Dzieje upadku Cesarstwa Rzymskiego Dzieje państwa feudalnego (od upadku Cesarstwa Cesarstwa Zachodniorzymskiego - 476 r.) Dzieje państwa konstytucjonalnego konstytucjonalnego (burżuazyjnego) – do końca II Wojny Światowej Ramy rzeczowe: zasady organizacji państwa i instytucji państwowych, zarys historii prawa sądowego sądowego (prawo (prawo salickie) salickie),, spisy, spisy, kodyfikacj kodyfikacjee np. Kodeks Szwajcarsk Szwajcarskii z 1907 r., prawa państw totalitarnych
FORMA PAŃSTWA: 1. Budowa naczelny naczelnych ch organów organów władzy państwo państwowej wej 2. Środki i metody metody realizow realizowania ania uprawnień uprawnień władczych władczych 3. Wewnętrzna Wewnętrzna struktura struktura państwa (organizacj (organizacjee terytori terytorialne) alne) Ad1 Budowa naczelnych władz państwowych: monarchia – władza w ręku jednej osoby, cechą jest dziedziczenie lub elekcja, władza może być absolu absolutna tna lub ograni ograniczo czona na konsty konstytuc tucyjn yjnie ie (monar (monarchi chiaa konsty konstytuc tucyj yjna) na) lub przez przez parlam parlament ent (monarchia parlamentarna) należy do narodu, ludu, dzieli się na demokratyczn demokratycznee i autorytar autorytarne, ne, władza republika - władza należy autorytarna: arystokratyczna lub totalitarna to różne sposoby władzy w republice autorytarnej (reżim polityczny) Demokracja: bezpośrednia i pośrednia Ad2 Środki i metody realizowania uprawnień władczych: Postacie niedemokratyczne: niedemokratyczne: arystokratyczna autorytarna totalitarna Postacie demokratyczne: demokratyczne: demokracja bezpośrednia demokracja pośrednia • • •
• •
Ad3 Wewnętrzna struktura administracji: państwa jednolite (unitarne) państwa złożone: a) uni uniaa person personaln alnaa b) uni uniaa realna realna c) konfederacja (luźny związek państw suwerennych suwerennych np. Związek Związek Reński, Związek Związek Niemiecki) d) federacja (związek państw państw o ograniczonej suwerenności np. Związek Północnoniemiecki) • •
System zarządzania: centralizacja decentralizacja (np. Szwajcaria) Czas trwania formacji to epoka (dzielona na okresy) • •
Typ i forma państwa:
1. Epoka niewolnic niewolnicza za (od ok. 4 tyś. p.n.e.) p.n.e.) – Egipt, Egipt, Mezopotamia Mezopotamia starożytny despotyzm, rządy monarchiczne, gdzie monarcha miał władzę nieograniczoną, teokratyczny charakter władzy – cechy boskie władcy, reżim polityczny ma charakter antydemokratyczny pomazanie króla stało się zwyczajem , który przetrwał p rzetrwał do końca średniowiecza, system zarządzania jest zbiurokratyzowany (zdecentralizowany – duża powierzchnia kraju) • • • • •
Grecka polis przechodziła przechodziła zmiany ustrojów: ustrój monarchiczny ustrój arystokratyczny (Sparta) ustrój demokratyczny (Ateny) monarchie wielkoprzestrzenne monarchie hellenistyczne Rzym: okres królewski (753 p.n.e. – 509 p.n.e.) okres republiki (509 p.n.e. – 27 n.e.) okres pryncypatu, od Oktawiana okres cesarski (27 n.e. – 284 n.e.) okres dominatu (284 – 476) • • • • •
• • • •
Demokracja charakteryzowała się: rządami różnych form związek z ośrodkiem, prawa jednostki wysunięte na plan pierwszy.
• • •
Państwo typu feudalnego przechodziło w swym rozwoju dziejowym kolejno przez 4 formy państw: 1. Monarchia patrymonialna (patrymonialno –lenna): a) monarchia monarchia wczesnofeudal wczesnofeudalna na b) monarchia monarchia okresu rozdrobni rozdrobnienia enia feudalnego feudalnego 2. Monarchia stanowa 3. Monarchia absolutna (nazywana niekiedy państwem publicznoprawnym, wręcz państwem publicznym według Wąsowicza, który nie przewiduje formy monarchii stanowej) Jest to kolejność od formy państwa najmniej złożonej (zorganizowanej) do formy najbardziej złożonej (zaawansowanej). Rozwój formy państw cechuje asynchronizm, czyli brak zbieżności chronologicznej w występowaniu danej formy formy państwa w poszczególnych krajach. W niektórych państwach niektóre formy w ogóle nie występują (np. w Anglii brak rozdrobnienia feudalnego, w Polsce brak monarchii absolutnej) lub też niektóre z tych form wykształcają się w jakimś państwie nieco wcześniej, występuje także specyficzny rozwój danej formy państwa. Cechą wspólną wymienionych form państwa jest monarchiczna monarchiczna forma rządów. 1. Monarchia wczesnofeudalna Jest to najstarsza forma państwa feudalnego.
1. Epoka niewolnic niewolnicza za (od ok. 4 tyś. p.n.e.) p.n.e.) – Egipt, Egipt, Mezopotamia Mezopotamia starożytny despotyzm, rządy monarchiczne, gdzie monarcha miał władzę nieograniczoną, teokratyczny charakter władzy – cechy boskie władcy, reżim polityczny ma charakter antydemokratyczny pomazanie króla stało się zwyczajem , który przetrwał p rzetrwał do końca średniowiecza, system zarządzania jest zbiurokratyzowany (zdecentralizowany – duża powierzchnia kraju) • • • • •
Grecka polis przechodziła przechodziła zmiany ustrojów: ustrój monarchiczny ustrój arystokratyczny (Sparta) ustrój demokratyczny (Ateny) monarchie wielkoprzestrzenne monarchie hellenistyczne Rzym: okres królewski (753 p.n.e. – 509 p.n.e.) okres republiki (509 p.n.e. – 27 n.e.) okres pryncypatu, od Oktawiana okres cesarski (27 n.e. – 284 n.e.) okres dominatu (284 – 476) • • • • •
• • • •
Demokracja charakteryzowała się: rządami różnych form związek z ośrodkiem, prawa jednostki wysunięte na plan pierwszy.
• • •
Państwo typu feudalnego przechodziło w swym rozwoju dziejowym kolejno przez 4 formy państw: 1. Monarchia patrymonialna (patrymonialno –lenna): a) monarchia monarchia wczesnofeudal wczesnofeudalna na b) monarchia monarchia okresu rozdrobni rozdrobnienia enia feudalnego feudalnego 2. Monarchia stanowa 3. Monarchia absolutna (nazywana niekiedy państwem publicznoprawnym, wręcz państwem publicznym według Wąsowicza, który nie przewiduje formy monarchii stanowej) Jest to kolejność od formy państwa najmniej złożonej (zorganizowanej) do formy najbardziej złożonej (zaawansowanej). Rozwój formy państw cechuje asynchronizm, czyli brak zbieżności chronologicznej w występowaniu danej formy formy państwa w poszczególnych krajach. W niektórych państwach niektóre formy w ogóle nie występują (np. w Anglii brak rozdrobnienia feudalnego, w Polsce brak monarchii absolutnej) lub też niektóre z tych form wykształcają się w jakimś państwie nieco wcześniej, występuje także specyficzny rozwój danej formy państwa. Cechą wspólną wymienionych form państwa jest monarchiczna monarchiczna forma rządów. 1. Monarchia wczesnofeudalna Jest to najstarsza forma państwa feudalnego.
Najwcześniej pojawiła się w państwie frankońskim w okresie rządów Karolingów na gruzach państwa niewolniczego – Cesarstwa Rzymskiego. W Niemczech X w. – połowa XIII w.). Od Henryka I (919 r.) do detronizacji cesarza Fryderyka II. W Anglii od podboju w 1066 r. do pierwszego zwołania parlamentu 1265 r. Na Rusi Kijowskiej od X-XI w. Francja natomiast od razu weszła w okres rozdrobnienia feudalnego, czyli ta forma w ogóle się tam nie pojawiła.
Cechy charakterystyczne: charakterystyczne: nastąp nastąpiło iło pomies pomieszan zanie ie elemen elementów tów prywat prywatnop nopraw rawnyc nychh (własn (własnośc ości) i) i publicz publicznopr noprawn awnych ych (władzy), wyraziło się to w pojęciu monarchii patrymonialnej (monarcha jest nie tylko władcą, ale i właści właścicie cielem lem państw państwa), a), to samo samo dot dotycz yczyy panów panów feudal feudalnyc nych, h, mający mających ch władzt władztwa wa gruntowe, istotne znaczenie odgrywają immunitety dzięki którym uzyskują oni cząstkę władzy publicznej o charakterze publicznoprawnym) stosunek ludności do państwa opiera się na związkach personalnych (osobistych), a nie publicznoprawnych Np. związek między chłopem poddanym a panem feudalnym, lub dwoma feudałami (seniorem i wasalem) brak natomiast więzi między monarchą, a poddanymi po ddanymi panów feudalnych początkowo silna władza monarchy, skupia całą władzę w swoich rękach, wiąże się to z patrym patrymoni onialn alnąą koncepc koncepcją ją państwa państwa,, władca władca jako jako właści właścicie ciell rozpor rozporząd ządza za i zarząd zarządza za całym całym państwem, konsekwencją tego będą podziały państwa, zostaje wprowadzona dziedziczność, władca dzielił państwo na kilka części w przypadku gdy ma kilku synów. silna władza monarchy jest ograniczona w dwojaki sposób: b)prawem boskim (kanonicznym), władca działa jak w społeczeństwie chrześcijańskim będzie ograniczony społecznością chrześcijańską, w średniowieczu powstanie właśnie taka społeczność. Chiristianitas Europa – związek państw europejskich w średniowieczu odgrywający istotną rolę c) immunitety (przywileje) będą osłabiać władzę monarchy funkcje aparatu państwowego były mało rozwinięte, 2 podstawowe funkcje: zabezpieczenie pokoju wewnętrznego i na zewnątrz, działalność aparatu państwowego ogranicza się do organizacji wojskowości, sądownictwa i skarbowości, na szczeblu centralnym urzędnicy pełnią funkcję z jednej strony zarządu spraw państwowych i z drugiej strony spełniali funkcje nadworne przy królu, urzędnicy są skupieni z innym feudałami w Radzie Królewskiej (kuria), która w tym okresie spełnia spełnia wszystki wszystkiee funkcje, funkcje, jest organem doradczym przy królu pomaga wykonywać wykonywać królowi królowi wład władzę zę praw prawod odaw awcz czą, ą, admi admini nist stra racy cyjn jną, ą, skar skarbo bową wą,, wojs wojsko kową wą,, z niej niej wyło wyłoni niąą się się wyspecjalizowane organy w kolejnym rozwoju państwa feudalnego, z czasem wymienione funkcje będą w wyniku immunitetów przechodziły na panów feudalnych kuria jako ako orga organn dora doradc dczy zy przy przy król królu, u, z niej niej wykszt kształ ałcą cą się się szczebe szczebell centraln centralnyy – kur wyspecjalizowane organy szczebel lokalny – urzędnicy królewscy postępem w stosunku do państwa niewolniczego to przyznanie godności ludzkiej niewolnikom i oparcie porządku społecznego na strukturach lennych wprowadzenie pokoju wewnętrznego na terytorium gdzie dawna zemsta rodowa (legalna) stanowiła niemal jedyny sposób ochrony bezpieczeństwa osoby, wymierzania sprawiedliwości •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2. Monarchia rozdrobnienia feudalnego Francja od wstąpienia na tron Hugona Kapeta (987 r.) do zwołania Stanów Generalnych (1302 r.) Niemcy od połowy XIII w. do końca XV w. Ruś od początku XII w. (w szczególności od 1132 r. połączone to jest z najazdem tatarskim) aż do końca XV w. czyli do zrzucenia jarzma tatarskiego (1480 r.). W Anglii ta forma w ogóle nie występowała. Cechy charakterystyczne: powstała jako wynik działania sił odśrodkowych reprezentowanych przez wielkich feudałów państwo i jego funkcje tracą swą jednolitość, następuje podział władzy między monarchą, a wielkimi panami feudalnymi pomieszanie elementów publicznoprawnych i prywatnoprawnych osiąga szczyt osłabienie, względnie zanik władzy monarszej wyniku przejmowania uprawnień władczych przez panów feudalnych, sprawujących tą władzę na swoich terytoriach, będą to władztwa senioralne we Francji, władztwa terytorialne w Niemczech i księstwa dzielnicowe na Rusi czy w Polce władza monarsza tam gdzie się utrzymała została uszczuplona, charakter nominalny ma we Francji (XI – XII w.), zanika na Rusi (XII w.) centralny aparat państwowy kurczy się, rozpadowi ulega skarbowość na skutek nadawania różnych przywilejów, sądownictwo centralne ulega rozpadowi, aparat lokalny znajduje się w rękach feudałów następuje rozbicie prawa, poszczególne władztwa terytorialne (senioralne) mają własne prawa postęp w stosunku do poprzedniej formy wyraża się w tym, że mimo takiej zupełnej dezintegracji państwa wyzwalają się jednak pewne siły społeczne, które uprzednio nie mogły się ujawnić (rozwój miast i mieszczaństwa, pewien postęp w rolnictwie, kształtuje się podział społeczeństwa na stany) pod koniec tego okresu pojawiają się tendencje zjednoczeniowe, wszędzie dominuje anarchia, brak bezpieczeństwa wewnętrznego, • •
• •
•
•
• •
•
Tendencje zjednoczeniowe wynikały z przyczyn: ekonomicznych (potrzeba utworzenia rynku ogólnonarodowego), społecznych (zabezpieczenie i rozszerzenie tego rynków, obrotu handlowego, zabezpieczenie pokoju wewnętrznego, ograniczenie samowoli i bezprawia – pokoje boże i ziemskie) politycznych (zagrożenie agresją zewnętrzna) ideologicznych (kształtuje się świadomość narodowa), • •
• •
Czynnikiem przyśpieszającym jednoczenie mogły być zasady prawa lennego (charakterystyczne dla zjednoczenia we Francji – pewne zasady dziedziczenia, system dziedziczenia tronu, będący początkowo siłą destrukcyjną potem stanie się czynnikiem ułatwiającym skupienie w ręku panującego jak największej władzy)
3. Monarchia stanowa We Francji z chwilą pojawienia się pierwszych organów przedstawicielskich od zwołania Stanów Generalnych po raz pierwszy w 1302 r., po raz ostatni w 1484 r. (jeszcze w 1614 r. w monarchii absolutnej). We Francji organem przedstawicielskim będą Stany Generalne i Prowincjonalne.
W Anglii po raz pierwszy zwołano parlament w 1265 r. (parlament wzorcowy w 1295 r.) i to przetrwało do XVI w. W Niemczech od końca XV w. (początki to zwołanie Sejmu Rzeszy – Reichstag), podobnie jak we Francji pojawią się lokalne sejmy krajowe Landtagi, będzie tu zjawisko bardzo charakterystyczne, monarchie stanowe w wyniku rozbicia politycznego państwa (zwłaszcza po pokoju westfalskim) rozwijają się w równym okresie (w Wirtembergii, Hanowerze i Meklemburgii przetrwały aż do 1918 r.). W Rosji ta forma pojawia się od schyłku XVI w. i pierwszej połowy XVII w. do przełomu XVII/XVIII w. (panowanie Piotra I). Z pewnymi trudnościami niektórzy kwestionują, że trudno mówić o monarchii stanowej skoro było takie samodzierżawie Iwana IV Groźnego. W tym okresie brak charakterystycznego dla monarchii absolutnej zarządu centralnego, są natomiast typowe dla monarchii stanowej takie jak duma bojarska, sobór ziemski (organ przedstawicielski), samorząd lokalny.
Cechy charakterystyczne: w zjednoczonym państwie nastąpiło odrodzenie władzy monarszej (jej renesans), pojawi się pojęcie Korony Królestwa, które będzie wędrowało po całej Europie, następuje jednocześnie ograniczenie władzy tej monarszej przez uprawnienia stanów, które współuczestniczą w rządach, wynika to zarówno z przywilejów stanowych i z umów między stanami, a monarchą (tzw. Herschaftvertrete w Niemczech) zjednoczenie państwa pociągnęło za sobą konieczność reorganizacji aparatu państwowego, pojawia się tu zjawisko dualizmu władzy (równoległe występowanie organów stanowych i państwowych np. administracja skarbowa) struktura społeczna staje się pozioma (horyzontalna) w miejsce dotychczasowej pionowej (wertykalnej) czyli drabiny lennej (feudalnej) po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego monarchia stanowa stanęła przed problemem przezwyciężenia partykularyzmu prawnego, stąd tendencje unifikacyjne prawa (najdalej w tym kierunku poszła Anglia gdzie praktyka poprzez orzecznictwo wykształciła common law – prawo powszechne, pospolite kosztem praw lokalnych, zwyczajowych) silna ekspansja prawa rzymskiego we Francji i w Niemczech, postęp w ewolucyjnym rozwoju wyraża się w położeniu kresu anarchii feudalnej w ugruntowaniu zjednoczonego państwa, słabością jest podział władzy między monarchę, a uprzywilejowane stany •
•
•
•
•
•
4. Monarchia absolutna We Francji od XV w. od panowania Ludwika XI do Rewolucji Francuskiej (1789 r.). W Anglii d panowania Tudorów w XVI w. do połowy XVII w. rewolucja burżuazyjna 1648 r. W Rosji od XVII/XVIII w. (Piotr I) do formalnie 1906 r. uznając 3 akty wydane za konstytucje, ale ściślej monarchię burżuazyjno – obszarniczą mamy dopiero od lutego 1917 r. , a więc do Rewolucji Lutowej 1917 r. W Niemczech różnie, chronologia jest zróżnicowana (pokój westfalski, który dawał uprawnienia zwierzchnictwa zewnętrznego władcom terytorialnym, poszczególni władcy terytorialni mający suwerenność wewnątrz państw zyskują prawo samodzielnej polityki zawierania związków, traktatów międzynarodowych, państwo przekształca się, jedyne ograniczenie aby związki te zawierane nie godziły w cesarza i w Rzeszę, np. Związek Reński 1806 r.), Królestwo Pruskie powstałe w 1701 r. w formie monarchii absolutnej do 1850 r., monarchia austriacka od połowy XVI w. do 1867 (powstanie monarchii austro – węgierskiej).
Pojawienie się monarchii absolutnej dokonywało się w nowych warunkach ekonomicznych, rozwoju gospodarczego będzie to polityka merkantylna, akumulacja kapitału, rozwój potęgi mieszczaństwa
Cechy charakterystyczne: państwo dąży do przełamania cech dawnego państwa patrymonialnego, stanowego, wysuwa na czoło element publicznoprawny, dominują cechy publicznoprawne, państwo wyzwala się z cech patrymonialnych, przybiera charakter instytucji publicznoprawnej, państwo jest traktowane jako osoba prawna stosunek między państwem, a jego mieszkańcami przybiera również charakter publicznoprawny, będzie to publicznoprawne poddaństwo państwowe władza monarchy jest nieograniczona, absolutyzm jest uzasadniany początkowo mandatem z łaski Boga, przy monarchii absolutyzmu oświeconego pojawiają się względy racjonalne, król jest pierwszym sługą państwa, sam decyduje co jest dobrem państwa, kieruje się przy tym racją stanu, on tylko wie co nią jest cała działalność państwa określona jest mianem policji, jest to państwo policyjne, policja jest to wkraczanie w każdą dziedzinę życia i drobiazgowe jego uregulowanie, policja obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego, (klasycznym przykładem kodyfikacja pruska Landrecht Pruski, która wszystko będzie chciała uregulować) aparat państwowy jest zorganizowany na 2 podstawowych zasadach: zasadzie centralizmu i biurokratyzmu na szczeblu centralnym, pojawiają się kolegialne ciała tzw. ministerialne w istocie są to doradcy monarchy, na szczeblu lokalnym aparat zawodowych i nominowanych urzędników (nowy model urzędników) przy ograniczeniu organów samorządu podporządkowanie wyznania, religia staje się religią państwową , Kościoły Narodowe powstają w Anglii, Rosji i w księstwach protestanckich w Niemczech, pojawia się również specjalna polityka wyznaniowa galikanizm i józefinizm silne dążenie do unormowania przepisami całego życia, rozwój kodyfikacji, następuje unifikacja prawa sądowego •
•
•
•
•
•
•
•
Cechy postępowe: wprowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej merkantylnej torowało drogę do postępu gospodarczego i rozwoju państwa monarchia absolutna posiada znamiona państwa nowożytnego jako suwerenna osoba prawna, rozbudowany aparat instytucji centralnych i lokalnych (nowożytna administracja), zapoczątkowane prace kodyfikacyjne miały służyć ujednoliceniu prawa, wiele wytworzonych instytucji zostanie przejętych przez państwo konstytucyjne (np. tzw. Wielkie Ordonanse we Francji, ordonanse – akty prawne ogłaszane przez monarchę, tylko monarcha miał władzę prawodawczą we Francji przedrewolucyjnej, regulowały różne materie, Wielkie Ordonanse były próbą skodyfikowania pewnych działów prawa. 1667 r. – ordonansa cywilna, która była kodyfikacją postępowania cywilnego, która wpłynęła na Kodeks Cywilny Napoleona 1670 r. – ordonansa kryminalna kodyfikująca postępowanie karne 1673 r. – ordonansa handlowa i ordonansa późniejsza o marynarce, wpłynęły na Kodeks Handlowy Napoleona z 1807 r. Kolejne orodonanse były m.in. o darowiznach, testamentach itp.) •
•
Wadą tego typu państwa było: nie umiała przełamać podstawowych struktur feudalnych, nierówności praw i przywilejów stanowych, w okresie schyłkowym zaostrzyły się sprzeczności między aspiracjami różnych nowych sił, ograniczanie wolności osobistej poprzez aparat policyjny wkraczający w niemal każdą dziedzinę życia Po upadku tej formy państwa nowe państwo konstytucyjne musiało organizować się na nowych podstawach. • •
•
5. Państwo konstytucyjne Państwo konstytucyjne przyjmowało zasadniczo 2 formy państwa: monarchię republikę Forma monarchii konstytucyjnej dzieli się z kolei ze względu na formę ograniczenia władzy monarchy na: monarchię ograniczoną (kiedy postulaty demokracji realizowane są w ograniczonym zakresie, w szczególności nie funkcjonują rządy parlamentarno – gabinetowe, takim typowym państwem jest Francja po restauracji Burbonów po 1814 r. oparta na Karcie Konstytucyjnej) monarchia burżuazyjno – obszarnicza (bardziej reakcyjna forma, ustrój polityczny łączy zasady późnego absolutyzmu z zasadami ustrojowymi demokracji burżuazyjnej, nie przyjęto zasady suwerenności ludu, konstytucja jest oktrojowana, ustala tylko sposób wykonywania władzy, gwarantuje tylko niektóre prawa obywatelskie, monarcha zachowuje pełnie władzy, typowymi przykładami są Prusy od 1850 r., monarchia austro – węgierska od 1867 r., ale tu prawa obywatelskie są bardzo szeroko zakrojone monarchię parlamentarną , która charakteryzuje się występowaniem rządów parlamentarno – gabinetowych, królowie panowali, ale nie rządzili, władze wykonawczą sprawował rząd ściśle kontrolowany przez parlament (np. Wielka Brytania do końca XVIII w. Belgia, Holandia , kraje skandynawskie) • •
•
•
•
Republika: prezydencjalna (na czele prezydenci, przy czym zakres ich władzy zbliżony jest do zakresu władzy króla w monarchii ograniczonej (np. Stany Zjednoczone z 1787 r.) parlamentarna (zakres władzy prezydenta nie różni się zasadniczo od władzy króla w monarchii parlamentarnej np. III Republika Francuska od 1875 r. czy Szwajcaria) •
•
Republika jest formą bardziej postępową od monarchii. Monarchii parlamentarnych jest aktualnie 9 w Europie. Przestały się jednak zasadniczo różnić swoim charakterem prawnym od republik parlamentarnych. Ewolucja państwa od monarchii do republiki nie jest wystarczającym kryterium. Kryterium określenia postępowej ewolucji państwa należy szukać w politycznym reżimie, sposobie realizacji postulatów demokracji. Postępowa linia szła w kierunku rozszerzania i umacniania praw obywatelskich, wzrostu uprawnień organu przedstawicielskiego i wzrostu kontroli nad władzą wykonawczą. Istotne znaczenie będzie miała demokratyzacja prawa wyborczego i wprowadzenie parlamentarnej odpowiedzialności ministrów. Stąd przełomem w dziejach państwa konstytucyjnego będzie uformowanie się rządów parlamentarno – gabinetowych Dotychczasowe próby periodyzacji państwa konstytucyjnego były oparte na kryterium formalno – prawnym. Do oceny kierunków jego ewolucji należy przyjąć kryterium materialne, a więc sposób i stopień realizacji tych zasad ustrojowych, uznanych za naczelne. Tu wyróżnimy 3 postulaty: 1. Postulat państwa prawnego 2. Postulat demokratyczny 3. Postulat liberalny
AD1 Idea państwa prawnego pojawiła się w doktrynie konstytucyjnej jako rezultat zaprzeczenia systemu monarchii absolutnej. Państwo prawa to jest negacja państwa policyjnego, opartego na sile i samowoli. Działalność organów tego państwa jest ograniczona, związana pewnymi normami prawnymi. Z tego wynikały pierwsze założenia państwa konstytucyjnego: 1. Zasada konstytucjonalizmu (określonego w konstytucji sposobu organizacji i funkcjonowania państwa oraz tworzenia prawa) 2. Zasada prymatu ustawy jako podstawowego źródła prawa 3. Zasada podziału władzy według Monteskiusza na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą 4. Zasada niezawisłości sądownictwa 5. Zasada podporządkowania administracji państwowej prawu AD2 Postulat państwa prawnego ściśle związany jest z postulatem demokratycznym. Postulat demokratyczny to 2 zasady: 1. Zasada suwerenności narodu (ze wszystkimi konsekwencjami, również prawa i wolności osobiste, udział wszystkich w wykonywaniu funkcji państwowych, w ustawodawstwie) 2. Zasada demokracji politycznej (realizowana w postaci demokracji pośredniej i bezpośredniej) AD3 Postulat liberalny miał kształtować treść prawa oraz zarazem tworzyć system gwarancji instytucjonalnych, zabezpieczających prawa i wolności jednostki. Po drugie umożliwiający kontrolę organów państwowych. Ten postulat znalazł odbicie w konstytucjach w charakterze Deklaracji Praw i Wolności Człowieka i Obywatela. Ze względu na sposób i zakres realizacji przez państwo tych zasad wyróżnia się 3 etapy rozwoju ustroju konstytucyjnego: 1. Państwo autorytarne (od 1799 – do schyłku XIX w.) 2. Państwo liberalno – demokratyczne (lata 70. i 80. XIX w. do lat 30. XX w.) 3. Państwo dyktatorskie (lata 20. i 30. XX w. do 1945 r.)
Tutaj też pojawia się zjawisko asynchronizmu: 1. Państwo autorytarne Państwo autorytarne to okres przejściowy od państwa absolutnego do państwa liberalno – burżuazyjnego. Występuje w dwóch formach: cezaryzmu demokratycznego (bonapartyzm) i monarchii ograniczonej.
Cezaryzm demokratyczny zrodził się we Francji w XIX w. Władza w rękach jednostki, ale równocześnie była to próba połączenia jednowładztwa z suwerennością ludu. Faktycznie była to dyktatura. System ten stworzył Napoleon I, ale ramy prawne nadał mu Napoleon III (III Republika Francuska). Były to pozory demokracji bowiem nie było tam miejsca ani na parlament jako reprezentację narodu bo nim jest tylko ustawodawca , ani na katalog praw obywatelskich. Ustrój nietrwały załamał się wraz z odejściem Napoleona III. Monarchia ograniczona odrzuca zasadę suwerenności narodu (monarcha z bożej łaski), król jest suwerenem w państwie, do niego należy pełnia władzy, sprawowana jest przez odpowiedzialnych konstytucyjnie ministrów, władca nie tolerował praw i swobód politycznych (np. Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII ) 2. Państwo liberalno – demokratyczne Do państwa liberalno – demokratycznego prowadziło: demokratyzacja prawa wyborczego utrwalanie się systemu rządów parlamentarnych rozwój samorządu terytorialnego, rozszerzanie się katalogu praw obywatelskich rozbudowa instytucjonalnych gwarancji przestrzegania prawa. Początki państwa liberalno – demokratycznego wiążą się z reformami prawa wyborczego i rządami parlamentarno – gabinetowymi, najwcześniej wystąpiło to w Anglii na przełomie XVIII/XIX w., później we Francji. Tu występują 2 rodzaje tej formy państwa: • • • •
a) Monarchia parlamentarna (król nie rządził lecz panował, funkcje rządzenia przechodzą na parlament lub gabinet, suwerenem jest naród np. konstytucja belgijska z 1831 r. Inaczej jest w Wielkiej Brytanii, tam udało się pogodzić króla z bożej łaski z zasadą suwerenności ludu, faktyczną władzę miał premier. b) Republika parlamentarna (prezydencjalna) Różnica tkwi w występowaniu lub braku rządów parlamentarnych i wynikającej stąd różnej pozycji prezydenta. Schyłek lat 20. to kryzys państw liberalno - demokratycznych spowodowane niesprawnością mechanizmów rządów parlamentarnych. 3. Państwo dyktatorskie Pojawiły się prądy i systemy autorytarne. Będzie to zarówno zawężanie praw obywatelskich podporządkowanie dobru naczelnemu, interesowi państwa. Będzie to dyktatura totalitarna, która jeszcze nie była dyktaturą totalną, ta która występuje w państwie nazistowskim zupełnie unicestwiła prawa jednostki, pluralizm polityczny itd. takimi były ustroje faszystowskie (w tym najbardziej brutalny nazizm)
Inny typ państwa dyktatorskiego zrodziła Rewolucja Październikowa obok istotnych różnic zarówno faszyzm jak i stalinizm charakteryzowały się skrajnym centralizmem, nieograniczonymi uprawnieniami władzy centralnej , które zmierzały do rozciągnięcia kontroli nad całokształtem życia publicznego, daleko posuniętej reglamentacji życia prywatnego jednostki, do likwidacji wszelkich form kontroli społecznej nad działalnością tej władzy. Wspólnym elementem dla obu postaci totalitaryzmu była jedna wszechogarniająca ideologia państwowa, jedna partia, metody rządzenia. Metody rządzenia to przede wszystkim pozaprawny policyjny terror fizyczny i psychologiczny. Totalitarne państwo dyktatorskie stanowiło całkowite zaprzeczenie demokratycznego państwa prawnego. Po 1945 r. pojawiły się dwa przeciwstawne systemy: 1. Państwo dobrobytu, będąca zmodyfikowaną postacią demokratycznego państwa prawa 2. System będący dyktaturą jednostek oparta na armii (np. gen. Franco w Hiszpanii), bądź dyktatura określonej klasy społecznej w praktyce dyktatura elity partyjnej i ta występowała w państwach tzw. bloku moskiewskiego z różnym natężeniem tendencji totalitarnych WYKŁAD MONOGRAFICZNY: „UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO” Dlaczego upadały wielkie cywilizacje zarówno starożytne jak i średniowieczne nowożytne czy też współczesne ? Można znaleźć podobne przyczyny warunkujące upadek różnych imperiów. Mimo ogromnych różnic kulturowych wiele tych imperiów miało podobne cechy charakterystyczne: splot elementów tradycyjnych i względnie nietradycyjnych Istniały potencjalne sprzeczności między tymi elementami. I tylko tak długo mogły trwać te imperia dopóki te sprzeczności nie miały możliwości ujawnienia się. Władcy tych monarchii, imperiów (cesarze, królowie, członkowie grup kierowniczych, elit rządzących) starali się narzucać społeczeństwu określoną wizję polityczną i określone cele i działania. Były to głównie jedność polityczna i ekspansja terytorialna. Realizacja tych celów miała zapewnić ustanowienie możliwie scentralizowanego systemu rządów a zarazem monopolu podejmowania decyzji. To wywoływało oczywiście opozycje różnych grup społecznych. Panujący starali się szukać w tej sytuacji oparcia wśród określonych warstw społecznych., które przeciwstawiały się tym elementom opozycyjnym. Oczywiście to kosztowało monarchę (koncesje, przywileje). Równocześnie ci władcy opierali swoje roszczenia do tej władzy na tradycji i religii. Wielkie imperia i cywilizacje mogły istnieć tak długo dopóki udawało się ich władcom utrzymać równowagę między tymi elementami tradycyjnymi i tendencjami do aktywnego działania. Każda data jest tylko symbolem upadku. To nie jest proces, który się wiąże ściśle z jednym wydarzeniem: 313 r. – uznanie chrześcijaństwa przez Konstantyna Wielkiego 330 r. – przeniesienie stolicy do Konstantynopola 395 r. – podział Cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie 476 r. – data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego 565 r. – śmierć Justyniana Wielkiego 800 r. – koronacja cesarza Karola Wielkiego, 1453 r. – upadek Bizancjum, Są tacy którzy łączą to dopiero z 1806 r. (włożenie korony cesarskiej przez cesarza Franciszka II). •
Jakie były przyczyny upadku ? Już od XV wieku stanowiło to problem. 1. Włoski badacz w XV wieku określił, że nastąpiło to na skutek najazdów germańskich . Ta teza do XVIII w. nie uzyskała popularności. 2. Pisarze polityczni np. Machiavelli widzieli przyczyny w ustroju wewnętrznym. 3. Pisarze polityczni oświecenia np. Monteskiusz w przeroście wpływu wojska , luksusowym życiu sfer rządzących i wreszcie w chrześcijaństwie. Od XVIII w. jest to bardzo istotny problem historiografii. Pojawiła się znaczna ilość, teorii, które jednak nie dają całościowego wyjaśnienia, są one zazwyczaj tylko jednostronne: 2. Angielski badacz z XVIII w powiada, że upadek był naturalną i nieuniknioną konsekwencja nieumiarkowanej wielkości („olbrzymi budowla runęła pod własnym ciężarem”). Zalążki upadku rodziły się w raz z rozwojem ekspansji terytorialnej. Odrzuca jako przyczynę podział cesarstwa. Co do destrukcyjnej roli chrześcijaństwa zajmuje stanowisko ambiwalentne. Z jednej strony doktryna chrześcijańska skłoniła do posłuszeństwa, niszcząc pierwiastki męstwa, z drugiej strony religia złagodziła gwałtowność upadku. 3. Włoski współczesny uczony powiada, że chrześcijaństwo nie tylko było siła destrukcyjną, ale przedstawiło nowe wartości, kościół jako civitas dei jako społeczność konkurencyjna w stosunku do cesarstwa i to było przyczyną. 4. Amerykański uczony powiada, że taką przyczyną było stopniowe ograniczanie wolności ekonomicznej , zwłaszcza chłopów. 5. Angielski uczony rosyjskiego pochodzenia powiada, że główną przyczyną było stopniowe wchłanianie klas wyższych przez klasy niższe . Klasy niższe nie były zdolne do asymilacji. Stopniowe obniżanie się wzorców zachowania. Wchłonięcie przez element barbarzyński w drodze pokojowej lub częściowo poprzez podboje. 6. Najazdy germańskie to dosyć charakterystyczne zjawisko. Taką przyjmuje współczesny angielski historyk Jones. Przyczyny wewnętrzne nie spowodowałyby takiego upadku, jedynie najazdy barbarzyńskie. 7. Nazistowska koncepcja upadku zupełnie inaczej widząca rolę Germanów. Mianowicie występują oni w roli obrońców cesarstwa przed katastrofą, podkreślano ich waleczność, mądrość polityczną, oni odświeżali glebę zdegenerowanych narodów śródziemnomorskich. Ostrze ich mieczy mogło powstrzymać katastrofę, ale nie mogło jej zapobiec. Historia Rzymu jest poglądowa lekcją determinizmu rasowego. Dopóki nordycko – germańska elita dochowywała wierności zasadom czystości rasowej, a więzy z rasowo pośledniejszą ludnością były sporadyczne nie powodowało to niekorzystnych zjawisk, ale zniesienie zwłaszcza zakazu zawierania małżeństw między patrycjuszami, a plebejuszami i rozwój prawa rzymskiego to są właśnie najważniejsze przyczyny upadku. Po drugie nastąpił rasowy rozkład. Zwycięstwo hellenistycznej filozofii politycznej orientalnej praktyki w obyczajach i cofanie się przyrostu naturalnego wśród elity. Określili to bardzo efektownie, nazywając zdradą ideałów rasowych (rasowe samobójstwo). Upadek wiązał się także z deformacją zasady wodzostwa. Rzym stał się bramą wjazdową dla wschodnich cywilizacji. Przesłanką rozkładu jest kariera chrześcijaństwa. Żonglowali przy tym historią rasową celem zdyskredytowania kościoła. Stawiają tezę, że zakłamanie było naturalną funkcją żydowskich treści nowej wiary , sam był Chrystus wprawdzie był Aryjczykiem, ale św. Paweł to najgorszy, najniebezpieczniejszy, drapieżny i chytry ojciec wszystkich bolszewików. Między św. Pawłem, a Marksem nie ma żadnej różnicy. 8. Inne niemieckie teorie kładące przyczyny w odmiennych sposobach walki, podnoszą
znaczenie wojen, rozwój konnicy , jako podstawę rozwoju feudalizmu. 9. Współczesna teoria włoska kładzie akcent tylko na ideologiczne przesłanki, ścieranie się 2 tendencji odśrodkowych i dośrodkowych. Dośrodkową była idea Rzymu jednocząca wielkie terytoria, a odśrodkową były kulty wschodnie i chrześcijaństwo. Dopóki armia żyła ideą Rzymu udawało się przeciwdziałać tendencjom rozkładu. 10. Radzieccy uczeni uważali, że przyczyną były sprzeczności między starym przeżywającym się systemem produkcji, a nowym . 11. Współczesna rosyjska uczona Helena Steiermann powiada, że nie wystarczy tego wyjaśniać tylko teorią walki klas, ale największe znaczenie mają powstania ludności wiejskiej. 12. Równie jednostronną ideologiczną przyczynę podaje polski historyk Jerzy Topolski. Taką ideologiczną przyczyną są przemiany w strukturze ludzkiego działania mianowicie niedostatek myślenia historycznego. Myślenie historyczne pozwala łączyć poszczególne ludy w sposób czaso - przestrzenny, oparty na wspólnej przeszłości i teraźniejszości, niedostatek tego myślenia uniemożliwia wspólne działanie. Powiada, że nie tylko niedostatek tego myślenia wewnątrz cesarstwa, ale i budzenie się tego myślenia wśród ludów, zamieszkujących cesarstwo. To było siłą rozkładającą odśrodkową, ponieważ te poszczególne ludy kiedy już to myślenie historyczne się wytworzyło one starały się zabezpieczyć to w sposób polityczny. Rozważając płaszczyzny upadku cesarstwa zachodniorzymskiego trzeba zwrócić uwagę na spojrzenie wielopłaszczyznowe: 1. Wpływy (przyczyny) wewnętrzne (wewnętrzna struktura cesarstwa) 2. Wpływy (przyczyny) zewnętrzne . Będzie to wpływ 2 ludów, wrogów imperium: Persów i Germanów: problem Persów to nie tylko militarne porażki Rzymu (260 r. kiedy cesarz Walerian i 70 tys. armia dostała się do niewoli), ale przede wszystkim to wielka klęska kultury hellenistyczno – rzymskiej na wschodzie. Odtąd nadgraniczne prowincje rzymskie weszły w orbitę wpływów irańskich. Zwłaszcza religii i gmin manitejskich. To stało się podłożem powstania nowych sekt nawet przetrwało to do okresu europejskiego średniowiecza jak choćby słynna sprawa Zakonu Templariuszy. Na wschodzie, więc pojawiło się państwo nowoperskie, wielka zwarta potęga zagrażająca cesarstwu. w tym samym czasie ludy germańskie przepuściły atak od drugiej strony i zmusiły cesarstwo do defensywy na drugim bardzo rozciągniętym froncie. proces przenikania elementów germańskich do świata rzymskiego wielorakimi drogami: a) Problem niewolników, niewolnych osadników, przesiedlanie całych plemion. b) Germanowie jako oddziały pomocnicze, c) Plemiona sprzymierzone ( federati), które otrzymują ziemię i domostwa na zasadach rzymskiego systemu kwaterunkowego (1/3 gruntów i domostw w zamian za ochronę granic limes) oni są osadzani wewnątrz cesarstwa przy granicy w zamian za ziemię i domostwa mają strzec ziemi przed swoimi współplemieńcami. Jest to więc bardzo iluzoryczna ochrona. Germanowie na wysokich szczeblach administracji i wojska, często zajmowali kluczowe pozycje w wojsku i administracji. Już cesarz Hadrian domagał się aby kierownicze stanowiska gabinetu przypadały członkom stanu rycerskiego i cesarskiego, a urzędy administracyjne były obejmowane nie przez cudzoziemców. •
•
•
•
Przyczyny wewnętrzne są natomiast bardziej złożone. Będzie to zarówno kryzys ekonomiczny,
społeczny, ekologiczny, gospodarczy jak i polityczny
Przyczyny wewnętrzne upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, które były różnego rodzaju m.in. ekonomiczne, przyrodniczo – ekonomiczne, społeczne, moralne, polityczne (zewnętrzne i wewnętrzne).
Przyczyny ekonomiczne: 1. Kryzys gospodarczy. Zarysował się silnie w III w. Przyczynami kryzysu gospodarczego był przede wszystkim nadmierny ucisk podatkowy . Było to swego rodzaju sprzężenie zwrotne, ponieważ liczba ludności malała, a państwo żeby się bronić nakładało coraz to nowe podatki. Sposób realizowania podatków podają źródła w sposób niezwykle charakterystyczny np. Konstantyn nałożył daninę ze złota i srebra na wszystkich którzy w jego państwie uprawiali handel, choćby nawet handlowali najbłahszymi rzeczami. Podatek ten powodował skrajną nędzę, ludność nie potrafiła podołać obciążeniom, matki sprzedawały swoje dzieci, ojcowie swoje córki, zmuszeni zapłacić podatek. Przy pobieraniu podatków dochodziło do nadużyć ze strony urzędników i możnych. Inny historyk pisze, że masy ludności były obdzierane przez niewielu, którzy ściągając daniny państwowe mieli wspaniałą sposobność do świetnego łupu, zasłaniając się, że reprezentują państwo. Wielu obywateli zrujnowanych nadużyciami i nadmierną polityką podatkową uciekało do nieprzyjaciół (wielu nawet pochodziło z wielkich rodów rzymskich) by u barbarzyńców szukać schronienia. Oddawali się w niewolę by żyć swobodnie pod pozorem niewoli aby nie być niewolnikami pod pozorem wolności. Największe obciążenia spadały na najuboższych, słabsi utrzymywali praktycznie bogatszych. Możni decydują o wysokości podatków, które mają zapłacić ubodzy. Rozstrzyga łaska możnych co ma stracić rzesza nędzarzy. Przy zwiększaniu obciążeń ubodzy są brani pod uwagę jako pierwsi, zaś przy zmniejszaniu podatków jako ostatni. 2. Kryzys na rynku pracy . Zmniejszyła się liczba niewolników. Od II w. liczba niewolników w Cesarstwie Rzymskim spada. W latach 20. II w. po zwycięstwach Krajana napłynęła ostatnia fala niewolników z Dacji, Arabii, z nad brzegów Tygrysu i Eufratu. Od tej pory zanikły wojny, które przynosiłyby korzyści w postaci niewolników. Liczba niewolników się kurczy i w związku z tym narasta kryzys na rynku pracy. Gospodarka Cesarstwa opierała się na 2 filarach: latyfundiach miastach Aby zapobiec kryzysowi w latyfundiach zmieniano metody gospodarowania, wybierano działki kolonom z obowiązkiem świadczeń za rzecz pana , od IV w. Konstantyn przywiązał kolonów do ziemi. Osadzano niewolnych na ziemi na podobnych zasadach jak kolonów. W zamian świadczyli pewne daniny na rzecz panów. Nastąpił upadek drobnej własności ziemskiej . Broniąc się przed całkowitą ruiną ci drobni właściciele w zamian za oddanie ziemi, oddaniu się w opiekę wielkim właścicielom ziemskim aktem komendacji, świadczyli świadczenia właściwe dla kolonów. Z tych 3 elementów rodzą się zalążki nowego układu społecznego. Później doprowadzi to do ukształtowania się feudalizmu. Miasta dążą do samowystarczalności, latyfundia zamykają się, zachwiało to równowagę między miastem, a wsią, zanikła wymiana handlowa, miasta zostają odcięte od żywności, staje się • •
„pasożytem”, („Rzym miasto pasożyt”), uwidacznia się to zwłaszcza w okresie oblężenia, (przypadki ludożerstwa). Następuje wzrost cen żywności, aby temu przeciwdziałać cesarz Dioklecjan ogłosił słynną taryfę maksymalną cen żywności w 301 r., za przekroczenie tych cen groziła kara śmierci (występowały częste przypadki spekulacji, żądze szybkiego wzbogacenia). Ustalono jedynie granice cen. Spis miał być przestrzegany w całym państwie. Od kary nie będzie zwolniony nawet ten kto posiadał artykuły niezbędne do życia i uważał za stosowne je schować.
Przyczyny ekologiczno – przyrodnicze: wyludnienie całych połaci Cesarstwa w wyniku rozmaitych zaraz i epidemii, związane to było z ówczesnym stanem, poziomem sanitarnym (głód, zaraza, czarna ospa itp.) ostatnio pojawiły się także hipotezy o zatruciach na podstawie analizy lekarskiej kości, które są w grobowcach, powstają wątpliwości czy związki ołowiu znajdujące się w tych kościach są wynikiem spożywania wody (akwedukty sporządzone były z ołowiu), również naczynia były ołowiane, •
•
Przyczyny społeczne: rozkład kultury miejskiej Słynny poeta rzymski Juwenalis w swej tyradzie skierowanej do współczesnych zawarł swoisty akt oskarżenia, będący pięknym wspomnieniem republiki, powiada że odkąd lud nie ma już głosów do sprzedania, lud który niegdyś przybierał władzę, godności, legiony wszystko odtąd z trwożliwym niepokojem nie pragnie nic więcej jak tylko chleba i igrzysk . Efektem tego jest demoralizacja plebsu żywionego bezpłatnie (co miesiąc następował rozdział produktów między plebs, z chwilą narastania kryzysu ograniczano hojność stąd cesarze starali się wypełniać każdy wolny czas organizacją igrzysk i przedstawień, warto wspomnieć, że wtedy w cesarstwie było 182 dni świąteczne przy czym cesarze okazjonalnie ustanawiali nowe święta), przedstawienia o makabrycznej treści, miały nie wzruszać, a przerażać (naturalistyczne obrazy, śmierć na scenie, seks itp.), krwawe igrzyska były upadkiem męstwa, pogardą dla godności i życia, wybudowano wspaniałe stadiony (np. Koloseum ok. 80 tys. pojemności), walki gladiatorów powszechnie stosowane do 404 r. zniósł je cesarz Honoriusz, szczególnym rodzajem widowisk było rozerwanie przez dzikie zwierzęta (kara ad bestias), stosowana głównie w stosunku do chrześcijan w 326 r. cesarz Konstantyn zamienił tą karę na roboty w kopalniach. Ten rodzaj widowisk świadczy o upadku moralnym i obyczajowym widzów stosunek do pracy Pojawił się pogląd, że praca fizyczna jest gorsza i dobra tylko dla niewolników, wpływ niewolnictwa na pracę, obyczajowość jest ogromny, rozluźnienie obyczajowe Konkubinat staje się wygodniejszy od małżeństwa, został zalegalizowany przez cesarza Augusta, a później przez Marka Aureliusza, rozkład rodziny rzymskiej , osłabienie władzy ojcowskiej (od 374 r. zakaz porzucenia dziecka na forum publicznym przez ojca), pojawia się ruch wyzwolenia kobiet (ówczesne feministki), formuła „żyć własnym życiem” od II w. , przyczyną rozpadu rodziny były także rozwody i cudzołóstwa, (mąż wypędza żonę bo rozmawiała z wyzwoleńcem, bo wyszła z odsłoniętą głową, żona opuszczała męża z powodu jego starości, choroby lub z powodu opuszczenia ogniska domowego i udania się na wyprawę wojenną), na nieżonatych nakładano dodatkowe opłaty aby zachęcić ich do zawierania małżeństw (np. cesarz August nałożył na nieżonatych karę, za zawarcie małżeństwo i dzieci wprowadził nagrodę) •
•
•
spadek przyrostu naturalnego , Depopulacja ludności co było m.in. efektem rozpadu rodziny (szereg przypadków, że wyzwoleńcy, a nie jego własna rodzina opłakuje zmarłego i stawia mu epitafia, ) niechęć do służby wojskowej Granice nadmiernie rozciągnięte wymagają ochrony, jest tylko 100 tys. doborowego wojska i 500 tys. armia przygraniczna złożona z federati, najczęściej Germanów, którzy chronią granicy przed swoimi pobratymcami w zamian za ziemię i domostwa), następuje barbaryzacja, w armii służą przymusowo niewolnicy i kolonowie, którzy nie mają miejsca w latyfundiach, armia opanowana przez Germanów, co niszczy ideę Rzymu •
•
kryzys ideologiczny Następuje upadek myśli politycznej grupy kierowniczej, dawne hasło okresu republiki poświęcenia się dla ogółu wyrażane było w powiedzeniu „Jak słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę” – „ Dulce et decorum est pro patria mori”, teraz to powiedzenie jest zastąpione przez hasło carpe diem („chwytaj dzień”, „nie marnuj mijających chwil”) •
Przyczyny polityczne a) wewnętrzne: rozkład grupy kierowniczej U schyłku cesarstwa w stadium rozkładu, w latach 455-476 r. zmieniło się 9 cesarzy którzy zmarli śmiercią nienaturalną (zamachy, skrytobójstwa), wraz z nimi zmieniały się ekipy rządzące dwór cesarski kolosalnie rozbudowany (skomplikowana struktura, wielkie rozmiary) pojawiały się coraz to nowe urzędy (straszliwa tajna policja, nadzorująca administrację i donosząca czy urzędnicy są lojalni) w prowincjach była sieć agentów, byli to tzw. ciekawi (curiosi), specjalni agenci śledzący działalność urzędników brak ustalonych zasad następstwa tronu , o wyborze cesarza decydowała armia, uzurpacje władzy cesarskiej przez ambitnych wodzów armii, miał temu zapobiegać podział władzy cesarskiej na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie, już za Dioklecjana wprowadzono podział terytorialny ostatecznie utrzymał się po śmierci Teodozjusza w 395 r. administracja lokalna gigantyczna maszyna o fatalnej opinii (zarzucano jej skostnienie, powolność, korupcję nepotyzm, okrucieństwo) samorząd lokalny to przede wszystkim maszyna do ściągania podatków (tylko wybitni władcy chociaż po części kontrolowali własną biurokrację, słabsi całkowicie byli od niej uzależnieni) •
• •
•
•
•
Podział Cesarstwa. Cesarstwo dzieli się na Wschodnie i Zachodnie. Część Zachodnia dzieli się na: 1) 4 prefektury z prefektami na czele, 2) 12 diecezji z wikariuszami na czele 3) 100 prowincji z prezesami na czele 4) civitatetes (miasto z okręgiem) władzę sprawuje kuria municypalna. b) zewnętrzne: najazdy różnych szczepów germańskich, •
406 r. – m.in. Serbowie, Wandalowie wyruszyli z Galii do rzymskiej Hiszpanii, zajmując ją, 408 r. – wyprawy Wandalów po całej Hiszpanii 408 r. – Wizygoci na czele z Alarykiem oblegali Rzym, był to wielki wstrząs dla Cesarstwa, Alaryk oblegał Rzym, zażądał takich opłat, że przetapiano różne posągi m.in. posąg męstwa, 410 r. – Wizygoci powędrowali do końca „buta italskiego” i wracając ponownie złupili Rzym (epidemie głodu, ludożerstwo w Rzymie). 455 r. – Wandalowie łupią Rzym 476 r. – bezpośrednią przyczyną był wojskowy zamach stanu Odoakra, Odoaker, któremu nie wypłacono żołdu zażądał przyznania ziemi w Italii (do tej pory federati uzyskiwali domostwa i ziemie przy granicy), spotkało się to z odmową, małoletni Romulus Augustus został zdetronizowany i umieszczony w twierdzy lukullańskiej z dosyć solidną emeryturą (6 tys. solidów rocznie) natomiast Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola prosząc o mianowanie go patrycjuszem. Cesarz wschodni odmówił i w ten sposób rozpadło się cesarstwo Na sam upadek cesarstwa można jeszcze popatrzeć z punktu widzenia teorii zarządzania (teoria współczesna). Przyczyną upadku był sam fakt istnienia cesarstwa co jest pewnym nawiązaniem do teorii, która mówi o maszynie, która runęła pod własnym ciężarem (teoria angielska z XVIII w.) Przez sam fakt istnienia cesarstwa wytworzyły się zbyt duże napięcia między metropolią, a ośrodkami lokalnymi . Wydłużyła się droga między metropolią, a tymi ośrodkami i to uniemożliwiało dostosowanie się do zmian jakie wytworzyły się, które dokonały się w poszczególnych regionach, te poszczególne regiony państwa były zróżnicowane ekonomicznie, społecznie kulturalnie i coraz większa przepaść powstawała między nimi. Gdy wytworzyły się między metropolią, a prowincjami bieguny napięć to przy sterowaniu centralnym była zbyt mała zwrotność decyzji. Natomiast przy sterowaniu lokalnym nie było potrzeby odwoływania się do metropolii. Metropolia przestała spełniać jakiekolwiek funkcje poza symboliczną. Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum) od reform cesarzy Dioklecjana i Konstantyna (330-385 r.) stanowiło wyodrębnioną administracyjnie część imperium. Uformowało się ostatecznie w 395 r. w wyniku podziału imperium po śmierci Teodozjusza. Obejmowało początkowo półwysep bałkański, Azję mniejszą, Syrię, Egipt. Po upadku Cesarstwa Zachodniego cesarz Zenon uważał się za władcę całego Cesarstwa, zwłaszcza po otrzymaniu insygniów cesarskich od Odoakra. W połowie VI w. cesarz Justynian Wielki podjął próbę restytucji Cesarstwa: zniszczył państwo Wandalów i Ostrogotów, włączył północną Afrykę, Italię, południową Hiszpanię Do końca panowania 565 r. panował ustrój dominatu i język łaciński. Po śmierci Justyniana utracono ziemie cesarskie na zachodzie. Językiem urzędowym stał się grecki. Stąd zmiany w terminologii i używanie przez cesarzy starogreckich tytułów monarszych (bazyleusz, autokrator). Bazyleusze zarządzali cesarstwem za pośrednictwem scentralizowanej biurokracji zorganizowanej na wzór wschodni. Podporządkowali sobie hierarchię kościoła wschodniego, to jest zjawisko cezaropapizmu, tak dalece, że kościół stał się trzecią służbą państwową. Miało to daleko idące skutki bowiem przyjęcie przez Słowian południowych (z wyjątkiem Chorwatów) i Słowian wschodnich chrześcijaństwa w obrządku wschodnim sprzyjało w rozszerzaniu się wpływów politycznych Bizancjum na obszarze państw słowiańskich. W odróżnieniu od chaosu politycznego i gospodarczego Bizancjum utrzymało względnie • •
wewnętrzny ład i całość terytorialną. Wzrosło znaczenie wielkiej własności i był zrównoważony rozwój między ośrodkami miejskimi, a latyfundiami. Państwo zadbało o rozwój życia gospodarczego o zaopatrzenie w żywność, powstały państwowe fabryki chleba w Konstantynopolu oraz kontrola eksportu i importu. Chroniono granice państwowe i międzynarodowe szlaki handlowe. Począwszy od XII w. następowało stopniowe osłabienie Cesarstwa (krzyżowcy w IV wyprawie zdobywają Konstantynopol w 1204 r. utrzymują się do 1261 r.) Potem Michał VIII w 1261 r. odzyskuje Konstantynopol, ale jego terytorium jest już uszczuplone i ostatecznie upada w 1453 r. w wyniku podboju Turków. Konstantynopol zamieniony na Istambuł.
SZCEPOWE PAŃŚTWA GERMAŃSKIE Szczepowe państwa germańskie zagarnęły częściowo resztki dziedzictwa rzymskiego. Trudno jednak powiedzieć, że był to bezpośredni wpływ urządzeń państwowych na organizację państwa feudalnego. Był on bardzo ograniczony. Oddziaływanie wpływów rzymskich na europejską kulturę państwową i prawną jest duży. Wpływ Rzymu, a zwłaszcza kultury prawnej docierał do Europy szerokimi falami. W średniowieczu będą to glosatorzy, postglosatorzy we Francji, Włoszech i Niemczech. Nawet w czasach nowożytnych będzie to pandektystyka w Niemczech, która poprzez tzw. szkołę historyczną doprowadzi do pozytywizmu prawniczego, na którym wyrósł słynny kodeks cywilny niemiecki BGB w końcu XIX w. Do prawa rzymskiego sięga kościół, który czerpał wzorce z tego prawa („Kościół żyje prawem rzymskim”). Przyjęło tytuły takie jak dziekan , konsystorz, kuria. Średniowieczni władcy przyjmowali również tytuły monarsze rex , princeps , imperator . Do mitu Cesarstwa Rzymskiego nawiązywał Karol Wielki (imperator), także Napoleon, na tradycje rzymskie powoływali się carowie moskiewski (Teoria czwartego Rzymu). Także cesarze rzymscy Narodu Niemieckiego. Do terminologii rzymskiej nawiązywały co ciekawe rewolucje. Zarówno angielska jak i francuska oraz Napoleon. Termin „republika” jest terminem rzymskim, „protektor”, „plebiscyt”, „konsul”, „trybunał”, „senat”. Nawet w pierwszej połowie XX w. do terminologii rzymskiej nawiązywali faszyści włoscy np. „fascio” czy „duce” . Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego na jego terenach zaczęły odżywać i rozwijać się państwa szczepowe. Żeby mówić o państwach szczepowych trzeba sięgnąć do dawniejszych plemion germańskich, bo ich zwyczaje prawne i ustrojowe będą rzutowały na państwo frankońskie. Państwo frankońskie będzie poddane 3 silnym wpływom: a) dawne wpływy germańskie b) pozostałości rzymskie w postaci prawa rzymskiego (ustrojowe i sądowe) c) rzymskie prawo kanoniczne Te 3 czynniki będą kształtować całą cywilizację frankońską, wszystkie instytucje prawne, ustrojowe, administracyjne. W okresie kiedy w basenie Morza Śródziemnego rozwijały się państwa typu niewolniczego, a Cesarstwo Rzymskie dochodziło do swej największej potęgi w tym samym czasie w północnej Europie zamieszkiwały ludy stojące na znacznie niższym poziomie rozwoju społecznego (ustroju rodowo – plemiennego). Ustrój rodowo – plemienny to ludy celtyckie , germańskie i słowiańskie. Z ludami celtyckimi wojny prowadził Cezar w I w. p.n.e. Ich rola historyczna była różna. Lud
Galów został podbity przez Cezara i szybko uległ romanizacji, ale liczni Celtowie znaleźli się w defensywie i na ogół byli wyparci ze swych siedzib. Pozostały zwłaszcza przez plemiona germańskie tak np. w Bretanii przez germańskie plemiona Anglów i Sasów. Utrzymali się jedynie w Irlandii, Szkocji i Walii. Nie odegrały poważnej roli politycznej. Germanowie i Słowianie w przeciwieństwie do Celtów odegrali wielką rolę. Najdawniejsze wiadomości o Germanach zawarte są w dziełach pisarzy rzymskich zwłaszcza Juliusza Cezara (I w. p.n.e.) i Tacyta (II w. n.e.). Duża wartość poznawcza tych dzieł. Potwierdzone zostały w późniejszych spisach prawa. W IV i V w. powstają spisy prawa germańskiego i niektóre instytucje prawne występują w takim samym kształcie jak opisywał je Tacyt. (Silkeborg w Danii – muzeum, na witrynie w tym muzeum można zobaczyć twarz Germanina). Wiadomości i relacje historyczne pokrywają się z odkryciami archeologicznymi. Pierwotne siedziby Germanów znajdowały się w południowej Skandynawii, nad dolną Wezerą i w ujściu Odry . Ok. 1000 r. p.n.e. obserwujemy ich pochód na południe i wschód. Germanowie dzielą się na 3 grupy: grupa zachodnia (Ingewoni, Helioni, Istewoni,), z tej grupy wywodzą się Frankowie saliccy grupa północna (Normanowie, kierują się na zachód Europy i na wschód czyli Waregowie, którzy wejdą w kontakt z Rusią Kijowską, będą utrzymywać kontakty z Bizancjum) grupa wschodnia (Goci, Wandalowie, Longobardowie, Burgundowie, Herulowie), posuwali się nad Morze Czarne i tam stykają się z cywilizacją grecką • •
•
Rozwój kultury i cywilizacji germańskiej obejmuje 2 okresy: okres państwa koczowniczego okres państwa osiadłego • •
Kultura rolnicza początkowo myśliwska i pasterska. Wiara i religia germańska. To ciekawe zjawisko, religia starogermańska odżyje niejako po wiekach w okresie państwa totalitarnego. Germanowie nie znają pisma, znają natomiast znaki runiczne. Nie znają literatury, ale znają pieśni, poprzez nie tworzą historię (cykle tych pieśni epickich opracował Wagner – słynne opery Wagnera). Ideały moralne: niemoralność wobec obcych, żadne łotrostwa dokonane przez Germanów poza terytorium ich państwa nie uchodzą za złe. Germanowie głoszą, że popełniają je dla ćwiczenia młodzieży i dla zwalczania gnuśności. Cały szereg ideałów wojennych: np. największą hańbą jest porzucić tarczę na polu walki czy ustąpić w czasie bitwy z placu boju. największą zasługą jest jeśli plemię jest otoczone jak największą pustką, bo Germanowie nie znają granic, granicą jest strach i obawa przed plemieniem. Nieustanny stan wojny na granicach . Cywilizacja wojenna coroczne przerzucanie działań wojennych. Ustrój rodowo – plemienny. Plemię jest właścicielem ziemi, a rody otrzymują ją tylko w użytkowanie. Co roku następuje przerzucanie działek aby przyzwyczaiwszy się do gruntu nie odzwyczaili się od wojny dla uprawy roli. •
•
•
Wręczenie broni u Germanów jest równoznaczne z uzyskaniem pełnoletności. Następuje to na wiecu. Mężczyźni oddani wojnie gardzą pracą na roli tym zajmują się niewolnicy i kobiety. Udział kobiet w wyprawach wojennych. Co ciekawe żona jest towarzyszką wypraw wojennych męża. Ustrój jest oparty na więzach krwi lub sztucznych. Więzy krwi to rodzina, ród, plemię, narodowość, naród.
Rodzina germańska jest to grupa społeczna powstała ze związku mężczyzny i kobiety zawartego do wspólnego pożycia i rodzenia potomstwa pod władzą ojca rodziny. Była to rodzina monogamiczna, ale zdarza się także wielożeństwo wśród możnych dla podniesienia godności. Ród jest grupą rodzin wywodzących się od wspólnego przodka i jest to najmniejsza jednostka społeczna. Jest samowystarczalna. Ma ona bardzo istotne funkcje do spełnienia: wspólność użytkowania ziemi opieka materialna gdy nie może zapłacić kary sądowej opieka fizyczna, obowiązek bronić zaatakowanego członka rodu (prawo zemsty rodowej jako forma wymiaru sprawiedliwości) tworzy oddział wojskowy łączy się w kulcie religijnym obowiązki współprzysięgi w sądzie • • •
• • •
Plemię jest to grupa rodów zachowująca tradycje wspólnego pochodzenia, plemiona łączą się w szczepy, które są grupą plemion zachowujących jedność polityczną Narodowość jest to wspólnota plemienna (grupa społeczna) związana w swych początkach pochodzeniem, krwią, ziemią, dziejami, historią, językiem, wiarą czy życiem gospodarczym. Jest to grupa ahistoryczna. Narodowość przekształca się w naród dopiero kiedy posiada świadomość swoich zadań w stosunku do innych narodów. To były związki oparte na więzach krwi. Podstawowe jednostki polityczne to przede wszystkim wiec, należy wspomnieć także o drużynie jako jednostce społecznej i politycznej .
Wiec – grupa wszystkich wolnych, męskich członków plemienia. Pojęcie państwa jest oparte na związkach personalnych, zajmuje duży obszar, nie ma stałych granic. Jest to państwo zdecentralizowane, które określa się niekiedy mianem państwa demokracji wojennej. Na przykładzie wiecu najlepiej widać tą zasadę. Na wiecu gromadzą się wszyscy wolni, uzbrojeni męscy członkowie plemienia. Wiec w każdej chwili może przekształcić się w armię. Nie ma żadnej mobilizacji, zwoływania. Automatycznie z chwilą podęcia decyzji wiec, armia rusza. Wszyscy demokratycznie podejmują decyzje. Wiec wybiera dowódcę, wodza plemienia. Wódz plemienia ma pełnię władzy prawo życia i śmierci, władzę absolutną na czas wyprawy. Władza kończy się z chwilą zakończenia wojny i nastanie okresu pokoju. Kompetencje wiecu: prawodawcze administracyjne • •
• •
•
sądowe (przed wiecem wnosi się wszystkie sprawy gardłowe, czyli zagrożone karą śmierci) skarbowe (na wiecu składa się dary, w żadnym wypadku podatek, który uwłacza godności osobistej) wyborcze (wybiera króla, dowódcę wojennego oraz zarządców poszczególnych gmin)
Sposób obradowania jest dosyć specyficzny gromadzą się bowiem wedle nowiu albo pełni księżyca. Uchwały przygotowuje starszyzna plemienna. Na wiecu kapłan ogłasza pokój wiecowy, nie wolno stosować wtedy prawa zemsty rodowej aby obrady mogły się odbyć bez zakłóceń. Zjazdy arystokracji decydują o sprawach mniejszej wagi i przygotowują obrady. Drugą władzą jest król. Król musi wykazać się pochodzeniem od bóstwa, ma rozległe kompetencje, ale nie tak szerokie jak wódz w czasie wyprawy. Karać śmiercią mogą karać tylko kapłani.
Przestępstwo w społeczności germańskiej ma charakter sakralny , to jest obraza bóstwa, kara ma więc charakter przebłagania bóstwa, ekspiacji, mogą to realizować tylko kapłani, którzy są wykonawcami wyroku. Różne kary albo kara powieszenia dla przebłagania bóstwa powietrza, albo kara wplecenia w koło dla przebłagania bóstwa słońca. Armia składa się z drużyn (oddziały specjalne) i oddziałów pieszo – konnych. Tych oddziałów pieszo – konnych najbardziej obawiali się Rzymianie, był to jeden wojownik na koniu i towarzysząca mu grupa pieszych z włóczniami. Sądownictwo Sądownictwo jest w rękach wiecu . Wolno przed zgromadzeniem wnieść każdą sprawę. Istnieje również sąd królewski. Sądzą także naczelników okręgu oraz kapłani. Sądy rodowe i rodzinne . Tacyt powiada, że jeżeli zdarzy się cudzołóstwo to mąż winną nago pędzi wobec całej wioski i chłoszcze ją. U Germanów więcej znaczą dobre obyczaje niż gdzie indziej prawo. Wymiar sprawiedliwości był realizowany w drodze samopomocy (zemsta rodowa), która mogła być okupiona pewną ilością trzody albo bydła. O zemsty można więc było się wykupić. Był również pozasądowy wymiar sprawiedliwości w postaci prawa życia i śmierci , które przysługiwało wodzowi plemienia. Szeroko rozpowszechniona zemsta legalna, która była prawem pokrzywdzonego i członków jego rodu do dochodzenia krzywdy na osobie i mieniu krzywdziciela mocą własną bez udziału władz państwowych. Zemsta miała charakter sakralny, była świętym obowiązkiem . Dusza, której nie pomszczono nie trafi do raju. Można się było mścić na wszystkich członkach rodu, z którego wywodził się krzywdziciel. (w starożytnych plemionach duńskich był zwyczaj w prawie aby mścić się na najbardziej zamożnych członkach tego rodu, żeby jak największą szkodę wyrządzić rodowi krzywdziciela, a nie jemu samemu, warunkiem była jawność tej zemsty) Była to instytucja niezbędna wobec słabości państwa i konieczności obrony. Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej z urzędem jest to postępowanie, w którym
panujący i jego urzędnicy mają prawa karania w sposób dowolny z pominięciem form postępowania sądowego: osób uznanych przez siebie za przestępców czynów uznanych przez siebie za przestępne Jest to postępowanie, które utrzyma się przez wieki. Będzie występowało w państwach europejskich. Będzie ograniczane w „Wielkiej Karcie Swobód” potem w Habeas Corpus Act. Czy w polskim Neminem captivabimus nisi iure victim • •
Różnice między postępowaniem sądowym i pozasądowym: w postępowaniu sądowym sprawdza się jaki czyn (ustalenie czynu), kto popełnił (ustalenie sprawcy) ustalenie stosunku psychicznego sprawcy do czynu (ustalenie winy), w oparciu o te elementy dopiero wymierza się karę , biorąc je pod uwagę w postępowaniu pozasądowym jest ustalenie przestępstwa i rozkaz wykonania kary, nie ma postępowania dowodowego •
•
Państwa germańskie. Wizygoci zajęli te tereny i założyli państwo toledańskie. 534 r. – zostali wyparci 455 r. – Wandalowie złupili Rzym.
Państwo Burgundów. Pierwotne siedziby na Bornholmie i w ujściu Odry. Burgundowie założyli państwo w południowo – wschodniej Francji, w Sabaudii w 443 r. Zostali wcieleni do państwa frankońskiego w 534 r. Państwo Ostrogotów. Zajmowało początkowo północne Włochy. Powstało w 493 r. Zostało zlikwidowane przez Cesarstwo Bizantyjskie w 554 r. Państwo Longobardów, powstało na terenach po Ostrogotach. Longobardowie pokonali Bizancjum, zajmując te tereny. W 774 r. zostało rozbite i przyłączone przez Franków. Państwo Franków było najmocniejsze i najagresywniejsze. Początkowo zajmowało tereny dzisiejszej Belgii. Zaczęło się rozwijać szczególnie od czasów Chlodwiga: 487 r. – zajęli północną Francję i państwo Alamarów. 507 r. – zajęli państwo Wizygotów, Burgundów, Akwitanię. 534 r. – zajęli Turyngię, państwo Bawarów. 774 r. – pokonali Longobardów i państwo Sasów które zaczęli podbijać już od 772 r. a skończyli w 805 r. Wcielenie Saksonii spowodowało, że w historiografii niemieckiej Karol Wielki jest traktowany z pewną niechęcią. Państwo Franków to 2 dynastie: a) Merowingów (481 – 751) b) Karolingów (751 – 887)
Pamiętać należy o 2 liniach władców: a) linia niemiecka w 911 r. Ludwik Niemiec kończy się dynastia karolińska b) linia francuska wygasa w 987 r. i Hugo Kapet przejmuje władzę Hiszpania opanowana przez Arabów i tam wyprawy Franków. Regularne wyprawy zaczęły się od końca VIII w. (778 r.). W 795 r. powstała Marchia hiszpańska po rzekę Ebro.
Kultura i cywilizacja państwa Franków jest wynikiem działania 3 czynników: germańskiego (znajdującego się w rozwoju) rzymskiego (znajdującego się w rozkładzie) chrześcijańskiego (pośredniczy pomiędzy 2 pozostałymi). Te 3 modele kultury współdziałają, ale i istnieją między nimi konflikty. Są tego dramatyczne efekty w różnych dziedzinach. • • •
Renesans karoliński Na uwagę zasługuje czynnik, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju kultury i cywilizacji i który w sposób zasadniczy wpłynął na późniejsze dzieje europejskie tzw. renesans karoliński. Wielkość Karola Wielkiego polegała nie tylko na jego dokonaniach wojskowych i politycznych, ale i na tym, że docenił znaczenie oświaty, nauki, kultury dla państwa i społeczeństwa. Nastąpiło odrodzenie się zainteresowania kulturą antyczną. W odrodzeniu karolińskim brak jest pierwiastków humanistycznych . Wyrazem tego jest np. Akwizgrańska Szkoła Pałacowa (Akademia Karola Wielkiego). Na tej akademii można wyróżnić takie 2 grupy: pisarze skupieni wokół Karola Wielkiego, pochodzenia lokalnego Anglosasi i przedstawiciele Irlandii tzw. Iroszkoci. Rozwój literatury politycznej. Najbardziej znani pisarze, którzy odegrali bardzo istotną rolę: Einhardt: „Żywot Karola Wielkiego” Hinkmar: „O porządku w Palacium” Samo zjawisko renesansu przyniosło bardzo ciekawy zwrot do architektury antycznej. Karol w 801 r. zaraz po sakrze cesarskiej nakazał przetransportować z Italii do Akwizgranu posąg Teodoryta Wielkiego. Szereg reform mających za cel: podniesienie poziomu systemu oświaty i szkolnictwa uporządkowanie życia społecznego podniesienie poziomu duchowieństwa. reforma pisma (minuskuła karolińska), od której rozpoczyna się nasze pismo współczesne. • •
• •
• • • •
Ustrój społeczny. Społeczeństwo zaczyna się już różnicować. Zróżnicowanie na wschodzie i zachodzie państwa: 1. Wpływy rzymskie w zachodnio – południowej części państwa: dawne ślady arystokracji królewskiej, która się łączy z dawnym stanem senatorskim w Rzymie arystokracja municypalna (ci którzy w kuriach municypalnych odgrywają czołową rolę) plebs miejski, wolni rolnicy, półwolni, •
• • • •
wyzwoleńcy niewolnicy. Będzie tu występować ciekawe zjawisko odnośnie wolnych rolników, to czego początki były już w systemie rzymskim, komendacji, czyli przeniesienie własności ziemi połączone ze świadczeniem z opieką. Oddanie ziemi na użytkowanie (precarium). Będzie to jedna z przesłanek powstania później wielkiej własności ziemskiej. Jest to instytucja przygotowująca rozwój późniejszego ustroju lennego. stan duchowny to duchowieństwo świeckie, kapłani zorganizowani na sposób rzymski (prowincje z arcybiskupami, diecezje z biskupami ordynariuszami i parafie z proboszczami) Już w czasach frankońskich widoczne są nadużycia. Królowie mianowali często dostojników, dworaków królewskich. Upadek ustroju kościelnego i poziomu moralnego duchowieństwa za Merowingów. Pewna poprawa za Karolingów. Duchowieństwo zakonne to duchowni, którzy różnią się od duchownych świeckich spełnieniem 3 ślubów: a) ubóstwa b) posłuszeństwa c) czystości. Rozwijają się klasztory z opatami na czele. Władzę sprawują przede wszystkim synody. Przywileje duchowieństwa: prawo azylu ( privilegium canonis) sądownictwo wewnętrzne ( privilegium fori) przywilej prawa rzymskiego ( Ecclesia vivit lege romana) własne sądownictwo ( privilegium fori) Za Karolingów były próby stworzenia cezaropapizmu, czyli ustroju, w którym głową kościoła staje się król. • •
•
• • • •
2. Wpływy germańskie w części północno – wschodniej: arystokracja królewska Germanów ciekawym zjawiskiem jest brak szlachty, która występuje w innych szczepach wolni to podstawowa grupa społeczna, półwolni czyli wyzwoleńcy potomkowie podbitych plemion (limti) rozwija się również niewolnictwo. Następuje poprawa stanu położenia prawnego niewolników. Niewolnicy nie mają zdolności prawnej na terenie prawa świeckiego (charakterystyczny przepis prawa salickiego głoszący: „Gdyby kto ukradł albo bydlę, albo konia, albo niewolnika to płaci 15 solidów”). Na terenie prawa kanonicznego niewolnik otrzymuje osobowość, zdolność prawną, może zawierać małżeństwo, za zabicie niewolnika przewidziane kary kościelne. następuje zanik niewolnictwa domowego Niewolnicy są osadzani na gruncie tzw. servi cassati, czyli nie rozdzieleni z gruntem. Następuje stopniowy zanik niewolnictwa i przejście do poddaństwa. Na przykładzie niewolników można zauważyć walkę 2 systemów prawnych. • • • • • •
•
Instytucje społeczne, które łączą państwo frankońskie to rodzina, ród, plemię, naród. W rodzinie także istnieje współdziałanie obok siebie różnych elementów.
Rodzina według prawa germańskiego – wspólne pożycie, zapewnienie trwałości rodu, wspólne ponoszenie losów życia pod władzą ojca ( patria potestas). Rodzina według prawa chrześcijańskiego – wprowadza pojęcie sakramentu (akt nadprzyrodzony, powodujący skutki dla nupturientów, kapłan jest tylko świadkiem), równocześnie ta koncepcja formułuje nowe obowiązki małżeńskie, obowiązek miłości, przyjaźni (polega na akcie woli świadczenia dobra drugiej osobie, jest to altruistyczne), obowiązek wierności. władza ojca rodziny to służba równość prawna kobiety i mężczyzny przy zawieraniu związku małżeńskiego nie ma małżeństwa bez zgody obu stron. Organizacja dostosowana jest do konkretnych warunków. Ma charakter policyjny, militarny, samoobrony, a praktycznie jest pod silną władzą ojca rodziny, który jest niejako kierownikiem produkcji. Kobiety nie mogły występować w sądzie, zastępowane były przez opiekuna, miały ograniczone prawa do dziedziczenia, bezwzględny zakaz dziedziczenia ziemi ojcowskiej, ojcowizny terra aviatica i to ograniczenie zostanie później przejęte przez państwo francuskie. • • •
Ród jako dawne germańskie pojęcie rozpowszechniono na zachodzie. Prawa i obowiązki współrodowców zostają sprecyzowane w prawie (np. instytucja krenekruda czyli poręka za zobowiązania członka rodu) Narodowość – społeczność związana wspólnotą dziejów, krwi, języka, życia gospodarczego i kultury, ale jeszcze nie ma świadomości historycznej, Narodem staje się gdy dostrzega swoje obowiązki i zadania wobec innych narodów (świadomość historyczna). Naród Franków przewyższając inne narody sprawiedliwością tak jak przewyższał siłą postanowił spisać swe prawa. Istotne instytucje ustroju społecznego Franków: drużyna (rodowód germański), która zmienia się w grono dygnitarzy królewskich, gwardię królewską. Komendacja jako akt podporządkowania się dygnitarzy władzy króla będzie również jednym z elementów powstania ustroju lennego. Geldonie, czyli tajne związki religijne (uznane za niebezpieczne politycznie i przeciwne chrześcijaństwu), były dozwolone w okresie późniejszym i rozwinęły się w 2 gałęziach: a) w kierunku chrześcijańskim wyrastają z niej gildie kupieckie, cechy rzemieślnicze b) w kierunku antychrześcijańskiego wyrastają tajne organizacje antykościelne (w pewnej mierze loże masońskie, masoneria) •
•
Ustrój polityczny. Pojęcie państwa nie było jednolite. Na pojęcie państwa składały się różne elementy: 1. Pojęcie germańskie (zwłaszcza za Merowingów) czyli niezależna pod względem politycznym wspólnota szczepowa.
2. Pojęcie rzymskie państwa z okresu republiki (res publica) jako osoba prawna, podmiot prawa, może nabywać prawa i dokonywać czynności prawnych. 3. Pojęcie późnorzymskie państwo jako dominium, własność cesarza. Koncepcja państwa późnorzymska jako związku personalnego wyraźnie występuje za pierwszej dynastii – państwo szczepowe. 7. Pojęcie kanoniczne, koncepcja, że państwo ma charakter sakralny, którego władcą jest Bóg. Państwo – ogół (zwłaszcza za Karolingów) ziem i ludów nadanych przez Boga władcy dla pieczy nad wiarą i dla dobra materialnego i moralnego poddanych (pojęcie teokratyczne). W praktyce jest to forma państwa monarchii patrymonialnej.
Król i grupa kierownicza: Grupa kierownicza to grupa występująca w każdej społeczności, w państwie frankońskim, była to reprezentacja możnych i duchownych . Pełni swoje funkcje oddziaływując na własne terytoria i tu uzyskują immunitety dzięki, którym ta władza się rozwija i w państwie poprzez udział w obradach dworu i zjazdach nakazanych przez króla. Poprzez urzędy, sądy, pewne gwarancje osobiste. Pojawia się sprawa dwoistości tej grupy, która jest warunkiem równowagi. Panujący nosi tytuł króla czy cesarza, ale pojęcie znowu jest złożone jak i pojęcie państwa tak i pojęcie króla składa się z 3 czynników: pojęcie germańskie król to dowódca armii, wódz pojęcie rzymskie z okresu pryncypatu to posiadacz ogółu urzędów pojęcie rzymskie z okresu dominatu to ubóstwiany pan nie związany prawem. Za Merowingów dominuje element patrymonialny. Monarcha jest właścicielem, a właściwie współwłaścicielem dóbr królewskich. pojęcie kanoniczne panujący to pomazaniec boży, człowiek, który prze akt sakry królewskiej lub cesarskiej uzyskał prawa i podlega obowiązkowi opieki nad społeczeństwem jako mandatariusz boży, a więc cesarz Król to nie tylko wódz dziedziczny i nie tylko przywódca ludu frankońskiego. Jest on jakby kapłanem poprzez namaszczenie jest łącznikiem między kościołem, a społeczeństwem . Ma również obowiązek nie tylko rządzić ludem chrześcijańskim, ale i kierować kościołem i chronić go. Jest to wyraźnie teokratyczna koncepcja władzy. Tak jak Bazyleusz bizantyjski był uważany za głowę kościoła i państwa. Teokracja karolińska różni się od bizantyjskiej tym, że była kierowana i inspirowana przez kościół. Nie było urzędów świeckich jakie istniały w Bizancjum, ich miejsce zajął episkopat. Kiedy zabrakło rządów silnej ręki Karola Wielkiego ideał teokratyczny doprowadził do wywyższenia władzy duchownej. To było bardzo wyraźne w 816 r. kiedy ten sakralny charakter cesarstwa został potwierdzony przez sakrę Ludwika Pobożnego, a jedność Cesarstwa została umocniona konstytucja z Eb z 817 r ., która zastąpiła dawne frankońskie przepisy sukcesji rzymską zasadą władzy niepodzielnej . Lothar miał nastąpić po ojcu, a młodsi synowie mieli otrzymać dożywotnie apanaże. Było to zwycięstwo religijnego ideału nad siłami odśrodkowymi. Po raz pierwszy kościół odegrał decydującą rolę w polityce europejskiej. Kulminacją była czasowa detronizacja Ludwika Pobożnego. Ten epizod oznaczał pojawienie się nowego roszczenia kościoła do supremacji władzy duchownej nad świecką i do interwencji w sprawy państwowe. Ten problem szczególnie rozwinie się parę wieków później w państwie niemieckim kiedy powstanie problem współistnienia cesarstwa i papiestwa. • • •
•
Sposoby objęcia władzy: koronacja (majordomus Pepin Krótki koronował się na władcę frankońskiego w 751 r.) adopcja członka rody panującego rzadko spotyka się wybór przez ogół przez podniesienie na tarczy (zwyczaj jeszcze rzymski). za dynastii Karolingów umocniła się dziedziczność, pochodzenie z rodu królewskiego. istotnym elementem była sakra królewska, namaszczenie, wyświęcenie od 751 r. jest to instytucja o pochodzeniu starotestamentowym, w prawie rzymskim akt sakry był zastępowany koronacją, wieńcem Cezara. • • • • •
Znaczenie sakry (koronacji) królewskiej: królewskiej: nie tylko akt liturgiczny ale także swoiste źródło prawa państwowego władca zyskiwał z jednej strony charakter osoby prawnie uświęconej targnięcie się na króla było świętokradztwem i jako takie podlegało surowym karom np. rozerwanie przez zwierzęta Instytucja sakry przetrwała okres średniowiecza aż do czasów nowożytnych. Z drugiej strony panujący jeżeli panujący przekraczał mandat władzy, uzyskanej od Boga jako tyran mógł być usunięty. Później wykształciło się prawo oporu jeżeli władca wykorzystywał tą władzę dla własnych egoistycznych korzyści. Trze Trzeba ba tu pamię pamięta taćć o prac pracyy jedn jednego ego z mn mnic ichów hów Izyd Izydor oraa z Serr Serri, i, któr któryy stwo stworz rzył ył dzie dzieło ło „Etymologie” i tam uzasadnił sposób usunięcia władcy: Nazwa rex króla pochodzi od recte agere czyli działać zgodnie z prawem. Jeżeli król nie działa zgodnie z prawem to traci miano które do tej pory posiadał, czyli działanie niezgodne z prawem powoduje jego usunięcie. Przebieg sakry to szereg obrzędów, które mają znaczenie nie tylko liturgiczne ale i są źródłem prawa państwowego. 2) Pie Pierws rwsza za czynność czynność to obi obietn etnica ica,, przysięg będziee ją wype wypełn łnia iałł przysięgaa przyszłe przyszłego go władcy władcy, że będzi zgodnie z prawem bożym i ludzkim. Władca staje się pośrednikiem między stanem duchownym, a stanem świeckim. 3) Drugim Drugim aktem aktem jest jest namaszczenie, namaszczenie, pomazanie olejami świętymi. Sakry królewskiej dokonują biskupi Galii. Sakry cesarskiej papież. 4) Trzecią Trzecią czynności czynnościąą jest jest wręczenie miecza , wszystko odbywa się wokół modlitw, okrzyków i rozmaitych pieśni. Jest inwestytura w państwo, symbol wprowadzenia w posiadanie państwa. 5) Wręczenie pierścienia to symbol prawowierności. 6) Wręczenie berła to symbol sprawiedliwości. 7) Wręczenie korony to symboliczne pojęcie bo do VI w. był to podwójny sznur pereł, a od czasów Karola Wielkiego kołpak wysadzany klejnotami, a korona pojawiła się od czasów Ottona w Niemczech. 8) Kolejn Kolejnee czynnoś czynności ci to wręczenie wręczenie płaszcza, naramienników naramienników i innych insygniów. 9) Akt koron koronacj acjii kończy kończy intronizacja , czyli symboliczne wprowadzenie na tron królewski. Czynność wręczenia miecza stała się pretekstem do sformułowania w średniowieczu słynnej teor teorii ii „dwó „dwóch ch miec mieczy zy”, ”, któr któree będzi będziee wyst występ ępow ować ać w różn różnyc ychh źródł źródłac achh praw prawa, a, będzi będziee symbolizowała zależność obu władz świeckiej i duchownej. Teoria ta przetrwa aż do czasów teorii umowy społecznej. • • •
Kompetencje władzy: 1. Władza ustawodawcza:
za Merowingów ogłaszali dekrety, recepcje, akty ak ty prawne, za Karolingów wydawano kapitularze, których wyróżniamy 3 rodzaje: b) dodawane do praw praw spisów spisów prawa zwyczajowe zwyczajowego, go, musiały musiały uzyskać uzyskać akceptację akceptację szczepu, szczepu, c) samodzielne samodzielne,, monarcha monarcha regulował regulował nimi różne sprawy sprawy państwowe państwowe d) kier kierow owan anee do wysł wysłan anni nikó ków w król królew ewsk skic ich, h, spec specja jaln lnyc ychh urzę urzędn dnik ików ów porz porząd ądku kują jący cych ch administrację państwową 2. Władza administracyjna administracyjna (mianowanie i powoływanie urzędników i mianowanie dostojników kościelnych) 3. Uprawnienia skarbowe 4. Kompetencje wojskowe (wódz armii) 5. Kompetencje sądowe: za Merowingów król jest najwyższym sądem w państwie, sądem królewskim, za Karo Karoli lingó ngów w nast następ ępuj ujee chara charakt kter erys ysty tycz czna na zmia zmiana na,, któr któraa zaow zaowocu ocuje je w przy przysz szło łośc ścii mianowicie sąd cesarski dzieli się na dwa: a) zwykły zwykły sąd cesarski, cesarski, któremu któremu przewodnicz przewodniczyy komes komes pałacowy pałacowy b) sąd rozstrzyga rozstrzygający jący sprawy sprawy przeznaczone przeznaczone wyłącznie wyłącznie dla monarchy monarchy,, są to sprawy kiedy kiedy prawo obowiązujące jest zbyt surowe lub gdy istnieje luka w prawie, wówczas monarcha działa na zasadach słuszności, regulując daną sprawę, Będzie to miało znaczenie dla ustroju prawnego i sądowego Anglii, wyrośnie z twego później sąd kanclerski, wzorzec karoliński oddziaływał na inne państwa, monarcha wszędzie teoretycznie miał prawo do moderowania moderowania prawa, ale wszędzie wszędzie za wyjątkiem wyjątkiem Anglii wystąpiło wystąpiło rozdrobnieni rozdrobnieniee feudalne, które zniweczyło te uprawnienia króla, w Anglii była specyficzna sytuacja rozwoju systemu prawa powszechnego common law i jego uzupełniania, system kanclerski powstał stąd, że to kanclerz miał to prawo uzupełniać, powstał odrębny sąd, który przetrwał do drugiej połowy XIX w., powstał powstał odrębny system prawa, wielka reforma w 1873-75 zniosła zniosła dualizm dualizm sądów, ale pozostawił nadal dwa systemy prawne) 6. Uprawnie (przyy tend tenden encj cjac achh cezar cezaropa opapi pist styc yczny znych ch,, próby próby regul regulac acji ji Uprawnienia nia szczegó szczególne lne (prz prawodawstwa kościelnego): uprawnienia do tytułów prawo do majątku królewskiego 7. Strażnik pokoju. Władca był opiekunem całego państwa • •
• •
• •
Władzę królewską za Merowingów umacniały podboje rozległych terytoriów. Podboje były silną pod podst staw awąą władz władzy. y. Chlo Chlodw dwig ig był był skrę skrępo powan wanyy jesz jeszcz czee po częś części ci wpływ wpływam amii germa germańs ński kiej ej demokracji wojennej, ale zapewniała mu ona silną władzę zwierzchnika wojennego. Rychło zanikł wpływ wieców w związku z ogromem terytorialnym państwa. Wiece przekształciły się w Pola Marcowe za Merowingów i Pola Majowe za Karolingów. Były to przede wszystkim przeglądy wojska. Władz Władzaa król królew ewsk skaa za Karo Karoli lingó ngów w była była siln silnie iejs jsza za.. Tery Teryto tori rium um,, imper imperiu ium m karol karoliń ińsk skie ie przewyższało terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Ustawicznie podnoszono próby przywrócenia jedności państwa. Podziały państwa w związku z jego patrymonialnym charakterem w VIII w. były nietrwałe. Przesłankami tych sukcesów były 2 podstawowe reformy: 2) Refo Reform rmaa wojs wojska ka.. Kapi Kapitu tula larz rz z 808 808 r., r., któr któryy wpro wprowa wadz dził ił pewn pewnee obow obowią iązk zkii wojs wojsko kowe we.. Posiadacz 4 łanów musiał się stawić konno, a 12 łanów z pancerzem. To zapoczątkowało podział społeczeństwa.
3) Postęp Postępyy w hodowli hodowli koni i w metalu metalurgi rgii.i. To sprawi sprawiło, ło, że rozwin rozwinęła ęła się kawaler kawaleria ia i jakość jakość broni. 4) Włączenie Włączenie systemu systemu lennego lennego do techniki rządzenia, rządzenia, który który w sposób bardzo istotny istotny wzmocnił wzmocnił władzę monarszą. Podporządkowanie wielmożów przez silne zależności osobiste, wzajemne korzyści i dożywotnią wierność. Było to zastosowanie gwarancji lojalności wasalnej od obdarowanych nadaniem lenna. Połączenie wasalstwa i nadań ziemi lenna powstał system lenny. Zastosowanie systemu lennego do techniki rządzenia wynikało z trudności opanowania tak rozleg rozległeg łegoo teryto terytoriu rium. m. Monarc Monarchę hę w istoci istociee intere interesow sowali ali w istoci istociee możni możni właści właścicie ciele le ziemi. ziemi. Przynajmniej ich chciał podporządkować, włączyć w system wasalnej zależności od króla za cenę podporządkowania mniej możnych właścicieli potężnym wasalom. Król miał nadzieje utrzymania w ręku przynajmniej głównego ogniwa łańcucha osobistych zależności. Prób Próbaa wykor wykorzy zyst stan ania ia syst system emuu lenne lennego go do rządz rządzen enia ia wiel wielki kim m impe imperi rium um nie nie przy przyni nios osła ła spodziewanych rezultatów bowiem pozycja możnych umocniła się, a ich majątek prywatny stap stapia iałł się się z mają majątk tkami ami nadan nadanym ymii w lenno lenno i stąd stąd zami zamias astt leps lepsze zego go panow panowan ania ia król królaa nad możnowładztwem umocniła się pozycja możnych panów, którzy teraz dążą do osłabienia władzy królewskiej i zdobywania jak najwięcej przywilejów. Tu już właśnie ujawniły się zarodki osłabienia słabości władzy monarszej: 1. Niski poziom moralny moralny władców, władców, zacofanie zacofanie cywil cywilizacyj izacyjne ne 2. Uzależni Uzależnieni eniee monarch monarchyy od możnowł możnowładz adztwa twa,, 3. Przycz Przyczyny yny materia materialne lne,, władcy władcy nie górowa górowali li nad poddanymi poddanymi wielkoś wielkością cią domeny, domeny, swojeg swojegoo majątku, wręcz przeciwnie, władcy nie umieli gospodarować swoimi majątkami 4. Niez Niezna najo jomo mość ść nowo nowocz czes esny nych ch środ środkó ków w pano panowa wani nia, a, pańs państw twoo było było rozl rozleg egłe łe,, wład władcy cy sprawowali władzę objeżdżając państwo, zatrzymując się w willach, majątkach królewskich z całym dworem, o tym przemieszczaniu nie decydują potrzeby polityczne 5. Panujące Panujące zasady zasady prawa prawa prywatneg prywatnegoo w dziedzini dziedziniee dziedzicznoś dziedziczności ci tronu tronu palacium i placita 2 inne organy występujące obok monarchy w państwie – palacium Palacium – jest to „pałac na kółkach”, ogół służb i urzędów przy królu stanowiących zarząd cent centra raln lnyy pańs państw twa, a, w prak prakty tyce ce łącz łączyy w sobi sobiee organ organiz izac ację ję dwor dworuu mo mona narc rchy hy i wiel wielmo moży ży germańskiego z organizacją rzymską okresu dominatu, w skład wchodzą: dygnitarze wyżsi, kaplica, czyli kapela, kancelaria niżsi urzędnicy królewscy służby królewskie i dostojników oddziały wojskowe monarchy, stanowiące jego ochronę odziały tych dygnitarzy Całe to towarzystwo w całości objeżdża państwo, na n a tym polega sposób urzędowania Zmieniło się pojęcie urzędu: rzymskie pojęcie to było służba państwowa dla dobra ludu z okresu republiki germańskie pojęcie jest to służba królowi • • • • •
• •
Organizacja tych urzędów będzie wzorcem dla wszystkich dworów w późniejszych państwach europejskich. 1. Majordomus (VI,VI (VI,VIII w.) najwyż najwyższy szy urzędn urzędnik ik palacium za Mero Merowi wingó ngów w w wyni wyniku ku degeneracji degeneracji ostatnich ostatnich Merowingów Merowingów zyskał wysokie wysokie znaczenie, znaczenie, nawet tytuł księcia w Anglii. Anglii. Majordomus zanikł za Karolingów.
2. Komes pałacowy wysunął się na czoło za Karolingów. Naczelny dostojnik palacium, przez niego szły wszystkie sprawy świeckie do króla, od niego zależało zetknięcie się z władcą. 3. Apokleziariusz , czyli przełożony duchowieństwa, przez niego do władcy płynęły wszystkie sprawy kościelne. Był równocześnie kapelanem kaplicy dworskiej. 4. Kancelariusz , który stał na czele kancelarii królewskiej. 5. Senscharius , czyli późniejszy stolnik, dbał o zaopatrzenie dworu. 6. Mareskardius , komes stadnin, zarządca stadnin. To jest późniejszy marszałek. 7. Piwniczy (butikulariusz ) 8. Kwatermistrz 9. Łowczy 10. Sokolniczy 11. Cała plejada wojowników dbających o bezpieczeństwo. To byli domestlici , którzy zarządzali tym majątkiem królewskim. Ten obraz dworu królewskiego zawdzięczamy Hingmarowi z Rennes, który opisał to w dziele „De ordine palacium”
– były to zjazdy możnych, porównane mogą być do polskiego pospolitego ruszenia, wyróżnia się dwa zjazdy: jesienny, który tworzą najbardziej zaufani króla oni snują plany na następny rok, objęte są ścisłą tajemnicą wiosenny ma charakter ogólny i biorą w nim udział wszyscy możni duchowni i świeccy, król zatwierdza lub odrzuca wnioski przygotowane na zjeździe jesiennym
Placita •
•
Uprawnienia zjazdów: prawodawcze (przygotowywali akty prawne, za Karola Łysego zjazdy otrzymały prawo napominania władcy) Synody były zjazdami episkopatu: diecezjalne prowincjonalne metropolitarne (przewodniczył metropolita) plenarne (dotyczyły całego państwa, zwoływane za zgodą króla) Miały władzę prawodawczą, obok prawa wydawania aktów, które dotyczyły duchowieństwa, mogły też tworzyć akty dotyczące osób świeckich. •
• • • •
Administracja lokalna za Merowingów. W części północno – wschodniej występują wyraźnie ślady germańskie. Będą to okręgi zwane pari – z princeps pari nazywany również grafio na czele i centen y z tunginusem centenariuszem W części południowo – zachodniej to będzie resztka dawnej administracji lokalnej rzymskiej. Będą to okręgi civitates czyli te najmniejsze jednostki, które występują w państwie rzymskim na czele, których stoi kuria municypalna, która nadal się zachowa w państwie frankońskim z tym, że Frankowie wprowadzili tam urzędnika królewskiego komesa stąd komes civitatis, stoi na czele hrabstwa. Był on początkowo mianowany na czas określony, ale od kapitularza Karola Łysego z 877 r. ten urząd stał się dziedziczny. Kompetencje tego urzędnika były bardzo szerokie: władza administracyjna •
• • • •
władza sądowa władza skarbowa władza wojskowa. dochody to 1/3 kar sądowych.
Kuria municypalna trudniła się w zasadzie drobnymi sprawami administracyjnymi i sądownictwem niespornym. Trzecią władzą był biskup. Cały ustrój za panowania Merowingów przeżywał głęboki kryzys. Był to proces, w którym władze terenowe powołane dla ochrony ludności w ogóle nie wykonywały tych funkcji lub wykonywały w sposób wysoce niedoskonały. Przyczyny tego kryzysu: b) zanik poczucia jedności państwowej w związku z patrymonialna koncepcją państwa podziały państw ich wielość c) wielość praw: królewskie, rzymskie, zwyczajowe, germańskie, kanoniczne, ich kolizje, upadek autorytetu prawa d) wielość instytucji zarządzających, hierarchia urzędników i administracji królewskiej, wielkie majątki i właściciele ziemscy, konflikty kompetencji e) zła rekrutacja urzędników (łapówki, korupcja, intrygi, decydują o przyznaniu urzędu, a nie kwalifikacje) f) złe wynagrodzenie urzędników związane z kryzysem gospodarczym (brak środków na to, urzędnik otrzymuje dochód z czynności sądowych (1/3 kar), brak stałej armii, personelu administracyjno – sądowego) g) niski poziom intelektualny i moralny urzędników (zatracenie świadomości służby publicznej) h) słabość aparatu przymusu (nie ma funkcjonariuszy publicznych z powodu braku środków, uzbrojona ludność grozi oporem, urzędnicy chodzą uzbrojeni) i) ograniczenia władzy urzędników (wyłączenie osobowe) poprzez wyłączenie niektórych osób spod władzy urzędników przez króla głównie privilegium fori dla duchowieństwa czy mundium legi (dla osób świeckich) j) krwawa zemsta, obawa urzędnika przed zemstą, pojęcie prawa staje się równoznaczne z pojęciem siły, nadużycia, przemoc, chciwość, brak zaufania ze strony ludności sprawia że administracja i sądownictwo nie gwarantują bezpieczeństwa w kraju Sprawia to, że pojawiają się inne sposoby rozwiązania sytuacji. Podejmowane różne próby np. kary za łamanie tych obowiązków. W praktyce urząd lokalny w ręku tego kto ma ziemię i siłę stąd: 1. Poddawanie się aktem komendacji pod opiekę możnego. Będzie to przekazanie ziemi. 2. Po drugie seniorat karoliński rozpowszechniony na całe państwo (kapitularz z Mercen 847 r. nakazuje aby każdy wolny wybrał sobie seniora, a wszystkich seniorów zobowiązywał do stania się wasalami królewskimi.
FRANCJA: Na ustrój Francji wpłynął ustrój państwa frankońskiego.
1) Powstanie nowej kultury europejskiej (renesans karoliński) 2) Zarodki przyszłego ustroju państw europejskich: ceremoniał sakry królewskiej organizacja kurii królewskiej urzędnicy (np. palatyni, system organizacji terytorialnej, hierarchia urzędów centralnych i lokalnych) 3) Przemiany społeczne: proces feudalizacji społeczeństwa (uzależnienie uboższej ludności wolnej przez możnych świeckich i duchownych) 4) Tworzenie się powiązań między posiadającymi (system lenny) • • •
•
Feudalizm – odrębna formacja ekonomiczno – społeczna, istotą feudalizmu jest wielka własność i stosunek poddańczy Ustrój lenny – wzajemne stosunki w obrębie właścicieli ziemskich, nie może występować bez feudalizmu Feudalizm może występować bez systemu lennego (Ruś, Polska) Przyczyny powstawania hierarchii osób: komendacja ubogiego seniorat karoliński wasalstwo, czyli umowa w wyniku której wasal oddaje się w służbę seniorowi w zamian za pełnienie funkcji wasalnych • • •
Przyczyny powstawania hierarchii własności ziemi: prekarium (nadawanie ziem na użytkowanie dla celów gospodarczych beneficjum (nadawanie ziemi na użytek dla celów politycznych) • •
Stosunek poddańczy: chłop nie ma prawa własności ziemi (jedynie prawo użytkowania – dominium utile) pan ziemi ma własność pełną (dominium direktum) chłop świadczy rentę feudalną (odrobkową, naturalną, pieniężną) władztwo gruntowe pana nad chłopem (kiedyś przekazane panu w drodze immunitetu) • • • •
Zniesienie feudalizmu: 1. Francja Dekret Konstytuanty z 4 sierpnia 1789 r., zachowujący feudalizm kontraktowy 1792 r. – chłop zobowiązany do świadczeń jeżeli pan udowodni kontrakt 1793 r. – Konwent znosi wszelkie prawa feudalne 2. Prusy Feudalizm znoszą reformy Steina 1807 r. – edykt znoszący poddaństwo chłopów 1811 r. – edykt regulacyjny, uwłaszczający chłopów (dziedziczny oddaje 1/3 ziemi, niedziedziczny 1/2 ziemi)
1850 r. – ostateczne zniesienie feudalizmu
3. Austria 1848 r. – zasadnicze struktury feudalne zostały zniesione 1867 r. – utrzymały się tylko ostatki feudalizmu (np. serwituty) 4. Rosja Reformy Aleksandra II: 1861 r. – zniesienie poddaństwa, początek akcji wywłaszczeniowej trwającej do 1864 r Ustrój lenny: 1) z punktu widzenia prawa publicznego (rozdrobnienie władzy zwierzchniej: sądownictwo, wojskowa, skarbowa) 2) z punktu widzenia prawa prywatnego (współrzędna hierarchia osób i lenn) Przyczyny rozdrobnienia władzy zwierzchniej: słabość władzy państwowej (X – XI w. – okres zamętu i podboju) immunitety (władza zwierzchnia idzie w ręce prywatne) dziedziczność urzędów (872 r. – kapitularz) • • •
Przyczyny powstania hierarchii: a) ziem: prekarium (nadanie ziemi w użytkowanie w celach gospodarczych) precare verbo legis (nadanie ziemi z majątków kościelnych, własność przy instytucjach kościelnych beneficjum (nadanie ziemi dla celów politycznych) b) osób: komendacja seniorat karoliński (847 r. – kapitularz) wasalstwo (umowa – wasal oddaje się w opiekę seniorowi w zamian za usługi) • •
•
• • •
Wasalstwo i beneficjum tworzą lenno.
Obowiązki seniora: wierność wobec wasali obowiązek nadania ziemi (inwestytury) wymierzenie sprawiedliwości zwrócenie strat poniesionych w służbie wojennej opieka osobista nad wasalem i jego rodziną) • • • • •
Obowiązki wasala: a) negatywne: in colune (całość – nie atakować osoby seniora) futum (bezpieczeństwo – nie wyjawiać tajemnic seniora i nie wydawać jego zamków) honestum (cześć osobista seniora i jego rodziny) • • •
• • •
utile (użyteczność – nie czynić szkody w majątku) facile (łatwość – nie utrudniać) possibile (możliwość – nie czynić możliwego niemożliwym)
b) pozytywne: •
konsinium
(obowiązek rady, udział w radzie feudalnej i w sądzie parów, czyli sądzie
równych) •
(obowiązek pomocy) wojskowej (wyprawa powyżej 6 tygodni na koszt własny, wyprawa krótka, czyli wojny prywatne na koszt seniora, stacjonowanie w grodach, załogi w zamkach) i materialnej (wasal nie płaci podatków, 3 okazjonalne świadczenia: wykup seniora z niewoli, pasowanie na rycerza najstarszego syna seniora, wyjście za mąż najstarszej córki seniora, podatki z lenna są pobierane za zgodą ludności) ausilium
tarczowe – opłata za zwolnienie z obowiązków względem seniora
Zawarcie lenna poprzez zawarcie umowy (kontrakt lenny). 5 elementów tej umowy: 1. Hołd (charakter symboliczny) 2. Przysięga ( fides) obejmująca w swej treści obowiązki wzajemne stron 3. Inwestytura (symboliczne wprowadzenie w posiadanie lenna) 4. Umowa pisemna (znaczenie deklaratoryjne) 5. Wpis inwentarza Władztwo zawiera w sobie terytorium (domena – bezpośrednie władztwo seniora oraz własności wasalne) Władca – senior, władca zwierzchni w swoim państwie, nie może naruszać uprawnień wasali (władza administracyjna, skarbowa, sądowa) Powielane jest to na każdym szczeblu drabiny feudalnej. Dwór seniora – kuria, rada feudalna „Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” – zasada ustroju lennego na kontynencie, nie występuje w Anglii Władze w systemie feudalnym: 1) senior – ma władzę na swoim terenie: prawodawczą, administracyjną, wojskową, sądową, skarbową 2) dwór feudalny – dostojnicy pańscy: wasale, rycerze, dworzanie, rada feudalna składająca się z urzędników: seneszal, cześnik, kanclerz
Źródła prawa: zwyczaj akty prawodawcze (konstytucje królewskie i cesarskie – prejudykaty) • •
Źródła poznania prawa feudalnego: brak kodyfikacji prawa Constitutiones Feudorum (traktaty z XI/XII w. oraz konstytucje cesarzy niemieckich oraz prejudykaty sądu mediolańskiego stosowane we Francji, Hiszpanii, włączony jako X część • •
Corpus Iuris Civilis •
List Fulberta z Chartr do biskupa Akwitanii z 1020 r. (przejęty przez włoski zbiór praw w 1220-35 r. włączony do innego systemu prawa, do Corpus Iuris Civilis do Noveles
constitutiones •
•
• • •
Prawo Królestwa Jerozolimskiego (Listy grobu świętego tzw. asizy – zbiór aktów prawnych dotyczących Królestwa Jerozolimskiego, w okresie XII/XIII w . w lennym prawie francuskim, od 1369 r. Kodeks Królestwa Cypru) Ren Recht (1220 – 1235): Landrecht (prawo ziemskie) i Renrecht (książęce prawo lenne) w Niemczech 800 spisów prawa zwyczajowego we Francji (np. 4 w Tuluzie) w Anglii brak odrębnej kodyfikacji („Wielka Karta Swobód” – 1215 r.) „Złota Bulla” z 1222 r. na Węgrzech, węgierskie prawo lenne
Pojęcie państwowe we Francji: a) karolińskie: kontynuacja państwa frankońskiego, aspekt państwa kanonicznego b) feudalne: ogół ziem których seniorem jest król francuski (federacja ziem lennych) c) patrymonialne: dziedzictwo rodu Kapetyngów d) osoba prawna: (od XVI w.) państwo jako osoba prawna Stosunek Francji do innych państw Francja (X-XIV w.) należała do Christianitas Europa. Filip Piękny rozbił ten związek (niewola awiniońska papieży) Stosunek do cesarstwa. Nie używano prawa rzymskiego, które było prawem używanym w cesarstwie jako prawo cesarskie, zostało nawet zakazane na uniwersytecie w Paryżu (1219 r.). Chciano się w ten sposób zabezpieczyć przed wpływami Cesarstwa. W 1202 r. papież Innocenty III w dekretale skierowanym do Filipa Augusta uznał wyższość króla Francji (niezależność od cesarstwa) w jego własnym państwie. Terytorium Francji to: a) domena królewska (Paryż i okolice) b) olbrzymie lenna królewskie (księstwo Akwitanii). Jednoczono to drogą małżeństw, sądów i kupna. Władza centralna: a) monarcha b) kuria legis (dwór z dygnitarzami) c) Stany Generalne d) Stany Prowincjonalne e) Rada Królewska Parlament jako organ sądowy. (16 parlamentów lokalnych). Izba obrachunkowa od XIV w. Król był: a) panem feudalnym b) seniorem zwierzchnim królestwa. Miał uprawnienia na terenie całego państwa. W praktyce władza odnosiła się do domeny (X w.). Odrodzenie nastąpiło w XII w. c) pomazańcem, który przez akt sakry otrzymywał nadrzędny charakter. Targnięcie się na króla uważano za świętokradztwo.
d) e) f) g)
spadkobiercą imperium frankońskiego. dziedzicem rodu Kapetyngów (władza patrymonialna). suwerenem. Dziedzic cesarzy rzymskich. cesarzem we własnym państwie.
Objęcie władzy: Od 987 r. władcę wybierano (elekcja) – członek rodu Kapetyngów, mężczyzna, prawowierny (ortodoks), pełnoletni, Istnieją jednak próby desygnacji (wyznaczania następcy). Od XII/XIII w. tron francuski stał się dziedziczny (dziedziczy najstarszy syn, młodsi dożywotnie apanaże). sakra jako kolejny warunek otrzymania władzy. Ustaliła się zasada ciągłości władzy (Umarł król, niech żyje król”) – zmienia się nosiciel władzy, która jest taka sama. Instytucja syzyny – średniowieczna zasada dziedziczenia, w momencie śmierci króla następca był automatycznie wiązany w spadek. Wprowadzono tą zasadę do Kodeksu Napoleona. Istniało to do XIV w. w wyniku zmiany statutowej teoria następstwa (królowie nie mają prawa dysponowania koroną tak jak majątkiem prywatnym – tron obejmuje najstarszy syn nie jako spadek, ale statutowy następca). Teoria ta przetrwała do Rewolucji Francuskiej •
• •
•
Uprawnienia króla: a) władza prawodawcza (początkowo do domeny królewskiej pod warunkiem, że wasale złożą przysięgę na przestrzeganie, w XIII w. wprowadzona zasada ordonansów (Filip de Bonouar) b) zgodnie z prawem bożym, dla ogółu na Wielkiej Radzie Feudalnej, z czasem zarejestrowana w parlamencie paryskim, funkcję dzisiejszego Dziennika Ustaw pełnił parlament, który spisywał ustawy Prawa fundamentalne: zasada primogenitury ortodoksji niezbywalności domeny królewskiej Król nie może podać się do dymisji. Władca ma władzę ustawodawczą przez cały okres aż do Rewolucji Francuskiej. Stany Generalne mogą tylko składać wnioski. c) władza administracyjna d) władza wojskowa (król wodzem pospolitego ruszenia, w 1445 r. powstała stała armia) e) władza skarbowa (Stany Generalne z czasem utworzyły odrębną administrację skarbową, zniesioną przez monarchię absolutną w XVI w.) f) władza sądownicza (królowi podlega całe sądownictwo, od patrymonialnego po lokalne, podlega mu parlament, sądownictwo zastrzeżone dla króla) • • •
Ogólny schemat władzy państwa francuskiego, z której stopniowo wyłoniło się w ciągu XIII/XIV w. 5 organów: 1. Dwór francuski, czyli dawne frankońskie palacium. Skupiał nadwornych urzędników, kancelarię z kanclerzem. Tu byli skupieni wielcy dygnitarze korony. Najważniejsze znaczenie uzyskał początkowo senesal , czyli stolnik. Pod koniec XII w. w 1191 r. utracił to znaczenie i na czoło wysunął się
kanclerz. Miał on pieczę nad całą kancelarią, dokumentował pieczęcią wszystkie dokumenty królewskie. W 1227 r. kanclerz utracił jednak to znaczenie. Monarcha zaczął powoływać bardziej zależnego od siebie strażnika pieczęci, którego zadaniem było tylko przykładanie pieczęci bez badania zgodności dokumentu z prawem. Potem w XIV w. urząd kanclerza odrodził się. Oprócz kanclerza byli także konetabl, cześnik , komornik itd. Ludwik XIV zwolnił tych wielkich dostojników z funkcji państwowych. Zachowały się jedynie funkcje ceremonialne, na dworze. Byli kanclerz , konetabl i Wielki Admirał. Z czasem ustaliła się nowożytna koncepcja kanclerza i sekretarzy stanu, których było czterech, przy czym mieli oni specjalne biura (kryterium geograficzne, Francja podzielona na 4 części). Był także Generalny Kontroler Finansów (od 1655 r.) do Ludwika XVII był to Nadintendent Finansów. 2. Stany Generalne. Istnieją pewne podobieństwa i różnice jeżeli chodzi o strukturę tych organów przedstawicielskich we Francji, Niemczech i Anglii. Każdy z nich ma inną strukturę i zasadniczo różnią się ich kompetencje, ale istnieje także grupa pewnych kompetencji wspólnych np. podatki ale Stany Generalne we Francji w 1439 r. pozbyły się tego podstawowego w dyskusji z monarchą argumentu przetargowego, ustaliły stały podatek i w ten sposób stały się dla króla bezużyteczne, królowie przestali je zwoływać w latach 1484-1614 i później zwołane dopiero w czasie Rewolucji Francuskiej w 1789 r.). Obok Stanów Generalnych istniało Zgromadzenie Notabli w składzie podobnym jak Stany Generalne, ale powoływane przez króla. Miało kompetencje doradcze w okresach gdy nie były zwoływane Stany Generalne 3. Rada Królewska. Wyłoniła się z kurii królewskiej. Było to mniejsze grono urzędników nadwornych, którzy służyli pomocą królowi (funkcje doradcze). W czasach nowożytnych przybrała bardziej zorganizowany charakter. Będzie się dzieliła na: a) Radę Spraw b) Radę Stanu (Tajną) c) Radę Finansową d) Radę Stron Ludwik XIV w swoim państwie znowu ją zreformował. Była to: a) Rada Zwierzchnia (przede wszystkim sprawy zagraniczne), odpowiednik dawnej Rady Stanu b) Rada Depesz (ministerstwo spraw wewnętrznych) c) Rada Finansów d) Rada Prywatna (dla spraw sądowych) w XVIII w. miała szerokie kompetencje kasacyjne i przybrała nazwę Rady Prywatnej i to utrzymało się do Rewolucji Francuskiej.
4. Parlament. Wyłonił się w XIII w. Miał specyficzną strukturę: Izba podań (wpływały skargi i odwołania) Izba badań (badano sprawy) Wielka Izba (rozstrzygała sprawy cywilne i karne z wyłączeniem „kar krwi”) W parlamencie zasiadali sędziowie świeccy i duchowni (sędziowie duchowni mieli zakaz orzekania w „sprawach krwi”, sprawy tego rodzaju sądzili sędziowie świeccy bez w oddzielnej • • •
sali bez udziału sędziów duchownych). Pojawiła się jeszcze piąta izba, Izba Gorejąca (wyroki śmierci dla heretyków i innowierców) Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również był organem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcja niejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych •
5. Izba Obrachunkowa. Organ skarbowy, potem pojawiły się jeszcze Izba Podatkowa, Izba Monet, Izba Skarbowa Dochodów Nadzwyczajnych.
PAŃSTWO NIEMIECKIE. Z rozpadu monarchii karolińskiej wyłoniły się 2 państwa: Z części zachodniej była to Francja (regnum teutonicum). W obu częściach wschodniej i zachodniej panowali Karolingowie. W części niemieckiej panowali do 911 r. W tym okresie w ramach Królestwa Niemieckiego rozwinęły się, odrodziły księstwa szczepowe: frankońskie szwabskie saskie bawarskie lotaryńskie • • • • •
Był to oczywiście czynnik destrukcyjny. Słabe więzy gospodarcze sprawiały, że te części państwa były słabo ze sobą związane. Z drugiej strony potrzeba odrębności szczepowej powodowała tendencje odśrodkowe. Zagrożenie zewnętrzne zmuszało je do wspólnej obrony zagrożonego króla, państwa. Pierwszym wybranym królem był Konrad w 911 r., książe szczepowy frankoński. Miał zamiar zintegrować całe państwo, przełamać separatyzmy poszczególnych książąt szczepowych, ale przerastało to jego możliwości. Kiedy w 919 r. wybrano księcia szczepowego saskiego Henryka I była już inna sytuacja. Jemu udało się umocnić autorytet króla dzięki zwycięstwu nad Węgrami w 933 r. Rozpoczął się za jego panowania stopniowe umacnianie władzy królewskiej. Polityka hołdowania księstw czeskich. W 962 r. Otton I uzyskał rzymską koronę cesarską, która aż do 1806 r. utrzymała się w ręku królów niemieckich.
Jak nazywało się państwo ? Na początku XI. w za Konrada III pojawiła się nazwa Cesarstwo Rzymskie. Od Fryderyka I Sacrum Imperium, a w drugiej połowie XIII w. Sacrum Romanum Imperium. Później ustaliła się nazwa Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego . Ta nazwa przetrwała do 1806 r. do upadku I Rzeszy Niemieckiej. W stosunkach wewnętrznych państwa niemieckiego centralnym problemem było utrzymanie autorytetu władzy królewskiej wobec tendencji odśrodkowych, reprezentowanych przez książąt szczepowych. Ostatecznie udało się pokonać książąt szczepowych w 1180 r. Fryderyk I pokonał Henryka Lwa. Oznaczało to zmierzch potęgi księstw szczepowych.
Następuje nowy okres monarchii wczesnofeudalnej w Niemczech rozwój zwierzchnictwa terytorialnego. Książęta byli to bezpośredni wasale królewscy, którzy zajmowali wysokie stanowiska polityczne i prawne. Do 1180 r. mamy okres przewagi księstw szczepowych. A czele stali książęta, którzy wybierali króla. Rozpoczęła się tendencja osłabiania książąt szczepowych poprzez: tworzenie nowych lenn powoływanie duchownych zakładanie miast cesarskich wprowadzanie palatynów Ostatecznie dopiero spór między dwoma dynastiami szczepowymi rozstrzygnięty został w 1180 r. Od tej pory rozpoczyna się zwierzchnictwo terytorialne. Książęta szczepowi przechodzą już do historii. Pojawia się nowa grupa książąt, którzy dążą do pełni władzy w obrębie swoich władztw terytorialnych. Książęta uzyskują specjalne przywileje i ich lenna przekształcają się w coraz bardziej niezależne terytoria zmierzające aż do całkowitej autonomii. Za czasów panowania cesarza Fryderyka II rozpoczęła się seria przywilejów . Cesarz ten był równocześnie władcą Niemiec i królem Sycylii. Na Sycylii stworzył doskonałą scentralizowaną biurokratyczną maszynę (kontrola wojska, skarbu). Wzorował się na władcach wschodnich. Po jego śmierci rozpoczyna się okres rozbicia Rzeszy. • • • •
Wielkie Bezkrólewie od 1250 r . Dziełem cesarza Fryderyka II były przywileje na rzecz władców terytorialnych. To był m.in. przywilej na rzecz książąt duchownych confederatio un principis ecclesiasticis z 1220 r., którym zrzekał się części swoich uprawnień w dziedzinie skarbowości, sądownictwa, wojskowości na rzecz właśnie książąt duchownych. W 1232 r. wydał przywilej na rzecz książąt świeckich i duchownych statutum in favore principum, rozszerzył nim również te uprawnienia na rzecz książąt świeckich. Dalsze przywileje miały charakter jednostkowy, indywidualny i dopiero kolejnym takim przywilejem zbiorowym był przywilej zwany „Złotą Bullą”, która ustalała zasadę elekcji cesarza przez książąt – elektorów. 1. W pierwszej części ten dokument rzeczywiście dotyczył elekcji monarchy 2. W drugiej części jest to przywilej na rzecz książąt elektorskich, którzy uzyskali pełnię władzy w obrębie swoich władztw terytorialnych (władza prawodawcza, administracyjna, skarbowa, wojskowa, sądowa). Cały czas trwa nadawanie przywilejów indywidualnych. Kolejnym przywilejem grupowym był przywilej gwarantujący wolność wyznania 1555 r. – pokój augsburski. Pokój westfalski z 1648 r., który w części dotyczącej Rzeszy doprowadził do całkowitej zmiany struktury politycznej państwa. Ta struktura, która ukształtowała się na mocy wcześniejszych przywilejów i pokoju westfalskiemu nie uległa zmianie aż do XVIII w. Do tej pory książęta uzyskiwali w tych przywilejach suwerenność wewnątrz swoich władztw terytorialnych. Po pokoju westfalskim uzyskali suwerenność zewnętrzną, prawo prowadzenia samodzielnej
polityki zagranicznej, zawierania traktatów i sojuszów byle by nie były sprzeczne z prawem Rzeszy i nie godziły w cesarza. Ta struktura polityczna Rzeszy nie ulegała zasadniczym zmianom aż do XVIII w. Państwo podzielone było na ogromne ilości terytoriów (ok. 1500-1800 księstw w różnej wielkości i stopniu zależności od cesarza). Trudno określić charakter Rzeszy po pokoju westfalskim. W Niemczech następuje po okresie stosunkowo silnej monarchii wczesnofeudalnej stopniowa destrukcja, osłabienie państwa.
Ustrój społeczny Rzeszy: Stan szlachecki. Inaczej wyglądał po ukształtowaniu się w różnych krajach (Niemczech, Francji, Anglii, Polsce). Szlachta niemiecka podzielona jest na kilka kategorii: szlachtę wyższą, (krajową) tzw. wolne rycerstwo Rzeszy • •
W obrębie szlachty wyższej występują kolejne różnice, wyłaniają się: książęta – elektorowie książęta (świeccy i duchowni zasiadający w Sejmie Rzeszy) hrabiowie (władcy również zależni bezpośrednio od cesarza, ale nie posiadający tytułów książąt) • • •
Książąt było 94 Hrabiów (bez tytułów) było 141 i mieli tylko 6 głosów kurialnych w Sejmie Rzeszy. Szlachta krajowa była bezpośrednio zależna od władców terytorialnych, nie mieli prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy tylko w Landtagach (Sejmach Krajowych). Wolne Rycerstwo Rzeszy wprawdzie zachowało stosunek bezpośredniej zależności od cesarza, ale nie mieli prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy. Stan szlachecki kształtowany jest według 3 kryteriów: bezpośredniej zależności od cesarza prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy prawa wybierania cesarza. • • •
Obok szlachty istniał stan ministeriałów (objęci stosunkiem tylko jednostronnym) z czasem upodabniają się do szlachty, uzyskują wysokie stanowiska.
Stan chłopski. Chłopi podlegają poddaństwu gruntowemu osobistemu. Terytorium I Rzeszy: Było bardzo rozległe, granice ulegały różnym zmianom, kształtowały się wcześnie. Punktem wyjścia był traktat w Verdun, wyznaczający zachodnio granicę na linii Renu. Królowie niemieccy opanowali rychło pas Lotariusza między Renem, a Mozą we Włoszech. Od 951 r. nosili również koronę Królestwa Włoskiego. Od 1032 r. koronę Królestwa Burgundii.
Cesarz Fryderyk II był również królem Obojga Sycili. To wiązało się nie tylko z planami zespolenia ówczesnego świata chrześcijańskiego w ramach Christianitas Europa, ale przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Włochy, a nie Niemcy stanowiły bowiem podstawę siły finansowej cesarzy. Do XIII w. świat śródziemnomorski, a przede wszystkim Włochy to był główny ośrodek życia gospodarczego Europy. W obrębie Cesarstwa znalazły się również ziemie południowego pasa Lotariusza: Królestwo Włoskie Królestwo Burgundii dzisiejsza Szwajcaria francuska Alzacja i Lotaryngia Belgia Holandia Północną granicę tworzyły morza i Królestwo Galii, które znajdowało się w zależności lennej od cesarza. Na wschodzie granica początkowo sięgała po Łabę, ale od X w. następowała ekspansja na słowiańskie organizacje polityczne. Czechy podporządkowane w 950 r., państwo. Państwo Wieletów (Lutyków) w XII w. zostało zlikwidowane i w jego miejsce założona zostaje Marchia Brandenburska. Państwo Obodrytów (Obodrzytów) zostało zlikwidowane i w jego miejsce powstaje księstwo Meklemburgii. W XII w. zhołdowane zostaje Pomorze Zachodnie w 1180 r. Terytorium ulega zmianom. W okresie upadku ponosi straty terytorialne: 2. W XIII w. Związek Szwajcarski stworzył swoją odrębną organizację (3 kantony), ale dopiero w 1648 r. przestał wchodzić w skład Rzeszy 3. Podobnie Republika Niderlandów także w 1648 r. • • • • • •
W wyniku wojen napoleońskich Niemcy utraciły posiadłości na zachodnim brzegu Renu. Losy Alzacji i Lotaryngii stanowią oddzielną historię ustawicznych zmian i przechodzenia z rąk do rąk.
Władze centralne I Rzeszy Niemieckiej: 1. Panujący, król albo cesarz Pojęcie monarchy nie było jednolite podobnie jak we Francji. Była to nazwa „król” albo „cesarz”. Korona cesarska nie nadała żadnych dodatkowych uprawnień w Rzeszy Niemieckiej. Zapewniała tylko szczególne miejsce w świecie chrześcijańskim Europy tzw. Christianitas Europa. Władca był przede wszystkim: zwierzchnikiem panem lennym najwyższym seniorem suwerenem na wzór cesarzy rzymskich dziedzicem władzy królów frankońskich wreszcie pomazaniec, osoba uświęcona poprzez akt sakry królewskiej czy cesarskiej król niemiecki był wyłącznym kandydatem do korony cesarskiej. • • • • • • •
Sposób objęcia władzy: król jest elekcyjny wybierany w ramach dynastii przez książąt szczepowych. Drugi etap jest to elekcja przez ogół książąt, wasali bezpośrednich władcy. • • •
Od 1356 r. ustala się wybór cesarza przez książąt elektorów. Liczba elektorów jest zmienna, początkowo 7, potem 9 i potem 8. (w ”Zwierciadle Saskim” Eike von Repkow przewiduje wybór cesarza przez 6 elektorów, kwestionuje prawa króla czeskiego przy elekcji, nie ma prawa wyboru ponieważ nie jest Niemcem). Król po wyborze musi złożyć hołd lenny. kolejnym elementem jest sakra królewska, której dokonuje się w Akwizgranie jest również sakra cesarska w Rzymie. Przed nią jednak następuje zatwierdzenie kandydata do korony cesarskiej przez papieża. Przeciwko tej praktyce wystąpił cesarz Ludwik Bawarski w konstytucji Licet Iuris (znajdowała się zasada, że król niemiecki jest po wyborze od razu cesarzem i nie potrzebna jest sakra cesarska w Rzymie) w 1338 r. była to próba usamodzielnienia w okresie niewoli awiniońskiej papieży, ale już następcy Ludwika Bawarskiego udawali się po sakrę cesarską do Rzymu. Udawał się jeszcze Karol V. To był ostatni cesarz niemiecki, który przyjął sakrę cesarską w Rzymie. Potem następuje zanik tego zwyczaju. • •
Kompetencje panującego ulegały licznym ograniczeniom poprzez przywileje na rzecz książąt. O faktyczne władzy decydowała siła i stosunki faktyczne, a one często ulegały zmianom w związku z czym kompetencje panującego kształtowały się różnie i zależały w dużym stopniu od osobowości samego władcy.
Kompetencje panującego: w dziedzinie prawodawczej panujący występował jako cesarz i król w odniesieniu do całego państwa i jako władca w swoich dobrach dynastycznych Władza prawodawcza realizowana była na zgromadzeniach książąt zazwyczaj były to Hoftagi, później Reichstagi. Tam władza prawodawcza ulegała licznym ograniczeniom. W pierwszym okresie panowania Hohenstaufów ogłoszono jedynie 20 aktów prawnych z czego tylko 2 dotyczyły Niemiec. Szczególną formą stanowienia prawa były Pokoje Ziemskie. Otóż władza prawodawcza monarchy przeplatała się z jego stanowiskiem jako stróża prawa stróż prawa w trakcie rytuału sakry królewskiej i cesarskiej zobowiązuje się do przestrzegania pokoju wewnętrznego w państwie i to zadanie realizował poprzez Pokoje Ziemskie. Istota Pokojów Ziemskich w Rzeszy Niemieckiej polegała na tym, że były to akty świeckiej władzy publicznej zagrożone karami świeckimi, których celem było ograniczenie anarchii w państwie. Przede wszystkim ograniczenie wojen prywatnych, prawa zemsty legalnej, jej zniesienie lub ograniczenie, a także inne reformy w dziedzinie prawa karnego materialnego, procesowego i w dziedzinie ustroju organów wymiaru sprawiedliwości. Specyfiką tych pokojów było to, że konieczne było współdziałanie 3 elementów: b) monarcha musiał współdziałać z feudalną grupą kierowniczą, której zgoda (konsensus) był wymagana dla uchwalenia tego pokoju c) zaprzysięgnąć musiała feudalna grupa kierownicza d) współdziałanie społeczeństwa, które zaprzysięgało ten pokój •
•
Uchylający się od złożenia przysięgi nie korzystał z ochrony Pokoju Ziemskiego, był poza pokojem. Zgoda, przysięga możnych miała charakter konstytutywny. Przysięga ludności miała charakter tylko deklaratoryjny, bo obowiązek przysięgi ciążył nawet na ludności niewolnej. Pokoje Ziemskie miały różny zasięg terytorialny, albo obejmowały cała Rzeszę Niemiecką (takich było kilka, pierwszy z 1103 r., czy 1152 r. 1158 r. cesarza Fryderyka I, które usiłowały całkowicie znieść zemstę legalną, ale były bezskuteczne, 1235 r. z Moguncji, który wprowadził subsydialne prawo zemsty, ostatni z 1495 r. był to wieczysty Pokój ziemski Maksymiliana I, przez półtorej wieku był jeszcze odnawiany, zemsta utrzymała się jeszcze do połowy XVII w.). Stosunek Pokojów Ziemskich do zemsty był trojaki: 2. Pierwsze pokoje głosiły, że jeżeli spotkasz nieprzyjaciela i możesz mu wyrządzić szkodę to wyrządzaj bez ograniczeń. 3. Drugie stanowisko gdy pokoje przyjmowały alternatywę, albo wyrządzasz szkodę, albo przedstaw sądowi do osądzenia. 4. Trzecie stanowisko to pokój moguncki z 1235 r., który przyjmuje formę szczególną. Zemsta jest owszem dopuszczalna, ale dopiero gdy sąd odmówił wymierzenia sprawiedliwości. Teoretycznie zemsta zostałaby zniesiona gdyby sądy prawidłowo funkcjonowały. Jednak sądownictwo znajdowało się w upadku i zemsta utrzymywała się, ale została sformalizowana, powstał cały szereg warunków. Przyjęto konstrukcję Pokojów Bożych, które były aktami władzy duchownej zagrożone sankcjami duchownymi. One wyłączyły z działań zemsty pewne okresy czasu. Praktycznie zemsta była dopuszczalna tylko od poniedziałku do środy, poza innymi świętami, wyłączone zostały: a) pewne osoby (kobiety, duchowni, rolnicy, Żydzi, kupcy itd.) b) miejsca (kościoły, cmentarze) c) niektóre działania Najważniejszą zmianą w prawie procesowym było wprowadzenie zasady terytorialności i osobowości. W prawie karnym materialnym wprowadzono elementy subiektywizacji odpowiedzialności karnej. W prawach szczepowych była odpowiedzialność na zasadzie skutku zewnętrznego, a więc tylko z zasady obiektywnej odpowiedzialności, ale pokoje zachowują jeszcze dawne rozstrzygnięcia i niejako równolegle zarówno elementy subiektywne jak i obiektywne. Dopiero Constitutio Criminalis Carolina wprowadzi wyłączną zasadę tylko odpowiedzialność tylko z tytułu winy (1532 r.). Pokoje Ziemskie stanowią pomost kiedy równolegle występuje odpowiedzialność subiektywna i obiektywna, kiedy równolegle występują 2 systemy karne: kary kompozycyjne charakterystyczne dla państwa szczepowego kary publiczne stosowane coraz szerzej. • •
Pokoje Ziemskie w Rzeszy stanowią zalążek prawa stanowionego. Podobnie we Francji Pokój Ziemski z 1155 r. historiografia francuska uważa za początek prawa stanowionego.
władza administracyjna Władca jest przełożonym wszystkich urzędników, przełożony grafów, już w XI w. próbował wprowadzić urząd kontrolny palatynów, ale urząd grafa powoli staje się lennem, a urzędnicy •
stają się wasalami króla i książąt terytorialnych, władca jest pierwszym panem lennym, prawo lenne niemieckie jest czynnikiem destrukcyjnym, o ile we Francji przy pomocy prawa lennego nastąpiło zjednoczenie państwa to w Niemczech panuje przymus lenny, wszystkie lenna, z którymi związane jest tzw. prawo miecza, czyli wyskoki wymiar sprawiedliwość muszą być po śmierci nadawane w lenno, cesarz nie może ich zatrzymać dla siebie, nie może powiększać swojej domeny („co stało się lennem musi nim pozostać”), ma na to rok i jeden dzień dowódca wojskowy Służba wasalna jest podstawą wojska, są także wojska zaciężne. Władca jest dowódcą, decyduje o budowie grodów, zamków, umocnień, ale w przywilejach zrzeka się tych uprawnień na rzecz książąt terytorialnych strażnik pokoju Ma prawo zwierzchnie do wymiaru sprawiedliwości, nadaje prawo sądzenia o gardło, wolność i stan, kot orzeka bez zezwolenia cesarskiego podlega karze odzwierciedlającej przekłucie języka •
•
1. Kuria Królewska 2. Zjazdy Rzeszy (od XV w. Reichstag – Sejm Rzeszy) 3. Zjazdy książąt – elektorów (od „Złotej Bulli” w 1356 r. mają istotne uprawnienia) Od 1519 r. będą powstawały kapitulacje wyborcze, które będą zbliżone naszych do polskich pacta conventa. To są warunki, które musi zaprzysięgać cesarz w wypadku objęcia władzy. 4. Sąd Rzeszy, który wyłoni się w 1495 r. wcześniej istnieje Sąd dworski.
ANGLIA: Anglia charakteryzuje się bardzo specyficznym odrębnym ustrojem politycznym, sądowym, administracyjnym i prawem całkowicie odrębnym od kontynentalnego. Początki i kształtowania się Anglii Rdzenna ludność celtycka, czyli m.in. Szkoci, Piktowie nie uległa wpływom rzymskim w czasie gdy wyspa była opanowania przez Cesarstwo Rzymskie. W 450 r. wycofały się z wysp brytyjskich rzymskie legiony. Pozostał wał Hadriana. Podczas wędrówek ludów nastąpiła inwazja plemion germańskich Anglów, Sasów, Jutów. Powstały liczne państwa anglosaskie. Miały rozbudowane struktury państwowe i prawne. Zachowały się liczne spisy prawa z tego okresu. Jest to tzw. okres anglosaski. Rdzenna ludność Brytowie utrzymuje się nadal na zachodzie państwa, część emigruje na kontynent, na półwysep bretoński. W VII w. następuje chrystianizacja Anglii . Wysłannikiem papieża Grzegorza Wielkiego jest św. Augustyn, który przeprowadza akcję misyjną najpierw w Irlandii i potem w Anglii. Już od początku IX w. podejmowane są próby zjednoczenia państw anglosaskich. Dopiero pod koniec IX w. dokonuje się zjednoczenie , dynastia Wessex za Alfreda Wielkiego. Już od IX w. zaczynają najeżdżać Duńczycy, którzy zdobyli północno – wschodnią część wysp. To będzie miało swoje konsekwencje. Od początku XI w. król duński Sven Widłobrody i jego syn Kanut Wielki (wnuk Mieszka I) opanowują państwo angielskie i norweskie. Po śmierci Kanuta Wielkiego w 1035 r. Anglia i Norwegia uniezależniają się od Danii, ale w części państwa angielskiego osiedliła się ludność duńska, jest to okręg prawa duńskiego, pozostający w zależności od państwa anglosaskiego.
Przywrócono władzę królów anglosaskich i ostatni władca z dynastii Wessex Edward Wyznawca przekazał prawo do korony angielskiej Wilhelmowi, księciu Normandii. Tymczasem Anglicy wybrali na króla miejscowego dygnitarza Harolda. Doszło do inwazji Wilhelma Zdobywcy, wojny i bitwy pod Hastings w 1066 r. Królem Anglii został Wilhelm Zdobywca, który jednocześnie jest lennikiem króla francuskiego. Rozpoczyna się okres anglo – normandzki od 1066 r., nowa epoka w dziejach Anglii, która charakteryzuje się silną władzą króla i szeregiem odrębności ustrojowych i prawnych . Te odrębności wynikały z odrębności kultury angielskiej i ustroju lennego. Kultura angielska jest kulturą wyspiarską. W średniowieczu jest kulturą swoistą, charakteryzującą się dużą izolacją od kontynentu, stąd jest nieco opóźniona. W II w. Anglia dostała się pod wpływy rzymskie. Potem były najazdy plemion germańskich, które także wywarły wpływ na kulturę angielską. Wreszcie swoją rolę odegrała specyficzna kultura duńska. We wczesnym średniowieczu kultura humanistyczna przyniesiona dzięki klasztorom irlandzkim. Te wpływy spowodowały rozwój piśmiennictwa i kultury. Po podboju przez Normanów przedostały się do Anglii wpływy kultury francuskiej. Od Wilhelma Zdobywcy obowiązkowym językiem w sądach staje się francuski. Spis prawa dokonywane również w języku francuskim. Język angielski do sądów powróci dopiero w XIV w. kiedy ukarze się specjalna ustawa z 1362 r. Edwarda III. Źródła kultury angielskiej: a) elementy kultury celtyckiej b) romańskiej c) germańskiej d) duńskiej e) francuskiej Językiem wykładowym na uniwersytetach angielskich była łacina. Spisy sądowe, zapiski, wyroki były sporządzane po łacinie. Prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach aż do początku XIX w. (w Oxfordzie do 1758 r., w Cambridge do 1800 r.). Efektem tego „kulturowego kotła” było wyodrębnienie się 4 narodowości: Anglików, Walijczyków, Szkotów i Irlandczyków.
Rozwój terytorialny państwa angielskiego. Walia. Pierwsze próby podboju Walii przez Anglików sięgają XII w. Spowodowało to opór Walijczyków, powstania, walki i w rezultacie król angielski Edward I w latach 1282-84 dokonał podboju Walii i przyłączył ją do Anglii. Ostatecznie do 1301 r. syn Edwarda I otrzymał tytuł księcia Walii. Miał to być następca tronu angielskiego i miał być to symbol zależności Walii od Anglii. W XVI w. (1535 r.) Henryk VIII włączył ostatecznie Walię do terytorium Anglii. Od tej chwili posiadały wspólny parlament, grupę kierowniczą. Zachowana jednak odrębne kościoły i prawa. Praktycznie nastąpiła integracja. Szkocja była samodzielnym królestwem już od IX w. Wilhelm Zdobywca zdobył Szkocję i odtąd Szkocja stała się lennem Anglii. Jednak aż do XIV w. pozostawała odrębnym, samodzielnym księstwem. Następowały dalsze próby podboju Szkocji prowadzone przez królów angielskich z różnymi rezultatami. Edward I usiłował w XIII w. narzucić zwierzchnictwo co spowodowało powstanie (rozstrzygająca bitwa pod Lencore), a Szkocja została uznana za niezawisłe królestwo. Trwało to aż do 1603 r. gdy po śmierci królowej Elżbiety królem Anglii został król Szkocji Jakub VI Stuart jako Jakub I. Była to unia personalna. Jakub I a także Karol I dążyli do
podpor podporządk ządkowa owania nia Szkocj Szkocjii nowej nowej ojczyź ojczyźnie. nie. Jeszcz Jeszczee silnie silniejj zjednoc zjednoczył zył oba państwa państwa Oli Oliver ver Cromwell w czasie pacyfikacji wojskowej, ale na stosunkowo krótki czas.. Za panowania królowej Anny w 1707 r. doszło do trwałego połączenia Szkocji z Anglią. Była to unia realna przy czym akt unii został narzucony Szkocji. Powstaje Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii. Wspólny monarcha, parlament angielski (przy czym 16 parów Szkocji wybranych zostało przez pozostałych, 45 posłów, a obecnie 71). Zachowano odrębne: systemy prawa odrębność kościołów odrębne sądownictwo urząd sekretarza sekretarza stanu do spraw Szkocji utrzymał się aż do 1926 r. • • • •
Irlandia jest odrębną wyspą. Były to niezależne królestwa celtyckie. W 1169 r. następuje pierwszy najazd baronów angielskich. Jest to wyprawa króla Henryka II w specyficznej sytuacji, gdyż w Irlandii było wtedy rozbicie dzielnicowe i książęta dzielnicowi starali się szukać różnych sojuszników w walce ze swoimi konkurentami. Wyprawa Henryka II skończyła się hołdem jednego z książąt dzielnicowych. Panowanie angielskie początkowo objęło dawne przyległe terytoria nadbrzeżne i stanowiły one przyczółek który pozostał do dnia dzisiejszego. W wyniku tej niefortunn niefortunnej ej decyzji decyzji książąt książąt dzielnicowy dzielnicowych ch rozpoczyna rozpoczyna się panowanie panowanie angielskie angielskie na wyspie. wyspie. Jan bez Ziemi przyjmuje tytuł Dominus Hibernie („Pan Irlandii”). Osadnicy angielscy podlegają angielskiemu common law. Zakaz małżeństw mieszanych angielsko – irlandzkich od 1367 r.. Zaczynają się kolejne konflikty i dyskryminacje ludności irlandzkiej. Za króla Henryka VII Anglicy są tylko w 4 hrabstwach na terenie Irlandii. W okresie wojny Białej i Czerwonej Róży w Irlandii są zwolennicy dynastii Yorków. Henryk VII jest natomiast spokrewniony z dynastią Lancasterów. Henryk VII wysyła armię. Zostaje zwołany parlament irlandzki tylko z osadników angielskich, który ogłasza ustawę w 1494 r. słynny akt „Einning Act” . Parlament irlandzki może ogłaszać uchwały tylko za zgodą króla angielskiego i Tajnej Rady. Natomiast statuty parlamentu angielskiego mają moc obowiązującą również w Irlandii. Henryk Henryk VIII przyjmuje przyjmuje tytuł króla Irlandii i ogłasza ogłasza się najwyższym najwyższym przełożonym przełożonym kościoła kościoła w Irlandii. Do konfliktu etnicznego dochodzi konflikt wyznaniowy, ponieważ próby wprowadzenia reformacji w katolickiej Irlandii powodują wybuch powstania zduszony przez królową Elżbietę II. Następuje konfiskata ziemi powstańców. Konfiskaty wzmogły się za króla Jakuba I oraz Karola I. W 1641 r. wybucha kolejne powstanie, straszliwie represje Cromwella, walki trwały 11 lat aż do 1652 r. Wtedy ukazuje się ustawa o kolonizacji Irlandii. Podzielono uczestników powstania w zależności od udziału. Ci którzy organizowali i nie złożyli broni skazani na karę śmierci, konfiskata mienia, nie mogą być objęci amnestią. Uczestnicy zajmujący wysokie stanowiska (komendant, generał, pułkownik) kara wygnania, 2/3 majątku skonfiskowanego, a 1/3 majątku otrzymuje rodzina w innej części Irlandii. Pozostali uczestnicy, którzy złożyli broń w określonym terminie podlegali konfiskacie 2/3 ziemi, a 1/3 ziemi otrzymywali w innej części Irlandii. Katolicy, którzy nie okazali niezłomnej lojalności konfiskata 1/3 ziemi, a 2/3 ziemi w innej części Irlandii. Odebrana ziemia stanowiła zabezpieczenie wierzycieli skarbu i Anglii, ponieważ parlament angielski zaciągnął pożyczkę dla armii w celu zduszenia powstania. Przed 1641 r. 2/3 ziemi było w rękach Irlandczyków, a po powstaniu w ich rękach była tylko 1/3
ziemi w najgorszej pod względem jakości ziemi części Irlandii. W 1653 r. ukazała się kolejna ustawa określająca warunki podziału ziemi i przesiedlenia. Graniczną częścią była rzeka Sheno. Każdy Irlandczyk, który przekroczył tą granicę mógł być bezkarnie zabity. Po restauracji za Karola II ukazała się cała seria aktów prawnych w 1673 r. skierowana przeciw katolikom w Irlandii i Anglii. Za Jakuba II nastąpiło pewna tolerancja, ale po zwycięstwie Wilhelma III Orańskiego Limering następuje kolejna seria represji przeciw katolikom, którzy stanowią 90 % ludności Irlandii. Ta seria trwa jeszcze za Anny, Jerzego I, Jerzego II.. Były to ograniczenia przeciw zakonnikom i biskupom katolickim, są wygnani, a razie powrotu grozi im kara śmierci. Pozbawienie katolików: czynnego i biernego prawa wyborczego możności piastowania urzędu sędziego przysięgłego wykonywania wolnych zawodów (z wyjątkiem zawodu lekarza) zakaz nabywania ziemi umów dzierżawnych ponad 30 lat zakaz posiadania konia powyżej wartości 5 funtów zakaz wysyłania dzieci na naukę za granicę zakazy trzymania uczniów przez rzemieślników małżeństwa mieszane są nieważne, ksiądz karany karą śmierci. • • • • • • • • •
Irlandia w XVIII w. jest traktowana jako kolonia, dostawca surowca dla przemysłu angielskiego i rynek zbytu towarów angielskich. Wychodzi cały szereg ustaw niszczących przemysł irlandzki, zakaz przewozu sukna na statkach, eksport wyłącznie do Anglii. W 1719 r. kolejna kolejna ustawa ustawa o lepszym lepszym zabezpieczeni zabezpieczeniuu zależności zależności Irlandii od Korony Korony Brytyjsk Brytyjskiej, iej, rozciąga moc obowiązującą ustaw parlamentu angielskiego na Irlandię. Ograniczenie jurysdykcji Izby Lordów parlamentu irlandzkiego. Powoduje to zorganizowany ruch narodowy Irlandczyków tzw. powstanie białych chłopców . Wybuchu powstania w koloniach amerykańskich zmusza Anglików do wycofania swoich wojsk z Irlandii i następują pewne ustępstwa wobec Irlandczyków. Zgoda na utworzenie utworzenie ochotniczego ochotniczego korpusu korpusu dla ochrony wysp. Zniesiono Zniesiono ograniczenia ograniczenia handlu i przem przemysł ysłu. u. Złagod Złagodzono zono przepi przepisy sy co do nabycia nabycia ziemi, ziemi, posiad posiadani aniaa konia, konia, prawa prawa nauczan nauczania. ia. Niedługo zostało to cofnięte pod wpływem haseł rewolucji płynących z Francji. Wybucha nowe powstanie w 1756 r. i jeszcze w 1791 r. W 1796 r. Dyrektoriat wysyła jako poparcie dla Irlandczyków wojska generała Hosza. Powstanie trwa do 1798 r. zostaje krwawo stłumione. Następują kolejne represje. Teoretycznie w latach 1782 – 1800 były to dwa niezależne królestwa pod wspólną koroną. Faktycznie był to jednak status kolonialny. W roku 1800 r. zostaje, drogą przekupstwa w parlamencie irlandzkim, przegłosowana unia realna Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zostaje zniesiony parlament irlandzki, 28 parów parów irlandz irlandzkic kichh i 4 biskup biskupów ów protes protestan tancki ckich ch zasiad zasiadaa w angiels angielskie kiejj Izbie Izbie Lordów Lordów.. 100 deputowanych z Izby Gmin, ale tylko wyznania protestanckiego. Unia Unia pogł pogłęb ębia ia rozd rozdzi ział ałyy międ między zy kato katoli lick ckąą Irla Irland ndią ią,, a prot protes esta tanck nckąą Angl Anglią ią.. Nast Następu ępuje je zjednoczenie kościołów protestanckich angielskiego i irlandzkiego. W drugiej połowie XIX w. ludność Irlandii spadla z 8,2 mln do 4,7 mln w ciągu pół wieku. W tym samym czasie ludność Anglii i Walii wzrosła 15,9 mln do 29 mln. W Szkocji z 2,6 mln do 4
mln mieszkańców. Przyczyną tak drastycznego spadku ludności były przede wszystkim głód (1,5 mln zmarło z głodu) oraz przymusowa emigracja do d o Szkocji, Anglii i Stanów Zjednoczonych. Pod koniec koniec XIX w. powsta powstają ją rozmai rozmaite te organi organizacj zacjee niepodl niepodległ egłośc ościow iowe: e: Bractw Bractwoo Fenian Fenian,, Niepodległościowa Partia Irlandzka i IRA. W 1916 r. wybucha kolejne powstanie w Irlandii, które zostaje stłumione. Kolejne w okresie po I Wojnie Światowej w 1919 r. Zostaje proklamowana Republika Irlandzka. Powoduje to wkroczenie wojsk brytyjskich. IRA ogłasza wtedy walkę z żołnierzami brytyjskimi i z protestantami w Ulsterze. W grudniu 1921 r. Wielka Brytania narzuca pokój na warunkach podziału wyspy. Wolne państwo irlandzkie mające status dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i tzw. tzw. Irlandi Irlandiaa Pół Północ nocna na (Ulste (Ulster) r) z region regionaln alnąą autonom autonomią. ią. Posłow Posłowie ie obu parlam parlament entów ów mają mają obowiązek przysięgi na rzecz Jego Królewskiej Mości Jerzego V i jego potomków. IRA nie uzna uznaje je tego tego trakt traktat atuu pokoj pokojow owego ego.. Domaga Domaga się się zabe zabezpi zpiecz eczen enia ia honor honoruu i obro obrony ny spra spraw w niepodległości republiki i rozpoczyna działania zarówno przeciw rządom w Belfaście jak i Dublinie. Rezultatem jest to, że 1922 r. 6 hrabstw północnych opowiada się za odłączeniem od republiki irlandzkiej i wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii. Irlandia Irlandia Północna Północna posiada posiada dwuizbowy dwuizbowy parlament, parlament, rząd odpowiedzial odpowiedzialny ny przed parlamentem, parlamentem, zwierzchnie prawa Wielkiej Brytanii w dziedzinie stosunków międzynarodowych i obronie systemu monetarnego.
Normandia, czyli księstwa lenne podległe królowi francuskiemu. Po porażce Jana bez Ziemi w 1214 r. odzyskane i utracone ostatecznie po wojnie stuletniej stuletniej (1338-1453). Francja Zachodnia od Morza Śródziemnego aż po Kanał La Manche zostały pozyskane przez króla angielskiego w XII w. po małżeństwie królowej Eleonory z Akwitanii z królem angielskim Henryk Henrykiem iem II. II. Były Były doł dołącz ączone one jako jako lenna lenna króla króla angiels angielskie kiego. go. Powsta Powstaje je wkrótc wkrótcee imp imperi erium um andegaweńskie, które królowie francuscy opanowują kolejno dopiero w XV w. Wysepki na Kanale La Manche. Nie stanowią części Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, ale król i parlament angielski mogą stanowić dla nich prawa. Na tych terytoriach obowiązuje do dzisiaj Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii z 1250 r. ułożona wierszem Kampania Wschodnioindyjska . Zarząd kolonii indyjskich do 1858 r. Od tego roku sekretarz stanu do spraw Indii, a od 1877 r. cesarzowa Wiktoria. W 1947 r. niepodległości i podział na związkową muzułmańską republikę Pakistanu i związkową suwerenną, demokratyczną republikę Indii. Obie wchodzą do Wspólnoty Narodów. Kolonie Koronne. Od 1700 do 1776 r. kiedy nastąpił koniec dominacji na Morzu Karaibskim. Kanada. Autonomia Kanady od 1867 r. Australia. Autonomia Australii od 1900 r. Afryka Południowa. Autonomia Afryki Południowej od 1909 r.
Gibraltar zdobyty po pokoju w Utrechcie w 1716 r. Od 1830 r. oficjalnie statut kolonii do dziś. Odnośnie innych terytoriów specjaliści prawa międzynarodowego do dziś nie mogą ustalić w jakiej zależności pozostają wobec Wielkiej Brytanii. Dopiero takie konflikty jak np. o Falklandy ukazują, że jeszcze coś z tych pozostałości dawnego Imperium Brytyjskiego pozostało. Brytyjska Wspólnota Narodów. Wszyscy członkowie stanowili państwa równorzędne. Wspólnota Narodów powstała w 1947 r. jest związkiem prawa międzynarodowego, a nie brytyjskiego prawa wewnętrznego. Kierownicze stanowisko Zjednoczonego Królestwa opiera się nie na podstawach formalnoprawnych, a raczej na przesłankach gospodarczych, kulturalnych i politycznych. Tytuły królów angielskich: 1. Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii po Unii ze Szkocją w 1707 r. 2. Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Brytyjskich Dominiów Zamorskich, Cesarz Indii, po Unii realnej z Irlandią w 1800 r. i po podporządkowaniu Indii, powstaniu pierwszych dominiów 3. Królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz innych swych królestw i terytoriów, głowa Wspólnoty Narodów od 1947 r. Odrębność angielskiego ustroju lennego . Pociągnie to za sobą kolosalne zmiany w ustroju społecznym i politycznym. Problem ustroju feudalnego Anglii jest dyskusyjny. Wynika to ze specyficznego rozwoju państwowości angielskiej i tu zarysowują się 2 stanowiska: 1. Są zwolennicy, którzy podnoszą rolę i wpływ tradycji anglosaskich. 2. Drudzy z kolei akcentowali znaczenie podboju i dostrzegają w ustroju przewagę elementów narzuconych przez Wilhelma Zdobywcę. Oba stanowiska jako jednostronne są niesłuszne. Ustrój feudalny to nie tylko hierarchia lenna. Od IX w. w państwie anglosaskim struktury feudalne były już daleko rozwinięte. Ewolucja była podobna jak w państwie frankońskim za Karolingów. Można stwierdzić, że podobna była struktura społeczna ,powszechne były stosunki poddańcze. Możni właściciele ziemscy dzierżyli swe posiadłości jak frankońskie beneficja. Podobne znaczenie miały immunitety. Państwo anglosaskie już od IX w. wykazywało niektóre cechy monarchii wczesnofeudalnej i ustroju feudalnego. Zatem nie Normandowie przynieśli do Anglii feudalizm wprowadzili jednak urządzenia lenne w formie już daleko rozwiniętej na kontynencie. Zaszczepili je niejako na gruncie wykształconego już rodzimego feudalizmu anglosaskiego. Efektem tego były specyficzne odrębności ustroju lennego. Te odrębności były wynikiem świadomej polityki Wilhelma Zdobywcy. By uniknąć rozdrobnienia feudalnego jakie miało miejsce na kontynencie europejskim podjął on szczególne środki. Rezultat był taki, że Anglia była jedynym krajem gdzie nie wystąpiło rozbicie dzielnicowe. Zasady ustroju lennego w Anglii: 1. Król był panem całej ziemi, wiąże się z tym rozdawnictwo ziemi w lenno. Nadawanie ziemi w lenno w taki sposób aby nie powstawały duże kompleksy dóbr, żeby te lenna nie zagrażały swoją wielkością domenie królewskiej 2. Urzędy zostały oddzielone od lenna . Jeżeli król nadaje w lenno hrabstwo jakiemuś hrabiemu to na czele hrabstwa nie stoi hrabia tylko urzędnik królewski zwany szeryfem i to on wykonuje władzę na terenie hrabstwa 3. Uporządkowanie stosunków własności ziemi . W 1086 r. Wilhelm Zdobywca ogłasza Księgę
Sądu Straszliwego (Ostatecznego), czyli Domesday Book . Nakazywał w tej księdze spisywać wszystkie posiadłości, właścicieli i dochody jakie z nich płyną jak też tytuły prawne. Miało to być spisywane 3 razy: jak to było w okresie anglosaskim, w momencie podboju Anglii i w momencie spisu w 1086 r. Przyjęto zasadę, że dobra które nie zostały wymienione w Domesday Book zalicza się jako własność królewską. Był to swoisty spis rolny. Ma kapitalne znaczenie poznawcze dla współczesnych. Przedstawia obraz Anglii tamtych czasów (struktury prawne, zwyczaje prawne, proces kształtowania się Sądów Przysięgłych) 4. Hierarchia lenna dwustopniowa (we Francji pięciostopniowa, w Niemczech siedmiostopniowa) 5. Zasada zwierzchnictwa króla nad całą ludnością . Przysięga była odbierana od całej ludności państwa. Powodowało to swoistą zmianę: „wasal mojego wasala jest moim wasalem” Król ma prawo wymagać rozmaitych świadczeń od swoich wasali 6. Organizacja wojskowa oparta była nie tylko na ausilium, ale również na pospolitym ruszeniu . Jest to słynny akt Henryka II o broni w wyniku którego powołuje się pospolite ruszenie (we Francji dopiero w XV w.) Szczególne znaczenie tarczowego, czyli opłaty od wasali, którzy nie chcieli się udawać na wyprawy wojenne. Dzięki tarczowemu król mógł najmować wojska zaciężne. Wielka Karta Swobód ograniczyła to. Tarczowe mogło być ogłoszone tylko na Wielkiej Radzie 7. Swoboda alienacji lenn. Każdy mógł lenno otrzymać i każdy mógł lenno nadawać. Brak różnic prawnych między stanami. W Anglii można wyróżnić 4 stany: duchowieństwo, szlachtę, mieszczaństwo, chłopów. Jednak dwuszczeblowa hierarchia lenna stała się podstawą rozwarstwienia szlachty na 2 kategorie: bezpośrednich wasali korony możnowładztwo (parów), którzy zasiadali w Sądzie Parów (od XIII w. w Izbie Lordów). Posiadanie parostwa stało się tytułem zasiadania w Izbie Lordów do dziś. Drugą kategorię szlachty tworzyli wasale pośredni, rycerstwo (gentry). Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym. Brak ostrych różnic prawnych między stanem szlacheckim, mieszczańskim i wolnymi chłopami spowodował przenikanie do stanu szlacheckiego bogatego mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa, którzy mogli nabywać ziemię. Szlachta wspólnie z mieszczaństwem prowadziła walkę z możnowładztwem. Wspólnie zasiadali w Izbie Gmin. Szlachta i mieszczaństwo podlegają tym samym sądom, które stosowały wobec obydwu stanów to samo prawo, prawo powszechne common law. Zaczęto szlachtę, mieszczaństwo i wolnych chłopów nazywać commonem jako uprawnionych do wspólnego udziału w zarządzie hrabstwa. Na kontynencie tymczasem rygorystycznie te stany oddzielano. Chłopi wolni mający własność użytkową (rentę) mogli opuścić ziemię i chłopi poddani przywiązani do ziemi. Od XVI w. w miejsce tych 2 kategorii pojawiają się wolni posiadacze.
Różnice prawa angielskiego i kontynentalnego: brakuje kodyfikacji prawa inne pojęcie normy prawnej rola tradycji, nieprzerwany rozwój prawa, ciągłość tradycji, prawa, instytucji prawo wychodzi z użycia przez jego niestosowanie system prawa dzieli się historycznie na 5 dyscyplin: c) prawo pospolite, powszechne (common law ) (uczono się drogą praktyczną w „gospodach prawa”, zaczęło się od tego, że młodzi adepci prawa gromadzili się wokół sędziów, którzy wychodzili na przerwę w czasie rozpraw do gospody, z czasem zostało to sformalizowane i powstały szkoły prawa nazwane zresztą „Gospodami Prawa”, • • • • •
początkowo było ich 4 potem 10, dostęp do tych szkół był bardzo utrudniony, były to szkoły elitarne, uczy się tam również Pisma Świętego, krasomówstwa, tańca, szkoły wytwarzają typ człowieka, który z pewnym dystansem traktuje społeczeństwo, usunięcie z takiej szkoły było degradacją człowieka, który nie mógł już wrócić do życia prawniczego, panowała w tych szkołach surowa dyscyplina, dopiero od XIX w. prawo powszechne zaczęto wykładać na uniwersytetach) d) prawo słuszności (equiti ) e) prawo statutowe ( statement law ) f) prawo rzymskie (stosowane fragmentarycznie w prawie handlowym morskim, wykładane na uniwersytetach do XIX w.) g) prawo kanoniczne (miało znaczenie do XV w. w stosunkach kościelnych)
Ustrój polityczny Anglii. Władza królewska : po podboju do XIII w. była bardzo silna miała silne podstawy patrymonialne król był uważany za właściciela wszystkich ziem obowiązki lenne były ściśle egzekwowane spore dochody przynosiła domena królewska, która stanowiła 1/7 całej uprawnej ziemi w Anglii, a lasy królewskie to 1/4 wszystkich lasów w Anglii powszechny podatek, sprawność systemu skarbowego i administracyjnego rozwój służb kontrolnych, zwłaszcza najwyższego sądu w sprawach skarbowych, czyli Szachownicy system militarny bardzo sprawny (rola tarczowego), wojska zaciężne, pospolite ruszenie (asiza o broni Henryka II z 1081 r.) król jest najwyższym prawodawcą i sędzią, zachował monopol w zakresie wymiaru sprawiedliwości, bardzo nieliczne były do XII w. przypadki nadawania przywilejów sądowych, potem zanikły, był to jednolity system sądów sądownictwa królewskiego dziedzinie objęcia tronu nie było szczegółowych rozwiązań, ustaliła się zasada dziedziczności w porządku kognatycznym mogły dziedziczyć również kobiety, ale przypadku gdy nie było męskich potomków w linii prostej • • • • •
• •
•
•
•
Od XIII w. nastąpiło osłabienie władzy królewskiej. Wiązało się to z klęską Jana bez Ziemi w 1214 r. pod Bouviens i Wielką Kartą Swobód (1215 r.), która już ogranicza władzę królewska. Można powiedzieć, że ustrój Anglii to ustrój monarchiczny za wyjątkiem krótkiego epizodu republikańskiego w latach 1649-60. Wtedy również powstała jedyna pisana konstytucja (1653 r.) będąca instrumentem rządzenia. Król opiera się na Kurii Królewskiej, czyli organie pomocniczym z którego wyłaniają w ciągu XII i XIII w. organy specjalizacyjne. Jest ich 5: 1. Dwór, skupiający dygnitarzy a) Pierwszym najważniejszym dygnitarzem był justyciariusz, był to zastępca króla do XIII w., b) Drugim był kanclerz , który od pierwszej połowy XIV w. wyłonił sąd kanclerski, który opierał się na odrębnym systemie prawa, systemie prawa equi, c) Seneszal d) Skarbnik (zwany później Pierwszym Lordem Skarbu) e) Konetabl
f) Cześnik W czasach nowożytnych urzędnikami byli: a) Pierwszy Lord Skarbu (zwykle był premierem) b) Kanclerz Szachownicy (minister Skarbu) c) Lord Admiralicji d) Lord Kanclerz (zwykle przewodniczący Izby Parów, minister sprawiedliwośći, stróż pieczęci) e) 2 Sekretarze Stanu
Zasady słuszność: a) równa miara między stronami b) Prawa boskie (natury i rozumu) powinny być przestrzegane wobec każdego człowieka, zasada równości bez żadnego stanowego zróżnicowania c) zasady dobrej wiary w stosunkach między ludźmi d) w każdym stadium postępowania decyduje nie forma, ale treść stosunku prawnego e) o istocie danego stosunku prawnego decyduje wola stron. „Sprawiedliwość zachwyca się równością” „Kto poszukuje sprawiedliwości w sądzie equiti sam musi postępować sprawiedliwie” „Kto przychodzi po sprawiedliwość do sądu equiti musi przyjść z czystymi rękoma” 2. Parlament w 1265 r. zwołany po raz pierwszy przez Szymona de Monfort, w 1295 r. parlament wzorcowy, od XIV w. dzieli się na 2 izby: Izbę Lordów (lordowie, duchowni, parowie Anglii – bezpośredni wasale króla, wzywani na obrady przez króla specjalnym pismem z pieczęcią) Izba Gmin (na obrady zwoływał szeryf, wyznaczał 2 rycerz z hrabstwa, których było 37 i 2 z miast, które miały przywilej królewski, w XV w. takich miast było 112). Od 1429 r. ustalił się system wyboru: wysoki cenzus majątkowy zarówno w hrabstwach jak i miastach, przetrwało to aż do 1832 r., do reformy „zgniłych grodów” Greya. Uprawnienia parlamentu angielskiego: kompetencje prawodawcze specyficzna forma uchwalania aktu prawnego: projekt Bill , uchwała obu izb i król ma prawo sankcji, od XIV w. ustaliła się zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w życie bez zgody obu izb i króla. Stan taki trwał do 1539 r. do monarchii absolutnej, kiedy ukazał się akt Henryka VIII o proklamacjach, który umożliwił wydawanie aktów prawnych królowi poza parlamentem. W 1689 r. zostały te uprawnienia zniesione w „ Billu o prawach” kompetencje sądownicze , Izba Lordów jako Sąd Parów przetrwał do 1948 r. Jest nadal sądem odwoławczym, ma szczególne uprawnienia (impeachment i et of etender ) kompetencje finansowe (podatki) od 1297 r. specjalny akt „Statutum de talagio non concedento” decyduje o podatkach, celach i rachunkach, w czasach nowożytnych jest Lista Cywilna Króla, która ustala wydatki dworu królewskiego •
•
•
Zarząd lokalny. Specyficzna sytuacja w dziedzinie odrębności zarządu lokalnego. Szeryf , nominowany przez króla. Początki samorządu lokalnego w związku z pojawieniem się instytucji Sędziów Pokoju. Sędziowie Pokoju konkurują z szeryfem. Ich geneza sięga Strażników Pokoju z kolei Strażnicy
Pokoju pojawili się od XII w.. Ich zadanie m było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15 roku życia czy będą przestrzegali pokoju ziemskiego. Takiego samego pokoju ziemskiego jaki był we Francji czy w Niemczech. Strażnicy Pokoju mieli również kompetencje sądowe. Mogli karać naruszających Pokój Ziemski. To przyczyniło się w części do zaniku uprawnień sądowych szeryfa. Strażnicy Pokoju przekształcili się później w Sędziów Pokoju. Sędziowie Pokoju byli nominowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie, przy ich nominacji obowiązywał cenzus osiadłości i majątkowy nie wymagano natomiast kwalifikacji prawniczych. Kosztem kompetencji szeryfa i koronera Sędziowie Pokoju funkcjonują do dziś. Dzisiaj jest kilkanaście tysięcy Sędziów Pokoju w Anglii na najniższym szczeblu, którzy sprawują swą władzę sądową bezpłatnie. Skoro spełnili taki cenzus majątkowy nie muszą pobierać dodatkowych gratyfikacji Instytucja koronera wyłoniła się w XII w. Do jego kompetencji należało sprawy początkowo zastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, później cięższe przestępstwa. Od początku XIII w. koroner został pozbawiony prawa sądzenia. Pozostały mu funkcje specyficzne: ustala przyczyny śmierci w przypadku gwałtownego zgonu wszczyna dochodzenie, w których nie występowała z oskarżeniem Wielka Ława Przysięgłych dokonywał wizji ogłaszał wyjęcie spod prawa osób uchylających się stawiennictwa w sądzie Koronerzy byli wybierani przez Zgromadzenie Hrabstw spośród rycerzy. • •
• •
Zgromadzenie Hrabstw był dawnym organem samorządowym, przejęty przez władców normandzkich, skupiający zarówno wielkich lenników Korony (świeckich i duchownych) jak ich wasali, także ludzi wolnych, reprezentantów gmin wiejskich. Ludność poddańcza natomiast nie mogła w zgromadzeniu brać udziału. Zgromadzenie miało kompetencje sądowe, wyłaniało również sędziów przysięgłych.
MONARCHIA ABSOLUTNA. Przełom średniowiecza i czasów przyniósł zmianę koncepcji państwa. Państwo uzyskuje charakter publicznoprawny. Jest traktowane jako dobro publiczne, jako osoba prawna, która działa poprzez swoich reprezentantów – przede wszystkim w osobie króla. Państwo i monarchę zaczęto traktować jako odrębne instytucje. Zmieniły się zadania monarchy. Monarcha obok dawnych uprawnień jako wodza, sędziego, zwierzchniego seniora otrzymuje nowe – administrator i zarządca. Poprzednio charakterystyczny czynnik dla władzy – panowania i dominacji – ustępuje nowym zadaniom – organizacji i zarządzaniu. Władza realizuje swoje nowe funkcje w imię dobra publicznego. Kieruje się przy tym pojęciem racji stanu. Troska o dobro publiczne wymaga bardziej aktywnego tworzenia prawa. Wzrasta aktywność władcy jako prawodawcy (J. Bodin do istoty suwerennego państwa zaliczył przede wszystkim stanowienie prawa) Państwo publiczne oznacza odejście od dawnej zdecentralizowanej struktury państwowej. Następuje centralizacja państwa. Rozbudowa nowych funkcji organizacyjnych i zarządzających pociągała za sobą konieczność
całkowitej przebudowy służby administracji (centralnej i lokalnej). Następuje doskonalenie aparatu zarządzającego. Pojawiają się fachowi urzędnicy o odpowiednich kwalifikacjach. Pracę tych służb organizowano w sposób biurokratyczny z zachowaniem hierarchicznego ich podporządkowania. Towarzyszy temu bardziej szczegółowe określenie kompetencji poszczególnych stanowisk. FRANCJA Dobrym przykładem ewolucji aparatu urzędniczego jest Francja w XVI-XVII w. Istotną cechą monarchii absolutnej jest centralizm jasno określający zasady podporządkowania poszczególnych urzędów oraz biurokratyzm. Biurokratyzm oznaczał wprowadzenie pragmatyk służbowych. We Francji sytuacja jest skomplikowana. Francja jest charakterystycznym obszarem gdzie te 2 koncepcje zwalczają się (koncepcja wymogu odpowiednich kwalifikacji z koncepcją pragmatyk służbowych). We Francji istniała praktyka kupowania urzędów (nie było mowy o odpowiednich kwalifikacjach). Pojawiła się konieczność stworzenia nowego typu urzędów – urzędów komisarycznych. Urzędnik komisaryczny na podstawie odrębnego upoważnienia królewskiego ma określone zadania. W systemie organizacji lokalnej we Francji opartej na urzędach intendenta i jego zastępcy (subdelegata) ten system jest punktem odniesienia do rozwoju w przyszłości tzw. administracji zespolonej. Administracja zespolona – taki system, w którym zdecydowana większość kompetencji i zadań administracji była skoncentrowana w jednym pionie administracyjnym, a przy tym podporządkowana władzom centralnym. Organy administracji centralnej we Francji: 1. Dwór z dygnitarzami (Kanclerz, Generalny Kontroler Finansów, 4 Sekretarzy Stanu) 2. Stany Generalne 3. Zgromadzenie Notabli 4. Stany Prowincjonalne Król miał pełnie władzy prawodawczej przy czym ordonanse królewskie wymagały rejestracji w parlamencie Paryża – najwyższy organ sądowy we Francji . Ma też kompetencje kontroli aktów prawnych. Rada Królewska w XVI w. dzieli się na poszczególne wydziały też nazywane radami: a) parlament b) Rada Królewska Ściślejsza: Rada Spraw (5-6 osób, przewodniczył król, ważne sprawy) Rada Prywatna (wymiar sprawiedliwości) Rada Stanu (sprawy polityczno – administracyjne) • • •
Za Ludwika XIV następuje rozwój tych rad i teraz mają swoje ściśle określone kompetencje a) Rada Stanu (Tajna, Zwierzchnia) (najważniejsze sprawy polityczne, skład 5-6 ministrów, przewodniczy król, obrady tajne, 3 razy w tygodniu) b) Rada Depesz (sprawy zarządu wewnętrznego, przewodniczył król, kanclerz, członkowie
Rady Stanu, odpowiedni ministrowie) c) Rada Finansów (kompetencje skarbowe, przewodniczył król, Generalny Kontroler Finansów, Kanclerz, ministrowie) d) Rada Prywatna (Stron Procesowych) ( kompetencje sądowe, charakter sądu kasacyjnego, przewodniczył Kanclerz, 4 Sekretarze Stanu, arystokraci, 30 radców reprezentujących stany) Wszystkie te rady uważano za jedną radę. W czasie obrad tej rady król mógł wydawać akty prawne- zarządzenia, które nie wymagały rejestracji w parlamencie Paryża (z wyjątkiem obrad Rady Prywatnej). Izba obrachunkowa – od XIV w., kompetencje skarbowe
Administracja lokalna: W okresie monarchii absolutnej pojawiają się nowi urzędnicy: 1) Gubernatorowie: początkowo naczelnicy okręgów przygranicznych, głównie kompetencje wojskowe w XVII w. uzyskali oni duże kompetencje, urząd ten zaczyna się rozszerzać na teren całej Europy uprawnienia sądowe 2) Intendenci: urząd komisaryczny We Francji były 2 typy urzędów: a) offices – urzędnicy nieusuwalni, nie wymagały kwalifikacji b) komisaryczny – obsadzane przez króla na mocy specjalnego zlecenia (commission) początkowo kontroler skarbowy wysyłany do kontroli na prowincję od połowy XVI w. na kontrolerów byli powoływani sędziowie parlamentu (później prócz spraw skarbowych także administracyjne) komisarze do wykonywania rozkazów królewskich pod koniec XVI w. powstali intendenci wojskowi, początkowo do pomocy gubernatorom jednak z czasem ich wyparli za Ludwika XIII było 3 rodzaje intendentów (kontroler finansowy, administracyjny, wojskowy) intendent miał biuro, w którym powoływał zastępcę – subdelegata, który wykonywał rozkazy intendenta, a poprzez subdelegata intendent miał kontakt z proboszczem, parafie również były okręgiem administracyjnym intendent i subdelegat nie podlegali żadnej władzy lokalnej tylko Radzie Królewskiej, mianowani byli przez króla na wniosek Generalnego Kontrolera Podatków przed rewolucją było 34 intendentów • •
•
•
• •
• •
•
•
•
•
Szczególną rolę we Francji odgrywał monarcha jako sędzia, zwierzchnik wymiaru sprawiedliwości. Mógł wymierzać sprawiedliwość nie tylko w sądach królewskich ale miał prawo do pozasądowego wymiaru sprawiedliwości. Całe sądownictwo jest podzielone na 3 piony: 1) Sądownictwo królewskie delegowane – wszystkie do tej pory działające sądy we Francji, działały na zasadzie delegacji królewskiej: a) Sądy Patrymonialne
b) c) d) e) f) 2) b) c) d) e) f) g) 3) a) •
b) •
c)
Sądy Prewotalne Sądy Prezydialne Sądy Baliwialne parlament Paryża 16 parlamentów prowincjonalnych Sądownictwo królewskie zastrzeżone – król ma mandat wkroczenia w tok sprawy w każdym stadium postępowania, zarówno przed jak i w trakcie oraz po postępowaniu sądowym: prawo ewokacji – możliwość wywołania przed Sąd królewski każdej sprawy listy committimus i sądy komisarskie – wskazanie kompetencji sądów dla poszczególnych spraw bądź powołać w ten sposób tzw. sąd komisarski placet – petycja do króla o sprawiedliwość kasacja wyroku listy łaski – zmiana prawnie orzeczonej kary listy opieczętowane (zamknięte) – pozasądowa forma wymiaru spraw Sądownictwo królewskie szczególne : Sądy Prewotów Marszałkowskich powołane w XVI w. do sądzenia przestępstw popełnionych przez wojskowych, także maruderów oraz do sądzenia innych przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu Sądy Marmurowego Stołu sądy admiralskie, sądziły przestępstwa popełniane przez marynarzy Sądy Izby Obrachunkowej
Prokuratura Król powierzał zastępstwo swoich spraw pełnomocnikom (prokuratorom). Od XVI w. przekształcili się oni w stałych urzędników. Przygotowywali wnioski i pisma procesowe. Adwokatura Adwokat przemawiał przed sądem, miał obowiązek obrony interesów króla, otrzymywał instrukcje od króla, w okresie monarchii absolutnej Rada Adwokatów zmniejszyła się. W procesie inkwizycyjnym rola ustności zmalała. ANGLIA Ustrój Anglii za Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) nazywany jest okresem monarchii absolutnej. Jest to specyficzny, odrębny absolutyzm. Nadal funkcjonuje parlament o niezmienionej strukturze, administracja lokalna, nadal zachowały się samorządowe organy oraz niezmieniona administracja centralna. Okres wzmożenia władzy królewskiej rozpoczyna się od Henryka VII (1485-1509) i Henryka VIII (1509-1547). Apogeum osiągnie w 1558-1603 (Elżbieta I Wielka) Organy władzy: 1. Dwór z dygnitarzami: a) I Lord Skarbu – zazwyczaj był premierem b) Kanclerz Szachownicy – zazwyczaj był ministrem skarbu c) Lord Admiralicji – sprawy marynarki d) Lord Kanclerz – przewodniczący Izby Parów i Sądu Kanclerskiego, minister
sprawiedliwości i strażnik pieczęci e) 2 Sekretarzy Stanu – mają kompetencje terytorialno – rzeczowe 2. Rada Tajna – od Henryka IV zasiadali w niej wszyscy dygnitarze, wydziałami tej rady były 2 szczególne sądy: a) Sąd Izby Gwiaździstej – wyłonił się w 1487 r. b) Sąd Wysokiej Komisji – wyłonił się za czasów Elżbiety W okresie wzmocnienia władzy absolutnej ogłoszono 2 filary absolutyzmu angielskiego: 1) Akt o Supremacji – z 1534 r., Henryk VIII został głową kościoła anglikańskiego 2) Akt o Proklamacji – z 1539 r., Henryk VIII przyznał sobie prawo stanowienia prawa poza parlamentem bez zgody parlamentu Od XIV w. obowiązywała zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w życie bez zgody obu izb parlamentu i króla. W Akcie tym zastrzeżono jednak pewne uszczuplenie praw króla, który nie mógł wydać takich rozporządzeń, które naruszałyby lub zmniejszały prawa ogłoszone przez parlament.
Parlament funkcjonował w nowym składzie: 1) Izba Lordów – przybyli nowi lordowie świeccy, nowi lordowie duchowni (wykluczono biskupów katolickich i opatów) 2) Izba Gmin – pojawiła się nowa szlachta (gentry), mieszczaństwo Działalność parlamentu się nie zmieniła. Sąd Izby Gwiaździstej – funkcjonowanie ławy tego sądu opierało się na procedurze inkwizycyjnej, dopuszczalne były tortury i tylko tu się pojawiły, ponieważ common law nie zna możliwości stosowania tortur, został zniesiony w 1645 r. Prawo króla do stanowienia prawa poza parlamentem (według. Aktu o Proklamacji) obowiązywało do 1689 r. (Bill o Prawach). Wtedy to prawo proklamacji, dyspensy i suspensy zostały zniesione.
prawo dyspensy – polegało na wyjęciu pewnej kategorii osób spod mocy obowiązującej aktów prawnych parlamentu prawo suspensy – zawieszenie całkowite mocy obowiązującej praw parlamentu W niektórych państwach istniał ustrój monarchii absolutnej oświeconej. Główna różnica tego ustroju i ustroju monarchii absolutnej Francji i Anglii polega na tym, że monarchia francuska i angielska w jakiejś mierze czerpie z nadania boskiego natomiast przy monarchii oświeconej mamy racjonalizację uzasadnień mandatu królewskiego.
PRUSY Datą wyjściową dla monarchii absolutnej w Prusach jest rok 1701 r. Organy centralne: 1. Król 2. Generalne Dyrektorium – składała się z 5 departamentów z ministrami na czele,
kompetencje w zakresie spraw administracji wewnętrznej i finansów, podział kompetencji częściowo rzeczowy, a częściowo terytorialny 3. Ministerstwo Gabinetowe – organ kolegialny, sprawy zagraniczne, podlegało 2-3 ministrom 4. Ministerstwo Sprawiedliwości – sprawy sądownictwa i wyznań, działało pod kierunkiem kanclerza z kilkoma ministrami 5. Tajna Rada Stanu – zbierała się okazjonalnie
Administracja prowincjonalna: Specyficznie podzielona, podział charakterystyczny tylko dla monarchii pruskiej. Królestwo dzieliło się na: a) prowincje (tzw. departamentu kamer) na czele z kolegialnymi ciałami – kamerami wojny i domen, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium b) powiaty na czele z Landratami wybieranymi na sejmikach przez szlachtę. Rządy osobiste króla pruskiego – specyficzny sposób powoływania i sprawowania władzy Polegało to na tym, że król w ramach monarchii absolutnej ingerował w każdą nawet najdrobniejszą sprawę swego królestwa. Wszyscy przedstawiciele administracji lokalnej posiadali specjalnych szpiegów, którzy zbierali dla nich rozmaite informacje i przekazywali im (Landratom) natomiast Landrat przekazywał te informacje do Kamery Wojny i Domen, a potem w formie raportu było przekazywane do króla. Król podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych. AUSTRIA Monarchia absolutna ukształtowała się od XVI w. Jedność monarchii Habsburgów była narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu w części austriackiej (w czeskiej elekcyjność). Niejasności te rozstrzygnęła Sankcja pragmatyczna z 1713 r . Według niej dziedziczy się w linii męskiej ale w razie wygaśnięcia linii męskiej tron przechodzi na kobietę. Sankcja pragmatyczna mówiła także o tym, że cała monarchia absolutna Habsburgów stanowi niepodzielną całość. Sankcja pragmatyczna stworzyła podstawy prawne dla rozwoju unifikacji prawa. Organy władzy centralnej: 1. Kancelaria Stanu – z Kanclerzem Stanu, należą do niej sprawy zagraniczne 2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne z wyjątkiem skarbowych i sądowych 3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości – sprawy sądowe 4. Nadworna Izba Skarbowa – sprawy skarbowe 5. Nadworna Rada Wojenna Organy władzy lokalnej: 1. Gubernie (na czele gubernatorzy ) 2. Cyrkuły ( Kreise) (na czele starostowie obwodowi - Kreishauptmann) 3. Dominia (na czele wójtowie mianowani przez pana) ROSJA Nie ma organów typowych dla monarchii absolutnej. Funkcjonują organy monarchii stanowej.
1. 2. 3. 4.
Duma Bojarska Sobór Ziemski Samorząd Ziemski Prikazy – pojawiły się od XV w. początkowo były to organy resortowe, było ich kilkanaście, ale z czasem zaczęły one przybierać charakter rzeczowo – terytorialny i ich liczba wzrosła z kilkunastu do ponad 50
Reformy Piotra I: 1. W miejsce Prikazów powołał Kolegia (początkowo 10, przetrwały do 1802 r. kiedy Aleksander I powołał na to miejsce ministerstwa 2. Powołanie Senatu Rządzącego w 1711 r. początkowo organ doradczy, od Katarzyny II jest to organ sądowy dzielący się na 6 departamentów, potem ich liczba wzrosła do 8, a w XIX w. doszły jeszcze 2. Cała administracja w Rosji była zorganizowana na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.
PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE Na przełomie XVIII/XIX w. w ustrojach europejskich pojawia się konstytucjonalizm jako podstawowa cecha tych ustrojów. Konstytucja – ustawa zasadnicza, określa podstawowe zasady na jakich mają być zbudowane organy państwowe, ich kompetencje i wzajemna relacja, a także uprawnienia obywateli Tradycje konstytucjonalizmu są wcześniejsze i wywodzą się jeszcze z różnych przywilejów stanowych, terytorialnych (1215 r. – Wielka Karta Swobód, 1222 r. – „Złota Bulla” króla węgierskiego, 1350 r. – „Złota Bulla” niemiecka, prawa fundamentalne monarchii francuskiej, artykuły henrykowskie itp.) Podstawy doktrynalne konstytucjonalizmu europejskiego opierają się na 4 zasadniczych kanonach: 1. teoria umowy (T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau) 2. teoria praw natury (zakłada że prawa podmiotowe ludzkie nie wynikają z nadań ale z natury rzeczy) 3. koncepcja równoważenia władz państwowych (teoria podziału władzy) – Monteskiusz 4. racjonalizm jako filozoficzna podstawa konstytucji
Podział konstytucji: 2. spisana – konstytucja w sensie formalnym , ustawa zasadnicza o wyższej mocy prawnej w hierarchii źródeł prawa państwowego, stoi ponad wszystkimi ustawami zwykłymi i do niej muszą one być dostosowane, uchwalana jest w sposób trudniejszy 3. niepisana – konstytucja w sensie materialnym , system podstawowych urządzeń społeczno – gospodarczych i politycznych w państwie Konstytucja angielska: brak jest tu problemu nadrzędności ustaw bo każda nowa ustawa wchodzi w miejsce •
poprzedniej, ocena konstytucyjności działania rządu, parlamentu, sędziów, administracji jest oceną w sensie politycznym, a nie prawnym źródłami prawa konstytucyjnego są: a) statuty (ok. 200) 1215 r. – „Wielka Karta Swobód” 1628 r. – „Petycja Praw” 1641 r. – Akty 1679 r. – „Habeas Corpus Act” 1689 r. – „Bill of Rights”, „Ustawa o Tolerancji” 1701 r. – „Ustawa sukcesyjna” 1707 r. – Akt unii ze Szkocją 1808 r. – Akt unii z Irlandią 1911 r. – „Ustawa o parlamencie” 1922 r. – Akt regulujący sprawy Irlandii Północnej 1937 r. – „Ustawa o ministrach Korony” (zmieniona w 1964 r.) c) niektóre zasady common law m.in. „król nie może czynić źle” d) niektóre wyroki sądów królewskich westminsterskich e) konwenanse konstytucyjne (konwensje konstytucyjne) zwyczaje i praktyka konstytucyjna nigdzie nie ujęta normatywnie, reguły postępowania politycznego nie ustanowione ani w statutach, ani w orzeczeniach sędziów, ani nie w celu osiągnięcia celów, które te źródła prawa dotąd wyrażały: Cały system rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na tych konwenansach. Cała istota odrębności angielskiej jest uregulowana konwenansami: zasada odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem zasada, że rząd który utracił zaufanie izby gmin musi ustąpić kolegialna odpowiedzialność ministrów monarcha powierza funkcje premiera i misje tworzenia rządu liderowi partii, która uzyskała większość w wyborach do parlamentu premier to szef rządu i jego rezygnacja jest równoznaczna z dymisją wszystkich członków rządu zasada, że premier musi zasiadać w izbie gmin •
•
• • • •
•
•
Ustawy na ten temat milczą albo incydentalnie wzmiankują (pierwsza wzmianka o premierze jest dopiero w zarządzeniu królewskim z 1905 r., pierwsza wzmianka o gabinecie w ustawie dopiero w 1937 r.) Zasady parlamentaryzmu angielskiego, które wpłynęły na inne państwa europejskie: 1. zasada reprezentacji narodowej 2. zasada dwuizbowego organu przedstawicielskiego 3. zasada prawnej (konstytucyjnej) odpowiedzialności ministrów
odpowiedzialność konstytucyjna – w trybie impeachmentu, izba niższa oskarża (Izba Gmin), a izba wyższa sądzi (Izba Lordów) odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) – przed Izbą Gmin, votum nieufności 4. zasada parlamentarnej (politycznej) odpowiedzialności ministrów – rządy parlamentarne
5. zasada odpowiedzialności solidarnej ministrów – rządy gabinetowe
Konstytucja Stanów Zjednoczonych: Odmienna od angielskiej. Ogłoszona 17 IX 1787 r., ratyfikowana ostatecznie w 1790 r. Jest to pierwsza konstytucja w sensie formalnym. Nowością tej konstytucji jest jej nadrzędność nad konstytucjami i ustawami poszczególnych stanów. Jest to konstytucja sztywna, nie można jej zmienić przez parlament. Można ją tylko dopełnić przez nowele (nowelizacja). Nowele te mają moc równą innym częściom konstytucji. Do tej pory ratyfikowano 26 poprawek. 10 pierwszych stanowi Bill of Rights – kartę praw czyli prawa obywatelskie. Amerykańskie prawo konstytucyjne składa się z: 1) konstytucja z poprawkami (nowelami) 2) ustawy z dziedziny prawa państwowego 3) zwyczaje konstytucyjne i praktyka konstytucyjna 4) orzecznictwo Sądu Najwyższego – Najwyższego Sądu Federalnego – jest to źródło elastyczności amerykańskiej konstytucji (orzeczeń w sprawach konstytucji jest ponad 4 tyś.) 4 fundamentalne zasady konstytucji amerykańskiej: 1. republikańska forma rządu jako wykluczenie absolutyzmu monarchii 2. zasada zwierzchnictwa narodu (naród jako ogół obywateli, którym przysługują prawa wyborcze, początkowo w XVIII w. była to 1/4 męskiej ludności męskiej pełnoletniej i białej – ok. 120 tyś. na 3 mln mieszkańców Stanów Zjednoczonych) 3. zasada federalizmu, stany jako suwerenne jednostki polityczne, władza prawodawcza podzielona jest między władze federalne, a stanowe, w powierzonym zakresie decyzje władz stanowych są nadrzędne 4. zasada podziału władzy, przeprowadzono szczególny system równowagi i hamowania władzy, polega na wzajemnych hamulcach, każda władza ma hamulec wobec pozostałych a) dla Kongresu: hamulcem jest prezydenckie prawo veta ustawodawczego (od strony władzy wykonawczej), sądowa kontrola konstytucyjności ustaw dokonywana przez Sąd Najwyższy Federalny (od strony władzy sądowniczej) b) dla prezydenta: hamulcem jest impeachment, odpowiedzialność konstytucyjna, oskarża Izba Reprezentantów, sądzi senat (1 przypadek skutecznego osądzenia prezydenta w całej historii USA) uzależnienie niektórych decyzji prezydenta od zgody Senatu (zgoda na nominacje urzędników, zgoda na zawieranie układów międzynarodowych) c) dla Najwyższego Sądu Federalnego: uprawnienia nominacyjne prezydenta (od strony władzy wykonawczej) właściwości Kongresu do zaproponowania takich zmian, które obalają dotychczasowe orzecznictwo sądu w jakiejś dziedzinie • •
•
•
• •
ANGLIA W I połowie XVII w. ukształtowała się nowa grupa społeczna – middle class – nowa szlachta (gentry). Przeszła ona na kapitalistyczną produkcję w rolnictwie. Druga nową grupę stanowiła średnia burżuazja handlowa i przemysłowa. Granice między tymi dwoma klasami średnimi były bardzo umowne. Ponad klasą średnią była szlachta dawnego typu – arystokracja rodowa (wielcy właściciele
ziemscy). Obok nich była także duża wielka burżuazja handlowa i finansowa związana z dworem. Poniżej klasy średniej i wyższej była warstwa pośrednia między nimi, a chłopstwem tzw. wolni posiadacze ( free holder lub copy holder ) Na tle zróżnicowania społeczne nałożyły się także różnice wyznaniowe. Istniał kościół anglikański reprezentujący poglądy dworu i dawnej arystokracji rodowej. W opozycji do niego były gminy kalwińskie – purytanie. Po unii ze Szkocją zaczęły się konflikty króla i parlamentu. Izba Gmin reprezentowała dążenia klasy średniej, królowie opierali się na arystokracji i byli zwolennikami absolutyzmu . Gdy do władzy doszła nowa dynastia mieszczanie i nowobogacka szlachta dążyły teraz do wyzwolenia się spod władzy królewskiej. Walka ta przeniosła się na forum parlamentu. Za panowania Jakuba chodziło o 3 ważne sprawy: 1. uchylenie Aktu o proklamacjach z 1539 r. 2. zaniechanie nakładania podatków bez zgody parlamentu 3. zniesienie Sądów Izby Gwiaździstej i Wysokiej Komisji Konflikt zaostrzył się za Karola I. Od 1628-40 nie zwoływał on parlamentu. Został jednak zmuszony potrzebami finansowymi do zwołania parlamentu. Doszło wtedy do uchwalenia petycji praw. Parlament uzależnił nałożenie podatków od petycji, która ograniczała samowolę króla. Pierwszym postanowieniem petycji były gwarancje o nietykalności osobistej, które ograniczały nadużycia pozasądowego wymiaru sprawiedliwości (więzienie bez wyroku sądowego). Drugie dotyczyło nadużyć w pobieraniu podatków i pożyczek bez zgody parlamentu. Petycja głosiła, że tylko parlament jest władny do nałożenia podatków. Petycji praw towarzyszyła też tzw. deklaracja Eliotta – izba parlamentu stwierdzała, że zdrajcą wolności Anglii i jej wrogiem jest każdy kto doradza królowi nowe podatki. Trzecią ważną sprawą było zakazywanie samowolnego kwaterunku żołnierzy w czasie pokoju. Czwarta sprawa to domaganie się zniesienia wojskowych sądów doraźnych. Król pozornie przystał na warunki petycji, ale faktycznie jej nie przestrzegał. W 1629 r. rozwiązał parlament, a nowy powołał dopiero w 1640. Doradcą Karola I w tym czasie był Tomasz Stratford. W 1640 r. został zwołany parlament, który obradował faktycznie do 1653 r. a formalnie do 1660 r. Był to tzw. Długi Parlament. Uważany on jest za początek rewolucji angielskiej. Już w 1640 r. skazuje on bez postępowania sądowego (Act of Etender) na śmierć za zdradę. W 1641 r. parlament wydaje 3 ustawy, które ograniczają władzę królewską: 3) król nie może rozwiązać ani odroczyć obrad parlamentu bez jego zgody 4) ustawa o trzechleciu – parlament musi być zwołany nie później jak 3 lata od ostatniej sesji 5) zniesienie Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji Parlament domagał się rozciągnięcia kontroli nad mianowaniem urzędników królewskich oraz sędziów. Wobec nieustępliwej postawy króla Karola I do głosu doszły elementy radykalne związane z armią (Armia Nowego Typu). Zaczyna się okres rewolucji. Po ścięciu króla w 1649 r. rozpoczyna się okres republiki. Jest to okres jedynej w dziejach Anglii spisanej konstytucji. (Instrument Rządzenia z 1653 r. – składa się z 42 artykułów, dosyć schematycznie – władza ustawodawcza to 1- izbowy parlament, władza wykonawcza – Lord Protektor – dożywotnio i Rada Stanu)
1660 r. – zbiera się ponownie Długi Parlament (ten z 1640 r.). Następuje nawiązanie do sytuacji przed rewolucją. Długi Parlament podejmuje decyzje o swoim rozwiązaniu i rozpisaniu nowych wyborów. Nowo wybrany parlament uchwalił przywrócenie monarchii pod 4 warunkami: 1. amnestia dla wszystkich uczestników rewolucji 2. uznanie parlamentu za legalny 3. uznanie nienaruszalności dóbr nabytych w okresie rewolucji 4. ogłosił rok 1660 jako 12. rok swego panowania
Okres restauracji Stuartów Jest to okres panowania Karola II (1660-85) i Jakuba II (1685-88): przywrócono wtedy dwuizbowy parlament z Izbą Lordów i jego prawa zagwarantowane wcześniej w Petycji Praw i ustawach z 1641 r. •
W rzeczywistości zarysowały się sprzeczności na temat wzajemnego stosunku organów i władzy królewskiej. Odżyła dawna doktryna Stuartów, niezwiązanego żadnym prawem króla, któremu w pełni przysługiwała zarówno prerogatywa jak i prawo dyspensy i suspensy. okres ten to także początek systemu półpartyjnego - 2 ugrupowania w parlamencie Torysi (zwolennicy absolutyzmu królewskiego, późniejsza od 1832 r. partia konserwatywna) i Wigowie ( zwolennicy przewagi parlamentu, późniejsi liberałowie, wchodzili do parlamentu jako partia liberalna do 1935 r.) W 1900 r. pojawiła się Partia Pracy, która od 1922 r. weszła do parlamentu. •
Przez cały okres panowania król Karol II lawirował pomiędzy sprzecznymi interesami stronnictw politycznych (Torysów i Wigów). Król był niechętny parlamentowi ale w 1679 r. musiał udzielić sankcji aktowi Habeas Corpus Act. Było to instytucjonalne zabezpieczenie gwarancji ochrony wolności osobistej jednostki. Są tu zawarte przepisy proceduralne jak należy postępować w przypadku uwięzienia bez wyroku sądowego. Jest tu zasada, że o pozbawieniu wolności miał decydować wyłącznie sąd a nie urzędnik królewski. Była to sądowa kontrola nad władzą wykonawczą. Gdy po Karolu tron objął Jakub II dążył on nie tylko do pełni władzy absolutnej ale także do przywrócenia katolicyzmu. To właśnie spowodowało jego odsunięcie od rządów (Chwalebna Rewolucja) Właściciele ziemscy obawiali się, że w przypadku przywrócenia katolicyzmu będą musieli zwrócić 70% dóbr ziemskich sekularyzowanych po reformie kościoła anglikańskiego w XVI w. W tej sytuacji 2 zwalczające się do tej pory stronnictwa w parlamencie Torysi i Wigowie doszli do porozumienia i zawarli sojusz mający na celu obalenie Jakuba II. Do objęcia tronu wezwano córkę Jakuba II – Marię i jej męża Wilhelma III Orańskiego – namiestnika Holandii. Był to początek nowej dynastii ale też nowej formy rządów – monarchii parlamentarno – gabinetowej. Po śmierci Wilhelma Orańskiego królem została Maria, a po jej śmierci jej siostra Anna. Po śmierci Anny tron przeszedł na linię elektorów hanowerskich (Jerzy I – prawnuk Jakuba I). Odtąd Welfowie pełnią władzę w Anglii aż do ostatniej Wiktorii. Po niej dynastia Wettinów, która rządzi do dnia dzisiejszego. Po wprowadzeniu nowej dynastii orańskiej najpilniejszymi były 3 sprawy: 1. ustawowe unormowanie parlamentu i jego stosunku do władzy królewskiej
2. uregulowanie spraw wyznaniowych 3. sprawa następstwa tronu Problem wyznaniowy został unormowany w 1689 r. w Ustawie o Tolerancji. Anglikanizm został uznany za religię państwową, przyznano tolerancję wyznaniom protestanckim i nie zapewniał równouprawnienia katolikom. Byli oni dyskryminowani w prawach wyborczych. W 1689 r. uchwalono także Bill of Rights, który wyliczał nadużycia dokonywane przez Karola II i Jakuba II, a następnie określał nowe zasady prawne jak zapobiegać nadużyciom. Ograniczone zostały prawa królewskie, a rozszerzono prawa parlamentu. Było to niejako usankcjonowanie ustroju monarchii parlamentarno – gabinetowej. uznano za nielegalne wykonywanie przez króla prawa prerogatywy, dyspensy i suspensy odmówiono prawa nakładania podatków bez zgody obu izb zabroniono królowi utrzymywać stałej armii w czasie pokoju każdy poddany miał prawo wnoszenia petycji do króla zakaz zbyt wysokich grzywien, kaucji, niezwykłych i okrutnych kar postulat częstego zwoływania sejmu (sprecyzowała to ustawa z 1694 r.) • • • • • •
Podkreśliła ona, że jego kadencja nie może przekraczać 3 lat, ustawa o 7 – leciu z 1716 r. przedłużyła kadencję do lat 7, a akt o parlamencie z 1911 r. określił ten termin na 5 lat wybory do parlamentu miały być wolne, a posłowie mogli korzystać z wolności słowa •
Ustawa sukcesyjna z 1707 r. określiła zasadę następstwa tronu i przewidziała ewentualną sukcesję dynastii hanowerskiej zastrzegała też, że monarcha i jego małżonek muszą być wyznania anglikańskiego podkreślała zasadę, że monarcha jest związany prawem wprowadzała regułę kontrasygnaty decyzji królewskiej przez odpowiedniego ministra lub Tajną Radę, oznaczało to zasadę nieodpowiedzialności królewskiej stworzyła zasadę niezawisłości sędziowskiej, odtąd sędzia mógł być usunięty jedynie na żądanie obu izb parlamentu przyjęła zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla, król nie mógł ułaskawić ministra zasądzonego w trybie impeachmentu • • •
•
•
Wszystko to stworzyło podwaliny ustrojowe pod nowoczesną monarchię parlamentarno – gabinetową. Położyły też kres odradzaniu się absolutyzmu. Nowa monarchia miała charakter liberalny (liberalizm arystokratyczny). Liberalizm demokratyczny wystąpi w Anglii dopiero po reformach prawa wyborczego, które dokonają się w XIX w.
Ustrój Anglii po 1688 r. Źródłem władzy był nadal król. Formalnie jego pozycja nie uległa zmianie. 1. Król: miał władzę wykonawczą, którą sprawował razem z Radą i dygnitarzami, formalnie miał swobodę mianowania i odwoływania ministrów z władzy ustawodawczej był nadal częścią parlamentu, zgoda króla była niezbędna dla tworzenia prawa, miał prawo sankcji wobec ustaw, ale to prawo sankcji wyszła z użycia (desuetudo) (królowa Anna skorzystała z tego prawa po raz ostatni w 1707 r.) •
•
miał prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu ale po 1689 r. utracił on prawo dyspensy i suspensy, utracił prawo inicjatywy ustawodawczej 2. Gabinet: wywodzi się z Tajnej Rady, która miała tylko uprawnienia doradcze, po restauracji Stuartów Karol II obok Tajnej Rady powoływał grupę 5 najbardziej zaufanych doradców w gabinecie, Wilhelm III Orański najpierw powoływał do gabinetu przedstawicieli Torysów i Wigów ale pomiędzy nimi były wciąż, a więc król zaczął później powoływać wyłącznie przedstawicieli tego stronnictwa, które uzyskało większość w parlamencie, cały czas w tym gabinecie przewodniczył król, sytuacja zmieniła się wraz z Jerzym I, od 1714 r. gabinet się usamodzielnił, odtąd I Lord Skarbu przewodniczył gabinetowi i został premierem, gabinet uniezależnił się od króla ale odpowiadał przed parlamentem, po 1711 r. wytworzyła się solidarna odpowiedzialność ministrów z działalność monarchy (król nie może czynić źle) •
•
Mechanizm rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na następujących przesłankach: 1) nie ma odpowiedzialności króla, obowiązek kontrasygnaty odpowiedniego ministra 2) gabinet odpowiedzialny jest prawnie, czyli konstytucyjnie w trybie impeachmentu oraz politycznie (parlamentarnie) przez votum nieufności, a także solidarnie 3) lider partii, która wygrała wybory do izby niższej parlamentu jest wyłącznym kandydatem do funkcji premiera – król musi go powołać na premiera 4) gabinet może działać tylko w oparciu o większość parlamentarną 5) król może rozwiązać izbę gmin również w przypadku votum nieufności Różnica pomiędzy rządem, a gabinetem: Od XIX w . rozróżniano w Anglii rząd sensu largo i gabinet Rząd sensu largo – w skład wchodzi cały aparat administracji państwowej, premier, ministrowie, wszyscy urzędnicy, którzy tworzą zespół służby cywilnej, jest on oparty na rozbudowanej hierarchii, ale politycznie nieodpowiedzialny Rząd sensu stricto (gabinet) – tworzy go premier i ministrowie, którzy ponoszą odpowiedzialność solidarną, parlamentarną niezależnie od tego czy zasiadają w gabinecie czy nie Reformy prawa wyborczego w XIX w. spowodowały przejście od liberalizmu arystokratycznego do demokratycznego, jednakże Izba Lordów zachowała swój arystokratyczny charakter do dnia dzisiejszego.
FRANCJA Sytuacja wewnętrzna Francji u schyłku XVIII w. Zaczęły się ujawniać silne objawy kryzysu społecznego i politycznego oraz ekonomicznego. Struktura feudalna monarchii absolutnej stawała się coraz bardziej rażąca anachronizmem i była coraz bardziej krytykowana przez wszystkie grupy społeczne. Jednocześnie przykład angielskiej monarchii konstytucyjnej i ukształtowania się rządów parlamentarno – gabinetowych oraz przykład Stanów Zjednoczonych wskazywały drogę przemian. Jednak monarchia francuska była niezdolna do przeprowadzenia tych reform. Narastające sprzeczności ekonomiczne i inne przyczyny: polityczne (degeneracja grupy kierowniczej) filozoficzno – polityczne (szkoła fizjokratów, głosiła wolność gospodarczą i własność jako • •
podstawę porządku społecznego) spowodowały wybuch rewolucji.
REWOLUCJA FRANCUSKA: 5 V 1789 r. – zwołanie Stanów Generalnych, było bezpośrednim następstwem zatargu króla z parlamentem, który w 1787 r. odmówił rejestracji ordonansów królewskich nakładających nowe podatki Parlament uzasadnił ta decyzje tym, że jedynie naród reprezentowany przez Stany Generalne może uchwalić nowe podatki. Zwołanie tych Stanów Generalnych było ich pierwszym zwołaniem od 1614 r. Król zgodził się na przyznanie stanowi trzeciemu podwójnej liczby posłów. Duchowieństwo – 1/4 posłów Szlachta – 1/4 posłów Stan trzeci – 1/2 posłów Było to pozorne ustępstwo, ponieważ Stany Generalne podejmowały uchwały w ten sposób, że każdy stan niezależnie od liczby posłów musiał wyrazić zgodę. Gdy zgromadziły się Stany rozpoczęła się walka o wspólne obrady i o głosowania indywidualne. Do Stanu trzeciego przyłączyły się liczne głosy stanu duchownego, a także część szlachty 17 VI 1789 r. – Stany ogłaszają się Zgromadzeniem Narodowym 9 VII 1789 r. – Stany ogłaszają się Konstytuantą 14 VII 1789 r. – zdobycie Bastylii Po 14 VII 1789 r. nastąpiło przyśpieszenie nadania kształtu prawnego faktycznie dokonującej się rewolucji. VIII 1789 r. – Konstytuanta podejmuje szereg ważnych aktów prawnych, które stanowią jądro ustawodawstwa konstytucyjnego Uchwały z 4 i 5 VIII o likwidacji feudalizmu podzieliły go na feudalizm dominujący i kontraktowy.
feudalizm dominujący – prawa związane z poddaństwem (sądownictwo patrymonialne, pańszczyzna, monopole) – te prawa zostały zniesione feudalizm kontraktowy – (pobór czynszów), pozostawiono te prawa ale od 1792 r. prawo pobierania czynszu należało udowodnić dokumentem, dopiero dekret Konwentu z 1793 r. zniósł wszelkie formy feudalne bez odszkodowania Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – ogłoszona 26 VIII 1789 r. Reforma zarządu terytorialnego Francja została podzielona na 83 departamenty, wprowadzono 4 – stopniowy podział: departamenty, dystrykty, kantony, gminy – na czele tych 4 szczebli stały ciała kolegialne (rady) Reforma sądownictwa Wprowadzono sądownictwo powszechne, oddzielono władzę sądowniczą od władzy • •
•
administracyjnej i uruchomiono sądownictwo administracyjne. Struktura sądownictwa powszechnego: a) sprawy cywilne: 2 – stopniowe, sądy pokoju i trybunały dystryktu b) sprawy karne: 3 – stopniowe, sądy policji municypalnej , sądy policji poprawczej, trybunały dyscyplin (w tych sądach funkcjonowała 12 – osobowa ława przysięgłych) unormowano stosunki wyznaniowe (Konstytucja Cywilna Kleru z 1790 r.) •
Do tej pory kościół był niezależny finansowo od państwa, utrzymywał się z własnych dóbr i różnych fundacji. Fundacje te służyły celom charytatywnym i wychowawczym. Kościół utrzymywał prawie wszystkie szpitale, domy dla starców, sierot, osób psychicznie chorych oraz prawie całe szkolnictwo (w tym wszystkie szkoły wojskowe –12)
Konstytucja Cywilna Kleru wprowadza zasadnicze zmiany. Następuje konfiskata dóbr kościelnych, kasata zakonów, zniesiono szkoły kościelne i podjęto nieudane próby stworzenia szkolnictwa publicznego. Zamknięto szpitale, przytułki, domy dla starców, sierot. Dokonano także zmian w administracji kościelnej. Podział diecezji dostosowano do administracji państwowej. Władze kościelne były obierane przez zgromadzenie elektoralne Konstytucja 3 IX 1791 r. Otwiera ona okres monarchii ograniczonej od 3 IX 1791 r. do aresztowania Ludwika XVI 10 VIII 1792 r. Od tego momentu rozpoczyna się bardzo drobiazgowy podział chronologiczny dziejów Francji: 1. Okres monarchii ograniczonej (1789 – 92) 2. Okres Konwentu 22 IX 1792 – 2 VI 1793) 3. Okres Dyktatury jakobińskiej (2 VI 1793 – 1795) 4. Okres Dyrektoriatu (1795 – 99) 5. Okres Dyktatury napoleońskiej (1799 – 1814) a) okres konsularny (1799-1804) b) okres cesarski (1804 – 14) 6. Okres restauracji Burbonów (1814 – 30) W 1814 ukazuje się Karta Konstytucyjna 7. Okres monarchii lipcowej (1830-48) 8. Okres II Republiki (1848 – 52) 9. Okres II Cesarstwa (1852 – 70/75) 10. Okres III Republiki (1875 – 1914/46) 11. Okres IV Republiki (1946 – 58) 12. Okres V Republiki (1958 – do dziś) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela Zawiera 3 zasadnicze grupy unormowań: 1. Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa 2 fundamentalne zasady ustrojowe: a) zasada suwerenności ludu, antyteza feudalnej doktryny monarchii absolutnej o boskim pochodzeniu władzy, wyłoniła się z teorii umowy społecznej b) monteskiuszowski trójpodział władzy – miał zapewnić równowagę pomiędzy poszczególnymi władzami: ustawodawczą, wykonawczą, sądową
2. Zasady dotyczące praw obywatelskich Deklaracja wprowadza podmiotowe prawa publiczne, które zakładają dwustronny stosunek między jednostką a państwem, są to prawa publiczne, w obronie których jednostka może wystąpić jako strona w sądzie pozywając państwo. Dotąd człowiek był poddanym w sensie poddaństwa państwowego, które było w monarchii absolutnej, teraz człowiek stał się obywatelem. Przysługuje mu szereg osobistych, naturalnych, niezbywalnych, świętych praw z których nadrzędne są 4: b) Równość c) Wolność d) Własność e) Bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi Źródłem wszelkich praw jest wolność. Deklaracja przyjmuje charakterystyczne pojęcie wolności (za Monteskiuszem): Wolność – to możność czynienia wszystkiego co nie szkodzi drugiemu. Granice wolności ustala tylko ustawa. Ta wolność realizuje się w różnych postaciach osobistych praw wolnościowych: b) wolność sumienia c) wolność słowa, pisma, druku d) wolność gospodarcza – nienaruszalność prawa własności prywatnej e) nietykalność osobista 3. Zasady dotyczące wprowadzenia podstaw nowożytnego prawa karnego i procesu karnego W prawie karnym wprowadza fundamentalne zasady prawa materialnego karnego: a) prawo nie działa wstecz – lex retro non agit b) nie ma przestępstwa bez ustawy – nullum crimen sine lege c) nie ma kary bez ustawy – nullum poena sine lege Są to zasady legalizmu w prawie karnym. W dziedzinie procesowej deklaracja wprowadza: a) zasadę domniemania niewinności – fundamentalna zasada procesu karnego, będzie ona łamana w okresie państwa totalitarnego gdzie będzie przeciwieństwo tej zasady tzw. domniemanie winy – ujemna teoria dowodowa Proces inkwizycyjny – negatywna i pozytywna teoria dowodowa Państwo totalitarne – ujemna teoria dowodowa A. Wyszyńskiego Deklaracja z 1789 r. nie zawiera : 1) praw socjalnych 2) prawa do zgromadzenia – ukazuje się ustawa Le Chapelie, która zabrania zgromadzeń Deklaracja ta została włączona do pierwszej konstytucji francuskiej i regułą się stało że do każdej konstytucji francuskiej była włączana.
Konstytucja Jakobińska i Deklaracja Jakobińska Była to druga konstytucja i deklaracja. Były one tylko teoretyczne ponieważ nie weszły one w życie. Zmiany w Deklaracji Jakobińskiej: wprowadzono równość nie tylko formalną, ale także i społeczną •
•
wprowadza prawo socjalne (do pracy, opieki społecznej, bezpłatnej oświaty)
w Konstytucjach z 1795 r. i następnych aż do 1830 r. występuje wyraźny regres jeżeli chodzi o prawa obywatelskie. Dopiero konstytucja z 1848 r. wprowadza jako zasady: a) zasadę wolności b) zasadę równości c) zasadę braterstwa d) zasadę solidaryzmu A jako wartości chronione rodzinę, pracę, własność, porządek publiczny. Powróciły też prawa socjalne Od kolejnej konstytucji (1852 r.) następuje potwierdzanie praw obywatelskich w preambułach konstytucji, które uznają, zatwierdzają, gwarantują prawa zawarte w Deklaracji z 1789 r. i ustawodawstwie zwykłym. Podsumowaniem okresu po 1852 r. jest konstytucja IV Republiki z 1946 r. Tutaj w preambule mamy cały katalog praw z Deklaracji sierpniowej 1789 r. ale także i prawa socjalne (prawo do pracy, opieki społecznej, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa materialnego, odpoczynku, bezpłatnego wykształcenia) W Stanach Zjednoczonych występują 3 fazy rozwoju praw obywatelskich: 1) prawa wolnościowe w okresie przed niepodległością – prawa dla kolonistów, prawa Anglików, podstawą tych praw jest tylko prawo angielskie 2) okres walki między koloniami, a metropolią – pozornie zmiany nastąpiły tylko w terminologii, w miejsce praw kolonistów pojawiają się prawa ludzi, jest to Deklaracja Praw i Krzywd z 1774 r., tutaj mamy odesłanie do praw angielskich ale także do praw natury (prawo do życia, wolności, własności, prawo do uczestniczenia we własnych ciałach prawodawczych, prawo do sądu równych sąsiedztwa, prawo do gromadzenia się w celu naradzenia się nad krzywdami i wysłania petycji do króla, deklaracja ta była odrzucona przez parlament brytyjski 3) okres, w którym znika już opieranie się na prawach i przywilejach angielskich 12 VI 1776 r. – Deklaracja Praw Wirginii 4 VII 1776 r. – Deklaracja Niepodległości Deklaracje poszczególnych stanów w latach 1776-83 Znika wszelki formalny związek z prawem angielskim. Występuje nowy sposób uzasadniania tych praw, a to uzasadnienie opiera się przede wszystkim na doktrynie prawa natury.
Deklaracja Praw Wirginii Inspirowana angielskim Bill of Rights (1689 r.). Deklaracja równości, wolności, niezależności, pełnych praw własności, praw do bezpieczeństwa i szczęśliwości. Szeroki katalog praw jednostki w zakresie prawa karnego. Deklaracja Niepodległości Głosi, że wszyscy ludzie zostali stworzeni jako równi sobie i że stwórca wyposażył ich w pewne niepozbywalne prawa m.in. prawo do życia, wolności, poszukiwania szczęścia.
Dla zabezpieczenia wymienionych praw zostały ustanowione rządy wywodzące swe uprawnienia ze zgody rządzonych. Sama Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie zawiera praw obywatelskich. Prawa obywatelskie były dołączane do konstytucji stanowych. Nowele do konstytucji, które regulowały prawa obywatelskie pomijały sprawę równości i jest to pierwsza różnica w porównywaniu z prawami francuskimi.
Nowele do konstytucji Było ich 10. Od 5 IX 1791 do XII 1791. Obowiązują do dnia dzisiejszego. 1.Nowela dotycząca wolności religii, słowa, prasy, zgromadzeń (różnica w porównaniu do francuskiej), petycji 2. Nowela dotycząca prawa posiadania i noszenia broni 3. Nowela dotycząca zakwaterowania żołnierzy w czasie pokoju tylko za zgodą właściciela (ma już charakter tylko historyczny) 4. Nowela dotycząca nietykalności osoby, mieszkania, dokumentów, mienia 5. Nowela dotycząca gwarancji w sprawach karnych: oskarżenie o zdradę główną tylko wielka ława przysięgłych (charakter historyczny) ne bis in eadem (nie można kogoś sądzić po raz drugi w tej samej sprawie) zakaz zmuszania do zeznań na swoją niekorzyść zakaz pozbawiania życia, wolności, mienia bez wyroku sądowego 6. Gwarancje w postępowaniu karnym: prawo do szybkiego procesu przed bezstronnym sądem przysięgłych tego okręgu gdzie popełniono przestępstwo prawo do informacji o charakterze i przyczynie oskarżenia prawo do konfrontacji z obciążającymi dowodami obowiązek przedstawienia dowodów korzystnych dla oskarżonego prawo do korzystania w swej obronie z pomocy prawnej 7. Nowela dotycząca spraw sądowych sprawy gdy wartość sporu przekracza 20 $ właściwe są dla sądów przysięgłych 8. Nowela dotycząca zakazu nadmiernych kaucji, grzywien, zbyt okrutnych i nieużytecznych kar (wzorowana dosłownie na Bill of Rights ) 9. Nowela, która wylicza określone prawa 10. Nowela wyliczająca prawa, które nie zostały przekazane przez konstytucję Stanów Zjednoczonych i są odpowiednio zachowane dla Stanów lub narodu • • • •
•
• • • •
•
Zasada równości pojawiła się dopiero w 1865 r. w 13. poprawce do Konstytucji – zniesienie niewolnictwa W 1869 r. w 15. poprawce wreszcie jest zagwarantowane prawo obywatela do głosowania, które nie będzie kwestionowane z powodu rasy, koloru skóry i uprzedniego stanu niewolniczego. Kobiety uzyskały prawa wyborcze w 1920 r. w 19. poprawce. Do niedawna uważano, że dopiero Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela oraz amerykańskie prawa i Nowele do konstytucji wprowadziły prawa obywatelskie. Jednakże obecnie coraz częściej twierdzi się, że już wcześniej istniały prawa regulujące tą kwestie: polskie Neminem captivabimus nisi iure victum •
ochrona wolności osobistej w anglosaskiej Brytanii (do 1066 r.) ochrona, gwarancje wolności osobistej w ustawodawstwie średniowiecznych miast włoskich kształtowanie się gwarancji wolności osobistej w państwie niemieckim w wiekach X-XIV Jednak gdy pojawiła się monarchia absolutna zniszczyła ona te wszystkie prawa wolnościowe. • • •
I Konstytucja Francuska Konstytucja monarchii ograniczonej z 3 IX 1791. Jest to pierwsza konstytucja burżuazyjna w Europie. Deklaracja z 1789 r. została dołączona do niej jako rozdział wstępny. Konstytucja podkreśla suwerenność narodu (wszelkie władze należą do narodu) Władza ustawodawcza - jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe Jest powoływane w wyborach pośrednich z wysokim cenzusem majątkowym, znosi się instrukcje poselskie (posłowie całego narodu). Zgromadzenie Narodowe ma wyłączne uprawnienia ustawodawcze, inicjatywa ustawodawcza, uchwalanie praw. Król ma tylko słabe veto zawieszające. Władza wykonawcza – król i ministrowie, kontrasygnata ministrów osoba króla jest święta i nietykalna, dziedziczenie według reguł prawa salickiego najwyższa władza wykonawcza wyłącznie w rękach króla, król nie ma inicjatywy ani prawa sankcji, nie może rozwiązać Zgromadzenia Narodowego, Zgromadzenie Narodowe nie może usunąć króla ani ministra za politykę, nie ma odpowiedzialności politycznej, parlamentarnej • •
Władza sądownicza – sędziowie w żadnym wypadku nie może być wykonywana ani przez Zgromadzenie Narodowe ani przez króla Trybunały nie mogą się mieszać w działalność administracyjną •
•
Konstytucja ta podobnie jak i amerykańska nie zrealizowała systemu równowagi władz, otworzyła drogę do przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą (odwrotnie niż to miało miejsce w Stanach Zjednoczonych) Po rozwiązaniu Konstytuanty nastąpiły nowe wybory. W sierpniu 1792 nastąpił konflikt nowo wybranego parlamentu z królem. Król zostaje aresztowany (10 VIII 1792 r.). Oznacza to koniec monarchii ograniczonej. Rozpoczyna się okres Konwentu. Pierwszym aktem Konwentu był akt znoszący monarchię i proklamujący republikę. 22 IX 1792 r. wprowadzono nowy kalendarz rewolucyjny (formalnie obowiązywał od 1795 r. ale faktycznie tylko 8 miesięcy – do przejęcia władzy przez Jakobinów). Francja była wtedy w trudnej sytuacji zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej (I koalicja) Odbył się sąd nad królem przed Konwentem. Król został zasądzony na karę śmierci i zgilotynowany w styczniu 1793 r. Słabe rządy Konwentu, walka stronnictw powodują anarchię w państwie, w różnych częściach kraju wybuchają walki. Np. w okręgu Vandei, gdzie chłopi rozpoczęli powstanie na wieść, że Konwent ogłosił pobór do wojska. Bunt ten miał też charakter religijny, gdyż mieszkańcy tego okręgu byli katolikami. Po początkowych sukcesach Vandejczyków nastąpiły surowe represje ze strony Konwentu. Vandea miała przestać istnieć.
Okres Konwentu kończy się przejęciem władzy przez Jakobinów – 2 VI 1793. Rozpoczyna się dyktatura jakobińska. Wydana zostaje nowa Konstytucja i Deklaracja Praw. Konstytucja nie wchodzi w życie Robespierre stworzył teorię rządu rewolucyjnego . Odróżnia ono ustrój konstytucyjny, który stosuje prawo i gwarancje wolnościowe od ustroju rewolucyjnego, który musi stosować wszystkie możliwe środki nie licząc się z zasadami konstytucji ani prawami zawartymi w Deklaracji, które zostają na ten okres zawierzone. Później z doświadczeń okresu jakobińskiego będzie korzystał Lenin, który będzie głosił teorie o dyktaturze proletariatu czyli rządach siły bez oglądania się na prawo. W okresie dyktatury jakobińskiej miały miejsce 4 ważne sprawy: 1. Pobór rekruta do armii rewolucyjnej – Armia Nowego Typu 2. Ustawa o ograniczeniu spekulacji z 1793 r. o cenach maksymalnych i płacach Danton domagał się uchylenia tej ustawy i ograniczenia terroru. Został aresztowany 30 marca i 5 kwietnia zgilotynowany. Wtedy to terror osiągnął najwyższy szczyt. Z powodu terroru zginęło ok. 200 tyś. osób. Cała rewolucja pochłonęła ok. 2 mln osób. Po okresie dyktatury jakobińskiej nastąpił okres Dyrektoriatu. Ogłoszono nową konstytucję. Pojawiła się nowa Deklaracja, w której również brak jest uregulowań społecznych. Charakter konstytucji jest konserwatywny. 1) Władza wykonawcza należy do Dyrektoriatu: 5 dyrektorów zmieniających się co roku i do ministrów 2) Władza ustawodawcza należy do Rady Starszych i Rady Pięciuset 3) Władza sądowa wyodrębniona Okres dyrektoriatu obfituje w wiele wydarzeń politycznych. W tym okresie wzrasta znacznie znaczenie Napoleona Bonapartego. 9 listopada 1799 (18 brunmaire) – sterroryzowanie przez Napoleona obu izb parlamentu i zmuszenie ich do przekazania władzy 3 konsulom. Uchwalono nową konstytucję konsularną.
Konstytucja konsularna (napoleońska) z 13 XII 1799 r. zatwierdzona została przez ogół obywateli w drodze plebiscytu. Formalnie zachowano zasadę suwerenności ludu. Plebiscyt stał się legitymacją władzy Napoleona co pozwalało mu utrzymać przekonanie że jego władza jest kontynuacja przemian rewolucji. Konstytucja konsularna nie zawierała Deklaracji Praw Człowieka. Władza wykonawcza, ustawodawcza i sądowa były pozornie rozdzielone. Władza ustawodawcza Podzielona została na 5 organów co pozwalało Napoleonowi kontrolować proces ustawodawczy. 1. Rząd (3 konsulów, od 1804 r. cesarz Napoleon) 2. Rada Stanu (projektowanie praw, w posiedzeniach Rady brał udział niekiedy Napoleon np. przy opracowywaniu Kodeksu Napoleona) 3. Trybunat (początkowo 100 członków, a w 1802 ograniczono do 50, zlikwidowany ostatecznie w 1807 r.) dyskusja nad ustawami, nie mógł uchwalać ustaw •
4. Ciało Prawodawcze (wybierane w wyborach powszechnych ale system wyborczy oparty był na listach zaufania) 1/10 uprawnionych do głosowania w okręgu tworzyła listę okręgową z 1/10 listy okręgowej powstawała lista departamentalna z 1/10 listy departamentalnej powstawała lista narodowa Listy zaufania miały znaczenie przy nominacji z urzędu ważniejszych urzędników. Ciało prawodawcze uchwalało bez dyskusji (głos mieli zabierać 2 przedstawiciele Rady Stanu i 2 Trybunatu) 6. Senat (badał zgodność ustaw z konstytucją, utrzymywał w mocy lub unieważniał ustawy, jego skład pochodził z nominacji konsula) • • •
Władza wykonawcza „Rząd Republiki powierza się Cesarzowi” 1802 r. – Napoleon został dożywotnim konsulem 1. Cesarz – posiada też szerokie uprawnienia ustawodawcze inicjatywa ustawodawcza ogłaszanie ustaw mianuje członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów wypowiada wojnę, zawiera pokój 2. Ministrowie – odpowiadają tylko przed I Konsulem, cesarzem dokonują kontrasygnaty aktów Konsulów • • • •
•
Zasada podziału władzy ulega zupełnemu zatarciu. Znaczenie ciał prawodawczych zostało zupełnie zredukowane. Cała władza skupiona jest w ręku Cesarza. Są to pozory państwa konstytucyjnego. Cały ten system napoleoński w związku z tym nazywa się cezaryzmem albo bonapartyzmem. Jest to system zdecydowanej przewagi władzy wykonawczej.
Władza sądowa 1) Sędziowie pokoju – I instancja (w kantonach – pozostawione tylko dla celów sądowniczych) 2) Trybunał Cywilny – II instancja (w okręgach) 3) Trybunał Relacyjny – III instancja (sadownictwo apelacyjne) 4) Trybunał Kasacyjny – najwyższa instancja w sprawach cywilnych i karnych Reforma zarządu terytorialnego: nowy podział administracji wprowadzany na zasadzie centralizmu i biurokratyzmu Dawny rewolucyjny podział był 4 – stopniowy teraz będzie 3 – stopniowy:(departamenty, okręgi, gminy) w miejsce rewolucyjnych ciał kolegialnych obieralnych Rad wprowadzono zasadę nominacji urzędów (prefekt, podprefekt, mer) nowo powołany organ w 1799 r. Rada Stanu (organ wykonawczy, ciało doradcze przy królu ale też i organ który bierze aktywny udział w pracy ustawodawczej, najwyższy sąd administracyjny, działa jako sąd II instancji, sąd odwoławczy od Rad Prefekturalnych) najważniejszą zasługą Napoleona jest oddzielenie sądownictwa od administracji •
•
•
•
Było to tak ścisłe, że zapewniało sędziemu niezawisłość orzekania . Uznano, że sądy nie tylko mogą ingerować w działalność administracyjną ale także w jej spory z obywatelami dlatego
wprowadzono zasady nominacji sędziów i ich nieusuwalność w miejsce dawnej obieralności – wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej, sędziego od tej pory można zwolnić tylko w określonych przypadkach (wiek emerytalny, popełnienie czynu niegodnego stanowiska sędziego) W drodze wyborów powoływani byli tylko sędziowie przysięgli zmiana struktury sądownictwa, ustali się tu podstawowy kanon organizacji sądownictwa w całej Europie: 1. Oddzielenie sądownictwa od administracji 2. Jednolite sądy powszechne 3. Gwarancje niezawisłości sędziego •
•
Wielkie Cesarstwo Francuskie Koncepcja cesarstwa uniwersalnego (przypominała koncepcje cesarstwa karolińskiego i rzymskiego). Zaliczały się do niego nie tylko ziemie francuskie ale także te państwa, które były w jakiś sposób zależne od Francji w różnorodny sposób: 1) państwa niemieckie należące do Związku Reńskiego (powstał 12 lipca 1806 r.) 2) Hiszpania 3) Królestwo Włoskie 4) Królestwo Neapolu 5) Księstwo Warszawskie Wpływy napoleońskie w tych krajach wyrażają się w trojaki sposób: a) narzucanie konstytucji wzorowanych na konstytucji konsularnej z 1799 r. b) recypowanie urządzeń administracyjnych c) recypowanie francuskich kodyfikacji Napoleon nie doprowadził jednak do ujednolicenia i scalenia stworzonego przez siebie systemu wielkiego cesarstwa i znikło ono wraz z jego klęską w 1814 r. I okres konstytucjonalizmu we Francji to okres prób i błędów. Praktyka odbiega zwykle od litery konstytucji. Konstytucje są nie funkcjonalne (np. konstytucja konsularna). Od 1814 r. (upadek Napoleona) konstytucja stała się trwała podstawą władzy państwowej. W XIX i XX w. we Francji spotykamy 3 rodzaje konstytucji: 1) konstytucje monarchiczne (z 1814 r., 1830 r.) 2) konstytucje republikańskie (1848 r. – II Republika, 1875 r. – III Republika, 1946 r. – IV Republika, 1958 r. – V Republika) 3) konstytucja z 1852 r. (nawiązująca do konstytucji z 1799 r. która ma specyficzny charakter, zasadnicze znaczenie miały konstytucje z 1814 r. i 1875 r.)
Karta konstytucyjna z 1814 r. oktrojowana była przez Ludwika XVIII nawiązywała do modelu angielskiego: król jest suwerenem „z bożej łaski” nie reguluje zasad dziedziczenia tronu władzę ustawodawczą stanowi król i parlament (izba parów i izba deputowanych) inicjatywa ustawodawcza należy do króla, ma prawo sankcji • • • •
• • • • •
Izba Parów ma skład arystokratyczny (mianowani przez króla albo dożywotni) Izba Deputowanych pochodzi z wyborów pośrednich (cenzus majątkowy) W toku ustawodawczym zachowana równorzędność obu izb) Samodzielne uprawnienia króla w ustawodawstwie to ordonanse władza wykonawcza należy do nieodpowiedzialnego króla i ministrów (odpowiedzialność konstytucyjna, nie ma odpowiedzialności gabinetowej choć faktycznie była)
Mówi się o ogromnym znaczeniu tej konstytucji. Opierają się na niej m.in.: a) konstytucja Związku Niemieckiego z 1815 r. b) konstytucja monarchii austro – węgierskiej z 1867 r. c) konstytucja Królestwa Prus z 1850 r. d) konstytucja Rosji z 1906 r. Konstytucja z 1830 r. regulowała sprawy w okresie restauracji Burbonów. Nowością jest tzw. system orleański . Polega na podwójnej odpowiedzialności ministrów , muszą uzyskać zaufanie króla jak i parlamentu. Znaczenie tej konstytucji jest nieco mniejsze ale np. opiera się na niej konstytucja belgijska z 1830 r. System orleański występuje także w konstytucji V Republiki
NIEMCY (XIX w.) W XIX w. przeżywały okres upadku ale dopiero okres wojen napoleońskich zadał im ostateczny cios (1801 r. Francja uzyskała tereny niemieckie na lewym brzegu Renu). Dla zrekompensowania strat terytorialnych deputacja sejmu niemieckiego w 1803 r. zniosła księstwa duchowne i prawie wszystkie wolne miasta (ok. 1500). Te terytoria przyznała książętom poszkodowanym w 1801 r. W obliczu nowej wojny z Austrią Napoleona większość księstw poddała się żądaniom Napoleona. 12 lipca 1806 r. zadeklarowali oni formalnie wystąpienie z Rzeszy, zawiązali pod protektoratem Napoleona Związek Reński. Był to przykład związku łamiącego postanowienia pokoju westfalskiego z 1648 r. (władcy uzyskali suwerenność zewnętrzną byle by nie godziły w Rzeszę i cesarza). Cesarz Franciszek II przewidując upadek Cesarstwa Rzymsko – niemieckiego zabezpieczył się przed tym wcześniej w 1804 r. przybierając tytuł cesarza Austrii. Na wiadomość o zawarciu Związku Reńskiego ogłosił deklaracje o złożeniu niemieckiej korony cesarskiej. Franciszek II został cesarzem Austrii Franciszkiem I. Związek Reński Związek Reński został utworzony aktem z 12 lipca 1805 r. przez 16 suwerennych państw. Akt związkowy miał trojakie znaczenie: 1. Był umową międzynarodową nakładającą na państwa skonfederowane określone obowiązki wobec protektora 2. Był umową międzynarodową powołującą nową strukturę państwa oddaną opiece protektora 3. Określał wewnętrzny ustrój związku 16 państw na wieki oddzielone od terytorium cesarza niemieckiego połączone zostało w odrębny związek (z wyjątkiem Austrii, Prus, Pomorza Szwedzkiego). zrzeknięto się tytułów określających związek z cesarstwem arcybiskup Moguncji (elektor książe prymas) przybrał tytuł księcia przewodniczącego, a mianował go protektor konfederacji • •
Powołano ciało prawodawcze, którym miał być Sejm Związku Reńskiego ( Bundestag ) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Ale nie zebrał się ani razu. Dzielić się miał: 1) kolegium królów 2) kolegium książąt Akt związkowy określa przymierze między Cesarstwem Francuskim a Związkiem Reńskim: ustalono kontyngent wojskowy na wypadek wojny (1/3 armii napoleońskiej miała się składać z kontyngentu Związku Reńskiego) w państwach wchodzących w skład związku przeprowadzono reformy oparte na zdobyczach rewolucyjnych i napoleońskich (nowa konstytucja, organizacja administracji lokalnej, zniesienie przywilejów szlachty, duchowieństwa oraz poddaństwo chłopów, kodyfikacje napoleońskiej) •
•
Związek Niemiecki Po 1814 r. Związek Reński przestał istnieć i 8 czerwca 1815 r. utworzono związek w postaci konfederacji suwerennych państw . W skład weszło 35 państw i 4 wolne miasta. Celem związku był obowiązek pomocy przed wszelką napaścią, wzajemne gwarantowanie posiadłości, zawieranie przymierzy, niepodejmowanie przeciw sobie kroków wojennych. Wszelkie spory miały być rozpatrywane na forum Zgromadzenia Związkowego (w 2 postaciach): 1) Rada Ściślejsza – 17 członków (organ wykonawczy), przewodnictwo należało do Austrii (rozpoczęła się rywalizacja między Austrią i Prusami) 2) Sejm Związkowy – jako plenum ( Bundestag ) o kompetencjach ustawodawczych Tu był specyficzny podział głosów (69 głosów podzielono na państwa suwerenne o różnych wielkościach, 6 państw po 4 głosy, 5 księstw po 3 głosy, 3 hrabstwa po 2 głosy, pozostałe po 1 głosie), specyficzny sposób obradowania (projekty ściślejsze do Zgromadzenia, a przy większości 2/3 głosów przyjmowano na plenum), siedziba we Frankfurcie nad Menem
Postanowienia: wprowadzono ustrój stanowy w poszczególnych państwach w związku z tym nadano nowe konstytucje (oktrojowane m.in. Badenia, Wirtembergia, Bawaria w latach 1818-19 w duchu francuskich konstytucji burżuazyjnych) równouprawnienie wyznań nabywanie własności poza państwem wolność prasy i prawa autorskiego •
• • •
Walka Prus i Austrii o hegemonie. Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w dziedzinie gospodarczej. W 1833 r. powstał Związek Celny po zniesieniu ceł wewnętrznych w 1818 r. w Prusach. Z czasem wszystkie państwa z wyjątkiem Austrii przystąpiły do Związku Celnego. 1848 r. – próba zjednoczenia (sejm frankfurcki – konflikt partii małoniemieckiej i wielkoniemieckiej, unifikacja prawa wekslowego) Wszelkie próby organizowania państwowości niemieckiej w XIX w. cechują się zasadniczą
cechą – federalizmem (Związek Reński 1806-14 jako konfederacja, Związek Niemiecki 181566, Związek Północnoniemiecki 1867-71 jako federacja, II Rzesza Niemiecka 1871-1918). Koncepcja federalizmu jest efektem tradycyjnych lokalnych odrębności o niemal 1000 – letnim rodowodzie i musiało być to respektowane przy programach zjednoczeniowych. Stąd Związek Reński i Niemiecki osiągnęły tylko pułap konfederacji. Czyli związku państw suwerennych. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem Związku Reńskiego był proces mediatyzacji terytorium (likwidacja drobnych terytoriów, państewek i na ich miejsce rozleglejsze i bardziej zwarte nowe np. Bawaria, Badenia, Hesja, Saksonia, które uzyskały status nawet królestwa). Najbardziej charakterystyczną cechą Związku Niemieckiego była rywalizacja o hegemonię między Austrią i Prusami zarówno w sferze ekonomicznej jak i politycznej. Ostatecznie ten spór został rozstrzygnięty militarnie pod Sadową w 1866 r. Po tym zwycięstwie powstaje Związek Północnoniemiecki pod egidą Prus, a pokonana Austria tworzy monarchię austro – węgierską w 1867 r.
Związek Północnoniemiecki Następuje przejście od konfederacji do federacji. Opiera się na konstytucji jako normie nadrzędnej. Jest to konstytucja oktrojowana przez skonfederowanych monarchów . Terytorium Związku Północnoniemieckiego zostało zmniejszone w porównaniu ze Związkiem Niemieckim do 22 państw. Wyodrębniło się księstwo Luksemburga i Lichtensteinu. Na czele związku stoi przewodniczący związku (król Prus). Mianował on kanclerza, którym był premier Prus (Otto Bismarck) – władza wykonawcza. Kanclerz był równocześnie przewodniczącym Rady Związkowej. Ciało prawodawcze złożone było z 2 organów: a) Reichstag – z wyborów bezpośrednich, tajnych i powszechnych b) Bundesrat – złożony z zastępców rządu państw związkowych). Ten model władzy zostanie potem przejęty przez konstytucję II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. będącej w dużej części powtórzeniem konstytucji Związku Północnoniemieckiego.
II Rzesza Niemiecka II Rzesza została proklamowana 1 stycznia 1871 r. Konstytucja II Rzeszy została uchwalona 16 kwietnia 1871 r. Terytorium II Rzeszy obejmowało 26 państw. Król pruski został cesarzem niemieckim. Tron był dziedziczny. Cesarz niemiecki ma szerokie uprawnienia: mianowanie kanclerza, urzędników federalnych zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi polityka zagraniczna zawieranie traktatów międzynarodowych projektuje ustawy ale nie ma prawa sankcji • • • • •
Władza wykonawcza należy do kanclerza Rzeszy. Nie odpowiadał on jednak przed sejmem Rzeszy. Kanclerz wykonywał swoją władzę samodzielnie. Konstytucja nie przewidywała ministerstw. Jedynie w Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się sekretariaty z sekretarzami stanu
(początkowo 5 potem 12, mieli statut urzędników kanclerza i przed nim odpowiadali.
Władza ustawodawcza należała do 2 – izbowego ciała Sejmu Rzeszy: a) Reichstag – 397 posłów na 3 – letnią kadencje w 4 przymiotnikowych wyborach) b) Rady Związku ( Bundesrat – przedstawicielstwo krajów członkowskich, liczyło początkowo 58 potem 61 członków. Prusy miały 17 miejsc, Bawaria 6, Saksonia 4). Faktycznie Bundesrat był izbą wyższą choć formalnie było to równorzędne ciało w zakresie ustawodawczym. Do obu organów należała inicjatywa ustawodawcza i zgoda obu była niezbędna dla ogłoszenia ustawy. Propozycje zmiany konstytucji mogło zablokować 14 głosów.
Pozycja Prus w federacji: 1. Król pruski = Cesarz niemiecki 2. Premier pruski = kanclerz 3. 17 głosów mogło zablokować każdą próbę rewizji konstytucji Stąd niemiecki historyk prawa Heinrich von Trentschke nazwał Rzeszę „Cesarstwem Pruskim Narodu Niemieckiego”. Mimo znaczących tendencji unitarnych czego wyrazem były kodyfikacje ogólnoniemieckie (Kodeks Karny z 1871 r., BGB z 1896 r., Kodeks Handlowy z 1897 r., procedury cywilna i karna z 1877 r. – udało się dzięki temu zlikwidować trwający od stuleci partykularyzm prawny) Rzesza pozostała do końca państwem federalnym, w którym poszczególne państwa związkowe zachowały swoje parlamenty, rządy, administracje, lokalną, strukturę sądową. Organem sądowym federalnym był Sąd Rzeszy ( Reichsgericht ) z siedzibą w Lipsku jako instancją rewizyjną od orzeczeń sądów krajowych, zajmował się także wykładnią prawa związkowego i krajowego.
Rola Prus dominująca w rozwoju. Porażki w wojnach napoleońskich zmusiły władze pruskie do podjęcia na początku XIX w. szeregu reform. Prusy pozostały monarchią absolutną ale obejmowały terytoria, które miały różne doświadczenia i różne instytucje. Stąd konieczność przebudowy i reformy państwa, ujednolicenia administracji lokalnej, uporządkowania skarbu, sądownictwa. Reform zarządu centralnego dokonał konserwatysta Karl von und zu Stein oraz jego następca książe Karl August von Hardenberg: zlikwidowali oni dawne organy ministerialne (Generalne Dyrektorium) i powołali 5 ministrów odpowiedzialnych przed królem, stojących na czele resortów (Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny) przy królu powstała Rada Prywatna o kompetencjach doradczych •
•
Od 1814 r. tworzącymi rząd nazywano Ministerstwem Państwa, którego pracami kierował kanclerz. Przeobrażenia ustroju doprowadziły do rzeczywistego oddzielenia administracji od sądownictwa. Rząd pruski stał się rzeczywistym organem władzy wykonawczej. To definitywne oddzielenie spowodowało w konsekwencji reformę zarządu terytorialnego . W miejsce departamentów
kamer i wojen powstały: prowincje (nadprezydent) obwody rejencyjne (prezydenci) powiaty (landraci) gminy (wójtowie). • • • •
W 1808 r. została wydana „ordynacja o miastach”. Jest to bardzo ważny akt w dziejach ustroju państwa pruskiego. Była to podwalina niemieckiego samorządu miejskiego . Nastąpiło ujednolicenie ustroju miast w całym państwie . Zmieniła zasadniczo znaczenie prawne miast. Od tej pory miasta jako gminy miejskie stawały się osobami prawa publicznego . Obywatele wybierają Radę Miejską jako organ samorządowy i Magistrat jako organ wykonawczy. Magistrat wykonywał: zadania powierzone przez gminę (tzw. zadania własne) jako organ wykonawczy państwa wykonywał zadania poruczone (głównie sprawy policyjne) • •
Wprowadzono jednolity podatek dla wszystkich.
Reformy wojskowe: powszechny obowiązek służby wojskowej wydano kodeks wojskowy, w którym zniesiono kary cielesne wojsko liniowe (20-25 lat) rezerwa (25-30 lat Landwehra) pospolite ruszenie (powyżej 30 lat Landsturm) • • • • •
Reforma szkolnictwa związana z postacią Wilhelma von Humboldta. Zaprojektował kompleksowy system nauczania (szkoły ludowe, średnie, wyższe). W okresie restauracji 1815-48 Prusy wzmocnione terytorialne dążyły do stabilizacji ustrojowo – politycznej ale pełnie władzy zachował wciąż absolutny monarcha, który działał na podstawie przepisów prawa. Doprowadziło to do wykształcenia się zasady, że wszystkie działania aparatu państwowego muszą być określone przepisami prawa, decyzje muszą opierać się o podstawę prawną. Pozwala to określić ówczesne Prusy jeszcze jako monarchię absolutną jako Gesetzstaat (państwo prawa). To odróżnia Prusy od ówczesnej Austrii i Rosji. Lata te to budowa trwałych rozwiązań w dziedzinie podziału władzy, struktur administracji, postępowania administracyjnego, a przede wszystkim tworzenia się aparatu biurokratycznego. Ten nowy aparat jest w pełni wykształcony i fachowy. Wiosna Ludów powoduje wejście Prus na drogę nowych zmian konstytucyjnych, ale konstytucja z 1848 r. o charakterze postępowym zostaje zmieniona w 1850 r. kiedy to zostaje ogłoszona konstytucja, która obowiązywała do 1918 r. Ta pruska konstytucja jest wzorowana na karcie konstytucyjnej z 1814 r.: dziedziczny król jest władzą najwyższą 2 – izbowy parlament pruski centralnym organem władzy • •
• • • • •
odrzuca zasadę suwerenności ludu nie wprowadza rządów parlamentarno – gabinetowych król jest nieodpowiedzialny, jego decyzje wymagają kontrasygnaty ministra ministrowie ponoszą tylko odpowiedzialność konstytucyjną tylko przed monarchą. król pruski ma inicjatywę ustawodawczą i prawo sankcji.
Konstytucja Prus w tytule 2. mówi o prawach Prusaków. Jest to katalog podstawowych praw obywatelskich: b) równość wszystkich wobec prawa c) formalna gwarancja dostępu do wszystkich urzędów (ograniczenia wobec Polaków i Żydów) d) wolność osobista e) aresztowanie tylko na podstawie nakazu sądowego f) nietykalność mieszkania, rewizja wyłącznie na podstawie wyroku sądowego g) wolność osiedlania się w każdej miejscowości zależna od posiadania środków finansowych h) tajemnica korespondencji i) wolność opinii i swoboda prasy (cenzura prewencyjna i system koncesji) j) wolność wyznania i sumienia (po 1870 r. Kulturkampf ) k) wolność nauczania (uwarunkowane wprowadzeniem nowej ustawy, która się nie ukazała) l) wolność stowarzyszeń i zgromadzeń (obwarowana licznymi ograniczeniami)
AUSTRIA Austria to dawna karolińska marchia wschodnia (Ostmarch). Pierwotnie zależna była od Księstwa morawskiego. Stała się Księstwem Austriackim bezpośrednio zależnym od Rzeszy ale nie stała się księstwem elektorskim, nie została umieszczona w „Złotej Bulli” Karola IV z 1356 r. 1359 r. – pominięty w „Złotej Bulli” austriacki książę Ludwik przedstawił privilegium maius, w którym rzekomo cesarz Fryderyk I nadawał tytuł arcyksięcia i uprawnienia księciu austriackiemu większe niż pozostali elektorzy Karol IV odrzucił privilegium maius jednak dokument ten został uznany ale dopiero przez Fryderyka III Habsburga w 1453 r. Od XVI w. jest to Monarchia Habsburgów – unia personalna kilku krajów: 1) Krajów Św. Wacława – połączone z Królestwem Czeskim: Czechy, Morawy, Śląsk 2) Kraje Św. Stefana – połączone z Królestwem Węgierskim: Chorwacja, Słowenia, Słowacja Jedność była narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu. W księstwach austriackich była to dziedziczność, a w księstwach czeskich i węgierskich elekcyjność. Ostatecznie te sprawy rozstrzygnęła Sankcja Pragmatyczna z 1713 r. (obowiązywała do 1918 r.). Stwierdzała że: cała Monarchia Habsburgów tworzy niepodzielną całość obowiązuje dziedziczność w linii męskiej na zasadzie primogenitury, a w razie wygaśnięcia linii męskiej dopuszczone jest dziedziczenie kobiet • •
Od XVI w. była to monarchia absolutna. Urzędy centralne: 1. Kancelaria Stanu – sprawy zagraniczne 2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne
3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości 4. Nadworna Izba Skarbowa 5. Nadworna Rada Wojenna
Zarząd lokalny: 1) Gubernie z gubernatorami 2) Cyrkuły ze starostami 3) Dominia z wójtami Od 1782 r. miasta uzyskały samorząd. W wyniku wydarzeń politycznych (wojen, Wiosna Ludów) monarchia absolutna zaczęła upadać. Podejmowano próby obalenia monarchii: 1848 r. – uchwalono pierwszą konstytucję, nadana przez cesarza Ferdynanda: przynosiła równouprawnieni narodowe, stanów przewidywała sejmy prowincjonalne w poszczególnych krajach władzami zwierzchnimi byli monarcha, Reichstag (składał się z Senatu i Izby Poselskiej, z 383 posłów 100 z Galicji) • • •
Konstytucja ta została uchylona w marcu 1849 r. przez nowego cesarza Franciszka Józefa, który 4 marca 1849 r. oktrojował nową konstytucję (o charakterze centralistycznym). Została ona uchylona w 1851 r.. Był to nawrót do absolutyzmu i germanizacji – tzw. era Bacha (9 lat) Po klęskach w wojnach z Sardynią i Francją nastąpiło ostateczne załamanie się monarchii absolutnej i nastąpił pierwszy okres rządów konstytucyjnych. Wyłoniły się 3 koncepcje: a) centralistyczna (reprezentowana przez Niemców austriackich) b) federalistyczna (reprezentowana przez Czechów) c) dualistyczna (reprezentowana przez Węgrów) Ministrem Stanu w miejsce Bacha został Agenor Gołuchowski. W 1860 r. ogłoszono dyplom październikowy . Oznaczał on definitywny koniec absolutyzmu w Austrii i wprowadzenie ustroju federacyjnego . Odtąd zarysowały się podstawy autonomii Krajów Koronnych. Nastąpiła decentralizacja ustawodawstwa (do tej pory wyłącznym ustawodawcą był cesarz). Teraz prawo stanowiły Sejmy Krajowe. W 1861 r. ogłoszono patent cesarski – patent lutowy, który miał 2 załączniki: a) konstytucja lutowa – uchylona w 1865 r. b) statuty krajowe dla poszczególnych krajów – obowiązywały do 1918 r. (kraj był to okręg administracyjny i było ich 17) Po kolejnej wojnie z Prusami Austria ponosi klęskę i zachodzi potrzeba gruntownych reform. Do głosu dochodzi koncepcja monarchii dualistycznej. Powstaje więc Monarchia Austro – Węgierska. 3 akty, które tworzą podstawy tej monarchii: 1) ugoda austriacko – węgierska w formie 2 ustaw obu sankcjonowanych przez cesarza: a) austriackiej b) węgierskiej 2) Konstytucja Królestwa Węgierskiego – ogłoszona jeszcze w okresie Wiosny Ludów w 1848 r., uchylona w okresie ery Bacha, a przywrócona w 1867 r.
3) Konstytucja Cesarstwa Austriackiego – zespół kilku ustaw zasadniczych uchwalonych 21 grudnia 1867 r. oraz dyplom październikowy i patent lutowy Powstaje unia realna. Oba państwa łączą pewne instytucje określone w ustawach Ustawy Konstytucyjne: 1) „Ustawa o sprawach wspólnych” z 21 grudnia 1867 r. Za sprawy wspólne uznano: sprawy zagraniczne sprawy wojska i marynarki wojennej sprawy waluty i finansów na wspólne cele 2) „Ustawa o reprezentacji państwa” Władza ustawodawcza należy do Rady Państwa, która jest powoływana w drodze wyborów kurialnych System 5 kurii: a) Kuria Wielkiej Własności Ziemskiej b) Kuria Małej Własności Ziemskiej c) Kuria Miejska d) Kuria Izb Handlowych i Przemysłowych e) Kuria Powszechnego Głosowania (powstała w 1896 r.) System kurialny zniesiono w 1907 r. • • •
Rada Państwa: Izba Parów Izba Poselska (wybierana w wyborach niejawnych) Galicja była reprezentowana w Radzie Państwa po 1873 r. przez 63 spośród 353 posłów, a po 1907 r. przez 106 na 516 posłów. 3) „Ustawa o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej” Władzę wykonawczą pełnił cesarz i ministrowie (finansów, wojska, spraw zagranicznych) 4) „Ustawa o władzy sądowej” 5) „Ustawa o Trybunale administracyjnym” 6) „Ustawa o ogólnych prawach obywateli” Na terenie Galicji obowiązywał cały szereg praw obywatelskich. Wprowadzała ona cały katalog praw przestrzeganych i realizowanych. 7) „Ustawa o Trybunale Państwa” Powołany w 1869 r. stał na straży praw obywatelskich. „Ustawa konstytucyjna o ogólnych prawach obywateli” z 21 grudnia 1867 r. gwarantowała szeroki wachlarz praw obywatelskich w 17 krajach koronnych: b) równość wobec prawa – likwidacja przywilejów stanowych (naruszeniem tej zasady był kurialny system wyborów do Izby Niższej ) c) swoboda translokacji osób i majątku – swoboda przemieszczania się wewnątrz państwa d) nietykalność prawa własności i swoboda dysponowania własnością e) swoboda osiedlania się w dowolnym miejscu f) zniesiono wszelkie stosunki poddańcze i uzależnienia osobiste g) nietykalność osobista i mieszkania h) tajemnica korespondencji i) prawo petycji dla każdego j) prawo zgromadzeń i tworzenia stowarzyszeń • •
k) l) m) n)
wolność słowa, myśli, druku pełna swoboda sumienia i wyznania – zakaz zmuszania do praktyk religijnych swoboda nauki i nauczania wszystkie narody w państwie są równoprawne, każdy naród ma prawo do zachowania i rozwoju swojej narodowości i języka – równouprawnienie wszystkich języków w instytucjach publicznych
Nauczanie w Galicji odbywało się w języku: 1. Szkołach podstawowych – gminy, która szkołę utrzymywała 2. Szkołach średnich – w języku polskim z wyjątkiem 2 w języku niemieckim i 2 w języku ukraińskim 3. Szkołach wyższych – w pełni spolonizowane Szkoły wyższe w Galicji: Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Jana Kazimierza Politechnika Lwowska Wyższa Szkoła Weterynaryjna (Lwów) Wyższa Szkoła Rolnicza (Dublany) Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie Akademia Umiejętności (stowarzyszenie szkół wyższych od 1873 r.) • • • • • • •
Nie było wspólnego organu ustawodawczego. Były natomiast delegacje Sejmu Węgierskiego i austriackiej Rady Państwa. Obradowano w ten sposób, że po 60 delegatów, członków Rady Państwa i Sejmu obradowało na przemian w Wiedniu albo Peszcie. Obradowano tylko w sprawach wspólnych. W Prusach prawa obywatelskie były łamane w okresie Kulturkampf prowadzonego przez Bismarcka. 1) Ustawa z 1871 r. – „Paragraf o ambonie” (zakaz krytyki rządu w kazaniach kościelnych) 2) 1873 r. – „ustawy majowe” (ograniczenia co do obsady stanowisk kościelnych) 3) rugowanie języka polskiego w szkołach średnich i niższych 4) rugi pruskie 1885 r. – wydalenie 26 tyś. osób, walka o ziemię, utworzenie Komisji Kolonizacyjnej w 1886 r. 5) Ustawa budowlana z 1904 r. 6) Hakata 7) 1901 r. – nauka religii w szkołach w języku niemieckim 8) ustawa kagańcowa – zakaz używania języka polskiego na zebraniach gdzie nie ma powyżej 60% Polaków.
Władze lokalne w Monarchii Austro – Węgierskiej: Państwo dzieliło się na 17 krajów koronnych. W każdym były 3 rodzaje organów władzy: a) autonomiczne – na terenie Galicji były to: Sejm Krajowy powołany w 1860 r. przetrwał aż do 1920 r. Wydział Krajowy z Marszałkiem Krajowym b) rządowe – do 1848 r. to Zjednoczona Kancelaria Nadworna, potem ministrowie, a od 1871 r. minister bez teki, dla Galicji: • •
początkowo okręgi były to gubernie z gubernatorami, a od 1849 r. kraje z namiestnikami kraje dzieliły się na powiaty, w których urzędowali starostowie powiatowi c) samorząd terytorialny: istniał na szczeblu powiatowym występował tylko w 4 krajach koronnych (m.in. w Galicji) na szczeblu powiatu składał się z: 1. Rady Powiatowej z Marszałkiem Powiatowym 2. Wydziału Powiatowego z Prezesem Wydziału (organ wykonawczy) na szczeblu gminy składał się z: 3. Rada Gminna 4. Zwierzchność Gminna z wójtem (organ wykonawczy) na szczeblu miejskim: Rada Miejska Magistrat z burmistrzem, a w większych miastach prezydentem • •
• • •
•
•
• •
Sądownictwo na terenie Monarchii Austro – Węgierskie j: Sądy powszechne: 1) Sądy powiatowe (na szczeblu powiatowym, zazwyczaj 1 – osobowe) 2) Sądy krajowe – (kolegialne, w sprawach cywilnych 3 sędziów, w sprawach koronnych 4 sędziów, od 1869 r. w sprawach zagrożonych karą wyższą niż 5 lat 12 przysięgłych, którzy decydują o winie) 3) Trybunał Najwyższy – sąd kasacyjny w Wiedniu Sądy szczególne: 2) Trybunał Stanu – powołany na mocy ustawy konstytucyjnej z grudnia 1867 r., miał sądzić ministrów za naruszenie prawa 3) Trybunał Administracyjny – powołany w 1875 r. 4) Trybunał Państwa – powołany w 1869 r.: był gwarantem przestrzegania prawa całości państwa, prawa poszczególnych krajów koronnych stał na straży konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich rozstrzygał konflikty między władzami rządowymi, a reprezentacją krajów koronnych •
• •
Monarchia Austro – Węgierska przetrwała do 11 listopada 1918 r., do abdykacji cesarza Karola I, który opuścił kraj. Karol I panował od 1916 r., gdy zastąpił zmarłego cesarza Franciszka Józefa. Po Traktacie Wersalskim Austro – Węgry rozpadły się. Sama Austria stała się republiką na mocy konstytucji z 1920 r. 1938 r. – Anschluss Austrii Po wojnie okupacja Austrii. Została podzielona na 4 strefy okupacyjne. Wiedeń tak jak Berlin też został podzielony na 4 strefy. W 1955 r. Austria uzyskała pełną suwerenność. Przywrócono moc obowiązującą konstytucji z 1920 r.
REPUBLIKA WEIMARSKA Po I Wojnie Światowej w wyniku ustaleń Traktatu Wersalskiego rozpadła się II Rzesza Niemiecka. Powstała Republika Weimarska (Konstytucja Weimarska z 5 sierpnia 1919 r.).
Czerpała wzorce z demokracji parlamentarnej Francji, a także z doświadczeń ustrojowych Stanów Zjednoczonych. Konstytucja przyjęła system federalny. Podstawowe zasady konstytucji weimarskiej to: 2) suwerenność ludu 3) szeroki katalog praw obywatelskich w tym również praw socjalnych i ekonomicznych 4) odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniej Konstytucja ta była jedną z najbardziej demokratycznych konstytucji okresu międzywojennego. Republika Weimarska była federacją 21 krajów (w tym 3 miasta). Na czele państwa stał prezydent wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych. Kompetencje prezydenta były bardzo szerokie: a) mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów i innych urzędników b) zwierzchnik sił zbrojnych c) do niego należało zawieranie umów międzynarodowych d) reprezentował państwo na zewnątrz e) nie dysponował prawem weta zawieszającego f) mógł poddać każdą ustawę pod referendum ludowe g) wydawał rozporządzenia, które kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministra h) szczególne uprawnienia w razie zagrożenia lub naruszenia bezpieczeństwa publicznego i porządku w państwie (mógł wydawać rozporządzenia zmieniające ustawy) i) ponosił odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, na wniosek Sejmu Rzeszy przed Najwyższym Trybunałem Państwowym Rzeszy j) ponosił odpowiedzialność polityczną – w wyniku utraty zaufania 2/3 członków sejmu musiał ustąpić, odwołanie prezydenta przekazywano narodowi w trybie demokracji bezpośredniej, w drodze referendum ludowego
Władza ustawodawcza: 1. Sejm Rzeszy ( Reichstag ) 2. Rada Rzeszy ( Bundesrat ) – wyraz federalnej struktury państwa, delegaci poszczególnych krajów związkowych w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców, ale jeden kraj nie mógł mieć więcej niż 20% miejsc Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu Rzeszy i rządu ale prawo veta należało tylko do Bundesratu – Rady Rzeszy. Sejm mógł obalić to veto większością 2/3 głosów. W przypadku braku wymaganej większości w Sejmie prezydent miał 2 wyjścia: a) rezygnował z ustawy b) mógł zarządzić referendum ludowe gdy zażądała tego 1/3 posłów lub 1/20 wszystkich uprawnionych do głosowania
Władza wykonawcza: 1. Kanclerz i ministrowie – tworzyli rząd Wyłączne uprawnienia kanclerza: ustalał wytyczne polityki rządu •
• •
•
zastępował prezydenta kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, oskarżał Sejm Rzeszy a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy kanclerz i ministrowie ponosili także odpowiedzialność polityczną przed Sejmem Rzeszy w razie utraty zaufania czekała ich dymisja
Władza sądownicza: 1. Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy – sądził prezydenta, kanclerza, ministrów 2. Sąd Rzeszy – sąd apelacyjny 3. Sąd Administracyjny Rzeszy Sądy badały też zgodność ustaw z konstytucją. Wprowadzono sądy administracyjne. W dziejach Republiki Weimarskiej można wyróżnić 3 zasadnicze okresy: (1919-1923) – okres koalicji większościowych. Rola prezydenta ogranicza się do funkcji mediacyjnych między poszczególnymi partiami. (1923-1930) – okres funkcjonowania gabinetów mniejszościowych Rośnie znaczenie prezydenta. (1930-1933) – okres funkcjonowania gabinetów prezydenckich Prezydent powoływał sam kolejne gabinety z zaufanych ludzi bez udziału parlamentu. Prezydent nie troszczył się o poparcie parlamentu. W 1932 r. wygrała wybory NSDAP 31 stycznia 1933 r. prezydent P. Hindenburg powierzył urząd kanclerza Adolfowi Hitlerowi. Rozpoczyna się kolejny okres w dziejach Niemiec – III Rzesza.
Trybunał Rzeszy - Reischgerich z siedzibą w Lipsku, instancja kasacyjna oraz I w sprawach o zdradę, skupiał specjalistów wysokiej klasy z doświadczeniem prawniczym; cieszył się uznaniem, ale nie nazistów. Wyrok Trybunału w sprawie podpalenia Reichstagu: październik - grudzień 1938 r. Z 5 oskarżonych sąd w Lipsku skazał tylko 1. Od czasu tego procesu rola Trybunału wyraźnie spadła. Poniżej Trybunału Rzeszy były wyższe sądy krajowe Overlandes Gerichtes (34) po 1 w prowincji, z tym, że w Berlinie nazywał się Kamergericht . Złożone były z 2 senatów: cywilnego i karnego - instancje odwoławcze od sądów krajowych. Landgerichty - ok. 180, izba cywilna i izba karna (w sprawach zagrożonych karą powyżej 5 lat), pięciu sędziów zawodowych. Sądy zawodowe - drobne sprawy cywilne i karne z jednym sędzią. Amsgericht (lokalne) - sądy krajowe - wyższe sądy krajowe - Trybunał. Przy każdym urzędy prokuratorów podległe ministrowi sprawiedliwości Rzeszy. Wymagania dotyczące stanowiska sędziego i prokuratora: ukończone studia prawnicze odpowiednie kwalifikacje moralne i polityczne przy wyższych stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich dobrze widziany doktorat z prawa. • • •
Struktury podległe były kancelarii prezydialnej - na czele kanclerz. Odrębny pion do ministerstwa sprawiedliwości. Pierwsze próby reform politycznych nie naruszyły zasady niezawisłości sędziowskiej. Ustawa z 1937 roku nakładała już obowiązek złożenia przysięgi na wierność Fuhrerowi. Od początku wprowadzono przepisy umożliwiające odwołanie sędziego paragrafy aryjskie i o podejrzeniu o komunizm. Marzec 1933 r. - powołanie sądów specjalnych dla zwalczania przestępstw z ustaw o ochronie narodu i państwa; 3 sędziowie jako I oraz ostatnia instancja, postępowanie uproszczone, wezwanie oskarżonych w ciągu 3 dni, brak możliwości odwołania, odpowiedni dobór sędziów i wytyczne, oręż reżimu. II reforma - utworzenie trybunału narodowego Volksgerichtshof , ostra krytyka sądu w Lipsku, przejął sprawy zdrady i przeciw państwu z Trybunału Rzeszy (pozostała mu kasacja). Pięciu sędziów, ale orzeczenie wydawało trzech, przewodniczący i jeden sędzia musieli być sędziami zawodowymi, natomiast pozostali - honorowi, pochodzili z nominacji ministerstwa sprawiedliwości Rzeszy, rekrutowali się z SS i SA. Obok sądów powszechnych istniały piony sądownictwa: wojskowego, NSDAP, SS i policji. Istniało także sądownictwo z ustawy o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku według której chłopi musieli wykazać czystość rasową od 1800 roku; sąd - ławnicy - chłop, w sądownictwie niespornym uznawano czystość rasową chłopów. Sąd z ustawy o ochronie przed dziedziczeniem chorego potomstwa (o sterylizacji) - sąd I instancji przy Amsgericht, odwołanie do Landsgericht, gdzie następowało nieodwołalne orzeczenie. Ustrój sądów powszechnych nie uległ większym zmianom po 1933 roku. W ramach ujednolicania systemu w 1934 roku zlikwidowano ministerstwa sprawiedliwości w poszczególnych krajach (do ministra należało prawo łaski, od tej chwili wyłącznie prezydent Rzeszy). Sądownictwo opierało się na podstawach ustrojowych z ustawy o ustroju sądów powszechnych z 1877 roku - sądy niezależne, związanie przepisem ustawy a potem też przysięgą. Zmiany w prowadzeniu procesu karnego i cywilnego. Rola procesu karnego i cywilnego w doktrynie narodowo-socjalistycznej zmieniła się w stosunku do kodeksu karnego z 1871 roku. Zmiany poszły w 3 kierunkach: a) rozszerzenie ogólnych zasad odpowiedzialności b) zaostrzenie tych zasad c) zwiększenie ilości stanów faktycznych Zasada legalizmu nullum crimen sine lege była stopniowo łamana w prawie karnym materialnym i procesowym: Lex Wanderlume - podważenie zasady nulla poena sine lege możliwość wprowadzenia kary wyższej niż była ona w chwili popełnienia przestępstwa rozporządzenie o ochronie narodu i Rzeszy z 1933 roku nowela z 1935 roku - wprowadzenie w miejsce formalnej definicji bezprawia, definicji materialnej; zasada analogia iuris ustawa z 1936 roku - represje w przestępstwach przeciwko państwu; sabotaż gospodarczy bezwzględna kara śmierci i konfiskata majątku rozporządzenie z 1939 roku o gospodarce wojennej - sankcje za uszkodzenie i marnotrawstwo surowców rozporządzenie o nieuzasadnionym opuszczeniu miejsca pracy • • • •
•
•
•
• •
•
rozporządzenie o szkodnikach publicznych - kara śmierci, złamanie zasady lex retro non agit ustawa z 1933 roku o przestępcach z nawyku - do uznania na przestępcę z nawyku wystarczyło dwukrotne skazanie prawomocnym wyrokiem na więzienie, dawało to podstawę do zastosowania środków zabezpieczających wobec takiej osoby, tzn. od kastracji do wydalenia z Rzeszy ustawa z 1943 roku o odpowiedzialności nieletnich - uchylenie złagodzonej odpowiedzialności nieletnich od 14 do 18 roku życia; nakaz traktowania jako osoby dorosłej w chwili popełnienia przestępstwa.
Prawo cywilne: z zakresu prawa osobowego: Ustawy Norymberskie z 15 listopada 1935 roku - ustawa o obywatelstwie Rzeszy dotycząca ograniczeń prawnych ze względu na czystość rasową przepisy dotyczące imienia i nazwiska osób pochodzenia żydowskiego - zakaz posługiwania się nazwiskiem uznanym za niemieckie; nakaz dodawania do imienia “Izrael” dla mężczyzn i “Sara” dla kobiety jeśli imiona nie były żydowskie odebranie Żydom wszelkich praw publicznych oraz zakaz poruszania się transportem publicznym (1/3 ludności Rzeszy to Żydzi, według oficjalnych spisów 0,32%) w prawie małżeńskim - ustawy prohibicyjne: ustawa sterylizacyjna, ustawa o zdrowiu małżeńskim z 1936 roku, małżeństwo przestaje być kontraktem prywatnym, staje się narzędziem prawnym w interesie utrzymania ciągłości biologicznej narodu niemieckiego, instytucja rozpłodowa, dbałość o czystość rasową Niemców hitlerowska polityka populacyjna - przedstawianie interesu dziecka nienarodzonego przed interes matki, dziecko nie oznacza potomstwa, odmowa urodzenia była karana, tzw. bitwa o rodzenie prawo spadkowe: ustawa o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku, wymagania dotyczące wykazania czystości rasowej prawo rzeczowe - pojawienie się instytucji aryzacji (wywłaszczenia), początkowo tylko kontrola nad majątkiem żydowskim, następnie wywłaszczenie; aryzacja oznaczała wykluczenie Żydów z gospodarki niemieckiej projekt Justusa Hedemanna: dobro narodu niemieckiego jest regułą podstawową Po II wojnie światowej Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec uchyliła te wszystkie ustawy, w 1957 roku wprowadzono ustawę o równouprawnieniu płci, co nie znaczyło jeszcze zniesienia wszystkich nierówności. •
•
•
•
•
•
•
•
ROSJA Pierwsza fala reform od czasów Katarzyny II i Piotra I w XIX w. Będzie to okres panowania Aleksandra I oraz Mikołaja I. Następnie reformy Aleksandra II. Reformy te nie dotyczyły jednak władz centralnych. Reformy Aleksandra II: a) reformy społeczne zniesienie poddaństwa i rozpoczęcie uwłaszczenia chłopów b) reforma sądownictwa sadownictwo powszechne sądy pokoju i zjazdy sędziów pokoju •
• •
sądy okręgowe z ławą przysięgłych w sprawach karnych (12 – osobowa) Izba Sądowa (instancja odwoławcza) i Senat Rządzący (instancja kasacyjna) reforma procedur sądowych karnej i cywilnej. Proces mieszany w sprawach karnych oraz nowożytny proces cywilny oparty na wzorcach francuskich. • • •
Kolejna fala reform nastąpiła po rewolucji 1905 r. kiedy Rosja wkracza w okres państwa pseudo konstytucyjnego gdyż trudno określić powstałe w 1906 r. 3 akty prawne jako konstytucje zreformowano Radę Państwa powstała Duma Państwowa powołano Radę Ministrów (odpowiadała jedynie przed cesarzem) 2 – izbowy parlament o niewielkiej roli Cesarz dalej pełnił nieograniczoną władzę absolutną. • • • •
Kolejne reformy są związane z abdykacją cara i powołaniem Rządu Tymczasowego. Kolejne wydarzenia prowadzą do narodzin totalitarnego państwa radzieckiego. Historię ustroju państwa radzieckiego trzeba rozważać na 2 płaszczyznach: 1) Historia instytucji państwowych i aktów prawnych formalnie obowiązujących 2) Faktyczna struktura sprawowanej władzy poprzez instancje partii komunistycznej
Formalnie Rosja Radziecka jako państwo była republiką federacyjną co anonsowała „Deklaracja Praw Ludu Pracującego” ze stycznia 1918 r. W 1922 r. kolejny zjazd partii uchwalił powstanie ZSRR. Jego federacyjny charakter potwierdziła konstytucja z 1928 r. Również konstytucja z 1936 r. petryfikowała federacje ale była to specyficzna federacja . Mimo odrębnych struktur republikańskich ich stopień uzależnienia sprowadzał je faktycznie do roli organów terenowych. Przykładem tego było uregulowanie w konstytucjach federalnych struktury władz republikańskich (związkowych) co nadawało tym konstytucjom republikańskim charakter aktów wykonawczych w stosunku do konstytucji federalnej. Liczba republik była różna. Ostatecznie po II Wojnie Światowej 15 republik. Terytorium państwa porównywalne jest z obszarem Cesarstwa Rosyjskiego w początku XX w. ZSRR zostało rozwiązane 26 grudnia 19991 r. ZSRR było to państwo dyktatury partyjnej. Instytucje państwowe miały fasadowy charakter. Realna władza wykonywana była instancje partii komunistycznej, zjazdy KPZR, KC KPZR i Biuro Polityczne KPZR i odpowiednie instancje partyjne w republikach. Szczególną rolę odgrywał Generalny Sekretarz KPZR, który skupiał całą władzę w swoich rękach. W warunkach systemu monopartyjnego partia komunistyczna kontrolowała wszystkie aspekty życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego a nawet osobistego obywateli. Decydującą rolę sprawowała biurokracja partyjna, która przy wykonywaniu zadań posługiwała się aparatem państwowym. Wielkie znaczenie odgrywały organy policji politycznej: WCZEKA, NKWD, GRU, KGB, które stosowały na wielką skalę metody inwigilacji i terroru. Podobny system rozdwojenia ustroju gdzie rzeczywista władz należała do organów poza konstytucyjnych, a formalna fasadowa niemoc do organów konstytucyjnych nie znalazła w żadnym państwie międzywojnia takiego śladu nawet w III Rzeszy. Prof. Jan Baszkiewicz określa
takie „schizofreniczne rozdwojenie widzenia instytucji polityczno – prawnych”. Wyróżnia „rzeczywistość rzeczywistą” i „rzeczywistość urojoną”. Po przejęciu władzy przez bolszewików 24/25 października (6/7 listopada) i aresztowaniu Rządu Tymczasowego opór oddziałów rządowych został szybko stłumiony. Przejęcie władzy przez bolszewików nastąpiło w chwili gdy ich partia liczyła ok. 5 tyś. członków. W czasie Ogólno Rosyjskiego Zjazdu Rad doszło do rozłamu. Opuścili zjazd mienszewicy i eserowcy, komitet przekazał władzę Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele. Zjazd wydał 3 dekrety: 1. „Dekret o pokoju” 2. „Dekret o ziemi” 3. „Deklaracja praw narodów Rosji” Pierwszy okres rządów bolszewików to okres wojny domowej. W wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego bolszewicy uzyskali tylko 20%. 5 stycznia 1918 r. rozpoczęły się po raz pierwszy w historii obrady Konstytuanty. Rządy demokratyczne skończyły się już 6 stycznia kiedy to dowódca straży marynarzy chroniących obrady Żelezniakow powiedział „służba jest zmęczona”, więc posłowie powinni się rozejść. W 1918 r. rozwiązano wszystkie partie polityczne z wyjątkiem bolszewickiej . Wprowadzono cenzurę. W lipcu 1918 r. Zjazd Rad uchwalił konstytucję , w której sformułowano zasady klasowego charakteru nowego państwa. Ludzie o złym pochodzeniu zostali pozbawieni praw politycznych (tzw. liszeńcy). Zarząd państwem miał należeć do fachowego aparatu państwowego ale tego brakowało. Stąd powołano do służby dawnych urzędników i oficerów carskich. W Armii Czerwonej znalazło się 50-60 tyś. oficerów carskich, niektórzy z nich mimo wielu czystek dotrwali nawet do II Wojny Światowej. W ostatnich miesiącach życia Lenin zaniepokojony był problemem biurokracji, gdyż bolszewicy uważali za konieczne zatrudnić tylu byłych carskich urzędników ile to jest możliwe. Lenin zdawał sobie sprawę, że zapał rewolucyjny nie wystarczy ale bał się sabotowania wysiłków w budowie nowego socjalistycznego państwa przez tych carskich urzędników i dlatego uznano że najlepszym antidotum będzie kontrola organizacji partyjnych nad carskimi urzędnikami i przybrało to charakter kontroli zawodowego aparatu partyjnego. Lenin mimo zastrzeżeń do starej administracji uważał ją za lepszą od półpiśmiennych aktywistów partyjnych natomiast w partii uważano inaczej. W grudniu 1917 została powołana Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (CZEKA) z Feliksem Dzierżyńskim na czele. W styczniu 1918 r. powołano Armię Czerwoną (Lew Trocki). W lipcu 1918 r. zamordowano carską rodzinę. We wrześniu 1918 r. po próbie zamachu na Lenina ogłoszono masowy terror. Te uprawnienia CZEKA rozszerzyły się na wydawania i wykonywanie wyroków (wyroki zgodnie z sumieniem rewolucyjnym). Głęboki kryzys gospodarczy i całkowity rozkład gospodarki doprowadził do konieczności ogłoszenia komunizmu wojennego (przymus pracy, kartkowy system reglamentacji żywności, elementy klasowo obce otrzymywały mniejsze racje, likwidacja wolnego handlu, obowiązkowe dostawy żywności). To wywołało w całej Rosji powstania chłopskie, największe w tambowskiej
guberni tzw. antonowszczyzna. W marcu wybuchło powstanie marynarzy w Kronsztadzie , który był do tej pory bastionem bolszewików. Marynarze domagali się „całej władzy w ręce rad” a nie partii i jej komisarzy, żądali rad bez komunistów. Powstanie to stłumiono przy pomocy oddziałów wojskowych Tuchaczewskiego. Równocześnie Lenin zmienił kurs gospodarki ogłaszając NEP (1921-27): przywrócono wolny handel wycofano się z reglamentacji zastąpiono rekwizycję podatkiem zbożowym, hasło „bogaćcie się”. Po kilku latach zlikwidowano głód. Produkcja rolna uzyskała poziom produkcji z 1913 r. Można powiedzieć, że „nepman” i kułak przywrócili życie gospodarcze. • • • •
Jednocześnie ugruntował się system rządów totalitarnych. W 1922 r. Rosja Radziecka została ogłoszona ZSRR. Partia przyjęła nazwę WKPB. Formalno – prawną podstawą ustroju stała się konstytucja ze stycznia 1924 r. Konstytucja ta tworzyła ZSRR federację. Była to federacja republik początkowo rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej i zakaukaskiej (azerbejdżańska, gruzińska, armeńska). Z czasem dołączyły się inne, a w 1936 r. było ich już 16. Najwyższym organem w państwie był Zjazd Rad (raz do roku), składający się z przedstawicieli miast, wsi i guberni wybieranych proporcjonalnie do liczby mieszkańców. Między sesjami zjazdu funkcjonował Komitet Centralny Wykonawczy składający się z 2 organów: 1. Rady Związkowej (371 członków republik) 2. Rady Narodowości (przedstawicieli republik po 5 z każdej oraz okręgów autonomicznych po 1) KCW jako całość pełnił głównie funkcje ustawodawcze. Na jego czele stało 21 – osobowe Prezydium. Obradowało w okresie między sesjami KCW. Prezydium miało uprawnienia wykonawcze i ustawodawcze. Władzę wykonawczą wykonywało prze Radę Komisarzy Ludowych (prezes, zastępca i ministrowie czyli komisarze). Zarząd poszczególnych resortów należał do poszczególnych komisariatów ludowych. Walkę z kontrrewolucją oddano Zjednoczonemu Państwowemu Zarządowi Politycznemu (OGPU). Lenin zmarł w 1924 r. jeszcze w 1922 r. wydał list uważany za testament, w którym kandydatów do kolegialnego kierownictwa wymieniał 6 komunistów (Bucharina, Kamieniewa, Piatakowa, Stalina, Zinowiewa, Trockiego). Równocześnie niepokoił go fakt skupienia przez Stalina zbyt wielkiej władzy jako Generalnego Sekretarza. Z tych 6 typowanych zastępców w ciągu paru kolejnych lat zostali oni bądź osadzeni po procesach w więzieniu bądź zgładzeni. Zginęli z wyjątkiem Trockiego, którego w 1925 r. usunięto z KC, w 1927 r. z partii a 1940 r. zamordowano go. Stalin skupił pełnię władzy w swoich rękach. Rozpoczyna się okres dyktatury stalinowskiej . Ze względu na to że NEP osłabiał możliwości władzy totalitarnej Stalin rzucił hasło budowy socjalizmu w ZSRR . Rozbudowy przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wojennego.
W grudniu 1928 rzucił hasło kolektywizacji i rozkułaczenia . Zlikwidował kułaków jako klasę. Co piąte gospodarstwo uznano za kułackie. Kolektywizacja i rozkułaczenie w latach 1931-33 pochłonęło ok. 10 mln ofiar. W 1932 r. wprowadzono obowiązek paszportaryzacji. Po szoku kolektywizacji w 1935 r. zezwolono na uprawianie działek przyzagrodowych (ok. 3% ziemi uprawianej przez gospodarstwa przyzagrodowe dawało ok. 20 % ogólnej produkcji rolnej). W 1934 r. ogłoszono zakończenie budowy socjalizmu na uroczystym zjeździe (wyczyny Stachanowa, osiągnięcia Łysenki).
W 1936 r. ukoronowanie jest nowa stalinowska konstytucja . Przewidywała ona również federacyjny ustrój ZSRR (16 republik). Najwyższą władzą była Rada Najwyższa (władza ustawodawcza, 4 – letnia kadencja). Składała się z: 1. Rady Związku Delegaci do Rady Związku byli wybierani proporcjonalnie do ilości mieszkańców 2. Rady Narodowości. Do Rady Narodowości powoływano przedstawicieli republik i obwodów autonomicznych. Obie rady miały jednakowe uprawnienia. Na wspólnym posiedzeniu wybierały Prezydium Rady (przewodniczący, kilku zastępców, kilkunastu członków).Kompetencje to: zwoływanie sesji Rady Najwyższej wydawanie dekretów wykładnia prawa decydowanie o przeprowadzeniu referendum powoływanie i odwoływanie ministrów między sesjami Rady Najwyższej stosowanie prawa łaski i inne uprawnienia kolegialnej głowy państwa • • • • • •
Najwyższym organem wykonawczym była Rada Ministrów ZSRR . Powoływała ją Rada Najwyższa, a w skład wchodził premier (przewodniczący), kilku zastępców, przewodniczący kilku komitetów wewnętrznych i ministrowie – wszyscy odpowiadali oni przed Radą Najwyższą. Na wzór ustroju ZSRR ukształtowano struktury władzy w republikach. Rozbudowano katalog praw i wolności obywatelskich. Był on imponujący ilościowo. Było to jednak fikcją, pustą literą prawa. Prof. Baszkiewicz podkreślił lapidarnie: „konstytucja stalinowska była trudnym do prześcignięcia arcydziełem politycznej obłudy zbudowanym z fikcji i przemilczeń”. Ta arcydemokratyczna struktura władzy powielona w republikach była jedynie fasadą, za która krył się biurokratyczny centralizm i dyktatura Moskwy. Władza w praktyce władza należała do organów nie wymienionych w konstytucji: Generalnego Sekretarza, Biura Politycznego i podporządkowanego Stalinowi aparatu partyjnego i wykonawczego. Po ogłoszeniu konstytucji trwał w dalszym ciągu terror i represje. Od 1934 istnieje NKWD (wcześniej WCZEKA i OGPU). Na czele tych organów stali kolejno Dzierżynski, Miełżynski, Jagoda, Jeżow, Beria. Były to początki wielkiego terroru, który od 1934 r. (zabójstwa Kirowa) dał początek czystkom w partii.
Lata 1936-38 są to słynne procesy przywódców partii kiedy Stalin zlikwidował swoich rywali do władzy. Masowe aresztowania i czystka w wojsku od 1937 r. (90% generałów, 70 % pułkowników, z 5 marszałków tylko 2 przeżyło). Terrorowi podlegały kolejno kolejne ekipy aparatu terroru (ekipa Jagody w 1936 r., ekipa Jeżowa w 1939 r.). Wielki terror lat 30. Nazywano demokracją i to była nowość w propagandzie radzieckiej. Ofiarą terroru wedle wyliczeń naukowców padło ok. 10 mln ludzi. Doktryna Stalina zaostrzającej się walki klasowej stała się podstawą, była źródłem terroru . Pojawił się ze względów gospodarczych nowy system odbywania kar – system obozów pracy przymusowej (Archipelag Gułag).
Zasadnicze cechy sowieckiego wymiaru sprawiedliwości: 1. Relatywizm oraz terroryzm Nastąpiło całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Sąd stał się narzędziem władzy proletariatu (władzy bolszewickiej) Ustawiczna zmiana norm wymiaru kary w zależności od polityki partii. 2. Zasada środków ochrony społecznej. Ochrona socjalistycznego państwa chłopów i robotników 3. Zmiany zasad odpowiedzialności. (obowiązek denuncjacji, odpowiedzialność zbiorowa, analogia) 4. Antyhumanitaryzm (zwłaszcza w postępowaniu z nieletnimi, kobietami, więźniami politycznymi, metody śledcze organizacja sądownictwa i łagrów) 5. Przerost sprawiedliwości pozasądowej Różnice wymiaru sprawiedliwości w państwie demokratycznym i radzieckim: W państwie demokratycznym musi opierać się na ogólnych zasadach niezależnych od interesów partii czy jednostki, woli rządzącego, władzy ustawodawczej i wykonawczej. Było to realizowane w państwach demokratycznych przez zasadę trójpodziału władzy. Władza sądownicza była oddzielona. Niezależność sądownictwa przejawiała się od czasów Napoleona poprzez nominację na stanowiska sędziego. Podstawą wymiaru sprawiedliwości w Rosji sowieckiej jest relatywizm zawierający się w zasadzie sformułowanej przez Lenina, że „sąd jest narzędziem władzy proletariatu”. Relatywizm wyrażający się w ustawicznej zmianie norm wymiaru sprawiedliwości zależnej od taktyki i polityki partii. W ujęciu prawniczym wyraża się to w konstytucji z 1922 r. Dyktatura proletariatu staje się naczelną dewizą. Lenin określił ją wprost: „rządy siły bez oglądania się na prawo”. W kodeksie karnym rosyjskiej republiki federacyjnej w art. 1. podkreślono, że ustawodawstwo karne ma na celu ochronę socjalistycznego państwa przed społecznie niebezpiecznymi czynami drogą zastosowania środków obrony społecznej. Oznacza to całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Oznacza to, że wymiar sprawiedliwości w państwie sowieckim jest narzędziem walki politycznej. Zrywa z kultem wartości obiektywnych, niezależnych od interesów poszczególnych grup.
Wymiar sprawiedliwości w państwach demokratycznych opiera się na zasadach legalizmu sformułowanych przez Cesare Beccarię w 1764 r. („O przestępstwach i karach”): 1. nullum crimen sine lege 2. nulla poena sine lege
3. lex retro non agit Kolejnymi zasadami wymiaru sprawiedliwości w państwach demokratycznych jest subiektywizacja i indywidualizacja odpowiedzialności . Zwraca się uwagę na winę, która jest podstawowym kryterium odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność odnosi się tylko do sprawcy czynu. Brak odpowiedzialności osób trzecich oraz odpowiedzialności zbiorowej. Odpowiedzialność zbiorową usunięto już w XII i XIII w. w niemieckich pokojach ziemskich również „Zwierciadle Saskim”. Zasada jest res iudicata. Zasada domniemania niewinności. Oskarżenie musi udowodnić winę, samo przyznanie się nie wystarcza. Humanitaryzm w stosunku do kobiet, nieletnich, więźniów politycznych. W totalitarnym prawie radzieckim brak jest zasady nullum crimen sine lege. Przestępstwem jest nie tylko czyn określony w ustawie ale i inny. Takim kryterium jest sumienie socjalistyczne. Dopuszczana jest analogia. Pierwsze dekrety władzy sowieckiej unieważniły całe ustawodawstwo obowiązujące dotychczas. Zaczęto tworzyć nowe prawo za pomocą dekretów. Dopuszczono analogię, która stała się koniecznością w totalitarnym prawie karnym. Kodeksy karne (m.in. z 1924 r.) nie operują pojęciem winy. Odpowiedzialność zbiorowa dotyczy członów rodziny. (żona Mołotowa, Kamieniewa, Bucharina, Berii, Budionnego). Konsekwencją odpowiedzialności zbiorowej była powiększająca się grupa liszeńców. W demokratycznym systemie istnieje konieczność udowodnienia winy (zasada domniemania niewinności). Oskarżenie musi udowodnić winę. W prawie radzieckim są zmiany pozwalając na daleko idąc skróty i pozbawienie elementarnej gwarancji sądowej. Po zamachu na Kirowa prezydium CK ogłosiło dekret w którym okres śledztwa ograniczyło do 10 dni, akt oskarżenia wręczano na dobę przed rozprawą, rozprawa bez udziału stron, zniesiono prawo do borny i odwołania. Głównym architektem stalinowskiej polityki w prawie karnym był Andriej Wyszyński (Generalny Prokurator ZSRR). Wymyślił on zasady przeciwstawne zasadom legalizmu Cesare Beccarii. Podstawą wyrokowania nie jest ustalenie faktu popełnienia przestępstwa tylko maksymalne prawdopodobieństwo jego popełnienia, a przyznanie się do winy jest rozstrzygającym dowodem stąd pojawienie się zasady ujemnej teorii dowodowej. Domniemanie winy. Trzeba udowodnić swoją niewinność.
Pojęcie kary w totalitarnym prawie radzieckim zostało zastąpione środkami ochrony społecznej, których wyróżniano 3 rodzaje: 1. Środki sądowo – poprawcze (kary sensu stricto, najsurowsza to ogłoszenie wrogiem ludu, poza tym pozbawienie wolności, łagry, roboty przymusowe, kara śmierci) 2. Środki medyczne 3. Środki medyczno – wychowawcze Karę pozbawienia wolności realizowano w poprawczych obozach pracy i podległych miejscowościach ZSRR (Archipelag Gułag).
Antyhumanitaryzm sowieckiego wymiaru sprawiedliwości przejawiał się w postępowaniu z nieletnimi. Słynny art. 12 KK – nieletni powyżej 12 lat oskarżeni o kradzież, gwałt, uszkodzenie ciała będą oddani pod sąd z zastosowaniem wszystkich rodzajów kar na równi z pełnoletnimi. Podobnie było w stosunku do kobiet także ciężarnych. Traktowanie więźniów politycznych gorzej niż w czasach carskich. W carskiej Rosji rodzina mogła się udać za skazanym w miejsce skazania. Rola obrońców w procesie żadna, pojawiał się dopiero w sądzie i doradzał oskarżonemu skruchę. W państwie demokratycznym zakaz lub ograniczenie pozasądowych form wymiaru sprawiedliwości. Forma administracyjnego wymiaru kary była ograniczona. W państwie sowieckim występuje przerost sprawiedliwości pozasądowej . Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (CZEKA) otrzymała pełnomocnictwo do arbitralnego stosowania represji sądowych. Podobnie GPU i od 1934 NKWD. Represje pozasądowe w trybie administracyjnym stosowane były wobec całych grup społecznych (kułacy, nepmani, dawna inteligencja). Specyficzny tryb rozpatrywania w ramach tzw. OSO (odbywało się bez rozprawy, uwięzionym przez NKWD odczytywano wyrok na więziennych korytarzach przez tzw. trójki umundurowanych funkcjonariuszy NKWD, wyroki były krótkie, skazujące na 3,5,8 lat łagru lub rozstrzelanie, wszystko odbywało się bez wyroku) W zakładach leczniczo – medycznych przebywali osoby psychicznie chore i 198 r. w ZSRR nastąpił „cud medyczny”. ponieważ w jednym roku „ozdrowiało” ok. 2 mln chorych. Rada Najwyższa podjęła decyzje o wyłączeniu szpitali psychiatrycznych spod gestii KGB. Samo organizowanie sądownictwa przebiegało w bardzo uproszczony sposób. Tworzenie podstaw systemu odbywało się drogą dekretów. 3 słynne dekrety o sądzie : 2. W listopadzie 1917 r. ukazał się” dekret o sądzie numer 1”. Znosił cało dotychczasową strukturę systemu prawa. Powołuje Trybunały Rewolucyjne oraz sądy lokalne. Uzupełniono go w grudniu instrukcją dla Trybunałów Rewolucyjnych przekazująca im niemal całość wymiaru sprawiedliwości. Trybunały przy rozstrzyganiu kierowały się intuicyjnym prawem słuszności bez skrępowania prawem 3. W marcu 1918 „dekret o sądzie numer 2”. Tworzył sądy ludowe orzekające we wszystkich sprawach cywilnych i karnych z wyjątkiem przestępstw kontrrewolucyjnych. W maju 1918 r. dekret „O trybunałach rewolucyjnych” 5. W lipcu 1918 r „dekret o sądach numer 3”. Przekazywał sądom lokalnym sprawy cywilne do 10 tyś. rubli i sprawy karne zagrożone karą do lat 5. Odtąd sądy miały się kierować dekretami rządu robotniczo – chłopskiego i sumieniem socjalistycznym. Dekret ten był uzupełniany szeregiem ustaw szczegółowych („o zdradzie ojczyzny”, „o ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych”, „o praworządności socjalistycznej”, „o zaostrzeniu represji ochrony mienia – słynna historia „3 kłosów z pola kołchozowego) Patronem walki ideologicznej w prawie karnym pozostał Andriej Wyszyński. Zmiany nastąpiły także w prawie cywilnym. W demokratycznej formie rządów demokratycznie wybierany premier lub prezydent. W komunistycznym systemie dyktator (Generalny Sekretarz) z pełnią władzy. W faszyzmie
