A. Emil Emilee Dur Durkh khei eim m 1. Koncepcja faktu społecznego FAKT SPOŁECZNY – ustalone działania lub idee, przed którymi jednostki zostają postawione jak przed faktami dokonany dokonanymi mi i nie mają na nie żadnego żadnego wpływu. wpływu. Def. Durkheima: Durkheima: „jest „jest to wszelki wszelki sposób sposób postępow postępowania ania,, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”. Fakt Faktyy społ społec eczn znee trze trzeba ba trak trakto towa waćć jak jak rzecz rzeczyy (moż (możli liwe we są do pozn poznan ania ia jedy jedyni niee drog drogąą obse obserw rwac acji ji i eksperymentów), są czymś zewnętrznym wobec jednostek. Mają charakter przymusowy. 2. Koncepcja homo duplex (człowieka rozdwojonego) rozdwojonego) Według Durkheima człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy umysł i ciało.
Człowiek
DUSZA, rozum, świadomość – myślenie pojęciowe, normy moralne, religia [Człowiek] Bezosobowy Altruistyczny Uniwersalny Społeczny sfera sacrum
Ciągły ANTAGONIZM
CIAŁO, zmysły, instynkty
[Zwierzę] Osobowy Egoistyczny Indywidualistyczny Jednostkowy sfera profanum
Aby postępować moralnie, człowiek musi postępować wbrew swej zwierzęcej naturze. 3. Konc Koncep epcj cjaa Rel Relig igii w my myśl śl Durk Durkhe heim imaa (ro (rola la,, cha chara rakt kter er)) Religia stwarza tę drugą stronę człowieka – sacrum (jednostka odczuwa wobec niej lęk, strach i tym samym powściąga swe naturalne, zwierzęce odruchy, rezygnuje z zaspokajania zwierzęcych potrzeb na rzecz innych) Religia stwarzając zakazy i nakazy, umożliwia przejście ze zwierzęcia do człowieka. Społeczeństwo zwierzęce Społeczeństwo ludzkie Jednos Jednostk tkaa rządz rządzona ona jest jest wyłąc wyłączni zniee od wewnątrz Jedn Jednos ostk tkaa rząd rządzo zona na jest jest od zewnątrz (sposoby (instynkty) działania narzucone/proponowane są zinternalizowane przez jednostkę – dołączają do jej natury) Durkh Durkheim eim rozumi rozumiał ał bóstwo bóstwo jako jako pozba pozbawio wione ne indyw indywidu iduów ów społe społecze czeńst ństwo, wo, któ które re jest jest przeks przekszta ztałc łcone one i przedstawiane symbolicznie. To właśnie bóstwo-społeczeństwo jest odpowiedzialne za zewnętrzny wpływ na człowieka. Przeobraża jednostkę ze zwierzęcia w człowieka – istotę rozumną i moralną. 4. Społeczeństwo ja jako rz rzeczywistość sui generis (swoista) – realizm socjologiczny Społeczeństwo jest „zewnętrzne” wobec jednostek, jest przyswajane w procesie socjalizacji. Rzeczywistość Rzeczywistość społeczna jest dla jednostek zawsze rzeczywistością rzeczywistością zastaną (nie (nie tworzymy języka, tylko się go uczymy itd.). Jednostka dostosowuje się do norm obowiązujących w społeczeństwie, a jeśli się sprzeciwia, musi liczyć się z karą w postaci rozmaitych sankcji. Działalność ludzka jest działalnością świadomą, ale ta świadomość nie jest adekwatnym odzwierciedleniem rzeczywistości np. uważamy się za rozumnych, ale jesteśmy niewolnikami nierozumnych przesądów. Stąd też musi istnieć rozbieżność między zamierzeniami jednostek, a skutkami ich działalności. Społeczeństwo rozwija się według własnych praw, w obliczu których jednostki okazują się bezsilne (zewnętrzny charakter). Społeczeństwo zatem nie jest sumą jednostek, jest organizmem. 5. St Stoosunek nek wobe wobecc nomi nomina nallizmu zmu i rea realiz lizmu Strona |1
Nominalizm głosi, że nie istnieje nic takiego, co zazwyczaj określa się jako „społeczeństwo” lub „grupa społeczna”; są to terminy puste, nie posiadające realnego desygnatu. Realnie istnieją tylko ludzie. Cechy przypisywane społeczeństwu lub grupie społecznej można zredukować do cech zbioru tworzących je jednostek. Według Durkheima społeczeństwo nie jest sumą jednostek, to organizm. Realizm utrzymuje natomiast, że społeczeństwo, a także grupy społeczne, są czymś więcej niż tylko zbiorem jednostek. Stanowią one pewną jedność i całość, która istnieje obiektywnie i ma charakter nadrzędny w stosunku do bytów jednostkowych. W socjologii stanowisko to znajduje najczęściej wyraz w dyrektywie metodologicznej metodologicznej zalecającej badanie poszczególnych procesów zachodzących w społeczeństwie społeczeństwie lub grupie bez rozstrzygania problemu realności jej istnienia. 6. Solidarność sp społec łeczna i jej ro rodzaje Solidarność społeczna = więź społeczna. W swoich swoich rozważ rozważani aniach ach Durkhe Durkheim im traktu traktuje je prawo prawo jako jako wskaźn wskaźnik ik rodzaj rodzajów ów solid solidarn arnośc ościi w danym danym społeczeństwie. Wyróżnia prawo karne (represyjne) oraz prawo kooperacyjne (restytucyjne) : PRAWO KARNE (represyj (represyjne) ne) – bezwzglę bezwzględne dne kary dla PRAWO KOOPERACYJNE (restytucyjne) – winny jest tu każdego, kto narusza przepisy –powszechnie przyjęte zobowią zobowiązany zany do naprawie naprawienia nia szkody szkody wyrządzo wyrządzonej nej normy. Występuje, gdy jednostki nie są zdolne do inny innym m czło członk nkom om społ społec ecze zeńs ństw twa. a. Jest Jest zwró zwróco cone ne samodzielności przeciwko konkretnym jednostkom lub grupom. - całe życie jednostki jest pod kontrolą - ograniczenie ograniczenie zakresu prawa karnego sprowadzonego do ochrony życia i mienia osób - świadomość indywidualna = świadomość zbiorowa (replika wzoru ogólnospołecznego); ogólnospołecznego); - społeczeństwo niezróżnicowane lub zróżnicowane - społeczeństwo społeczeństwo zróżnicowane bardzo nieznacznie Z rodzaju prawa karnego wynika rodzaj solidarności. Dla karnego jest to solidarność mechaniczna, a dla kooperacyjnego – organiczna SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA SOLIDARNOŚĆ ORGANICZNA (wspólno (wspólnota ta dóbr, dóbr, dominacj dominacjaa religii, religii, tradycjo tradycjonaliz nalizm m (zró (zróżn żnic icow owan anie ie dóbr dóbr,, słab słabną nące ce znac znaczn znie ie reli religi gii, i, itd., homogeniczność, homogeniczność, brak podziału pracy) indywidualizm, podział pracy) - podobieństwo jednostek - jednostki są od siebie ró r óżne i wzajemnie się uzupełniają -społeczeństwo tradycyjne - społeczeństwo przemysłowe Należy pamiętać, że we wszystkich społeczeństwach (poza pierwotnymi) istnieją oba rodzaje solidarności! 7. Durk Durkhe heim im a ewol ewoluc ucjo joni nizm zm (ze (ze szcz szczeg egól ólny nym m uwzg uwzglę lędn dnie ieni niem em Spe Spenc ncer era) a) Ewolucjonizm zakłada, że człowiek ulega zmianom pod wpływem zmieniających się warunków. Im bardziej ewolucja jest znacząca, tym mniejszą rolę odgrywają czynniki pierwotne. Spencer podzielił społeczeństwa na społeczeństwa militarne i industrialne. Społeczeństwa militarne to te, w których jednostki są kontro kontrolow lowane ane (zakaz (zakazy/n y/naka akazy) zy),, każda każda z nich nich ma określ określoną oną pozycj pozycję, ę, dziedz dziedzicz iczony ony status status.. Cechu Cechuje je je przymu przymus, s, konfor konformiz mizm, m, posłuszeń posłuszeństwo, stwo, lojalność. lojalność. Natomiast w społeczeń społeczeństwac stwachh industrialn industrialnych ych jednostki jednostki są poddawane poddawane samokontrol samokontrolii (wiedzą (wiedzą co jest zakazane, lecz poza tym ich działania nie są ograniczone). Cechuje je indywidualizm, który jest tutaj konsekwencją osłabienia nacisku społeczeństwa na jednostkę.
Nietrudno zauważyć, że spencerowskie rozróżnienie społeczeństw jest bardzo podobne do Durkheimowskiej koncepcji solidarności. Jednakże istnieją wyraźne różnice: Spencer upatruje przyczynę homogeniczności społeczeństw militarnych w przymusie, Durkheim uważał natomiast, że wynika to z tego, że jednostki wtedy nie były jeszcze zdolne do samodzielności Durk Durkhe heim im kwes kwesti tion onuj ujee takż takżee to, to, że u Sp Spen ence cera ra indy indywi widu dual aliz izm m (prz (przej ejśc ście ie do społ społec ecze zeńs ństw twaa industrialnego) jest skutkiem osłabienia nacisku społeczeństwa na jednostkę. Jego zdaniem wynika on z rozwoju społecznego. Strona |2
Durk Durkhe heim im nie nie zgad zgadza za się się równ równie ieżż z tym, tym, że w społ społec ecze zeńs ństw twac achh o soli solida darn rnoś ości ci orga organi nicz czne nejj (społeczeństwa industrialne) jednostki mają pełną swobodę, że zanika aparat regulacji. Po prostu uległ on przekształceniu – rozwój prawa restytucyjnego, powstawanie kodeksów moralnych itd. 8. Morfologia i fizjologia sp społeczna Durkheim szuka przyczyn zjawisk społecznych, wyłącznie w innych zjawiskach społecznych. Uważa, że należy wyzbyć się wszelkich uprzedzeń, wyjaśnień biologicznych, psychologicznych, ekonomicznych itd. Szuka faktu społecznego - rzeczy. Metodą morfologii społecznej próbuje ją znaleźć. Faktem społecznym jest tu świadomość społeczna.
MORFOLOGIA SPOŁECZNA – dział Durkheimowskiej socjologii, mająca na celu znalezienie podłoża świadomości zbiorowej, stworzenia i klasyfikacji typów społecznych. Bada materialne (fizyczne) formy społeczeństwa, bio biorą rącc pod pod uwag uwagęę wiel wielko kość ść tery teryto tori rium um,, podł podłoż ożee społ społec ecze zeńs ństw twa, a, spos sposób ób jego jego otoc otocze zeni niaa prze przezz inne inne społecz społeczeńst eństwa, wa, kształt kształt granic, granic, ogólną ogólną masa masa lud ludnośc ności,i, która która należy należy rozpatrywa rozpatrywaćć ze względu względu na gęstość gęstość i liczebność. FIZJOLOGIA SPOŁECZNA – to działania społeczne prowadzone do jakiegoś celu, oddziaływanie świadomości zbiorowej na świadomość jednostek 9. Rola re religii i obrzędów re religijnych Instytucja to zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają gotowe i narzucają się im mniej lub bardzie bardziej.j. Instytucj Instytucjąą wzorcową wzorcową (prototyp (prototypem) em) była RELIGIA. (pam (pamię ięta tają jącc oczy oczywi wiśc ście ie,, że relig religia ia u Durk Durkhe heim imaa to społeczeństwo-zewnętrzna siła, bo jednak do teologa mu było trochę daleko:P)
Analizując kult religijny stwierdza: zbiorowego . System zakazów (kult a) Przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego negatywny) uczy ją powściągliwości i wyrzeczeń, przygotowując ją do kultu pozytywnego, który zaczyna uprawiać po osiągnięciu pewnego wieku. Jednostka uczy się ascetyzmu. Obrzędy religijn religijnee służą służą zespolen zespoleniu iu zbiorowoś zbiorowości ci, za pomocą b) Obrzędy pomocą któ któryc rychh dokonu dokonuje je swej swej reafi reafirma rmacji cji (ponownej akceptacji). Życie codzienne oddala jednostki od siebie. Okresowe obrzędy potrzebne są po to, by jednostki mogły znów odczuwać jedność moralną i wzmacniać związki przez jej intensywne przeżycie. (coś jak umocnienie wiary) Funkcją obrzędów obrzędów religij religijnych nych jest kultywowan kultywowanie ie tradycji tradycji grupowyc grupowychh , które w jakiejś mierze c) Funkcją stanowią o odrębności grupowej zbiorowości. zbiorowości. d) Obrzędy religijne pełnią funkcję euforyczną – – służą podtrzymywaniu podtrzymywaniu jednostek w chwilach chwilach załamań i kryzysów – anomii
ANOMIA – stan, w którym społeczeństwo nie potrafi wytworzyć spójnego systemu norm i wartości, które byłby by dla jednostki wytycznymi. Jednostka w takim społeczeństwie odczuwa niepewność i zagubienie. 10. Samob amobój ójsstwo two i jego jego typolo pologi giaa Samobójstwo u Durkheima to fakt społeczny, dzielący się na samobójstwa: a) EGOISTYCZNE - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością. Jednostka „samotna w tłumie” – wyalienowana (integracja słaba) b) ALTRUISTYCZNE - będące, przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. (integracja silna) c) ANOMICZNE – gdy jednostce zaczyna brakować regulacji i jest to dla niej źródłem cierpienia. Dzieje się tak tak w warun warunkac kachh przyś przyśpie pieszo szonyc nychh przemi przemian an gospo gospodar darczy czych ch w nowocz nowoczesn esnyc ychh społe społecze czeńs ństwa twach ch (wszystko jest nowe, inne i obce, jednostka nie wie co ma robić). Uwidacznia się brak społecznej regulacji zachowań jednostek. (regulacja słaba) d) FATALISTYCZNE - wiązane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej. (regulacja silna) 11. Orga Organi nicy cyzm zm i funk funkcj cjon onal aliz izm m w my myśl śl Durk Durkhe heim imaa Strona |3
ORGANICYZM: Dla Durheima rzeczywistość społeczna ma charakter zewnętrzny, ponadjednostkowy. W swoich pracach mówił o życiu społecznym jako o „organizmie społecznym”, „morfologii”, „fizjologii”, „anatomii”, „ciele”, „duszy” itd. „Organizm społeczny” myśli, czuje, działa itd. Z takim ujmowaniem rzeczywistości społecznej wiążą się dwa założenia: 1. istn istnie ieje je ścis ścisły ły zwią związe zekk mi międ ędzy zy wszy wszyst stki kimi mi elem elemen enta tami mi syst system emuu jeże jeżeli li znaj znajdu duje je się się on w stan stanie ie „normalnym” 2. istn istnie ieją ją swoi swoist stee potr potrze zeby by „org „organ aniz izmu mu społ społec eczn zneg ego” o”,, któr któree są czym czymśś inny innym m niż niż potr potrze zeby by jego jego poszczególnych poszczególnych części (społeczeństwo nie jest sumą jednostek) i jeżeli społeczeństwo społeczeństwo ma dalej istnieć , to muszą być one zaspokajane. FUNKCJONALIZM Durkheim był prekursorem analizy funkcjonalistycznej, mówiącej że chcąc chcąc wyjaśnić wyjaśnić zjawisko zjawisko społeczn społecznee oddzielnie, należy szukać przyczyny, która je wytworzyła i funkcji jaką to zjawisko wypełnia. Trzeba ustalić czy jest odpowiedniość między rozważanym faktem, a ogólnymi potrzebami organizmu społecznego. Określenie funkcji zjawiska jest konieczne dla pełnego wyjaśnienia zjawisk, musi być użyteczne aby móc się trzymać.
12. Socjologizm SOCJOLOGIZM - stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość - rzeczywistość społeczna jest najważniejsza, istnieje w umysłach jednostek, ale nie może być indywidualnie zmieniana. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować. B. Geor Georgg SSim imme mell 1. Dial Dialek ekty tyka ka Simm Simmla la (kul (kultu tura ra indy indywi widu dual alna na – kul kultu tura ra obie obiekt ktyw ywna na)) ULTURA OBIEKTYWNA – to, co ludzie wytwarzają K ULTURA wytwarzają (sztuka, nauka, filozofia). Jednakże staje się ona coraz bardziej niezależna i zaczyna żyć własnym życiem. Istnienie tych kulturowych tworów stwarza więc sprzeczność w odniesieniu do ludzi będących ich twórcami – stanowi przykład obcości i wrogości między twórcą a jego wytworami. K ULTURA ULTURA INDYWIDUALNA (subiektywna) – to zdolność człowieka do wytwarzania, przyswajania i kontrolowania elementów kultury obiektywnej. Koncepcja „bardziej-życie” i „coś-więcej-niż-życie” zakłada, że ludzie obdarzeni są podwójną zdolnością do transcendencji (istnienie poza granicami bytu). „bardziej-życie” – człowiek dzięki swym twórczym zdolnością może wykraczać poza samego siebie. „coś-więcej-niż-życie” – ta zdoln zdolność ość twórcz twórczaa umożliwi umożliwiaa ludziom ludziom nieusta nieustanne nne tworzenie tworzenie nowych nowych obiektów, które wykraczają poza ich samych. Dochodzi więc znów do sprzeczności między tymi siłami – życie społeczne „tworzy i uwalnia od siebie coś, co nie jest życiem, ale ma własne znaczenie i rządzi się własnym prawem”. 2. Znaczn Znacznie ie li licze czebno bności ści w życi życiuu społ społecz eczny nym m (diad (diadaa – triada triada,, duża duża liczeb liczebnoś nośćć grup grupy) y) GEOMETRIA SPOŁECZNA: liczba, odległość i symetria. Liczba: ilość ludzi wpływa na charakter interakcji.
DIADA- jedna interakcja; brak niezależnej struktury, każda jednostka zachowuje swoją indywidualność. W momencie, gdy dochodzi nowa osoba wprowadzana jest nowa jakość. TRIADA-jest czymś więcej niż sumą tworzących ją jednostek, posiada strukturę grupową, występuje większe zagrożenie dla indywidualności jej członków. członków. W triadzie możliwe jest zaistnienie nowych ról społecznych: rola arbitra lub mediatora w wewnątrzgrupowych wewnątrzgrupowych sporach, jednostka może wykorzystać spór dla własnych interesów, jednostka może świadomie podsycać spór, by zdobyć nadrzędną pozycję (dziel i rządź) – stwarza stratyfikację. Strona |4
Jeśli występuje duża duża liczebność grupy(np. społeczeństwo) jednostka staje się coraz bardziej oddzielona od struktur grupy, staje się osamotniona i odizolowana. Z jednej strony społeczeństwo pozwala na ujawienie się indywidualności, ale zarazem jest dla niej zagrożeniem - osłabione zostają więzi, stosunki stają się bezosobowe i zdystansowane. 3. Obcy OBCY – ktoś, kto dziś przychodzi, jutro zostaje. Ktoś, kto nie wyruszył dalej i jednocześnie nie zrezygnował ze swobody przychodzenia i odchodzenia (nosi jednocześnie cechy osobnika bliskiego i dalekiego). Cechy obcego: nie należy od początku do kręgu, w który wchodzi, dlatego wnosi tam coś czego nie było, JEDNOŚĆ BLISKOŚCI i DYSTANSU: dystans, bo bliski jest daleki, bliskość, bo blisko jest ktoś z daleka. Gdyby był bardzo bliski, nie byłby obcy; gdyby był za daleko, nie miałby żadnego kontaktu z daną grupą. obcy nie jest od początku związany z pewnymi elementami lub tendencjami grupy, grupy, więc jest OBIEKTYWNY, w przeciwieństwie do „miejscowych” jest WOLNY OD STRONNICZOŚCI – jedność nie tylko bliskości i dystansu, lecz także obojętności i zaangażowania, ta obiektywność nie jest jednak zaprzeczeniem zaprzeczeniem uczestnictwa, wręcz przeciwnie – to szczególnie pozytywne uczestnictwo, to WOLNOŚĆ (obcy nie jest skrępowany zobowiązaniami, przyzwyczajeniami, tradycją itd.), ocenia sytuacje bardziej bezstronnie, stosując obiektywne kryteria, stosunek do obcego jest bardziej abstrakcyjny: łączą z nim cechy bardziej ogólne, natomiast z osobami związanymi organicznie („bliskimi”) wiąże stosunek oparty na podobieństwie, tego co różni od innych, obcy często stają się powiernikami „wyznań”, o których członkowie nigdy by nie powiedzieli „swoim”. 4. Towarzyskość Towarzyskość wg Simmla to społeczna forma gry-zabawy, zabawowa forma interakcji, polegająca na tym, że jednostki, łącząc się w związki o charakterze towarzyskim wchodzą w związek, który nie ma żadnego celu rzeczoweg rzeczowego, o, żadnej żadnej treści treści i żadnych żadnych konsekwe konsekwencji ncji zewnętrz zewnętrznych. nych. Łączenie Łączenie się (związki, (związki, stowarzys stowarzyszeni zeniaa religijne, bandy itd.) daje satysfakcję, jest atrakcyjne – daje poczucie jedności, zespolenia. Jest to pewna wartość wartość autoteli autoteliczn cznaa (sama (sama w sobie). sobie). Towarzys Towarzyskość kość eliminuje eliminuje wszystko wszystko to, co jest osobiste osobiste oraz ma ona charakter demokratyczny – dążenie do unikania tarć i trudności w relacjach z innymi, gdyż członkowie muszą być równi towarzysk towarzysko. o. Radość Radość jednostk jednostkii jest zależna od radości radości inn innych ych jednoste jednostek. k. Towarzysko owarzyskość ść to świat świat sztuczny, świat istot, które pragną stworzyć czyste, niezakłócone żadnym akcentem materialnym wzajemnie oddziaływania. Życie towarzyskie to gra, w której każdy postępuje tak, jak gdyby wszyscy byli równi, a zarazem zarazem gdyby gdyby każdy każdy był szczegól szczególnie nie ceniony ceniony prze pozosta pozostałych łych,, jest oszustwem oszustwem wobec wobec realnego realnego życia życia społecznego. Simmel Simm el jako przykła przykłady dy towarzys towarzyskośc kościi podaje podaje kokieterię , która jest właśnie nic nie wnoszącą do życia zewnętrznego grą oraz rozmowę, która w życiu towarzyskim jest celem samym w sobie. Sens Sens towar towarzys zyskoś kości ci można można ująć ująć jako jako (…) (…) wydoby wydobycie cie z niej niej konte kontekst kstu u uspołe uspołeczn cznien ienia, ia, tj. tj. możli możliwoś wości ci nawiązyw nawiązywania ania kontaktów kontaktów czystej czystej postaci, postaci, jako wartość wartość i cel o charakte charakterze rze autotelicz autotelicznym. nym. Jest tym samym samym towarzyskość towarzyskość zabawową formą uspołecznienia, której treści treści i zewnętrzne konsekwencje konsekwencje mają znaczenie jedynie wtórne.
5. Formy i typy Simme Simmell uważa uważał,ł, że świat świat rzeczy rzeczywis wisty ty skład składaa się z niesko nieskońc ńczon zonej ej li liczb czbyy zdarz zdarzeń, eń, dzia działań łań inter interakc akcji ji itd itd.. Natomiast ludzie, chcąc poradzić sobie z tym ogromem składników („ treści”), porządkują go, ujmując w pewne wzory, czyli formy, ograniczając ich liczbę. Forma umożliwia lepszą analizę rzeczywistości społecznej – odnalez odnalezieni ieniee cech cech wspólnyc wspólnych. h. przykład przykładyy form omawiany omawianych ch przez przez Simm Simmla: la: wymiana, wymiana, konflikt konflikt,, prostytu prostytucja cja,, towarzyskość, towarzyskość, nadrzędność i podrzędność podrzędność (dominacja) Typy i formy to twory, umożliwiające lepsze zrozumienie szerokiego zestawu wzorów interakcji. Typy społeczne: obcy, skąpiec, rozrzutnik, poszukiwacz przygód, szlachcic, ubogi. Strona |5
6. Pi Pien eniiądz ądz i je jego znac nacznie nie we we wsp współ ółcczes zesności ości Wartośćpowstaje artośćpowstaje w taki sposób jak twory kultury obiektywnej obiektywnej – ludzie tworzą przedmioty, przedmioty, separują się od nich, poczym starają się przezwyciężyć odstęp, opór i przeszkody. Im trudniej trudniej jest jakiś jakiś przedmiot przedmiot osiągnąć, osiągnąć, tym większą większą posiada posiada wartość. wartość. Wartoś Wartość, ć, która która ma granicę granicę górną i dolną. Rodzi się z dystansu między przedmiotem a podmiotem: czas niezbędny do jego zdobycia, jego rzadkość, trudności, konieczność wyrzeczenia się innych przedmiotów.
Pieniądz paradoksalnie stwarza dystans i dostarcza środków do jego pokonywania. Nie jest wartością. Jest skrajnym przypadkiem przypadkiem środka, który stał się celem samym w sobie. Funkcje pieniądza: stanowi podstawę rozwoju rynku, nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa (kapitalistycznego), dostarcza środków, dzięki którym te byty zaczynają żyć własnym życiem, niezależnym od człowieka i wywierającym na niego przymus, umożliwia reifikację (traktowanie jak żywą istotę), przyczynia się do urzeczowionego świata, do jego racjonalizacji: poszerza procesy umysłowe (np. kalku kalkula lacje cje banko bankowe) we) i jednoc jednocześ ześnie nie zmieni zmieniaa społe społecz czne ne normy normy i wartoś wartości ci (zuboż (zubożen enie ie jednos jednostek tek prowadzące do „tragedii”), „tragedii”), zniewala, zniewala, redukuje jakość do ilości (wszystko można kupić lub sprzedać) 7. Interakcjonizm Simmla Simmel interesował się procesami interakcji (uspołecznienia) i według niego socjolog swoje działania skupić wyłą wyłącz czni niee na tym, tym, co wytw wytwar arza za się się mi międ ędzy zy jedn jednos ostk tkam amii podc podcza zass wzaj wzajem emne nego go oddz oddzia iały ływa wani niaa – wymiany/wzajemności stosunku. Socjologia nie interesuje się człowiekiem rozpatrywanym w pełni swego doświadczenia życiowego, lecz tylko ze względu na aspekt swej osobowości, który objawia się w stosunku z drugim człowiekiem. C. Max Weber ber 1. Verstehen Weber wyróżnia dwa rodzaje rozumienia zjawisk społecznych: rozumienie rozumienie bezpośrednie bezpośrednie (actuelles Verstehen) Verstehen) - obserwując czyjeś działanie działanie wiemy, wiemy, co ono znaczy, znaczy, bez podejmow podejmowania ania żadnych żadnych skomplik skomplikowan owanych ych operacji operacji intelekt intelektualn ualnych; ych; mimi mimika, ka, gesty gesty, operacje operacje matematyczne. Wystarczy obserwować daną czynność, aby zrozumieć, co ona znaczy. Znacznie danej czynności narzuca się samorzutnie podczas obserwacji (np. płacz). rozumienie rozumienie wyjaśniające (erkläre (erklärendes ndes Verst Verstehen ehen)) - dzięki dzięki niemu niemu badacz badacz może lepiej dotrzeć dotrzeć do obiektyw obiektywnych nych treści treści działani działaniaa społeczn społecznego. ego. Badacz Badacz szuka szuka mianowici mianowiciee motywów motywów tego działani działaniaa – pytanie Dlaczego ? 2. Typy idealne Typy idealne są narzędziem służącym służącym realizacji sformułowanych sformułowanych przez Webera Webera zadań nauk społecznych. Typy idealne to swego rodzaju konstrukty myślowe, które wskazują nie jak jest, ale jak mogłoby być. „Żadne konkretne zjawisko nie odpowiada ściśle typowi idealnemu, z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze każde takie zjawisko będzie posiadać cechy, których typ idealny nie obejmuje. Po drugie cechy zjawiska uwzględnione w typie idealnym przedstawione są w swojej „oczyszczonej „formie. Po trzecie, nie wszystkie cechy typu idealnego występują w każdej z jego konkretnych egzemplifikacji”. Sam Weber nazywał typy idealne „utopiami, które można budować bez końca, ale żadna z nich nie ma charakt charakteru eru definity definitywnego wnego”. ”. Wszystki Wszystkiee mają charakter charakter przemijal przemijalny ny.. Istnieje Istnieje więc potrzeba potrzeba budowy budowy wciąż wciąż nowych. Typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość czy „fałszywość”. Ich wartość rozpatrywać należy chyba ze względu na ich przydatność. •
•
Strona |6
Weber rozróżnia typy idealne: Dotyczące jednostkowego działania społecznego Modele opisujące złożone modele kulturowe • •
Weber budując modle „czyste” (przykład: Szacki) np. „paniki na giełdzie „ustaliłby najpierw, jak przebiegały by działania bez czynników irracjonalnych – poczym włączyłby je do sytemu jako formy zakłócające przebieg „normalnych” działań. Tylko w ten sposób zdaniem Webera można ocenić rzeczywisty wpływ czynników irracjonalnych na działanie układu. 3. Probl robleem war warttośc ości i wart artośc ościowan owaniia w nauce uce Nauka społeczna (tak jak każda inna nauka), z jednej strony, powinna bezwzględnie wyrzekać się sądu wartościującego ( Werturteil ), aby pozostać jednością i uniknąć konfliktów, a bez odniesienia do wartości (Wertbeziehung ) jest niemożliwa. Jedynie wartości budują badaną przez nas kulturę. Gdybyśmy nie wyznawali żadnych wartości, bylibyśmy głusi i ślepi na rzeczywistość historyczną; nie rozporządzalibyśmy też żadnymi środkami wyodrębnienia przedmiotu naszych badań. Według Webera Webera nauka powinna być wolna od wartościowania - badacz nie powinien dopuścić, by wyznawane przez przez niego niego wartoś wartości ci wpływa wpływały ły na jego jego pracę pracę badaw badawczą czą.. Dodat Dodatkow kowoo Weber eber odnos odnosii się do warto wartości ści w nauczaniu, twierdząc że nauczyciel (w szczególności akademicki) powinien oddzielać fakty od wartości. Jednocześnie Weber widzi w wartościach pewną rolę - wartości wpływają na wybór przedmiotu badań. To odniesienie odniesienie do wartości ( Wertbeziehung ) oznacza, że badacz musi z nich "skorzystać", bo na tej podstawie jest w stanie wybrać przedmiot badań - wie co jest istotne w danym społeczeństwie. Wartościowanie powinno się zakończyć w momencie rozpoczęcia badania zjawisk społecznych. 4. Obiektywność poznania Wybór przez badacza danego zjawiska, które będzie poddawał analizie zależy nieuchronnie od jego miejsca w społeczeństwie i takich lub innych solidarności grupowych. Nie może jednak oznaczać opowiedzenia się po czyjejkolwiek czyjejkolwiek stronie. Z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem uczony przestaje wręcz istnieć dla dla świat świata: a: wolno wolno mu kierow kierować ać się jedy jedynie nie normą normą obi obiekt ektyw ywnoś ności ci naukow naukowej, ej, która która wspól wspólnot notęę uczon uczonych ych wyodrębnia z reszty społeczeństwa. Musi on zająć wobec przedmiotu swych badań stanowisko analogiczne analogiczne do stanowiska uczonego-przyrodnika, który nie wartościuje, nie ocenia, nie postuluje. Nauka jedynie pomaga ludziom uzyskać świadomość tego, co robią i do czego dążą, ale w żadnym razie nie poucza ich, co powinni robić i jakie powinny być ich cele. Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają, pozostając wole od wszelkiej stronniczości poza tą, która polega na zorientowaniu na określone wartości przy wyborze przedmiotu badań. Nie powinno być różnicy pomiędzy badaczem kultury a badaczem przyrody. 5. Typologia działań społecznych Weber dokonał następującej typologii działań: działania tradycyjne tradycyjne – ich ich orient orientacj acjęę wyznac wyznaczaj zająą dwie dwie cechy cechy : wystę występuj pująą w tych tych dział działani aniach ach motywacja emocjonalna oraz są one odniesione w sposób mało refleksyjny do wartości wspólnotowych (dzi (dział ałan ania ia te są najm najmni niej ej zind zindyw ywid idua uali lizo zowa wane ne,, zapew zapewni niaj ająą trwa trwani niee pier pierwo wottnej soli solida darn rnoś ości ci międzyludzkiej). działania afektualne ( emocjonalne ) – ich istotą jest ekspresja indywidualnych przeżyć, wyrażanie spont spontani anicz czne ne takic takichh pot potrze rzeb, b, jak jak : głó głód, d, seks, seks, pragni pragnieni enie, e, gniew gniew.. Działa Działania nia te są podej podejmow mowane ane pod wpływem bodźców pierwotnych (cechuj ująą się ponadt ponadtoo niskim niskim stane stanem m refle refleksy ksyjn jnośc ości,i, w dużej dużej mierze mierze pierwotnych (cech przypominają przypominają zachowania). działania wartościowo–racjonalne – działania te są nastawione na realizowanie wartości kulturowych ( typ działań najbardziej świadomych ). Wartość jest tutaj czymś zewnętrznym w stosunku do działającej jednostki, jednostki, jej wybór nie dokonuje się w sposób spontaniczny spontaniczny ( przyrodzony rozum „wskazuje” odpowiednie odpowiednie do okoliczności wartości do realizacji, realizacji, a także „podpowiada” najlepsze sposoby ich realizacji). Tym, Tym, co jest •
•
•
Strona |7
ponadto charakterystyczne dla tego rodzaju działań, jest fakt, iż dla działającej jednostki nie są ważne konsekwencje podjętych czynności, czymś ważniejszym jest już sam fakt ich zainicjowania. działania celowo–racjonalne celowo–racjonalne – w tym rodzaju działań cechą charakterystyczną jest to, że podejmując je jednostka uwzględnia ich możliwe konsekwencje ( bierze tutaj pod uwagę możliwość alternatywnego sposobu działania, mając na uwadze to, co tutaj najistotniejsze – skuteczność ). To, oprócz jeszcze faktu wpływu na działania sfery moralności – ale tym się nie będziemy tutaj zajmowali zajmowali - odróżnia ten typ działań od wymienionych powyżej. Poprzez działania celowo-racjonalne jednostki realizują swoje indywidualne cele (interesy) w sposób najbardziej dla tych jednostek optymalny. optymalny. Wartości Wartości kulturowe, tak jak w wypadku działań wartościowo-racjonalnych, są tymi elementami, które determinują same działania. W ten sposób działająca działająca jednostka, wybierając pewne wartości, nadaje swojemu życiu sens (wartości takie mają charakter ostatecznych wyznaczników, gwarantujący zachowanie owego sensu). Co istotne, przy podjęciu działań celowo – racjonalnych jednostka odpowiada jednocześnie na aktualną dla niej sytuację, w której przyszło jej jej funkc funkcjon jonowa ować, ć, dodatk dodatkowo owo,, jeżel jeżelii zachod zachodzi zi taka taka pot potrze rzeba ba,, to jedno jednostk stkaa dokonu dokonuje je odpowi odpowiedn ednic ichh modyfikacji w częściach składowych działania, w odpowiedzi na zmieniające się okoliczności. Weber w ten sposób przedstawia model działania celowo – racjonalnego: → kalkulacje → działanie celowo–racjonalne celowo–racjonalne → cel wartość ( np. zgromadzenie pieniędzy ) ( np. bogactwo ) •
↑
↨
odpowiednie → aktualna sytuacja ( np. rodzący się kapitalizm ) rozpoznanie sytuacji ( przy optymalnym wykorzystaniu dostępnej dla jednostki wiedzy ) Ostatecznie tak Weber określa racjonalną jednostkę: ten jest racjonalny, kto skutecznie działa 6. Typol ypolog ogia ia rodz rodzaj ajów ów legi legity tymi miza zacj cjii pano panowa wani niaa Trzy typy prawomocnego panowania (legitymizacji władzy): 1. Legalna - opartej na przekonaniu przekonaniu o "legalności" "legalności" zasad i normatywnych normatywnych reguł sprawowania władzy oraz prawie tych, którzy zgodnie z nimi sprawują władzę do wykonania poleceń. 2. Tradycjonalna - związanej silnie z przekonaniem o świętości nieprzemijającej tradycji i legitymizacji statusu tych, którzy sprawują zgodnie z nią władzę. 3. Charyzmatyczna - opartej na pewnych specyficznych i wyjątkowych cechach charakteru, heroizmie, świętości danej jednostki, a także na normatywnych wzorach postępowania i wynikającego z nich ładu jaki ona objawiła lub ustanowiła. 7. Biurokracja Z założ założen enia ia przyję przyjęte tego go przez przez Maxa Maxa Webera ebera żyjące żyjącego go w okresi okresiee szczyt szczytowy owym m pruski pruskieg egoo tot total alit itary aryzmu zmu,, biurokracja miała być idealną i bezbłędną formą organizacji. Słowo „biurokracja” nie ma tu zabarwienie pejoratywnego. pejoratywnego. Nie należy jej utożsamiać z rozbudowanym ponad potrzebę aparatem urzędniczym. Biurokracja jest to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami bezosobowych zasad. Wraz ze wzrostem doświadczenia pracowników wzrasta sprawność działań. Rozwój takiej formy organizacji uważał Weber za przeznac przeznaczenie zenie cywiliza cywilizacji cji zachodn zachodniej. iej. Według edług Webera ebera biu biurokra rokrację cję jako typ idealny idealny powinny powinny reprezentować pewne zasady: 1. Podporządkowanie Podporządkow anie zachowań członków grupy bezosobowym przepisom 2.Zasada specjalizacji funkcji 1. Hier Hierar arch chic iczn znyy ukł układ ad pozy pozycj cjii 2. Profe rofesj sjoonal nalizac zacja 3. Dostępno Dostępność ść stanowi stanowisk sk dla wszyst wszystkich kich posia posiadają dających cych odpowie odpowiednie dnie kompet kompetencj encjee 4. Wym ymie ieni nial alno ność ść osób osób 8. Żela Żelazzna kla klatk tkaa racj racjon onal aliz izmu mu (po (post stęp ępyy racj racjon onal alno nośc ści) i) Max Weber przewidywał, że społeczeństwa będą się coraz bardziej racjonalizowały i coraz więcej zasad ludzkiego życia będzie podporządkowane zasadom racjonalności. Przestrzegał przed społeczeństwem, którego członkowie [zostaną] (...) zamknięci w zracjonalizowanych strukturach organizacyjnych. Strona |8
Weber: „współczesny świat stał się żelazną klatką, wraz z postępem wiedzy i techniki człowiek stracił poczucie sacrum, przestał wierzyć, rzeczywistość stała się bardziej płaska, utylitarna, ponura, pozostawiając w ludzkich duszach pustkę, którą starają się wypełniać wypełniać gorączkową bieganiną, bieganiną, rozmaitymi namiastkami. namiastkami. Dokonał się proces odczarowania świata, świat został pozbawiony pierwiastka magicznego, mistycznego. Ludzie stracili spójny, koherentny światopogląd.”. Weber eber zakł zakład adał ał,, że gdy gdy urzę urzędy dy będą będą sfor sforma mali lizo zowa wane ne mo może że poja pojawi wićć się się koru korupc pcja ja.. Zakł Zakład adał ał też też podporządkowanie liczbom - pewnemu systemowi. Nazwał ten system żelazną klatką racjonalności, co miało ozna oznacz czać ać,, że syst system em biur biurok okra raty tycz czny ny nas nas znie zniewa wala la,, dehu dehuma mani nizu zuje je,, społ społec ecze zeńs ństw twoo staj stajee się się bard bardzo zo przewidywalne. Człowiek nie będzie w stanie się przemieścić poza tę klatkę. 9. Etyk tyka pro protest testaancka cka a duch uch kap kapitaliz lizmu Weber zwraca uwagę na pewną specyfikę zachodu wyrażającą się w kulturze i filozofii: jest miejscem pewnych zjawisk, które w innych rejonach nie występują. Kapitalizm zachodni jest specyficzny specyficzny dąży do zysku ciągłego i rentowności (podstawa nowoczesnego kapitalizmu). "Kapitalistyczny" akt gospodarczy jest oparty na wymianie bez udziału przemocy, jest związany z działaniem racjonalnym (rachunek strat i zysków, kalkulacja, bilans, zyski zyski muszą muszą przewyżs przewyższać zać straty). straty). Weber Weber w swoich swoich badaniac badaniachh zwrócił zwrócił uwagę uwagę na różnorodno różnorodność ść biografi biografiii zawodowych zawodowych osób różnych wyznań, protestanci częściej wybierają szkoły techniczne, w późniejszym późniejszym życiu zaś zost zostają ają robot robotni nikam kamii wykwal wykwalifi ifikow kowany anymi mi bądź bądź przeds przedsię iębio biorca rcami mi,, katol katolicy icy wybier wybieraj ająą części częściej ej szkoł szkołyy humanistyczne. Protestanci wykazują większą radość życia, zainteresowanie i korzystanie z dóbr doczesnych, pomim pomimo, o, że doktry doktryna na protes protesta tanck nckaa ascety ascetyzm zm.. Weber eber wspomi wspomina na o duchu duchu kapit kapitali alist stycz ycznym nym (etos (etos pracy pracy,, uczciwość, pracowitość, zakaz marnotrawienia czasu i pracy). Celem pracy jest zarabianie pieniędzy, ilość zarob arobio iony nych ch pie pienięd niędzy zy świa świadc dczy zy o spraw prawno nośc ścii w zawod awodzi zie. e. Czło Człowi wiek ek żyje żyje nie nie dla dla sieb siebie ie,, a dla dla przedsiębiorstwa. Duch kapitalistyczny stoi w opozycji do tradycjonalizmu (niechęć do pracy, minimalizacja pracy, pieniądz środkiem umożliwiający przeżycie). Weber twierdzi, iż to duch kapitalistyczny przyczynił‚ się do powstania nowoczesnego kapitalizmu (nadbudowa wpływa na bazę), a nie kapitalizm stworzył ducha kapitali kapitalistyc styczneg znegoo (zgodnie (zgodnie z koncepc koncepcją ją Marksa: Marksa: baza wpływa na nadbudow nadbudowę). ę). Weber zwraca zwraca uwagę uwagę na prote protesta stanck nckie ie poj pojęci ęciee zawod zawoduu (beru (beruf, f, calli calling) ng),, któ które re oznac oznacza za powoł powołani aniee dane dane od Boga. Boga. Protes Protesta tanty ntyzm zm wypracował pewną etykę postępowania. Opierała się na dążeniu do bogactwa, choć już samo konsumowanie bogactw było moralnie naganne Protestantyzm opierał się na zasadzie, że tylko działanie służy chwale pana, Obowiązkiem każdego była praca pożyteczna, największym zaś grzechem marnowanie czasu. Praca była środkiem ascetycznym. Bogactwo nie mogło zwalniać od obowiązku pracy. Dążenie do bogactwa jest moralnie nakazane Człowiek w swoim życiu ma wykorzystywać wszelkie szanse wzbogacenia się - są to szanse dane od Boga Mentalność purytańska jest więc czynnikiem sprzyjającym dla ducha kapitalistycznego. • • • • • •
Strona |9
