Sprawdzian A
Sofokles Król Edyp Spis treści Sprawdzian ze znajomości lektury: Czy znasz Króla Edypa Sofoklesa?
Projekty edukacyjne
1. Sprawdzian A
s. 2
2. Sprawdzian B
s. 4
3. Klucz do sprawdzianu sprawdzianu A i B
s. 6
Scenariusze lekcji z wykorzystaniem metod aktywizujących 1. W greckim greckim teatrze antycznym
1. Kompleks Edypa w literaturze i sztuce
s. 39
2. Koncepcja losu ludzkiego s. 40 w dziełach literackich różnych epok 3. Kreacje bohatera tragicznego w literaturze
s. 41
Notatki z lektury
s. 44
s. 7
2. Tebańska ulica o Edypie. Charakterystyka bohatera
s. 13
Test podsumowujący: Sprawdź, ile wiesz
3. Rozważania o tragizmie. tragizmie. Edyp jako archetyp człowieka
s. 15
1. Test A
s. 46
2. Test B
s. 48
4. „Przeklęty i ze złych rodziców zrodzony”. Wolność czy przeznaczenie?
s. 19
3. Klucz do testu A i B
s. 50
Bibliografia
s. 52
5. Król Edyp jako jako tragedia poznania
s. 23
6. Hybris według według starożytnych Greków
s. 28
7. Karta pracy pracy do dzieł plastycznych plastycznych
s. 33
Wszystkie cytaty z Króla Edypa według tłumaczenia Nikosa Chadzinikolau, Poznań 2010.
Materiały przygotowała Urszula Kowalczyk (kartę pracy do dzieł plastycznych Magdalena Lotterhoff)
1
2
Sprawdzian A
Czy znasz Króla Edypa Sofoklesa?
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
20 min
słowami przepowiednię delcką, delcką, którą usłyszał usłyszał Edyp, i napisz, napisz, 1 Przywołaj swoimi słowami
2 p.
jak postąpił, aby aby jej zapobiec.
Przepowiednia delcka: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Działania podjęte przez Edypa:
....................................................................................
.......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Kapłan prosi prosi Edypa o 2 W Prologu tragedii Kapłan
1 p.
A. opuszczenie Teb. Teb. B. rozwód z Jokastą. C. pomoc dla Teb nękanych kataklizmami. D. wygnanie z kraju Kreona. dlaczego Tyrezjasz nie chciał przybyć przybyć na wezwanie Edypa, a potem unikał 3 Wyjaśnij, dlaczego
1 p.
odpowiedzi na jego pytania.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Tyrezjasza z Epejsodionu I: „Tym zabójcą króla, króla, 4 Jak zareagował Edyp na słowa Tyrezjasza
1 p.
jaką karą mu grozi. 5 Napisz, o co Edyp oskarża Kreona i jaką
1 p.
którego szukasz, jesteś ty”? A. Przemyślał wypowiedź wypowiedź wróżbiarza. B. Wybuchnął gniewem i zaczął grozić Tyrezjaszowi. C. Wezwał Wezwał straże i kazał wtrącić wróżbitę do lochu. D. Skonsultował wypowiedź Tyrezjasza z radą starców.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
2
Sprawdzian A
Czy znasz Króla Edypa Sofoklesa?
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
20 min
słowami przepowiednię delcką, delcką, którą usłyszał usłyszał Edyp, i napisz, napisz, 1 Przywołaj swoimi słowami
2 p.
jak postąpił, aby aby jej zapobiec.
Przepowiednia delcka: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Działania podjęte przez Edypa:
....................................................................................
.......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Kapłan prosi prosi Edypa o 2 W Prologu tragedii Kapłan
1 p.
A. opuszczenie Teb. Teb. B. rozwód z Jokastą. C. pomoc dla Teb nękanych kataklizmami. D. wygnanie z kraju Kreona. dlaczego Tyrezjasz nie chciał przybyć przybyć na wezwanie Edypa, a potem unikał 3 Wyjaśnij, dlaczego
1 p.
odpowiedzi na jego pytania.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Tyrezjasza z Epejsodionu I: „Tym zabójcą króla, króla, 4 Jak zareagował Edyp na słowa Tyrezjasza
1 p.
jaką karą mu grozi. 5 Napisz, o co Edyp oskarża Kreona i jaką
1 p.
którego szukasz, jesteś ty”? A. Przemyślał wypowiedź wypowiedź wróżbiarza. B. Wybuchnął gniewem i zaczął grozić Tyrezjaszowi. C. Wezwał Wezwał straże i kazał wtrącić wróżbitę do lochu. D. Skonsultował wypowiedź Tyrezjasza z radą starców.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Sprawdzian A
wzywa do Teb jedynego świadka śmierci Lajosa? 6 W jakim celu Edyp wzywa
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
słowami rozmowę między Edypem, Edypem, Posłańcem Posłańcem z Koryntu Koryntu i Jokastą 7 Odtwórz swoimi słowami
2 p.
w Epejsodionie III. Dialog powinien zawierać wyjaśnienie, dlaczego król poczuł ulgę na wieść o tym, że władca Koryntu Polibos umarł śmiercią naturalną. Zapisz wypowiedzi bohaterów w dymkach. ...........................
...................................
.....................................
................................ ........................... .................
.........................
................................... .................................. ..................................... .................................. ................................ ......................... .................
się Jokasta, usłyszawszy usłyszawszy opowieść Posłańca Posłańca w Epejsodionie Epejsodionie III? 8 Czego domyśliła się
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
sobie Edyp, gdy ostatecznie ostatecznie zrozumiał, zrozumiał, czego się nieświadomie nieświadomie dopuścił? 9 Jaką karę wymierzył sobie
1 p.
.......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
3
4
Sprawdzian B
Czy znasz Króla Edypa Sofoklesa?
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
20 min
odpowiedź Edypa. 1 Przywołaj swoimi słowami zagadkę Snksa i odpowiedź
2 p.
Zagadka Snksa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Odpowiedź Edypa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
2 Chór w Królu Edypie składa się
1 p.
A. z niewiast korynckich. B. z Tebańczyków. C. z tebańskich starców. D. ze służebnic Jokasty. oznacza zagadkowa wypowiedź wypowiedź Tyrezjasza skierowana do Edypa Edypa 3 Wyjaśnij, co oznacza
1 p.
w Epejsodionie I: „Dzisiejszy dzień cię zrodził i zniszczy”.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
czynów popełnił Edyp? 4 Które spośród wymienionych czynów
1 p.
A. Morderstwo i zdrada. zdrada. B. Kradzież i kazirodztwo. C. Morderstwo i kazirodztwo. D. Podwójne morderstwo. pochodzenia Edypa wyjawił Posłaniec Posłaniec z Koryntu? Koryntu? 5 Jaką tajemnicę pochodzenia
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Sprawdzian B
imiona przybranych rodziców Edypa – króla króla i królowej Koryntu. Koryntu. 6 Podaj imiona
1 p.
..........................................................................................................................
słowami rozmowę między Edypem Edypem a Kreonem, który w Prologu 7 Odtwórz swoimi słowami
2 p.
przekazuje królowi słowa Pytii. Zapisz wypowiedzi bohaterów w dymkach.
................................ ........................... ........................................ ................................... ......................................... ..................................... .................................... ................................ ..................... .................
wiedzy o teatrze greckim wyjaśnij, wyjaśnij, dlaczego o śmierci śmierci Jokasty 8 Na podstawie wiedzy
1 p.
i reakcji Edypa na samobójstwo żony widzowie dowiadują się z relacji Posłańca. Posłańca. Dlaczego scena ta nie rozgrywa się na oczach widzów? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
prośby, które Edyp kieruje do Kreona w Exodosie. 9 Wymień prośby
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
5
6
Klucz do sprawdzianu
Klucz do sprawdzianu Nr zadania
Odpowiedź dla grupy A
Odpowiedź dla grupy B
1.
Przepowiednia delcka – np.: „Gdy osiągniesz męskość, popełnisz, Edypie, ojcobójstwo i kazirodztwo, co stanie się przyczyną twej klęski”. Działania podjęte przez Edypa – Edyp pragnął uniknąć przeznaczenia i opuścił Korynt, żeby nie zabić ojca i nie popełnić kazirodztwa.
Zagadka Snksa – np.: „Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech?”. Odpowiedź Edypa – np.: „Tym zwierzęciem jest człowiek. Życie ludzkie jest niczym jeden dzień: z rana, gdy człowiek jest dzieckiem, raczkuje na czworakach, w południe, gdy dorośnie, chodzi na dwóch nogach, a u schyłku, jako starzec, musi podpierać się laską”.
2.
C.
B.
3.
Tyrezjasz wiedział, jakie konsekwencje przyniesie dochodzenie króla w sprawie zabójstwa Lajosa. Wolałby, żeby Edyp nie poznał prawdy o swoim pochodzeniu i nie zrozumiał, że popełnił przepowiedziane zbrodnie.
Zagadkowa wypowiedź Tyrezjasza dotyczy chwili, w której Edyp pojmie tajemnicę swego pochodzenia – zrozumie, że jest synem Jokasty i Lajosa i uświadomi sobie, że popełnił w związku z tym ojcobójstwo i kazirodztwo. Świadomość tych zbrodni doprowadzi do klęski Edypa: oślepienia i banicji.
4.
B.
C.
5.
Edyp podejrzewa Kreona o spisek i chęć przejęcia władzy w Tebach. Grozi Kreonowi karą śmierci.
Posłaniec ujawnił, że Polibos i Meropa byli bezdzietni i adoptowali Edypa, którego Posłaniec otrzymał jako dziecko z przekłutymi stopami od tebańskiego Pasterza.
6.
Edyp pragnie wyjaśnić okoliczności śmierci Lajosa, by uwolnić się od przeczucia, że starzec zgładzony przez niego na górskiej ścieżce był królem Teb.
Polibos i Meropa
7.
np.: np.: Posłaniec: „Przynoszę wieści z Koryntu, królu. Edyp: „Czego się dowiedziałeś, Kreonie? Jak Stary Polibos zmarł, tron czeka na ciebie, panie!”. uwolnić miasto nękane plagami? Czy wisi nad nim Edyp: „Zmarł ze starości? To smutne, ale dla mnie jakaś klątwa bogów olimpijskich, że tak pogrążyło ta wieść jest jednocześnie radosna! Nie spełni się się w nieszczęściach i rozpaczy?”. zła przepowiednia, nie stanę się mordercą Kreon: „Królu, boski Apollo przekazał mi ustami własnego ojca”. Pytii, że odwróci się okrutny los Tebańczyków, Jokasta: „Mówiłam ci, żebyś nie przywiązywał gdy zostanie odnaleziony i ukarany zabójca wagi do tych głupot”. twojego poprzednika na tronie – Lajosa. To zabójstwo musi zostać pomszczone”.
8.
Jokasta domyśliła się, że Edyp jest jej synem, że W teatrze greckim nie pokazywano okrutnych spełniła się przepowiednia o ojcobójstwie i klątwa scen. O drastycznych wydarzeniach informowano nad rodem Labdakidów. tylko pośrednio, w relacjach chóru lub bohaterów.
9.
Edyp wyłupił sobie oczy i skazał się na banicję.
Edyp prosi Kreona, żeby wypędził go z Teb, pogrzebał uroczyście Jokastę, zaopiekował się jego dziećmi, szczególnie córkami, i pozwolił ojcu pożegnać się z nimi przed odejściem z Teb.
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem prezentacji multimedialnej
90 min
W greckim teatrze antycznym Cele lekcji
Faza realizacyjna
• uczeń potra: przedstawić historię narodzin te atru antycznego oraz jego najważniejsze cechy; wyszukać w tekście historycznoliterackim infor macje na temat teatru greckiego; zdeniować po jęcia związane z historią dramatu; na podstawie prezentacji multimedialnej zredagować notatkę stanowiącą podsumowanie wiedzy
Metody nauczania • aktywizująca – mapa myśli; pokaz prezentacji multimedialnej; praca w grupach, pogadanka heurystyczna, wykład
Środki dydaktyczne • prezentacja PowerPoint W starogreckim teatrze z płyty Opracowania lektur. „Król Edyp” Sofo klesa, karta pracy, tekst
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
Uczniowie na podstawie wiedzy, którą wynieśli z gimnazjum, indywidualnie odpowiadają na pyta nie: „Co wiesz na temat antycznego teatru greckie go?”. Wybrana osoba zapisuje na tablicy uporządko wane informacje w formie mapy myśli. Zanotowane odpowiedzi zostaną zwerykowane w toku lekcji.
1. Uczniowie zostają podzieleni na zespoły. Wszy scy otrzymują karty pracy i zapoznają się z po leceniami. Następnie nauczyciel uruchamia pre zentację multimedialną o teatrze greckim i oma wia zawartość kolejnych slajdów. Na podstawie uzyskanych wiadomości uczniowie, pracując w grupach, wypełniają karty pracy. Wybrani li derzy przedstawiają odpowiedzi. 2. Nauczyciel rozdaje do samodzielnej lektury ko pie tekstu z Historii teatru pod red. Johna Russella Browna (tekst). Po upływie wyznaczonego czasu pyta uczniów, jakich dodatkowych infor macji dostarczył im tekst badacza. 3. Uczniowie wymieniają elementy teatru starożyt nego, które przetrwały do dziś w teatrze współ czesnym. Faza podsumowująca
Wspólnie z nauczycielem uczniowie werykują za wartość mapy myśli sporządzonej na początku za jęć, po czym indywidualnie redagują notatkę z lekcji – podsumowanie wiedzy o starożytnym teatrze greckim.
Praca domowa Na podstawie mitów tebańskich oraz tragedii Sofo klesa przygotuj w punktach życiorys Edypa.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. Teatr starożytny ukształtował się w Grecji w VI w. p.n.e. Jego korzenie wywodzą się z kultu boga Dioni zosa. Święta ku czci boga winnej latorośli obchodzono na wsi – były to Małe Dionizje, i w mieście – Wielkie Dionizje. Procesjom towarzyszyły pieśni przekazywane z pokolenia na pokolenie zwane dytyramba mi, które z czasem poeci dostosowali do potrzeb widowiska. Z pieśni tych wykształcił się dialog chóru z jego przewodnikiem – koryfeuszem. Po wprowadzeniu pierwszego aktora powstała potrzeba bogatszej scenograi i wyraźnego oddzielenia sceny od widowni. Narodzinom teatru sprzyjała także tradycja or ganizowania konkursów literackich, tzw. agonów. W V w. p.n.e. Wielkie Dionizje stały się powszechnymi festiwalami ludowymi, które trwały sześć dni. Pierwszy dzień poświęcano czynnościom kultowym, na stępne zaś zawodom chórów dytyrambicznych, turniejom komedii i rywalizacji tragików. 2.
Małe Dionizje
Wielkie Dionizje
ludyczna procesja zwana komos
obrzędy z udziałem chóru i koryfeusza
komedia
tragedia
cechy: styl potoczny; tematy aktualne, polityczne; elementy parodii, satyry
cechy: styl podniosły; tematy mitologiczne; zasada trzech jedności; katharsis; konikt tragiczny
3. katharsis – kategoria estetyczna; wywołanie w widzu litości i trwogi, a następnie „oczyszczenie” go z tych złych emocji
7
8
Scenariusz lekcji
tragedia – gatunek dramatu, który powstał z elementu obrzędów ku czci Dionizosa – dytyrambu, czyli poświęconej temu bogowi pieśni kultowej; początkowo wykonujący ją chór i koryfeusz byli przebrani w stroje satyrów (wyobrażanych jako półludzie, półkozły), dlatego ich występy nazywano pieśnią kozła (gr. tragos ‘kozioł’, ode ‘pieśń’) komedia – gatunek dramatu, który wykształcił się z procesji (gr. komos) organizowanych w podzięce Dionizosowi za uzyskane zbiory; procesjom towarzyszyły swawolne pieśni, niekiedy o charakterze uszczypli wym i satyrycznym, a z wozów jadących w pochodzie przebrani żartownisie obrzucali zgromadzony tłum ciętymi dowcipami 4. Część kompozycyjna tragedii
Opis
prolog
część wstępna dzieła – monolog lub dialog aktorów wprowadzający widzów w sytuację wyjściową dramatu: w konikt dramatyczny oraz informacje o poprzednich wydarzeniach, czasie, miejscu i postaciach, które będą miały wpływ na fabułę
parodos
wstępna pieśń chóru wykonywana podczas wkraczania chóru na orchestrę
stasimony
występy chóru rozdzielające epejsodia
epejsodia
starożytne odpowiedniki aktów zawierające partie dialogowe i monologowe aktorów
exodos
pieśń wychodzącego chóru kończąca przedstawienie
5. Chór odgrywał rolę narratora: komentował wydarzenia, wyrażał opinie, informował o przyszłych i prze szłych zdarzeniach, wygłaszał prawdy o charakterze uniwersalnym. Taniec chórzystów imitował elemen ty świata przyrody. 6. Jedność miejsca – akcja działa się w jednym miejscu, często na pałacowym dziedzińcu. Jedność czasu – akcja rozgrywała się podczas jednej doby. Jedność akcji – akcja ograniczała się do jednego wątku. 7. a) Aktorzy nosili symboliczne maski ujawniające stany emocjonalne bohatera, wysokie peruki zwane onkos, koturny, dzięki którym stawali się bardziej widoczni, oraz barwne, bogate szaty ( syrma) ułatwiające granie ról kobiecych. b) W teatrze grali wyłącznie mężczyźni, kobiety nie miały prawa występować na scenie. Mogły jedynie oglądać przedstawienia (w kwestii udziału kobiet wśród publiczności toczy się spór badaczy). c) Jednocześnie mogło występować na scenie najwyżej trzech aktorów. 8. A. theatron – widownia podzielona na kliny B. orchestra – okrągły plac przeznaczony na występy chóru C. proskenion – scena; miejsce gry aktorów D. skene – budynek służący jako magazyn i garderoba dla aktorów oraz element scenograi 9. Deus ex machina (‘bóg z maszyny’). Jednym z efektów specjalnych stosowanych w teatrze greckim był przyrząd, na którym opuszczano ukazujących się ni stąd, ni zowąd bogów i bohaterów. Od niego powstało łacińskie wyrażenie oznaczające czyjeś nieoczekiwane pojawienie się na scenie – niespodziewanego wyba wiciela. Dziś jest ono rozumiane jako nieuzasadnione i zbyt łatwe rozwiązanie skomplikowanej, zdawa łoby się bez wyjścia intrygi w sztuce lub w utworze literackim – przez nagły zwrot akcji, wprowadzenie nowej osoby lub okoliczności. 10. Ajschylos – wprowadził drugiego aktora; kwestie wygłaszane przez aktorów nie były już śpiewane, lecz przyjmowały formę recytowanego dialogu – tym samym została ograniczona rola chóru Sofokles – rozbudował akcję; wprowadził na scenę trzeciego aktora, postacie kobiece (grane przez mężczyzn) oraz malowane dekoracje; akcentował konikty międzyludzkie Eurypides – pogłębił psychologię postaci; bohaterkami jego sztuk były często kobiety
Scenariusz lekcji
Tekst Z greki pochodzą takie słowa, jak teatr, dramat, tragedia, komedia, scena, epizod, muzyka, chór, mim i dia log (a także historia). Po takim wstępie dobrze byłoby wywieść (co czyni wielu badaczy) początki greckiego teatru od prastarych, prymitywnych obrzędów. Rzetelność nakazuje jednak przyznać, że jeśli nawet tak było, nie mamy żadnych dowodów na związek teatru z rytuałem i nic konkretnego o tym nie wiemy. Trage dia i komedia, w historycznym sensie terminu, były najprawdopodobniej wynalazkiem jednej, szczególnej i bynajmniej nie prymitywnej kultury. Powstały na zapotrzebowanie społeczne, by Grecy – uwielbiający współzawodnictwo – mogli rywalizować ze sobą również pod względem prestiżu kulturalnego. [...] W latach 478–477 Ateny doprowadziły do zorganizowania tzw. Związku Morskiego, złożonego z po szczególnych greckich miast-państw, które miały swój udział w pewnego rodzaju funduszu powierniczym. Wkrótce kontrola nad kasą tego funduszu przypadła Atenom. Dlatego też, mimo kryzysu ekonomicznego, stały się Ateny najważniejszym ośrodkiem Grecji. Miało to ścisły związek z konsekwentnie realizowaną – kosztem ogromnych wysiłków i nakładów pieniężnych – polityką kulturalną. W stosunkowo krótkim czasie powstały wspaniałe świątynie Akropolu i Sunion; rzeźby Fidiasza i malarstwo Polignota; lozoa sostów, Sokratesa i Platona; historyczne dzieła Herodota i Tukidydesa. W tym właśnie czasie (i w tym społeczeń stwie) rozwinął się i wykształcił dramat – jako odrębny gatunek literacki. Dramat osiągnął w V w. p.n.e. doskonałość – niekwestionowaną przez następne 700 lat. A i później nie znalazł on godnego następcy, aż dopiero w epoce Shakespeare’a. Przede wszystkim Ateńczycy zorganizowali nowe wiosenne obchody ku czci Dionizosa, zwane Wielkimi Dionizjami. Święto powstało z połączenia kilku pomniejszych lokalnych uroczystości z okazji winobrania. Na nowe – państwowo-religijne! – obrzędy przeznaczono rozległy teren u stóp Akropolu, nieco powyżej świątyni Dionizosa, na południowo-zachodnim stoku ateńskiego wzgórza. Dolna część, orchestra, służyła przedstawieniom (orchestra znaczy tyle, co miejsce do tańca), a całą budowlę zwano theatron – czyli miejsce gry i jej oglądania zarazem. Pierwotnie procesjom i pochodom oarnym Wielkich Dionizji towarzyszyły konkursy ku czci boga, od bywane przed zgromadzoną publicznością. Greckie „festiwale” składały się z konkursów muzycznych, śpie waczych i tanecznych, a także zawodów sportowych (np. igrzyska olimpijskie). Tworząc pogram nowych Dionizji, Ateńczycy zapragnęli wprowadzić niepraktykowane dotąd dyscypliny. Zrazu była to rywalizacja w dwóch dziedzinach: dytyrambie i tragedii. Dziesięć chórów po 50 mężczyzn i dziesięć po 50 chłopców (co dawało łącznie aż tysiąc wykonawców) walczyło ze sobą, przedstawiając dyty ramby, czyli skomplikowane pieśni poświęcone najczęściej Dionizosowi, połączone z tańcem (choreograę realizowano na planie koła). O ile dytyramb był dawną formą poetycko-muzyczną, znacznie starszą niż Dio nizje i niepochodzącą z Attyki, o tyle tragoidia (tragedia) wydaje się czysto ateńskim wynalazkiem, ściśle związanym z nowo powstałymi obchodami. W dorocznym konkursie mogło brać udział tylko trzech pisarzy, z których każdy prezentował po trzy tragedie. Niebawem do tej grupy dołączył kończący widowisko dramat satyrowy [...]. Tragoidia to dosłownie pieśń kozła (tragos – kozioł, ode – pieśń), ale nikt do dziś przekonująco nie udo wodnił, o co w tej zbitce chodziło. [...] Musimy pamiętać, że istniała już podziwiana wówczas poezja epicka ze swymi arcydziełami: Iliadą i Odyseją. Tragedia czerpała z tej samej skarbnicy mitów opowiadających o odległej heroicznej przeszłości, o wspaniałych rodach i wojnach. Szczególnym powodzeniem cieszyły się historie związane z Tebami i opisy wojny trojańskiej. Rapsodowie, recytujący poematy epickie, potrali oczarować słuchaczy, wywołując zarazem najsilniejsze emocje – strach, współczucie i żal. Tragedia podążała tym samym szlakiem, podkreślając emocjonalne aspekty opowiadanej historii. Mówiła o cierpieniu, umie raniu, nieuchronności losu, odpowiedzialności, winie, zemście, odkrywaniu tajemnicy, uleganiu słabości, gniewie, oszustwie, wytrwałości i trudnościach w rozpoznaniu tego, co boskie. [...] Tragedia w żaden sposób nie zakładała narodzin komedii, za to komedia – a przynajmniej ateńska komoidia ( komos – wesoły orszak, ode – pieśń) – z pewnością wyrosła z tego samego pnia co tragedia i wykazuje znaczną świadomość pokrewieństwa ze szlachetną starszą siostrą. Według przekazów, komedia została włą czona do programu Wielkich Dionizji w 486 p.n.e. [...] Wyróżnikiem maski komicznej – obojętnie: męskiej czy żeńskiej – była jej brzydota, jakby powtórzenie w konwulsyjnym grymasie hieratycznych rysów maski tragicznej. Ciało zniekształcano podobnie: aktorzy mieli wypchane brzuchy i zadki [...]. Popularny był nurt komedii żerujący w obyczajowo wulgarny sposób na ogólnie znanych mitach, pozbawianych wzniosłości i bohaterstwa. [...] Wspólnoty ateńskiej komedii i tragedii dowodzi m.in. fakt, że najlepiej potrały się de niować przez wzajemne zaprzeczenie. Oliver Taplin, Teatr grecki, [w:] Historia teatru, pod red. Johna Russella Browna, Warszawa 2007, s. 13–37.
9
10
Karta pracy
Narodziny teatru
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
1 Uzupełnij tekst. Teatr starożytny ukształtował się w z kultu boga
...........................
...........................
w VI w. p.n.e. Jego korzenie wywodzą się
. Święta ku czci boga winnej latorośli obchodzono na wsi – były
to Małe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , i w mieście – Wielkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Procesjom towarzyszyły pieśni przekazywane z pokolenia na pokolenie zwane
...........................
, które z czasem poeci
dostosowali do potrzeb widowiska. Z pieśni tych wykształcił się dialog chóru z jego przewodnikiem – ........................
. Po wprowadzeniu pierwszego
.......................
powstała potrzeba bogatszej
scenograi i wyraźnego oddzielenia sceny od widowni. Narodzinom teatru sprzyjała także tradycja organizowania konkursów literackich, tzw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W V w. p.n.e. Wielkie Dionizje stały się powszechnymi festiwalami ludowymi, które trwały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dni. Pierwszy dzień poświęcano czynnościom kultowym, następne zaś zawodom
...........................
dytyrambicznych, turniejom
komedii i rywalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Wpisz brakujące informacje do diagramu ilustrującego przekształcanie się obrzędów religijnych w teatr.
Małe Dionizje
ludyczna procesja zwana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
komedia
cechy
...................................................
obrzędy z udziałem chóru i koryfeusza
...................................................
cechy
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
•.................................................
Karta pracy 11
3 Wyjaśnij pojęcia. katharsis –
............................................................................................................
.......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
tragedia –
.............................................................................................................
.......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
komedia – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
4 Uzupełnij tabelę. Część kompozycyjna tragedii
Opis
prolog
parodos
występy chóru rozdzielające epejsodia
epejsodia
starożytne odpowiedniki aktów zawierające partie dialogowe i monologowe aktorów
pieśń wychodzącego chóru kończąca przedstawienie
5 Omów rolę chóru w teatrze greckim. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
6 Wymień i zdeniuj trzy jedności tragedii greckiej. • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .
• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .
• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .
12
Karta pracy
7 a) Opisz wygląd aktorów w teatrze greckim. Wykorzystaj w opisie wymienione elementy stroju aktora. onkos, maska, koturny, syrma .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) Jakie prawa miały kobiety w teatrze greckim? .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
c) Ilu aktorów mogło występować na scenie jednocześnie? ..........................................................................................................................
8 Nazwij i zdeniuj miejsca zaznaczone na schemacie teatru greckiego. A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
B ................................... . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
C ................................... . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
D ................................... . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
9 Podaj łacińskie wyrażenie, które pochodzi od efektu specjalnego stosowanego w teatrze greckim. Wyjaśnij, na czym polegał ten efekt i co oznacza to określenie w kompozycji dzieła.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
10 Wymień trzech wielkich tragików greckich i określ ich wkład w rozwój teatru. • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem dramy
45 min
Tebańska ulica o Edypie. Charakterystyka bohatera Cele lekcji • uczeń potra: przedstawić życiorys bohatera; napisać dialog między kcyjnymi postaciami; wcie lić się w rolę; stworzyć charakterystykę Edypa
Metody nauczania • aktywizująca – drama (wejście w rolę); praca z tekstem, praca w grupach
Środki dydaktyczne • tekst Króla Edypa Sofoklesa, karta pracy
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
Uczniowie prezentują pracę domową: życiorys Edypa w punktach opracowany na podstawie mi tów tebańskich oraz tragedii Sofoklesa. Faza realizacyjna
1. Uczniowie podzieleni na pięć grup piszą dialo gi, które można by usłyszeć na tebańskiej ulicy w pięciu różnych momentach historii Edypa: • grupa I – kiedy rozeszła się sensacyjna wieść o pokonaniu Snksa przez Edypa; • grupa II – w trakcie zarazy, gdy Tebańczycy do wiedzieli się od Kreona powracającego z Delf, że powodem gniewu bogów było niepomszczone morderstwo Lajosa; • grupa III – po tajemniczej odpowiedzi Tyrezjasza na pytanie o to, kto jest mordercą: „Biada,
biada! Straszna rzecz znać prawdę, która nie służy wiedzącemu”; • grupa IV – po odkryciu, że ojcobójcą i kazirodcą jest Edyp; • grupa V – po samobójczej śmierci Jokasty i oślepieniu się Edypa. W tworzeniu scenek dialogowych uczniowie opierają się na swojej znajomości mitu o rodzie Lab dakidów i dramatu Sofoklesa. Dialogi powinny stanowić zapis różnych punk tów widzenia na los i postawę tytułowego boha tera tragedii. 2. Na podstawie napisanych przez siebie tekstów uczniowie przygotowują scenki dialogowe w formie dramy. Faza podsumowująca
Zespoły kolejno prezentują scenki. Po każdym wy stąpieniu uczniowie, pracując nadal w grupach, zamieszczają w karcie pracy cechy Edypa przypi sane mu przez „Tebańczyków” w poszczególnych dialogach. Swoje propozycje uwiarygodniają od wołaniami do odpowiednich treści mitu i tragedii. Sprawozdawcy zespołów przedstawiają propozycje wykonania poleceń, a nauczyciel dokonuje podsu mowania i rozdaje uczniom ankietę do oceny pracy na lekcji.
Praca domowa Wykorzystaj materiały zebrane na lekcji i napisz charakterystykę Edypa.
Karta oceny pracy na lekcji
1 Czy zainteresował Cię temat lekcji? Tak
Nie
Częściowo
2 Czy przewidziano wystarczająco dużo czasu na wykonanie zadań? Tak
Nie
3 Jak układała się współpraca w Twojej grupie? Dobrze
Dość dobrze
Źle
Bardzo źle
4 Jak oceniasz swoje zaangażowanie w pracę? Duże
Średnie
Małe
Żadne
5 Czego nauczyłem/-am się w trakcie realizowania wyznaczonych zadań? .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
13
14
Karta pracy
Edyp na językach
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
Dialog 1.
Cechy Edypa według „Tebańczyków”
.....................
klasa
Uzasadnienie w tragedii i micie o Labdakidach
. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................
2.
. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................
3.
. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................
4.
. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................
5.
. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................ ............................ .............. ....................................... ............................
Scenariusz z wykorzystaniem dyskusji wielokrotnej
Scenariusz lekcji
45 min
Rozważania o tragizmie. Edyp jako archetyp człowieka Cele lekcji • uczeń potra: zdeniować pojęcia teoretycznoli terackie na podstawie tekstów badaczy literatu ry i odnieść je do utworu; znaleźć elementy tra gizmu w biograi Edypa; dyskutować na temat archetypowego charakteru postaci Edypa
Metody nauczania • aktywizująca – dyskusja wielokrotna (dysku sja 66); praca z tekstem, praca w grupach
Środki dydaktyczne • tekst Króla Edypa Sofoklesa, karta pracy, teksty 1., 2. i 3.
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
Wybrane osoby czytają pracę domową – charakte rystykę Edypa. Faza realizacyjna
1. Uczniowie czytają fragmenty tekstów z zakresu historii i teorii literatury (teksty 1. i 2.). Na tej podstawie poznają pojęcia teoretycznoliterackie związane z tragedią grecką i samodzielnie wy konują pierwszą część polecenia w karcie pracy. Nauczyciel sprawdza poprawność udzielonych odpowiedzi, wyjaśnia wątpliwości. 2. Nauczyciel dzieli uczniów na kilkuosobowe zespoły i wyznacza czas pracy. Każda grupa wybiera
sprawozdawcę i osobę notującą. Uczniowie tym razem przyporządkowują do pojęć fakty z życia Edypa (druga część polecenia w karcie pracy). W ten sposób przekonują się o obecności wymienionych elementów tragizmu w biograi tebań skiego króla. Sprawozdawcy prezentują wypra cowane przez grupy odpowiedzi. 3. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowa Chóru z nału tragedii: „Dlatego każdy człowiek, patrząc, musi widzieć swój ostatni dzień, niech póki nie zazna złego, nie ogłasza się szczęśliwym, nie chwali żadnego śmiertelnika przed końcem jego życia”, i prosi uczniów o zinterpretowanie tego cytatu. Faza podsumowująca
Nauczyciel rozdaje kopie z tekstem Nikosa Chadzinikolau – „słowo od tłumacza” tragedii (tekst 3.). Po zapoznaniu się uczniów z tekstem inicjuje dys kusję wielokrotną na temat tragizmu Edypa: „Czy można powiedzieć, że każdy z nas jest w pewnym sensie Edypem?”. Zwraca uwagę na tezy postawio ne przez tłumacza. Uczniowie dyskutują w ramach sześcioosobowych grup w ciągu sześciu minut. Po upływie wyznaczonego czasu liderzy zespołów porównują wnioski z ustaleniami innych drużyn. Nauczyciel podsumowuje dyskusję.
Praca domowa Napisz esej na temat: „Czy można powiedzieć, że każdy z nas jest w pewnym sensie Edypem?”.
Tekst 1. Tragedię jako gatunek dramatyczny wyróżnia nie tylko określona budowa, ale także związek z kategorią es tetyczną tragizmu. Goethe określił go następująco: „Tragizm polega na przeciwieństwach bez ugody. Tam, gdzie nastaje albo gdzie możliwa ugoda, kończy się tragizm”. Każda z wielkich epok kulturalnych wypełnia pojęcie tragizmu nieco inną treścią, inne siły widzi w star ciu, w którym nie ma ugody, inną osobowość przypisuje bohaterowi tragicznemu, który bierze udział w nie rozwiązywalnym konikcie. Dla Greków tragizm był realizacją fatum, które tak kieruje losami bohaterów, że muszą one doprowadzić do katastrofy. Kiedy przestano wierzyć w fatum, formułowano inne niż w staro żytności koncepcje tragizmu. [...] Mimo tych przemian historycznych pewne elementy pozostają w zjawisku tragizmu niezmienne: powaga i nierozwiązywalność koniktów, typ występujących bohaterów, z reguły ludzi nieprzeciętnych, wreszcie końcowa katastrofa, która spotyka ich jako osoby, jednakże nie jako przedstawicieli pewnych idei, które w konikcie tragicznym się starły. Koncepcja tragizmu wyraża się w konstrukcji bohatera tragicznego, który jest tragiczny nie w ogóle, ale ze względu na coś. U starożytnych Greków był nim ze względu na działanie fatum. Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska i Janusz Sławiński, Podstawowe gatunki dramatyczne, [w:] idem, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972, s. 416.
15
16
Scenariusz lekcji
Tekst 2. Edypa, przede wszystkim jako króla Teb, cechuje pycha, zuchwała pewność siebie – to, co Grecy nazywali hybris. Ale też ma być z czego dumny: pokonał bowiem Snksa, „dziewicę-potwora”, zagrażającego Tebom. Rozwiązał słynną Snksową zagadkę. Dlatego może nazywać siebie „dzieckiem szczęścia” i chlubić się sobą: „ja, Edyp, sławą błyszczący wśród Greków”. [...] H.D.F. Kitto [...] dowodzi, że hybris Edypa doprowadziła go do przekonania, iż można za pomocą rozumnych decyzji zapanować nad życiem – a ono przecież jest w istocie swej „bezmierne, skomplikowane i niepewne”. [...] Edyp dochodzi do rozpoznania swej szczególnej „winy tragicznej”. Czymże ona jest w tragedii greckiej? Nie omija dobrych i szlachetnych, nie należy do sfery tak zwanej sprawiedliwości naturalnej. Wobec trage dii greckiej nie stawiamy pytania „za co?” – mówi Tadeusz Zieliński. Usuwamy wszelką domieszkę winy etycznej bohatera. Podobnie Kitto: „W samej istocie lozoi Sofoklesa tkwi myśl, że cnota nie zapewnia szczęścia, a nikczemność nie tłumaczy nieszczęścia”. Zaczynamy się domyślać, że „wina tragiczna” to po prostu kondycja człowieka, skazanego – z istoty swej – na ograniczenie, klęskę i śmierć. Są one właściwym tematem tragedii greckiej. W Królu Edypie Chór mówi: O Edypie, los ten, co ciebie spotyka, / niech będzie przykładem żywym, / że żadnego śmiertelnika / nazwać nie można szczęśliwym . [...] Nie prosiliśmy się na świat. A gdy już się na nim znajdziemy, z niebytu rzuceni w byt, musimy przyjąć wszystkie konsekwencje istnienia. [...] Ironia tragiczna ostrze klęski kieruje przeciwko Edypowi: „Rzucałem klątwy, o ja nieszczęśliwy, nie wiedząc o tym, że mnie dotknąć mogą”. Edyp przecież – im bar dziej chciał uniknąć swego przepowiedzianego przez wyrocznię losu, tym bardziej się do niego przybliżał. Niektórzy badacze sądzili, że tragedia Edypa ociera się już o absurd – tak strasznie konsekwentna w swym okrucieństwie okazywała się zastawiona na niego pułapka losu. [...] Ale jednak i w Królu Edypie obecne jest „światło tragiczne”, o którym mówi Kitto. Objawia się ono w rozpoznaniu doli człowieka, okropności i wielkości bycia nim. Poznanie tragiczne jest tak trudne do wy trzymania, że wymaga piękna jako ochrony przed okrucieństwem tego poznania. Aby móc je znieść, trzeba wielkości sztuki. Musimy przyjąć naszą kondycję. I pamiętać, że jak mawiają Anglicy, „nigdy nie należy śmiać się razem z bogami, gdyż oni zawsze śmieją się z czego innego”. Maria Janion, Edyp na rozstajach dróg, [w:] idem, Żyjąc tracimy życie, Warszawa 2001, s. 323–326. 1
2
Humphrey Davey Findley Kitto (1897–1982) – brytyjski znawca tragedii antycznej, tłumacz dzieł Sofoklesa. Cytat z Króla Edypa w przekładzie Ludwika Hieronima Morstina.
1 2
Tekst 3. W czasie panowania w Tebach braci – Zetosa i Amona, młody królewicz Lajos znalazł schronienie u króla Elidy Pelopsa. Wychowywał się razem z młodszym od siebie synem króla, Chryzypem. Razem uprawiali sport, szczególnie biegi. Szybko piękny Chryzyp stał się obiektem zainteresowań Lajosa. Aż pewnego dnia uwiódł go i zgwałcił, stając się tym samym „wynalazcą” homoseksualizmu w Grecji. Chryzyp nie mógł znieść tej hańby i popełnił samobójstwo, uprzednio ujawniając przyczynę swego czynu. Lajos, obawiając się zemsty Pelopsa, uciekł. Nie ominęła go jednak klątwa. Zeus wysłuchał prośby zrozpaczonego ojca i za na mową strzegącej ogniska domowego Hery rozkazał Apollinowi zniszczyć ród Labdakidów. Od tego momentu zaczynają się tragiczne losy Lajosa i jego potomków. Po śmierci braci: Zetosa i Amona, Lajos objął władzę w Tebach. Wkrótce udał się do wyroczni delckiej po rady. Niestety, nie okazały się one pomyślne dla kró la. Wyrocznia jednoznacznie oznajmiła: człowiek, który zabił męską naturę drugiego człowieka, niech nie odważy się mieć syna, bo zginie z jego ręki, a on sam ożeni się z własną matką. Lajos mimo ostrożności nie uchronił się od klątwy. Po urodzeniu przez Jokastę syna król przeraził się grożących następstw – nieodwra calności losu i nieomylności autorytetu moralnego Wyroczni Apollina, kazał go porzucić na pastwę dzikich zwierząt na pustkowiu góry Kiteron. Znaleźli go pasterze i oddali królowi Koryntu, Polibosowi, który nie miał własnego potomstwa. Nadano mu imię Edyp, ponieważ miał opuchnięte nogi (opuchłonogi). Dalsze losy Edypa poznajemy z tragedii Król Edyp. I choć bohater będzie podejmował kroki uniemożliwiające speł nienie strasznej przepowiedni, doprowadzą jednak one w ostateczności do jej spełnienia. Zresztą sam Edyp, wysiłkiem umysłu i woli, doprowadza do zdarcia zasłony swego życia, do wykrycia tajemnicy swego losu. Światem więc rządzi nie Mojra, lecz Tyche (Przypadek). Osią akcji Króla Edypa jest wykrycie tajemnicy. W związku z tym Sofokles zmienił zasadniczo istniejącą już konstrukcję dramaturgiczną. O ile w innych tragediach (np. Antygona, Elektra) rozwój akcji przynosił coraz to nowe zdarzenia, to tu wszystko miało już miejsce wcześniej. Tak więc akcja polega na stopniowym odsłanianiu przeszłości. [...] Król Edyp to tragedia przeznaczenia, grzechu, winy, trwogi, a nawet antynaturalnego porządku. Nikos Chadzinikolau, Zamiast wstępu do „Króla Edypa”, [w:] Sofokles, Król Edyp, Poznań 2010, s. 5–6.
Scenariusz lekcji
Propozycje odpowiedzi do karty pracy Pojęcie teoretycznoliterackie
Denicja
Potwierdzenie w biograi Edypa
tragizm
nieuchronne zmierzanie bohatera do katastrofy z powodu okoliczności narzuconych człowiekowi z zewnątrz: wystąpienia nierozwiązywalnego koniktu między równorzędnymi racjami bądź też działania fatum
Edyp stanął przed wyborem: albo zgodnie z obietnicą dociekać, kto jest królobójcą i ocalić Teby przed karą bogów (zarazą), ale tym samym skazać się na wygnanie i śmierć, albo zarzucić poszukiwanie mordercy i ocalić własną skórę, co jednak znaczyłoby poświęcić swoich poddanych, czyli nie sprostać podstawowym obowiązkom władcy.
fatum
bezsilność człowieka wobec przeznaczenia, podporządkowanie ludzkiego losu siłom wyższym
Nieuniknionym przeznaczeniem Edypa od chwili urodzenia było doprowadzić Teby do zguby, popełnić ojcobójstwo i kazirodztwo.
ironia tragiczna
próba ucieczki człowieka przed przeznaczeniem, która paradoksalnie przyspiesza spełnienie się wyroków losu
Edyp po usłyszeniu fatalnej przepowiedni próbował uniknąć przeznaczenia, opuszczając Korynt. Jednak tym samym przyspieszył tylko spełnienie się wyroków losu: w wyniku kłótni z nieznanym wędrowcem o przejście wąską ścieżką górską zabił swego biologicznego ojca Lajosa, a w nagrodę za rozwiązanie zagadki Snksa i uwolnienie Teb od potwora poślubił królową Jokastę – swoją biologiczną matkę. Już jako król Teb chciał uwolnić miasto od zarazy. Na wieść, że jest ona karą za królobójstwo, ogłosił poszukiwania mordercy Lajosa i zaocznie skazał go na wygnanie i śmierć. Nieświadomie wydał wówczas wyrok na siebie. Sam przyspieszył rozwój wypadków, które doprowadziły go do poznania tragicznej prawdy o sobie.
hamartia
wina tragiczna, nieszczęsne zbłądzenie, nieświadome popełnienie zbrodni
Edyp zbłądził nieświadomie, nie wiedział, że popełnił ojcobójstwo i kazirodztwo. Po doznaniu oświecenia – poznaniu strasznej prawdy – swoją wcześniejszą „ślepotę” ukarał zycznym, realnym oślepieniem, wyłupieniem sobie oczu.
hybris
ludzka pycha Edyp myślał, że pokonał przeznaczenie, uciekając z Koryntu wynikająca z naiwnego i opuszczając domniemanych rodziców: Polibosa i Meropę. przeświadczenia, że można Wierzył w swoją młodość, spryt i siłę. Łatwo dał się uwieść oszukać przeznaczenie, losowi, gdy pojawiła się okazja zmierzenia się ze Snksem przechytrzyć los i zostania królem Teb. Jako potężny władca wierzył, że może ocalić Tebańczyków od zarazy i odwrócić wyroki boskie. Szukał winy u innych – podejrzewał o spisek Kreona i Tyrezjasza, długo nie dopuszczał do świadomości prawdy o swojej hamartia.
17
18
Karta pracy
Co to znaczy „bohater tragiczny”?
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
Przeczytaj zamieszczone denicje pojęć teoretycznoliterackich i przepisz je we właściwe miejsca tabeli. Następnie znajdź potwierdzenie ich obecności w biograi Edypa. wina tragiczna, nieszczęsne zbłądzenie, nieświadome popełnienie zbrodni
Pojęcie teoretycznoliterackie
tragizm
fatum
ironia
tragiczna
hamartia
hybris
bezsilność człowieka wobec przeznaczenia, podporządkowanie ludzkiego losu siłom wyższym
nieuchronne zmierzanie bohatera do katastrofy z powodu okoliczności narzuconych człowiekowi z zewnątrz: wystąpienia nierozwiązywalnego koniktu między równorzędnymi racjami bądź też działania fatum
Denicja
ludzka pycha wynikająca z naiwnego przeświadczenia, że można oszukać przeznaczenie, przechytrzyć los
próba ucieczki człowieka przed przeznaczeniem, która paradoksalnie przyspiesza spełnienie się wyroków losu
Potwierdzenie w biograi Edypa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Scenariusz z wykorzystaniem tekstu do czytania ze zrozumieniem
Scenariusz lekcji
90 min
„Przeklęty i ze złych rodziców zrodzony”. Wolność czy przeznaczenie? Cele lekcji • uczeń potra: przeczytać ze rozumieniem tekst krytycznoliteracki; zająć własne stanowisko wo bec tezy zawartej w artykule; zebrać argumenty i wziąć udział w dyskusji na temat determinizmu losu ludzkiego; odnieść się do kontrargumentów użytych w debacie
Metody nauczania • aktywizujące – dyskusja, debata „za i przeciw”; praca z tekstem, praca w grupach
Środki dydaktyczne • tekst Króla Edypa Sofoklesa, karta pracy, tekst
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
Wybrani uczniowie przypominają ustalenia z po przedniej lekcji dotyczące tragizmu Edypa. Faza realizacyjna
1. Uczniowie czytają tekst Jana Kotta z książki Zjadanie bogów i indywidualnie wykonują za mieszczone pod nim polecenia przygotowujące do matury (karta pracy). Następnie tworzą gru py w celu porównania swoich odpowiedzi i usta lenia wspólnej wersji. W razie wątpliwości kon sultują problematyczne kwestie z nauczycielem. Liderzy zespołów prezentują wyniki pracy na forum klasy. 2. Nauczyciel zadaje pytanie: „Czy Jan Kott ma rację, twierdząc, że Edyp nie przyznaje się do winy?”, i liczy głosy uczniów na „tak” i na „nie”. Podzieleni na grupy zwolennicy i przeciwnicy tezy Kotta szukają jak największej liczby argu mentów na poparcie swojego stanowiska. Na stępnie zapoznają się z argumentacją adwersa rzy i w ramach grupy dyskutują nad jej zasadno ścią. Na koniec dzielą się wnioskami i spostrze żeniami z autorami argumentów. 3. Nauczyciel omawia kwestię stosunku starożyt nych Greków do przeznaczenia – jako zewnętrz nego zła, które może zdruzgotać człowieka. Pe symistyczna wiara w fatum, w brak możliwości wymknięcia się losowi uruchamia w Królu Edy pie łańcuch tragicznych zdarzeń. Lajos i Joka sta zamiast przeciwstawić się klątwie, niewol niczo pomagają dokonać się przepowiedzianym
wydarzeniom. Ustępują pola złu – skazują na śmierć własne dziecko i w ten sposób ułatwia ją działanie przeznaczenia. Wykład nauczyciela można wzbogacić lekturą tekstu Zygmunta Ku biaka z książki Mitologia Greków i Rzymian. Uczniowie zapoznają się z historią ewolucji w antyku pojęcia „przeznaczenia”, jego mitolo gicznymi personikacjami oraz etymologią na zewnictwa. Odpowiadają na pytanie, jak zmie niała się z czasem starożytna koncepcja zależno ści ludzkiego losu od przeznaczenia. 4. Po wprowadzeniu w tematykę fatum nauczyciel podaje zagadnienie do analizy za pomocą debaty „za i przeciw”: „Pesymistyczna wiara Greków w determinizm ludzkich losów stawia pod zna kiem zapytania zdolność człowieka do wolno ści. Czy można powiedzieć, że odpowiednikiem boskich potęg determinujących los człowieka jest rodzina”? (Nauczyciel może zaproponować w miejsce rodziny – astrologię, aby wywołać dyskusję na temat wpływu gwiazd na ludzkie losy, znaków zodiaku itp.). Uczniowie indywidualnie ustosunkowują się do przedstawionego proble mu i w zależności od reprezentowanych poglą dów dzielą na dwa zespoły. Każda drużyna otrzy muje arkusz papieru i przystępuje do spisywania argumentów za i przeciw. Przed rozpoczęciem debaty nauczyciel przypomina zasady obowią zujące podczas dyskusji: należy słuchać poleceń osoby prowadzącej, trzymać się tematu, odnosić się do wypowiedzi przedmówcy, nie podnosić gło su, nie przerywać innym, starać się nie urazić ni kogo swoimi wypowiedziami, uzasadniać własne stanowisko, unikając bezzasadnego upierania się przy swoich racjach. Kolejni uczniowie pre zentują zebrane argumenty – dotyczące jednej kwestii – na przemian. Osoba kontrargumentu jąca próbuje podważyć tezę przedmówcy. Na za kończenie debaty grupy ustalają swoje ostateczne stanowisko i oceniają zasadność argumentów adwersarzy. Faza podsumowująca
Nauczyciel podsumowuje debatę i pomaga uczniom sformułować ogólne wnioski.
Praca domowa Napisz rozprawkę, w której przedstawisz swoje stanowisko w sprawie odpowiedzialności Edypa za popełnione przez niego czyny.
19
20
Scenariusz lekcji
Tekst W sztuce i literaturze hellenistycznej utrwali się obraz trzech Mojr jako bardzo sędziwych Prządek, które dzielą się trudem: Kloto wije nić, Lachezis („Udzielająca”) ją mierzy, Atropos („Nieodwracalna”) przecina; Rzymianie utożsamią z nimi swoje Parki ( Parcae, od słowa parere, „rodzić”; pierwotnie moce obecne przy ludzkich narodzinach). Wizja ta [...] może się wydać pomniejszeniem owej jednej „Mojry przemożnej” [...], o której nieraz czyta się w Iliadzie. Nie rozpadnie się jednak tamta pierwotna moc tak rychło. Po IV w. przed Chr. kosmiczną Mojrę będzie się nieraz pojmować w sposób, który można by nazwać deterministycznym w nowożytnym znaczeniu tego słowa. [...] Co się zaś tyczy wizji, dosyć późnemu okresowi starożytności trzeba przypisać obraz Mojr nie przędących, lecz wypisujących swoje zrządzenia. Wyroki te przechowuje się w olbrzymim archiwum, jakie roztoczy przed nami wizja Owidiuszowa w Przemianach [...]; moira nazywana jest tu ła cińskim wyrazem fatum („wyrzeczone”, od czasownika fari, „mówić”). [...] Z tak pojętym zaś przeznaczeniem trudno było toczyć jakąkolwiek rozmowę. Ale jednocześnie z metalo wym już twardnieniem niewzruszonych kartotek kształtował się inny wizerunek losu, jakby lekkomyślny, choć groźny, jakby odłupany z muru tamtej tajemnicy. [...] „U boku Tyche [...] stoi skrzydlaty Eros, a przesłanie tego jest takie, że powodzenie człowieka, nawet w miłości, zależy bardziej od trafu niż od piękności”. Znaczenie wyrazu tyche, „traf”, związanego z czasow nikiem tynchano, „traam”, miało pierwotnie dwie strony: odnosiło się i do tego, co człowiek umie osiągnąć, i do tego, co mu się w życiu przydarza. Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 57–58.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy Nr
Odpowiedź
zadania
Punktacja
1.
np.: W historii Edypa absurdalna była, według Camusa, nieuchronność, nieuniknioność wydarzeń, zaprogramowanie z góry losu głównego bohatera, skazanie go na popełnienie niemoralnych czynów.
1 p.
2.
A.
1 p.
3.
np.: Według Cocteau intryga Edypa nie daje człowiekowi najmniejszej szansy w starciu z losem, który unicestwia go z precyzją automatu, jest nieubłagany i niezawodny w swoim działaniu, stuprocentowo skuteczny.
1 p.
4.
np.: Spełnienie się losu Edypa nie wymagało szczególnej ingerencji bogów, działania typu deus ex machina . Ta bomba tykała od początku, jeszcze przed narodzinami Edypa, dyktując już postępek Lajosa, który popełnił pierwszy brzemienny w skutki czyn.
1 p.
5.
np.: Wolna wola myszy jest pozorna. Teoretycznie mysz może nie wpaść w pułapkę. Ale ponieważ jest ona nieświadoma skutków, grożącego jej niebezpieczeństwa – nie może właściwie wybierać. Sama idea pułapki precyzyjnie wykorzystuje naturę myszy, nie dając jej żadnych szans.
1 p.
6.
np.: Ludzka wolna wola jest tak samo pozorna jak wolna wola myszy – ludzie, jakkolwiek by nie postępowali, i tak muszą umrzeć.
1 p.
7.
np.: Edyp nie miał szans w starciu z losem. Aby wygrać, musiałby być nieomylny, nie popełnić najmniejszego błędu, a to jest wbrew naturze ludzkiej.
1 p.
8.
np.: Mimo że Edyp zostaje pokonany przez los – staje się ojcobójcą i kazirodcą, to zwycięża moralnie. W heroicznym geście samookaleczenia odrzuca absurdalny świat, do niego należy ostatnie słowo.
1 p.
9.
np.: Cała fabuła Króla Edypa jest tylko spełnianiem się zapowiedzianych wydarzeń, bohaterowi nie pozostawiono żadnego wyboru, oprócz jednego – przyznania się do winy.
1 p.
10.
np.: Gestem samookaleczenia Edyp nie przyznaje się do winy, nie bierze udziału w grze narzuconej mu przez los. Zamiast oary staje się bohaterem tragicznym.
1 p.
11.
D.
1 p.
Suma punktów
11
Karta pracy 21
Pułapka na myszy
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
Przeczytaj zamieszczony tekst i wykonaj polecenia. [1] Tragedia jest jednak zawsze nieunikniona. Zniszczenie Teb było zapowiedziane. Mechanizm był uru chomiony z góry. [...] Camus miał rację, nie jest absurdem, że Edyp spał z własną matką i zabił swego ojca, absurdem jest, że to było konieczne. [2] Pułapka została zastawiona z uprzedzeniem myszy. Uprzedzony został Lajos i potem Edyp. Intere sujące jest, że Sofokles pominął wszystkie motywacje winy Lajosa, które obecne były najprawdopodobniej w pierwotnej wersji mitu. Cocteau swoją wersję Edypa nazwał Maszyną piekielną, jedną z najbardziej pre cyzyjnych machin zbudowanych przez piekielnych bogów dla matematycznego unicestwienia człowieka. Ale u Sofoklesa mechanizmu nie puszczają w ruch ani bogowie, ani demony. I właśnie dlatego mechanizm ten jest absurdalny. Pułapka czeka na myszy, ale pułapki nikt nie nastawił. Ona po prostu jest. [3] Edyp ma oczywiście wolną wolę. Mysz ma także wolną wolę. Pułapka raz nastawiona nie miesza się do myszy. Mamy wolną wolę, ale musimy umrzeć. Tradycyjna problematyka determinizmu i wolnej woli rozmija się z Sofoklesowym Królem Edypem. Wydaje się, że potrzebne tu są bardziej precyzyjne narzędzia. Gra ma być sprawiedliwa, to znaczy – gracze mają mieć równe szanse, ale Edyp musi w niej przegrać. Jest to gra z automatem. Nawet w ruletce gracz musi przegrać, jeżeli nie wolno mu odejść od stołu. Pułapka ma nieskończenie wiele czasu, czeka spokojnie, aż mysz popełni błąd. Na skrzyżowaniu dróg stanął Edyp. Od strony Teb zajechały wozy. Nie chciał zejść z drogi, podniósł rękę. Popełnił błąd. Już został złapany. [4] Kiedy w Sofoklesowskim Królu Edypie wydaje się przez chwilę, że przepowiednia delcka może się nie spełnić i Lajos nie został zabity przez własnego syna, buntuje się Chór i nie chce już brać udziału w ce remonii. „I po cóż mi jeszcze pląsać w tym świętym tańcu?” – krzyczy Koryfeusz. Jeśli człowiek może być silniejszy od przekleństwa bogów, świat tragiczny przestanie istnieć. [...] Chór w Królu Edypie przyjmuje świat absurdalny, w którym przeznaczone było, że syn zabije ojca i będzie spał z matką. Ale Edyp z absur dem się nie godzi. Wykłuwa sobie oczy, bo nie chce dłużej patrzeć na absurdalny świat. Ale będzie żył. [5] W Królu Edypie wszystko stało się już przedtem. Edypowi pozostał już tylko ostatni wybór: przyznać się albo nie przyznać do winy. Przyznać się znaczy wziąć odpowiedzialność za „tamtego”, drugiego i obcego Edypa, który spał z własną matką i zabił swego ojca. Bo przecież naprawdę jest dwóch różnych Edypów. Edyp własnych rozumnych decyzji i Edyp wydany na łup konieczności i przypadku; Edyp, który jest tylko „sobą” i chce żyć na własny rachunek, i Edyp, który „powrócił” do łona matki. Tamten drugi pierwszemu Edypowi został „dany”. Edyp nie przyznaje się do winy. Żyje, aby być świadectwem. Absurdu. Jan Kott, Zjadanie bogów, Kraków 1986, s. 279–280.
1 Napisz, jak Camus tłumaczy absurdalność losu Edypa. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
2 Środek stylistyczny zastosowany w zdaniu: „Pułapka została zastawiona z uprzedzeniem myszy” to A. metafora.
B. porównanie.
C. onomatopeja.
D. epitet.
3 Wyjaśnij, dlaczego Jean Cocteau zatytułował swoją wersję Edypa Maszyna piekielna. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
22
Karta pracy
4 Dlaczego Jan Kott pisze, że pułapki, w którą wpada Edyp, nikt nie nastawił? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
5 Wytłumacz w świetle informacji z akapitu 3., na czym polega wolna wola myszy. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
6 Omów paradoks wolnej woli, którą dysponuje człowiek. (akapit 3.) .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
7 Na podstawie akapitu 3. napisz, dlaczego Edyp musiał przegrać z losem. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
8 Kto, według treści akapitu 4., wygrywa tragiczny pojedynek: Edyp czy bogowie? Odpowiedź uzasadnij. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
9 Wyjaśnij zdanie rozpoczynające akapit 5.: „W Królu Edypie wszystko stało się już przedtem”. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
10 Jak autor książki Zjadanie bogów uzasadnia tezę, że Edyp nie przyznał się do winy? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
11 W przytoczonym fragmencie tekstu Jan Kott posługuje się stylem A. naukowym.
B. urzędowym.
C. potocznym.
D. artystycznym.
Scenariusz z wykorzystaniem analizy SWOT
Scenariusz lekcji
90 min
Król Edyp jako tragedia poznania Cele lekcji • uczeń potra: sformułować denicję pojęcia „świadomość”; rozważyć problem samowiedzy – ceny płaconej za dążenie do prawdy, wartości samowiedzy, wpływu na życie człowieka; anali zować tekst Króla Edypa pod kątem stosunku bohaterów do prawdy
Metody nauczania • aktywizujące – burza mózgów, analiza SWOT; praca z tekstem
Środki dydaktyczne • tekst Króla Edypa Sofoklesa, karty pracy 1. i 2., teksty 1. i 2.
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
Uczniowie rozwiązują krzyżówkę z wiedzy na te mat lektury i odczytują hasło (karta pracy 1.). Faza realizacyjna
1. Nauczyciel inicjuje burzę mózgów. Każdy uczeń notuje na kartce w dowolnej konguracji skoja rzenia, myśli, uczucia, reeksje związane z poję ciem „świadomość”. Następnie chętna osoba za pisuje na tablicy wszystkie propozycje, a ucznio wie wskazują wyrazy lub sformułowania, które pojawiały się najczęściej. 2. Uczniowie zapoznają się z tekstami Olivera Ta plina i Marii Janion (teksty 1. i 2.), po czym wy pełniają kartę pracy 2. Nauczyciel stawia tezę, że
Edyp jest postacią archetypową – symbolizującą los człowieka, który dąży do samowiedzy i płaci za to najwyższą cenę. Siłę napędową ironii tra gicznej, która przynosi bohaterowi klęskę, sta nowi jego bezkompromisowe dążenie do prawdy. Uczniowie odpowiadają na pytanie, która postawa względem odkrywania prawdy jest im bliż sza: Jokasty czy Edypa. 3. Nauczyciel przedstawia zagadnienie do przeanalizowania metodą SWOT: „Czy należy dążyć do prawdy za wszelką cenę?”. Dzieli klasę na gru py i wyłania liderów. Każda drużyna rozpatruje cztery aspekty problemu: mocne i słabe strony oraz potencjalne szanse i zagrożenia, a następ nie zapisuje swoje propozycje na arkuszu papie ru w formie schematu. Liderzy odczytują rezul taty pracy poszczególnych drużyn, a pozostałe osoby ustosunkowują się do podanych rozwią zań. Arkusze zostają rozwieszone w klasie, tak aby uczniowie mogli porównać zebrane pomysły oraz stworzyć na tablicy jeden schemat SWOT z najczęściej powtarzającymi się argumentami. Nauczyciel ocenia efekty pracy uczniów. Faza podsumowująca
Nauczyciel prosi uczniów o wskazanie przykładów postaci – kcyjnych bądź prawdziwych – które tak jak Edyp dążyły do prawdy za cenę własnego szczę ścia. Uczniowie podają przykłady i uzasadniają swój wybór.
Praca domowa Napisz pracę dowodzącą paralelizmu losów Edypa i wybranego przez Ciebie bohatera.
Tekst 1. Sztuka nie opowiada o tym, jak Edyp zabił ojca i poślubił matkę. Stanowi to mało istotny szczegół. Chodzi o wyświetlenie tajemnicy pochodzenia Edypa. Pojawiają się kolejne elementy układanki i akurat to, co ze swego życiorysu Edyp przyjmował za pewnik i dzięki czemu wstąpił na królewski tron, okazuje się efektem pomyłki. Prawda jest taka, że na koniec okazuje się najnieszczęśliwszym z ludzi. [...] Gdy ostatni fragment układanki wskakuje na miejsce, Edyp postrzega nagle prawdziwy, nie zaś wyobrażony obraz z przeraźliwą jasnością. Wrócił do punktu wyjścia. Opuścił Teby jako małe dziecko, aby powrócić tu jako młodzieniec gotów do małżeństwa. Począł dzieci z kobietą, która go wydała na świat. Zabił męża swej matki, czyli własnego ojca. [...] Sztuka [...] demonstruje listę zagadnień istotnych dla człowieka: pęd do wiedzy; to, że nie zawsze znamy prawdę o swej biograi, mimo iż samiśmy przeżyli epizody własnego życia; mieszanie się tego, co wyobrażone, z tym, co faktyczne; dowody zmienności fortuny; potrzebę stałych punktów odniesienia; nie możność osiągnięcia w życiu ostatecznej pewności, że będzie dobrze. Chór puentuje los Edypa jako przykład – tymczasem najboleśniejszym wnioskiem płynącym ze sztuki jest to, że odkrywanie prawdy wcale nie musi służyć poprawie naszego życia – przeciwnie, może na nas spuścić nieoczekiwane plagi. Ponieważ jednak niezbywalną cechą człowieka jest chęć dowiedzenia się wszystkiego, czego można się dowiedzieć, widzimy w Edypie wzór kondycji wielkiego bohatera tragicznego śledztwa. Pytanie, czy zakończenie tragedii ma widzom przynieść ulgę, czy pogrążyć w rozpaczy, pozostaje otwarte [...]. Oliver Taplin, Teatr grecki, [w:] Historia teatru, pod red. Johna Russella Browna, Warszawa 2007, s. 27–29.
23
24
Scenariusz lekcji
Tekst 2. Nowożytna tradycja czytania Króla Edypa pozwala widzieć w nim dwie tragedie: nieświadomości świado mości. Podążmy za tymi projektami lektury. Jeden prowadzi wstecz – ku nieświadomości. Paul Ricoeur [...] zwraca uwagę na to, iż nieświadomość zawsze daje do zrozumienia, że – aby pojąć – musimy sięgnąć do gur wcześniejszych: albo czasowo i zda rzeniowo, albo symbolicznie. „Człowiek jest jedyną istotą wydaną na pastwę swego dzieciństwa, jest istotą, którą dzieciństwo pociąga bezustannie wstecz”. Na tym właśnie Freud buduje swoiście uniwersalistyczną interpretację Edypa. „Jego los wstrząsa nami dlatego, że mógłby się stać także naszym losem, ponieważ wyrocznia przed naszym urodzeniem zawiesiła nad nami to samo przekleństwo, co nad nim”. Wszystkim przeznaczono, by pierwszy dziecięcy seksualny impuls kierował się w stronę matki, a pierwsza zazdrosna nienawiść w stronę ojca; sny przekonują nas o tym. Również sny o śmierci drogich osób. Król Edyp to tylko „spełnienie życzeń naszego dzieciństwa”. W samym tekście tragedii Freud odnajduje dowód, że Sofokles czerpie z archaicznego zbiornika snów. Oto Jokasta mówi do Edypa: 1
Myśl o miłości z matką ciebie nęka, wielu się ludzi we śnie z matką kładzie do łoża, życie by do cna obrzydło, kto by na senne miał zważać mamidło. [...] Stłumienie dziecięcych, ukrytych w nieświadomości skłonności kazirodczych stanowi fundament cywilizacji zachodniej. Dorośli umieją wypierać te fantazje, ich otwarte ujawnienie się w życiu Edypa każe rozpoznać w nim wyobrażenie losu wyjątkowego. Jednak Freud nazywa go powszechnym, tworząc kluczo we dla psychoanalizy pojęcie „kompleksu Edypa”. [...] Druga interpretacja zmierza w innym kierunku – ku świadomości, i całkiem odmiennie w związku z tym traktuje Edypa, który idzie ku świadomości siebie, ku samopoznaniu. Jak utrzymuje Ricoeur, przekraczając projekt analityczny Freuda, „jądrem prawdziwej tragedii Edypa jest nie problem płci, lecz światła. Sym bolem jego jest Apollo, który wzywa Edypa do poznania samego siebie”. Edyp przede wszystkim pragnie wiedzy. Jokasta natomiast kilkakrotnie uprasza go, by porzucił swe „badania”. [...] Nie można poznać przyszłości, nie trzeba zgłębiać przeszłości: „najlepiej chyba żyć tak, ot, z dnia na dzień”, poprzestać na tym, co niesie teraźniejszość. Edyp ma na to jedną odpowiedź: „Pragnę do głębi zba dać tajemnicę”, tajemnicę swego pochodzenia – i nic nie może go w tym zamiarze powstrzymać. Interpretatorzy zwracają uwagę na zasadnicze znaczenie różnicy w nastawieniu Edypa i Jokasty. Od tego zależy rozumienie człowieczeństwa: albo się jest oarą losu, albo się wszczyna walkę o zdobycie prawdy o sobie samym. „Jokasta, która powiada otwarcie – pisze Bruno Bettelheim – że nie chce odkryć prawdy, nie zdoła też stawić jej czoła, kiedy zostanie odkryta, i zginie (popełniając samobójstwo). Edyp, który stawia czoło prawdzie, mimo że wiąże się ona dla niego z wielkim niebezpieczeństwem, z jakiego przynajmniej niejasno zdaje sobie sprawę, przeżyje”. [...] „Gdzie znaleźć ślady zadawnionej zbrodni?” – pyta Edyp prawie na początku tragedii i rozpoczyna żmudną i bolesną pracę dochodzenia prawdy. To pociągało ku niemu wszystkich, którzy poszukiwali w tra gedii wyrazu najwyższego cierpienia: cierpienia w poznaniu i przez poznanie. Dążenie do wiedzy sprowadza świadomość nieszczęśliwą, taka jest kondycja człowieka. [...] Hegel jako twórca nowożytnej teorii tragizmu podkreślał, że nie jest jeszcze w sposób konieczny tragiczny człowiek walczący sam przeciw wszystkiemu. Staje się nim dopiero wtedy, gdy czyhający z zasadzki „wróg” tkwi wewnątrz niego samego. To, co jest mu wrogie, znajduje się w człowieku, a nie poza nim. „Los jest jak gdyby świadomością samego siebie, ale siebie jako nieprzyjaciela”, wykładał Hegel. W tym wspaniałym i mrocznym zdaniu zawarta została cała nowożyt na koncepcja losu. Nie jest on niczym z zewnątrz. Jest w nas, jest nami. Ale poznać go musimy jako naszego nieprzyjaciela, naszego wroga, który stawia nam opór i stara się nas podejść. Tak musimy żyć, osaczeni od środka. Dlatego nikt za nas nie ponosi odpowiedzialności, tylko my sami. „Zrozumieć się, umierając”, oto formuła losu bohatera tragicznego. Wtedy ogląda on z zewnątrz własny los, będąc z nim jednocześnie cał kowicie utożsamiony. [...] Edyp wydaje na siebie – nie wiedząc o tym – wyrok. Rzuca klątwę na niewykrytego zabójcę Lajosa, które go obecność w Tebach sprowadziła na miasto zarazę [...]. Staje się w ten sposób katem samego siebie. Musi siebie ukarać – bez litości i rozczulania się nad sobą. Wykłuwa sobie oczy i udaje się na wygnanie. Na skutek oślepienia uzyskuje wewnętrzne widzenie. „Poprzez piekło prawdy dostąpił błogosławieństwa widzenia”, pisze Ricoeur. Maria Janion, Edyp na rozstajach dróg, [w:] idem, Żyjąc tracimy życie, Warszawa 2001, s. 319–323. Paul Ricoeur – francuski lozof żyjący w latach 1913 –2005; autor dzieł dotyczących psychoanalizy i teorii literatury; twórca hermeneutycznej metody interpretacji dzieła literackiego.
1
Scenariusz lekcji
Propozycje odpowiedzi do kart pracy 1. i 2. 1. Apollo, 2. Kreon, 3. Lajos, 4. Antygona, 5. Snks, 6. Jokasta, 7. katharsis, 8. hybris, 9. Tyrezjasz, 10. Meropa Hasło: anagnoryzm Stosunek do prawdy Edypa
EDYP: Ale ja na nowo tę sprawę wyświetlę. […] Dochodząc zatem krzywdy, bronię siebie. [Prolog] EDYP: Zwracam się tedy do was, Tebanie, z orędziem. Kto z was wie, z czyjej ręki zginął Lajos, syn Labdakosa, niech wszystko wyjawi, niech nie lęka się samego siebie oskarżyć. Nic złego go nie spotka, tylko opuści tę ziemię bezpieczny. A jeśli ktoś wie, że mordercą jest człowiek z obcego kraju, niech nie milczy, szczodrze go wynagrodzę i nadto dozna wdzięczności mojej. […] I przeklinam tego, co to sprawił – sam l ub wspólnie z innymi, niech w proch się zamieni jego marne życie. A gdyby, za moją wiedzą, w moim własnym domu schronił się morderca, ta sama klątwa niech i mnie dosięgnie. […] uczynię wszystko, podejmę walkę, jakby za własnego ojca, by wyśledzić sprawę mordu […].
Stosunek do prawdy Jokasty
JOKASTA: […] posłuchaj mnie uważnie, a poznasz, że żaden śmiertelny nie włada wróżbną sztuką […]. Tak więc machnij ręką na to wszystko, bo jeśli bóg tajemne rzeczy chce odsłonić ludziom, sam łatwo je objawi. [Epejsodion II]
JOKASTA: […] wszelkie wyrocznie nic dla mnie nie znaczą, nie dbam o nie ani też o późniejsze sądy.
[Epejsodion II] JOKASTA: Czego ma się bać człowiek, kiedy życiem jego rządzi przypadek i niczego nie można przewidzieć? Lepiej żyć beztrosko, jak się da. A ty nie bój się związku z matką, bo niejednemu śmiertelnikowi się śniło, że z matką dzieli łoże. Łatwiej życie przeżyć temu, kto lekceważy te rzeczy. [Epejsodion III]
[Epejsodion I] JOKASTA: Po co pytasz, o kim on mówi? Nie zawracaj EDYP: Na bogi! Znając prawdę, nie odchodź. Błagalnie wszyscy cię prosimy. [Epejsodion I] EDYP: Jestem wściekły i niczego, co wiem, nie przemilczę. [Epejsodion I] TYREZJASZ: […] mam w sobie bezwzględną prawdę. EDYP: Kto cię tej prawdy nauczył? Chyba nie sztuka wróżebna?
TYREZJASZ: Ty sam. Bo ty zmusiłeś mnie do mówienia, bez mojej woli. [Epejsodion I] EDYP: Niech nastanie, co chce. Ja muszę rozwikłać swoje pochodzenie, nawet gdyby ono było niskiego rodu. […] Tak więc muszę poznać swój rodowód.
[Epejsodion III] PASTERZ: Biada mi, zabrnąłem tak daleko, że muszę wyznać najstraszniejsze. EDYP: A ja wysłucham, trzeba wysłuchać.
[Epejsodion III]
tym głowy. Nawet słów jego nie warto pamiętać. EDYP: To być nie może. Mając takie dowody, nie mogę nie wykryć swego pochodzenia. JOKASTA: Na bogi! Jeśli miłe ci życie, nie staraj się zbadać. Wystarczy mojej męki. […] Jednak posłuchaj mnie, błagam. Nie czyń tego. EDYP: To niemożliwe, nie posłucham. Muszę znać prawdę. […] JOKASTA: Obyś nigdy, nieszczęsny, nie poznał, kim jesteś. [Epejsodion III]
25
26
Karta pracy 1.
Krzyżówka
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
1 Rozwiąż krzyżówkę i odczytaj hasło, którego wyjaśnienie znajduje się poniżej.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
1. Bóg, którego słowa przekazała przepowiednia w Delfach. 2. Szwagier Edypa. 3. Zamordowany władca Teb. 4. Córka Edypa, bohaterka kolejnej tragedii Sofoklesa. 5. Potwór nękający Tebańczyków. 6. Wdowa po Lajosie. 7. Oczyszczenie z uczuć litości i trwogi. 8. Grzech, który polega na wierze człowieka w możność uniknięcia przeznaczenia. 9. Bohater, który czyta przyszłość z lotu ptaków. 10. Żona króla Koryntu.
............................
to zabieg kompozycyjny używany w dramacie (zwłaszcza antycznym).
Inaczej: rozpoznanie (gr. anagnorisma). Główny bohater dowiaduje się, kim jest naprawdę, i odkrywa tym samym właściwy sens swojej sytuacji.
2 Ułóż zdanie zawierające hasło krzyżówki. ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
Karta pracy 2.
Cena prawdy
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
Odszukaj w tekście tragedii Sofoklesa cytaty wyrażające stosunek do poszukiwania prawdy dwojga bohaterów: Edypa i Jokasty. Stosunek do prawdy Edypa
Stosunek do prawdy Jokasty
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
27
28
Scenariusz lekcji
Scenariusz z kartą pracy do tworzenia własnego tekstu
45 min
Hybris według starożytnych Greków Cele lekcji • uczeń potra: interpretować krok po kroku tekst literacki; stworzyć w związku z fragmentem lek tury poprawnie skomponowany tekst własny; przeprowadzić logiczną analizę tematu pracy; sformułować wnioski końcowe wynikające z lo gicznego wywodu
Metody nauczania • aktywizująca – dyskusja; pokaz fragmentu przedstawienia; praca z tekstem, rozmowa kierowana
Środki dydaktyczne • fragment przedstawienia Król Edyp w reż. Gustawa Holoubka z płyty Opracowania lektur. „Król Edyp” Sofoklesa, tekst Króla Edypa Sofoklesa, karta pracy, tekst
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca
1. Uczniowie odpowiadają na pytania: Jak staro żytni Grecy rozumieli hybris? Dlaczego pycha traktowana była jako grzech? Którzy bohatero wie literaccy bądź mitologiczni popełnili grzech pychy? Na czym on polegał? Co mówi nam sta rożytne pojęcie hybris na temat wierzeń Greków i ich światopoglądu? 2. Nauczyciel wyjaśnia, że hybris w kulturze sta rożytnej Grecji oznaczało dumę, jaka pcha czło wieka do przekroczenia granic wyznaczanych przez umiar oraz chęć osiągnięcia więcej niż to, co dla człowieka przeznaczył los (inaczej: brak miary). Arogancja ta wynikała najczęściej z za twardziałej ignorancji i niechęci do samopozna nia. Hybris nie odeszła wraz z upadkiem cywi lizacji antycznej, także współcześnie pragniemy wyjść poza naszą przestrzeń życiową, zapomi nając, że ma ona swoje granice. Nie można ich jednak przekraczać bezkarnie, nie wyrządzając sobie przy tym krzywdy. W starożytności w kon tekście hybris pojawiała się zwykle Nemesis, bo gini zemsty i sprawiedliwości. Grecy wierzyli, że nieposkromiona pewność siebie zawsze zostaje ukarana. 3. Nauczyciel informuje uczniów, że lekcja przygotuje ich do pisania własnego tekstu w związku z tekstem literackim, co stanowi zadanie typu maturalnego. Prezentuje temat pracy: „Anali zując fragment tragedii Sofoklesa, scharaktery zuj jej bohaterów: Edypa i Kreona. Omów istotę hybris na podstawie całego dramatu”. Następnie rozdaje kopie fragmentu utworu (tekst) i prosi o zapoznanie się z materiałem.
4. Zadaniem uczniów jest uważne przyjrzenie się tematowi pracy i zaznaczenie w nim słów, które na rzucają określony tor działań interpretacyjnych. Analizując fragment tragedii Sofoklesa, scharakteryzuj jej bohaterów: Edypa i Kreona. Omów istotę hybris na podstawie całego dramatu. • zielony – wskazanie czynności, którą należy wy konać w pracy • czerwony – konieczność analizy podanego frag mentu • niebieski – umieszczenie fragmentu w kontekście całego utworu • pomarańczowy – określenie głównego zagadnienia pracy – hybris Ze wstępnego badania tematu wynika, że uczniowie powinni pamiętać o następujących kwestiach: • analizę fragmentu powinno się przeprowadzać w celu scharakteryzowania bohaterów; • charakterystyka postaci będzie służyła jako punkt odniesienia dla omówienia problemu hybris w utworze; • konieczne będą wnioski częściowe, które po zwolą na sformułowanie pełnych wniosków końcowych. Faza realizacyjna
Uczniowie w rozmowie z nauczycielem ustalają we dług podanego schematu (karta pracy) propozycje zapisów, które mogłyby się znaleźć w przykładowej pracy pisemnej. Faza podsumowująca
1. Nauczyciel prezentuje uczniom fragment przed stawienia Król Edyp w reżyserii Gustawa Ho loubka. Autor adaptacji, Marcin Sosnowski, skompilował wiele przekładów Edypa, a w paru miejscach sam dopisał tekst. Według Sosnow skiego Kreon rzeczywiście spiskował przeciwko swemu szwagrowi i chciał usunąć go z tronu. Władca Teb doskonale o tym wiedział, a mimo to podjął się odkrycia – zgubnej dla siebie – prawdy o morderstwie Lajosa. W spektaklu wprowadzo no dodatkową scenę, w której mówi się wprost o spisku Kreona z wróżbitą Tyrezjaszem. 2. Nauczyciel inicjuje dyskusję, czy w świetle takiej interpretacji można mówić o hybris głównego bohatera i czy z dzisiejszej perspektywy kultu indy widualizmu hybris może wydawać się grzechem.
Praca domowa Napisz pracę na temat: „Analizując fragment tra gedii Sofoklesa, scharakteryzuj jej bohaterów: Edy pa i Kreona. Omów istotę hybris na podstawie całego dramatu”.
Scenariusz lekcji
Propozycje odpowiedzi do karty pracy I. Rozpoznanie sytuacji i umiejscowienie fragmentu w dramacie
– – – –
rozmowa Edypa z Kreonem w Epejsodionie II; scena rozgrywa się po tym, jak Tyrezjasz przepowiedział klęskę Edypa; Edyp podejrzewa Kreona o spisek i zmowę z Tyrezjaszem; Kreon broni się przed zarzutem zdrady.
II. Analiza fragmentu a) charakterystyka Edypa
– – – –
oburzony oskarżeniem Tyrezjasza; porywczy, grozi śmiercią Kreonowi; pochopnie ocenia ludzi, bez namysłu formułuje oskarżenia wobec Kreona; zaślepiony królewskim majestatem – wierzy, że jest w stanie uniknąć spełnienia się wyroku bogów;
b) charakterystyka Kreona
– opanowany, używa racjonalnych argumentów; – broni się przed niesprawiedliwymi oskarżeniami; – próbuje uspokoić Edypa; – oczekuje przedstawienia dowodu swoich domniemanych win; – zarzuca Edypowi brak rozwagi i wyciąganie pochopnych wniosków; – zarzeka się, że nie chciałby zostać królem, że wystarczą mu dotychczasowe splendory; – broni się, że byłoby głupotą ryzykować utratę wygód i przywilejów płynących z pozycji brata królowej; – żąda sprawdzenia u wyroczni swojej niewinności. III. Odwołanie do całości utworu – istota hybris
– denicja hybris: duma rodowa bohatera, majestat władcy, pycha, zuchwała pewność siebie uniemożli wiające mu właściwe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł; stanowi wyzwanie wobec bogów, dlatego ściąga na człowieka ich karę; – hybris w tragedii Sofoklesa: Edyp podejmuje pojedynek z przeznaczeniem – udaje mu się przeżyć jako dziecko, mimo że został skazany na śmierć; ucieka z Koryntu, żeby uniknąć spełnienia się przepowiedni; uwalnia Teby od potwora i obejmuje tron; wydaje zaocznie wyrok na mordercę Lajosa, rzucając wyzwanie boskiej przepowiedni, że to on sam jest mordercą; – wobec fatum, wyroku bogów, Edyp jak każdy człowiek jest bezsilny, może się jedynie poddać przeznacze niu, każda próba odwrócenia losu jest i tak skazana na porażkę; – los bohatera jest z góry przesądzony; przeświadczenie, że można przezwyciężyć swój los, jest występkiem przeciwko bogom; – hybris ściąga gniew bogów i zawsze prowadzi bohatera do zguby (podobnie Lajos, naiwnie wierzący, że można oszukać przeznaczenie, ostatecznie ginie upokorzony na rozstajnych drogach); – hybris, będąca grzechem w oczach starożytnych Greków, jednocześnie decyduje o wielkości bohatera, jego nieprzeciętności, indywidualizmie; dzięki hybris, zmaganiu się bohatera z losem, jego życie zyskuje wymiar tragiczny. IV. Konteksty
Jako kontekst można przywołać ideał człowieka opisywany przez Arystotelesa – człowieka wstrzemięźliwego, który zaspokaja swe apetyty we właściwym stopniu, zachowuje złoty środek, potra opanować swe żądze i nadmierne ambicje. Cnotę umiaru postulowali również stoicy. V. Wnioski
Konikt między Edypem a Kreonem uwypukla hybris tebańskiego króla. Bohaterowie zostali zestawieni na zasadzie kontrastu: przeciwieństwo zapalczywego, pewnego swoich racji Edypa stanowi zrównoważony, rozsądny Kreon. Edyp grzeszy pychą – walczy przeciw wyrokom boskim, chce zmienić bieg swego losu. Nie zgadza się na bycie bezwolną marionetką, pionkiem w rękach bogów. Swoim uporem i chęcią przeciwstawie nia się fatum, buntem przeciwko determinizmowi sprowadza na siebie klęskę. Jego walka jest z góry ska zana na przegraną, pojedynek z przeznaczeniem staje się bezcelowy. Życie człowieka zależy od sił wyższych, od praw rządzących światem w stopniu, w którym człowiek sobie tego nie jest w stanie wyobrazić. Człowiek powinien pogodzić się ze swoim losem, poddać mu, ponieważ każda decyzja i tak zbliży go do wypełnienia się zamierzonego planu. Bogowie zawsze wygrywają. Jednak to właśnie dzięki hybris Edyp staje się bohaterem tragicznym. Jego siła, niezależność, chęć kierowania własnym życiem stanowią o jego tragizmie. Nie jest jedynie oarą, ale przede wszystkim sprawcą własnego losu.
29
30
Karta pracy
Tworzenie własnego tekstu
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
Analizując fragment tragedii Sofoklesa, scharakteryzuj jej bohaterów: Edypa i Kreona. Omów istotę hybris na podstawie całego dramatu.
Sofokles Król Edyp Epejsodion II (fragment) EDYP Hej, ty, ośmieliłeś się przyjść tu? Masz tyle bezczelności na twarzy, że odważyłeś się przyjść do moich progów, ty, co jawnie godzisz w me życie i z władzy królewskiej chcesz zbójecko ograbić? Powiedz, w imię bogów, czy masz mnie za głupca i tchórza, że postanowiłeś tak postąpić? A może pomyślałeś, że twoich zdradzieckich knowań nie potraę przejrzeć i przeniknąwszy, odeprzeć? [...] KREON Wiesz, jak należy postąpić? Najpierw wysłuchaj mojej odpowiedzi, a potem sam osądź, poznawszy prawdę. EDYP Jesteś biegły w mówieniu, natomiast ja złym słuchaczem, bo poznałem twoją złą wolę i wrogość. KREON Wysłuchaj mnie najpierw, o tym właśnie chciałem powiedzieć. [...] EDYP Jeśli ty sądzisz, że krzywdząc krewnego, nie poniesiesz sprawiedliwej kary, to jesteś w błędzie. KREON Zgadzam się z tobą, wyraziłeś się słusznie. Ale wyjaśnij mi, co złego tobie uczyniłem. EDYP Namawiałeś mnie czy nie, abym posłał kogoś i sprowadził czcigodnego wieszcza?
EDYP I nie wszczęliście poszukiwania po zabójstwie króla? KREON Wszczęliśmy, oczywiście, lecz nic nie wykryto. EDYP Czemu więc wówczas ów mędrzec nic nie wyjawił? KREON Nie wiem. O sprawach, których nie znam, zazwyczaj milczę. EDYP Na pewno coś wiesz i możesz rozgłosić. KREON O czym? Jeśli oczywiście wiem, nie odmówię. EDYP Gdyby wróżbita nie był z tobą w zmowie, nie powiedziałby, że ja jestem mordercą Lajosa. KREON Jeśli tak mówi, ty sam dobrze wiesz. Ja chcę dowiedzieć się od ciebie, w podobny sposób, jak ty ode mnie. EDYP Oczywiście się dowiesz, bo nie okażę się zabójcą. KREON No więc? Siostrę moją pojąłeś za żonę?
KREON Jeszcze teraz w tej sprawie sądzę tak samo.
EDYP Nie mogę zaprzeczyć twojemu pytaniu. [...]
EDYP Ile czasu minęło, gdy Lajos... [...]
KREON A czy ja nie jestem przy was dwojgu jako równy trzeci?
KREON Wiele już, wiele lat upłynęło. [...]
EDYP Oczywiście, i tu właśnie okazujesz się fałszywym druhem.
Karta pracy 31
KREON Wcale nie, jeśli oczywiście tę rzecz rozważysz tak jak ja. Najpierw pomyśl nad tym, czy wolałby ktoś królować w lęku, niż spać spokojnie i mieć przy tym władzę nie mniejszą. Ja w każdym razie z natury nie pragnę królowania, wolę żyć po królewsku. I tak samo sądzi każdy, kto kieruje się zdrowym rozsądkiem. Teraz wszystko mam od ciebie, bez kłopotów. Gdybym zaś sam panował, wiele robiłbym wbrew woli. Jak więc mogłoby być milsze królowanie od władzy bez trosk i udręki? Jeszcze tak nisko nie upadłem, żeby pragnąć coś innego niż zaszczyty i korzyści. [...] Możesz to sprawdzić, skoro wybierasz się do Pytii. Dowiedz się, czy wiernie przekazałem jej wyrok. A jeśli odkryjesz, że wspólnie z wróżbitą knułem spisek, zabij mnie nie tylko na podstawie twojego wyroku, lecz i mojego. Ale nie oskarżaj mnie ciemnymi wiedziony domysłami. [...] EDYP Gdy ktoś pełną parą chce mnie podejść zdradziecko, i ja muszę podjąć odpowiednie kroki. Jeśli natomiast spokojnie będę czekał, jego plany spełnią się, moje przegrają. KREON Czego więc chcesz? Wypędzić mnie z kraju? EDYP Wcale! Chcę cię ukarać śmiercią, nie wygnaniem. KREON Zgoda, ale najpierw musisz udowodnić moją zbrodnię. EDYP Mówisz, jakbyś nie chciał ustąpić ani być posłusznym. KREON Nie, bo nie myślisz normalnie.
EDYP Normalnie, przynajmniej w swoim interesie. KREON Trzeba widzieć i mój interes. EDYP Z natury jesteś złym człowiekiem. KREON Jeśli jesteś w błędzie? EDYP Na pewno musisz być posłuszny. KREON Nie wtedy, gdy ktoś źle rządzi. EDYP O miasto, miasto! KREON Ja też mam prawa w tym mieście, nie tylko ty. [...] JOKASTA Czemu, nieszczęśni, wywołaliście bezrozumną kłótnię? Nie wstyd wam, gdy kraj cierpi z powodu klęski, wy zajmujecie się sprawami osobistymi? [...] CHÓR Przyjaciela, z którym związałeś się przysięgą, nie odtrącaj dla czczych domysłów jak złego człowieka. EDYP Dowiedz się więc, że stając w jego obronie, prosisz o moją śmierć lub moje wygnanie z tej ziemi. [...] Niech sobie idzie, choćbym miał to przypłacić życiem lub przymusowym wygnaniem z kraju. Twoje prośby, nie jego wywody, ranią mi serce. On mi zawsze nienawistny będzie.
I. Rozpoznanie sytuacji i umiejscowienie fragmentu w dramacie ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
32
Karta pracy
II. Analiza fragmentu a) charakterystyka Edypa ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
b) charakterystyka Kreona ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
III. Odwołanie do całości utworu – istota hybris ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
IV. Konteksty ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
V. Wnioski ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................
Karta pracy 33
Karta pracy do dzieł plastycznych
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
I Obejrzyj część prezentacji multimedialnej dotyczącą obrazu Antoniego Brodowskiego Edyp i Antygona i wykonaj polecenia.
1 Określ okoliczności, w których zostali ukazani tytułowi bohaterowie obrazu. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
2 Przedstaw pokrótce historię, która doprowadziła bohaterów do sytuacji uchwyconej przez Brodowskiego. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
3 Dlaczego artysta namalował Edypa bosego? A. Przypomina w ten sposób, że bohater odbywa pokutę. B. Podkreśla tożsamość bohatera obrazu – w języku greckim imię Ojdypus można tłumaczyć jako człowiek o spuchniętych lub zniekształconych stopach. C. Nawiązuje do przeszłości Edypa, któremu w dzieciństwie rodzice przekłuli stopy. D. Wszystkie odpowiedzi są właściwe.
4 W jaki sposób został przedstawiony pejzaż? Scharakteryzuj kolejne elementy krajobrazu, a następnie je zinterpretuj.
Element krajobrazu
niebo
Jak został przedstawiony? Jaką pełni funkcję? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
góra
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
droga
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
płaskowyż w tle
. . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34
Karta pracy
5 Opisz wyraz twarzy Antygony. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
II Obejrzyj część prezentacji multimedialnej dotyczącą obrazu Johanna Heinricha Füssliego przeklina swego syna Polinejkesa i wykonaj polecenia.
Edyp
1 Wymień postaci widniejące na obrazie. • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Wyjaśnij tytuł dzieła. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
3 Opisz, jak artysta przedstawił na płótnie bohaterów. Postać
Opis
4 Przeanalizuj kompozycję obrazu. Zwróć uwagę na jej dominantę. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Karta pracy 35
III Porównaj obrazy Antoniego Brodowskiego i Johanna Heinricha Füssliego. W tym celu wykonaj polecenia. 1 Podaj czas powstania dzieł i nurt w sztuce, który reprezentują. Obraz
Data powstania
Nurt w sztuce
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
2 Na podstawie swojej znajomości mitu rodu Labdakidów oraz fabuły dwóch tragedii Sofoklesa: Króla Edypa i Antygony, określ tematykę obu obrazów i ustal, która scena wydarzyła się najpierw. Obraz
Temat obrazu
Chronologia scen
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
3 Scharakteryzuj sposób przedstawienia Edypa i Antygony na obu obrazach. Edyp Aspekt postaci
twarz (wygląd i wyraz twarzy)
postawa
strój
gestykulacja
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
36
Karta pracy
Antygona Aspekt postaci
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
twarz (wygląd i wyraz twarzy)
postawa
strój
gestykulacja
4 Zapisz w odpowiednich rubrykach tabeli podane wyrażenia. oświetlenie od przodu, silna ekspresyjność , statyczność , pejzaż pełen niepokoju, wyłaniające się z mroku silnie oświetlone sylwetki, użycie perspektywy, wyraźnie oświetlone postacie, kompozycja oparta na linii ukośnej, posągowy spokój, harmonia, ciemne tło Edyp i Antygona
światło
tło
kompozycja
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
Karta pracy 37
Propozycje odpowiedzi do karty pracy I. 1. Obraz ukazuje tułaczkę Edypa, który oślepił się i opuścił Teby, udając na banicję. Jego przewodniczką jest córka Antygona. 2. Wypełniła się przepowiednia, mówiąca o tym, że Edyp zabije ojca i dopuści się kazirodztwa z własną mat ką. Gdy prawda wyszła na jaw, Edyp w obliczu własnej hańby oślepił się i udał na wygnanie. 3. D. 4. niebo – zasnute ciemnymi, kłębiącymi się, groźnymi chmurami; światło słońca zostało w oddali, nad kra iną, którą opuścili Edyp i Antygona góra – ciemny masyw przysłania światło, podkreśla nastrój niepokoju droga – stanowi kontrast do ciemnego nieba; wędrówka jawi się jako przeznaczenie bohaterów, które kryje w sobie nadzieję płaskowyż w tle – idylliczny charakter skąpanego w słońcu krajobrazu, który Edyp musiał porzucić, skontrastowany z ciemnymi chmurami nad głowami wędrowców, podkreśla tragizm bohatera i okrucień stwo wyroków losu 5. np.: Twarz Antygony wyraża smutek i rezygnację, ale nie rozpacz. Dziewczyna patrzy w dal, jakby wy patrywała celu dalszej wędrówki. II. 1. Edyp, Polinejkes, Antygona, Ismena 2. Gdy wyszło na jaw ojcobójstwo i kazirodztwo Edypa, synowie odwrócili się od ojca. Wówczas Edyp uniósł się gniewem i przeklął Eteoklesa i Polinejkesa, przepowiadając im, że zginą w bratobójczej walce. 3. Postać
Opis
Edyp
jego twarz wyraża gniew; postawa sugeruje, że Edyp dokonuje sądu – w stronę syna wyciąga oskarżycielsko palec wskazujący, który kieruje do dołu, jakby skazywał Polinejkesa na śmierć i poniżenie
Polinejkes
odwraca głowę, a ręce układa w geście obronnym; odpycha od siebie wyrok ojca
Antygona
lewą ręką powstrzymuje ojca, prawą trzyma nad głową Polinejkesa w geście siostrzanej czułości i obrony
Ismena
klęczy i, wsparta na kolanie ojca, płacze; ukryta twarz czyni ją niejako nieobecną, co zapowiada bierną postawę bohaterki w obliczu rodzinnego koniktu, który z kolei Antygonę – mającą odwagę zaprotestować – doprowadzi do śmierci
4. Ręce Edypa i Polinejkesa tworzą linię ukośną, która dominuje w kompozycji obrazu. Przeciwwagą tej silnej dominanty są dwie kobiety – Antygona i Ismena. Inną opozycję stanowią z jednej strony Polinejkes, z drugiej – Edyp z córkami, które mimo widocznych uczuć do brata stają jednak po stronie ojcowskiego autorytetu. III. 1. Edyp i Antygona – 1828 – neoklasycyzm Edyp przeklina swego syna Polinejkesa – 1776–1778 – romantyzm 2. Edyp i Antygona – oślepiony Edyp znajduje się na wygnaniu, prowadzony przez córkę Antygonę – scena późniejsza Edyp przeklina swego syna Polinejkesa – Edyp po samobójstwie żony i samookaleczeniu przeklina syna, który nie okazał mu współczucia – scena wcześniejsza
38
Karta pracy
3. Edyp Aspekt postaci
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
twarz (wygląd i wyraz twarzy)
zamknięte, niewidzące oczy; ciemne gęste włosy i przystrzyżona równo broda; twarz spokojna, smutna, pełna rezygnacji, statyczna
oczy otwarte, choć już zaszłe bielmem i niewidzące; siwe i rozwichrzone włosy, wąsy, krzaczaste brwi i broda, nadające nieco szalony wygląd; twarz gniewna
postawa
mężczyzna stoi wsparty mocno na kiju, lewą nogę wysuwając lekko do przodu; mimo tragicznego położenia, w którym się znalazł Edyp, nie wydaje się uciekinierem, raczej godnie kroczy naprzeciw przeznaczeniu
mimo że Edyp siedzi – mocne wygięcie do tyłu powoduje, że wydaje się uchwycony w ruchu
strój
purpurowa szata przypomina, że Edyp był królem, przyciąga wzrok i czyni go głównym bohaterem obrazu
blada kolorystyka każe myśleć o pośmiertnym całunie
gestykulacja
gesty są dyskretne – jedną rękę ślepiec trzyma gesty gwałtowne, pełne ekspresji – obie ręce na ramieniu swojej przewodniczki, bez której wyrzucone przed siebie, jedna z wyciągniętym nie dałby sobie rady w nieprzyjaznym świecie, oskarżycielsko palcem wskazuje na klęczącego drugą – na kosturze wędrownym służącym i odwracającego twarz syna jednocześnie za laskę niewidomego
Antygona Aspekt postaci
twarz (wygląd i wyraz twarzy)
postawa
strój
gestykulacja
Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
twarz spokojna, smutna, zwrócona w bok, zajęta swoimi myślami
twarz zwrócona w kierunku ojca, pełna napięcia i buntu; wyraża zdumienie i przerażenie czynem ojca; włosy rozwiane pokazują, że bohaterka czynnie przeciwstawia się Edypowi
mimo że dziewczyna jest przewodniczką niewidomego ojca, odwraca i dystansuje się od niego; lekki wykrok wskazuje na niezbyt pospieszny ruch
ręce bohaterki – jedna zwrócona w stronę Edypa, druga – do Polinejkesa, sugerują, że bohaterka jest rozdarta między ojcem a bratem, próbuje być mediatorem, ale widać, że jej próby spełzną na niczym – Edyp jest zbyt zapiekły w swoim gniewie
szaty skromnie zakrywają nawet kostki dziewczyny, żółta materia trzymana w pasie pozwala zająć czymś ręce
blada suknia czyni postać Antygony przynależną do grupy Edypa i jego córek – Polinejkes wyraźnie odstaje kolorem swojego intensywnie żółtego stroju
ramiona opuszczone, jakby pod ciężarem nieszczęścia; ręce podtrzymują szatę
ręce w szerokim geście – jedna wyciągnięta w kierunku ojca, aby go powstrzymać, druga – rozciągnięta nad głową brata w geście obrony i czułości
4. Edyp i Antygona
Edyp przeklina swego syna Polinejkesa
światło
oświetlenie od przodu, wyraźnie oświetlone postacie
wyłaniające się z mroku silnie oświetlone sylwetki
tło
pejzaż pełen niepokoju, użycie perspektywy
ciemne tło
kompozycja
statyczność, posągowy spokój, harmonia
silna ekspresyjność, kompozycja oparta na linii ukośnej
Projekt edukacyjny 39
Kompleks Edypa w literaturze i sztuce 5. Sformułowanie wniosków. 6. Przygotowanie prezentacji multimedialnej o wy branych realizacjach.
Rodzaj projektu •
zbiorowy, klasowy
Czas
Przykładowe źródła
• trzy tygodnie
Cele • planowanie i organizowanie pracy w grupie; twórcze rozwiązywanie problemów; poszukiwa nie i selekcja materiałów źródłowych; przedsta wienie stanowiska i pracy zespołu w postaci pre zentacji multimedialnej
Zadania dla grup 1. Wybranie utworów literackich i artystycznych, w których można dostrzec realizację motywu kompleksu Edypa. 2. Zbadanie motywów postępowania postaci, oko liczności i konsekwencji ich działań. 3. Porównanie sposobów kreacji bohaterów. 4. Przywołanie opinii krytyków i badaczy literatury.
Sigmund Freud, Upadek kompleksu Edypa, [w:] idem, Życie seksualne, Warszawa 1999. Sigmund Freud, O Edypie i Hamlecie, [w:] idem, Objaśnianie marzeń sennych, Warszawa 1996. Karen Horney, Nowe drogi w psychoanalizie, Poznań 2001. Maria Janion, Żyjąc tracimy życie, Warszawa 2001. Psychoanaliza i literatura, pod red. Pawła Dybla i Michała Głowińskiego, Gdańsk 2001. Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006. Danuta Danek, Sztuka rozumienia. Literatura i psychoanaliza, Warszawa 1997. Joseph Campbell, Bohater o tysiącu twarzach, Poznań 1997. Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O zna czeniach i wartościach baśni, Warszawa 2010.
Harmonogram prac Czas
Działania
Wskazówki
1. tydzień
Realizacja zad. 1. – wybranie utworów literackich i artystycznych, w których pojawia się motyw kompleksu Edypa.
Uczniowie tworzą zespoły i wyłaniają liderów. Każda grupa ustala literaturę przedmiotu.
koniec 1. tygodnia
Konsultacje z nauczycielem.
Uczniowie zgłaszają swój wybór utworów literackich i artystycznych, pomysły na opracowanie tematu oraz źródła, z których będą korzystać.
2. tydzień
Realizacja zad. 2.–5.: zbadanie motywów postępowania postaci, okoliczności i konsekwencji ich działań; porównanie sposobów kreacji bohaterów; przywołanie opinii krytyków i badaczy literatury; sformułowanie wniosków.
Uczniowie dzielą się zadaniami i dokonują pogłębionej analizy tematu.
koniec 2. tygodnia
Konsultacje z nauczycielem.
Nauczyciel doradza zespołom w zakresie selekcjonowania zgromadzonych informacji.
3. tydzień
Realizacja zad. 6. – przygotowanie prezentacji multimedialnej o wybranych realizacjach.
Nauczyciel udziela wskazówek dotyczą cych konstrukcji prezentacji, pomaga uczniom rozwiązać poważniejsze problemy z opracowaniem materiału.
koniec 3. tygodnia
Uczniowie przedstawiają efekty swojej pracy. Nauczyciel ocenia prezentacje i projekt zgodnie z ustalonymi wcześniej kryteriami.
Nauczyciel może skorzystać z przykładowych kart oceny prezentacji i projektu.
40
Projekt edukacyjny
Koncepcja losu ludzkiego w dziełach literackich różnych epok Słownik współczesnych pisarzy polskich (seria I 1963–1966 oraz II 1977–1980), Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Rodzaj projektu •
zbiorowy, międzyklasowy
Czas
Zadania dla grup
• trzy miesiące
Cele • planowanie i organizowanie pracy w grupie; po szukiwanie i selekcja materiałów źródłowych; wykorzystywanie w praktyce zdobytej wiedzy; prezentowanie stanowiska i rezultatów pracy zespołu; kształcenie umiejętności publicznych wystąpień; redagowanie tekstu przemówienia i zaprezentowanie go przed publicznością; zorganizowanie konferencji
Przykładowe źródła Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1985. Józef Kowalski, Starożytni o sensie życia. Eseje, Warszawa 1988. Władysław Tatarkiewicz, Historia lozoi, tom 1–3, Warszawa 2005. Jadwiga Czachowska, Roman Loth, Bibliograa i biblioteka w pracy polonisty, Warszawa 1977.
1. Wybór dzieł literackich ukazujących różne kon cepcje losu ludzkiego na przestrzeni epok. 2. Znalezienie kontekstów lozocznych, historycznych, kulturowych. 3. Określenie i interpretacja przesłania omawianych utworów. 4. Sformułowanie wniosków. 5. Wybranie prelegentów na konferencję.
Zadania w ramach współpracy między grupami 6. Ustalenie terminu i godziny konferencji. 7. Wybranie osoby prowadzącej spotkanie. 8. Wyznaczenie ekipy technicznej zajmującej się przygotowaniem sali i nagłośnienia. 9. Wykonanie zaproszeń dla nauczycieli, rodziców, koleżanek i kolegów. 10. Działania organizacyjne i techniczne. 11. Przeprowadzenie szkolnej konferencji, której te matem będzie koncepcja losu ludzkiego w dzie łach literackich różnych epok.
Harmonogram prac Czas
Działania
1. miesiąc
Realizacja zad. 1.–4.: wybór dzieł ukazujących różne koncepcje losu ludzkiego; znalezienie kontekstów lozocznych, historycznych, kulturowych; określenie i interpretacja przesłania omawianych utworów; sformułowanie wniosków. Konsultacje z nauczycielem.
koniec 1. miesiąca 2. miesiąc
koniec 2. miesiąca 3. miesiąc koniec 3. miesiąca
Realizacja zad. 5. – wybranie prelegentów. Współpraca między grupami (zad. 6.–9.): ustalenie terminu i godziny konferencji; wyznaczenie osoby prowadzącej spotkanie oraz ekipy technicznej zajmującej się przygotowaniem sali i nagłośnienia; wykonanie zaproszeń dla nauczycieli, rodziców, koleżanek i kolegów. Konsultacje z nauczycielem. Współpraca między grupami (zad. 10.): działania organizacyjne i techniczne. Przeprowadzenie konferencji (zad. 11.). Nauczyciel ocenia wystąpienia zgodnie z ustalonymi kryteriami.
Wskazówki
Uczniowie dzielą się na zespoły i wybierają spośród siebie liderów.
Uczniowie zgłaszają pomysły na opracowanie tematu oraz źródła, z których będą korzystać. Uczniowie piszą w grupach teksty wystąpień. Następnie prelegenci czytają je na forum swojego zespołu. Dzięki informacji zwrotnej, jaką uzyskują od słuchaczy, dokonują poprawek w przemowach. Trenują występ przed publicznością. Grupy, współpracując ze sobą, przystępują do organizowania konferencji. Nauczyciel proponuje poprawki w tekstach i udziela wskazówek dotyczących wystąpień. Nauczyciel pomaga uczniom rozwiązać poważniejsze problemy z przygotowaniem konferencji. Można skorzystać z przykładowych kart oceny wystąpienia i projektu.
Projekt edukacyjny 41
Kreacje bohatera tragicznego w literaturze 5. Sformułowanie wniosków. 6. Przygotowanie broszury na temat wybranych postaci.
Rodzaj projektu •
zbiorowy, klasowy
Czas
Przykładowe źródła
• trzy tygodnie
Cele • planowanie i organizowanie pracy w grupie; twórcze rozwiązywanie problemów; poszukiwa nie oraz selekcja materiałów źródłowych; pre zentowanie stanowiska i efektów pracy zespołu w postaci broszury; analizowanie literatury pod kątem powtarzającego się motywu fatum; kate goryzowanie materiału literackiego
Zadania dla grup 1. Wybranie utworów literackich, w których głów ny bohater jest postacią tragiczną. 2. Zbadanie sposobów kreacji bohatera, a następ nie wskazanie podobieństw i różnic występują cych między nimi. 3. Analiza przyczyn i różnych form tragizmu po staci. 4. Przywołanie opinii krytyków i badaczy literatury.
Andrzej Z. Makowiecki, Słownik postaci literac kich. Literatura polska, Warszawa 2004. Słownik terminów literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Wrocław 1988. Jadwiga Czachowska, Roman Loth, Bibliograa i biblioteka w pracy polonisty, Warszawa 1977. Jacek Poznański, Jerzy Margula, Mateusz Logos, Literackie koncepcje tragizmu, [w:] Wzorcowe pre zentacje 100 tematów. Nowa ustna matura z języka polskiego, pod red. Grażyny Chrzanowskiej, Warszawa 2004. Maria Janion, Romantyzm, rewolucja, marksizm, Gdańsk 1972. Juliusz Kleiner, W kręgu historii i teorii literatury, Warszawa 1981. Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej, Wrocław 1991. Stefan Zabierowski, Tragizm „Antygony” Sofokle sa, „Polonistyka” 1979, nr 6.
Harmonogram prac Czas
Działania
Wskazówki
1. tydzień
Realizacja zad. 1. – wybranie utworów literackich, w których główny bohater jest postacią tragiczną.
Uczniowie tworzą grupy i wyłaniają liderów. Szukają w różnych źródłach postaci literackich do opracowania.
koniec 1. tygodnia
Konsultacje z nauczycielem.
Uczniowie zgłaszają wytypowanych bohaterów oraz podają literaturę podmiotu i przedmiotu.
2. tydzień
Realizacja zad. 2.–5.: zbadanie sposobów kreacji bohatera, wskazanie podobieństw i różnic między nimi; analiza przyczyn i różnych form tragizmu postaci; przywołanie opinii krytyków i badaczy literatury; sformułowanie wniosków.
Uczniowie dzielą się zadaniami i dokonują pogłębionej analizy tematu.
koniec 2. tygodnia
Konsultacje z nauczycielem.
Nauczyciel doradza zespołom w zakresie selekcjonowania zgromadzonych informacji.
3. tydzień
Realizacja zad. 6. – przygotowanie broszury na temat Uczniowie piszą teksty i gromadzą materiały wybranych postaci. do broszury. Nauczyciel pomaga im w zakresie układu oraz formy gracznej i językowej przygotowanych materiałów.
koniec 3. tygodnia
Prezentacja broszury na forum klasy.
Nauczyciel może skorzystać z przykładowych kart oceny broszury i projektu.
42
Projekt edukacyjny
Kryteria oceny prezentacji Przykładowa karta oceny prezentacji
Numer grupy: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Termin prezentacji: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Imiona i nazwiska uczniów:
............................................................................................
...............................................................................................................................
Liczba punktów
Oceniane elementy prezentacji multimedialnej
Zgodność z tematem. Wyczerpanie tematu. Poziom merytoryczny. Poprawność językowa wykładu towarzyszącemu pokazowi prezentacji. Odpowiednie tempo prezentacji. Estetyka, staranność wykonania pracy. Uporządkowany i logiczny układ prezentacji (trójdzielna budowa – wstęp, rozwinięcie, zakończenie). Oryginalność. Wykorzystanie różnych źródeł informacji. Podanie źródeł. Dbałość o zainteresowanie odbiorców. Suma punktów
Kryteria oceny wystąpienia Przykładowa karta oceny wystąpienia
Numer grupy: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Termin wystąpienia: Imię i nazwisko ucznia:
..............................................
..................................................................................................
...............................................................................................................................
Liczba punktów
Oceniane elementy wystąpienia
Zgodność z tematem. Wyczerpanie tematu. Poziom merytoryczny. Poprawność językowa wykładu. Odpowiednie tempo wykładu. Operowanie głosem (poprawna dykcja, odpowiednia intonacja i modulacja głosu). Uporządkowany i logiczny układ wykładu (trójdzielna budowa – wstęp, rozwinięcie, zakończenie). Oryginalność. Wykorzystanie różnych źródeł informacji. Podanie źródeł. Dbałość o zainteresowanie odbiorców. Suma punktów
Projekt edukacyjny 43
Kryteria oceny broszury Przykładowa karta oceny broszury
Numer grupy: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Termin prezentacji broszury: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Imię i nazwisko ucznia:
..................................................................................................
...............................................................................................................................
Liczba punktów
Oceniane elementy broszury
Zgodność z tematem. Wyczerpanie tematu. Poziom merytoryczny. Poprawność językowa tekstów. Estetyka wykonania pracy. Uporządkowany i logiczny układ zawartości broszury. Oryginalność. Wykorzystanie różnych źródeł informacji. Podanie źródeł. Dbałość o zainteresowanie czytelników. Suma punktów
Kryteria oceny projektu Przykładowa karta oceny projektu
Numer grupy: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Imiona i nazwiska uczniów: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... .......... ......... ......... .......... ......... .......... ......... ......... .......... ......... .......... ... ................ ................ ................ ................. ................ ................. ................ ...
Liczba punktów
Oceniane elementy projektu
Właściwe zaplanowanie pracy. Podział zadań zgodnie z umiejętnościami i zainteresowaniami poszczególnych członków grupy. Zaangażowanie wszystkich osób z zespołu. Dokumentowanie prac nad projektem. Wykorzystanie informacji z różnorodnych źródeł. Uporządkowanie i krytyczna analiza zebranych materiałów. Wykazanie się zdolnościami organizacyjnymi. Systematyczność pracy, terminowość. Suma punktów
44
Notatki z lektury
Edyp w pigułce Geneza
tragedii
• napisany ok. 427 r. p.n.e. utwór należy do cyklu trzech tragedii tebańskich Sofoklesa – Król Edyp Edyp w Kolonie Antygona – opartych na mitach o tebańskim rodzie Labdakidów ,
,
Elementy
świata przedstawionego
• czas: akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia (jedność czasu) • miejsce wydarzeń: dziedziniec przed pałacem królewskim w Tebach w środkowej Grecji (jedność miejsca) • akcja dotyczy jednego wątku – dążenia Edypa do poznania własnej przeszłości (jedność akcji) • główni bohaterowie: Edyp, Jokasta, Kreon, Tyrezjasz, Kapłan Zeusa, Posłaniec z Koryntu, Pasterz, Chór Najważniejsze
wydarzenia w utworze
• Prolog: do Edypa, króla Teb, przychodzi procesja błagalników, ponieważ miasto nęka klęska zarazy i nieurodzaju; Edyp czeka na Kreona, którego wysłał do wyroczni delckiej, aby poznać przyczynę nieszczęść i sposób zaradzenia im; Kreon przynosi wieści, że klęski są zemstą bogów za niepomszczenie przelanej krwi Lajosa – poprzedniego króla Teb; Edyp deklaruje, że odnajdzie i ukarze mordercę • Parodos: Chór opisuje katastrofalny stan, w którym znalazło się miasto; wzywa bóstwa opiekuńcze • Epejsodion I: orędzie Edypa, w którym król przeklina zabójcę i wszystkich, którzy chcieliby go chronić; na dwór przybywa Tyrezjasz sprowadzony przez Edypa za radą Kreona; początkowo ociąga się z odpowiedzią, kto jest winny zbrodni; pod wpływem nalegań Edypa sugeruje królowi, że to on jest mordercą; Edyp wzburzony wyrzuca wróżbitę z pałacu • Stasimon I: Chór jest zdezorientowany, ale staje w obronie Edypa • Epejsodion II: Edyp podejrzewa spisek i oskarża swojego szwagra o zmowę z Tyrezjaszem; Kreon broni się przed zarzutami, żąda sprawiedliwego sądu; Edyp grozi mu karą śmierci; Jokasta próbuje złagodzić spór, podaje okoliczności śmierci Lajosa, aby uspokoić męża; Edyp słucha z rosnącym przerażeniem, ponieważ rozpoznaje fakty z przeszłości; królowa demonstracyjnie lekceważy mroczne przepowiednie wyroczni
• Stasimon II: Chór oburzony świętokradczą wypowiedzią Jokasty ubolewa nad upadkiem wiary • Epejsodion III: Jokasta zaczyna uświadamiać sobie straszną prawdę, modli się do Apollina o pomoc; na dwór przybywa Posłaniec z Koryntu z wieścią o śmierci Polibosa, którą Edyp przyjmuje z ulgą – wierzy, że nie zostanie ojcobójcą; jednak nadal boi się kazirodztwa – Posłaniec, chcąc go uspokoić, wyjawia, że król i królowa Koryntu nie byli jego biologicznymi rodzicami; Jokasta pojmuje, że Edyp jest jej synem porzuconym w dzieciństwie na śmierć w górach; prosi męża, by zaniechał dalszego śledztwa; odchodzi popełnić samobójstwo • Stasimon III: Chór pyta, kim jest tajemniczy Edyp • Epejsodion IV: zjawia się wezwany przed oblicze władcy Pasterz, stary sługa Lajosa; przymuszony potwierdza wersję Posłańca z Koryntu – przed laty dał Posłańcowi znalezione w lesie niemowlę, które było synem królewskim • Stasimon IV: Chór lamentuje nad losem Edypa i marnością ludzkiego życia • Exodos: Służący przynosi wieści o samobójstwie Jokasty i oślepieniu się Edypa; bohater rozpacza nad swym losem, błaga Kreona, następcę na tebań skim tronie, by godnie pochował siostrę, wygnał go z Teb i zaopiekował się jego córkami – Antygo ną i Ismeną; żegna się z dziećmi i opuszcza miasto
-
-
Zagadnienia
do interpretacji
• tragizm i ironia tragiczna głównymi wyznacznikami kreacji bohatera • fatum – determinizm losu Edypa • „mimowolne zbłądzenie” bohatera źródłem jego nieszczęść • Edyp jako postać archetypowa • tragedia Sofoklesa inspiracją psychoanalitycznej koncepcji „kompleksu Edypa” Motywy
• zbrodni (ojcobójstwa i kazirodztwa) • fatum, nieuchronnego przeznaczenia, które determinuje ludzki los • winy i kary • małżeństwa • miłości/nienawiści rodziców do dzieci oraz dzieci do rodziców • samobójstwa i samookaleczenia • przepowiedni • cierpienia
Notatki z lektury 45
Wybrane
cytaty
• EDYP
I przeklinam tego, co to sprawił – sam lub wspólnie z innymi, niech w proch się zamieni jego marne życie. A gdyby, za moją wiedzą, w moim własnym domu schronił się morderca, ta sama klątwa niech i mnie dosięgnie. [Epejsodion I]
• TYREZJASZ Biada, biada! Straszna rzecz znać prawdę, która nie służy wiedzącemu. Bo ja, dobrze wiedząc o tym, musiałem zapomnieć, skoro przybyłem tutaj na wezwanie. [Epejsodion I]
• EDYP Tak bezwstydnie śmiesz rzucać obelgi? I jak myślisz uniknąć kary?
TYREZJASZ Już uniknąłem, bo mam w sobie bezwzględną prawdę.
EDYP Kto cię tej prawdy nauczył? Chyba nie sztuka wróżebna?
TYREZJASZ Ty sam. Bo ty zmusiłeś mnie do mówienia, bez mojej woli. [Epejsodion I]
• TYREZJASZ Poza tym wyrzucasz mi ślepotę, powiadam ci, choć masz oczy i widzisz, nie dostrzegasz, w jakim miejscu zła się znajdujesz ni gdzie i z kim mieszkasz. A czy przynajmniej znasz swoje pochodzenie? Nie wiedząc o tym, jesteś wrogiem swoich najbliższych – tych, co znajdują się w Hadesie, i tych, co na ziemi. Obosieczna klątwa, ojca i matki, wypędzą cię z tego kraju. Będziesz w wiecznym mroku, choć teraz jasno widzisz. [...] Ani przeczuwasz ogrom zła, jakie spadnie kiedyś na ciebie i na twoje dzieci. [...] Bo nie ma wśród śmiertelnych nikogo, kto by bardziej od ciebie został doszczętnie zniszczony.
[Epejsodion I] • EDYP Kto mnie zrodził?
TYREZJASZ Dzisiejszy dzień cię zrodził i zniszczy. [Epejsodion I]
• EDYP Gdy ktoś pełną parą chce mnie podejść zdradziecko, i ja muszę podjąć odpowiednie kroki. Jeśli natomiast spokojnie będę czekał, jego plany spełnią się, moje przegrają.
KREON Czego więc chcesz? Wypędzić mnie z kraju?
EDYP Wcale! Chcę cię ukarać śmiercią, nie wygnaniem.
[...] KREON Jeśli jesteś w błędzie?
EDYP Na pewno musisz być posłuszny.
KREON Nie wtedy, kiedy ktoś źle rządzi.
EDYP O miasto, miasto!
KREON Ja też mam prawa w mieście, nie tylko ty.
[Epejsodion II] • JOKASTA Czego ma się bać człowiek, kiedy życiem jego rządzi przypadek i niczego nie można przewidzieć? Lepiej żyć beztrosko, jak się da. A ty nie bój się związku z matką, bo niejednemu śmiertelnikowi się śniło, że z matką dzieli łoże. Łatwiej życie przeżyć temu, kto lekceważy te rzeczy. [Epejsodion III]
• JOKASTA Po co pytasz, o kim on mówi? Nie zawracaj tym głowy. Nawet słów jego nie warto pamiętać.
EDYP To być nie może. Mając takie dowody, nie mogę nie wykryć swego pochodzenia.
JOKASTA Na bogi! Jeśli miłe ci życie, nie staraj się zbadać. Wystarczy mojej męki. [Epejsodion III]
• EDYP Biada! Biada! Wszystko więc okaże się prawdą. O światło! Niech cię dziś ostatni raz oglądam! Ja, com się urodził od tych, od któr ych nie powinienem, żył z tymi, z którymi nie powinienem, zabiłem tych, których nie powinienem.
[Epejsodion IV] • CHÓR O rodacy tebańskiej ojczyzny, widzicie, oto Edyp, który treść zagadek życia przeniknął, wielki mąż stanu! Jego szczęśliwy los wzbudzał zazdrość wśród ludzi. A teraz, patrzcie, w jaką przepaść, w jaką otchłań nieszczęścia runął. Dlatego każdy człowiek, patrząc, musi widzieć swój ostatni dzień, niech póki nie zazna złego, nie ogłasza się szczęśliwym, nie chwali żadnego śmiertelnika przed końcem jego życia. [Exodos]
46
Test A
Sprawdź, ile wiesz
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
1 Uzupełnij drzewo genealogiczne rodu Labdakidów.
.....................
klasa
4 p.
Lajos + Jokasta
Edyp +
..............................
Eteokles
..............................
..............................
..............................
2 Połącz informacje dotyczące pochodzenia Edypa z osobami, które ich mu dostarczyły. Tyrezjasz • Posłaniec z Koryntu • Pasterz •
Kreon • Jokasta •
6 p.
• Przynosi wiadomość od wyroczni, że zaraza, która dotknęła Teby, jest zemstą bogów za bezkarność zabójcy Lajosa. • Oskarża Edypa o zamordowanie Lajosa. • Opowiada, że Lajos został zamordowany na rozstajnych drogach przez zbójców. Wspomina, jak wyglądał – wysoki, lekko siwiejący, podobny do Edypa. Podróżował z kilkoma sługami, z napadu uszedł z życiem jeden, który po tych zdarzeniach poprosił o zwolnienie ze służby na dworze i przeniósł się na wieś. • Powiadamia o śmierci Polibosa. Wyznaje Edypowi, że Polibos i Meropa nie byli jego biologicznymi rodzicami, sam bowiem przekazał im okaleczone dziecko, które ocalił od śmierci pasterz Lajosa. • Potwierdza, że przekazał Posłańcowi królewskiego syna.
3 Na Edypie ciążyła hamartia. Zdeniuj ten termin. Wyjaśnij, jak i dlaczego bohater sam
3 p.
w nale tragedii wymierza sobie karę.
........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... ..............
4 Wytłumacz, na czym polega ironia tragiczna. Przywołaj dwa ilustrujące jej działanie
3 p.
przykłady z życia Edypa.
........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... ..............
Test A
5 Uzupełnij tabelę. Rozstrzygnij, czy podane motywy występują w tragedii Sofoklesa.
47
4 p.
Odpowiedzi twierdzące uzasadnij odwołaniami do treści utworu. Motyw
Jest
Nie ma
Odwołania do treści Króla Edypa
kazirodztwa
cierpienia
wsi
miłości rodzica do dzieci błazna
władzy
6 Porównaj koncepcję losu ludzkiego zawartą w Król Edypie z reeksjami z przytoczonego
3 p.
fragmentu biblijnej Księgi Koheleta. Stary Testament Księga Koheleta (fragment)
Marność nad marnościami, rzekł kaznodzieja, marność nad marnościami, wszystko marność. Jaki pożytek ma człowiek z całego trudu swego, którym trudzi się pod słońcem? Przemija pokolenie i rodzi się pokolenie, a ziemia trwa na wieki. ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... ..........
48
Test B
Sprawdź, ile wiesz
....................................................
imię i nazwisko
.......................
data
.....................
klasa
1 Nazwij i opisz cztery motywy występujące w Królu Edypie.
4 p.
•....................................................................................................................... ........................................................................................................................
•....................................................................................................................... ........................................................................................................................
•....................................................................................................................... ........................................................................................................................
•....................................................................................................................... ........................................................................................................................
2 Ustal kolejność chronologiczną wydarzeń obecnych w tragedii Sofoklesa.
6 p.
Służący przynosi wiadomość o samobójstwie Jokasty i oślepieniu się Edypa. Kreon przekazuje Edypowi wiadomość, że przyczyną gniewu bogów jest obecność w Tebach mordercy Lajosa. Posłaniec z Koryntu przybywa z wieścią o śmierci Polibosa. Wezwany na dwór Pasterz, stary sługa Lajosa, wyjawia historię niemowlęcia porzuconego w lesie. Edyp prosi Kreona, by godnie pochował Jokastę, wygnał go z Teb i zaopiekował się siostrzenicami. Wróżbita zdradza Edypowi, że on sam jest mordercą Lajosa.
3 Wyjaśnij, co oznacza grecki termin hybris, i zilustruj go dwoma przykładami postępowania
3 p.
w Królu Edypie.
........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... ..............
4 Zdeniuj kategorię tragizmu. Wytłumacz, na czym polegał tragizm Edypa.
3 p.
........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... .............. ........................................................................................................... ..............
Test B
5 Wpisz do tabeli cechy charakterystyczne elementów świata przedstawionego w Królu Edypie. Element świata przedstawionego
49
4 p.
Cecha charakterystyczna
miejsce akcji
czas
ogranicza się do jednego wątku
bohaterowie (główne osoby dramatu i liczba bohaterów występujących w jednej scenie)
6 Sformułuj prawdę o ludzkim losie zawartą w przytoczonej pieśni Chóru.
3 p.
Sofokles Król Edyp Stasimon IV (fragment) Ludzie, pokolenie śmiertelnych, wasze życie marne, nic nie warte. Któż by na tym świecie więcej szczęścia doznał, niż tyle, by żyć w złudzeniu i zgasnąć? Widząc twój okropny los, nieszczęsny Edypie, żadnemu śmiertelnemu nie zazdroszczę. ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... .......... ............................................................................................................... ..........
50
Klucz do testu sprawdzianu
Klucz do testu Nr
zadania 1.
Odpowiedź dla grupy A
Lajos + Jokasta
Edyp + Jokasta
Polinejkes Eteokles Antygona Ismena
2.
3.
• Tyrezjasz – Oskarża Edypa o zamordowanie Lajosa. • Posłaniec z Koryntu – Powiadamia o śmierci Polibosa. Wyznaje Edypowi, że Polibos i Meropa nie byli jego biologicznymi rodzicami, sam bowiem przekazał im okaleczone dziecko, które ocalił od śmierci pasterz Lajosa. • Pasterz – Potwierdza, że przekazał Posłańcowi królewskiego syna. • Kreon – Przynosi wiadomość od wyroczni, że zaraza, która dotknęła Teby, jest zemstą bogów za bezkarność zabójcy Lajosa. • Jokasta – Opowiada, że Lajos został zamordowany na rozstajnych drogach przez zbójców. Wspomina, jak wyglądał – wysoki, lekko siwiejący, podobny do Edypa. Podróżował z kilkoma sługami, z napadu uszedł z życiem jeden, który po tych zdarzeniach poprosił o zwolnienie ze służby na dworze i przeniósł się na wieś.
Odpowiedź dla grupy B
Punktacja
np.: • motyw zbrodni – Edyp zabija ojca • motyw fatum – przeznaczenie determinuje los człowieka, jego wyroki są nieuchronne • motyw miłości/nienawiści rodziców do dzieci oraz dzieci do rodziców – skazanie na śmierć Edypa przez Lajosa i Jokastę, ojcobójstwo popełnione przez Edypa, miłość Edypa do córek, miłość Jokasty i Edypa • motyw samobójstwa – Jokasta wiesza się po ujawnieniu prawdy o pochodzeniu Edypa
4 p.
[5] Służący przynosi wiadomość o samobójstwie Jokasty i oślepieniu się Edypa. [1] Kreon przekazuje Edypowi wiadomość, że przyczyną gniewu bogów jest obecność w Tebach mordercy Lajosa. [3] Posłaniec z Koryntu przybywa z wieścią o śmierci Polibosa. [4] Wezwany na dwór Pasterz, stary sługa Lajosa, wyjawia historię niemowlęcia porzuconego w lesie. [6] Edyp prosi Kreona, by godnie pochował Jokastę, wygnał go z Teb i zaopiekował się siostrzenicami. [2] Wróżbita zdradza Edypowi, że on sam jest mordercą Lajosa.
np.: Hamartia to wina tragiczna, nieświanp.: Hybris to ludzka duma, pycha dome popełnienie złych czynów. Edyp, polegająca na przeświadczeniu, mimo że ojcobójstwa i kazirodztwa że człowiek jest w stanie uniknąć dopuścił się nieświadomie, wziął za nie przeznaczonego mu losu, że może odpowiedzialność. Oślepił się i opuścił wymknąć się boskim wyrokom. Edyp Teby, zgodnie z własnym wcześniejszym zgrzeszył, gdy opuszczając Korynt, wyrokiem na królobójcę. Do końca zacho- wierzył, że w ten sposób uniknie wał się jak bohater tragiczny – cierpiący, popełnienia ojcobójstwa i kazirodztwa. ale jednocześnie szlachetny i niezłomny Także Lajos dopuścił się hybris – w tym cierpieniu. usłyszawszy przepowiednię o tym, że zamorduje go własny syn, skazał dziecko na śmierć, podjął próbę oszukania fatum.
(po 1 p. za każdy poprawny element odpowiedzi)
6 p.
(po 1 p. za każdy poprawny element odpowiedzi)
3 p. (1 p.
za poprawne zdeniowanie pojęcia i 2 p. za właściwe odniesienie do treści utworu)
Klucz do testu
Nr
zadania 4.
5.
6.
Odpowiedź dla grupy A
Odpowiedź dla grupy B
Punktacja
np.: Ironia tragiczna to kategoria estetyczna realizowana w tragedii greckiej. Występuje, gdy bohater tragiczny próbuje uniknąć fatum, a podejmowane przez niego działania paradoksalnie przyspieszają tylko spełnienie się wyroków losu (bogów). Jest to więc nieświadome i wbrew ludzkiej woli wypełnienie własnego przeznaczenia. Edyp doświadczył działania ironii tragicznej, gdy uciekł z Koryntu, by nie popełnić ojcobójstwa i kazirodztwa. Paradoksalnie dzięki temu znalazł się na rozstajnych drogach, gdy przejeżdżał tamtędy jego ojciec – Lajos. Edyp wdał się z nim w spór i go zabił. Następnie podążył do Teb i w nagrodę za pokonanie Snksa otrzymał rękę królowej Jokasty – swojej matki. Drugi raz los zakpił z Edypa, gdy władca wydawał wyrok na zabójcę Lajosa – określił w ten sposób karę dla siebie. Im usilniej Edyp docieka prawdy o swoim pochodzeniu, tym bardziej zbliża się do katastrofy.
np.: Tragizm to kategoria estetyczna nieodłączna w konstrukcji tragedii greckiej. Oznacza nieuchronne zmierzanie bohatera do katastrofy z powodu okoliczności narzuconych człowiekowi z zewnątrz: wystąpienia nierozwiązywalnego koniktu między równorzędnymi racjami (między którymi nie można dokonać wyboru, ponieważ każdy wybór jest zły i sprowadza nieszczęście) bądź też działania fatum determinującego ludzki los. Kategoria tragizmu realizuje się w osobie bohatera tragicznego – wybitnej jednostki doświadczonej przez wyroki boskie. W utworze Sofoklesa takim bohaterem jest Edyp – nieprzeciętny i szlachetny, lecz jego wszystkie działania podejmowane w imię pozytywnych wartości prowadzą do katastrofy.
3 p. (1 p.
Motywy występujące w Królu Edypie: • kazirodztwa – małżeństwo i spłodzenie dzieci z Jokastą • cierpienia – Edyp cierpi, gdy uświadamia sobie znaczenie swoich czynów; cierpi z powodu samobójstwa Jokasty i rozstania z dziećmi • miłości rodzica do dzieci – Edyp kocha swoje dzieci, szczególnie czuły jest wobec córek • władzy – Edyp jest oddanym i jednocześnie dumnym ze swych zasług królem Teb; podejrzewa Kreona o spisek z Tyrezjaszem
• miejsce akcji – cała akcja toczy się w jednym miejscu ograniczonym do dziedzińca przed tebańskim pałacem królewskim • czas – akcja tragedii rozgrywa się w ciągu jednej doby • akcja – ogranicza się do jednego wątku • bohaterowie – Edyp, Jokasta, Kreon, Tyrezjasz, Kapłan, Posłaniec z Koryntu, Pasterz, Chór; w jednej scenie występują najwyżej trzy osoby i Chór
np.: Antyczna tragedia i przytoczony fragment księgi biblijnej zawierają zbliżoną koncepcję ludzkiego losu – podobnie oceniają kondycję człowieka. Według obu autorów jest on istotą kruchą, narażoną na różnego rodzaju niebezpieczeństwa – takie jak bycie igraszką w rękach losu – i skazaną na rozpad. Cierpienie jest nieodłącznym towarzyszem człowieka, w czym trudno dostrzec jakikolwiek sens, życie zaś – ulotną chwilą, która nieuchronnie kończy się śmiercią.
np.: Przesłanie wynikające z pieśni Chóru w Stasimonie IV jest pesymistyczne – życie ludzkie, okupione cierpieniem i zwieńczone śmiercią, nie ma większej wartości. Nie istnieje człowiek, o którym można by powiedzieć, że przekroczył ograniczenia ludzkiej egzystencji. Wszystko sprowadza się do tego, że żyjemy złudzeniami, skazani na ograniczoność swojej percepcji, a potem umieramy. Tragiczny los Edypa, którego dotknęło tak ogromne cierpienie, staje się symbolem losu każdego człowieka. Suma punktów
za poprawne zdeniowanie pojęcia i 2 p. za właściwe odniesienie do treści utworu)
4 p.
(po 1 p. za każdy poprawny element odpowiedzi)
3 p.
(za poprawną interpretację cytatu)
23
51
