Maks Veber - Grad

Maks Veber

GRAD N E L E G IT IM N A VLAST TIPOLOGIJA GRADOVA

Prev eli

s nem ačkog

:

OLGA I TIHOM IR KOSTREŠEVIĆ

ј

Ш*г

MEDI TEHRAN PUBLISHING Novi Sad 20 14 .

SADRŽAJ

Prolegomena za čitanje tipologije grada M aksa Vebera

9

1. Poj am i kategorij a grada

21

2. Grad na Zapadu

46

3. Rodovski grad u srednjem veku i u antici

75

4. Plebejski grad

109

5. Antička i srednjovekovna demokratija

146

Prolegomena za čitanje tipologije grada Maksa Vebera

Na samom početku valja reći - Maks Veber je ponovo u modi i grad je ponovo u modi. Istina, ovo nije prvi put da njegovo ime blesne u Panteonu najistaknutijih sociologa, ali se uvek kada se to desi upitamo za istinske razloge. Dobro, za sociologe, svejedno koje teorijske orijentacije, reč je o imenu koje je neobilazno. Me­ đutim, gotovo da nema onog radoznalca koji bi da odgoneta neke društvene pojave a da pri tome nije čuo za Vebera. Konačno, stu­ denti će vrlo retko pogrešiti u interpretacijama Veberovih ideja a pitanja o njemu rado očekuju na ispitima. Čitanje Vebera pone­ kad nije jednostavno. Mnogi su imali zamerke na njegov stil, pro­ glašavajući ga suvoparnim, čak i oni koji su mu, poput Zombarta, bili sasvim blizu. Za razliku od drugih svojih delà, kada piše o gradu to je najčešće bez fusnota. Zbog toga, verovatno, njegovi tekstovi u originalnoj formi danas ne bi prošli kriterijume mno­ gih „naučnih" časopisa. No, možda se upravo i zbog toga dopada­ ju onima koji tek stupaju u svet društvenih nauka. Na tu dopadlji­ vost verovatno utiče i činjenica da Veber pokazuje kako sociolo­ gija može da bude otvorena ka drugim naukama i da pred nama nije samo sociolog, već lik kog bismo radije nazvali misliocem. Znatno pre nego što je I. Vo1ers tiruuzvi kn uo kako treba „otvori­ ti društvene nauke" (VolerstinrlÔi^Ptç je na svoj način uradio

L

10

Grad

Veber. Njegova tipologija gradova može se smatrati svojevrsnim vodičem kroz interdisciplinarnost. Iako se danas ta reč potrošila u banalnostima i alhemičarskim pokušajima da se u društvenim naukama sve spoji sa svačim, na Veberovom primeru pokazuje se da je za pravljenje veza sa ostalim društvenim naukama potrebno biti majstor. Erudicija, danas sve reda, tu se podrazumeva. Sa druge strane, grad je ponovo u modi. Koliko do juče socio­ lozi su „gradske teme“ prepuštali takozvanim posebnim, prostor­ no orijentisanim sociologijama. Kada je postalo jasno da je savremena sociologija duboko zašla u period krize diskursa, urbana paradigma se već nametnula kao neobilazna i konvergirala je u diskurs. To će reći da se danas sve društvene nauke, a posebno sociologija, bave urbanim pitanjima, čak i kada bi od njih da pobegnu. Globalno širenje urbanog društva je neporecivo a organi­ zacija i upravljanje gradovima su sve komplikovaniji. Onih koji se bave pitanjima koja proizilaze iz novih oblika gradoproizvedene društvenosti, a da pri tome nisu razumeli istinska značenja grada, sve je više. Istovremeno, i uprkos svemu, život u gradovima sve je tegobniji i izazovniji. U vremenu koje mnogi olako imenuju kao postmoderno (pri čemu je najčešće reč o svojevrsnom i velikom alibiju za svakoliko tumačenje novog) postalo je moderno i osporavanje autoriteta, pa se tako i Veberovo delo s vremena na vreme propituje i u nje­ mu traže teorijske i metodološke orijentacije koje bi mogle biti passe. Najčešće, međutim, reč je o takvim pokušajima koji imaju za svrhu samo malo medijske pažnje. Sa treće strane, ne prestaju ni nova čitanja i interpretacije Veberovog opusa koje vode sve do njegovog povratka u vidu neoveberijanskih pristupa. Sve je tu novo-staro: moć i distribucija društvene moći, birokratija, politizacija urbanog pitanja, zemljište, kapital, socijalna infrastruktura... Stojimo na stanovištu da su ,,nova“ razumevanja Vebera moguća samo u jednom refleksivnom ključu. U tom smislu i sociologija može biti aktuelna samo ukoliko je spremna da sopstveno teorij­ sko, metodološko i iskustveno nasleđe postavi na odgovarajuću kontekstualnu ravan. To posebno važi za potpuno razumevanje originalnih ideja M. Vebera.

P roleg om en a za čitan je tipologije g ra d a M aksa V ebera

11

I, evo, pred nama je upravo onaj deo Veberovog delà koji je, možda, sem u krugovima socioloških poslenika koji putem ur­ banih paradigmi pokušavaju da objasne znatno šire društvene procese, u sociologiji zavredeo najmanje interesovanja. Reč je o tipologiji gradova. Delo se prvi put pojavilo posthumno 1921. go­ dine. Sta reći o relevantnosti jednog ovakvog ispisa za prostorno orijentisanu sociologiju poput sociologije grada, kada je njegov originalni naslov tako jednostavno direktan - Die Stadt. Nema sumnje da je prostor danas postao ključni pojam za razumevanje mnogih društvenih procesa. Koliko do juče sociolo­ gija je bila neosetljiva na prostorni kontekst socijalnih problema, da bi danas sociološki mejnstrim bio onaj koji prostornim kate­ gorijama objašnjava sve. Svakako je reč o dvama veoma udalje­ nim i jednako pojednostavljenim pristupima. Kao što sociologiju nije izgradila ideja o traženju najvećeg mogućeg stepena opštosti društvenih pojava, pri čemu nema mesta za prostorne kontekste, tako je neće učiniti „modernom" ni prejako insistiranje na global­ no oprostornjenim procesima. Međutim, u oba slučaja najmanji zajednički sadržalac, koji je obeležio značenja prostora u sociolo­ giji, predstavlja grad. Ako je u pravu A. Turen kada veli da je soci­ ologiji u ovom veku ponestalo paradigmi (Turen, 2011), tada nam se čini da je upravo grad jedna nova vrsta paradigme uz pomoć koje je moguće razumeti veliki broj potonjih društvenih procesa. Naravno, tako nešto može da važi samo u slučaju da je paradigma izdržala iskustva vremena. A, kao što znamo, grad kao najsloženi­ ji društveni fenomen već pet milenijuma ispisuje tu istinu. Za Vebera grad je istorijski okvir unutar kog se dešava druš­ tvena sinteza. Tu se dešava sve: vlast, politika, moć, organizaci­ ja, autoritet, društveni sukobi. „Konverzija" vlasti staro je pitanje na koje je sociologija vrlo rano počela da traži odgovore. Uvek u istoriji neka vrsta „nelegitimne vlasti" bila je nosilac prome­ na; progresivnih ili pak onih koje su progres sprečavale, svejed­ no. Živeći na prostorima gde su se u relativno kratkom vremenu dešavali krucijalni društveni lomovi, i sami smo takvu stvarnost imali pred očima: kapitalizam-komunizam-socijalizam-samoupravljanje-kapitalizam. Ni u jednom ciklusu konverzije vlast se

12

Grad

nije osvajala mirno i legitimno, već upravo onako kako je to Veber naznačio - nelegitimno. Kao da između početka 15. veka u Za­ padnoj Evropi i ovih naših prostora tokom šest decenija 20. i ovog parčeta 21. veka - nema razlike. Još jedna činjenica spaja ova dva naizgled udaljena perioda - to je društvena pozornica sred koje se sve događa, odnosno grad. Šta pak reći za istovrsne promene na evropskom severoistoku; ponajpre za Rusiju, ali i transforma­ ciju gradova na dojučerašnjem političkom istoku Evrope. Budim­ pešta, Prag, Varšava, Bukurešt ili Beograd, na primer, prave su društvene laboratorije u kojima se belodano uočavaju Veberovi pogledi na urbanu moć, praksu i zaposedanje vlasti delegitimnih grupa građana u vidu novoproizvedene ekonomske elite. U nji­ ma se jasnije prelama sva kapitalistička racionalizacija nego što to uspevaju da svojim ekonomskim paradigmama objasne današnje sociološke megazvezde poput D. Harvija, M. Kastelsa ili S. Sasen, na primer. Takav pogled nas navodi na pitanje o tome da li je opravdano u Veberovim pogledima na grad po svaku cenu tražiti vezu sa današnjom (urbanom) stvarnošću. U vremenu sva­ kovrsnih i brzih promena, gde se izraz postmodernost koristi za označavanje karaktera i suštine svake pojave, obrasca ili procesa, koji se razlikuju od onog jučerašnjeg, nije neobično da se postav­ ljaju pitanja o iskoristljivosti nekih ideja od juče. Takva brzopleta upitanost nije mimoišla nijednu naučnu oblast, pa ni sociologiju. Ono što, međutim, predstavlja neku vrstu sociološke teorijskometodološke konstante i što daje predstavu o trajnoj vrednosti Veberove misli, jesu: ( 1 ) utvrđivanje karaktera pojedinca u gra­ du; (2 ) ekonomska osnova grada i s tim u vezi tipovi grada; i ( 3 ) specifičnost zapadnog grada. Finim analizama svakog od ta tri megaelementa lako bi se moglo utvrditi kako su Veberove ide­ je i te kako plodotvorne za današnja sociološka promišljanja. Pri svemu tome od ogromnog je značaja Veberovo otvaranje prema saznanju da na društvenoj mapi sveta ne postoji samo zapad. To valja istaći i zbog toga što se u sociologiji zapadna paradigma na­ metnula kao svojevrsni étalon uz pomoć kog se sve poredi i odre­ đuju mnogi sistemi vrednosti, što je, dakako, pogrešno. Pitanja o tome da li i na drugim, nezapadnim stranama sveta (u Kini,

Japanu, Indiji, Brazilu ili Argentini, na primer) postoje oni Ëôji sociološki promišljaju, te da li i tamo postoje društveni problemi koji iziskuju drugačije podešenu sociološku prizmu, u sociologiji kojom se krećemo uglavnom nisu bila postavljana. Pa i danas, u doba „oslobođenih" komunikacijskih kanala, prvenstveno putem interneta, malo će koji nastavnik ili student sociologije kod nas biti u stanju da nabroji na prste jedne ruke značajne sociologe iz nezapadnog delà sveta. A reč je o sredinama koje čine većinu populacionog salda planete. Zbog čega na ovom mestu insistiramo na tome? Ne samo zbog toga što je M. Veber utvrdio originalnost zapadnog grada u istorijskom kontekstu, već i zbog činjenice da je prepoznao kako i van zapada postoje urbana društva isto toliko stara i složena koliko i ova koja neposredno baštinimo. Naravno, nisu drugi, nezapadni delovi ekumene kao takvi bili nepoznati u zapadnoj društvenoj misli, ali je društvena misao koja se bavila sličnim stvarima kao ona na zapadu ovde bila nepoznanica. Pa i 0 gradovima koji su bili „negde drugde", gotovo poput egzotičnih tema, nešto više najčešće su znali retki istoričari, arheolozi, a u novije vreme i urbanolozi. A reč je o gradovima i, ma kako malim, ali starim, urbanim društvima. Dakle, Veber je uporedni metod promovisao kao važan za sociologiju a da bi mogao njime da se služi bilo je neophodno da i o „drugim", nezapadnim društvima zna dovoljno i tačno. Prateći razvoj svih gradotvornih institucija on neprestano i dosledno poredi antički i srednjovekovni grad. Otud se može govoriti ne samo o korišćenju uporednog metoda, već i o originalnom Veberovom pristupu. Tako će se videti i da autentična demokratija koju praktikuje zapad nije ona koja je na­ stala u antici, već zapravo u srednjovekovnom gradu. Istina, ova tvrdnja mnogo puta je osporavana, ali nije i osporena. Pentagram kojim je opisao originalnost zapadnog grada u vidu opštine do danas je izdržao sve analitičke, i posebno postmoderne naume da se grad redefiniše.1 „Da bi sačinjavalo gradsku opštinu u punom smislu naselje mora imati bar relativno snažan zanatsko-trgovački karakter i sledeće odlike: 1 . utvrđenje, 2 . tržište, 3 . 1 Jedan od najsadržajnijih prikaza ovog déla opusa M. Vebera kod nas pripada S. Vujoviću (Vujović, 1980).

14

Grad

sopstveni sud i, bar delimično, sopstveno pravo, 4. karakter organizovane grupe i, u vezi s tim, 5. bar delimičnu autonomiju i autokefalnost, znači i upravu pomoću organa vlasti u čijem su postavljenju na bilo koji način učestvovali i građani kao takvi." Ustanovljavanje i analiza tih pet oslonačkih tačaka trebalo je da opišu uslove za konstituisanje modernog zapadnog grada i zapad­ nog društva. Nama se čini, međutim, da ti uslovi svojim značajem i značenjem dopiru i do današnjeg vremena, i to ne u metaforičkom nego u svom realnom obliku. Kao prvo, govoreći o utvrđenju Veber govori o formalnom i faktičkom omeđavanju grada čiji je smisao titulisanje teritorije i odbrana od napada spolja. Jedan od najvećih znalaca istorije gradova i njihovih društvenih uslova, L. Mamford, pozitivno je ocenio Veberovo zapažanje o gradskim be­ demima, ali ih je više shvatao kao sekundarne, nego kao nužnost za definisanje grada (Mumford, 1988: 61). Znamo da su nakon zidina i gradskih kapija na red došla upravno-administrativna razgraničenja gradske i vangradske teritorije. Svaki grad u organizovanim društvima poznaje ovaj vid „odbrane spolja" i čuva­ nja utvrđenih granica grada. Posao čuvanja granica grada, koji su nekada obavljali vojnici, sada obavljaju gradska renta, inspektori i poreznici. Kao drugo, grad kao tržište predstavlja organizaciono-funkcionalni par koji ima istoriju i dužu od one koju Veber prati. Da je grad najsloženija ekonomska mašina koju je stvorio čovek, dobro je poznato. Gradovi nisu samo oličenje bogatstva nacija, kako bi to rekla Džejn Džejkobs ili ekonomsko oličenje neoliberalizma, kako bi rekla Saskija Sasen, već središna ekonomska paradigma civilizacije. U okviru svog idejnog projekta o raciona­ lizaciji i racionalnost ekonomije kakvu danas poznajemo, smatra Veber, utemeljena je u srednjovekovnom gradu. Sa takvom ide­ jom neće se u potpunosti složiti L. Mamford, smatrajući da su se ekonomski i religijski uslovi (pre svega protestantizam) dogodili znatno ranije (Mamford, 2010: 260). Treće, sopstveni sud i sop­ stveno pravo danas se spajaju sa četvrtim činiocem o kojem go­ vori Veber - karakterom organizovane grupe, i petim činiocem - bar delimičnom autonomijom i bar onom u kojoj građani uče­ stvuju u izboru organa vlasti. Nije demokratski sistem koji danas

P roleg om en a za čitan je tip olog ije g ra d a M aksa V ebera

15

vidimo kao najbolji od svih nesavršenih društvenih sistema, po­ sebno kada je reč o lokalnoj gradskoj samoupravi, odmakao puno od modela koji je u srednjovekovnom zapadnom gradu, kao ori­ ginalnu tvorevinu, video Veber. Svako od tih „gradskih pitanja" (granice, vlast, ekonomija, autonomija i organizacija institucija) mnogo puta od Vebera naovamo bilo je predmetom interesovanja sociologije grada. I još jednom se, povodom racionalne or­ ganizacije grada u srednjem veku, s njim složio L. Mamford, čak imenujući jedno poglavlje u svojoj važnoj knjizi Kultura grado­ va „Ideologija moći" i eksplicitno pominjući Vebera (Mamford, 2010: 102). Da li je moguće da se kaže kako je Veber anticipirao oblike savremene institucionalne organizacije grada? Izvesno je da to nije mogao biti njegov naum, ali se to desilo. Otud ima smi­ sla da se govori o univerzalnosti gradskog modela koji je postavio Veber. Dakle, u vremenu u kome je delao, Veber otvara prostor za nov način mišljenja; onaj čiji će značaj sociolozi ispravno shvatiti tek mnogo kasnije. Reč je o kontekstu. * *

*

Biografi su verovatno rekli sve o Veberovom životnom putu, ali nas posebno interesovanje za grad dovodi do toga da vidimo Veberovo građansko poreklo kao činjenicu koja je snažno uticala na to da shvati vodeću istorijsku ulogu grada u oblikovanju druš­ tva. Slutim da u našoj sociološkoj zajednici postoje oni koji bi u temi njegovog habilitacionog rada za docenta na Berlinskom uni­ verzitetu, Agrarna istorija Rima, želeli da drugačije vide njegovu prvotnu orijentaciju. Međutim, to je bila njegova svojevrsna „ula­ znica" za široko postavljeno razmatranje antičkih društava. Kada počinje da se bavi gradom, Veber već čvrsto stoji na sopstvenoj naučnoj konstrukciji koju čini ekonomska, sociološka i kulturo­ loška analiza društva. Baveći se gradom Veber je pokazao da je nesumnjiva erudicija conditio sine qua non za suvereno vladanje tom tematikom. Uo-

16

Grad

štalom, to su pokazali i njegovi savremenici V. Zombart i G. Zime, te kasnije i L. Mamford, a tako je ostalo i do današnjih dana. Zar nije interesantno da se posle Vebera pojavljuju mnogi mislioci, a među njima svakako i sociolozi, koji će zapadni grad srednjeg veka videti kao ključ za razumevanje svih institucionalnih paradi­ gmi koje učestvuju u oblikovanju zapadnog društva: L. Mamford, V. Zombart, O. Špengler, Ž. Delimo, Ž. Dibi i drugi. Na putu kroz galeriju mislilaca koji su se bavili istorijskim gradom ne bi li, između ostalih, osvetlili društvene komponente jednog novog tipa društva - urbanog - sreću se mnoga imena, a među njima nije mali broj onih koji su dali svoj doprinos soci­ ologiji. Verujemo da nije od značaja eventualno pronicanje u to ko je među njima bio prvi, te ko je dao veći a ko manji doprinos. Ima, međutim, među sistematičarima ideja u sociologiji pokušaja da se napravi niska od ideja sa, veruje se, redosledom koji go­ vori o rodonačelnicima, pobornicima i sledbenicima, odnosno o međusobnim uticajima. Takav jedan naum vidimo i u pokušaji­ ma da se odredi da li je Veber ili možda Zombart prvi počeo da koristi paradigmu grada, ne bi li u istorijskom gradu prepoznao vodilje ka savremenom dobu. Iako je reč o dva različita istorijska segmenta kojima se svaki od tih autora bavi (Veber periodom do 16. veka a Zombart periodom od 16. veka), smatra se da je Veber Tipologijom grada počeo da se bavi još 1909. godine, dok je Zombartov Luksuz i kapitalizam objavljen 1911. godine. Premda je reč o dva sasvim različita pristupa razmatranja pitanja značaja grada u oblikovanju društva, moglo bi se reći da je na neki način, posmatrajući periode kojima se bave, Zombart nastavio tamo gde je Veber stao. U samom sociološkom pristupu razlika između njih je suštinska. Zombart se služi mnoštvom podataka sabranih sa svih strana i svojevrsnim narativom, dok Veber na neki način ostaje sociološki purista i, sa današnjeg stanovišta moglo bi se reći, u neku ruku ,,krut“ sociolog. S obzirom na to da su pripadali istom intelektualnom i akademskom krugu, čini se da je Zombart ipak morao znati za Veberovo rano interesovanje za grad, bar tad kada kaže: „Nije mi poznata neka korisna literatura o istoriji velegrada. Izvanredno brojni spisi koji obrađuju istoriju pojedinih velikih

P roleg om en a za čitan je tip olog ije g ra d a M aksa Vebera

17

gradova uglavnom su istorijati gradskog prava ili gradnje grada. Ekonomsko-kulturna stanovišta se pri tome uglavnom zanema­ ruju. Stoga ovde nema svrhe pojedinačno imenovati te knjige" (Zombart, 2011: 33). Pomena Vebera nema ni kada govori o tipo­ vima gradova (potrošački i proizvodni), upravo o onim tipovima 0 kojima govori i Veber. Mnogo je onih koji su se bavili društvenim značajem srednjovekovnih gradova. Nesporno je kako je reč o temi koja je, koliko razgranata toliko i izazovna, a pomalo i nepoznata. Svejedno da li je reč o sociolozima ili onima koji su društveno tumačili van so­ ciološki iscrtanih krugova, srednjovekovni grad je najčešće viđen kao jedan nov civilizacijski ciklus. Tumačenje društvenog značaja srednjovekovnog grada, kao ni određivanje granice „kada sve po­ činje", takođe nije jedinstveno. Postoje pogledi u kojima se značaj srednjovekovnih gradova u Evropi locira čak u 8. vek, a ima i po­ gleda u kojima se sve što je bilo pre 13. veka ne vidi kao značajno. Ono u čemu su pak svi manje-više složni, to je akcentiranje grad­ ske samostalnosti kao ključnog elementa za nove oblike društve­ nosti koji će tek slediti. Kada smo jednom prilikom napisali da je koprena kojom je bila pokrivena urbana istorija srednjovekovlja počela da se diže krajem 11. veka, to nije bilo zbog Vebera, mada smo ga imali na umu (Pušić, 1997). Veberov grad na zapadu ra­ zvija se postepeno. Mada su društvene promene koje se u njemu rađaju na neki način revolucionarne, one nisu i nagle. Najčešće korišćeni primeri gradova na prostoru današnje Italije govore o prelivanju evolutivnih talasa koji će trajati sve do 16. veka. Dž. Pejlen, poznati američki sociolog grada (kod nas, nažalost, pot­ puno nepoznat iako je njegova knjiga The Urban World doživela čak devet izdanja), upravo je za period kojim se bavio Veber napi­ sao da je reč o generalnoj, ali postepenoj urbanoj obnovi, u smislu celovite društvene renesanse. „Od 16. veka u brojnim gradovimadržavama, posebno italijanskim, razvijalo se bogatstvo patricijske klase koja je imala interesovanja i vremena da se posveti razvoju 1 unapređenju svojih gradova. Istovremeno, stvarala se dotad naj­ veća ekonomska i kulturna dominacija nad ruralnim područji­ ma, ali je naznačen i početak kraja gradova kao samoupravnih

18

Grad

jedinica nezavisnih od većih nacionalnih država" (Païen, 1987: 45). Nastupa period, a to je i krajnja granica dokle tom prilikom dobacuje Veberov pogled, u kome grad kao bedemima zaštićena teritorija više nije bio životna nužnost i kada građanin postaje ak­ tivni sudeonik javnog života grada. Za nas ovom prilikom može biti interesantno i to da je Veberovo delo čitano na veoma mnogo, često i veoma različitih načina. Tako, na primer, u predgovoru knjizi Sociologija Maksa Vebera (Matica hrvatska, Zagreb, 1964) M. Đurić, oslanjajući se na stav T. Parsonsa iz 1949. godine, tvrdi kako je M. Veber bio „mislilac s malo sintetičkog dara“, što se teško može prihvatiti ako se pa­ žljivo prati njegov rad upravo na Tipologiji gradova. Konačno, u toj interpretaciji sociologije M. Vebera njegovo bavljenje gradom kao da i ne postoji. Nije Veber jedini među sociološkim korifeji­ ma čiji je opus iščitavan „na parče". Pažljivim čitanjem Tipologije gradova videće se da je reč o samoj esenciji Veberove racionalističke sociologije. Tako će se još jednom potvrditi da pojam tipa predstavlja jedan od ključnih pojmova za razumevanje Veberovog odnosa prema pojedincu, društvu i, konačno, gradu. Daljim obli­ kovanjem tog pojma on dolazi do idealnih tipova, što predstavlja, kako su mnogi analitičari njegovog delà uočili, svojevrsni meto­ dološki program. Prof, dr Ljubinko Pušić

P roleg om en a za čitan je tip olog ije g ra d a M aksa Vebera

19

Literatura Đurić, Mihailo (1964): Sociologija Maksa Vebera, Matica hrvatska, Zagreb. Mamford, Luis (2010): Kultura gradova, Mediterran Publishing, Novi Sad. Mumford, Lewis (1988): Grad u historiji, Naprijed, Zagreb. Païen, John (1987): The Urban World, McGraw-Hill Company, New York. Pušić, Ljubinko (1997): Grad, društvo, prostor: sociologija grada, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. Turen, Alen (2011): Nova paradigma: za bolje razumevanje savremenog društva, Službeni glasnik, Beograd. Vujović, Sreten (1980): „Grad u sociologiji Maksa Vebera", Zbornik za druš­ tvene nauke, 69, Matica srpska, Novi Sad, str. 61-73. Zombart, Verner (2011): Luksuz i kapitalizam, Mediterran Publishing, Novi Sad.

Pojam i kategorija grada Ekonomska suština „grada": tržišno naselje. - Tipovi „grada potro­ šača" i „grada proizvođača". - Odnos prema poljoprivredi. - „Grad­ ska privreda” kao stupanj u razvoju privrede. - Političko-administrativni pojam grada. - Utvrđenje i garnizon. - Grad kao jedinstvo koje čine utvrđenje i tržište. - Karakter organizovane grupe gradske „opštine" i staleška kvalifikacija građanina na Zapadu. Nepostoja­ nje oba ova pojma na Istoku.

„Grad" se može definisati na vrlo različite načine. Svim defi­ nicijama je zajedničko samo to da grad predstavlja svakako (bar relativno) zatvoreno naselje, naseljeno mesto, a ne jednu ili više zasebnih kuća. Naprotiv, u gradovima (naravno, ne samo u njima) kuće su obično vrlo blizu jedna drugoj, a danas se, po pravilu, oslanjaju zidovima jedne na druge. Osim toga, sa pojmom „gra­ da" uobičajena predstava povezuje čisto kvantitativna obeležja: on je veliko naseljeno mesto. Samo po sebi to obeležje nije ne­ precizno. Sociološki posmatrano, to bi moglo da znači: naseljeno mesto, dakle naselje sa kućama koje su tesno zbijene i predstav­ ljaju tako obimnu povezanu naseobinu da se stanovnici među­ sobno lično ne poznaju, kao što je to specifično za organizovanu grupu suseda. Prema tome, samo bi prilično velika naseljena mesta bila gradovi, a od opštih kulturnih uslova zavisi odgovor

22

Grad

na pitanje u slučaju koje veličine počinje da se javlja to obeležje. Za ona naseljena mesta koja su u prošlosti imala pravni karakter gradova nije ni približno uvek odgovaralo to obeležje. U današ­ njoj Rusiji postoje „sela" sa više hiljada stanovnika i ona su daleko veća nego poneki stari „gradovi" (npr. u oblasti naseljenoj Polja­ cima, na istoku Nemačke), koji su imali jedva nekoliko stotina stanovnika. Sama veličina, svakako, ne može da bude presudna. Ako se pokuša da se grad defmiše čisto ekonomski, onda bi on bio naseobina čiji pretežni deo stanovnika živi od plodova nepoljoprivrednog nego zanatskog ili trgovačkog sticanja. Međutim, ne bi bilo svrsishodno nazvati „gradovima" sva mesta te vrste. Pod pojam „grada" nećemo podvoditi onu vrstu naselja koja se sastoje od članova grupe srodnika, sa jednom jedinom faktički naslednom radinošću - „zanatska sela" Azije i Rusije. Kao dalje obeležje trebalo bi dodati izvesnu „mnogostranost" radinosti koje se obavljaju. Ali i to samo po sebi ne izgleda pogodno da pred­ stavlja presudno obeležje. U načelu, ta mnogostranost može da bude zasnovana na dva načina: naime, ili a) postojanjem nekog vlastelinskog, pre svega vladarevog sedišta kao centra, za čije se ekonomske ili političke potrebe i vrši specijalizovana proizvodnja a dobra razmenjuju. „Gradom" se, međutim, obično ne nazivaju vlastelinski ili vladarevi oikosi sa velikim naseljima zanatlija i sit­ nih trgovaca, koji su obavezni na kuluk i plaćanje dažbina, mada je vrlo veliki broj najvažnijih „gradova" istorijski nastao od takvih naseobina, a proizvodnja vrlo velikog broja njih ostala je za vla­ darev dvor („gradovi vladara")jedan od najvažnijih izvora, često prvenstveni izvor zarade stanovnika. Da bismo govorili o „gradu" nužno je dodati i sledeće obeležje: postojanje ne samo povremene nego redovne razmene dobara u mestu naselja, kao bitan sastavni deo sticanja i podmirenja potreba stanovnika: postojanje tržišta. Međutim, svako „tržište" ne čini „gradom" mesto u kome posto­ ji. Periodični „sajmovi" i tržišta trgovine sa dalekim zemljama (godišnji sajmovi), na koja u određeno doba dolaze trgovci da bi jedni drugima ili potrošačima prodavali svoju robu na veliko ili na malo, održavali su se vrlo često u mestima koja nazivamo „seli­ ma". O „gradu" u ekonomskom smislu govorićemo onda kada me-

P ojam i ka teg o rija g ra d a

23

sno stanovništvo na mesnom tržištu podmiruje ekonomski bitan deo svojih svakodnevnih potreba, i to bitnim delom proizvodima koje je mesno stanovništvo ili stanovništvo iz najbliže okoline privredilo za prodaju na tom tržištu ili na nekom drugom mestu. U smislu koji je ovde upotrebljen, svaki grad je „tržišno mesto“, tj. ima lokalno tržište kao ekonomski centar naselja na kome (usled postojeće specijalizacije u proizvodnji) i negradsko stanovništvo podmiruje svoje potrebe za zanatskim proizvodima ili za trgovin­ skim artiklima, ili i za jednima i za drugima, i na kome, naravno, i sami građani međusobno razmenjuju specijalne proizvode svoje ekonomske delatnosti i podmiruju svoje potrošačke potrebe. Pr­ vobitno je bilo sasvim normalno da grad, gde god se javlja kao tvorevina različita od sela1, kako vlastelinsko ili vladarevo sedište, tako i mesno tržište, istovremeno poseduje ekonomske centre i jedne i druge vrste - oikos i tržište, a čest je slučaj da se pored redovnog lokalnog tržišta u mestu periodično održavaju sajmo­ vi trgovine sa dalekim oblastima gde učestvuju putujući trgovci. Međutim, grad (u smislu koji je ovde dat toj reči) jeste tržišno naselje. Postojanje tržišta vrlo često se zasniva na ustupku i obećanju zaštite koju daje vlastelin ili vladar, koji je zainteresovan, sa jedne strane, za redovnu ponudu stranih trgovinskih artikala i zanat­ skih proizvoda na tržištu za trgovinu sa dalekim oblastima, i za carine, sprovodarinu i druge takse za zaštitu, tržišne takse, par­ nične dažbine koje on ubira; osim toga, on se nada da će zaraditi na naseljavanju poreski sposobnih zanatlija i trgovaca i, čim se uz tržište stvara i tržišno naselje, nada se zaradi i od zemljišnih renti koje tako nastaju. To su izgledi koji za vlastelina ili vladara imaju veći značaj ukoliko su posredi novčani prihodi koji povećavaju njegovu riznicu plemenitih metala. Dešava se da neki grad uopšte nije povezan, čak ni prostorno, sa vlastelinskim ili vladarevim prebivalištem, da nastaje kao čisto tržišno naselje ili na nekom mestu pogodnom za prekrcavanje, bilo na osnovu koncesije vla­ stele ili vladara koji tu nisu stalno nastanjeni, ili na osnovu uzur­ pacije samih zainteresovanih osoba. Dešava se da se nekom podu1 Das Land (prim. prev.).

24

Grad

zetniku daje koncesija da podigne tržište i pribavi stanovnike za njega. To je naročito često bio slučaj u srednjem veku, u oblastima u kojima su osnivani gradovi, i to naročito u istočnoj, severnoj i srednjoj Evropi, a toga je tokom istorije bilo i u ćelom svetu, mada nije predstavljalo normalnu pojavu. S druge strane, grad je mogao da nastane i bez veze sa vladarevim dvorom ili vladarevim kon­ cesijama, naime udruživanjem stranih uljeza, pomorskih ratnika ili naseljenika trgovaca ili, najzad, i domaćeg stanovništva zainteresovanog za posrednu trgovinu; to je bio prilično čest slučaj na obalama Sredozemnog mora, u ranom starom veku, a, povre­ meno, i u ranom srednjem veku. Takav grad je mogao biti čisto tržišno mesto. Ipak, još češće se događalo da jedno pored drugo­ ga postoji vladarevo ili vlastelinsko patrimonijalno domaćinstvo, sa jedne strane, i tržište, sa druge strane. Vlastelinski ili vladarev dvor, kao tačka za koju se vezuje grad, mogao je tada da podmi­ ruje svoje potrebe pretežno putem naturalne privrede: kulukom ili naturalnim uslugama, ili dažbinama u naturi koje su davali lo­ kalne zanatlije ili trgovci, zavisni od gospodara, ili je dvor mogao, manje-više pretežno, da se kao mušterija sa najjačom kupovnom moći snabdeva putem razmene na gradskom tržištu. Ukoliko je više preovladavalo ovo poslednje, utoliko je jače u prvi plan izbi­ jala tržišna osnova grada - grad je prestajao da bude običan do­ datak, čisto tržišno naselje pored oikosa, i postajao je tržišni grad, uprkos vezi sa velikim domaćinstvima. Po svim pravilima, kvanti­ tativno širenje prvobitnih vladarevih gradova i njihov ekonomski značaj išli su zajedno sa sve većim tržišnim podmirenjem potreba vladarevog domaćinstva i ostalih gradskih velikih domaćinstava koja su bila pripojena njemu, kao što su dvorovi vazala i visokih činovnika. Takvom tipu vladarevog grada, tj. gradu u kome izgledi sta­ novnika na sticanje pretežno direktno ili indirektno zavise od ku­ povne moći vladarevih ili drugih velikih domaćinstava, veoma su slični gradovi u kojima kupovna moć ostalih velikih potrošača, dakle rentijera,.presudno određuje izglede za sticanje zanatlija i trgovaca, stalno nastanjenih u njemu. Međutim, ti veliki potroša­ či mogu biti veoma različiti, zavisno od vrste i porekla njihovih

P ojam i ka teg o rija g ra d a

25

prihoda. Oni mogu da budu 1. činovnici koji svoje legalne ili ile­ galne prihode troše u gradu, ili 2 . vlastela i politički moćnici, koji tu troše vangradske zemljišne rente ili druge, posebno politički uslovljene prihode. U oba slučaja takav grad je veoma sličan tipu vladarevog grada: on počiva na patrimonijalnim i političkim pri­ hodima kao osnovi kupovne moći velikih potrošača (primer: za činovnički grad - Peking, za grad uživalaca zemljišne rente - Mo­ skva, pre ukidanja kmetstva). Od tih slučajeva treba principijelno odvajati prividno sličan slučaj kad se gradske zemljišne rente, koje su uslovljene monopolističkim „prometnim mestoirT gradskog zemljišta, odnosno potiču upravo indirektno od gradskih zanata i trgovine, slivaju u ruke gradske aristokratije (što je bilo rašireno u svim epohama, posebno u antici, počev od najranijeg doba pa sve do Vizantije, kao i u srednjem veku). Takav grad onda ekonom­ ski nije grad rentijera, nego su to, zavisno od slučaja, trgovački ili zanatlijski gradovi, a pomenute rente su tribut koji osobe koje privređuju plaćaju vlasnicima kuća. Pojmovno odvajanje tog slu­ čaja od renti koje nisu uslovljene obavezom gradske ekonomske delatnosti da plaća tribut nego potiču iz vangradskih izvora, nije, u stvarnosti, moglo da spreči da ta dva slučaja u velikoj meri pre­ laze jedan u drugi. Veliki potrošači mogu da budu rentijeri koji u gradu troše prihode od poslova, danas pre svega kamate na hartije od vrednosti i dividende ili tantijeme: kupovna moć tada poči­ va prvenstveno na novčano-privrednim, pretežno kapitalistički uslovljenim izvorima renti (primer: Arnhem). Ili se kupovna moć zasniva na državnim penzijama u novcu ili na drugim državnim rentama (,,penzionopolis“ kao što je Vizbaden). U svim tim i broj­ nim sličnim slučajevima grad je više ili manje grad potrošača. Jer boravak onih međusobno ekonomski različitih velikih potrošača na licu mesta jeste presudan faktor za izglede na sticanje lokalnih zanatlija i trgovaca. Ilije slučaj upravo obrnut: grad j e grad proizvođača; porast nje­ govog stanovništva i porast kupovne moći toga stanovništva za­ sniva se, dakle, na tome što su - kao u Esenu ili Bohumu - u tim gradovima smeštene fabrike, manufaktura ili kućna industrija, i one snabdevaju spoljne oblasti: to je savremeni tip; ili u obliku za­

26

Grad

nata u mestu postoji proizvodnja, čija se roba otprema van grada: azijski, antički i srednjovekovni tip. Neki potrošači za mesno trži­ šte su preduzetnici, to su veliki potrošači - ako su stalno nastanje­ ni u mestu, što nije uvek slučaj, neki su, a njih je najviše, radnici i zanatlije - to su masovni potrošači, a neki su, kao veliki potrošači, trgovci i uživaoci zemljišnih renti, od kojih oni na posredan način egzistiraju. Kao i taj grad radinosti, tako se nasuprot gradu potro­ šača javlja i grad trgovaca, u kojem kupovna moć njegovih velikih potrošača počiva na tome što oni ili prodaju na malo strane pro­ izvode na mesnom tržištu sa dobitkom (kao krojači čohe u sred­ njem veku) ili izvan grada prodaju domaću robu ili bar robu dobijenu od domaćih proizvođača (kao haringe iz Hanze) uz dobitak, ili dobijaju strane proizvode i, sa skladištenjem ili bez skladištenja u samom mestu, prodaju ih izvan grada (gradovi posredne trgo­ vine). Ili - a to je, naravno, vrlo često slučaj - oni sve to kombinuju: ,,commenda“ i „societas maris“ sredozemnih zemalja značili su znatnim delom da je ,,tractator“ (putujući trgovac), kome je kapital lokalnih kapitalista bio poveren, delimično ili potpuno odvozio na tržišta Levanta domaće ili na domaće tržište dovozio kupljene proizvode, tamo ih prodavao, a zatim novcem od proda­ je kupovao orijentalnu robu i donosio je na domaće tržište, gde je ta roba prodavana a prihod po ugovorenom ključu delili između sebe traktator i kapitalista. Kupovna moć i poreska sposobnost trgovačkog grada zasnivaju se, svakako, kao i kod grada proizvo­ đača, a nasuprot gradu potrošača, na lokalnim preduzećima čiji je cilj sticanje. Za te izglede trgovaca vezuju se i takvi izgledi špedicije i transporta, a i mnogobrojni sekundarni izgledi velikih i malih poslovnih operacija. Ali kad je reč o tome gradu, poslovi čiji je cilj sticanje i koji i čine ta preduzeća, ali samo u slučaju lokalne prodaje na malo - obavljaju se u potpunosti na lokalnom tržištu, a u slučaju trgovine sa dalekim područjima znatan ili veći deo tih poslova odvija se izvan grada. Tome je, u principu, slična situacija kada je neki moderan grad (London, Pariz, Berlin) sedište nacionalnih ili internacionalnih fmansijera i velikih banaka, ili (Diseldorf) sedište velikih akcionarskih društava, ili centrala kartela. Pretežni deo dobiti od preduzeća sliva se danas više nego

P ojam i k a teg orija g rad a

27

ikada u druga mesta, a ne u ona u kojima se nalazi preduzeće koje donosi dobit. Sa druge strane, uživaoci prava na dobit sve veći i veći deo te dobiti ne troše u velikom gradu, gde se nalazi njiho­ vo poslovno sedište, nego van njega, delimično u predgrađima sa vilama, a još više u seoskim letnjikovcima, međunarodnim hote­ lima itd. Uporedo s tim nastaju „city-gradovi" ili (i to većinom) gradske četvrti koje se sastoje samo ili gotovo samo od poslovnih zgrada. Ovde nemamo nameru da prikažemo dalju specijalizaciju i kazuistiku kakva bi bila potrebna za strogo ekonomsku teoriju o gradovima. Jedva da je potrebno reći da gradovi za koje zna naše iskustvo gotovo bez izuzetka predstavljaju mešovite tipove i stoga se mogu klasifikovati prema ekonomskim komponentama koje trenutno preovlađuju. Odnos gradova prema poljoprivredi ni u kom slučaju nije bio nedvosmisleno jasan. Bilo je i još ima „gradova građana-zemljoradnika“ (tj. mesta koja su kao centri tržišnog prometa i kao sedišta tipičnih gradskih radinosti veoma različiti od prosečnog sela) u kojima široki sloj stanovnika grada podmiruje svoje potrebe namirnicama koje sam proizvodi i koje čak i prodaje. Sigurno, normalna pojava je da, ukoliko je grad veći - gradski stanovnici imaju utoliko manje izgleda da raspolažu onolikim njivama ko­ like otprilike odgovaraju njihovoj potrebi za hranom i kolike su potrebne za proizvodnju namirnica, a većinom oni ne raspolažu nikakvim pašnjakom i šumom kojima bi se koristili onako kako se njima koristi ,,selo“. Najveći nemački grad iz srednjeg veka, Keln, očevidno uopšte od početka nije imao, npr., ni „opštinsku utrinu", koju je imalo svako tadašnje normalno selo. Međutim, ostali nemački i inostrani srednjovekovni gradovi imali su bar znatno velike pašnjake i šume koji su njihovim stanovnicima kao takvima stajali na raspolaganju. A u prošlosti, ukoliko više idemo prema jugu vraćamo se u antičko doba, utoliko je češći slučaj da su vrlo velike njive bile dodatak okolini grada. Dok danas tipič­ nog „stanovnika grada" s pravom smatramo čovekom koji svoje sopstvene potrebe za namirnicama ne podmiruje sa sopstvenih njiva, dotle prvobitno upravo suprotno važi za mnoštvo tipičnih gradova (polis) starog veka.

28

Grad

Videćemo da je punopravnog antičkog stanovnika grada, na­ suprot srednjovekovnom, prvobitno karakterisalo upravo to što je posedovao kleros, fundus (u Izraelu: helek), ceo komad njive koji ga je hranio: antički punopravni stanovnik grada je „agrarni građanin” . Poljoprivredni posed je još češće bio u rukama slojeva krupnih trgovaca iz gradova, kako u srednjem veku - i onda, naravno, da­ leko više na jugu nego na severu - tako i u antičko doba. U srednjovekovnim ili antičkim gradovima-državama moguće je naći zemljišne posede ponekad vanredno velike, bilo pod političkom vlašću moćnih gradova kao takvih ili sa vlastelinom kao vladarem, ili kao vlastelinski posed nekih otmenih stanovnika grada: primeri za to su Miltijadova vlast nad celim poluostrvom ili po­ litički i vlastelinski posedi srednjovekovnih gradskih plemićkih porodica, kao što je posed đenovljanske porodice Grimaldi, u Provansi i preko mora. Ali ti posedi koji su se nalazili u raznim mestima i suverena prava pojedinih stanovnika grada nisu, po pravilu, bili predmet gradske privredne politike kao takve, mada se svojevrsni mešoviti odnos javlja svuda gde po prirodi stvari grad garantuje taj posed pojedincima koji spadaju u najmoćni­ je honorate u gradu; taj posed je stečen i očuvan uz indirektnu pomoć gradske moći, i u njegovom ekonomskom ili političkom korišćenju učestvuje gradska vlast - kao što je to u prošlosti često bio slučaj. Vrsta odnosa grada kao nosioca zanata i trgovine prema selu kao isporučiocu namirnica čini jedan deo kompleksa pojava koje su nazvane „gradskom privredom" i kao poseban „privredni stu­ panj" suprotstavljane „privredi koja sama podmiruje svoje potre­ be", s jedne strane, i „narodnoj privredi", s druge strane (ili mnoš­ tvu stupnjeva nastalih na sličan način). Međutim, u tom pojmu se mere privredne politike stapaju sa čisto privrednim kategorijama. Uzrok leži u tome što jednostavne činjenice - da trgovci i zanatlije stanuju zbijeni na malom prostoru i redovno podmirenje svakod­ nevnih potreba na tržištu - same po sebi ne iscrpljuju pojam gra­ da. Gde je to slučaj, gde, dakle, u okviru zatvorenih naselja razlike 2 Der Ackerbiirger (prim. prev.).

P ojam i k a teg orija g ra d a

29

stvaraju samo stepen u kome oni sami podmiruju sopstvene po­ ljoprivredne potrebe ili - što nije identično s tim - stepen u kome se poljoprivredna proizvodnja nalazi prema nepoljoprivrednom sticanju, te odsustvo i postojanje tržišta, tu ćemo govoriti o zanat­ skim i trgovačkim mestima i o „varošicama11, a ne o „gradu11. Na osnovu činjenice da grad ne predstavlja samo gomilu prebivališta nego, osim toga, i privrednu organizovanu grupu sa sopstvenim zemljišnim posedom, sistemom prihoda i izdataka, on se ne razli­ kuje od sela kome je sve to poznato, ma kolika bila kvalitativna ra­ zlika. Najzad, gradu samom po sebi nije bilo svojstveno to što je, bar u prošlosti, bio ne samo privredna organizovana grupa nego i privredno-regulativna grupa. U selu se takođe znalo za obavezni plodored3, regulisanje pašnjaka, zabranu izvoza drva i sena i za slične mere regulisanja privrede, tj. za privrednu politiku organizovane grupe kao takve. Neobična je bila samo vrsta regulisa­ nja koja se u prošlosti javljala u gradovima, a pre svega: predmeti takvog privredno-političkog regulisanja koje vrši organizovana grupa i obim mera karakterističnih za njega. Takva „gradska pri­ vredna politika11 računala je, svakako, u znatnom delu svojih mera sa činjenicom daje, u uslovima saobraćaja u prošlosti, većina svih kopnenih gradova - jer za pomorske gradove to nije važilo, što do­ kazuje politika Atine i Rima kad je u pitanju žito - bila upućena, što se snabdevanja tiče, na poljoprivredu iz neposredne okoline, da je upravo ta oblast predstavljala prirodan prostor za prodaju proizvoda većine (ne svih) gradskih radinosti, i da je na taj na­ čin, kao prirodno dat, lokalni proces razmene našao na gradskom tržištu, ako ne jedino, ono svakako jedno od svojih normalnih mesta, naročito što se tiče kupovine namirnica. Takva „gradska privredna politika11 је^ računala i s tim da je najveći deo nepoljoprivredne proizvodnje u tehničkom smislu obavljan kao zanat, u organizacionom smislu u vidu specijalizovanog sitnog preduzeća, koje je bilo bez kapitala ili ga je imalo malo, sa strogo ograniče­ nim brojem pomoćnika obučavanih u toku dugog perioda šegrtovanja, i na kraju, u ekonomskom smislu, u obliku Lohnwerk ili kao

3 Der Flurzwang (prim. prev.).

30

Grad

Preiswerk4 mušterije, i da je prodaja na malo od strane lokalnih trgovaca u velikoj meri bila prodaja po nalogu mušterije. Bitna karakteristika u specifičnom smislu nazvane „gradske privredne politike'1 leži u tome što je ona pokušavala, u interesu obezbeđenja kontinuiteta i jeftinoće sredstava za ishranu, kao i u interesu stabilnosti izgleda zanatlija i trgovaca na sticanje, da regulisanjem privrede učini postojanim te u velikoj meri prirodne uslove grad­ ske privrede. Međutim, kao što ćemo videti, niti je to regulisanje privrede predstavljalo jedini predmet i smisao gradske privredne politike, niti je tamo gde ga u istoriji susrećemo postojalo u svim periodima, nego, svakako, u svom potpuno razvijenom obliku samo u određenim epohama: pod političkom vlašću esnafa; niti se apsolutno može dokazati da ono predstavlja prelazni stadijum u razvoju svih gradova. U svakom slučaju, takva privredna poli­ tika ne predstavlja jedan univerzalan stupanj u razvoju privrede. Naprotiv, može se samo reći da gradsko lokalno tržište, sa svojom razmenom između poljoprivrednih i nepoljoprivrednih proizvo­ đača i mesnih trgovaca, zasnovano na međusobnim odnosima mušterija i na sitnom specijalizovanom preduzeću bez kapitala, predstavlja neku vrstu kopije razmenske privrede napravljene prema specijalizovanim zavisnim gazdinstvima, kojima su plan­ ski razrezane dažbine i usluge u radu, u vezi sa oikosom kod koga nema razmene i koji se zasniva na kumulaciji i kooperaciji rada na dvoru gospodara; regulisanje odnosa razmene i produkcionih odnosa u gradu predstavlja kopiju organizacije rada gazdinstava sjedinjenih u oikosu. Već po tome što smo u ovim razmatranjima morali da govo­ rimo o „gradskoj privrednoj politici", „gradskom području , o „gradskoj vlasti", pokazuje se da se pojam „grad" može i mora uvrstiti još u niz pojmova, a ne samo u ekonomske kategorije o kojima smo dosad govorili, odnosno mora se uvrstiti u političke kategorije. Nosilac gradske privredne politike može, doduše, da bude i vladar, čijoj sferi političke vlasti pripada kao objekat grad sa svojim stanovnicima. U tom slučaju gradska privredna politi4 Oblik zanata kod koga zanatlija sirovine za preradu ne nabavlja od poručioca, već ih sam nabavlja (prim. prev.).

ka, ako uopšte i postoji, vodi se samo za grad i njegove stanov­ nike, a ne vodi je grad. Ali to ne mora da bude tako. A iako je to tako, grad ipak u izvesnom stepenu mora biti autonomna organi­ zacija: „opština" sa posebnim političkim i upravnim ustanovama. U svakom slučaju, treba se strogo pridržavati toga da se po­ jam grada, u ekonomskom smislu, o kome smo dosad raspravljali, mora sasvim odvajati od njegovog pojma u političko-administrativnom smislu. Samo u ovom poslednjem smislu njemu pripada posebno gradsko područje. - Pri tome, neko mesto se može, u političko-administrativnom smislu, smatrati za grad, čak i ako, u ekonomskom smislu, ne bi moglo da polaže pravo na taj naziv. U srednjem veku je bilo, u pravnom smislu, „gradova" u kojima je do 9/10 ili više stanovnika živelo samo od sopstvene poljopri­ vredne delatnosti, a u svakom slučaju taj broj je bio daleko veći nego u mnogim mestima koja u pravnom smislu važe kao ,,sela“. Prelaz od takvog „grada građana-zemljoradnika" u grad potroša­ ča, proizvođača ili trgovaca jeste, naravno, sasvim blag. Obično se u svakom naselju, koje je od sela administrativno razdvajano i smatrano za ,,grad“, jedna tačka, odnosno vrsta regulisanja od­ nosa u sferi zemljišnog poseda, razlikuje od ustrojstva zemljiš­ nog poseda na selu. Kod gradova u ekonomskom smislu reči to je uslovljeno posebnom vrstom osnove rentabilnosti koju pruža gradski zemljišni posed: posedovanje kuće gde ostalo zemljište predstavlja samo okućnicu. Međutim, administrativno, poseban položaj gradskog zemljišnog poseda povezan je, pre svega, sa drugačijim principima oporezivanja, a, većinom, istovremeno i sa jednim obeležjem koje je presudno za političko-administrativni pojam grada i stoji sasvim izvan čisto ekonomske analize: grad je u prošlosti, u antičko doba kao i u srednjem veku, u Evropi i van Evrope, bio posebna vrsta utvrđenja i garnizonskog mesta. To obeležje grada se u sadašnjosti potpuno izgubilo, ali ni u prošlo­ sti ono nije svuda postojalo. U Japanu, npr., kao po pravilu, nije postojalo. Međutim u administrativnom smislu, može se, zajedno sa Ratgenom, sumnjati u to da je tamo uopšte i bilo „gradova". Naprotiv, u Kini je svaki grad bio okružen džinovskim zidinama. Ali izgleda da su tamo odvajkada posedovala zidove mnoga, u

32

Grad

ekonomskom smislu čisto seoska mesta, koja ni u administrativ­ nom smislu nisu bila grad, tj. (što ćemo kasnije pominjati) u Kini: nisu bila sedište državnih organa vlasti. U mnogim sredozemnim oblastima, npr. na Siciliji, gotovo se i ne zna za čoveka koji stanuje izvan gradskih zidina, prema tome ni za zemljoradnika: to je bila posledica vekovne nesigurnosti. U staroj Grčkoj, naprotiv, polis Sparta je bio slavan po tome što nije bio okružen zidinama, ali za njega je, sa druge strane u specifičnom smislu, važilo kao obeležje to da predstavlja „garnizonsko mesto“; on je prezirao zidine upra­ vo stoga što je uvek bio stalni otvoreni ratni logor Spartanaca. Iako je još uvek sporno koliko je Atina bila bez zidina, u Akropolisu je ipak postojao utvrđeni zamak podignut na steni (kao, uostalom, izuzev Sparte, i svi grčki gradovi), kao što su mesta Ekbatana i Persepolis bili kraljevski utvrđeni zamkovi okruženi naseljima. U svakom slučaju, utvrđeni zamak ili zidine idu nor­ malno, kako uz orijentalni tako i uz antički sredozemni grad, a i uz normalni srednjovekovni pojam grada. Grad nije bio ni jedina ni najstarija tvrđava. U spornim pogra­ ničnim oblastima ili u slučaju hroničnog ratnog stanja utvrđuje se svako selo. Tako su naselja Slovena - čiji je nacionalni oblik, izgle­ da, vrlo rano bio selo uz drum - očigledno, pred stalnom ratnom opasnošću, u oblasti Elbe i Odre imala oblik živicom omeđenog kružnog sela sa samo jednim ulazom koji je mogao da se zatvara i kroz koji je noću uterivana stoka u sredinu. Ili su podizani be­ demi na uzvišenjima kao što je to bilo rašireno po ćelom svetu, kako u izraelskom istočnom Jordanu tako i u Nemačkoj; u njih su se sklanjali nenaoružani ljudi i stoka. Tzv. „gradovi" Hajnriha I u istočnom delu Nemačke bili su samo sistematski podignuta utvrđenja tog tipa. U Engleskoj je u anglosaksonsko doba u svakoj grofoviji bio po jedan „burgh" (borough), po kome je grofovija nosila ime, a stražarske i garnizonske službe bile su najstarija spe­ cifično „građanska" obaveza određenih osoba i zemljišta. Ukoliko u normalna vremena nisu bili potpuno prazni, nego su kao stalan garnizon imali stražare i vojnike (Burgmannen) koji su dobijali platu ili zemlju, odatle vode postepeni prelazni oblici do anglo­ saksonskog burgha - jedne vrste „garnizonskog grada" u smislu

P ojam i k a teg o rija g ra d a

33

Mejtlendove teorije - sa ,,burgenses“ kao stanovnicima, čije ime tu, kao i drugde, potiče odatle što su njihov politički pravni po­ ložaj i s tim povezana pravna priroda njihovog - tj. specifično građanskog - zemljišnog poseda i vlasništva na kuću bili uslovljeni dužnošću da čuvaju utvrđenje i stražare u njemu. Međutim, u istorijskom smislu, sela sa palisadama ili utvrđenja sagrađena za slučajeve nevolje, po pravilu, nisu najvažnije preteče gradskog utvrđenja već je to pre gospodarev zamak, tvrđava u kojoj je stano­ vao jedan gospodar sa svojom porodicom i svojom poslugom i sa ratnicima (i njihovim porodicama) koji su mu bili potčinjeni kao činovnici ili su mu pripadali lično kao pratnja. Gradnja utvrđenog zamka u vojne svrhe je vrlo stara pojava, bez sumnje starija od upotrebe ratnih kola i od korišćenja konja u vojne svrhe. Kao što su nekada na razvoj riterskog i kraljev­ skog načina ratovanja svuda presudno uticala ratna kola (u staroj Kini u periodu klasičnih pesama, u Indiji u doba Veda, u Egiptu i Mesopotamiji, u Hananu, u Izraelu iz perioda Pesme o Debori, u doba Homerovih epova, zatim kod Etruraca i Kelta, a i kod Iraca), tako je i gradnja utvrđenih zamkova i kneževskih sedišta sa za­ mkom bila univerzalno raširena pojava. Staroegipatski izvori zna­ ju za utvrđene zamkove i komandante zamkova i sa sigurnošću se sme reći da je u tim utvrđenim zamkovima prvobitno stanovao isto toliki broj malih kneževa. Razvitku kasnijih kraljeva koji su vladali nekom teritorijom, sudeći po najstarijim poveljama, pret­ hodi kneževstvo smešteno u zamku, kako je to bilo u zapadnoj Indiji u doba Veda, verovatno i u Iranu u doba najstarijih gâthâ, a univerzalno dominantna pojava u periodu političke rascepkanosti u severnoj Indiji, na Gangu: drevni kšatri, koga ti izvori pominju kao svojevrsnu međufiguru između kralja i plemića, očevidno predstavlja kneza sa sedištem u utvrđenom zamku. Kneževstvo sa sedištem u utvrđenom zamku postojalo je u periodu primanja hrišćanstva u Rusiji, u Siriji u periodu dinastije Tutmesa i u doba izraelskog saveza (Abimeleh), a i starokineska literatura pruža mogućnost da su oni i tamo prvobitno verovatno postojali. Grč­ ki i maloazijski primorski utvrđeni zamkovi postojali su sigurno svuda sve dok je bilo gusarenja: tek je međuperiod naročito inten-

34

Grad

živne pacifikacije nužno doveo do toga da se umesto utvrđenih zamkova pojave kritske palate bez utvrđenja. Utvrđeni zamkovi kao što je dekeleija, značajna u Peloponeskom ratu, bili su neka­ da tvrđave plemićkih porodica. Isto tako, i razvoj politički samo­ stalnog suverenog staleža u srednjem veku počinje sa gradnjom „castelli" u Italiji, a samostalnost vazala u severnoj Evropi počinje sa njihovom masovnom izgradnjom utvrđenih zamkova, čiji je elementarni značaj objasnio Fon Belov konstatacijom da je još u novo doba individualno članstvo u oblasnoj skupštini u Nemačkoj zavisilo od toga da li je neka porodica imala utvrđeni zamak, makar to bila i bedna ruina takvog zamka. Raspolagati utvrđe­ nim zamkom značilo je prosto imati vojnu dominaciju nad tom oblašću, i samo se postavljalo pitanje: ko taj zamak drži u svojim rukama, pojedinačni gospodar utvrđenog zamka samo za sebe, ili konfederacija ritera, ili neki vladar koji srne da se pouzda u svog vazala ili ministerijala ili oficira koji u njemu sedi. U prvom stadijumu svoga razvoja u posebnu političku tvorevi­ nu, grad-tvrđava je bio ili je imao u sebi ili se oslanjao na utvrđeni zamak, tvrđavu nekog kralja ili plemićkog gospodara ili neke organizovane grupe takvih gospodara, koji su tamo ili sami bora­ vili ili držali garnizon plaćenih vojnika, vazala ili ministerijala. U anglosaksonskoj Engleskoj pravo da se poseduje „haw , utvr­ đena kuća u nekom ,,burghu“, davano je kao privilegija određe­ nim zemljoposednicima iz okoline, kao što je u antičko doba i u srednjovekovnoj Italiji gradska kuća plemića bila pored njegovog seoskog utvrđenog zamka. Svi ili određeni slojevi stanovnika u tim gradovima i oni koji žive pored gradova bili su obavezni da kao građani (burgenses) daju određene vojne usluge vojnom gos­ podaru grada: pre svega da izgrađuju i opravljaju zidine, da vrše stražarsku službu, da učestvuju u odbrani, a ponekad da vrše i neke druge značajne vojne usluge (služba glasnika npr.) ili na­ bavke. Zbog toga što učestvuje u radu vojne grupe grada (i u onoj meri u kojoj u njoj učestvuje) građanin u tom slučaju i jeste član svog staleža. Mejtland je to posebno jasno pokazao u slučaju En­ gleske: kuće ,,burgha“ su - u tome je razlika u odnosu na selo vlasništvo ljudi čija je najvažnija obaveza da održavaju utvrđenje.

P ojam i k a teg orija g ra d a

35

Pored mira na tržištu o kojem se staralo tržište grada, a koji je garantovao kralj ili vlastela, postoji i vojni mir utvrđenih zamko­ va. Vrlo često stoji u plastičnom dualizmu, jedan pored drugog, pacifikovani utvrđeni zamak pored vojno-političkog trga grada: vežbalište i sakupljalište vojske i stoga mesto gde se sakupljaju građani, sa jedne strane, i pacifikovano ekonomsko tržište gra­ da, sa druge strane. Oni nisu svuda bili prostorno odvojeni. Tako je atički „рпух“ bio mnogo mlađi od „agore“ koja je prvobitno služila, kako ekonomskom prometu tako i političkim i verskim aktima. Međutim, u Rimu odvajkada comitium i campus martius stoje pored ekonomskih fora, u Sijeni, u srednjem veku, piazza del campo (mesto za održavanje turnira, a i danas još mesto gde se održavaju trke između gradskih četvrti) ispred, a mercato iza opštinske palate; analogno tome, u islamskim gradovima kasbeh, utvrđeni logor ratnika, prostorno je odvojen od bazara, u južnoj Indiji je (politički) grad honorata odvojen od privrednog grada. Pitanje odnosa između garnizona, političkog građanstva tvrđave, sa jedne strane, i stanovništva koje ekonomski, građanski privre­ đuje, sa druge strane, predstavlja često krajnje komplikovano, ali uvek presudno osnovno pitanje konstitucionalne istorije grada. Jasno je da gde god postoji utvrđeni zamak - dolaze i naseljavaju se ili bivaju naseljavane zanatlije, da bi podmirivale potrebe gos­ podarevog domaćinstva i ratnika; da trgovce privlači potrošačka moć ratničkog dvora i zaštita koju on pruža; daje, sa druge strane, i sam gospodar zainteresovan da privuče te klase, jer tada može sebi da obezbedi novčane prihode, bilo oporezujući trgovinu i za­ nat, bilo učestvujući u njima predujmovima u kapitalu, ili baveći se trgovinom za sopstveni račun, ili čak monopolišući je; zatim, gospodar priobalnog utvrđenog zamka može kao brodovlasnik ili kao vladar luke da obezbedi učešće u nasilnoj i mirnoj dobiti na moru. Isto tako, i njegova pratnja i vazali, nastanjeni u mestu, mogu sve to činiti ako im on to dozvoli dragovoljno ili bude na to prinuđen jer je upućen na njihovu dobru volju. U starogrčkim gradovima, kao u Kireni, nalazimo na vazama kako kralj poma­ že pri merenju robe (silfion); u ranim istorijskim izveštajima go­ vori se o trgovačkoj floti faraona Donjeg Egipta. U ćelom svetu,

36

Grad

naročito (iako ne sasvim isključivo) u primorskim mestima (ne samo u „gradovima"), gde je sasvim lako bilo mogućno kontrolisati posrednu trgovinu, bila je rasprostranjena pojava da je pored monopola starešine ili kneza utvrđenog zamka rasla zainteresovanost lokalnih ratničkih porodica da i same učestvuju u dobiti od trgovine, a rasla je i njihova moć da sebi obezbede to učešće i sruše monopol kneza (ukoliko je postojao). Ukoliko se to dešava­ lo, knez je svuda još važio za primus inter pares ili je, često biran na kratak rok vladavine, obično bio znatno ograničen u svojoj moći; potpuno je svrstavan u ravnopravan krug gradskih grupa srodnika koje su posedovale zemljišni posed i učestvovale u bilo kom obliku u mirnoj trgovini, bilo samo kapitalom, u srednjem veku naročito u obliku commenda, ili koje su lično učestvovale u gusarskim poduhvatima i u pomorskim ratovima. Na taj pro­ ces nailazimo, kako u antičkim primorskim gradovima, počev od Homerovog doba (prilikom poznatog postepenog prelaska na magistraturu ograničenu na jednu godinu), tako i u veoma slič­ nom obliku u ranom srednjem veku: naročito u Veneciji u slučaju duždevstva, a i u drugim tipičnim trgovačkim gradovima - samo sa vrlo različitim konfrontacijama, zavisno od toga da li je gospo­ dar grada bio neki kraljevski grof, vikont, biskup ili neko drugi. Pri tome treba u principu praviti razliku između gradskih kapita­ lističkih trgovačkih interesenata, finansijera trgovine, specifičnih honorata grada u ranom periodu antike kao i srednjeg veka, te, s druge strane, lokalnih ili kasnije naseljenih nosilaca „organiza­ cije" trgovine, pravih trgovaca, bez obzira na to što su oba sloja, naravno, vrlo često prelazila jedan u drugi. Ali time već ulazimo u razmatranja koja će kasnije doći na red. Počeci, završeci ili raskršća rečnih puteva ili drumova karavana (kao npr. Vavilon), u kontinentalnim zemljama mogu da postanu postaje sličnog razvitka. Pri tome, svetovnom gospodaru utvrđe­ nog zamka i grada ponekad konkuriše sveštenik hrama i duhovni gospodar grada. Jer područja hrama nadaleko poznatih bogova pružaju sakralnu zaštitu međuetničkoj, dakle politički nezašti­ ćenoj trgovini, i stoga s njima može biti povezano neko naselje slično gradu koje se izdržava od prihoda hrama, kao što se i kneževski grad izdržava od tributa datih knezu.

P ojam i ka teg o rija g ra d a

37

Da li je i u kojoj meri preovladavao interes kneza za novčane prihode u vidu davanja privilegija zanatlijama i trgovcima koji su privređivali nezavisno od dvora gospodara, a on ih za to oporezi­ vao, ili je, obrnuto, bio jači njegov interes da svoje potrebe pod­ miruje što je moguće više sopstvenom radnom snagom i da uzme u svoje ruke monopol nad trgovinom, kao i koje vrste su bile pri­ vilegije u prvom slučaju - sve je to bilo, u pojedinačnom slučaju, vrlo različito: kad je hteo da privuče strance takvim privilegijama gospodar je morao u vrlo različitom smislu i stepenu da vodi ra­ čuna i o interesima i (za njega važnoj) poreskoj sposobnosti onih koji su već nastanjeni i koji od njega zavise kao od političkog gos­ podara ili vlastelina. Uz sve te raznolikosti razvitka treba dodati i vrlo različitu vojnopolitičku strukturu one organizovane grupe s vlašću u čijim okvirima je dolazilo do osnivanja i razvoja grada. Moramo razmotriti glavne suprotnosti u razvitku gradova koje odatle proizilaze. Ni svaki ,,grad“ u ekonomskom smislu, ni svaka tvrđava čiji su stanovnici imali neko posebno pravo u administrativno-političkom smislu, nisu bili ,,opština“. Gradsku opštinu u punom smislu te reći, kao masovnu pojavu, upoznao je, naprotiv, samo Zapad. Pored njega, za nju je znao i jedan deo Bliskog istoka (Si­ rija i Fenikija, možda i Mesopotamija), ali i on samo povreme­ no i, inače, samo začetke te pojave. Jer, uz to, naselja su morala imati bar relativno snažan zanatsko-trgovački karakter i sledeća obeležja: 1. utvrđenje, 2. tržište, 3. sopstveni sud i, bar delimično, sopstveno pravo, 4. karakter organizovane grupe i, u vezi s tim, 5. bar delimičnu autonomiju i autokefalnost, znači i upravu po­ moću organa vlasti u čijem su postavljenju na bilo koji način uče­ stvovali i građani kao takvi. U prošlosti, takva prava su se obično uvek zaogrtala u oblik staleških privilegija. Poseban stalež građana kao njihov nosilac bio je, stoga, specifičnost grada u političkom smislu. Mereno tim merilom u njegovom punom obimu, čak su i srednjovekovni gradovi na Zapadu samo delimično bili zaista „gradske opštine“, a od onih iz XVIII veka čak sasvim neznatan broj. Međutim, azijski gradovi (uz moguće usamljene izuzetke), koliko je to danas poznato, nisu to bili uopšte ili su bili samo u za-

38

Grad

četku. Doduše, svi su oni imali tržišta a isto tako bili i tvrđave. Za razliku od Japana, u Kini su svi veliki i većina malih centara zana­ ta i trgovine bili utvrđeni. Egipatski, bliskoistočni i indijski centri trgovine i zanata bili su takođe utvrđeni. Veliki centri trgovine i zanata u tim zemljama nisu retko bili i odvojena sudska područ­ ja. Oni su u Kini, Egiptu, na Bliskom istoku, a u Indiji uvek, bili sedište organa vlasti velikih političkih organizovanih grupa - dok upravo to nije bilo karakteristično za srednjovekovne gradove Za­ pada, naročito ne za gradove na severu. Međutim, azijski gradovi nisu znali za posebno materijalno ili parnično pravo koje se primenjuje na stanovnika grada kao takvog, niti su znali za sudove koje bi ti gradovi autonomno postavljali. Oni su za to znali samo ukoliko su gilde i (u Indiji) kaste, koje su zaista prvenstveno ili jedino u jednom gradu imale svoje sedište, bile nosioci stvaranja takvih posebnih prava i posebnih sudova. Međutim, sa pravnog stanovišta, to gradsko sedište tih organizovanih grupa bilo je slu­ čajno gradsko sedište. Oni uopšte nisu znah ili su znah samo za začetke autonomne uprave, pre svega - a to je najvažnije - nisu imah karakter organizovane grupe i pojam građanina nasuprot seljaku. I to je postojalo samo u začecima. U Kini je stanovnik grada pravno pripadao svojoj grupi srodnika, a preko nje i svome zavičajnom selu u kome se nalazio hram predaka i sa kojim je on brižljivo održavao vezu, kao što je u Rusiji pripadnik sela koji privređuje u gradu pravno ostao „seljak". U Indiji je stanovnik grada, osim toga, bio član svoje kaste. Stanovnici gradova bili su eventualno, i to po pravilu, takođe članovi lokalnih profesional­ nih grupa, gildi i esnafa, čije su specifično sedište bili gradovi, a, najzad, bili su i članovi upravnih područja: gradskih četvrti, uličnih kvartova na koje je policijska vlast delila grad; u okviru takve podele oni su imah određene dužnosti a ponekad i ovlašćenja. Gradski ili ulični kvart mogao je naročito liturgijski biti kolektivno odgovoran za ličnu bezbednost ili za neke druge po­ licijske ciljeve. Iz tog razloga oni su mogli da se udruže u opštine sa izabranim činovnicima ili sa naslednim starešinama: tako je bilo u Japanu, gde je iznad uličnih opština sa njihovom samou­ pravom, kao najviša instanca, stajalo jedno ili više civilnih uprav-

P ojam i k a teg orija g ra d a

39 €*» Ч/

nih tela (machi-bugyo). Međutim, nije bilo nekog prava gradskog stanovnika, u antičkom i srednjovekovnom smislu, a nepoznat je bio i korporacioni karakter grada kao takav. Naravno, grad je kao celina bio posebno upravno područje kao što je to bilo i u carstvu Merovinga i Karolinga. Ali nasuprot srednjovekovnom i antičkom Zapadu, tu autonomija i učešće stanovnika u rešavanju pitanja lokalne uprave u gradu (dakle, u nekom relativno velikom zanatsko-komercijalnom mestu) nikad nisu bili veći nego na selu, čak se redovno događalo upravo suprotno. Na selu je, na primer u Kini, skup starešina u mnogim stvarima bio gotovo svemoćan i utoliko je taotai faktički bio upućen na saradnju s njima, mada to nije bilo pravno zasnovano. Seoska zajednica u Indiji i ruski mir imali su krajnje dalekosežne nadležnosti koje su oni, u stva­ ri, gotovo potpuno autonomno obavljali sve do najnovijeg doba, u Rusiji sve do perioda birokratizacije pod Aleksandrom III. Na ćelom Bliskom istoku ,,starešine“ (u Izraelu ,,sekenim“), tj. prvo­ bitno: starešine grupa srodnika, kasnije: šefovi grupa honorata, predstavljali su zastupnike i upravitelje mesta i lokalnog suda. O tome uopšte nije moglo biti ni govora u azijskom gradu, jer je on redovno bio sedište visokih činovnika ili vladara pokrajina, direktno pod kontrolom njihove telesne garde. Međutim, taj grad je bio kneževska tvrđava i zbog toga su njime upravljali kneževi činovnici (u Izraelu: sarim) i oficiri koji su imali i sudsku vlast. U Izraelu je moguće jasno videti dualizam činovnika i starešina u doba kraljeva. U birokratskoj kraljevini preovladavao je svuda kraljev činovnik. Sigurno, on nije bio svemoćan. On je, naprotiv, morao često u zapanjujućoj meri da računa sa raspoloženjem sta­ novnika. U odnosu na lokalne organizovane grupe: grupe srod­ nika i profesionalne grupe, ukoliko su se u pojedinom slučaju udruživale, kineski činovnik je, pre svega, bio po pravilu potpuno nemoćan i gubio je svoju službu u slučaju svakog njihovog ozbilj­ nog zajedničkog otpora. Opstrukcija, bojkot, zatvaranje radnji i obustava rada zanatlija i trgovaca, u slučaju određenog tlačenja, bili su već svakodnevna pojava i ograničavali su moć činovnika. Ali ta ograničenja su bila potpuno neodređena. Sa druge strane, u Kini, kao i u Indiji, nailazimo na određene kompetencije gildi ili

40

Grad

drugih profesionalnih grupa ili na stvarnu potrebu činovnika da se s njima sporazume. Dešavalo se da su uprave tih grupa vršile prinudnu vlast i protiv osoba koje nisu pripadale grupi. Pri svemu tome, međutim, posredi su - u normalnom slučaju - samo ovlašćenja ili faktička moć određenih pojedinih grupa za rešavanje određenih pojedinih pitanja koja se tiču konkretnih interesa te grupe. Međutim, ne postoji nikakva zajednička grupa koja bi za­ stupala opštinu građana kao takvu. Tog pojma uopšte nema. Pre svega, nedostaju specifično staleški kvaliteti urbanog građanina. Od toga nema ni traga u Kini, Japanu i Indiji; na Bliskom istoku ima samo začetaka. U Japanu je staleška struktura bila čisto feudalna; nasuprot sa­ murajima (na konjima) i kasi-ima (ministerijalima neobučenim jahanju) stajali su seljaci (no) i trgovci i zanatlije, od kojih su neki udruženi u profesionalne grupe. Međutim, pojam „građanstvo" nedostajao je kao i pojam „gradska opština". U feudalno doba, u Kini je stanje bilo isto takvo, ali, počev od birokratske vladavine, literata, različitog stepena obrazovanja koje je proveravano ispi­ tom, stoji nasuprot iliterati, a pored toga postoje ekonomski privilegovane gilde trgovaca i profesionalne grupe zanatlija. Međutim, i tu je nedostajao pojam gradske opštine i urbano građanstvo. Nasuprot selima, „samoupravu" su u Kini, kao i u Japanu, imale profesionalne grupe, a ne gradovi. U Kini je grad bio tvrđava i službeno sedište carskih nadleštava, a u Japanu uopšte nije bilo „gradova" u tom smislu. U Indiji su gradovi bili sedišta kraljeva ili službeni centri kraljevske uprave, tvrđave i tržišni centri. Isto tako, moguće je naći gilde trgovaca, a osim toga i kaste koje se u velikoj meri podudaraju sa profesionalnim grupama; i jedne i druge imale su u velikoj meri autonomiju, pre svega u zakonodav­ stvu i pravosuđu. Ali nasledna kastinska struktura u indijskom društvu, sa njegovim ritualnim razdvajanjem poziva, isključuje nastanak „građanstva", kao i nastanak „gradske opštine". Posto­ jalo je i postoji više kasta trgovaca i vrlo mnogo kasta zanatlija sa mnoštvom potkasta. Međutim, niti je neka većina njih mogla da se uporedi sa građanskim staležom na Zapadu, niti su one mogle da se udruže u nešto što bi odgovaralo srednjovekovnom esnaf-

P ojam i k a teg orija g ra d a

41

skom gradu, pošto je kastinska tuđost sprečavala svako bratimlje­ nje. Doduše, u doba velikih religija spasenja nailazimo na to da se gilde, na čijem čelu se nalaze nasledne šrešthe (starešine) udružu­ ju u mnogim gradovima u jednu grupu, i kao ostatak toga postoje sve do danas još neki gradovi (Alahabad) sa jednim zajedničkim gradskim šrešthom koji odgovara gradonačelniku na Zapadu. Isto tako, u periodu pre velikih birokratskih kraljevstava bilo je ne­ koliko gradova koji su politički bili autonomni i pod upravom jednog patricijata regrutovanog iz onih grupa srodnika koje su davale slonove za vojsku. Međutim, to se kasnije gotovo potpuno izgubilo. Pobeda ritualne kastinske tuđosti uništila je udruženje gildi, a kraljevska birokratija u savezu sa bramanima zbrisala je sve začetke tog razvoja, osim pomenutih ostataka u severozapadnoj Indiji. Na Bliskom istoku i u Egiptu gradovi su u antičko doba bili tvrđave i kraljevska ili službena sedišta sa kraljevskim tržišnim privilegij ama. Ali u doba vladavine velikih kraljevina oni nisu imah autonomiju, opštinsko ustrojstvo i staleški privilegovano građanstvo. U Egiptu je u Srednjem carstvu postojao službeni fe­ udalizam, a u Novom carstvu birokratska uprava pisara. „Gradske privilegije" predstavljale su davanja feudalnim ili prebendarnim nosiocima službene vlasti u dotičnim mestima (kao što su bile sta­ re biskupske privilegije u Nemačkoj), a ne davanja autonomnom građanstvu. Bar dosada, nije mogućno naći čak ni začetke nekog „gradskog patricijata". Nasuprot tome, u Mesopotamiji i Siriji, pre svega u Fenikiji, nailazimo u rano doba na tipično gradsko kra­ ljevstvo sa centrima pomorske i karavanske trgovine, delimično crkvenog a delimično (i to većinom) svetovnog karaktera, a u pe­ riodu borbi u kojima učestvuju kola nailazimo u „gradskoj kući" na isto tako tipičnu, sve jaču moć patricijskih porodica („bitu", na tablicama Tell-el-Amarna). Hananski savez gradova bio je udru­ ženje ritera koji su stanovah u gradu, borili se na ratnim kolima, i seljake držali u ropstvu za dug i kao klijentelu, kao u ranom peri­ odu helenskog polisa. Očevidno, slično je bilo i u Mesopotamiji, gde je „patricij", tj. punopravan građanin koji poseduje zemlju i ekonomski je sposoban za vojnu službu, odvajan od seljaka, i gde

42

Grad

je kralj poveljom potvrđivao imunitete i slobode glavnih gradova. Ali sa porastom moći vojnog kraljevstva to je i tu iščezlo. Poli­ tički autonomne gradove i građanski stalež onakav kakav je na Zapadu nalazimo kasnije u Mesopotamiji, ali isto tako retko kao i posebno gradsko pravo pored kraljevog zakona. Samo su Feniča­ ni zadržali gradsku državu sa vladavinom zemljišnog patricijata koji je svojim kapitalom učestvovao u trgovini. Kovani novac sa natpisom dm Sôr, am Karthadašt - u Tiru i Kartagini jedva da ukazuje na to da je „demos“ tu vladao, a ako je to stvarno bio slučaj, onda je u pitanju kasniji period. U Izraelu je Judeja postala gradskom državom; međutim, značaj sekenima (starešina), koji su u rano doba upravljali u gradovima kao starešine patricijskih grupa srodnika, opao je pod vlašću kraljeva; gibborim (riteri) su postali kraljeva pratnja i vojnici, i upravo u velikim gradovima, za razliku od sela, upravljali su kraljevi sarimi (činovnici). Tek posle Egzila javlja se „zajednica" (kahal) ili „zadruga" (cheber) na konfesionalnoj osnovi kao institucija, ali pod vlašću svešteničkih porodica. Pa ipak tu, na Sredozemlju i uz Eufrat, nalazimo prve stvarne analogije antičkom polisu; otprilike u onom stadijumu u kome se Rim nalazio u doba recepcije gens Claudia. Vlast drži neki grad­ ski patricijat, čija se moć zasniva na novčanom posedu stečenom primarno u trgovini, a sekundarno uloženom u zemljišni posed, robove za dug i kupljene robove, i na vojnoj obuci za vitešku bor­ bu. Taj patricijat je često razdiran unutrašnjim neprijateljstvom, nastanjen po raznim mestima i povezan u saveze sa jednim kra­ ljem koji je primus inter pares, ili sa shofetimom ili sekenimom kao što je rimsko plemstvo bilo sa konzulima - na čelu; patricijatu stalno preti opasnost od tiranije harizmatskih ratnih junaka koji se oslanjaju na zavrbovanu telesnu gardu (Abimelech, Jephthah, David). Pre helenskog doba taj stadijum nije nigde prevaziđen, ili bar nikad trajno. Na tom stadijumu su očigledno bili i gradovi na arabijskoj obali u doba Muhameda, a tako je bilo i sa islamskim gradovi­ ma gde autonomija gradova i njihov patricijat nisu, kao u pra­ vim velikim gradovima, bili potpuno uništeni. Izgleda da su te

antičko-orijentalne prilike u velikoj meri postojale i pod islam-' skom dominacijom. Tada se mogao naći labilan autonomni od­ nos gradskih porodica u odnosu na kneževe činovnike. Nosilac moći patricijskih porodica je njihovo bogatstvo, zasnovano na učešću u gradskim ekonomskim izgledima, koje, većinom, čine zemljišni posed i robovi; sa tom moći, čak i kad nema nikakvih formalno-pravnih priznanja, kneževi i njihovi činovnici moraju isto toliko da računaju u sprovođenju svojih naredbi koliko i ki­ neski taotai sa opstrukcijom seoskih starešina grupa srodnika i trgovačkih korporacija i drugih profesionalnih udruženja grada. Ali, pri tome, grad nije nužno bio udružen u neku, u bilo kom smislu samostalnu grupu. Često je bilo upravo obrnuto. Navedi­ mo jedan primer: arabljanski gradovi, npr. Meka, još u srednjem veku, a i sve do početka sadašnjeg perioda, pružaju sliku tipičnog plemenskog naselja. Kao što se vidi iz plastičnog prikaza SnukHurgronjea, grad Meka je bio okružen ,,biladama“: vlastelinskim zemljišnim posedom pojedinačnih ,,dewija“ hasanidske grupe srodnika i drugih plemićkih grupa srodnika, koje vode poreklo od Alija; na tim posedima su bili naseljeni seljaci, klijenti i zašti­ ćeni beduini. Razne bilade su bile pomešane. ,,Dewi“ je bila svaka grupa srodnika čiji je neki predak jednom bio ,,šerif“. Šerif je od 1200. godine bez izuzetka poticao iz alidijske porodice Katadah, a po oficijelnom pravu trebalo je da ga postavlja namesnik kalifa (koji je često bio neslobodan čovek, a za vreme Haruna al Rašida to je jednom bio berberski rob); ali on je u stvari određivan iz kvalifikovane porodice izborom koji su vršili poglavari dewija, nastanjeni u Meki. Starešine grupa srodnika (emiri) stanovali su u gradu zato što je stanovanje u Meki pružalo priliku za učešće u pljačkanju hodočasnika. Među njima su postojale ,,veze“, tj. sporazumi o očuvanju mira, i ključ po kome su delili eventualnu dobit. Međutim, te veze mogle su u svako doba da se raskinu, i njihovo kidanje je značilo početak neprijateljstva izvan grada i u okviru grada; u tim sukobima oni su se služili svojim trupama sa­ stavljenim od robova. Pobeđeni su morali da napuste grad, ali su, uprkos tome, i dalje postojali zajednički interesi neprijateljskih porodica nasuprot grupama koje im nisu pripadale, i pobednici

44

Grad

su, iz straha od opšte pobune sopstvenih pristalica, morali da se pridržavaju pravila kurtoazije da dobra i životi članova porodica i klijenata prognanih budu pošteđeni. U gradu Meki postojali su u novo doba kao zvanični autoriteti 1. samo na papiru, kolegijalni upravni savet (medžlis), što su ga Turci ustanovili; 2. kao stvarni autoritet: turski guverner - on je preuzeo mesto „zaštitnika" (ra­ nije većinom: vladar Egipta); 3. četiri kadije pravoslavnih obreda - uvek ugledni stanovnici Meke, najugledniji (šafiitski) stolećima je bio iz jedne te iste porodice, a njega je imenovao šerif ili ga je predlagao zaštitnik; 4. šerif, istovremeno poglavar kooperaci­ je gradskih plemića; 5. esnafi, pre svega vodiči stranaca, a osim toga mesari, trgovci žitom i drugi; 6. gradske četvrti sa svojim starešinama. Ti autoriteti su konkurisali jedni drugima na mno­ go načina i nisu imali strogo određene nadležnosti. U parničnom procesu tužilac odabira za sebe onaj autoritet koji mu izgleda naj­ povoljniji za njega i za čiju mu se moć čini da je najjača u odnosu na optuženog. Namesnik nije mogao da spreči obraćanje kadiji koji mu konkuriše u svim stvarima koje imaju veze sa crkvenim pravom. Domaće stanovništvo je šerifa smatralo za pravi autori­ tet; na njegovu dobru volju guverner je bio apsolutno upućen u svim stvarima koje su se ticale beduina i karavana hodočasnika, a korporacija plemstva je tu, kao i u drugim arapskim oblastima, a specijalno u gradovima, bila presudan činilac. Na prilike na Za­ padu podseća nas to što je u IX veku prilikom borbe Tulunida i Safarida u Meki (po Jakubu az-Safaru) presudan bio stav najbo­ gatijih esnafa: esnafa mesara i trgovaca žitom, dok bi, još u doba Muhameda, bezuslovno samo stav uglednih kurejšitskih porodica bio od vojnog i političkog značaja. Međutim, nikada nije došlo do vladavine esnafa; čete robova, gradskih uglednih porodica, koje su se izdržavale od njihovog udela u dobiti, obezbeđivale su stalno presudan položaj tim porodicama, slično kao što je i na Zapadu, u srednjem veku, stvarna moć u italijanskim gradovima neprestano imala tendenciju da pređe u ruke riterskih porodica kao nosilaca vojne moći. U Meki je nedostajala organizovana gru­ pa koja bi grad mogla da udruži u jednu korporativnu jedinicu, i u tome je karakteristična razlika ako se Meka uporedi bilo sa

P ojam i k a teg orija g rad a

45

sinoikiziranim polisima antike bilo sa italijanskom „commune“ još iz ranog srednjeg veka. Uostalom, imamo dovoljno razloga da smatramo kako su te arabljanske okolnosti - ako se prethodne specifično islamske odlike izostave ili se transponuju u hrišćanske - bezuslovno tipične za gradove u periodu pre nastanka opštinske grupe, kao što su tipične i za druge gradove, posebno za gradove pomorske trgovine na Zapadu. U svakom slučaju, ono što se sigurno zna o azijskim i istočnjač­ kim naseljima koja su imala ekonomski karakter grada pokazuje da je normalno stanje bilo takvo da su samo plemićke grupe srod­ nika i pored njih, eventualno, profesionalne grupe, a ne stanov­ ništvo grada kao takvo, bile nosioci delanja grupe. Naravno da su i tu prelazi blagi. Međutim, upravo se u najvećim naseljima sa stotinama hiljada, a ponekad i milionima stanovnika nailazi na tu pojavu. U srednjovekovnom vizantijskom Carigradu predstavnici gradskih četvrti, koji su istovremeno finansirali cirkuske trke (kao u Sijeni konjske trke), su nosioci koterija: ustanak Nika pod Justinijanom nastao je iz tog lokalnog rascepa grada. I u Carigradu iz islamskog srednjeg veka - dakle do XIX veka - pored čisto vojnih grupa janičara i spahija, i verskih organizacija ulema i derviša, kao zastupnici građanskih interesa pojavljuju se i trgovačke gilde i esnafi, ali nije bilo nikakvog gradskog predstavništva. U Aleksandriji iz kasnog vizantijskog doba stanje je bilo slično utoliko što je pored konkurentskih vlasti patrijarha, koji je nalazio vrlo čvrst oslonac u kaluđerima, i namesnika, koji se oslanjao na mali gar­ nizon, postojala očevidno samo još milicija pojedinih gradskih četvrti u kojima su rivalske cirkuske partije „zelenih" i „plavih" predstavljale vodeće organizacije.

2. Grad na Zapadu Agrarno pravo i lični pravni položaj. - Stvaranje polisa putem bratstva. - Na Istoku razvoj ometen tabuima i drugim magijskim ograničenjima u grupama srodnika; razaranje tih ograničenja kao pretpostavka za stvaranje bratstva. - Značaj grupe srodnika za an­ tički i srednjovekovm grad. - Bratstvo zasnovano na zakletvi na Za­ padu. Pravne i političke posledice. - Sociološki smisao ujedinjenja grada: a) conjuratio u Italiji; b) bratstva na germanskom severu; c) o ram ena moć građana zbog vojnog ustrojstva kao pozitivna os­ nova za razvoj gradova na Zapadu.

Najupadljiviju suprotnost, naročito azijskim prilikama, pred­ stavljao je srednjovekovni grad na Zapadu, i to posebno grad u oblasti severno od Alpa, gde je bio razvijen njegov idealni tip. Kao i azijski i orijentalni gradovi, i on je bio tržišni centar, sedište trgo­ vine i zanata, i tvrđava. Kao i tamo, i tu nailazimo na gilde trgova­ ca i esnafe zanatlija, a pojava da su oni stvarali autonomne zakon­ ske propise za svoje članove bila je, mada u različitom stepenu, raširena po ćelom svetu. Isto tako kao i antički, i srednjovekovni je grad na Zapadu - ovaj poslednji svakako sa nekim izuzecima o kojima ćemo kasnije govoriti - u sebi sadržavao vlastelinske dvo­ rove i bio sedište porodica koje su posedovale vlastelinska imanja izvan grada i, osim toga, često imale veliki gradski zemljišni po-

46

sed koji je povećavan prihodima od učešća patricijskih porodica u korišćenju gradskih izgleda za dobit. Isto tako, srednjovekovni grad na Zapadu je pretežno znao za zaštitnika i za činovnike ne­ kog političkog gospodara koji su u krugu gradskih zidina vršili vlast različitog stepena. I tu je, kao i gotovo u ćelom svetu, pravo koje je važilo za okućnicu bilo na neki način različito od prava koje važi za poljoprivredno zemljište. Ali bar u srednjovekovnom gradu na Zapadu ta razlika u agrarnom pravu bila je bitna crta koja je gotovo uvek postojala, ako se izuzmu prelazne pojave: u gradu je zemljišna svojina bila u principu slobodno otuđiva, nasledna, potpuno oslobođena dažbina ili opterećena samo strogo određenim nametima, a van grada seljakova zemlja je bila na najrazličitije načine vezana za vlastelina ili seosku zajednicu, ili za oboje. U Aziji i u antičko doba to se ne javlja sa istom pravilnošću. Ali nasuprot toj, ipak samo relativnoj suprotnosti agrarnog prava, postoji apsolutna suprotnost pravnog položaja ličnosti. U ranom srednjem veku i u antičko doba, na Bliskom i na Da­ lekom istoku - svuda je grad bio naselje, koje je nastalo dolaskom i prilivom ljudi spolja, i koje se, zbog loših sanitarnih uslova ni­ žih slojeva, moglo održavati samo neprestanim prilivom sa sela. Stoga, grad svuda sadrži elemente potpuno različitog staleškog položaja: tu zajedno žive provereni pretendenti na službu i man­ darini, pored iliterata, koji su prezirani kao osobe skučenog duha, i (malog broja) ljudi nečistih poziva - u istočnoj Aziji, sve vrste kasta - u Indiji, članovi patricijskih porodica organizovani u gru­ pe srodnika pored zanatlija bez zemlje - na Bliskom istoku i u antičko doba, oslobođeni robovi, kmetovi i robovi pored plemić­ ke vlastele i njihovih dvorskih činovnika i slugu, ministerijala ili najamnih ratnika, sveštenika i monaha - u gradu ranog srednjeg veka. U gradu su se mogli naći dvorovi gospodara svih vrsta, a gradsko područje kao celina moglo je spadati u posed nekog vla­ stelina; u gradu su čak i opravke i čuvanje zidina mogli da budu povereni jednom sloju burgmana ili nekim drugim osobama koje su bile privilegovane dobijanjem lena u vidu utvrđenog zamka i nekih drugih prava. Najoštrije staleške razlike su na Sredozemlju u antičko doba raslojavale naročito gradsko stanovništvo. To isto

48

Grad

važi, mada u neznatnoj meri, još i za razlike koje su postojale u ranom srednjem veku, kao i u Rusiji sve do početka sadašnjeg perioda, čak i posle ukidanja kmetstva: gradski stanovnik koji dolazi sa sela bio je vezan za selo iz koga potiče, i ,,mir“ ga je mogao oduzimanjem pasoša prisiliti na povratak. Druga negradska, staleška raslojenost u okviru grada je, naravno, gotovo svuda modifikovana. U Indiji je nastanak određenih specifično gradskih poslova imao za posledicu i stvaranje kasta, koje su faktički, iako ne pravno, bile specifične za gradove. Na Bliskom istoku, u an­ tičko doba i u ranom srednjem veku, a u Rusiji pre oslobađanja kmetova, široki slojevi u gradu nastanjenih neslobodnih ljudi ili kmetova faktički su plaćali svome gospodaru samo neki danak, iako to pravno nije bilo regulisano; inače, oni su, u ekonomskom smislu, u stvari, predstavljali samostalnu klasu sitnih građana, odnosno činili su tu klasu zajedno sa pravno slobodnim sitnim građanima. Okolnost da je grad bio tržište sa relativno stalnom mogućnošću da se trgovinom ili zanatom zaradi novac navela je upravo mnogobrojne gospodare na to da se svojim robovima ne koriste u sopstvenoj kući ili preduzeću kao radnom snagom već kao izvorom rente, da ih, dakle, obučavaju da rade kao zanatlije ili sitni trgovci i da ih onda, eventualno (kao u antičko doba) snabdevane obrtnim sredstvima, puštaju da u gradu zarađuju i plaća­ ju doživotno danak kao robovi. Stoga, prilikom javnih radova, u Atini nailazimo na pojavu da su za nadnicu i robovi i slobodnjaci angažovani u istoj grupi koja radi na akord. U Rimu, istim tajnim verskim zajednicama, zanatima i trgovini na malo pripadaju slo­ bodni ljudi i neslobodni kao gospodarevi institori ili sitni građa­ ni, koji sa „тегх peculiaris“ faktički potpuno samostalno delaju. Izgledi da se otkupi sopstvena sloboda povećavali su ekonomski učinak, naročito neslobodnih sitnih građana, i stoga nije nikakva slučajnost što se u antičko doba, kao i u Rusiji, veliki deo prvog nagomilanog imanja, stečenog trajnom racionalnom zanatskom ili trgovinskom delatnošću, našao upravo u rukama oslobođenih robova. Tako je grad na Zapadu još u antičko doba, a i u Rusiji, bio mesto u kom e je bio moguć, pom oću novčanog sticanja, uspon iz neslobode u slpbodu. U suštini, u još većoj meri isto važi za sred-

Grad na Zapadu

49

njovekovni grad, osobito za grad u kontinentalnim oblastima. Za razliku od gotovo svih drugih nama poznatih tokova razvitaka, tu je građanstvo u gradovima, po pravilu, sasvim svesno sledilo stalešku politiku usmerenu ka tome. U uslovima velikih moguć­ nosti za sticanje, u ranom periodu razvitka tih gradova postojao je zajednički interes njihovih stanovnika da se koriste tim mo­ gućnostima i da olakšavanjem priliva spolja povećavaju izglede za prodaju i zaradu svakog pojedinca; stoga je postojala i solidarnost u interesima da se ne dozvoli da svakog kmeta koji je već po­ stao imućan u gradu uzme u službu njegov gospodar kao kućnog slugu, ili u štalsku službu, pa bilo i samo zato da bi mu iznudio novac za otkup - što su često činili šleski plemići još u XVIII, a ruski još i u XIX veku. Građanstvo je, stoga, uzurpiralo pravo da ruši suvereno pravo (to je bila velika, u stvari revolucionarna novina kod srednjovekovnih gradova na Zapadu, za razliku od svih ostalih gradova). U srednjoevropskim i severnoevropskim gradovima nastalo je poznato načelo: „Gradski vazduh oslobađa" - tj. posle roka različite dužine, koji je uvek bio relativno kratak, gospodar nekog roba ili podložnika je gubio pravo da na njega polaže pravo kao na osobu potčinjenu njegovoj vlasti. To načelo je ostvareno u vrlo različitom stepenu. Sa druge strane, vrlo često su gradovi morali da obećavaju da neće primati neslobodne oso­ be a, sa sužavanjem mogućnosti za nalaženje sredstava za život, gradovima je to ograničenje često bilo dobrodošlo. Međutim, kao pravilo, to načelo je ipak preovladavalo. Staleške razlike su, da­ kle, iščezavale u gradu, bar ukoliko su označavale razliku između slobode i neslobode. Sa druge strane, na severu Evrope razvijao se često sloj honorata u okviru mnogih gradskih naselja koja su se, prvobitno, zasnivala na međusobnoj političkoj ravnopravnosti naseljenika i na slobodnom izboru gradskih činovnika:, staleško diferenciranje patricijskih porodica od ostalih građana; te poro­ dice su se diferencirale na osnovu svoje ekonomske nezavisnosti i moći da monopolišu službe. Zatim, u mnogim, posebno južnim, ali i u severnim bogatim gradovima (u nemačkim takođe) nai­ lazimo od samog početka - kao i u antičko doba - na pojavu da uporedo postoje „jahači", ljudi koji drže štalu (danas bismo rekli

50

Grad

„konjušnicu trkačkih konja", jer su konji bili namenjeni za turni­ re), „constaffeln“ kao specifično gradsko plemstvo, i prosti građa­ ni: dakle, nailazimo na stalešku diferencijaciju. Nasuprot tome, stoji druga vrsta razvoja koja je pojačavala staleško zajedništvo urbanih građana kao takvih (bili oni smatrani za plemstvo ili ne) u odnosu na plemstvo izvan grada. Ritersko seosko plemstvo, bar u severnoj Evropi, pred kraj srednjeg veka nije više priznavalo plemstvo patricijata koje je stanovalo u gradu i koje je učestvovalo u sticanju dobiti i - što je bilo pre svega značajno - sedelo u grad­ skoj upravi, zajedno sa esnafima; tom patricijatu je osporavana, dakle, sposobnost za turnire i korišćenje zadužbina, konubijum i sposobnost da poseduje leno (poslednje važi za Nemačku, gde su samo povremeno predstavljali izuzetak privilegovani građani carskih gradova). Od te dve tendencije: ka relativnom staleškom nivelisanju i, obratno, ka jačoj diferencijaciji u gradu, preovladala je ova poslednja. Na kraju srednjeg veka i na početku novog doba gotovo svim gradovima (italijanskim, engleskim i francu­ skim, kao i nemačkim, ukoliko nisu - kao u Italiji - bili postali monarhijski gradovi-države) upravlja savetnički patricijat ili neka korporacija građana, koja je u odnosu na nečlanove bila eksklu­ zivna, a u odnosu na članove predstavljala vladavinu honorata, čak i tamo gde je još uvek postojala obaveza (iz perioda vladavine esnafa) da ti honorati formalno spadaju u neki esnaf. Presecanje staleških veza sa vangradskim plemstvom sprovedeno je prilično dosledno samo u gradskim korporacijama u severnoj Evropi, dok se na jugu, osobito u Italiji, obrnuto, uporedo sa porastom moći gradova gotovo sve plemstvo nastanilo u gradovima, što u suštini u još većoj meri nalazimo i u antičko doba, gde je grad prvobitno nastao upravo kao sedište plemstva. Dakle, gradovi iz antičkog doba i, u manjoj meri, južnoevropski srednjovekovni gradovi predstavljaju u tom pogledu, u izvesnom smislu, prelazne stadijume od azijskog grada ka severnoevropskom gradu. Međutim, tim razlikama se sada kao presudan činilac pridru­ žuje kvalitet grada (kako antičkog tako i tipičnog srednjovekovnog grada) kao institucionalno organizovane grupe „građana" koja ima posebne i karakteristične organe; ti „građani" su kao

Grad na Zapadu

51

takvi podređeni zajedničkom pravu koje je samo njima dostupno - oni su, dakle, staleška grupa „pravno jednakih ljudi“. Koliko je poznato, to svojstvo staleški odvojenog „polisa" i „commune“ po­ stojalo je samo u začetku u svim pravnim područjima osim na Sredozemlju i na Zapadu; najverovatnije je da je postojalo još u Mesopotamiji, Fenikiji i u Palestini, u doba borbi izraelskih save­ za pokrajina sa hananskim gradskim plemstvom, a možda i u još nekim primorskim gradovima u drugim oblastima i periodima. Tako je u gradovima Fanti-crnaca na Zlatnoj Obali, koje je opi­ sao Krukšenk i posle njega Post, postojao „savet" na čijem čelu se nalazio gradski kralj kao prim us inter pares, i čiji članovi su bili 1. „kabossirs“, poglavari plemenâ koja su se isticala bogatstvom i načinom života u skladu sa staleškim položajem (gostoljubivošću i raskoši); 2. izabrane starešine gradskih četvrti, koje su organizovane kao vojne grupe sa izabranim starešinama i upravom naj­ starijih članova, i koje su jedne od drugih potpuno samostalne, a često i u međusobnom neprijateljstvu; 3. nasledni policijski či­ novnici gradske četvrti (pynine); u rukama tog saveta bili su sud i uprava. Slične predstupnjeve konstitucije polisa ili commune verovatno je moguće naći često u Aziji i Africi. Ali o nekom staleškom „građanskom pravu" ne zna se ništa. Nasuprot tome, potpuno razvijeni antički i srednjovekovni grad bio je, pre svega, konstituisan ili tumačen kao bratstvo kome obično zato nije nedostajao ni odgovarajući verski simbol: kult organizovane grupe građana kao takav, dakle gradski bog ili grad­ ski svetac koji postoji za građane. Istina, takav bog nije nedostajao ni u Kini (često je to bio neki apoteozni mandarin). Međutim, tamo je on zadržavao karakter funkcionalnog boga u panteonu. Zatim, na Zapadu je grupa gradske opštine kao takva imala posed kojim su raspolagali njeni organi. Ako je, nasuprot tome, čuveni sukob Alida sa opštinom oko „vrtova Fadaka" - prvi ekonomski povod za rascep ši aha - bio sukob porodične i opštinske svojine, onda je „opština", u čije ime su zastupnici kalifa tražili pomenuti zemljišni posed, bila verska zajednica islama, a ne politička „op­ ština" Meke, koja čak nije ni postojala. Sa druge strane, zajednička utrina gradskih naselja možda je i drugde postojala, kao u slučaju

52

Grad

seoskih opština. Isto tako, za vladare su postojali specifično grad­ ski izvori poreza. Ali finansije neke gradske opštine, tipa antičkog ili srednjovekovnog grada, nisu bile poznate, a u najboljem sluča­ ju bilo je možda njihovih začetaka. Za zajedničke osobenosti sredozemnih gradova, po kojima se oni razlikuju od azijskih gradova, najpre i pre svega je značajno odsustvo magijsko-animističke kastinske i plemenske vezanosti slobodnih stanovnika grada za njihove tabue. U Kini, egzogamna i endofratrijska grupa srodnika, a u Indiji, sem toga, posle pobede patrimonijalnih kraljeva i bramana, i endogamna i tabuistički ekskluzivna kasta bile su ono što je sprečavalo svako poveziva­ nje građana u neko udruženje zasnovano na opštoj sakralnoj i građanskoj pravnoj jednakosti, na konubijumu, na zajednici za trpezom i na solidarnosti u odnosu na one koji nisu članovi. U Indiji je to, usled tabuističkog kastinskog zatvaranja, još daleko jače izraženo nego u Kini; i to je uslovilo činjenicu da je Indija imala stanovništvo koje je, s pravnog gledišta, bilo 90% seljač­ ko, nasuprot ipak daleko većem značaju gradova u Kini. Za sta­ novnike nekog indijskog grada kao takvog nije postojala nikakva mogućnost zajedničkih kultnih obeda, a stanovnici kineskih gra­ dova, usled toga što su bili organizovani kao grupa srodnika i što su imali iznad svega značajan kult predaka, nisu ni imali nikakve potrebe za njima. Samo tabuistički ograničeni narodi, kao što su Indijci i (u daleko manjoj meri) Jevreji, idu tako daleko da sasvim isključuju i privatnu zajednicu za trpezom. Kod Indijaca se sma­ tra da čak i samo jedan pogled osobe koja ne pripada kasti može da okuži kuhinju. Ali još u antičko doba sakralne operacije grupe srodnika bile su za one koji nisu pripadali toj grupi isto tako ap­ solutno nepristupačne kao i kineski kult predaka. Nasuprot tome, još u antičkom polisu, po tradiciji, jedna komponenta (realnog ili fiktivnog) akta „zajedničkog prebivanja" (sinoikizam) bilo je to što su posebni pritaneji, koji su služili za kultne obede organizovanih grupa koje su se spajale u jednu opštinu, zamenjivani prvobitno za svaki polis neophodnim pritanejem grada, što je bio simbol zajednice za trpezom gradskih grupa srodnika, kao posledica njihovog bratimljenja. Naravno, u osnovi antičkih polisa po­

Grad na Zapadu

53

stojala je zvanično, pre svega, podela na grupe srodnika i na njima nadređene zajednice čisto zasnovane na ličnoj pripadnosti, ili one koje su često (bar fiktivno) bile zasnovane na istom poreklu, i u odnosu na strance činile strogo ekskluzivnu kultnu organizovanu grupu. Pripadnici antičkih gradova su smatrali - a to njiho­ vo shvatanje nije bilo bez značaja - da su njihovi gradovi nastali dobrovoljnim udruživanjem i stvaranjem saveza grupa koje su delimično primarno imale karakter grupa srodnika, a delimično (kao, verovatno, fratrije) primarno vojni karakter, i koje su zatim, u kasnijoj unutrašnjoj podeli gradova, šematizovane polazeći od upravnotehničkog stanovišta. Stoga su antički gradovi bili sakral­ no ekskluzivni ne samo u odnosu na one koji nisu pripadali gradu nego i u odnosu na one koji su bili u njemu ali nisu pripadali nijednoj od naznačenih grupa srodnika iz saveza: u odnosu na plebejce; upravo stoga oni ipak ostaju i u sebi izdeljeni pre svega na ekskluzivne kultne grupe. Po takvom karakteru - kao savez plemićkih porodica - antičkim gradovima su bili prilično slični i južnoevropski gradovi iz perioda ranog srednjeg veka, a pre svega primorski gradovi (ali ne samo takvi). U krugu gradskih zidina imala je svaka plemićka porodica svoju sopstvenu tvrđavu ili ju je zajednički posedovao veći broj grupa srodnika; u tom slučaju je korišćenje te tvrđave (kao u Sijeni) bilo do pojedinosti regulisano, neprijateljstva među plemićkim porodicama su besnela u gradu bar u istoj onoj meri u kojoj i van grada, i poneke od najstarijih podela grada (npr. podela na ,,alberghi“) predstavljale su verovatno podelu sfera feudalne moći. Nasuprot tome, veoma važno je bilo to da tu nije bilo nikakvih ostataka sakralne ekskluzivnosti grupa srodnika jednih prema drugima niti u odnosu na strance, ostataka kakvi su postojali još u antičko doba: posledica istorijski znamenitog događaja u Antiohiji, kad je apostol Petar učestvovao u ritualnom obedu zajedno sa neobrezanom braćom, što je apostol Pavle s pravom istakao u poslanici Galatima. Ta ri­ tualna ekskluzivnost oslabila je još u antičko doba u toj meri da je gotovo potpuno iščezla. Plebs koji nije bio uključen u grupe srodnika u principu je ostvario jednakost u ritualu. U srednjovekovnim gradovima, naročito u srednjoj i severnoj Evropi, ritual­

54

Grad

na ekskluzivnost je bila slaba od samog početka i grupe srodnika su vrlo brzo izgubile svaki značaj kao konstituenti grada. Grad je bio savez pojedinih građana (starešina domaćinstava), tako da je tu i stupanje urbanog građanina u vangradske zajednice izgubilo praktično svaki značaj za gradsku opštinu. Još je antički polis, po shvatanju samih građana, sve više postajao institucionalna „opštind\ Međutim, tek uključivanjem grada u veliku helenističku ili rimsku državu (čime mu je, s druge strane, oduzeta politička sa­ mostalnost) nastao je u antici pojam ,,opštine“ nasuprot ,,državi“. Srednjovekovni grad je, naprotiv, od početka svoga postojanja bio „commune", bez obzira na to u kojoj meri se, pri tome, odmah jasno formirao pravni pojam „korporacije" kao takav. Na Zapadu nije bilo upravo onih tabuističkih ograničenja koja su postojala u indijsko-ekvatorijalnoj oblasti, niti je bilo totemističkih, predačkih i kastinskih magijskih stega grupa srodnika, koje su u Aziji sprečavale bratimljenje u jedinstvenu korporaciju. Dosledan totemizam i kazuističko sprovođenje egzogamije grupe srodnika nastali su sigurno kao prilično kasni proizvodi upravo tamo gde nikada nije došlo do stvaranja velikih vojno-političkih i, pre svega, gradskih organizovanih grupa. U antičkim religijama je u najboljem slučaju mogućno naći samo tragove te pojave, bilo da su posredi „ostaci" ili i zakržljali „začeci". Razloge za to mo­ gućno je samo neodređeno naslutiti, ukoliko nisu bili u suštini verski. Služenje u prekomorskoj tuđinskoj vojsci i gusarski život u ranom periodu, vojne avanture i masovna osnivanja kolonija u sredozemnim i prekomorskim zemljama (što je neizbežno dovo­ dilo do stvaranja intimnih trajnih organizovanih grupa između osoba koje su tuđe plemenu ili, bar, grupa srodnika) očito su, isto tako, neizbežno slamali snagu pomenutih plemenski ekskluziv­ nih i magijskih spona. A čak i ako su u antici te spone ponovo, u skladu sa tradicijom, svuda veštački uvođene na taj način što su se novoosnovane opštine delile na gentilne grupe i fratrije, sada je osnovna jedinica bila vojna grupa polisa, a ne gentilna grupa. Stogodišnja krstarenja osvajačkih germanskih ratničkih grupa pre perioda Seobe naroda i u tom periodu, njihovo služenje u tuđinskoj vojsci i njihovi avanturistički pohodi na čelu sa vođi-

Grad na Zapadu

55

ma koje su sami birali, stvarali su, isto tako, smetnje za nastanak tabuističkih i totemističkih spona. Iako za njih predanje kaže da su se, kad god je to bilo mogućno, naseljavali po realnim ili fiktiv­ nim grupama srodnika, presudne nisu bile neke magijske spone grupe srodnika (koje se nikad i nisu razvile možda upravo usled pomenutih okolnosti) već narodnosudske i vojne grupe stotine, ustrojstvo zasnovano na posedu od lanca zemlje, kao osnova za razrezivanje nameta, a kasnije odnos prema vladaru: pratnja i vazalstvo. Međutim, hrišćanstvo, koje je sada postalo religija tih na­ roda čija je cela tradicija bila duboko pogođena, i koje je to moglo postati upravo usled slabosti ili nedostatka magijskih ograničenja i tabua, konačno je obezvređivalo religiozno značenje takvih spo­ na grupa srodnika. Često značajna uloga koju je igrala crkvena opština u upravno-tehničkom organizovanju srednjovekovnih gradova predstavlja sada jedan od mnogih simptoma za snažno dejstvo tih osobina hrišćanske religije koje raskidaju spone gru­ pe srodnika i stoga su od elementarnog značaja za obrazovanje srednjovekovnog grada. Kao što pokazuje sva istorija unutrašnjih sukoba u starijem kalifatu, islam, u stvari, nikad nije uspeo da izmeni karakter arabljanskih plemena kao grupâ zemljaka, niti da raskine spone grupe srodnika, jer je on ostao, pre svega, religija osvajačke vojske, podeljene po plemenima i grupama srodnika. Ponovimo još jednom praktične razlike. Grad je svuda u svetu u velikoj meri bio zajednička naseobina osoba koje su ranije bile tuđinci za to mesto. Kineski, kao i mesopotamski i egipatski, a povremeno čak i helenistički ratni vladar osniva grad, premešta ga, ne naseljava u njemu samo one koji mu se dragovoljno ponude nego po potrebi i mogućnosti i opljačkani ljudski „materijal . To je bilo najjače izraženo u Mesopotamiji, gde su prinudno naselje­ ni morali pre svega da kopaju kanal koji omogućuje podizanje grada u pustinji. Pošto vladar sa svojim službenim aparatom i svojom činovničkom upravom pritom ostaje njihov apsolutni gospodar ne stvara se nikakva opštinska grupa ili se javljaju samo oskudni začeci jedne takve grupe. Naseljeni stanovnici ostaju če­ sto konubijalno posebna odvojena plemena. Ili, gde to nije slučaj, doseljenici ostaju članovi svojih dotadašnjih mesnih grupa ili

56

Grad

grupa srodnika. Ne samo da je stanovnik kineskog grada normal­ no pripadao svojoj seoskoj zajednici u kojoj se rodio, nego je to bio slučaj i sa širokim slojevima nehelenskog stanovništva na he­ lenskom Istoku, kao što se i u legendi Novog zaveta rođenje Nazarećanina u Vitlejemu motiviše time da je grupa srodnika kojoj je pripadao njegov otac imala svoj „hantgemaF, u nemačkom prevodu Heliand, pa ga - kaže legenda - tamo i treba ceniti. Položaj seljakâ koji dolaze u ruske gradove do pre kratkog vremena nije bio drugačiji: oni su zadržavali svoje pravo na zemlju kao i svoju obavezu da na zahtev seoske opštine učestvuju u plaćanju dažbina u svome mestu rođenja. Dakle, nije nastalo nikakvo gradsko gra­ đansko pravo nego samo organizovana grupa za plaćanje dažbina i učešće u privilegijama, dakle grupa koju sačinjavaju osobe koje u datom vremenu stanuju u gradu. Na grupama srodnika zasni­ vao se i helenski sinoikizam: rekonstitucija polisa Jerusalima koja je delo Jezdrino i Nemijino - bila je, kako kaže predanje, iz­ vršena po grupama srodnika, i to naseljavanjem na jednom mestu delegacija svake politički punopravne seoske grupe srodnika. Samo se plebejci, koji ne pripadaju grupama srodnika i politički su bespravni, razvrstavaju po mestu odakle vode poreklo. Dodu­ še, i u antičkom polisu je pojedinac bio građanin, ali prvobitno ipak samo kao član grupe srodnika. Svaki helenski i rimski sinoi­ kizam i svako kolonizatorsko osvajanje odvijali su se u rano antič­ ko doba fiktivno, na sličan način kao rekonstituisanje Jerusalima, pa čak ni demokratija nije prvobitno mogla da izmeni šemu po kojoj je građanstvo organizovano po grupama srodnika (gentes), fratrijama, koje su od njih sastavljene, i filama, u koje one ulaze, već je pokušavala da indirektnim sredstvima politički onemogući te čisto kultne grupe zasnovane na čisto ličnoj osnovi, kojima su u stvari vladale plemićke porodice. Ko je u Atini želeo da bude kvalifikovan za legitimnu službu morao je dokazati da je član grupe srodnika koja ima kultni centar (Zebe; épxaroc;). I rimska legenda je vrlo dobro znala da gradovi nastaju zajedničkim nastanjiva­ njem domaćih osoba i osoba iz tuđih plemena; oni se zatim kroz ritualni akt zbratimljuju u jednu versku zajednicu sa zajedničkim ognjištem i jednim bogom kao opštinskim svecem koji boravi u

utvrđenom zamku, ali su pri tome podeljeni na gentes, curie$f(m fratrije), tribus (= file). Takav sastav, koji je prvobitno bio nešto po sebi razumljivo za svaki antički grad, stvoren je vrlo rano - kao što pokazuju okrugli brojevi grupa (sastavljenih od 3, 30 ili 12) - i to čisto veštački, da bi se rasporedile dažbine. Ipak je pripadnost tim grupama ostala obeležje punopravnog građanina, ovlašćenog da učestvuje u kultu i u svim onim službama za koje je bila po­ trebna kvalifikovanost, u Rimu „auspicia', za opštenje sa bogovi­ ma. Ona je upravo u ritualnom pogledu bila neophodna. Jer legiti­ mna grupa morala je da počiva na ritualnoj osnovi tradicionalnih ritualno usmerenih oblika grupa kao što su: grupa srodnika, voj­ na grupa (fratrija), politička plemenska grupa (fila), ili bar da tu osnovu fiktivno stvara. To je u slučaju osnivanja srednjovekovnih gradova, naročito na severu, bilo sasvim drugačije. Građanin je, bar u novim tvorevinama, kao pojedinac stupao u redove građan­ stva. Kao pojedinac polagao je i građansku zakletvu. Lična pri­ padnost mesnoj grupi grada, a ne grupa srodnika ili pleme, garantovala mu je njegov lični pravni položaj građanina. Osnivanje grada tu je uključivalo često i trgovce koji su prvobitno bili tuđinci ne samo za dotično mesto nego, eventualno, i za pleme. Svaka­ ko, u slučaju novih osnivanja, to se zasnivalo na privilegijama koje su davane i došljacima. - Naravno, u neznatnijoj meri, to se događalo prilikom pretvaranja starih naselja u gradske opštine. Tada, naravno, ni, npr., pomenuti trgovci iz Kelna, koji su potica­ li sa celog Zapada, od Rima do Poljske, nisu stupali u tamošnju gradsku zakletvenu zajednicu koju su bili osnovali domaći imućni slojevi. Međutim, događalo se da i ljudi koji su potpuno stranci dobiju pravo građanstva. Veoma je karakteristično da su, u prin­ cipu, samo Jevreji zauzimali poseban položaj u srednjovekovnim gradovima, koji je odgovarao položaju azijskih gostujućih naro­ da. Mada, npr., u gornjorajnskim poveljama biskup ističe da je on „radi veće slave grada“ pozvao Jevreje, i mada se Jevreji u kelnskim Schreinsurkunden javljaju kao zemljoposednici pomešani sa hrišćanima, bratimljenje je bilo onemogućeno usled toga što je Zapadu bila tuđa ritualna isključivost konubijalne zajednice i što je kod Jevreja stvarno ometana zajednica za trpezom sa onima

58

Grad

koji nisu Jevreji, a pre svega usled toga što nije bilo zajedničkog učešća u pričešću. I srednjovekovni grad je bio kultna grupa. Samo po sebi je razumljivo postojanje gradske crkve, gradskog sveca, učešće građana u pričešću, zvanično proslavljanje gradskih crkvenih praznika. Ali hrišćanstvo je grupi srodnika oduzelo svaki ritualni značaj. Hrišćanska opština je, po svojoj najdubljoj suštini, bila konfesionalna grupa individualnih vernika, a ne ritualna gru­ pa srodnika. Stoga su Jevreji od samog početka ostali izvan organizovane grupe građana. Iako je srednjovekovnom gradu bila po­ trebna kultna veza i mada su u njegove konstituente spadale često (možda uvek) crkvene parohije, ipak je on, kao i antički grad, bio svetovna tvorevina. Parohije nisu dejstvovale kao crkvene grupe niti preko svojih crkvenih predstavnika nego su, pored čisto svetovne gradske porote, laičke uprave crkvenih parohijskih zajedni­ ca i eventualno gilde trgovaca bile te koje su na strani građana učestvovale u form alnopravnim aktima koji su bili odlučujući. Pretpostavka kvalifikovanosti za građanina bila je potpuno član­ stvo u crkvenoj opštini umesto, kao u antičko doba, pripadnost grupi srodnika čiji su verski obredi potpuno priznavani. Razlika između situacije u srednjem veku i u Aziji, na početku razvitka gradova, nije još bila načelna. Lokalni bog koji je adekvatan me­ snom svecu iz srednjeg veka i ritualna zajednica punopravnih sta­ novnika grada bili su poznati kao neizbežan sastavni deo svakog grada na Bliskom istoku u antičko doba. Ali politika premeštanja ljudi, koju su vodili veliki osvajački kraljevi, očigledno je to uni­ štila i pretvorila grad u čisto upravnu oblast u kojoj su svi stanov­ nici, bez obzira na plemensku ili ritualnu pripadnost, imali iste izglede u životu. To proizilazi iz sudbine Jevreja odvedenih u iz­ gnanstvo: izgleda da su samo državne službe koje su zahtevale pismenost, a očevidno i ritualnu kvalifikovanost, njima bile ne­ pristupačne. Očigledno, „opštinskih činovnika11 u gradovima nije bilo. Pojedini tuđinci (kao Jevreji u izgnanstvu) imali su svoje starešine i sveštenike, bili su, dakle, „gostujuća plemena . Pre iz­ gnanstva, u Izraelu su meteci (gerim) bili van ritualne zajednice (prvobitno su bili neobrezani) i u njih su spadale gotovo sve zana­ tlije. Oni su, dakle, bili gostujuća plemena kao u Indiji. U Indiji je

Grad na Zapadu

59

ritualno bratimljenje stanovnika grada bilo isključeno zbog kastinskog tabua. U Kini je svaki grad imao jednog gradskog boga (često je to bio neki raniji mandarin grada koji je postao kult). U svim azijskim gradovima, čak i na Bliskom istoku, nedostajala je, međutim, opština ili je bila samo u začetku, i to uvek samo kao organizacija grupe srodnika koja je prelazila okvire grada. Među­ tim, konfesionalnom zajednicom Jevreja upravljano je posle Egzi­ la čisto teokratski. Grad na Zapadu, a specijalno srednjovekovni grad kojim i že­ limo najpre da se pozabavimo, nije bio samo, ekonomski, sedište trgovine i zanata, politički (normalno) tvrđava i eventualno garnizonsko mesto, administrativno, sudski okrug, već i brat­ stvo zasnovano na zakletvi. U antičko doba je kao simbol grada smatran zajednički izbor pritaneja. U srednjem veku grad je bio „commune ‘ zasnovana na zakletvi i smatran je za „korporaciju ‘, u pravnom smislu. Doduše, nije odmah bilo tako. Još 1313. - na to ukazuje Haček - engleski gradovi nisu mogli da steknu nikakvu „franchise“, jer, ako se izrazimo modernim rečnikom, nisu bili ni­ kakva „pravna lica“, i tek za vreme Edvarda I javljaju se gradovi kao korporacije. Prema građanstvu gradova u razvoju, politička vlast, gospodar grada, pravno su se odnosili pre svega kao prema nekoj vrsti pasivne liturgijske grupe s određenim ciljem, čiji su članovi, kvalifikovani učešćem u gradskom zemljišnom posedu, plaćali specifične dažbine i imali specifične obaveze i privilegije: tržišne monopole i stovarna prava, prava da obavljaju i kontrolišu obavljanje zanata, učešće u radu gradskog suda, poseban vojni i poreski položaj. A povrh svega, ekonomski najvažniji deo svih tih privilegija nije, većinom, pri tome bio formalnopravno tekovina neke organizovane grupe građana, nego političkog ili vlastelin­ skog gospodara grada. On, a ne građanin, stiče formalno ta važna prava koja, u stvari, građanima direktno ekonomski koriste - a njemu, gospodaru grada, međutim, indirektno finansijski preko dažbina građana. Jer to su, npr., u Nemačkoj, u najstarijim slu­ čajevima, privilegije koje kralj daje biskupu, na osnovu kojih je ovaj svoje podanike nastanjene u gradu smeo da tretira i treti­ rao ih kao privilegovane. Ponekad - kao u anglosaksonskoj En-

60

Grad

gleskoj - dozvola za naseljavanje u tržišnom centru važila je kao ekskluzivna privilegija obližnje vlastele davana isključivo njiho­ vim podložnicima čiju su zaradu oni, sa svoje strane, oporezivali. Gradski sud je bio ili kraljev sud ili sud nekog gospodara, porotnici i ostali funkcioneri nisu bili predstavnici građana nego, i tamo gde su ih građani birali, gospodarevi činovnici, a za te gos­ podareve funkcionere merodavan vladarev statut je bilo gradsko pravo. „Universitas civium“, o čemu će se svuda ubrzo govoriti, bila je najpre heteronomna i heterokefalna, a isto tako i uključe­ na u ostale političke i (često) vlastelinske grupe. Međutim, tako nije ostalo zauvek. Grad je postao, iako u različitoj meri, autono­ mno i autokefalno institucionalno društvo1, aktivna „teritorijalna korporacija", a gradski činovnici su postali sasvim ili delimicno organi te ustanove. Međutim, za takav razvitak srednjovekovnih gradova bila je značajna činjenica da je privilegovani položaj gra­ đana od samog početka važio i kao pravo pojedinca među njima u opštenju sa osobama koje nisu građani. To nije bila posledica samo personalnopravnog - i srednjem veku i antici svojstvenog - shvatanja da pripadnici neke grupe imaju „subjektivno" pravo, kao staleški kvalitet, da se potčinjavaju zajedničkom „objektiv­ nom" pravu, nego je naročito u srednjem veku - kao što to na­ ročito Bajerle s pravom ističe - bilo i posledica shvatanja (koje u germanskom sudskom sistemu još nije bilo iščezlo) da je svaki punopravni član grupe ujedno i član sudske zajednice koja zajed­ nički donosi presude, a to upravo znači da je on aktivan učesnik u sudskoj zajednici u kojoj, kao donosilac presude, sam stvara objektivno pravo kome podleže stanovnik grada. O toj instituciji i o njenim posledicama za stvaranje prava govorili smo ranije. To pravo nisu imali prisutni u sudu u daleko najvećem broju gradova u ćelom svetu. Tragove toga možemo jedino naći u Izraelu. Videćemo uskoro šta je uslovljavalo taj posebni slučaj. Međutim, za razvoj srednjovekovnog grada u organizovanu grupu presudno je bilo to što građane, u periodu kad su ih njihovi ekonomski intere­ si nagonili da formiraju institucionalno društvo, sa jedne strane, nisu u tome sprečavala magijska ili religiozna ograničenja i što, 1 Die Vergesellschaftung (prim. prev.).

Grad na Zapadu

61

sa druge strane, nad njima nije stajala nikakva racionalna uprava neke političke grupe. Jer gde god je postojala makar i jedna od tih okolnosti, kao što je slučaj u Aziji, čak ni vrlo snažni zajednički ekonomski interesi nisu dovodili gradske stanovnike ni do čega drugog sem do privremenog udruživanja. Međutim, nastanak au­ tonomne i autokefalne srednjovekovne gradske grupe, sa njenim upravnim savetom i ,,konzulom“ ili „majerom" ili „gradonačelni­ kom" na čelu, predstavlja proces koji se bitno razlikuje od svakog razvitka grada ne samo u Aziji nego i u antičko doba. U polisu je (o čemu ćemo kasnije raspravljati) specifično gradsko ustroj­ stvo najpre, i to najviše tamo gde su se razvile karakteristične crte polisa, bilo pretvaranje vlasti gradskog kralja, sa jedne strane, a starešina grupâ srodnika, sa druge strane, u vladavinu honorata iz „porodica" potpuno sposobnih za vojnu službu. Nasuprot tome, situacija je bila sasvim drugačija upravo u onim srednjovekovnim gradovima koji su bili tipični predstavnici toga doba. Prilikom analize tog procesa moraju se, naravno, razlikovati formalno-pravne i sociološki i politički presudne pojave, što se u slučaju borbi „teorija o gradu" nije uvek dešavalo. U smislu formalnog prava, korporacija stanovnika grada kao takva i njeni organi vlasti „legitimno" su konstituisani (stvarnim i fiktivnim) privilegijama koje daju političke a eventualno i vlastelinske vlasti. Svakako, toj formalnopravnoj šemi delimično je odgovarao stvar­ ni razvoj. Ali često, i to upravo u najvažnijim slučajevima, posredi je bilo nešto sasvim drugo: jedna - sa stanovišta formalnog pra­ va - revolucionarna uzurpacija; naravno, ne svuda. Mogućan je originalan i izveden nastanak srednjovekovne gradske grupe. U slučaju originalnog nastanka organizovana grupa građana je bila rezultat političkog udruživanja građana uprkos, i protiv, „legiti­ mnih" vlasti, tačnije rečeno: rezultat čitavog niza takvih procesa. Tek kasnije su političke vlasti formalno-pravno priznavale takvo stanje, mada to nisu čmile uvek. Izvedena organizovana grupa građana nastajala je ugovorenim ili nametnutim ozakonjivanjem nekog više ili manje ograničenog prava na autonomiju i autoke­ falnost koje vrši osnivač grada ili njegovi naslednici; u slučaju novih osnivanja, ta prava se naročito često daju u korist novih

62

Grad

stanovnika i njihovih zakonskih naslednika. Originalno uzurpi­ ranje nekim aktom akutnog udruživanja, bratimljenje građana uz zakletvu (conjuratio) primarno se javljalo u velikim i starim gradovima, kao što su, recimo, Đenova i Keln. U celini, pravi­ lo je bilo da dolazi do kombinacije razvoja i jedne i druge vrste. Međutim, izvorna dokumenta istorije grada, koja naravno konti­ nuitetu legitimnosti pridaju veći značaj nego što ga je on stvarno imao, po pravilu čak i ne pominju ta uzurpatorska bratimljenja; svakako, čista je slučajnost ako je njihov razvoj zabeležen negde u dokumentima. Zato se izvedeni nastanak, nasuprot stvarnim či­ njenicama, sigurno previše često javlja bar kad su u pitanju već postojeći gradovi. O kelnskom ,,conjuratio“ iz 1112. godine govo­ ri samo jedna jedina lakonska beleška. Čisto formalno, u Kelnu Schoffenbank Altstadta i parohijska zastupništva, naročito zastu­ pništva predgrađa Svetog Martina, kao što je novo naselje „тегcatores“, javljaju se u dokumentovanim poslovima verovatno zato što su bila priznata kao „legitimne" vlasti. A i protivnici, gospo­ dari grada, uvek su, naravno prilikom rasprava, postavljali pitanja formalne legitimnosti, recimo (u Kelnu): oko toga da neki prisut­ ni porotnici nisu položili zakletvu, i slično. Jer u takvim stvarima su se formalno ispoljavale uzurpatorske novine. Ali ukazi hoenštaufenskih careva, usmereni protiv autonomije grada, sasvim su drugačiji: oni zabranjuju ne samo ovu ili onu pravnu novinu već upravo ,,conjurationes“. A koja je vrsta pogonskih sila faktički p o ­ štedi u slučaju pomenutih prevrata dovoljno nam govori činjenica da je u Kelnu, čak i mnogo kasnije, Richerzeche (gilda bogataša) - sa stanovišta legitimnosti čisto privatni klub posebno imućnih građana - mogla s pravom da se pohvali da je bila kompetentna ne samo da - što je razumljivo - odobrava prijem u taj klub već i da deli pravno sasvim nezavisno građansko pravo. I većina kru­ pnijih francuskih gradova došla je do svog gradskog ustrojstva, u principu na sličan način, bratimljenjem građana uz zakletvu. Međutim, pravi zavičaj conjurationesa bila je, očevidno, Italija. Tu je u daleko pretežnom broju slučajeva grad ustrojen original­ no pomoću conjuratio. Stoga se tu - uprkos svoj nejasnosti izvo­ ra - najpre može otkriti sociološki smisao ujedinjavanja u grad.

Grad na Zapadu

63

Opšta pretpostavka za to ujedinjavanje bila je delimično feudalna, a delimično prebendalna aproprijacija suverenih vlasti, karakteri­ stična za Zapad. Prilike u gradovima pre conjuratio, koje su, do­ duše u pojedinostima, međusobno vrlo različite, treba ipak u celini zamisliti kao prilično slične svojevrsnoj anarhiji grada Meke, koji je, upravo stoga, ranije opisan nešto detaljnije. Međusobno se ukrštajući, jedni pored drugih postoje brojni zahtevi za vlašću. Jedni pored drugih postoje i biskupska vlast vlastelinske i politič­ ke prirode, vikontske i druge aproprisane političke službene vla­ sti, koje se zasnivaju delimično na privilegijama a delimično na uzurpaciji, nosioci velikih lena, nastanjeni u gradu, ili oslobođeni ministerijali kralja i biskupa (capitani), podvazali (valvassores) tih capitana u selu ili u gradu, alodijalni porodični posed najrazličitijeg porekla, mnogobrojni posednici utvrđenih zamkova u svoje i u tuđe ime, privilegovani staleži sa brojnom klijentelom sastavlje­ nom od zavisnih i slobodnih štićenika, profesionalna udruženja gradskih privrednih klasa2, sudske vlasti zasnovane na vlastelin­ skom, kletveničkom, pokrajinskom i crkvenom pravu. Povreme­ ni ugovori - koji u potpunosti odgovaraju „vezama" patricijskih porodica u Meki - prekidali su neprijateljstva naoružanih intere­ senata i u samom gradu a i izvan gradskih zidina. Zvanični legi­ timni gospodar grada bio je ili neki carski vazal ili (i to većinom) biskup, i ovaj poslednji je zahvaljujući kombinaciji svetovnih i du­ hovnih sredstava moći imao najviše izgleda da nametne efikasnu suverenu vlast. I onaj conjuratio koji kao compagna communis (ili pod nekim sličnim nazivom) priprema teren za organizovanu političku gru­ pu kasnijeg „grada" sklopljen je s jednim konkretnim ciljem i, većinom, za određeno vreme, ili „do daljeg" - prema tome, može se otkazati. U prvo vreme može se naći više takvih u krugu istih gradskih zidina; međutim, trajan značaj stekla je samo zakleta grupa ,,cele“ opštine, to jest: svih onih vlasti koje su u datom tre­ nutku imale vojnu moć u krugu gradskih zidina ili polagale pravo na nju i koje su bile kadre da je i održe. U Đenovi je ta grupa ob­ navljana najpre svake četiri godine. Njeni protivnici su bili vrlo 2 Die Erwerbsklassen (prim. prev.).

64

Grad

različiti. U Milanu su nju 980. godine sklopili naoružani stanov­ nici grada protiv biskupa, u Đenovi izgleda da je u početku njoj pripadao i biskup sa vikontskim porodicama koje su bile prisvoji­ le suverenova svetovna prava (kasnije su ona i dalje postojala kao čisti zahtevi za kamatom), dok je kasnija cotnpagna communis tu, svakako, kao i na drugom mestu, bila uperena između ostalog i protiv težnje za vlašću biskupa i vikonta. A pozitivan cilj brati­ mljenja uz zakletvu bio je, pre svega, povezivanje lokalnih zemljoposednika, u cilju odbrane i napada, miroljubivog rešavanja me­ đusobnih sukoba, te stvaranja pravosuđa koje odgovara interesi­ ma stanovnika grada. Njihov cilj je bio i monopolisanje ekonom ­ skih izgleda koje je grad pružao svojim stanovnicima: samo je onome ko je položio pomenutu zakletvu dozvoljeno da učestvuje u trgovini građana, u Đenovi, npr., bilo mu je dopušteno da uče­ stvuje u ulaganju kapitala u obliku commenda, u trgovinu sa pre­ komorskim zemljama. Cilj bratimljenja je bilo i utvrđivanje oba­ veza prema gospodaru grada: davanje strogo određenih paušal­ nih iznosa ili visokih kamata umesto svojevoljnog oporezivanja; najzad, stvaranje vojnih organizacija s ciljem da se proširi sfera političke i ekonomske moći komune u odnosu na one koji joj ne pripadaju. Tek što su konjuracije nastale, započeli su i ratovi iz­ među komuna, koji već na početku XI veka predstavljaju hroničnu pojavu. Članovi bratstva zasnovanog na zakletvi primoravali su u gradu masu građana da im se pridruže; plemićke i patricijske porodice nastanjene u gradu, koje su osnivale bratstvo, zaklinjale su zatim svekoliko stanovništvo kvalilikovano zemljišnim posedom; ko god nije položio zakletvu - morao je da se povuče. Najpre nije uvek dolazilo do bilo kakvih formalnih promena u dota­ dašnjoj organizaciji službe. Biskup ili svetovni gospodar grada vrlo često je zadržavao svoj položaj na čelu nekog gradskog rejona i upravljao je njime kao i pre pomoću svojih ministerijala; samo je postojanje skupštine građana bilo znak velikog preokreta. Ali sta­ nje nije ostalo takvo. Poslednjih decenija XI veka pojavili su se svuda ,,consules“, uvek više njih, često 12 i više; njih su jednom godišnje zvanično birali svi građani ili gremijum honorata kao izborni kolegijum, koga je, opet, trebalo da biraju građani, ali je

Grad na Zapadu

65

on u stvari uvek uzurpirao izborno pravo, a njegov sastav je bio potvrđivan samo aklamacijom. Konzuli, plaćeni činovnici i či­ novnici sa pravom na naplatu taksâ za usluge dočepali su se (do­ vršavajući revolucionarnu uzurpaciju) sve sudske vlasti ili njenog najvećeg delà i vrhovnog zapovedništva u ratu i upravljali su svim poslovima komune. Izgleda da su oni u prvo vreme poticali veći­ nom ili vrlo često iz redova otmenih sudskih činovnika biskupske ili vlastelinske kurije; sada su ih, umesto što bi ih naimenovao gospodar grada, birali građani zbratimljeni zakletvom, ili njihovi predstavnici. Uz njih je, kontrolišući ih strogo, stajao ko\egijum„sapientes“ - često nazivan „credenza", obrazovan delimično od starih porotnika, delimično od honorata koje su za to određivali sami konzuli ili neki izborni kolegijum; u stvari, starešine porodica koji su bili najmoćniji u vojnom i ekonomskom po­ gledu prosto-naprosto su te položaje delili između sebe. Prvo bra­ timljenje uz zakletvu još je vodilo računa o staleškom podvajanju raznih kategorija capitana (glavni vazali), podvazala, ministerijala, gospodara utvrđenih zamkova (castellani) i cives meliores, tj. onih koji su ekonomski sposobni za vojnu službu; službe i mesta u veću bili su između njih proporcionalno podeljeni. Međutim, vrlo brzo je preovladao antifeudalni karakter pokreta. Konzuli nisu smeli da primaju lena od nekog gospodara, niti da stupaju u službu kao vazali. A jedno od prvih političkih postignuća, ostva­ renih nasilno ili dobijanjem iznuđenih ili kupljenih privilegija od careva i biskupa, bilo je rušenje gradskih utvrđenih zam kova cara, biskupa i gospodara grada, njihovo premeštanje izvan gradskih zidina (naročito u privilegijama salijskih careva) i sprovođenje načela da se u okviru određenog područja oko grada utvrđeni zamkovi ne smeju graditi i da car i drugi gospodari grada ne bi tre­ balo da imaju pravo da se nastanjuju u gradu. Pravno postignuće se, međutim, sastojalo u stvaranju posebne gradske sudske proce­ dure uz isključivanje iracionalnih dokaznih sredstava, naročito dvoboja (u mnogobrojnim privilegijama iz XI veka) - dakle isto ono čime su englesko i francusko kraljevstvo izašli u susret inte­ resima građana; zatim, zabrana da se građani izvode pred sudove koji nisu gradski, i kodifikacija jednog posebnog racionalnog pra-

66

Grad

va za gradske stanovnike koje je sud konzula morao da primenjuje. Tako je od grupe zaklete čisto na ličnoj osnovi, stvarane najpre od slučaja do slučaja ili na kratko vreme, postala trajna politički organizovana grupa čiji su pripadnici bili, kao pravno jednaki, podređeni jednom posebnom staleškom pravu gradskih stanov­ nika. To pravo, međutim, formalno znači iskorenjivanje starog principa personaliteta prava, a materijalno znači razaranje feu­ dalnih grupa i staleškog patrimonijalizma; doduše, još ne u korist principa uvođenja opšteg pripadništva jednoj teritorijalnoj kor­ poraciji. Građansko pravo je bilo staleško pravo članova građan­ skih zajednica zasnovanih na zakletvi. Tom pravu je bila podređe­ na ona osoba koja je pripadala staležu građana ili kmetova zavi­ snih od njih. Još u XVI veku, svuda gde se vlast plemićkih poro­ dica održala u gradovima (npr. u većini holandskih zajednica), zastupništvo u pokrajinskim i generalnim skupštinama nije bilo predstavništvo grada kao takvog nego predstavništvo plemstva nastanjenog u gradu; to se ispoljava u tome što je pored predstav­ ništva tih plemićkih porodica vrlo često moglo postojati još i predstavništvo esnafa ili drugih neplemićkih staleških slojeva iz istog grada, koje je odvojeno glasalo i ni u kom slučaju nije bilo sjedinjeno sa predstavništvom plemićkih porodica iz istog grada u jedno opšte predstavništvo grada. U Italiji nije bilo te posebne pojave, ali je u principu situacija bila često slična. Plemstvo nasta­ njeno u gradu trebalo je, doduše, bar u normalnom slučaju da bude isključeno iz feudalne grupe (što, međutim, u stvarnosti ni­ kako nije uvek bio slučaj); ali ono je pored svojih kuća u gradu imalo utvrđene zamkove i vlastelinska imanja izvan grada, bilo je, dakle, pored svog učešća u komuni uključeno i u druge političke grupe kao njihov gospodar ili član. U ranom periodu italijanskih komuna uprava grada se nalazila faktički potpuno u rukama po­ rodica koje su živele riterskim životom, bez obzira na to da li je članstvo u grupi propisivalo nešto drugo ili da li su povremeno i građani-neplemići stvarno kratkotrajno učestvovali u vlasti. Voj­ ni značaj riterskog plemstva je prevagnuo. Na Severu, naročito u Nemačkoj, stare porodice porotnika su u još većoj meri igrale presudnu ulogu nego na Jugu, i često su u svojim rukama zadrža-

Grad na Zapadu

67

vale, najpre, upravu u gradu formalno ili bar neformalno u perso­ nalnoj uniji. A zavisno od konstelacije moći, i dotadašnji nosioci upravne službe gospodara grada, posebno biskupa: ministerijali, uspevali su da za sebe dobiju učešće u upravi. Naročito tamo gde uzurpacija u odnosu na gospodara grada nije potpuno ostvarena - a to je bio većinom slučaj - taj gospodar, najčešće biskup, uspevao je da za ministerijala obezbedi učešće u gradskom veću. U velikim gradovima, kao što su Keln i Magdeburg, biskup je svoju upravu u potpunosti ili delimično vodio preko slobodnih građan­ skih porotnika, koji su pokazivali tendenciju da od biskupovih zakletih činovnika postanu zakleti predstavnici komuna, ali su se, pri tome, uvek pridruživali predstavnicima conjuratija, ili su s nji­ ma delili upravu. Pored porotnika flandrijskih, brabantskih ili holandskih gradova, koje je imenovao grof, u XIII veku su većnici ili zakletnici (jurati - već i samo ime pokazuje da su postali od ne­ kog uzurpatorskog conjuratio) ili „gradonačelnici" iz redova gra­ đanstva počeli da se koriste za ciljeve uprave, i to, većinom, u po­ sebnim kolegijumima, a ponekad i zajedno sa pomenutim porotnicima. Oni su bili predstavnici građana udruženih u grupe, koje su u Holandiji i kasnije postojale kao korporacija ,,Vroedschapa“. Kad se govori o stanju u ranom periodu, svuda ga treba zamišljati kao vrlo nestabilno, a upravo presudne momente stvarne raspodele moći kao vrlo malo formalno regulisane. Presudan činilac bili su lični odnosi i uticaji i personalna unija koja je imala razno­ vrsne funkcije; nije bilo formalnog odvajanja „gradske uprave" u našem današnjem smislu, kao ni posebnih biroa i većnica. Isto onako kao što se svuda u Italiji građanstvo sakupljalo u katedrala­ ma, a rukovodeći odbori ili čak građani, u prvo vreme, verovatno, po privatnim kućama i u klupskim lokalima, tako je bilo i u Kelnu. Izgleda daje naročito ovo poslednje tačno. U Kelnu je, u doba uzurpacije, očigledno „kuća bogatih" (domus divitum) sa „kućom građana" (domus civium), dakle sa sedištem uprave, bila u „lokal­ noj uniji", isto onako kao što su, kako to Bajerle sigurno tačno izlaže, vođe kluba Richerzeche u velikoj meri bile i morale ostati u personalnoj uniji sa imaocima porotničkih mesta i drugih merodavnih službi. Tu nije bilo gradskog riterstva onakvog značaja ka­

68

Grad

kav je ono imalo u Italiji. U Engleskoj i Francuskoj vodeću ulogu igrale su trgovačke gilde. U Parizu su uprave gildi trgovaca vo­ dom i formalno bile priznate kao predstavnici građanstva. Grad­ ske opštine su, međutim, i u Francuskoj, u većini velikih i starih gradova, apsolutno kao po pravilu postajale uzurpacijom koju su vršile organizovane grupe građana, trgovaca i rentijera nastanje­ nih u gradu, i ujedinjavanjem ili sa gradskim riterima (kao na jugu) ili sa confraternitates u esnafima zanatlija (kao na severu zemlje). Iako nisu bile identične sa „conjuratio“, te grupe su, naročito na severu, igrale značajnu ulogu u njenom nastanku. Germanska zakleta bratstva na severu u potpunosti imaju - u skladu sa još ne­ znatnim razvitkom riterstva - posebno arhaične crte kojih uopšte nije bilo u južnoevropskim zemljama. U cilju političkog udruži­ vanja i uzurpacije moći od strane gospodara grada, mogla su se iznova stvarati zakleta bratstva. Međutim, pokret je mogao poteći i od zaštitnih gildi koje su se u velikom broju javljale na severu, a i u Engleskoj. One nisu ni u kom slučaju bile stvarane prvenstveno zato da bi se moglo uticati na političke prilike. Naprotiv, one su svojim članovima najpre nadoknađivale ono što im je u ranom srednjovekovnom gradu naročito često nedostajalo: oslonac na grupu srodnika i garancije koje ona daje. Slično grupama srod­ nika, i one su njemu pružale pomoć u slučaju pretnje njegovoj ličnosti ili u slučaju povrede, a često i kada je bio u ekonomskoj neprilici; one su zatim eliminisale sukobe i neprijateljstva izme­ đu zbratimljenih osoba, i sebi postavljale kao zadatak miroljubi­ vo rešavanje sporova među članovima, preuzimale za svog člana jemstvo za krvarinu (u jednom slučaju u Engleskoj) i starale se o njegovim društvenim potrebama tako što su periodično održa­ vale gozbe (prvobitno kultni akt), koje potiču još iz paganskog doba, starale se o njegovoj sahrani uz učešće bratstva, garantovale mu spasenje duše dobrim delima, pribavljale mu o zajedničkom trošku oprost i milost moćnih svetaca i pokušavale da u ostalim stvarima u datom slučaju zastupaju opšte, čak i ekonomske intere­ se. Dok su severnofrancuske gradske unije nastajale pretežno kao zaklete mirovne unije bez ostalih atributa gildi, dotle su engleske

Grad na Zapadu

69

i nordijske gradske unije redovno imale karakter gilde. U Engle­ skoj je trgovačka gilda, sa monopolom na prodaju na malo u gra­ du, bila tipičan oblik gradske unije. Nemačke trgovačke gilde su u većini slučajeva bile specijalizovane po branšama (kao, većinom, moćna gilda krojača odela, gilda trgovaca na malo i dr.). Odatle je, zatim, gilda, kao oblik organizacije, preneta na trgovinu sa da­ lekim zemljama - funkcija koja nas ovde nimalo ne interesuje. Gradovi nisu - kao što se to često verovalo - „postali od gildi“, nego se, po pravilu, dešavalo obrnuto: gilde su nastale u grado­ vima. Gilde su, zatim, samo malim delom (naročito na severu, specijalno u Engleskoj, kao „sutnma convivia”) stekle vlast u gra­ dovima; pravilo je, naprotiv, bilo da su plemićke porodice, koje ni u kom slučaju nisu bile identične sa gildama, prigrabile za sebe vlast u gradovima. Jer gilde nisu bile identične ni sa conjuratio, gradskim unijama. Konačno, gilde nikada nisu bile jedina vrsta udruženja u gra­ dovima. Uz njih su postojala, sa jedne strane, religiozna udruže­ nja nejedinstvenog profesionalnog sastava, a sa druge strane čisto ekonomska profesionalna udruženja: esnafi. Pokret za religiozno ujedinjavanje, stvaranje „confraternitates“, odvijao se za sve vreme srednjeg veka uz političko ujedinjavanje, uz ujedinjavanje u gilde i uz profesionalno staleško ujedinjavanje, i mnogostruko se ukrštao s njima. Religiozna udruženja su naročito kod zana­ tlija igrala značajnu ulogu koja se tokom vremena menjala. To što je, po dokumentima najstarije istinsko fraternitas zanatlija (u Nemačkoj: fraternitas tkača posteljine u Kelnu, iz 1180. godine) slučajno mlađe nego odgovarajuće zanatlijsko udruženje, ne do­ kazuje samo po sebi da je profesionalno udruženje, tačnije spe­ cifično profesionalni cilj udruženja svuda bio prvobitni i stariji. Međutim, izgleda da je to kod zanatlijskih esnafa bilo pravilo, a to se verovatno može objasniti time što su udruženja slobodnih zanatlija (bar izvan Italije) svoj prvi uzor nalazila u vlastelinskoj podeli zanatlija obaveznih da plaćaju dažbine: podela na grupe na čelu sa majstorom. Ali u ostalim slučajevima je i fraternitas či­ nilo polaznu tačku za kasnije profesionalno udruživanje. Kao što su još u poslednjoj generaciji jevrejski radnički sindikati u Rusiji

70

Grad

obično nastajali prilikom kupovine najpotrebnijih artikala za verski punovrednog Jevrejina: poveljâ Tore, tako su i mnogobrojne, po prirodi profesionalne grupe stavljale na prvo mesto društvene i verske interese ili su bar tražile versko priznavanje, ako su bile izričito profesionalna udruženja, kao što je to, po pravilu, i činila većina gildi, i uopšte sva udruženja u toku srednjeg veka. To ni u kom slučaju nije bio samo paravan za materijalne interese. Činje­ nica da, npr., najstariji sukobi kasnijih organizovanih grupa kalfa nisu nastajali zbog uslova rada nego zbog pitanja verske etikecije (redosled po rangu u procesijama i slično) pokazuje, naprotiv, ko­ liko je i tada bilo snažno religiozno uslovljeno društveno vredno­ vanje građanina koji nije član grupe srodnika. Samo što se upravo pri tome odmah javlja i ono što nas ovde i interesuje: ogromna suprotnost između takve situacije i svake tabuističke kastinske za­ tvorenosti koja bi isključila bratimljenje u jednu opštinu. U celini, ta religiozna i društvena bratstva, bez obzira na to da li su u pojedinačnom slučaju starija ili mlađa, bila su često faktički samo približno identična sa zvaničnim profesionalnim grupama - trgovačkim gildama i zanatlijskim esnafima - o kojima ćemo morati kasnije još da govorimo. Sa svoje strane, opet, te grupe nisu uvek, kao što se mislilo, bile otcepljene od neke prvobitno je ­ dinstvene gilde građana —to se dešavalo, ali su udruženja zanatlija bila, npr., u suštini delimično starija od najstarijih conjurationes; niti su, obratno, one bile njihove preteče, jer ih je moguće naći svuda u svetu, čak i tamo gde nikada nije postojala neka zajednica građana. Naprotiv, kao po pravilu, sva ta udruženja su delovala u suštini indirektno: olakšavala su povezivanje građana time što su ih navikavala da se slobodno udružuju kako bi čuvali zajednič­ ke interese: primerom i personalnom unijom vodećeg položaja u rukama ličnosti koje su imale iskustvo u rukovođenju takvim zakletim grupama i na osnovu toga bile društveno uticajne. U svakom slučaju, bilo je sasvim prirodno, a to potvrđuje i dalji ra­ zvitak, što su i na severu svuda bogati građani, zainteresovam za nezavisnost politike prometa, pored plemićkih porodica aktivno učestvovali u stvaranju conjuratija, davali novac, pomagali razvoj pokreta, i, zajedno sa plemstvom, primali zakletvu od velikog

V «.»

broja ostalih građana; pravo Richerzeche da daje građanska pra­ va je očevidno ostatak toga. Gde god su uopšte, pored plemićkih porodica, u pomenutom pokretu učestvovale i grupe građana koji privređuju, bile su posredi, većinom, samo gilde trgovaca i njiho­ vo učešće u gradskoj uniji. Još za vreme Edvarda II, u Engleskoj se sitno građanstvo, kivno na trgovce, žalilo da su ,,potentes“ zahtevali zakletve na pokornost od siromašnijih građana, naročito od esnafa, i da su na osnovu te uzurpirane moći određivah porez. Na sličan način se taj proces odvijao u većini originalno nastalih uzurpatorskih gradskih bratstava. Pošto su sukcesivne uzurpacije u nekoliko velikih gradova bile uspešne, oni politički gospodari koji su osnivah nove gradove, ili postojećima davali nove gradske privilegije, požurili su se, iz „razloga konkurencije", da dobrovolj­ no, i ne čekajući da se prvo pojave formalna udruženja, obezbede svojim građanima različit broj pomenutih dostignuća, tako da su se rezultati udruženja univerzalno širili. Tome je naročito pogo­ dovala okolnost što su preduzetnici koji su vršili naseljavanja ili čak reflektanti na naseljavanje (gde god su - na osnovu imanja i društvenog ugleda - u odnosu na osnivača grada bili dovolj­ no uticajni) priznali garanciju nekog određenog gradskog prava, npr. Frajburžani kelnsko pravo, mnogobrojno građanstvo južne Nemačke frajburško pravo, istočni gradovi magdeburško pravo, i prilikom sporova prizivan je grad čije je pravo prihvaćeno kao kompetentan za tumačenje toga prava. Ukoliko je osnivač grada više reflektirao na imućne naseljenike, utoliko je znatnije ustupke morao da čini. Na primer, 24 conjuratores fo ri u Frajburgu, koji­ ma Bertold fon Ceringen pripisuje očuvanje sloboda građana u novom gradu, igraju tu ulogu sličnu „Richerzeche ‘ u Kelnu, a lič­ no su u velikoj meri privilegovani, i kao ,,consules“ opštine držali najpre gradsku upravu u svojim rukama. Međutim, u dostignuća, ostvarena na taj način što su vladari i vlastela osnivah gradove i davali im privilegije, spada svuda pre svega to što je građanstvo konstituisano kao opština na čelu sa sopstvenim organom uprave, u Nemačkoj na čelu sa „većem". Pre svega, „veće" se u Nemačkoj smatra kao neophodno pravo grada na slobodu, i građani su polagali pravo na to da grad autonomno

72

Grad

popunjavaju. Istina, to ni u kom slučaju nije postignuto bez bor­ be. Fridrih II je još 1232. godine ukinuo sva veća i položaje gra­ donačelnika koje su građani bili postavili bez pristanka biskupa, a biskup iz Vormsa je za sebe i svoga zamenika dobio mesto predsednika u veću i pravo naimenovanja članova veća. U Strazburgu je biskupova uprava, sastavljena od ministerijala, krajem XII veka zamenjivana većem sastavljenim od većnika-građana i 5 ministe­ rijala, a u Bazelu je biskup izdejstvovao da car ukine veće građana, koje je - kako to pretpostavlja Hegel - car i dozvolio. Međutim, u mnogobrojnim južnonemačkim gradovima predsednik opštine koga je vlastelin naimenovao ili bar potvrdio ostao je dugo vre­ mena istinski starešina grada, i građanstvo se moglo osloboditi te kontrole samo otkupljivanjem službe. Samo, tu gotovo svuda nailazimo na to da se pored predsednika opštine u gradskim po­ veljama sve više pojavljuje „gradonačelnik" i na kraju, većinom, stiče prednost. Međutim, tamo je on, nasuprot predsedniku opšti­ ne, po pravilu bio predstavnik udruženja građana, dakle: činovnik čije je mesto prvobitno nastalo uzurpacijom i koji prvobitno nije bio vlastelinov činovnik. Ali, u skladu sa drugačijim društvenim sastavom vrlo velikog broja nemačkih gradova, taj „gradonačel­ nik", koji se javlja u XIV veku, svakako često više nije bio pred­ stavnik plemićkih porodica, koji odgovara italijanskim „consules", nego je, naprotiv, bio poverenik profesionalnog udruženja, i tu je, dakle, pripadao jednom kasnijem stadijumu razvitka; italijan­ skim „consules” odgovarali su scabini non jurati, consules i slični predstavnici ranog perioda u velikim gradovima. Aktivno članstvo u organizovanoj grupi građana bilo je najpre svuda vezano za gradski zemljišni posed koji je bio nasledan i otuđiv, oslobođen kuluka, dažbina ili opterećen samo strogo određenim dažbinama, ali obavezan da plaća porez za gradske potrebe - ta obaveza je u Nemačkoj bila upravo obeležje gra­ đanskog zemljišnog poseda. Kasnije se tome pridružila i druga oporeziva imovina, pre svega novac ili posed materijala za izradu novca. Prvobitno je gradski stanovnik koji nije imao pomenutu vrstu poseda svuda bio samo osoba koja uživa zaštitu grada, ka­ kav god da je inače bio njegov staleški položaj. Pravo da se uče­

Grad na Zapadu

73

stvuje u gradskim službama i u veću doživelo je razne promene, kojima ćemo sada posvetiti pažnju. Preostaje samo da se još prethodno sasvim uopšteno zapita­ mo: šta je razlog tome što je, za razliku od Azije, razvitak gradova započeo u Sredozemlju, a zatim u Evropi. Na to je već unekoliko dat odgovor kada je rečeno da je pojava gradskog bratimljenja, dakle gradske opštine, bila sputavana magijskim stegama grupe srodnika i, u Indiji, kasta. Grupe srodnika bile su u Kini nosioci presudnih religioznih aktova: kulta predaka, i stoga su bile nerazorive; međutim, u Indiji su kaste bile nosioci specifičnog načina života od čijeg je održavanja zavisilo spasenje prilikom ponov­ nog rođenja, i one su stoga u ritualnom pogledu bile međusob­ no ekskluzivne. Međutim, dok je ta prepreka u Indiji bila stvarno apsolutna, dotle je vezanost za grupu srodnika u Kini i naročito na Bliskom istoku bila, ipak, samo relativna. A u stvari, upravo u tim oblastima javlja se nešto sasvim drugo: različito vojno ustroj­ stvo i pre svega njegova ekonomsko-sociološka osnova. Nužnost da se reguliše tok reke i izvrši navodnjavanje uslovila je na Bli­ skom istoku (uključujući Egipat), a i u Kini (ako ne u tolikoj, ono ipak u odlučujućoj meri), pojavu kraljeve birokratije - najpre čisto građevinske birokratije, od koje je zatim poteklo birokratizovanje ćele uprave; ta birokratija je omogućila kralju da, uz pomoć per­ sonala i prihoda koje mu je ona pribavljala, uzme vojnu upravu pod svoju birokratsku vlast: „oficir" i „vojnik", regrutovana armija opremana i opskrbljivana iz magacina postali su tu temelj vojne moći. Posledica toga bilo je odvajanje vojnika od sredstava za ra­ tovanje i nesposobnost podanika za vojnu odbranu. Na takvom tlu nije mogla da iznikne nikakva politička opština građana, ne­ zavisna od kraljeve moći; jer građanin nije bio vojnik. Na Zapadu je bilo sasvim drukčije. Tu se sve do doba rimskih careva odr­ žao princip sam ooprem anja vojske, bila ona seljačka, mobilisana ili riterska vojska ili, najzad, građanska milicija. To je, međutim, značilo da pojedini vojni obveznici stiču vojničku samostalnost. U vojsci koja se sama oprema važi načelo (koje se ispoljava još u Klodvigovom stavu prema njegovoj vojsci), naime, da je gospodar veoma mnogo upućen na dobru volju vojnika na čijoj pokornosti

74

Grad

u potpunosti počiva njegova politička moć. U odnosu na svakog pojedinca, čak i u odnosu na male grupe, on je uvek moćniji. Me­ đutim, u odnosu na sve njih ili na veće grupe mnoštva vojnika (ukoliko se one stvaraju) on je nemoćan. Gospodar tada nema birokratski aparat prinude, koji mu se slepo pokorava (jer zavisi od njega u svemu) da bi - čim se potčinjeni slojevi udruže - na­ metnuo svoju volju a da se ne sporazumeva sa honoratima, koji su u vojnom i ekonomskom pogledu samostalni i iz čijih redova gospodar mora da regrutuje svoje organe uprave: svoje dostojan­ stvenike i lokalne činovnike. Međutim, takve grupe su se stvara­ le čim je gospodar samostalnim vojnim obveznicima postavljao nove ekonom ske zahteve, čak i zahteve za novčanim plaćanjima. Time se može objasniti postanak „staleža' isključivo na Zapadu; ali time se, isto tako, može objasniti i postanak korporativnih i autonomnih gradskih opština - finansijska moć stanovnika gra­ da prisiljavala je gospodara da se u slučaju potrebe obraća njima i da s njima sklapa pakt. No finansijsku moć imale su i gilde u Kini i Indiji i „fmansijeri" Vavilona. Zbog toga je i tamo gospodar morao da vodi računa da ih ne zaplaši i rastera. Ali stanovnici grada, koliko god da su bili bogati, tu ipak nisu bili sposobni da se udružuju i da se vojnički suprotstavljaju gospodaru grada. Me­ đutim, svi conjurationes i sva udruženja na Zapadu bili su, počev od ranog antičkog doba, savezi naoružanih slojeva u gradovima. U tome leži presudna razlika.

3.

Rodovski grad u srednjem veku i u antici Suština vlasti patricija. - Stvaranje patricijske vlasti u Veneciji kao monopolistički zatvorene vlasti plemića. - U drugim italijanskim komunama bez monopolističkog zatvaranja i uz pomoć podeste. U engleskim gradovima oligarhija honorata ograničena kraljevom upravom. - Vlast patricijskih porodica, čiji pripadnici mogu biti i birani u veće, odnosno vlast esnafa u severnoj Evropi. - Harizmatsko kraljevstvo u antičko doba. - Antički patricijski grad kao primorsko naselje ratnika. - Razlike u odnosu na srednji vek. Sličnost ekonomske strukture rodova u antičko doba i u srednjem veku.

Pošto su u conjuratio po pravilu učestvovali svi zemljoposednici grada, a ne samo vodeći honorati, to je skupština građana (u Italiji nazvana ,,parlamentum“) većinom zvanično važila za najviši i suvereni organ komune. To je često formalno poštova­ no. Faktički su, upravo u prvo vreme, naravno, većinom honorati potpuno držali vlast u svojim rukama. Uskoro je kvalifikovanost za učešće u službama i veću i formalno bila ili postajala rezervisana za ograničen broj „patricija". Nije bio redak slučaj da su oni od početka važili kao jedini kvalifikovani za veće, mada to

76

Grad

nije bilo posebno određeno. Gde to nije bio slučaj od početka, takva predstava se razvila sasvim prirodno (što se naročito u En­ gleskoj može jasno videti) iz toga što su (u skladu sa poznatim pravilom) samo osobe koje su ekonomski bile obezbeđene uče­ stvovale redovno u skupštinama građana i pre svega se dogovarale o razvoju poslova. Jer svuda se, na početku, učešće u poslovima uprave grada osećalo kao breme, koje se nosilo samo u onoj meri u kojoj je za to postojala javna obaveza. U ranom srednjem veku građanin je morao u toku godine triput da prisustvuje trima re­ dovnim „raspravama" (Dinge). Onaj ko nije bio direktno politički zainteresovan izostajao je sa neobaveznih rasprava. Rukovođenje poslovima je padalo u deo, pre svega, sasvim prirodno, uglednim ličnostima koje su imale posed, zatim - što ne treba zaboraviti - čija je ekonomska sposobnost za vojnu službu počivala na tom posedu i koje su raspolagale vlastitom vojnom silom. Stoga je, kao što dokazuju kasniji izveštaji o razvoju italijanskih parlame­ nata, ta masovna skupština samo sasvim izuzetno značila nešto više od publike koja je aklamacijom odobravala predloge honorata ili se protiv njih bunila, ali nikad nije (koliko je to poznato o tom ranom stadijumu) zaista trajno i presudno određivala izbore ili mere gradske uprave. Većinu su često činili oni koji su eko­ nomski zavisili od honorata. U skladu s tim išao je kasnije svuda paralelno i uspon „p op ola“ (izvan kruga honorata) do moći, i to potiskivanjem opštih burnih građanskih skupština u korist užeg skupa koji su sačinjavali predstavnici ili strogo ograničen krug kvalifikovanih građana; isto tako je i početak tiranije i pad popola obeležen sazivanjem starih parlamenata koji su bih predmet još i Savonaroline opomene Firentincima. U stvari, iako često ne po formalnom pravu, grad je svakako nastao, ili ubrzo postao, kao staleška organizovana grupa kojom rukovodi različito širok krug honorata, o čijoj je svojevrsnosti bilo govora na drugom mestu. Ta faktička vladavina honorata mogla se razviti u njihovo strogo regulisano pravno monopolisanje gradske vlasti, ili je, obratno, niz sve novih i novih revolucija slabio ili sasvim potiskivao tu vlast. Oni honorati koji su monopolisali gradsku upravu obično se nazivaju „patricijima", a peri­

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

77

od njihovog uticaja u upravi „doba vladavine patricija'. Po svojoj prirodi, ti „patriciji" nisu bili nešto što bi bilo jedinstveno. Za sve njih je bilo zajedničko to da je njihov moćni položaj u društvu počivao na zemljišnom posedu i na prihodu koji ne potiče iz nji­ hovog zanatskog preduzeća, A inače, oni su, kao patriciji, mogli biti prilično različitog karaktera. U srednjem veku je jedn o obeležje spoljnjeg načina života na specifičan način formiralo staleže: to je riterski način života. On je davao kvalifikaciju za učešće na turnirima, za dobijanje lena, kao i uopšte sve atribute staleške jed­ nakosti sa riterskim staležom nastanjenim van grada. Bar u Italiji, ali u većini slučajeva i na severu, u „patricije" su ubrajani samo oni slojevi u gradovima koji su imali to obeležje. Stoga, ukoliko u nekom pojedinačnom slučaju nije rečeno nešto drugo, mi ćemo priznajući da postoje postepeni prelazi - u daljem tekstu imati, a potiori, stalno na umu to obeležje kada se govori o „patricijima". Vladavina patricija je u nekim ekstremnim slučajevima dovela do razvoja specifičnog gradskog plemstva, i to naročito tamo gde je, kao u antičko doba, razvitak određivala prekomorska politika tr­ govačkih gradova. Klasičan primer za to je Venecija. Razvoj Venecije bio je, najpre, određen sve većim i većim lokalizovanjem čak i vojne regrutacije koja je započela u Hadrijanovo doba; to lokalizovanje je raslo uporedo sa jačanjem liturgijskog karaktera pozne rimske i vizantijske državne privrede. Vojnici za lokalne garnizone uzimani su sve više iz redova mesnog stanov­ ništva, što praktično znači da su ih davali posesori iz redova svojih kolona. Dužd je zapovedao tribunima kao komandantima numerusa. Davanje tribuna je formalno bilo liturgijska obaveza, a fak­ tički istovremeno i pravo porodica lokalnih posesora iz kojih su oni uzimani, i, kao i svuda, to počasno mesto bilo je faktički nasledno u određenim patricijskim porodicama, dok je dužda, do VIII veka, imenovala Vizantija. Te tribunske porodice koje su da­ vale tribune, dakle ratno plemstvo, predstavljale su srž najstarijih gradskih patricija. Uporedo sa nestajanjem novčane privrede i sa porastom militarizovanja Vizantijskog carstva, vlast plemstva koje je davalo tribune u potpunosti je zamenila rimske kurije i defenzore. Prva revolucija, koja je u Veneciji dovela do početka

78

Grad

stvaranja grada, bila je uperena, kao i u celoj Italiji godine 726, protiv tadašnje ikonoboračke vlade i njenih činovnika, i donela je, kao trajno dostignuće, izbor dužda, izbor koji su vršili kler i plem­ stvo koje je davalo tribune. Ali uskoro je počela duždeva borba (koja je trajala tri stotine godina i u kojoj je on pokušavao da svoj položaj pretvori u nasledno patrimonijalno gradsko kraljevstvo) sa njegovim protivnicima: plemstvom i patrijarhom, koji je bio protiv duždevih težnji da uspostavi „privatnu crkvu"1. Dužda su podržavali carski dvorovi Istoka i Zapada. Vizantija je podržavala njegovu ideju da sina uzme za suregenta, što je - sasvim u skladu sa antičkom tradicijom - bio pokušaj da se zavede naslednost. Miraz nećake nemačkog cara, Valdrade, doneo je još jednom sredstva poslednjem Kandijanu da poveća svitu sastavljenu od tuđinaca i, pre svega, da poveća telesnu gardu na koju se oslanjala duždeva vladavina počev od 811. godine. Karakter duždeve vla­ davine u tom periodu kao patrimonijalnog gradskog kraljevstva plastično se ispoljava u svim pojedinačnim crtama: dužd je bio veliki vlastelin i veletrgovac, on je monopolisao (i iz političkih razloga) poštu između Istoka i Zapada koja je išla preko Venecije, a isto tako, počev od 960. godine, monopolisao je i trgovinu ro­ bljem povodom crkvenih cenzura uperenih protiv te trgovine. On je postavljao i smenjivao patrijarhe, opate i sveštenike, uprkos protestima crkve. On je bio gospodar suda, naravno u granicama principa zajednice u kojoj presude donose svi članovi zajedno principa koji je pod franačkim uticajem prodro i tu; imenovao je sudiju i poništavao sporne presude. Dužd je upravljao delimično uz pomoć domaćih činovnika i vazala, a delimično uz pomoć cr­ kve (ovo poslednje naročito u naseljima Venecijanaca u tuđini). On je ne samo naimenovanjem suregenta, nego, u jednom sluča­ ju, i testamentarno raspolagao vlašću kao svojom kućnom imovi­ nom, koja, opet, nije bila odvojena od javnog dobra. Flotu je opre­ mao u suštini sopstvenim sredstvima i držao je najamne trupe; raspolagao je uslugama zanatlija koje su oni u vidu kuluka činili njegovoj palati i koje je on ponekad svojevoljno povećavao. Jedno takvo povećanje, koje je, najzad, očevidno bilo uslovljeno sve ve­ 1 Die Eigenkirche {prim. prev.).

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

79

ćim potrebama spoljne politike, bilo je krajnji povod za jednu uspešnu pobunu 1032. godine, kada je stalno aktivna plemićka opo­ zicija dobila sredstva da u velikoj meri oslabi moć dužda. Kao i svuda gde se vojska sama oprema, dužd je bio daleko nadmoćan nad svakom pojedinom patricijskom porodicom (ili čak i nad gru­ pama tih porodica), ali to nije bio u odnosu na organizovanu gru­ pu svih njih. A takva grupa je donosila odluke i tada kao i danas, čim bi dužd istupio pred patricije sa finansijskim zahtevima. Vla­ davina gradskih plemićkih porodica nastanjenih na Rijaltu poče­ la je pod prilično demokratskim pravnim normama. Početak, „prvi osnovni zakon Republike" (kako je prikladno nazivan), bio je zabrana naimenovanja suregenta, čime je sprečeno uvođenje naslednosti (kao u Rimu). Za sve ostalo postarale su se zatim iz­ borne kapitulacije kojima je dužd formalno spušten na nivo stro­ go kontrolisanog plaćenog činovnika (okruženog ceremonijalom koji ga sputava), prema tome - socijalno na prim us inter pares korporacije plemića (posle međuperioda „staleške države" u kome su prava i nameti bili izdeljeni između dužda i commune na sličan način na koji i drugde između gospodara neke teritorije i neke teritorijalne skupštine). Tačno je zapaženo (Lenel) da su duždevi odnosi sa inostranstvom jačali njegov moćni položaj, ali da je spoljna politika - koju je veće Sapientes (zabeleženo 1141) uzelo u svoje ruke - i slabila taj njegov položaj. Međutim, više nego dosad možemo istaći da su tu kao i na drugim mestima, pre svega, finansijske potrebe ratne kolonijalne i trgovačke politike učinile da postane neizbežno uzimanje patricijata u upravu, kao što su, kasnije, na kopnu, finansijske potrebe kneževskih ratova, vođenih u uslovima novčane privrede, udarile temelj porastu moći staleža. Povelja cara Aleksija značila je kraj grčke trgovačke prevlasti i predstavljala je početak trgovačkog monopola Veneci­ janaca na Istoku, u zamenu za zaštitu na moru i češće davanje fi­ nansijske pomoći Istočnom carstvu. Sve veći deo državne, crkve­ ne i privatne imovine Venecijanaca ulagan je u grčkoj državi u trgovinu, u ergasterije svake vrste, u državne zakupe i u zemljišni posed, i sve to zato da bi se izvlačila renta. Vojna moć Venecije, razvijena zato da bi zaštitila ta ulaganja, dovela je do njenog uče­

80

Grad

šća u osvajačkom ratu Latina i do sticanja čuvene „tri osmine" (quarta pars et dim idia) u Latinskom carstvu. Prema porecima Dandoloa, svako osvajanje kolonija je pravno brižljivo tretirano kao stvar koja se čini u korist commune i njenih činovnika, a ne u korist dužda, čija je nemoć time bila zapečaćena. Državni dugovi i stalni novčani izdaci commune bili su, razume se, propratna po­ java takve spoljne politike. S druge strane, te finansijske potrebe mogle su se podmirivati samo sredstvima patricijata, a to znači: onog delà starog veleposedničkog staleža koji je davao tribune, koji je, bez sumnje, bio pojačavan novim plemstvom, i time što je bio nastanjen u gradu bio kvalifikovan da na tipičan način, dava­ njem com m enda-kapitala i drugog tečevinskog kapitala, učestvuje u trgovini i u drugim unosnim investicijama, kao i u političkoj moći. U njegovim rukama se koncentrisalo novčano bogatstvo i politička moć. Stoga je paralelno sa deposediranjem dužda dola­ zilo i do toga da je grad Venecija, kojim je vladao patricijat, monopolisao svu političku moć, dok je, nasuprot tome, selo bilo sve više i više politički obespravljeno. Za duždevu placita, sve do XII veka, predstavnike su nominalno slali honorati (prvobitno oni od kojih su birani tribuni) iz ćele zemlje. Ali to je u stvari obustavlje­ no stvaranjem „commune Venetiarum‘\ koja se prvi put u doku­ mentima pominje 1143. godine; veće i Sapientes, koje su birali ci­ ves i kojima je dužd polagao zakletvu, izgleda da su otada u pot­ punosti pripadali krupnim zemljoposednicima nastanjenim na Rijaltu, koji su ekonomski bili zainteresovani za korišćenje kapi­ tala za poslove sa prekomorskim zemljama. Na odvajanje „Veli­ kog veća honorata, koje donosi odluke, i „Malog" veća honorata, koje upravlja, tu nailazimo 1187. godine; ono postoji gotovo u svim patricijskim gradovima. Faktičko isključivanje skupštine svih zemljoradnika, čija je aklamacija postojala službeno sve do XIV veka, nominacija dužda koju je vršio mali izborni kolegijum sastavljen od plemića, i stvarno ograničavanje izbora činovnika na neke porodice koje su važile za sposobne za članstvo u veću, sve do formalnog zaključivanja liste tih porodica (to je izvršeno 1297-1315, kasnija tzv. Zlatna knjiga) - sve to predstavlja produ­ žetak takvog razvitka, čije nas pojedinosti ovde ne interesuju.

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

81

Snažna ekonomska premoć patricijskih porodica koje su učestvo­ vale u prekomorskim političkim i ekonomskim izgledima na do­ bit olakšala je taj proces monopolisanja moći u njihovim rukama. Konstitucionalna tehnika i upravna tehnika Venecije postale su čuvene zbog toga što je sprovedena patrimonijalna tiranija grad­ skog plemstva na velikoj teritoriji i prostranoj morskoj površini, uz najstrožu uzajamnu kontrolu plemićkih porodica jednih nad drugima. Njihova disciplina nije bila poljuljana, jer su oni (kao i Spartanci) sva sredstva moći držali čvrsto u svojim rukama, uz strogo čuvanje službenih tajni, kakvo nije moguće naći ni na jed­ nom drugom mestu. Tu mogućnost uslovila je najpre solidarnost u interesima izvan Venecije i u njoj samoj, koju je svakodnevno imao pred očima svaki član grupe zainteresovane za sticanje jakih monopola; ta solidarnost je prisiljavala pojedinca da se prilagodi kolektivnoj tiraniji. U tehničkom pogledu, to je ostvareno; 1. podelom vlasti putem konkurencije posredstvom konkurentskih službenih vlasti u centralnim organima vlasti; posedujući sudska i upravna ovlašćenja, različiti kolegijumi specijalizovane uprave su u velikoj meri konkurisali jedni drugima; 2. podelom vlasti uz podelu rada između činovnika na podvlašćenim teritorijama, koji su, inače, uvek uzimani iz redova plemstva; tj. sudska, vojna i finansijska uprava bila je stalno u rukama raznih činovnika; 3. kratkim rokovima svih službi i sistemom putujućih kontrolora; 4. počev od XIV veka, političkim sudom inkvizicije „Veća desetori­ ce": to je bila istražna komisija, stvorena prvobitno za jedan pose­ ban slučaj zavere, ali je zatim postala stalni organ vlasti nadležan za političke prestupe, a konačno je nadzirala celokupno političko i lično ponašanje nobilii, često je poništavala odluke Velikog veća; ukratko, imala je u rukama neku vrstu tribunske vlasti, koju je vršila u vidu brzog i tajnog postupka, čime je njen autoritet izbio na prvo mesto u zajednici. Nje se plašilo samo plemstvo, dok je, nasuprot tome, ona bila daleko najpopularniji organ vlasti kod podanika isključenih iz političke moći; za njih je ona bila jedino, ali veoma efikasno sredstvo kojim su rešavane njihove žalbe pro­ tiv plemićkih činovnika, daleko efikasnije od rimskog procesa repetunde.

82

Grad

Uporedo sa tim monopolisant em sve vlasti koje čini posebno čist i ekstreman slučaj u razvitku patricijskog grada, odnosno uporedo sa pojavom da comm une, i u njoj patricijat, monopolišu svu vlast koja zahvata sve veće područje na italijanskom kopnu i sve više se oslanja na najamnike, od početka se javlja jedna druga pojava. Sve veći izdaci opštine, koji su dovodili do zavisnosti od finansijskog patricijata, nastajali su usled plaćanja trupama, po­ punjavanja flote i ratnog materijala, ali i usled dubokih promena u upravi. U redovima sve jače crkvene birokratije pojavio se Za­ padu svojstven pomagač patricijata u njegovim borbama protiv dužda. Do slabljenja duždeve vlasti nije slučajno došlo istovre­ meno kad i do odvajanja države od crkve usled borbe oko inve­ stiture; italijanski gradovi su izvukli koristi iz tog rušenja jednog od dotada najčvršćih oslonaca patrimonijalne i feudalne vlasti, koji potiče iz prava vladarâ da osnivaju privatne crkve. Sve do XII veka crkve i manastiri su zakupljivanjem uprave nad kolonijama u stranim zemljama direktno zamenjivali i činili nepotrebnim svetovni aparat moći; njihovo isključivanje iz uprave - što je bila nužna posledica njihovog odvajanja od političke vlasti - izazva­ lo je potrebu za stvaranjem plaćenog svetovnog činovništva, pre svega u kolonijama u stranim zemljama. I taj razvitak je privre­ meno završen u Dandolovo doba. Sistem kratkoročnih službi, uslovljen, s jedne strane, političkim obzirima, a s druge željom da služba uvođenjem rotacije postane dostupna što većem broju ljudi, ograničavanje na krug plemićkih porodica, nebirokratska, strogo kolegijalna uprava samog vladajućeg glavnog grada - sve to je sprečavalo razvitak čisto profesionalnog činovništva, što je bila nužna posledica karaktera vladavine honorata. U tom pogledu je razvitak u ostalim italijanskim komunama još u doba vladavine patricija tekao bitno drugačije. U Veneciji je trajno monopolisanje i zatvaranje esnafa gradskog plemstva u odnosu na osobe izvan njega bilo uspešno ostvareno: do prijema novih porodica koje su imale pravo da učestvuju u Velikom veću dolazilo je samo po odluci korporacije plemića, i to na osnovu po­ litičkih zasluga, a kasnije je i to potpuno ukinuto. Zatim, u vezi s tim, uspešno su suzbijane sve razmirice između članova gradskog

ж «

plemstva, koje su same od sebe nestajale zbog stalne opšte ugro'ženosti. U drugim komunama, u doba vladavine patricija o tome nije moglo biti ni govora: orijentacija da se očuvaju prekomorski trgovački monopoli nigde nije bila tako jasna niti, kao osnova či­ tave egzistencije plemstva, za svakog pojedinca tako očita kao u Veneciji, u to presudno doba. Posledica borbi koje su inače svu­ da besnele u redovima gradskog patricijata bili su izvesni obziri prema ostalim slojevima honorata, koji su se plemstvu nametali i u periodu neograničene vlasti. A razmirice i duboko nepoverenje između velikih patricijskih porodica u drugim gradovima isključili su i stvaranje racionalne uprave kakvu je imala Veneci­ ja. Gotovo svuda su se jedne drugima stolećima suprotstavljale mnoge porodice koje su imale posebno veliki zemljišni posed i mnogo klijenata; svaka od njih je, opet, povezana sa brojnim dru­ gim, manje imućnim porodicama, pokušavala da ostale zajedno sa njihovim saveznicima isključi iz službi i ekonomskih izgleda gradske uprave i da ih, ako je ikako moguće, potpuno progna iz grada. Slično kao u Meki, gotovo uvek je jedan deo plemstva bio proglašavan nesposobnim za službu, slat u progonstvo i, nasuprot arabljanskoj kurtoaziji, često je, uz progonstvo, i njihova imovina sekvestrirana; tako je bilo sve dok se prevratom ne bi izmenio politički položaj onih koji vladaju i oni doživeli istu sudbinu. Pri­ rodan rezultat takve situacije bilo je stvaranje međugradskih inte­ resnih zajednica. Stvaranje partija gvelfa i gibelina bilo je, dodu­ še, samo delimično uslovljeno državnom politikom i društveno: veliki deo gibelina bile su stare krunske vazalske porodice ili su njima bar rukovodile takve porodice. A drugi i trajniji njihov deo stvorile su suprotnosti interesa između konkurentskih gradova i, pre svega, u okviru tih gradova suprotnosti interesa između me­ đugradski organizovanih partija plemstva. Te organizacije - pre svega organizacija partije gvelfa - bile su stalne grupe sa statuti­ ma i ratnim matrikulama, na osnovu kojih je u slučaju regrutovanja određivano koliki kontingent vojnika treba da dâ riterstvo pojedinih gradova (sasvim onakve kakve su nemačke Romerzugsmatrikeln). Ali ako je u vojnom pogledu presudna bila usluga izvežbanih ritera, ipak finansiranje tih ratova ni u doba vladavine

84

Grad

patricija nije bilo mogućno bez neriterskih građana. Njihova zainteresovanost za racionalno pravosuđe, sa jedne strane, i među­ sobna surevnjivost plemićkih partija, sa druge strane, doveli su i u Italiji i u nekim pograničnim oblastima do svojevrsnog razvitka otmenog profesionalnog činovništva (koje je takoreći putujući obavljalo svoju dužnost): podestz, koji su zamenili prvu upravu koju su obavljali „consules”, uzimani iz redova mesnog plemstva i formalno birani, dok su faktički njihovi položaji bili monopol malog broja porodica. Ta institucija je nastala upravo u ono doba ogorčenih bor­ bi komuna sa hoenštaufenskim carevima, što je naročito jačalo potrebu za unutrašnjim konsolidovanjem i fmansijskim ulaga­ njima. Vreme procvata te institucije bila je prva polovina XIII veka. Podestà je pretežno bio izborni činovnik pozivan iz neke tuđe opštine, biran na kratak rok i vršilac najviše sudske vlasti, sa pretežno strogo određenom platom, usled čega je u poređenju sa consules bio veoma dobro plaćen; to je uglavnom bio plemić, ali najradije je biran onaj ko je imao pravničko univerzitetsko obra­ zovanje. Njegov izbor bio je ili u rukama veća ili - što je tipično za sve izbore u Italiji - nekog naročito za to određenog odbora honorata. O njegovom pozivanju često je raspravljano sa njegovom zavičajnom opštinom koja je trebalo da dâ odobrenje; ponekad je od nje i direktno traženo da imenuje ličnost. Odobrenje je bilo politički prijateljski, a odbijanje neprijateljski akt. Ponekad se de­ šavalo da su podeste prosto razmenjivani. Pozvani su sami često zahtevali davanje talaca kao jemstvo za dobro postupanje, cenkali se oko uslova kao neki savremeni profesor i odbijali poziv ako ponude nisu bile primamljive. Pozvani je morao sam da plaća i dovodi sobom ritersku pratnju i, pre svega, pomoćno osoblje, a to nije bio samo podređeni personal nego su često to bili i pravnici, pomoćnici i zastupnici - često čitav jedan štab. Njegov bitan za­ datak, shodno pozivu, bilo je održavanje javne bezbednosti i po­ retka, pre svega mira u gradu; pored toga, često i vojna komanda, a uvek staranje o pravosuđu. Sve je to bilo pod kontrolom veća. Njegov uticaj na zakonodavstvo bio je svuda prilično ograničen. Ne samo da je ličnost podesta po pravilu načelno menjana, nego

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

85

se to verovatno namerno činilo i sa mestom odakle je on pozivan. Sa druge strane, čini se da je komunama koje su davale podeste bilo stalo do toga da što više njihovih građana bude na takvim položajima na strani - kako to Hanauer s pravom pretpostavlja, delimično iz političkih a delimično iz ekonomskih razloga: visoke plate u tuđini otvarale su veoma dragocene izglede na prebende za domaće plemstvo. U najvažnije aspekte te institucije dolazi najpre nastanak tog otmenog profesionalnog činovništva uopšte. Hanauer dokazuje da je u četvrtoj deceniji XIII veka samo u 16 od 60 gradova bilo 70 osoba koje su zauzimale dva, a 20 koje su zauzimale pola tuceta i više položaja podesta, a nije bio redak slu­ čaj da je neko čitavog života bio na tom položaju. U toku sto go­ dina koliko je cvetala institucija podesta, on računa da je u oko 60 komuna bilo 5.400 položaja podesta koje je trebalo popuniti. Sa druge strane, postojale su plemićke porodice koje su neprestano iznova davale kandidate za njih. Međutim, uz to je postojao i zna­ tan broj pomoćnih činovnika sa pravničkim obrazovanjem. Tom školovanju jednog delà plemstva, sa ciljem da se ono iskoristi za potrebe jedne strogo objektivne uprave koja je, naravno, pod po­ sebno strogom kontrolom lokalnog javnog mnjenja, pridružio se drugi važan momenat. Da bi podesta - poreklom stranac - uop­ šte mogao da rukovodi pravosuđem bilo je nužno kodifikovati, racionalno uobličiti i za više gradova ujednačiti pravo koje je tre­ balo primeniti. Kao što su na drugim mestima interesi kneza i činovnika omogućili korišćenje pravosuđa za razne gradove, tako je i tu ta institucija doprinela racionalnom kodifikovanju prava, a naročito širenju rimskog prava. Podestà kao institucija je u svom tipičnom obliku bila pojava ograničena uglavnom na oblasti oko Sredozemnog mora. Neke paralele mogu se naći i na severu. Tako, npr., u Regenzburgu (1334) domaći nisu mogli da dobiju položaj gradonačelnika i zato je pozivan neki riter sa strane, a zatim su se tokom sto godina u službi smenjivali gradonačelnici-stranci. To je epoha relativno stabilnog unutrašnjeg mira grada, ranije razdiranog neprijatelj­ stvima između patricijskih porodica i borbama sa prognanim plemićima.

86

Grad

Dok je u Veneciji gradsko plemstvo izraslo iz izrazite vladavine honorata, a u ostalim italijanskim komunama na početku razvoja bila vladavina patricija, dotle se razvoj zatvorenog gradskog patricijata na severu odvijao delimično na drugačijoj osnovi, a čak i iz suprotnih pobuda. Razvoj engleske gradske oligarhije predstavlja tipičan ali ekstreman slučaj. Tu je za prirodu razvitka gradskog ustrojstva presudna bila moć kraljevstva. Ta moć u odnosu na gradove nije, doduše, ni u kom slučaju u početku bila tako jaka kao kasnije, a čak ni posle normanskog osvajanja. Posle bitke kod Hejstingsa Viljem Osvajač nije pokušao da nasilno osvoji London nego je - znajući da je posedovanje tog grada već dugo vremena bilo presudno za dobijanje engleske krune - ugovorom obezbedio zakletvu građana na vernost. Jer mada su u gradu pod Anglosaksoncima biskup i „portreeve“, koga je imenovao kralj, bili legitimni autoriteti kojima je upućen i charter osvajača, glas lon­ donskog patricijata bio je presudan gotovo pri svakom izboru an­ glosaksonskog kralja. Građani su išli toliko daleko da su smatrali da bez njihovog slobodnog pristanka englesko kraljevsko dosto­ janstvo ne uključuje i vlast nad njihovim gradom, te su još u doba kralja Stefana u stvari oni bili presudan faktor. Ali posle zakletve građana na vernost, Osvajač je sagradio sebi Tower u Londonu. Otada je taj grad, kao i ostali gradovi, u principu bio obavezan da plaća porez prema kraljevom ličnom nahođenju. Vojni značaj gradova opao je u doba Normana usled ujedinje­ nja države, iščezavanja spoljne opasnosti i usled uspona velikih feudalnih barona. Feudalni gospodari sada grade svoje utvrđene zamkove izvan gradova. Time je tu počelo - kao što ćemo kasnije videti - odvajanje feudalne vojne sile od građanstva, što je bilo karakteristično za zapadne zemlje, izuzimajući Italiju. Sasvim ra­ zličito od italijanskih gradova, engleski gradovi su tada gotovo u potpunosti izgubili vlast nad selom, a izgleda da su oni tu vlast ranije posedovali u obliku raširenih „gradskih marki". Oni su po­ stali bitno ekonomski orijentisane korporacije. Kao i svuda, i tu su baroni počeli da osnivaju gradove dajući im privilegije krajnje različitog obima. Međutim, nigde nema ni pomena o nasilnim borbama građanstva protiv kralja ili protiv drugih gospodara gra­

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

87

da. Nema pomena ni o uzurpacijama kojima je nasilno srušen utvrđeni zamak kralja ili drugih gospodara grada ili kojima bi se gospodar - kao u Italiji - prinudio da taj svoj zamak premesti van grada. Nema pomena ni o tome da je u borbi protiv njega bila stvorena građanska vojska, ni da je nasilno bila uspostavlje­ na građanska sudska vlast koju bi vršili izabrani činovnici umesto kraljevih naimenovanih sudija, niti da je uvedeno građansko kodifikovano pravo. Sigurno je da su i u Engleskoj, na osnovu kraljevog dopuštenja, nastali posebni gradski sudovi čija je privi­ legija bila da građaninu obezbede racionalan parnični postupak bez dvoboja, i koji su, sa druge strane, mogli da odbiju novine u kraljevskim sudskim procesima, naročito porotu. Međutim, samo zakonodavstvo ostalo je isključivo u rukama kralja i kraljevih su­ dova. Kralj je gradovima dao posebne sudove da bi ih pridobio za svoju stranu protiv moći feudalnog plemstva: utoliko su i gradovi imali koristi od borbi koje su bile karakteristične u doba feuda­ lizma. Ali važnija od tih sudskih privilegija bila je - a to pokazuje kraljev dominantan položaj - autonomija fiskalne uprave gradova koju su oni uspevali da postepeno steknu. Sa stanovišta kraljeva, grad je sve do doba Tjudora bio pre svega objekat za oporeziva­ nje. Građanske privilegije: „gratia emendi et vendendi“ i trgovački monopoli imali su kao korelat specifičnu građansku obavezu da plaćaju porez. Međutim, ubiranje poreza bilo je mogućno zaku­ piti, i najimućniji kraljevi činovnici, pored bogatih građana, bili su, naravno, najvažniji pretendenti na zakup poreza. Građanima je sve više polazilo za rukom da potisnu svoje konkurente i da kod kralja izdejstvuju pravo da sami uzimaju pod zakup ubiranje po­ reza u naknadu za paušalne sume {„firma burgi“), i da posebnim plaćanjima i poklonima obezbede za sebe nove privilegije, pre svega pravo da sami biraju šerifa. Kao što ćemo videti, za konsti­ tuciju grada bili su presudni čisto ekonomski i finansijski interesi, uprkos tome što je među građanstvom bilo mnogo osoba sa izra­ zito vlastelinskim interesima. Conjuratio građana na kontinentu susreće se, naravno, i u engleskim gradovima, ali tu je za conjura­ tio tipičan oblik monopolistička gilda. To nije svuda tako: npr., u Londonu je nije ni bilo. Međutim, u mnogim drugim engleskim

88

Grad

gradovima gilda je kao jemac fiskalnih usluga grada postala pre­ sudno udruženje u gradu. Ona je često davala građansko pravo, isto onako kako je to činila Richerzeche u Kelnu. U vlastelinskim gradovima većinom je gilda izvršavala samostalnu sudsku vlast nad svojim članovima, ali kao članovima gilde a ne kao građani­ ma. Gotovo svuda ona je bila grupa koja gradom vlada faktički, mada ne i po pravu. Jer, kao i ranije, građanin je bio onaj ko je sa osobama koje pripadaju gradu delio teret građanskih obave­ za prema kralju (odbrana, stražarenje, pružanje sudskih usluga i obaveza plaćanja poreza). Građanima nisu ni u kom slučaju sma­ trane samo osobe nastanjene u dotičnom mestu. Naprotiv, upravo po pravilu, grupi građana pripadali su susedni zemljoposednici, gentry. Naročito je londonska opština imala u XII veku među svo­ jim članovima gotovo sve velike plemićke biskupe i činovnike En­ gleske, jer svi su oni imali kuće u Londonu, sedištu kralja i organa vlasti: ta pojava je karakteristična kako zbog toga što ima svoje paralele u rimskoj republici, tako, još više, zbog toga što pokazuje upadljive razlike u poređenju sa prilikama u rimskoj republici. Ko nije mogao da učestvuje u zajedničkoj garanciji građana da će pla­ ćati poreze, nego je kraljevske poreze plaćao od slučaja do slučaja, dakle naročito neimućni, samog sebe je time isključivao iz kruga aktivnih građana. Sve privilegije grada zasnivale su se na kralje­ vim ili vlastelinskim odobrenjima koja su, naravno, bila svojevolj­ no interpretirana. To se u Italiji isto tako vrlo često dešavalo. Ali u poređenju sa razvojem italijanskih gradova, u Engleskoj se takav razvitak odvijao u potpunosti heterogeno u tom smislu što su u okviru staleške države gradovi postali privilegovane korporaci­ je čiji su organi u svojim rukama imali određena posebna prava izvedena iz sticanja na osnovu titula koje daju ta prava; to je bilo isto onako kao što su na osnovu privilegija bila aproprisana i osta­ la individualna prava pojedinih barona ili trgovačkih korporacija. Do toga je došlo kad je englesko pravo već bilo prihvatilo pojam korporacije. Od privilegovane „company“ do gilde i gradske kor­ poracije prelaz je bio postepen. Poseban staleški pravni položaj građana sastojao se, dakle, od skupa privilegija koje su oni stekli u okviru staleške, delimično feudalne, delimično patrimonijalne

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

89

kraljevine. One nisu imale svoj izvor u pripadnosti nekoj samo­ stalnoj grupi koja je imala sopstvenu političku vlast. U grubim crtama, razvitak je tekao takvim tokom da su gradovi najpre bili prinudne organizovane grupe opterećene liturgijskim obavezama prema kralju (samo: drugačije prirode nego obaveze sela), zatim su u masovnim osnivanjima novih gradova, kojima su kraljevi i vlastela davali ekonomske i staleške privilegije, dominirali prin­ cipijelna ravnopravnost svih građana sa gradskim zemljišnim posedom i ograničena autonomija, a onda je, prvobitno privat­ nim, gildama dozvoljeno da se pojavljuju kao jemci za finansijske usluge grada - one su priznate privilegijama koje je dao kralj, i, najzad, gradu je dato pravo korporacije. London je bio komuna u kontinentalnom smislu. U njemu je Henri I dozvolio građani­ ma da sami biraju šerifa, i tu se počev od kraja XII veka može naći komuna kao grupa građana (koju je priznao kralj Jovan), sa predsednikom opštine koji je, kao i šerif, bio biran, i sa „scabim' (porotnicima): ovi poslednji su od početka XIII veka ujedinjeni u gradsko veće, zajedno sa isto tako velikim brojem izabranih co­ uncillors. Time što je u Midlseksu šerifsku službu uzela u zakup, komuna je zasnovala svoju vlast nad okolnim oblastima. Počev od XIV veka, gradonačelnik Londona nosi titulu lorda. Međutim, velika većina ostalih gradova bili su ili su, tačnije rečeno - posle povremenih pokušaja da stvore političku zajednicu, postali proste prinudne grupe sa određenim specifičnim privilegijama i strogo regulisanim pravima korporativne autonomije. Razvitak sistema esnafa razmotrićemo kasnije, ali već ovde možemo konstatovati da on nije nimalo izmenio osnovni karakter položaja gradova. Kralj je donosio odluku u sporu između esnafskog i honoratskog gradskog ustrojstva. Gradovi su i dalje bili obavezni da plaćaju kralju dažbine, sve dotad dok razvitak staleža nije doveo do toga da su u parlamentu stvorene kolektivne garancije kao zaštita od samovoljnog oporezivanja; te garancije nije mogao da izbori ni­ jedan grad sam, niti svi gradovi zajednički sopstvenim snagama. Pravo aktivnog građanina ostalo je, međutim, nasledno pravo članova korporacije koje se moglo steći kupovanjem prava na članstvo u određenim organizovanim grupama. Iako je posredi

90

Grad

bio samo stepen, ipak je razlika između tog razvitka i razvitka na kontinentu bila od velikog načelnog značaja usled engleskog pra­ va korporacija: pojam opštine kao teritorijalnog tela u Engleskoj nije nastao. Razlog za taj specifični razvitak ležao je u moći kraljevske upra­ ve, moći koja nikad nije srušena i koja je posle dolaska Tjudora na presto sve više rasla; na toj moći se zasnivalo političko jedin­ stvo zemlje i jedinstvo u formiranju zakona. Kraljevska uprava je, doduše, bila pod strogom kontrolom staleža i stalno upućena na saradnju honorata, ali upravo to je imalo za posledicu da su se ekonomski i politički interesi orijentisali bez izuzetka prema inte­ resima centralne uprave, a ne prema interesima individualnih za­ tvorenih gradskih opština; od toga su očekivani izgledi da se steknu ekonomska dobit i društvena preimućstva, garantovani mo­ nopoli i pomoć u slučaju povrede sopstvenih interesa. Kraljevi su se plašili tih grupa, jer su što se tiče finansija i uprave bili potpuno zavisni od privilegovanih slojeva. Međutim, politička sredstva tih kraljeva su se orijentisala, isto tako, ka centralnoj parlamentarnoj vlasti. Oni su samo u interesu svoje parlamentarne izborne poli­ tike pokušavali da utiču na ustrojstvo grada i na personalni sa­ stav gradskih veća i stoga su potpomagali oligarhiju honorata. Sa svoje strane, honorati su u gradu morali da očekuju isključivo od centralne uprave da im garantuje njihov monopolisani položaj u odnosu na neprivilegovane slojeve. Kako nisu imali sopstveni bi­ rokratski aparat, kraljevi su upravo radi centralizma bili upućeni na saradnju honorata. U Engleskoj je moć građana zasnovana ne na njihovoj vojnoj snazi već pretežno na jednoj negativnoj osno­ vi: na nesposobnosti feudalne uprave da, uprkos svom relativno visokom čisto tehničkom razvitku, održi stvarno trajnu vlast u zemlji a da se stalno ne oslanja na ekonomski moćne honorate. Jer vojna snaga velike većine engleskih gradova bila je u srednjem veku relativno beznačajna. Ali utoliko je bila veća finansijska moć građana; ona je dolazila do izražaja kolektivno - u okviru staleškog povezivanja „commons“ u parlam entu - kao moć staleža pri­ vilegovanih gradskih interesenata. Stoga je parlament bio u sre­ dištu svakog interesa koji prelazi okvire iskorišćavanja ekonom-

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

91

skih prednosti lokalnog monopola. Tu se prvi put susreće opšti, nacionalni građanski stalež. Porast moći građanstva u kraljevskoj upravi koju su činile mirovne sudije, a i u parlamentu - dakle moć građanstva u staleškoj državi honorata - ometala je stvara­ nje snažnog političkog pokreta pojedinačnih komuna kao takvih za političku samostalnost - opšti, a ne lokalni interesi postali su osnova političkog ujedinjenja građanstva; pomenut porast moći građanstva pogodovao je i građansko-trgovačkom karakteru en­ gleske gradske oligarhije. Stoga su se engleski gradovi sve do XIII veka razvijali na sličan način kao i gradovi u Nemačkoj. Međutim, otada se taj razvitak sve više kreče u pravcu vladavine ,,džentrija“, koja više nikada nije bila oborena, nasuprot bar relativnoj demokratiji u gradovima na kontinentu. Službe su, pre svega služba ,,alderm ana“ koja je prvobitno počivala na godišnjem izboru, znat­ nim delom postale doživotne i vrlo često su popunjavane faktički kooptiranjem ili patronažom susednih vlastelina. Međutim, kralje­ va uprava je pomagala takav razvoj iz navedenih razloga, kao što je, na sličan način, i antička rimska uprava podržavala oligarhiju zemljoposedničke aristokratije u zavisnim gradovima. Za razliku od Engleske, sa jedne strane, i Italije, sa druge stra­ ne, uslovi razvitka gradova na severu evropskog kontinenta bili su drugačiji. Tu se razvoj patricijata, doduše delimično, zasnivao na već postojećim ekonomskim i staleškim razlikama u periodu stvaranja organizovane grupe građana. To je važilo i za stvara­ nje novih gradova. Dvadeset i četiri conjuratores fo ri u Frajburgu bili su od samog početka privilegovani u poreskim stvarima i pozvani da budu consules. Ali u većini novoosnovanih gradova, a i u mnogim primorskim gradovima na severu koji po prirodi naginju plutokratiji trgovaca, tek postepeno dolazi do formalnog određivanja kvalifikacije lica koja mogu biti birana za člana veća, i to, većinom, na tipičan način, tako što je vrlo često pravo predlaganja, koje je imalo postojeće veće, ili faktičko navikavanje na to da se usvaja mišljenje članova postojećeg veća o onima koji dolaze iza njih, ili prosto-naprosto njihov društveni uticaj prilikom izbo­ ra veća (u vezi sa objektivnom potrebom da se u veću zadrže ljudi iskusni u poslovima), dovodilo do faktičkog popunjavanja veća

92

Grad

kooptiranjem, i tako su kolegijumi veća bili otvoreni samo stro­ go određenom krugu privilegovanih porodica. Setimo se kako se lako nešto slično može dogoditi u modernim uslovima: popunja­ vanje hamburškog senata u poslednje vreme2 je povremeno vrše­ no sličnim putem uprkos izbornom pravu građanstva. Ovde ne možemo pratiti pojedinosti tog razvitka. U svakom slučaju, takve tendencije su svuda pribavile sebi važenje, različit je samo stepen u kome su one uspele da steknu formalni pravni izraz. Patricijske porodice koje su monopolisale članstvo u veću mo­ gle su taj monopol lako svuda da održe, sve dotad dok se nije pojavila jaka suprotnost između njihovih interesa i interesa gra­ đana isključenih iz tog monopola. A čim je dolazilo do sukoba sa interesima osoba koje nisu pripadale tim porodicama, ili čim su njihovo osećanje sopstvene vrednosti, zasnovano na bogatstvu 1 obrazovanju, i njihova ekonomska sposobnost za upravne po­ slove toliko porasli da oni više nisu mogli da tolerišu ideju da budu isključeni iz moći, nastala je i mogućnost novih revolucija. Njihovi nosioci su bila opet zakleta građanska udruženja. Iza njih, međutim, ili direktno identični s njima bili su: esnafi. Pri tome, treba se, pre svega, čuvati od toga da se izraz ,,esnaf“ pretežno, ili čak isključivo, identifikuje sa „zanatlijskim esnafom". Pokret protiv patricijskih porodica u prvo vreme ni u kom slučaju nije bio u prvom redu pokret zanatlija. Tek u kasnijem periodu ra­ zvoja - o čemu ćemo kasnije raspravljati - zanatlije su istupile u pokretu samostalno, dok su u prvo vreme gotovo svuda bile pod rukovodstvom nezanatskih esnafa. Kao što ćemo videti, krajnje različit ishod esnafskih revolucija mogao je u ekstremnom sluča­ ju da dovede do toga da veće bude sastavljeno jedino od članova esnafa i da kvalitet punopravnog građanina bude vezan isključivo za članstvo u esnafu. Tek je taj uspon esnafa značio (po pravilu) da su „građanske" klase u ekonomskom smislu reči praktično izvojevale vlast ili bar učešće u vlasti. Gde god je vlast esnafa u bilo kom obimu ostva­ rena, to se vremenski redovno poklapalo sa epohom najsnažni­ jeg razvoja moći grada u odnosu na spoljni svet i njegove najveće unutrašnje političke nezavisnosti. 2 Pre Prvog svetskog rata.

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

93

Uočljiva je sličnost tog „demokratskog" razvoja sa sudbinom antičkih gradova koji su većinom kao plemićki gradovi, počev negde od VII veka pre n. e., doživljavali sličnu epohu uspona, kao i period brzog jačanja do političke i ekonomske moći, što je bilo povezano sa razvitkom demokratije, ili je bar imalo tendenciju ka takvom razvoju. Te sličnosti postoje, mada je antički polis nastao na temelju sasvim drugačije prošlosti. Mi prvo moramo uporediti antički patricijski grad sa gradom u srednjem veku. Pretpostavka mikenske kulture u matičnoj Grčkoj bilo je, bar u Tirinosu i samoj Mikeni, patrimonijalno kraljevstvo orijental­ nog karaktera, iako u daleko manjim razmerama, i zasnovano na kuluku. Bez kulučkog rada podanika ne bi se mogle zamisliti te građevine kojima nema ravnih sve do klasičnog perioda. Izgleda da je na granicama tadašnjeg helenskog kulturnog područja pre­ ma Istoku (na Kipru) čak postojala uprava koja je primenjivala sopstveni sistem pisanja za računanje i vođenje spiskova, potpuno onako kako su to činili Egipćani; dakle, mora biti da je postojala neka patrimonijalno-birokratska uprava magacina - dok je kasni­ je uprava, čak u klasičnom periodu u Atini, vođena usmeno i nije pribegavala pisanju. Kasnije je bez traga nestao i taj sistem pisanja i ta kultura zasnovana na kuluku. U katalogu brodova u Ilijadi pominju se nasledni kraljevi koji su vladali većim teritorijama, od kojih je svaka obuhvatala veći broj, ponekad mnoga mesta, kasnije poznata kao gradovi zamišljeni u potpunosti kao utvrđeni zamkovi; vladar, kao što je Agamemnon, bio je spreman da neke od njih dâ Ahilu u feud. Pored kralja, u Troji su kao savetnici postojali starci iz plemićkih porodica, zbog starosti oslobođeni vojne službe. Hektor je tamo važio kao kralj u ratu, dok je za skla­ panje ugovora morao da bude doveden sam Prijam. Pominje se samo jedan pisani dokument, a i on je možda samo u simbolima. Inače, svi odnosi potpuno isključuju postojanje uprave zasnovane na kuluku i postojanje patrimonijalnog kraljevstva. Kraljevstvo je zasnovano na genualnoj harizmi. Ali čak i Eneja, poreklom iz drugog grada, može da gaji nadu da će dobiti Prijamovu službu ako ubije Ahila; jer kraljevstvo je smatrano za službeno „dosto­ janstvo", a ne za posed. Kralj je vojskovođa i zajedno sa plemićima

94

Grad

učestvuje u radu suda, on je zastupnik bogova pred ljudima kome je dato kraljevstvo; ali - naročito u Odiseji - njegova vlast je u suštini slična vlasti starešine, koja je zasnovana na ličnom uticaju a ne na regulisanom autoritetu; čak i ratni pohodi, u koje se goto­ vo uvek išlo morem, imali su za plemićke porodice više karakter viteške avanture nego karakter mobilizacije: Odisejevi drugovi se nazivaju hetairoi kao i kasnija pratnja makedonskih kraljeva. Du­ gogodišnja odsutnost kralja ne smatra se ni u kom slučaju uzro­ kom nezdravih pojava; u međuvremenu, na Itaci nema kralja, svoju kuću Odisej je poverio Mentoru koji sa kraljevskim dosto­ janstvom nema nikakve veze. Vojska je vojska ritera, individualne borbe odlučuju bitku. Pešaci su sasvim potisnuti u drugi plan. U nekim delovima Homerovih pesama pojavljuje se gradski politič­ ki trg: ako se Ismaros naziva „polisom11onda bi to moglo da znači „utvrđeni zamak11, ali to u svakom slučaju nije utvrđeni zamak nekog pojedinca nego tvrđava Kikonena. Na Ahilovom štitu, me­ đutim, naslikane su starešine (porodične grupe honorata, koji se ističu imanjem i odbrambenom moći) kako sede na glavnom trgu i dele pravdu; narod koji je okružio sud aplauzom propraća govo­ re stranaka. Telemahova žalba postaje na glavnom trgu predmet jedne rasprave među vojnim honoratima kojom rukovodi herold. Plemići su, uključujući i kraljeve, pritom, zavisno od okolnosti, vlastelini i vlasnici brodova koji u borbu polaze kolima. Ali samo onaj ko stanuje u polisu učestvuje u vlasti. To što se kralj Laert povukao na svoje imanje na selu znači samo da se on nalazi na delu imanja koje je ostavio za sebe. Kao kod Germana, sinovi iz porodica honorata se kao pratnja (hetairoi) priključuju avanturi nekog junaka - u Odiseji, kraljevog sina. Kod Feačana plemstvo prisvaja pravo da od naroda prikuplja naknadu za troškove koji su potrebni za darove u znak gostoljublja. Nigde se ne pominje da se svi seljaci smatraju podvazalima ili slugama plemstva nastanje­ nog u gradu, mada se nigde ne pominju ni slobodni seljaci. Obra­ da figure Terzita dokazuje svakako da se i prost regrut - tj. onaj ko u borbu ne kreće kolima - povremeno usuđuje da kaže nešto protiv gospodara; samo, to je smatrano drskošću. Međutim, i kralj obavlja kućne poslove, namešta svoj krevet, okopava baštu. Nje­

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

95

govi pratioci u ratu sami veslaju. Sa druge strane, kupljeni robovi mogu da gaje nadu da će doći do „klerosa": dakle, velika razlika, stvorena kasnije u Rimu, između kupljenih robova i klijenata koji­ ma je data zemlja još nije postojala. Odnosi su patrijarhalni, auto­ nomno domaćinstvo podmiruje sve normalne potrebe. Sopstveni brodovi služe za gusarenje, trgovina je pasivna, a njome se tada aktivno bave samo Feničani. Postoje još dve važne pojave pored „tržišta" i nastanjenosti plemstva u gradu: prvo, ,,ag6n“, koji ka­ snije dominira celokupnim životom: nastao je, naravno, iz riterskog pojma časti i vojne obuke omladine na vežbalištima; njegova spoljnja organizacija može se naći kod kulta mrtvih ratnih heroja (Patrokle): on već tada dominira životom plemstva. Drugo, odnos prema bogovima koji je, uz svu deisidemoniju, u potpunosti neo­ graničen; pesnikov odnos kasnije tako bolno pogađa Platona. To odsustvo poštovanja u herojskom društvu moglo se javiti kao posledica seoba, naročito seoba u prekomorske krajeve, i to u onim oblastima u kojima se nije moralo živeti sa starim hramovima i uz grobove. Dok se plemićka konjica istorijskih patricijskih polisa ne pojavljuje u Homerovim spevovima, dotle je, izgleda, na upadljiv način pomenuta disciplinovana borba hoplita svrstanih u stroj: to je dokaz koliko razni periodi ostavljaju svoje tragove u epovima. Do razvitka tiranije, izuzev u Sparti i u nekoliko malobrojnih drugih primera (Kirena), istorija je znala za pojavu kraljevstva zasnovanog na genualnoj harizmi samo po ostacima ili po sećanju (u mnogim gradovima stare Grčke, ali i u Etruriji, Lacijumu i Rimu); to je uvek bilo kraljevstvo nad jednim jedinim polisom, a i tada je bilo zasnovano na genualnoj harizmi, sa sakralnim ovlašćenjima, ali inače (izuzimajući Spartu i rimsko predanje) samo sa počasnim povlasticama datim plemstvu, koje je, isto tako, po­ nekad nazivano „kraljevima". Primer Kirene pokazuje da je kralj izvor sopstvene moći: svoje blago on je i tu sticao zahvaljujući po­ srednoj trgovini, bilo da je posredi trgovina za sopstveni račun ili kontrola i zaštita, za koje se plaćala naknada. Verovatno je riterska borba u kojoj su učestvovale u vojničkom pogledu nezavisne plemićke porodice (koje su imale sopstvena borna kola i pratnju, i posedovale sopstvene brodove) uništila kraljev monopol, pošto

96

Grad

su se raspadala i velika istočnjačka carstva (kako egipatska tako i hetitska moć) sa kojima su oni bili u vezi, a druga moćna kra­ ljevstva (kao država Liđana) još nisu bila nastala; dakle, bile su se raspale monopolisana trgovina i država istočnjačkih kraljeva, zasnovana na kuluku, kojima je, u malom, odgovarala mikenska kultura. Taj slom ekonomske osnove kraljeve moći omogućio je verovatno i tzv. dorsku seobu. Tada su otpočele seobe ratobornih ritera preko mora i prema maloazijskoj obali, na kojoj Homer još ne poznaje helenska naselja i na kojoj tada još nisu postojale jače poli­ tičke grupe. Istovremeno s tim počela je aktivna helenska trgovina. Na početku istorijskog perioda nailazimo na tipičan patricijski grad antičkog doba. To je bio uvek primorski grad: sve do doba Aleksandra Makedonskog i do samnitskih ratova nije postojao ni­ jedan polis udaljen od mora više od jednog dana putovanja. Izvan područja polisa stanovalo se samo u selima x©pcu sa labilnim po­ litičkim vezama „plemena1* (ć8vr)). Polis koji se rasturi iz vlastitih pobuda ili ga rasture neprijatelji biva „dioikiziran" u selima. Kao realna ili fiktivna osnova grada važio je, naprotiv, proces „sinoikizma": „zajedničko naseljavanje" patricijskih porodica u utvr­ đeni zamak ili pored njega; do toga je dolazilo po naredbi kralja ili prema dogovoru. Takva pojava ni u srednjem veku nije bila sasvim nepoznata; tako, npr., u sinoikizmu Akvile koji je opisao Gothajn i, recimo, pri osnivanju grada Aleksandrije. Ali njegov bitan sadržaj bio je u antičko doba na specifičniji način izražen nego u srednjem veku. U tome nije bilo bezuslovno bitno trajno stvarno zajedničko boravište: kao i srednjovekovni, tako su i an­ tički patriciji delimično (kao u Elisu) ostajali u svojim utvrđenim zamkovima na selu ili su bar - što je bilo pravilo - posedovali kuće na selu pored svoga sedišta u gradu. Tako je dekeleija bio patricij­ ski utvrđeni zamak; po patricijskim utvrđenim zamkovima nazi­ vana su mnoga atička sela, a po njima je bio nazvan i deo rimskih triba. Područje Teosa je bilo podeljeno na „kule". Težište moći plemstva bilo je, uprkos tome, u gradu. Politički i ekonomski gos­ podari u zemlji: vlastela, fmansijeri trgovine i poverioci seljaka bili su „astoi", patricijske porodice nastanjene u gradu, a stvarni proces naseljavanja seoskog plemstva po gradovima odmicao je

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

97

sve dalje. Utvrđeni zamkovi patricijskih porodica izvan gradova bili su u klasično doba srušeni. Nekropole patricijskih porodica bile su odvajkada u gradovima. Međutim, onim što je bitno u osnivanju polisa smatrano je bratimljenje patricijskih porodica u kultnu zajednicu: zamena pritaneja pojedinih patricijskih poro­ dica zajedničkim pritanejem u gradu, u kome su pritaneji zajed­ nički obedovali. U antičko doba ta zajednica nije, kao u srednjem veku, značila samo to da conjuratio građana tamo gde od njega postane komuna, prihvata i jednog gradskog sveca, nego je znači­ la bitno više, naime stvaranje jedne nove lokalne zajednice za tr­ pezom i nove zajednice kulta. Nije bilo zajedničke crkve kojoj bi, kao u srednjem veku, pripadali svi pojedinci. Doduše, odvajkada je, pored lokalnih božanstava, bilo bogova koji su u svim mestima bili poštovani. Ali kao najjači i za svakidašnji život najvažniji oblik kulta, koji je stajao na putu bratimljenju, bio je kult indivi­ dualne porodice kojeg u srednjem veku nije bilo i koji je svuda bio zatvoren za osobe izvan njega. Jer ti kultovi su bili isto toliko strogo ograničeni na pripadnike koliko je to, npr., bio slučaj u In­ diji. Bratimljenje je bilo mogućno samo zato što nije bilo magijske tabu-prepreke. Ali je kao nepovredivo pravilo važilo da duhovi koje obožava neka porodica ne mogu primati žrtve ni od koga drugog sem od članova te porodice. A to je, isto tako, važilo i za sve ostale organizovane grupe. Među tim grupama koje su religi­ ozno zbratimljene kultnom grupom polisa u ranom periodu su se pojavile file i fratrije kojima je morao da pripada svako ko je želeo da bude građanin; one su postojale sve do mnogo kasnijih epoha. Za fratrije se može sa sigurnošću pretpostaviti da se javljaju još u drevno doba polisa. One su kasnije bile u suštini kultne grupe, ali su pored toga, kao npr. u Atini, kontrolisale buduću sposobnost dece za vojnu službu i njihovu sposobnost za nasleđivanje koja iz toga proizilazi. Dakle, mora biti da su one prvobitno bile vojne grupe, kao što je, nama već poznata, „kuća muškaraca", čije se ime (andreion) sačuvalo u dorskim državama ratnika, a i u Rimu (curia = coviria), za pododeljke vojne zajednice koja se udruži­ la u polis. Spartanska zajednica za trpezom (syssitia), odvajanje muškaraca sposobnih za vojnu službu od porodice, za sve vreme

98

Grad

trajanja pune vojne obaveze, i zajednička ratnička askeza dečaka, tamo su potpuno spadali u opšti oblik odgoja u prvobitnim ratničkim grupama mladog naraštaja. Taj radikalni militaristički polukomunizam vojnih grupa nije se nigde razvio u istorijskom periodu izuzev u nekoliko dorskih grupa, a u samoj Sparti je kru­ to ostvaren tek u periodu vojne ekspanzije spartanskog demosa - posle uništenja plemstva - i to u interesu očuvanja discipline i staleške jednakosti svih ratnika. Nasuprot tome, u normalnim fratrijama u drugim gradovima, plemićke porodice (yevr), oixoi) su bile honorati koji su jedini posedovali vlast-(kao što pokazuju akta demotionide za staru patricijsku porodicu koja je stanovala u utvrđenom zamku, u dekeleiji): tako su, npr., i po Drakonovom poretku, „deset najboljih", tj. oni koje je posed činio najmoćniji­ ma, određivani iz fratrije da izvrše okajanje krvnog greha. Fratrije su u kasnijem ustrojstvu grada tretirane kao pododeljenja fila (u Rimu: pododeljenja tri stare personalne „tribe") na koje se raspao normalni helenski grad. Naziv file je tehnički pove­ zan sa polisom; za „pleme" koje nije gradski organizovano, izraz je ethnos, a nephyle. U istorijskom periodu file su svuda veštačka odeljenja polisa, stvorena u cilju rotacije u davanju javnih usluga, u glasanju i popunjavanju službi, za organizovanje vojske, raspodelu prinosa sa državnog dobra, raspodelu plena, osvojene zemlje (kao u slučaju podele Rodosa); pritom, file su, naravno, u normal­ nom slučaju kultne grupe, kao što su to bila i sva odeljenja svuda u rano doba, pa čak i ona koja su bila čisto racionalno osnovana. Veštački su bile stvorene i tipične tri file kod Doraca, kao što po­ kazuje već i samo ime treće file: ,,Pamphyler“, koje je sasvim u skladu sa rimskom tradicijom o tribi Luceresa. Moguće je da su file često stvarane kompromisom između onog sloja ratnika koji je bio stalno nastanjen i novog sloja ratnika koji se kretao osvaja­ jući: otuda, verovatno, dve spartanske kraljevske porodice nejed­ nake po rangu, što odgovara rimskoj tradiciji o jednom prvobit­ nom dvojnom kraljevstvu. U svakom slučaju, u istorijsko doba file nisu bile lokalne nego čiste personalne grupe na čijem čelu su se nalazili upravnici: „kraljevi file", koji su većinom bili genualnoharizmatski, nasledni, a kasnije birani. Filama i fratrijama, triba-

ma i kurijama, pripadali su - kao aktivni i pasivni građačK-^fi oni koji su učestvovali u vojsci polisa. Aktivni građani, tj. oni koji su učestvovali u gradskim službama, bili su, međutim, samo čla­ novi patricijske porodice. Stoga je naziv „građanin" povremeno direktno identičan sa značenjem reci „pripadnik patricijske poro­ dice". Ubrajanje u patricijske porodice se prvobitno, bez sumnje, i tu, kao i na drugim mestima, vezivalo za genualno harizmatsko dostojanstvo oblasnog kneza, a pojava bornih kola i izgradnja utvrđenja vezivala se, međutim, očevidno za posedovanje utvrđe­ nog zamka. U polisu u doba kraljevstva novo plemstvo je prvobit­ no nastajalo isto toliko lako koliko je i u ranom srednjem veku lako išlo pretvaranje osoba koje žive riterskim životom u krug posednika lena. Ali sigurno je da je u istorijskom periodu samo član patricijske porodice (patricije, eupatrid) mogao kao sveštenik ili činovnik punovažno da opšti sa bogovima polisa prinoše­ njem žrtvi ili ispitivanjem znamenja (auspicija). Međutim, sama patricijska porodica je (u skladu s tim što nije vodila poreklo iz grada) imala svoje sopstvene bogove, koji su se razlikovali od bo­ gova polisa, kao i sopstvene kultove prostorno vezane za postojbi­ nu. Sa druge strane, pored svešteničkih službenih mesta koja su bila monopol određenih patricijskih porodica, zasnovan na nji­ hovoj genualnoj harizmi, postojalo je i sveštenstvo, postavljano u tu službu. Međutim, uopšte nije bilo nikakvog opšteg monopola sveštenstva na opštenje sa bogovima, kao što je to bio slučaj goto­ vo svuda u Aziji: za to je ovlašćen gradski činovnik. A isto tako nije bilo - sa izuzetkom malog broja velikih zajedničkih svetilišta, kao što su Delfi - ni sveštenstva koje nije zavisilo od polisa. Sveštenike je postavljao polis, a i delfskim sveštenstvom nije raspola­ gala neka samostalno organizovana hijerokratija, nego, u počet­ ku, jedan susedni polis, posle čijeg se uništenja u svetom ratu veći broj susednih opština udruživao u jednu amfiktioniju i vršio veo­ ma oštru kontrolu. Politička i ekonomska moć velikih hramova - to su bili vlastela, vlasnici ergasterijâ, davaoci pozajmica privat­ nim licima i, pre svega, državama (čije su ratno blago oni držali na depozitu), založne banke uopšte - nije nimalo izmenila činje­ nicu da je, kao što smo ranije videli, i u helenskoj matičnoj zemlji,

100

Grad

i još više u kolonijama, polis ostao stvarni gospodar, ili je, štaviše, sve više postajao gospodar nad imovinom bogova i nad svešteničkim prebendama. Krajnji rezultat u Heladi bilo je izlaganje svešteničkih službenih mesta javnoj prodaji, kao oblik njihovog popm njavanja. Za takav razvitak, koji je demokratija privela kraju, pre­ sudna je očigledno bila vladavina ratnog plemstva. Sveštenstvo, sveto pravo i magijske norme svake vrste predstavljali su otada sredstva moći u rukama plemstva. Plemstvo jednog polisa nije bilo bezuslovno zatvoreno, a primanje pojedinih gospodara za­ mkova koji su se preseljavali u grad, zajedno sa njihovim klijenti­ ma {gens Claudia), i gureme perova kao što je gurema gentes mi­ nores u Rimu, moguće je naći i tu, kao i u Veneciji, a u ranom periodu verovatno češće nego kasnije. Plemstvo takođe nije bilo čisto lokalna, prostorno ograničena zajednica. Atički plemići, kao Miltijad, imali su još u klasično doba jaku vlast i na strani, i svuda su postojale (potpuno kao u srednjem veku) međumesne veze upravo u okviru tih slojeva. U ekonomskom pogledu, posed plemstva je bio, naravno, pretežno vlastelinski. Usluge robova, podložnika, klijenata - o tim kategorijama moraćemo kasnije da govorimo - činile su osnovu za podmirenje potreba. Čak i posle iščezavanja starog podložništva i klijenata, imovina je ostala čisto nepokretno imanje i poljoprivrednog karaktera. To je sasvim isto kao i u slučaju imanja vavilonskog patricijata: podela poseda vavilonske trgovačke kuće (Egibi) čijih se nekoliko pokolenja najče­ šće pominje u poveljama pokazuje da su tamo gradsko i seosko zemljište, robovi i stoka smatrani glavnom imovinom. Međutim, ipak su i u Holandiji, kao i u Vavilonu, a i u srednjem veku, direk­ tno ili indirektno učešće u trgovini i zakupljivanje i iznajmljivanje brodova bili izvor ekonomske moći tipičnog gradskog plemstva; to učešće je čak i mnogo kasnije smatrano nečim što je u skladu sa dostojanstvom staleža, i tek je senatorima u Rimu ono bilo potpu­ no zabranjeno. Radi tih izgleda da se stekne dobit, i tu, kao i na Istoku i u srednjem veku, težilo se za tim da se stanuje u gradu. Imanje akumulisano na taj način korišćeno je za davanje zelenaških zajmova seljacima nastanjenim na selu koji nisu imali udela u političkoj moći. Masovno ropstvo za dug i akumulacija upravo

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

101

najbolje zemlje koja donosi rentu („Л£б1а“па Atici) bili su u ruka­ ma ,,astoi“, nasuprot zemlji na obroncima brda (sedištu „diakrija“) koja nije donosila rentu i na kojoj su svuda bili naseljeni selja­ ci. Vlastelinska moć gradskog plemstva potiče, dakle, u velikoj meri od izgleda na dobit koje pruža grad. Zaduženi seljaci iskorišćavani su kao neka vrsta gospodarevih napoličara3 ili kao kulučari, pored starih pravih podložnika koji su primarno nastali na osnovu vlastelinskog odnosa vezanosti za gospodarevu zemlju i na osnovu lične vezanosti. Postepeno počinje da raste značaj ku­ pljenih robova. Međutim, nigde, čak ni u Rimu u periodu patri­ cijske države, nisu nestali slobodni seljaci; to za stari vek važi verovatno još više nego za srednji vek. Posebno tradicija o borbama rimskih staleža pokazuje da osnova tih sukoba nije univerzalni vlastelinski sistem nego sasvim druge suprotnosti koje su nespo­ jive s njim. Ko god nije pripadao gradskom, ratničkom staležu, vojnički uvežbanom i vezanom za grupu srodnika, dakle, pre sve­ ga, slobodni starosedelac: agroikos, perioikos, plebejus, stajao je, u ekonomskom pogledu, na milost i nemilost gospodaru nasta­ njenom u gradu, a razlog za to je bila okolnost što je on bio isklju­ čen iz svake političke moći (pre svega iz aktivnog učestvovanja u pravosuđu koje nije bilo vezano za strogo određena pravila), pa je, zbog toga, bio prinuđen, da bi sačuvao svoja prava, da daje poklone ili stupa u klijentski odnos kod nekog plemića, a razlog je ležao i u okrutnosti dužničkog prava. Nasuprot tome, stvarna slo­ boda seljenja iz mesta u mesto seljaka patricijskog grada, uključu­ jući i mogućnost naseljavanja kupovinom zemlje, bila je očigled­ no relativno velika (nasuprot kasnijem gradu hoplita, i nasuprot radikalnoj demokratiji), kao što to pokazuje primer porodice Hesioda. Sa druge strane, slobodne zanatlije nastanjene u gradu i pravi trgovci, ikoji nisu bili plemići, verovatno su se nalazili u slič­ nom položaju u kome i ,,Muntmannen“ u srednjem veku. Izgleda da je kralj u Rimu, sve dok je imao neki značaj, imao nad njima pokroviteljsku vlast, kakvu je imao i gospodar grada iz ranog srednjeg veka. Povremeno se mogu naći tragovi liturgijske orga­ nizacije zanatlija: rimske centurije vojnih zanatlija verovatno su 3 Der Teilbauer (prim. prev.).

102

Grad

tog porekla. Nije nam poznato da li su zanatlije (kao što je redov­ no bio slučaj u Aziji, a u Izraelu u periodu pre Egzila) bili organizovani kao gostujuća plemena: u svakom slučaju, nema ni traga od ritualnog podvajanja u stilu indijskih kasta. Stereotipni broj fila, fratrija i patricija u strukturi patricijskog grada predstavlja specifičnu suprotnost srednjem veku. Iz toga se vidi da su one primarno činile vojna i sakralna odeljenja. Ta podela se može objasniti time što je antički grad prim arno zajednica ratnika naseljenih na jednom mestu, kao što se na sličan način može objasniti i „stotina" kod Germana. Kao što ćemo videti, upravo u tim osnovama antičkog grada možemo naći objašnjenje razlikâ u strukturi između tih patricijskih gradova i srednjovekovnih gradova. Pored toga, postoje, naravno, i razlike u uslovima sredina u kojima su nastajali ti gradovi: u velikim patrimonijalnim kontinentalnim državama i nasuprot njihovim političkim vlastima u srednjem veku, na morskoj obali u susedstvu seljaka i varvara - u starom veku; tu su stvarani od gradskih kraljevstava, a tamo nasuprot feudalnim ili biskupskim gospodarima gra­ da. Međutim, uprkos tim razlikama, gde god su politički uslovi bili slični, jasno su se i formalno ispoljavale sličnosti u razvoju. Videli smo kako je položaj venecijanskog gradskog vladara, koji je neko vreme pripadao pravim dinastijama i patrimonijalizmu, i formalno bio pretvoren u čistu službu zabranom naimenovanja suregenata i, konačno, pretvaranjem dužda u predsednika korpo­ racije plemstva. Tome je, spolja, u starom veku odgovarao razvoj gradskog kraljevstva u jednogodišnju magistraturu. I tu je očigle­ dan značaj naimenovanja suregenta (koji je na početku postojao i kojeg je Momsen naročito isticao), ako se setimo uloge koju je in­ terrex igrao u Rimu, a pre svega ostataka nekadašnjeg naimenova­ nja naslednika i kolega (diktatora je imenovao konzul, primanje kandidata i izabiranje novog činovnika koje je vršio stari činovnik - kao preduslov punovažnog nameštenja); zatim prvobitno ogra­ ničavanje rimske opštine na izabiranje aklamacijom, zatim na iz­ bor između kandidata koje je magistrat predložio ili ih je (kasnije) primio. Prelaz od grčkog gradskog kraljevstva na jednogodišnju magistraturu pod kontrolom plemstva razlikuje se u formalnom

R odovski g rad u srednjem veku i u antici

103

pogledu mnogo više od venecijanskog razvitka nego što je to slu­ čaj sa tokom razvoja u Rimu; sa druge strane, razvoj ustrojstva gradova izvan Venecije, u srednjem veku, u znatnoj meri odstupa od venecijanskog tipa. Razvijena vladavina plemstva zamenila je svuda Homerovo veće staraca, koji više nisu bili sposobni za voj­ nu službu, većem porodica honorata. To je upravo bilo ili veće poglavara patricijskih porodica (tako, npr., patricijski senat iz ranog perioda u Rimu), spartansko veće „уерп)Х01“ tj- veće ljudi kojima su pripadali počasni darovi (njihovih klijenata), staro atičko veće pritaneja kojeg su birale patricijske porodice podeljene u „naukrarije": i srednji vek zna za to stanje, samo ne u takvom doslednom šematizovanom obliku, uslovljenom sakralnim zna­ čajem patricijske porodice. Homerovo veće staraca je moglo biti zamenjeno većem bivših činovnika, kao što je bio kasniji atički areopag i rimski senat iz istorijskog doba; za te pojave moguće je naći samo skromne paralele u srednjem veku i to u vidu pozivanja bivših gradonačelnika i većnika na sednice veća: vojni, a i sakralni karakter magistrature u antičko doba davao im je bitno trajnije značenje nego što su to mogle da učine službe srednjovekovnog grada. U stvari, i tu i tamo je uvek mali broj rivalskih plemićkih porodica - ponekad, međutim, kao u Korintu, pod vlašću Bakhijada, samo jedna jedina - držao u svojim rukama vlast i smenjivao se u službama. Patricijski polis se odlikovao time što je vrlo mali broj ljudi bio nosilac službe, potpuno kao u srednjem veku i u svim slučajevima vladavine honorata. Gde god je vladavina plemstva stvarno trajno postojala, kao u Rimu, takva situacija je ostajala trajno. Kad se već jednom pojavila, vladavina patricija imala je slične crte, i u srednjem veku i u antici: razmirice patricijskih porodica, izgnanstvo i povratak uz upotrebu sile, tu kao i tamo, međusobni ratovi između gradskih ritera raznih gradova (u starom veku npr. „lelantski" rat). I tu je, kao i tamo, važilo načelo: selo je bez prava. Gde god su mogli, gradovi antičkog doba, kao i srednjeg veka, prisiljavali su druge gradove da budu njihovi klijenti: za gradove perijeka i kasnije spartanska mesta kojima su upravljali harmosteni, i za mnogobrojne podaničke zajednice Atine i Rima mo­

104

Grad

gućno je naći paralele u venecijanskoj terra ferm a i u gradovima koje su pokorili Firenca, Đenova i drugi gradovi, i u kojima su upravljali njihovi činovnici. Sto se tiče same ekonomske strukture patricijskih porodi­ ca, one su - kao što vidimo - u starom, kao i u srednjem veku, pre svega bile rentijeri. U antičko doba, kao i u srednjem veku, za pripadnost patricijskim porodicama presudan je bio otmeni, riterski način života, a ne samo poreklo. Srednjovekovne patricij­ ske porodice obuhvatale su nekadašnje porodice ministerijala, a i (naročito u Italiji) slobodne vazale i ritere, kao i takve slobodne zemljoposednike koji su, došavši do poseda, počeli da žive riterskim životom. U Nemačkoj i u Italiji, izvestan broj patricijskih porodica je imao svoje utvrđene zamkove izvan grada, u koje se povlačio prilikom borbi sa esnafima i iz kojih je često dugo vre­ mena ratovao protiv gradova koji su ih prognali. Patricijska poro­ dica Auer u Regenzburgu bila je u Nemačkoj najpoznatiji primer za to. Ti slojevi, koji su živeli riterski, kao vazali i ministerijali, bili su pravi „magnati11 i ,,nobili“, u smislu italijanske terminolo­ gije. Prvenstveno one riterske porodice koje nisu imale sopstveni utvrđeni zamak kasnije su - kada su esnafi preuzeli upravu u gradu - bile prinuđene da ostanu u njemu, da se pokore novoj upravi i da joj stave na raspolaganje svoje vojne usluge u borbi protiv magnata. Dalji tok razvitka mogao je da vodi u dva prav­ ca: ili su se porodice, čije poreklo nije bilo ritersko, uključivale u plemstvo kupovinom riterskog poseda, često i utvrđenog zamka, i premeštanjem svog sedišta iz grada, ili su plemićke porodice u gradu prelazile od povremenog učestvovanja u trgovini sa kapi­ talom na trgovinske poslove za sopstveni račun, i tako, znači, od­ bacivale svoje osobine rentijera. Događalo se i jedno i drugo. U celini, međutim, prevagnula je prva od te dve tendencije, jer je ona za patricijsku porodicu predstavljala liniju uspona u društvu. Kada su nove gradove u srednjem veku osnivali politički gospo­ dari i vlastela dešavalo se da u novim naseljima nije bilo nijedne riterske porodice, i da su one - kao što ćemo kasnije videti - bile upravo isključene: to se događalo naročito kad je započela borba esnafa protiv patricijskih porodica. Ta pojava je bila češća ukoliko

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

105

se dalje ide prema istoku i severu na - u ekonomskom smislu „novoj zemlji“. U Švedskoj su nemački trgovci (dakle: po poreklu tuđinci) učestvovali u osnivanju gradova i u upravljanju njima. Isti slučaj je bio u Novgorodu, i vrlo često na Istoku. Tu je „patricijat“ - bar u ranim periodima grada - identičan sa trgovačkim staležom. O velikom značaju te pojave raspravljaćemo kasnije. U starim gradovima stvar stoji drugačije. Međutim, svuda je po­ stojala težnja da se razvije rentijerski sloj kao pravi otmeni sloj koji rukovodi patricijskim klubovima. U starom veku je patricijat pravog trgovačkog karaktera mogućno isto tako naći, naročito u kolonijama: recimo u gradovima kao što je Epidamnos. Ekonom­ ske osobine patricijata bile su, dakle, neodređene, i mogućno je utvrditi samo tačku prema kojoj one gravitiraju, a to je rentijerstvo. Neprestano treba jako naglašavati da je razlog što su patriciji bili nastanjeni u gradu ležao u izgledima na dobit koje je pružao grad, da su, dakle, ti izgledi, u svakom slučaju, bili izvor čijim su korišćenjem gradske patricijske porodice obezbeđivale sebi eko­ nomsku moć. Ni antički eupatrid i patricije, a ni srednjovekovni patricije nije bio trgovac niti veletrgovac, ako se za osnovu uzme moderan pojam preduzetnika koji rukovodi kontrolom. Sigurno je da je on često učestvovao u preduzećima, ali i tada kao brodo­ vlasnik ili kao komendator ili komanditist, zajmodavac za rizične pomorske poduhvate, koji stvarni posao: pomorsko putovanje i sprovođenje poduhvata, prepušta drugima i samo učestvuje u ri­ ziku i dobiti, a pod izvesnim okolnostima kao privremeni trgovac možda učestvuje i u duhovnom rukovođenju tim preduzećem. Svi značajni oblici posla u rano antičko doba, kao i u ranom srednjem veku, a pre svega com m enda i pomorski zajam, bili su skrojeni prema egzistenciji takvih finansijera koji su ulagali svoje imanje samo u konkretne pojedinačne poduhvate, od kojih je svaki po­ sebno obračunavan, i to, većinom, u veći broj takvih poduhvata da bi se raspodelio rizik. Time se, naravno, ne poriče postojanje svih mogućih prelaznih oblika između patricijata i pravog ličnog obavljanja trgovine. Putujući trgovac, koji je dobijao comm endanovac od kapitaliste za pojedine poduhvate, mogao se pretvoriti u šefa velike kuće koja je radila sa komanditnim kapitalom i davala

106

Grad

spoljnim faktorima da za nju obavljaju poslove. Menjanje nov­ ca i bankarski poslovi, a i uzimanje i davanje broda pod zakup i trgovina na veliko, mogli su lako da se obavljaju za račun nekog patricija koji lično živi riterskim životom; isto tako, i prelaz od vlasnika kapitala - koji umnožava svoju trenutno neiskorišćenu imovinu davanjem u commenda - u vlasnika koji je stalno aktivan kao preduzetnik nije, naravno, bio nagao. To je svakako veoma važan i karakterističan momenat u razvoju. Međutim, i on je tek proizvod razvitka. Do potpunog prelaza dolazilo je posebno često tek u doba vladavine esnafa kada su i patricijske porodice, ukoli­ ko su želele da učestvuju u gradskoj upravi, morale da se upisuju u esnafe i kada je, sa druge strane, i onaj građanin koji više nije bio aktivan kao preduzetnik ostajao u esnafu. Naziv scioperati, za velike trgovačke esnafe u Italiji, to dokazuje. To je bilo tipično, pre svega, za velike engleske gradove, naročito za London. Borba za dominiranje gradom između građanskih ekonomski aktivnih grupa organizovanih u esnafe ispoljila se tu u sukobu oko toga da li izbor opštinskih predstavnika i činovnika treba da vrše lokalne gradske četvrti (wards) i njihovi predstavnici (pri čemu bi moć zemljoposedničkih porodica većinom prevagnula) ili esnafi (live­ ries). Porast moći esnafa ispoljavao se u tome što su građanska prava sve više zavisila od pripadnosti nekoj profesionalnoj organizovanoj grupi. Još je Edvard II postavio to kao načelo za London, a izbor komunalnog veća po gradskim četvrtima, koji je važio sve do 1351. godine, uvođen je doduše više puta (1383) nasilno, da bi 1463. konačno ustupio mesto izboru po esnafima. Međutim, i u okviru esnafa kojima je morao da pripada svaki građanin - i kralj Edvard III je bio član linen armourers (danas bi se reklo; merchant tailors) - značaj stvarno aktivnih trgovaca i zanatlija sve više je opadao, dok je značaj rentijera rastao. Naziv člana esnafa sticao se, teorijski, obukom i prijemom, a u praksi, međutim, nasleđem i kupovinom, a veza esnafa sa njihovim nominalnim poslom svela se, uz nekoliko malobrojnih izuzetaka (npr. zlatari), na rudimente. Esnafi su delimično bili pocepani ekonomskim i društvenim su­ protnostima, a delimično, i to većinom, bili su čista izborna grupa gentlemena, sa ciljem da popunjavaju mesta u opštinskoj službi.

R odovski g r a d u srednjem veku i u antici

107

Dakle, ti oblici su svuda u stvarnosti bili nepostojani jedni pre­ ma drugima. Ali to važi za sve sociološke pojave i ne bi smelo da nas omete u utvrđivanju onoga što je pretežno tipično. Tipični pa­ tricije nije, svakako, bio profesionalni preduzetnik nego rentijer i povremeno preduzetnik, kako u antičko doba, tako i u srednjem veku. Izraz „uvaženi besposličar" (ehrsam er Müssigganger) može­ mo naći u statutima gornjorajnskih gradova kao zvaničan naziv za članove većnice nasuprot esnafima. Esnafima, a ne patricijskim porodicama, pripadali su u Firenci veliki trgovci Arte di Calimala i bankari. Za antičko doba je isključivanje preduzetništva iz patricijskih porodica bila stvar razumljiva sama po sebi. To znači da npr. među rimskim senatorima nije bilo „kapitalista" - uopšte nije u pitanju takva razlika. Kao „kapitalista", u smislu finansijera, poka­ zao se prema seljacima, kao što ćemo videti, u najvećoj meri rani antički, naročito rimski, stari patricijat, a isto tako, i kasnije, po­ kazale su se prema političkim podanicima senatorske porodice. Staleška etikecija, koja je s vremena na vreme pravno regulisana, zabranjivala je, kroz čitav stari i srednji vek, bez obzira na manju ili veću elastičnost, samo položaj preduzetnika stvarno otmenim patricijskim porodicama u gradovima. Vrsta ulaganja imovine tipičnog patricijata razlikovala se, naravno, zavisno od objekta ulaganja, što ćemo kasnije podrobnije razmotriti. Ali je samo ra­ zlikovanje ostalo isto. Preduzetnik postaje onaj ko isuviše primetno prekorači granicu između dva oblika ekonomskog ponašanja: ulaganja imovine i dobiti od kapitala; u starom veku on je time postajao banauz, a u srednjem veku čovek koji nije riterskog soja. Zbog toga što su stare riterske porodice sedele u veću zajedno sa građanima iz esnafa, a to je značilo sa preduzetnicima, u kasnom srednjem veku ritersko seosko plemstvo odbijalo je da ih prizna za ravne sebi. Nije stvar u tome da je „žudnja za sticanjem dobi­ ti" kao „psihološki" motiv bila strogo zabranjena (ako se stvari pogledaju u praksi): rimsko službeno plemstvo i srednjovekovne patricijske porodice u velikim primorskim gradovima imali su u svojim redovima u prošeku sigurno bar isto toliko „auri sacra fam es“4 koliko i bilo koja druga klasa u istoriji. Zabrana se odnosi 4 „Prokleta glad za zlatom" (prim. prev.).

108

Grad

na racionalan, organizovan, u tom posebnom smislu „građanski" oblik ekonomske delatnosti, tj. sistematski rad na sticanju. Ako se firentinskim Ordinamenti della giustizia, kojima je trebalo srušiti vladavinu patricijskih porodica, postavi pitanje: koje je obeležje presudno u određivanju da li neka porodica pripada plemstvu (koje su Ordinamenti lišavali političkih prava), onda odgovor gla­ si: one porodice kojima su pripadali vitezovi, dakle: porodice koje su vodile tipično riterski život. Način života je i u antičko doba bio faktor koji je za sobom povlačio isključivanje onih pretende­ nata na službu koji su se bavili nekom radinošću. Po Makijaveliju, rezultat firentinskih Ordinamenta je bio to što je plemić koji je želeo da ostane u gradu svoj način života morao da prilagodi gra­ đanskim običajima. To je bilo, dakle, primarno - kao što se vidi: „staleško" - obeležje patricijata. Njima se pridružuje, naravno, i političko obeležje, svuda tipično za harizmatsko plemstvo: pore­ klo iz porodice koja je nekada držala neke službe i počasne po­ ložaje određene vrste, i koja je upravo zato smatrana sposobnom za službu. To je, isto tako, važilo i za šerifske porodice u Meki, za rimsko plemstvo, kao i za tribunske patricijske porodice Veneci­ je. Zatvorenost tih staleža je bila više ili manje stroga: u Veneciji je u tome bilo manje elastičnosti nego u Rimu, gde hom o novus formalno nije bio isključen iz službe. Ali prilikom utvrđivanja da li je neka porodica kvalifikovana za Veće i službu svuda je proveravano da li je neki njen član nekada ranije bio u Veću ili vršio službu koja ga je kvalifikovala za Veće, ili - kao u firentinskim Ordinamentima - da li među njegovim precima postoji neki riter. Princip staleške zatvorenosti je uopšte jačao uporedo sa porastom stanovništva i sve većim značajem monopolisanih službi. Pojedinim primedbama u ovom poslednjem odeljku zadrli smo u doba u kome je staro genualnoharizmatsko plemstvo već sasvim ili delimično bilo izgubilo svoj posebni pravni položaj u gradu, u kome je moralo da deli vlast - u Grčkoj sa demosom, u Rimu sa plebejcima, u Italiji sa popolom , u Engleskoj sa liveries, u Nemačkoj sa esnafima - i da se, u skladu s tim, izjednači s tim staležima. Ovaj proces ćemo sada razmotriti.

4.

Plebejski grad Rušenje patricijske vlasti stvaranjem građanskog bratstva pod zakle­ tvom. - Revolucionarni karakter „popola“ kao nelegitimne politič­ ke grupe. - Podela vlasti među staležima italijanskog srednjovekovnog grada. - Uporedan razvitak demosa i plebejaca u antičko doba: rimski tribuni i efori u Sparti. - Struktura antičke ,,demokratije“ u poređenju sa srednjovekovnom. - Gradska tiranija u staro doba i u srednjem veku. - Izuzetan položaj italijanskog grada u srednjem veku. - Položaj srednjovekovnih gradova na vrhuncu autonomije grada. - Uslovljenost toga položaja: - 1. političkom nezavisnošću; - 2. autonomnim stvaranjem prava; - 3. autokefalnošću; - 4. poreskom autonomijom; - 5. pravom na držanje trga i autonomnom „gradskom privrednom politikom"; - 6. stavom prema negradskim slojevima koji je bio uslovljen političkim i ekonomskim karakteri­ stikama srednjovekovnog grada, - a naročito stavom prema kleru.

Način na koji je bila srušena vladavina patricijata pokazuje, spolja gledano, jake paralele između srednjeg veka i antike, na­ ročito ako kao osnovu posmatranja za srednji vek uzmemo velike gradove, i to naročito italijanske gradove, jer se njihov razvitak isto kao i razvoj antičkih gradova - u suštini odvijao autonomno, tj. bez mešanja negradskih vlasti. U italijanskim gradovima je, po­ sle stvaranja institucijepodestà, sledeća presudna etapa u razvitku

109

110

Grad

bilo stvaranje popola. U ekonomskom smislu, popolo je bio sastav­ ljen od vrlo različitih elemenata, isto kao i nemački esnafi; u njega su, pre svega, spadali preduzetnici, sa jedne strane, i zanatlije, sa druge strane. Vodeću ulogu u borbi protiv riterskog patricijata imali su najpre, bez izuzetka, ovi prvi. Oni su stvarali i finansirali zakleta bratstva esnafa u borbi protiv patricijskih porodica, dok su esnafi zanatlija davali neophodne mase za tu borbu. Vrlo često je zakleta grupa na čelo pokreta stavljala jednog jedinog čoveka da bi obezbedila tekovine borbe protiv patricijata. Tako je posle proterivanja samovoljnog plemstva iz grada, 1335. godine Cirihom vladao riter Rudolf Brun, zajedno sa jednim većem koje je bilo sastavljeno od jednakog broja ritera koji su bili ostali u gradu, i konstablera, preduzetničkih esnafa trgovaca, suknara, trgovaca solju, zlatara, sa jedne strane, i esnafa sitnih zanatlija, sa druge strane. Tako je grad odolevao opsadi carske vojske. U Nemačkoj je zakleto udruženje esnafskog građanstva većinom bilo samo pri­ vremeno posebno udruženje. Preinačavanje gradskog ustrojstva, bilo primanjem predstavnika esnafa u veće, bilo potpunim utapa­ njem građanstva u esnafe, uključujući patricije, okončalo je po­ stojanje pomenutog zakletog udruženja. Kao trajna organizacija, bratstvo je postojalo i dalje samo u nekoliko gradova Donje Nemačke i baltičke oblasti, i to u obliku gilde celog grada. Njen - na­ suprot profesionalnim grupama - sekundarni karakter je poticao od sastava njene uprave koju su sačinjavah predsednici gildi poje­ dinih grupa. U Minsteru, u XV veku, niko nije smeo biti uhapšen a da se ne saglase gilde: gilde celog grada su, dakle, igrale ulogu grupa za zaštitu od pravosuđa veća; u poslovima uprave, veću su pridodavani predstavnici gildi ili trajno ili samo za važna pitanja, i bez njih nije bilo mogućno doneti odluku. Daleko veće razmere dobila je u Italiji takva grupa građana za zaštitu od patricijata. Italijanski popolo nije bio samo ekonomski nego i politički po­ jam: posebna politička zajednica u okviru komune, sa sopstvenim činovnicima, vlastitim finansijama i vlastitom vojnom orga­ nizacijom; u pravom smislu reči država u državi, prva potpuno svesno nelegitimna i revolucionarna politička grupa. Razlog za tu pojavu nalazio se u tome što su u Italiji, usled snažnijeg razvitka

P leb ejsk i g rad ekonomskih i političkih sredstava moći gradskog plemstva,'jMirf-* cijske porodice koje su živele riterskim načinom života bile mno­ go više naseljene u samim gradovima; o posledicama te pojave moraćemo kasnije da govorimo često. Organizovana grupa popolo, koja se suprotstavila patricijskim porodicama, zasnivala se na bratstvu profesionalnih grupa (arti ili paratici), a na taj način stvorena posebna zajednica nosila je zvanično u prvim slučajevi­ ma (Milano 1198, Luka 1203, Lodi 1206, Pavija 1208, Sijena 1210, Verona 1227, Bolonja 1228) nazive societas, credenza, mercadanza, communanza, ili prosto popolo. Najviši činovnik te posebne zajednice u Italiji zvao se većinom capitanus populi, biran je na kratko vreme, u većini slučajeva na godinu dana, i bio je plaćen, vrlo često, po uzoru na opštinsku instituciju podestk, pozivan je iz drugog grada i tada je morao sobom da dovede svoj činovnički štab. Popolo mu je davao miliciju, regrutovanu većinom po grad­ skim četvrtima ili po esnafima. Kao i podestk opštine, i on je če­ sto stanovao u nekoj posebnoj narodnoj kući sa kulom, u tvrđavi popola. Uz njega su, naročito za finansijsku upravu, kao posebni organi stajali predstavnici (anziani ili priori) esnafa, izabrani na kratko vreme po gradskim četvrtima. Oni su pretendovali na to da štite popolane pred sudom, da se žale na odluke komunalnih organa vlasti, da im upućuju predloge, a često i da direktno uče­ stvuju u zakonodavstvu. Međutim, oni su učestvovali, pre svega, u donošenju odluka samog popola. Pre nego što se potpuno ra­ zvio, popolo je imao svoje sopstvene statute i svoj sopstveni poreski sistem. Ponekad je postizao da odluke komune mogu biti punovažne samo onda ako je i popolo s njima saglasan, tako da su novi zakoni komune morali da se zabeleže u oba statuta. Gde god je mogao, popolo je nametao da se njegove sopstvene odluke unose u statute komune; u pojedinim slučajevima, međutim, od­ luke popola su imale prvenstvo nad svim ostalim statutima, dakle: nad statutima komune (abrogent statutis omnibus et semper ulti­ ma intelligantur, u Breši). Uz sudsku nadležnost podeste došla je i nadležnost mercanzia ili domus mercatorum, koja je vezala za sebe sve stvari na tržištu i u radinosti, dakle - predstavljala je po­ seban sud za pitanja trgovaca i zanatlija. Osim toga, ona je često

112

Grad

dobijala univerzalan značaj za popolane. Podesth u Pizi je morao u XIV veku da se zakune da se on i njegove sudije nikada neće mešati u sporove među popolanim a; ponekad je capitan dobijao opštu sudsku nadležnost, koja je konkurisala podestinoj, pa je čak u pojedinim slučajevima on postajao kasaciona instanca protiv presuda podeste. Veoma često dobijao je pravo da kao kontrola učestvuje na sednicama komunalnih organa vlasti i da ih preki­ da, ponekad je dobijao ovlašćenje da sazove građanstvo komune, da sprovede odluke veća ako bi to podestk propustio da učini, da izriče osudu na progonstvo i oslobađa od progonstva, da kontroliše i učestvuje u upravljanju komunalnim finansijama, pre svega dobrima izgnanih. Po zvaničnom rangu on je bio iza podeste, ali u slučajevima kao što je ovaj poslednji pomenuti, on je postajao činovnik komune, capitanus populi et communis, rečeno jezikom Rimljana - collega minor, ali je stvarno bio moćniji od obojice. On je često raspolagao vojnom snagom komune, pogotovo ako se ona sastojala od plaćenih vojnika za čije su se izdržavanje sredstva mogla pribaviti samo ubiranjem poreza od bogatih popolana. Kad bi popolo potpuno uspeo, onda je, posmatrano sa čisto for­ malnog stanovišta, plemstvo bilo potpuno negativno privilegovano. Službe u komuni bile su dostupne popolanim a, dok službe p o ­ pola nisu bile dostupne plemstvu. U slučaju da im nobili nanesu uvredu, popolani su imali privilegiju na procesu, capitan i anziani su kontrolisali upravu komune, dok bi popolo ostao bez kontrole. Ponekad su svi građani priznavali samo odluke popola. U mno­ gim slučajevima plemstvo je izričito bilo privremeno ili trajno is­ ključeno iz učešća u upravi komune. Najpoznatiji primer su već pomenuti Ordinamenti della giustizia Giano delle Bella iz 1293. Pored capitana, koji je tu bio vođa građanske straže esnafa, kao izvanredni čisto politički činovnik postavljan je gonfaloniere della giustizia, biran na vrlo kratko vreme, sa posebnim žrebom oda­ branom narodnom milicijom od 1.000 ljudi, koja je u svako doba bila spremna za mobilizaciju; on je postavljan sa posebnim ciljem, da štiti popolane, da vodi parnice protiv plemića, da izvršava pre­ sude i da kontroliše da li se poštuju Ordinamenti. Političko pra­ vosuđe, sa zvaničnim sistemom špijunaže i podstrekavanjem na

P leb ejsk i g rad

113

anonimne žalbe, sa ubrzanom inkvizitorskom procedurom protiv magnata i veoma uprošćenim dokaznim postupkom („notorijetetom“), bilo je demokratska kopija procesa pred Većem desetorice u Veneciji. U materijalnom pogledu najpresudniji faktori su bili isključivanje iz službi svih porodica koje žive riterskim životom, njihova obaveza da jemče dobro vladanje, jemčenje ćele patricij­ ske porodice za svakog svog člana, posebni krivični zakoni za po­ litičke prestupe magnata, posebno za uvredu časti popolana, za­ brana kupovine nepokretne imovine koja se graniči sa imovinom nekog popolana, ako on nije s tim saglasan. Jemstvo za vladavinu popola preuzela je Parte guelfa čiji je partijski statut tretiran kao deo statuta grada. Niko ko nije bio učlanjen u tu partiju nije smeo da bude izabran u službu. Već smo govorili o sredstvima moći partije. Pa i sama ta garancija partijskom organizacijom, koja se oslanjala u suštini na ritersku vojsku, navodi na pretpostavku da ni Ordinamenti nisu stvarno srušili društvenu i ekonomsku moć patricijskih porodica. U stvari, već deset godina posle objavljiva­ nja tih firentinskih klasnih zakona, koje su preuzeli mnogobrojni toskanski gradovi, došlo je do ponovnog razbuktavanja neprija­ teljstva između patricijskih porodica, a male plutokratske grupe su trajno ostale moćne. Čak su i službe popola gotovo uvek ima­ li plemići, jer su plemićke porodice izričito mogle biti primane među popolane. Stvarno odustajanje od riterskog načina života bilo je samo delimično efektivno. Uglavnom je trebalo garantovati političku poslušnost i upisati se u neki esnaf. Socijalni efekt je, u suštini, bio izvesno stapanje gradskih patricijskih porodica sa „popolo grasso“, sa slojevima koji su imali univerzitetsko obra­ zovanje ili kapital: taj naziv je nosilo onih sedam viših esnafa koji su obuhvatali sudije, notare, bankare, trgovce stranim suknima, trgovce firentinskom vunenom čojom, trgovce svilom, lekare, bakale i trgovce krznom. Iz redova tih viših esnafa, u koje su stupali plemići, morali su se prvobitno birati svi gradski činovnici. Tek posle većeg broja novih pobuna, u vlasti su, konačno, i formalno učešće dobili 14 arti minori del popolo minuto, tj. malih zanat­ skih preduzetnika. Oni slojevi zanatlija koji nisu pripadali tima 14 esnafima osvojili su, posle pobune Ciompi (1378) samo sasvim

114

Grad

privremeno učešće u vladi i uopšte nezavisnu esnafsku organiza­ ciju. Samo u nekoliko mesta i povremeno polazilo je za rukom sit­ nom građanstvu, kao u Peruđi 1378, da, pored plemstva, i popolo grasso bude zakonski isključen iz učešća u Veću priora. Karak­ teristično je da su ti niži siromašni slojevi zanatskog građanstva redovno uživali podršku nobilija prilikom svog napada na vlada­ vinu popolo grasso, isto onako kao što je kasnije osnovana tiranija uz pomoć masa i kao što su se često još u XIII veku plemstvo i ti niži slojevi zajednički odupirali napadima građanstva. Da li se to tako dešavalo, i u kojoj meri, zavisilo je od ekonomskih momena­ ta. Suprotnosti između interesa sitnih zanatlija i interesa esnafa preduzetnika mogle su postajati vrlo oštre onda kad je potpuno razvijen sistem u kome zanatlija kod kuće izrađuje po porudžbini proizvode od dobijenog materijala (Verlagssystem). Na primer, u Peruđi se taj sistem tako brzo razvio da je 1437. jedan individual­ ni preduzetnik davao posao ne samo 28 filatori već i 176 filatrici' (kao što dokazuje grof Broljo d’ Ajano). Položaj sitnih zanatlija u tom sistemu bio je često prekaran i nesiguran. Moglo se pfaktikovati uzimanje radnika sa strane i iznajmljivanje na dan; esnafi preduzetnika su pokušavali da regulišu uslove takvog rada isto tako jednostrano kao što su i esnafi zanatlija, koji su proizvodili za njih (kao npr. cim atori12 u Peruđi), zabranjivali nuđenje niže cene. Sasvim prirodno, ti slojevi nisu ništa očekivali od vladavine viših esnafa. Ali ni političku vlast nigde nisu trajno osvojili. Sloj putujućih zanatlijskih kalfi - proletera nigde nije imao nikakve veze sa gradskom upravom. Tek sa učešćem nižih esnafa ušao je bar relativno demokratski elemenat u gradska veća. Uprkos tome, njihov stvarni uticaj ostao je, normalno, neznatan. Trebalo je da običaj - zajednički svim italijanskim komunama da za izbore činovnika stvaraju posebne komitente - omete političku dema­ gogiju i donese odgovornost izbornih vođa, koji su u modernoj evropskoj demokratiji bili neodgovorni i često anonimni. Taj obi­ čaj je omogućio planski izbor i jedinstveno sastavljanje veća i či­ novnika koji su trenutno u službi, ali je, normalno, mogao da se 1 Prelci i prelje (prim. prev.). 2 Od cimare - pođšišati, potkresati (prim. prev.).

P leb ejsk i g rad

115

završi samo jednim kompromisom porodica uticajnih u društvu, i da, pre svega, ne ignoriše slojeve koji imaju presudan finansijski značaj. „Javno mnjenje" je imalo pozitivan uticaj na sastavljanje organa vlasti samo u doba konkurentske borbe raznih podjedna­ ko moćnih porodica za vlast, ili u doba verskih uzbuđenja. Iako sama nije imala službene položaje, porodica Medici je uspela da zavlada gradom samo zahvaljujući svom društvenom uticaju i si­ stematskom uticaju na izbore. Uspesi popola nisu postizani bez teških i često krvavih i dugo­ trajnih borbi. Plemstvo se povuklo iz grada i vodilo je rat protiv njega iz svojih utvrđenih zamkova. Građanske vojske su rušile utvrđene zamkove, a zakonodavstvo gradova uništavalo je tradici­ onalni vlastelinski sistem u zemlji, ponekad i planskim oslobađa­ njem seljaka. A neophodna sredstva moći za svrgavanje plemstva popolo je dobijao u priznatim organizacijama esnafa. Komune su od samog početka služile esnafima za ciljeve uprave. Jedan broj zanatlija je upotrebljavan za stražarsku službu u tvrđavi, a sve veći broj njih iskorišćavan je i za vojnu službu, kao pešaci, i regrutovan je po esnafima. Sa napretkom ratne tehnike finansijski je posta­ la neophodna pre svega pomoć esnafa preduzetnika. Međutim, izvestan intelektualni i administrativni oslonac predstavljali su pravnici, pre svega notari, često čak i sudije i njima bliski stručno obrazovani slojevi lekara i apotekara. Ti intelektualni slojevi, koji su u komunama redovno bili organizovani po esnafima, spadali su svuda u popolo i igrali su vodeću ulogu, sličnu ulozi advokata i drugih pravnika u Francuskoj u okviru tiers état; prvi narodni capitani bili su redovno najpre starešine nekog esnafa ili neke grupe takvih esnafa. Naročito je m ercadanza - najpre nepolitička grupa trgovaca i zanatlija (jer mercatorei su i tu označavali, kao što je E. Salcer s pravom naglasio, sve one koji su se bavili trgovinom i zanatom u gradu) - predstavljala normalni prvi stepen političke organizacije popola, a starešina mercadanze, podestà mercatorum, bio je često prvi narodni capitan. Sav razvitak popola, međutim, kretao se najpre u pravcu organizovane zaštite interesa popolana pred sudovima, komunalnim korporacijama i organima vlasti. Polazna tačka pokreta bilo je, kao po pravilu, često vrlo daleko­

116

Grad

sežno faktičko uskraćivanje prava neplemićima. Nije samo u Nemačkoj (kao što predanje kaže za Štrazburg) bila česta pojava da su liferanti i zanatlije umesto traženog novca dobijali batine i da nisu nalazili pravdu. Međutim, još efektnije su, izgleda, bile lične uvrede i pretnje plemstva, nadmoćnog u vojnom pogledu, nanete popolanim a, što se svuda neprestano ponavljalo još ceo vek posle obrazovanja posebne organizovane grupe. Osećanje staleškog do­ stojanstva riterstva i prirodni ressentiment građanstva stalno su se sukobljavali. Razvoj zvanja narodnog capitana se, stoga, nadove­ zao na jednu vrstu tribunskog prava na pomoć i kontrolu u odnosu na komunalne organe vlasti, odatle se razvio u kasacionu instancu i, na kraju, u koordiniranu univerzalnu službenu vlast. Usponu popola su pomogle razmirice patricijskih porodica, koje su štetile ekonomskim interesima građana i predstavljale često prvi povod za intervenciju njihovih činovnika. Tome se pridružuje i ambicija pojedinih plemića da uz pomoć popola zavedu tiraniju. Plemstvo je svuda živelo u stalnom strahu od takvih želja. Međutim, svuda je razdor u samom plemstvu pružao popolu mogućnost da u svoju službu stavi sredstva vojne moći jednog delà ritera. - Posmatrano sa čisto vojnog stanovišta, porast značaja pešadije u poređenju sa riterskom konjicom došao je tu prvi put do izražaja; u vezi sa po­ čecima racionalne ratne tehnike; u firentinskoj vojsci iz XIV veka prvi put se pominju ,,lubarde“, preteče moderne artiljerije. S tim je bio, spolja gledano, vrlo sličan razvitak demosa i plebejaca u antičko doba; pre svega u Rimu, gde je, adekvatno zasebnoj opštini popola, bila stvorena zasebna opština plebejaca, sa sopstvenim činovnicima. Tribuni su prvobitno bili izabrane starešine neplemićkog građanstva četiri gradska rejona, a edili su (kao što pretpostavlja Ed. Majer) bili upravnici svetilišta kultnih zadruga, a ujedno i riznica neplemićkog građanstva i, u vezi s tim, rizničari plebejaca. Sami plebejci su se konstituisali kao zakleto bratstvo koje se zavetovalo da će oboriti svakoga ko bi se suprotstavio nji­ hovim tribunima koji su čuvali interese plebejaca: jer upravo to znači činjenica daje tribun nazivan sacro sanctus, nasuprot legiti­ mnim činovnicima rimske opštine. Isto tako je i italijanskom na­ rodnom capitanu normalno nedostajala dei gratia, koju su još či­ novnici sa legitimnom vlašću - consules - dodavali svome imenu.

P leb ejsk i g rad

117

Tribunu je, isto tako, nedostajala legitimna službena vlast i nje­ no obeležje: opštenje sa bogovima opštine, auspicia, kao i najvaž­ niji atribut legitimnog im perium a: posedovanje vlasti da se izriču legitimne kazne, a umesto nje on je kao glava plebejaca imao vlast da protiv svakoga ko ga je očigledno sprečavao u obavljanju nje­ gove službe primeni neku vrstu pravde linča, hapšenjem i baca­ njem sa Tarpejske stene, a da ne pribegava sudskom postupku i presudi. Kao i u slučaju capitana i anziana, i kod njega se kasnije razvila njegova službena vlast iz prava da se u službene postupke magistrata mesa kao zastupnik plebejaca i da ometa njihovo sprovođenje. Njegovo primarno ovlašćenje je bilo to pravo intercesije - opšti negativni atribut rimskih činovnika protiv svake službene vlasti istog ili nižeg ranga. Potpuno kao i u slučaju capitana, nje­ gova moć se odatle razvijala u jednu opštu kasacionu instancu, a time u stvarno najvišu vlast u okviru gradskog mirovnog po­ dručja. U ratu on nije imao reč, jer je tu komanda vojskovođe bila neograničena. To ograničavanje na grad - nasuprot starim službenim vlastima - karakteristično je za specifično građansko poreklo tribuna. Zahvaljujući samo toj kasacionoj vlasti, tribu­ ni su ostvarili sve političke tekovine plebejaca: pravo provokacije za presude donete za krivične prestupe, ublažavanje dužničkog prava, izricanje presuda u pazarne dane u interesu seoskog sta­ novništva, ravnopravno učešće u službama (čak i u svešteničkim službama i u veću), te, na kraju, određivanje hortenzijskog ple­ biscita (što je u italijanskim komunama povremeno postizano a u Rimu bilo sprovedeno poslednjom secesijom plebejaca): odluke plebejaca trebalo je da budu obavezne za ćelu opštinu; rezultat je, dakle, bio isto formalno smanjivanje prava patricijata kao i u Ita­ liji u srednjem veku. Posle takvih ishoda ranijih staleških borbi, politički značaj tribunstva je u velikoj meri opao. Kao i capitan, tribun je sada postao činovnik opštine, jedan stupanj u razvojnoj karijeri, samo što su njega birali plebejci; istorijsko razlikovanje između plebejaca i patricija postalo je praktično gotovo beznačaj­ no i ustupilo je mesto razvoju plemstva zasnovanog na posedovanju službe i imovine (nobilitet i riteri). U klasnim borbama koje su tada započele, ponovo su se tek od vremena braće Grah snažno

118

Grad

ispoljila stara politička ovlašćenja kao sredstvo u službi političkih reformatora i ekonomskih klasnih pokreta politički deklasiranog građanstva, koje je prema službenom plemstvu bilo neprijatelj­ ski raspoloženo. To oživljavanje je dovelo do toga da je tribunska vlast, konačno, pored vojne komande, postala doživotni službeni atribut princepsa. Te frapantne sličnosti između razvitka u sred­ njem veku u Italiji i razvitka u starom Rimu postoje uprkos svim osnovnim političkim, društvenim i ekonomskim razlikama, o kojima će uskoro biti reči. Za regulisanje staleških kompromisa u jednom gradu ne raspolaže se sa nekim velikim brojem razli­ čitih formi upravne tehnike, a istovetnosti u oblicima političke uprave ne smeju se, stoga, tumačiti kao istovetna nadgradnja na istovetnim ekonomskim osnovama; oni imaju svoje sopstvene za­ konitosti. Postavićemo samo još ovo pitanje: zar takav razvoj u Rimu nema u samoj antici nikakvu paralelu? Koliko je poznato, u antičko doba nije mogućno na drugom mestu naći posebne po­ litičke organizovane grupe kao što su plebejci i italijanski popolo. Međutim, postoje pojave koje imaju sličan karakter. Još u starom veku (Ciceron) spartanske efore su smatrah za pojavu paralelnu pomenutim. Razume se, to treba pravilno shvatiti. Nasuprot legitimnim kraljevima, efori (nadzornici) su bili či­ novnici birani na godinu, i njih su - kao i tribune - birale pet lo­ kalnih fila Spartanaca, a ne tri porodične file. Oni su sazivah gra­ đansku skupštinu, imah su sudsku vlast u građanskim parnicama i (možda, ne neograničeno) u krivičnim parnicama, pozivah su čak kraljeve da dođu pred njih, primoravah činovnike da polažu račun i suspendovali ih, u svojim rukama držali upravu i zajed­ no sa izabranim većem gerusija imah su faktički najvišu političku vlast na spartanskoj teritoriji. Na području grada, kraljevi su bili ograničeni na počasne privilegije i na čisto lični uticaj, dok je u ratu, naprotiv, u njihovim rukama bila sva disciplinska vlast koja je u Sparti bila veoma stroga. Tek kasnije je došlo do toga da su efori i u ratu pratili kraljeve. Kvalitet efora kao tribunske vlasti ne osporava činjenica da su njih prvobitno, navodno još posle Prvog mesenskog rata, postavljah kraljevi. Jer sasvim je moguće da je to prvobitno važilo i za starešine triba. Njihov pomenuti kvalitet

P leb ejsk i g rad

119

ne može osporiti ni svakako značajna činjenica: da efori nemaju funkciju intercesije, karakterističnu za tribune, koja je zajednička tribunima i srednjovekovnim narodnim capitanima. Po predanju, oni su prvobitno, u skladu sa svojim položajem, morali da štite građane od kraljeva, a kasnije odsustvo te funkcije objašnjava se bezuslovnom pobedom spartanskog demosa nad njegovim pro­ tivnicima, kao i činjenicom da se on sam kasnije pretvorio u vladajuću klasu, koja je dominirala ćelom zemljom, prvobitno bila plebejska, a kasnije stvarno oligarhijska. U istorijsko doba plem­ stvo je bilo nepoznato u Sparti. Kao što je polis bezuslovno čuvao svoj suvereni položaj u odnosu na helote, kojima je svake godine svečano „objavljivan rat“ da bi se njihovoj obespravljenosti dali religiozni motivi, i kao što je, isto tako, čuvao svoj monopolistički položaj u odnosu na perijeke, koji su bili izvan vojne grupe, tako je taj isti polis bezuslovno, bar u principu, čuvao svoju unutraš­ nju društvenu jednakost punopravnih građana; i jedno i drugo je uspevao podjednako da održava sistemom špijunaže (krypteia) koji podseća na Veneciju. Po predanju, Lakedemonjani su prvi odbacili određenu vrstu odeće kao znak posebnog plemićkog na­ čina života koji je, znači, prethodno postojao. Uzajamne zakle­ tve između kraljeva i efora - neka vrsta periodično obnavljanog konstitucionalnog ugovora - izgleda da ubedljivo dokazuju da je to, kao i strogo ograničavanje kraljeve vlasti, bilo rezultat borbe i kompromisa. Sumnje pobuđuje samo činjenica da su efori izgleda obavljali pojedine verske funkcije. Ali oni su još više nego tribuni postali legitimni činovnici' opštine. Presudne karakteristike spar­ tanskog polisa previše ostavljaju utisak čisto racionalne tvorevine da bi mogle da se smatraju za ostatke prastarih institucija. U ostalim helenskim zajednicama nije mogućno naći ništa slično. Nasuprot tome, svuda nailazimo na demokratski pokret građana-neplemića protiv patricijata i u pretežnom broju sluča­ jeva povremeno i trajno uklanjanje vladavine patricijata. Kao i u srednjem veku, to nije značilo jednakost svih građana u pogle­ du kvalifikovanosti za službu ili za veće, ili jednako pravo glasa, niti je značilo da će sve lično slobodne porodice koje imaju pravo da se nastane u gradu biti primljene u grupu građana. Nasuprot

120

Grad

Rimu, građanskoj grupi uopšte nisu pripadali oslobođeni robovi. Jednakost građana narušavana je, međutim, stepenovanjem prava glasa i kvalifikovanosti za službu, u početku prema zemljišnim rentama i sposobnosti za vojnu službu, a kasnije prema imovini. To stepenovanje ni u Atini nije nikada pravno sasvim ukinuto, kao što ni siromašni slojevi u srednjovekovnim gradovima nigde nisu postali trajno ravnopravni sa srednjim staležom. Pravo glasa u narodnoj skupštini je bilo dato ili svim zemljoposednicima koji su bili priključeni demama i upisani u vojnu grupu neke fratrije - to je bio prvi stadijum ,,demokratije“ - ili je bilo dato i posednicima drugih imovinskih objekata. Presud­ na je najpre bila sposobnost za sopstveno naoružanje za službu u pešadijskoj vojsci hoplita, za čiju je pojavu bio vezan taj preokret. Uskoro ćemo videti da samo stepenovanje prava glasa ni u kom slučaju nije bilo najvažnije sredstvo da se postigne taj efekat. Kao i u srednjem veku, kako god da je bilo regulisano formalno sastav­ ljanje skupštine građana i koliko god joj izdašno bila data formal­ na nadležnost, društvena moć imućnih time nije bila definitivno uništena. Pokret demosa je u toku razvoja doneo različite rezul­ tate. Prvi, i u nekim slučajevima trajan uspeh bio je nastanak demokratije koja je, spolja posmatrano, bila slična demokratiji koja se pojavljivala u mnogobrojnim italijanskim komunama. Pored patricijskih porodica, koje su se u suštini oslanjale na zemljišni posed, učešće u veću i u službama stekao je i najimućniji sloj građana-neplemića, razvrstan po ma kom cenzusu: to su uglavnom bili posednici novca, robovlasnici, vlasnici ergasterija, brodovla­ snici, vlasnici trgovačkog i pozajmnog kapitala. Mnoštvo sitnih zanatlija, sitnih trgovaca i manjih posednika uopšte ostajalo je tada faktički isključeno iz službi ili pravno ili zbog svoje zauzeto­ sti; ili se proces demokratizacije nastavljao i, na kraju, doneo moć upravo u ruke tih poslednjih pomenutih slojeva. A da bi do toga došlo bilo je nužno pronaći sredstva koja će smanjiti ekonomsku vezanost tih slojeva (što se postiglo dnevnicama) i sniziti cenzus postavljen za dobijanje službe. A to, i faktičko neobaziranje na podelu demosa na klase, bilo je konačno stanje atičke demokratije, postignuto tek u IV veku. To stanje je moglo nastati tek onda kada je već bio opao vojni značaj vojske hoplita.

P leb ejsk i g rad

121

Za strukturu političke grupe i njene uprave, kroz čitavo antič­ ko doba, zaista značajna posledica potpune ili delimične pobede neplemića bilo je to što je: 1. ona značila jačanje institucionalnog karaktera političke grupe. Prvo, to se ispoljavalo u sprovođenju principa lokalne opštine. Kao što je masa građana u srednjem veku još pod vladavinom patricijata bila podeljena na lokalne gradske rejone, i kao što je popolo birao bar neke svoje činovnike po gradskim četvrtima, tako su i u antičkom patricijskom gradu neplemići-plebejci bili podeljeni po lokalnim rejonima, naročito radi kuluka i razrezivanja nameta. U Rimu su pored tri stare, per­ sonalne tribe, sastavljene od grupa srodnika i kurija, postojala i četiri pomenuta čisto lokalna gradska rejona, isto tako nazivana tribama, na čiju su stranu prešle seoske tribe posle pobede plebejaca; u Sparti su pored tri stare personalne lile postojale i četiri lokalne file kojih je kasnije bilo pet. Međutim, u sferi prave demokratije, pobeda demokratije bila je identična sa prelaskom na „de­ mos", na lokalni rejon kao na pododeljenja čitave oblasti i temelj svih prava i obaveza u polisu. Uskoro ćemo morati da govorimo o praktičnom značaju te promene. A njena posledica je bila to što polis više nije tretiran kao bratstvo vojne i patricijske organizovane grupe nego kao institucionalna teritorijalna korporacija. Zatim, on je postao institucionalan i time što je izmenjeno shvatanje o prirodi prava. Pravo je postalo pravo institucije za građane i stanovnike na teritoriji grada kao takvoj - videli smo ranije kakvi su se ostaci odranije zadržali - i ono je istovremeno sve više po­ stajalo racionalno ustanovljeno pravo. Umesto iracionalnog harizmatskog pravosuđa došao je zakon. Uporedo sa uklanjanjem vladavine patricijata pojavilo se zakonodavstvo. Ono je u početku još imalo oblik harizmatskog donošenja zakona kao aisimenta. A zatim je dolazilo do neprestanog stvaranja novog prava, koje je vršila ekklezia3: i koje je, konačno, stalno bilo u toku, a pojavilo se i čisto svetovno pravosuđe vezano za zakone ili - kao u Rimu - za instrukcije magistrata. U Atini je svake godine narodu po­ stavljano pitanje: treba li postojeće zakone zadržati ili ih menjati; toliko je bilo samo po sebi razumljivo shvatanje da važeće pravo 3 Narodna skupština {prim. prev.).

122

Grad

jeste i mora biti nešto što veštački treba stvarati i što počiva na saglasnosti onih za koje treba da važi. U klasičnoj demokratiji, npr. u Atini u V i u IV veku, to shvatanje, naravno, još nije bezuslovno dominiralo. Nije svaka odluka (pséphism a) demosa bila zakon (nômos), čak ni onda kada je postavljala opšta pravila. Bilo je odluka demosa koje su bile u suprotnosti sa zakonom, i njih je tada svaki građanin mogao da osporava pred poratnim sudom (heliaija). Zakon (bar u to doba) nije proizilazio iz odluka demo­ sa, nego je, na osnovu zakonskog predloga nekog građanina, pred posebnim kolegijumom porotnika (nom otheta), u obliku pravnog spora raspravljano o tome da li treba da važi staro ili novo pred­ loženo pravo; bio je to svojevrsni ostatak starog shvatanja suštine prava, koji je iščezao tek kasnije. Međutim, prvi presudan korak ka shvatanju prava kao racionalne tvorevine u Atini je predstav­ ljalo ukidanje religiozne i plemićke kasacione instance: ukidanje areopaga, zakonom Efijalta. 2. Razvitak ka demokratiji doveo je do preobražaja uprave. Umesto honorata koji su vladali zahvaljujući genualnoj ili služ­ benoj harizmi, došli su funkcioneri demosa - birani na kratko vreme ili određivani žrebom, odgovorni i ponekad smenjivi - ili čak odeljenja samog demosa. Ti funkcioneri su bili činovnici, ali ne u savremenom smislu reci. Oni su dobijali samo umerenu na­ knadu za svoje troškove, ili dnevnice kao porotnici koji su birani kockom. To kratko trajanje službe i vrlo česta zabrana ponovnog izbora isključili su mogućnost stvaranja profesionalnog karaktera modernog činovništva. Nedostajali su karijera u službi i staleški ugled. Poslovi su obavljani kao povremena služba. Od većine či­ novnika to nije iziskivalo punu radnu snagu, i dohodak od služ­ be je i za neimućne - i to za njih posebno - predstavljao željeni sporedan prihod. Međutim, visoki politički službeni položaji, pre svega vojni, zahtevaju angažovanje svih radnih snaga, i upravo stoga su samo imućni mogli da obavljaju te službe, a za finansijske službenike u Atini je bio predviđen visoki imovinski cenzus umesto naših službenih kaucija. U stvari, ti položaji su bili poča­ sne službe. Pravi politički vođa koga je stvorila potpuno razvijena demokratija: demagog, redovno je bio u Periklovoj Atini formal-

P leb ejsk i g rad

\ -9

no vodeći vojni činovnik. Međutim, njegova stvarna moć nijè4see zasnivala na zakonu ili službi, nego sasvim na ličnom uticaju i na poverenju demosa. On ne samo da nije bio legitiman, nego nije bio čak ni legalan, mada je ćelo ustrojstvo demokratije bilo skro­ jeno prema njegovom postojanju, otprilike kao što je moderno ustrojstvo Engleske bilo skrojeno prema postojanju kabineta koji, isto tako, ne vlada na osnovu zakonske kompetencije. Optužba protiv demagoga zbog lošeg rukovođenja demosom odgovara­ la je, u drugim oblicima, izglasavanju nepoverenja u engleskom parlamentu koje isto tako nikada nije zakonski utvrđeno. Veće, sastavljeno žrebom, postalo je sada običan odbor demosa koji vodi poslove i koji je izgubio sudsku nadležnost, ali je zato stekao pravo na prethodno savetovanje pre nego što se donesu odluke (putem probuleuma) i imao u rukama kontrolu nad finansijama. U srednjovekovnim gradovima je vršenje vlasti popola ima­ lo slične posledice. Masovne redakcije prava grada, kodifikacija građanskog sudskog procesa, prava poplava statuta svake vrste na jednoj strani, a na drugoj strani isto takva poplava činovni­ ka, kojih je ponekad, čak i u manjim nemačkim gradovima, bilo 4 -5 tuceta kategorija. A pored kancelarijskog i sudskog personala na jednoj strani, te gradonačelnika na drugoj strani, postojalo je čitavo mnoštvo specijalizovanih funkcionera, koji su samo po­ vremeno bili angažovani u službi i za koje je dohodak od službe predstavljao uglavnom sporedne prihode, samo poželjnu spored­ nu dobit. Svojstvena, kako antičkim tako i srednjovekovnim gra­ dovima, bar velikim gradovima, bila je i pojava da su mnoge po­ slove obavljali izabrani ili žrebom određeni specijalni kolegijumi; danas se ti poslovi obično obavljaju u izabranim predstavničkim skupštinama. U helenskoj antici zakone su donosili ti specijalni kolegijumi, a pored toga obavljali su i druge političke poslove, kao, na primer u Atini, polaganje zakletve prilikom sklapanja sa­ veznih ugovora i raspodela tributa saveznika. U srednjem veku oni su vrlo često birali činovnike, i to upravo najvažnije, a pone­ kad su sastavljali i najvažnije kolegijume koji donose odluke. To je neka vrsta zamene za moderni predstavnički sistem koji tada nije postojao (u savremenom obliku). U skladu s tim što su sva

124

Grad

politička prava imala tradicionalan staleški karakter i karakter datih privilegija, postojali su „predstavnici" samo kao zastupnici jedinica organizovanih grupa, u antičkoj demokratiji zastupnici kultnih ili državnih zajednica ili zajednica koje su sačinjavale fe­ deraciju, u srednjem veku zastupnici esnafa i drugih korporacija. „Zastupana" su samo posebna prava organizovanih grupa, a ne i promenljivi „birači" nekog okruga, kao u modernom parlamentu. Konačno, zajednička pojava, kako za antičke tako i za srednjovekovne gradove, bila je pojava gradske tiranije ili bar pokušaji da se ona uspostavi. Doduše, u oba slučaja ona je bila lokalno ograničena pojava. Ona je u helenskoj metropoli u VII i VI veku zahvatila jedan za drugim niz velikih gradova, među njima i Atinu, ali je trajala samo tokom nekoliko generacija. Sloboda grada je tu ugušivana uopšte tek pošto bi ga nadmoćne vojne sile poko­ rile. Nasuprot tome, širenje tiranije bilo je trajnije u kolonijalnim oblastima: u Maloj Aziji, ali pre svega na Siciliji, i delimično je dalo definitivan oblik grada-države sve do njegove propasti. Tira­ nija je svuda bila proizvod staleške borbe. U nekoliko slučajeva, kao u Sirakuzi, izgleda da su patricijske porodice, koje je ugroža­ vao demos, pomogle jednom tiraninu da dođe na vlast. Međutim, u celini posmatrano, tiranin se oslanjao na delove srednjeg stale­ ža i na dužnike patricija-zelenaša, dok su njegovi protivnici bile patricijske porodice koje je proterao, čija je imanja konfiskovao i koje su nastojale da ga obore. U tome je došla do izražaja tipična antička klasna suprotnost: naoružani patriciji nastanjeni u gradu kao finansijeri, seljaci kao dužnici; ta suprotnost je isto tako po­ stojala kod Izrailaca i u Mesopotamiji, kao i u grčkom i u italskom svetu. U Vavilonu je selo gotovo sasvim dospelo u posed patricija, koji su seljake pretvorili u svoje kolone. U Izraelu je ropstvo zbog duga bilo predmet regulisan u „Saveznoj knjizi". Svi uzurpatori od Abimeleha do Jude Makabejskog oslanjali su se na odbegle robo­ ve zbog duga, a obećanje Deuteronomijuma ide čak dotle da tvrdi kako će Izrael: „Svakome pozajmljivati", tj. da će građani Jerusalima biti zajmodavci i patriciji, a da će ostali biti njihovi robovi zbog duga i seljaci. Slično je bilo i sa klasnim suprotnostima u Heladi i Rimu. Tiranija koja je uzela vlast po pravilu je uza se

P leb ejsk i g rad

125

imala sitne seljake, neku koteriju plemstva, povezanu s njima, i delove gradskih srednjih klasa. Po pravilu, ona se oslanjala na na­ jamnike i telesnu gardu i većinom je prvi korak bio da građanstvo tu (npr. Pizistratu), kao i u srednjem veku u slučaju narodnog capitana, narodnom vođi odobri držanje te garde. U materijalnom pogledu, tiranija je vrlo često vodila politiku izmirenja staleških suprotnosti, sličnu politici „aisymneta” (Harondas, Solon). Oče­ vidno je često postojala alternativa između preuređenja države i prava uz pomoć takve politike i uspona tiranina. Društvena i eko­ nomska politika, kako aisimneta tako i tirana, pokušava da bar u metropoli spreči prodaju seljačke zemlje plemstvu nastanjenom u gradu, kao i dolazak seljaka u grad, tu i tamo da ograniči ku­ povinu robova, luksuz, posrednu trgovinu, izvoz žita - a sve su te mere predstavljale sitnoburžoasku politiku koja odgovara politi­ ci „gradske privrede" srednjovekovnih gradova, o kojoj ćemo još morati da govorimo. Tirani su svuda smatrani za specifično nelegitimne gospodare. Po tome se čitav njihov položaj - kako religiozno tako i politički - razlikovao od starog gradskog kraljevstva. Oni su redovno bili pokretači novih, emocionalnih kultova (naročito kulta Dioniza), nasuprot ritualnim kultovima plemstva. Po pravilu, oni su po­ kušavali da očuvaju spoljne forme komunalnog ustrojstva, dakle pretenziju na legitimnost. Prilikom svrgavanja tirana, njihova vla­ davina je, redovno, iza sebe ostavljala oslabljene patricijske poro­ dice i stoga su one bile prinuđene da samo uz pomoć neplemića, potkupljujući demos značajnim ustupcima, eventualno proteraju tirane. Klistenova demokratija srednjeg staleža nadovezala se na proterivanje Pizistratida. Mestimično je i trgovačka plutokratija zamenjivala tirane. Ta tiranija, potpomognuta ekonomskim kla­ snim suprotnostima, delovala je, bar u grčkoj metropoli, u smi­ slu timokratskog ili demokratskog rešenja staleških sukoba, čiji je preteča često bila. Uspeli ili neuspeli pokušaji da se uspostavi tiranija, u pozno helensko doba nicali su, naprotiv, iz osvajačke politike demosa. Oni su bili uslovljavani vojnim interesima demosa, o kojima ćemo kasnije raspravljati. Takvoj tiraniji su težile pobedonosne vojskovođe kao Alkibijad i Lisandar. U helenskoj

126

Grad

matici ti pokušaji nisu uspevali sve do helenističkog perioda, a raspalo se i vojno državno ustrojstvo demosa iz razloga o koji­ ma ćemo kasnije raspravljati. Nasuprot tome, na Siciliji su tira­ ni vodili, kako staru ekspanzivnu politiku na obalama Tirenskog mora tako, kasnije, i nacionalnu odbranu protiv Kartagine; oni su od više gradova stvorili vojnu monarhiju oslanjajući se na naja­ mnu vojsku pored regrutovanih građana, uz krajnje bezobzirne mere istočnjačkog karaktera: masovna prinudna naturalizacija najamnika i raseljavanje pokorenog građanstva. Konačno, Rim, u kome su u ranom republikanskom periodu propali pokušaji zavo­ đenja tiranije, bio je zahvaćen vojnom monarhijom iznutra, usled osvajačke politike i usled socijalnih i političkih razloga o kojima ćemo takođe posebno govoriti. U srednjem veku je gradska tiranija ostala, u suštini ako ne i u potpunosti, ograničena na Italiju. Italijanska signorie, koju Ernst Majer upoređuje sa antičkom tiranijom, ima s njom zajedničke sledeće crte: ona je pretežno tvorevina jedne vrlo imućne poro­ dice i nastala je nasuprot pripadnicima tog istog staleža; zatim, kao prva politička moć u Zapadnoj Evropi, zavela je racional­ nu upravu sa sve većim i većim brojem naimenovanih činovni­ ka, i zadržala, pri tome, većinom izvesne oblike tradicionalnog komunalnog ustrojstva. Ali u ostalim stvarima tu postoje vidne važne razlike, naročito ukoliko signorie izrasta direktno iz borbe staleža. Često je, međutim, signorie nastala tek na kraju razvitka posle pobede popola, a ponekad tek znatno kasnije. Zatim, ra­ zlika postoji i u tome što se signorie većinom razvila iz legalnih službi popola, dok je u helenskoj antici upravo gradska tiranija predstavljala samo jednu od međupojava između vlasti patricijata i timokratije ili demokratije. Formalan razvoj signorie odvijao se na razne načine, što je naročito E. Zalcer dobro izložio. Čitav niz signoria postao je od novih službi popolana direktno kao proizvod pobune popola. Popolo je narodnog capitana ili podestu merkadanze ili podestu komune sve više birao na duže vreme ili čak i doživotno. Takvi najviši činovnici sa dugim rokom službe susreću se još polovinom XIII veka u Pjačenci, Parmi, Lodiju, Milanu. U Milanu je vlast Viskontija, kao i vlast Skaliđera u Veroni i Este u

P leb ejsk i g rad

127

Mantovi postala faktički nasledna već krajem XIII veka. Uporedo sa razvojem u pravcu doživotnog obavljanja službe i u pravcu najpre faktičke, a kasnije zakonske naslednosti, išlo je i proširivanje ovlašćenja najviših činovnika. Od arbitrarne, čisto političke vlasti koja je izricala kazne, ono se razvilo u opšte punomoćstvo (arbitrum generale) za donošenje bilo kojih naredbi, konkurišući veću i opštini, a najzad u dominijum s pravom da gradom vlada libero arbitrio, da postavlja u službu i donosi propise koji imaju snagu zakona. Ta mera je imala dva različita, mada po svojoj prirodi često identična politička izvora. Jedan je bila vladavina partije kao takva; pre svega, stalna pretnja koju je poražena partija predstav­ ljala za čitavo političko, a time indirektno i za ekonomsko stanje, a osobito za zemljišni posed. Posebno su prisustvo patricijskih porodica, naviknutih na rat, i strah od zavere izazivali potrebu da se postave partijski glavari sa neograničenom vlašću. Drugi izvor su bili ratovi sa tuđinima, pretnja da će susedne komune ili drugi vlastodršci pokoriti grad. Gde god je to bio bitan razlog, stvaranje vanredne vojne komande, ovlašćenja capitana u ratu (većinom preneta ili na nekog stranog vladara ili na nekog kondotijera) bila su izvor nastanka signorie, a ne partijsko vodstvo narodnog capi­ tana. Pritom je moglo da dođe do toga da se grad, da bi se zaštitio od spoljne opasnosti, preda u dominijum nekog vladara, i to na način koji veoma usko ograničava ovlašćenja dominusa. U gradu je vlastodržac obično najlakše pridobijao za sebe široke donje slo­ jeve zanatlija koji su faktički bili isključeni iz aktivnog učešća u upravi. Razlog je bilo delimično to što za te slojeve takva promena nije predstavljala nikakav gubitak i što je postojanje gospodare­ vog dvorca obećavalo ekonomske prednosti, a delimično to što su mase emocionalno prijemčive za razvijanje lične moći. Stoga su se, po pravilu, aspiranti na signorie koristili parlamentima kao instancom za prenošenje vlasti. Međutim, zavisno od okolnosti, za signorie kao sredstvom (koje najpre nigde nije smatrano kao trajno uspostavljanje monarhije) posezale su povremeno i pa­ tricijske porodice i trgovački stalež, koje su ugrožavali politički ili ekonomski protivnici. Gradovi, kao Đenova, u više mahova su postavljali vrlo ograničavajuće uslove moćnim monarsima u

128

Grad

čiji su se dominijum predavali: pre svega, ograničenu vojnu silu i strogo ograničena novčana plaćanja, a povremeno su ih i smenjivali sa njihovog položaja. To je uspevalo kada su u pitanju bili strani monarsi: npr. Đenova je to učinila sa francuskim kraljem. Međutim, to je teško polazilo za rukom kada je bio u pitanju neki signore koji se već nastanio u gradu. A, pre svega, lako se može zapaziti da su s vremenom kod građana opali, kako snaga za pru­ žanje otpora tako i sklonost ka njemu. Signori su se oslanjali na najamnu vojsku, a sve više i na veze sa legitimnim autoritetima. Pošto je uz pomoć španskih trupa Firenca nasilno pokorena, nasledna signorie je, izuzimajući Veneciju i Đenovu, u Italiji postala definitivan oblik države, ozakonjen carskim i papskim priznava­ njem. Sve manji otpor građanstva, međutim, objašnjava se, pre svega, nizom pojedinačnih okolnosti: kao i svuda, i tu je dvor si­ gnora stvarao u plemstvu i građanstvu sve veći sloj osoba druš­ tveno i ekonomski zainteresovanih za njegov opstanak. Do brzog opadanja interesovanja za političku sudbinu grada dovodili su sve veća sublimacija potreba i sve manja ekonomska ekspanzija, uz sve jaču osetljivost ekonomskih interesa građanskih gornjih slo­ jeva na ometanje slobodnog prometa, zatim opšte opadanje inte­ resovanja grupa koje se bave radinošću za političke aspiracije, što je povezano sa pojačanom konkurencijom i porastom ekonomske i društvene stabilnosti, pa, dalje, okretanje tih grupa isključivo ka ciljevima sticanja ili mirnog uživanja renti, te opšta politika vla­ dara koji su taj razvitak podsticali u sopstvenom interesu. Svu­ da su velike monarhije (npr. francusko kraljevstvo), kao i signori pojedinih gradova, mogli da računaju na zainteresovanost nižih slojeva za pacifikaciju grada i za regulisanje sticanja, u smislu sitnoburžoaske politike očuvanja nasušnog hleba. Pomognuti ta­ kvim sitnoburžoaskim interesima kraljevi su potčinili francuske gradove, a u Italiji su slične tendencije podržavale signoriju. Ali od svega je važniji bio jedan bitno politički momenat: pacifikaci­ ja građana njihovim ekonomskim angažovanjem, odvikavanjem od vojne službe i planskim razoružavanjem građanstva koje su sprovodili vladari. Doduše, to nije uvek, od samog početka, bio sastavni deo politike vladara, jer su neki od njih stvorili, napro-

P leb ejsk i g rad

129

tiv, prve racionalne sisteme regrutovanja. Ali, u skladu sa opštim tipom patrimonijalnog formiranja vojske, ti sistemi su bili, ili su ubrzo postali, odredi siromašnih, što je opet bilo strano prirodi republikanske građanske vojske. Međutim, vladarima je već bio umnogome utro put, pre svega, prelazak na najamnu vojsku i na kapitalistički način podmirenja vojnih potreba pomoću preduzetnika (condottieri), što je uslovljeno sve većom neophodnošću građana za ekonomskom delatnošću, te sve jačom potrebom da se sprovede profesionalno školovanje za vojnu službu. Još u vreme slobodnih komuna to je u velikoj meri utrlo put pacifikaciji i ra­ zoružanju građana. Uz to još dolaze i lične i političke veze vladara sa velikim dinastijama, pred čijom je moći svaka pobuna građana postajala bezizglednom. Najzad, za prerastanje signorie u nasledno patrimonijalno kneževstvo izglede su stvarale i okolnosti čiji nam je opšti značaj poznat: sve veća potreba za postojanjem gru­ pa koje se bave ekonomskom delatnošću, sve veća diskvalifikacija obrazovanih slojeva građanstva za vojnu službu i sve veća racio­ nalizacija vojne tehnike u pravcu stvaranja profesionalne vojske; dakle, okolnosti koje su povezane sa razvojem plemićkog, rentijerskog i prebendarskog staleža, ekonomski ili socijalno zainteresovanog za postojanje vladarevog dvora. Ako je signorie postajala nasledno patrimonijalno kneževstvo, ona je time stupala u krug legitimnih vlasti, u naslednu patrimonijalnu kneževinu. Pre svega, politika signorija ima u jednoj tački, koja nas ovde jedino i interesuje, tendenciju zajedničku sa antičkom tiranijom: u tome što ruši politički i ekonomski monopolski položaj grada u odnosu na selo. Seosko stanovništvo je vrlo često bilo to uz čiju je pomoć - kao u antičko doba - vlastodržac iznuđivao prenošenje vlasti (kao 1328. u Padovi). Slobodno građanstvo je, posle pobede nad patricijatom, vrlo često u vlastitom ekonomskom interesu i iz političkih razloga razaralo vlastelinski sistem na selu, oslobađalo seljake i potpomagalo slobodan prenos zemlje reflektantima koji su imali najjaču kupovnu moć. Kao rezultat vladavine popola gro­ sse, građani su masovno sticali zemljišne posede uzete od bivših feudalnih gospodara i, npr. u Toskani, ustrojstvo zasnovano na kuluku zamenjeno je m ezzadriam a (to je bila institucija prilago­

130

Grad

đena odnosima između gospodara, koji je stanovao u gradu i bio povezan sa selom samo preko villeggiatura, i zakupaca njegove zemlje koji su stanovali na selu). Ali seosko stanovništvo je bilo isključeno iz svakog učešća u političkoj vlasti, čak ako se i sasto­ jalo od slobodnih seljaka - zemljovlasnika. Kao što je m ezzadria bila prilagođena privatnim ekonomskim interesima zemljovla­ snika, tako je politika grada u odnosu na selo bila prilagođena interesima potrošača, a posle pobede esnafa interesima gradskih proizvođača. Politika vladara nije to ni u kom slučaju menjala od­ mah i, uopšte, ne svuda. Na čuvenu fiziokratsku politiku velikog vojvode Leopolda Toskanskog u XVIII veku uticala su određena prirodnopravna shvatanja, a ne pre svega politika agrarnih in­ teresa. U svakom slučaju, politika vladara, usmerena u celini na uravnoteženje interesa i na izbegavanje oštrih sukoba, nije više bila politika građanstva kojemu zemlja služi samo kao sredstvo za postizanje njegovih ciljeva. Često, i u pretežnom broju slučajeva, vladavina gradskog kneza bila je vladavina nad većim brojem gradova. Ali, pri tome, ni u kom slučaju nije bilo pravilo da je od tih dotle samostalnih grad­ skih teritorija stvarana jedinstvena država u modernom smislu. Naprotiv, razni gradovi, povezani vladavinom jednog gospodara, često su imali pravo i priliku da održavaju međusobne odnose kao i ranije preko izaslanika. Njihovo ustrojstvo nije bilo ni u kom slučaju jedinstveno. Oni nisu postali opštine koje su na osnovu delegiranja od strane države ispunjavale jedan deo zadataka dr­ žave. Taj razvitak se, naprotiv, odvijao tek postepeno i uporedo sa istovrsnim preobražajem velikih modernih patrimonijalnih drža­ va. Staleška predstavništva - za koja je znala naročito sicilijan­ ska država još u srednjem veku, ali i druge stare patrimonijalne monarhije - većinom su u potpunosti nedostajala onim oblicima vladavine koji su nastali od gradskih teritorija. Staviše, bitne or­ ganizacione novosti bile su: 1. pojava vladarevih činovnika koji su postavljani na neodređeno vreme, pored komunalnih činovnika, biranih na kratko vreme; 2. razvoj kolegijalnih centralnih organa vlasti, pre svega za finansijske i vojne funkcije. To je svakako bio važan korak na putu racionalizacije uprave. U tehničkom pogle-

P leb ejsk i g rad

131

du, uprava gradske kneževine je mogla biti organizovana posebno racionalno zato što su mnoge komune, u svom sopstvenom finansijskom i vojnom interesu, bile stvorile inače neuobičajen obim statističkih podataka i zato što su bankovne kuće u gradovima bile razvile veštinu knjigovodstva i dokumentacije. Inače, na ne­ ospornu racionalizaciju uprave uticao je primer Venecije, sa jedne strane, i sicilijanske države, sa druge strane, i to više kao primeri koji podstiču nego kao primeri koji se direktno slede. Kružni put italijanskih gradova od sastavnih delova patrimonijalnih ili feudalnih organizovanih grupa, preko perioda u kome je putem revolucije izvojevana samostalnost i nezavisna vladavi­ na honorata, zatim preko vladavine esnafa do signorie i, konačno, ponovo do sastavnih delova relativno racionalnih patrimonijalnih organizovanih grupa - taj kružni put nema nigde na Zapadu svoju potpunu kopiju. Pre svega, nema kopije signorie, čiji samo prethodni stadijum, postojanje narodnog capitana, ima paralelu u najmoćnijim gradonačelnicima severno od Alpa. Nasuprot tome, kružni tok razvitka je svakako u jednom pogledu bio univerzalan: u doba Karolinga gradovi nisu bili ništa ili gotovo ništa drugo do upravni okruži koji su imali izvesne osobenosti staleške strukture, a u modernoj patrimonijalnoj državi oni su se opet vrlo mno­ go približili tom položaju i razlikovali su se samo po posebnim korporativnim pravima. U međuvremenu su oni bili u izvesnom stepenu svuda „komune" sa autonomnim političkim pravima i autonomnom privrednom politikom. Na sličan način odvijao se i razvoj u antičko doba. Pa ipak ni moderni kapitalizam ni moder­ na država nisu izrasli na tlu antičkih gradova, dok srednjovekovni razvoj grada za oba ta slučaja nije jedini presudan predstupanj, niti je čak njihov nosilac, ali je kao krajnje presudan činilac u nji­ hovom nastanku neraskidivo vezan za njih. Uprkos svim spoljnim sličnostima u ta dva razvitka, ipak moramo konstatovati da postoje i duboke razlike. Njima ćemo se sada okrenuti. Ako protivstavimo karakteristične oblike oba tipa grada, imaćemo najvi­ še mogućnosti da spoznamo te razlike. Pri tome, treba najpre da budemo načisto s tim da su i među srednjovekovnim gradovima postojale veoma velike strukturne razlike, od kojih smo ranije

132

Grad

samo neke razmatrali. Ali, pre svega, da razjasnimo još jednom opštu situaciju srednjovekovnih gradova u doba njihove najveće nezavisnosti, u periodu za koji se možemo nadati da su njihove specifične crte bile najpotpunije razvijene. Kada je autonomija grada dostigla svoj vrhunac, tekovine gra­ dova, koje su imale izvanredno mnogo oblika, išle su u sledećim pravcima: 1. Politička samostalnost i, delimično, ekspanzionistička spoljna politika dovodili su do toga da je gradska uprava trajno držala sopstvenu vojsku, sklapala saveze, vodila velike ratove, držala u potpunoj pokornosti veliku teritoriju, a, u određenim okolnosti­ ma, i druge gradove, sticala prekomorske kolonije. Što se tiče pre­ komorskih kolonija, to je, doduše, trajno pošlo za rukom samo dvama italijanskim primorskim gradovima, a što se tiče dobijanja velikih teritorija i sticanja međunarodnog političkog značaja, to su uspele neke komune u severnoj i srednjoj Italiji i povreme­ no se događalo u Švajcarskoj, a u daleko manjoj meri uspevali su flandrijski gradovi, jedan deo severnonemačkih gradova članova Hanze, i nekoliko drugih gradova. Nasuprot tome, gradovi juž­ ne Italije i Sicilije, posle kratkog intermeca gradovi Španije, posle dužeg, gradovi Francuske, od samog početka engleski gradovi, i nemački - ali izuzimajući posebno pomenute nordijske, flandrijske i neke švajcarske i južnonemačke gradove, a samo za vreme kratkog intermeca gradske saveze i veći broj zapadnonemačkih gradova - nijedan od tih gradova uopšte nije znao za političku vladavinu nad nekom teritorijom koja bi prelazila okvire nepo­ sredne seoske okoline i nekih malih gradova. Mnogi od tih gra­ dova držali su, doduše, stalno gradske vojnike (u Francuskoj vrlo dugo), ili su - a to je bilo pravilo - imali građansku miliciju koja se zasnivala na vojnoj obavezi stanovnika u gradu; ta milicija je branila gradske zidine, a povremeno je bila dovoljno jaka da u savezu sa drugim gradovima zavede zemaljski mir, da uništava utvrđene zamkove razbojnika-plemića i da interveniše u slučaju unutrašnjih razmirica u zemlji. Ali ti gradovi nisu nigde pokušali da vode trajno neku međunarodnu politiku kao što su činili italijanski gradovi i nemački gradovi Hanze. Zavisno od okolnosti,

P leb ejsk i g rad

133

oni su većinom slali svoje predstavnike u staleška predstavništva carstva ili u teritorijalna predstavništva, i tada nije bio redak slu­ čaj da su oni, usled svoje finansijske moći (čak i u slučaju kada su formalno bili u podređenom položaju), dobili presudan glas u tim telima: najvažniji primer za to su engleski commons koji, naravno, nisu bili ni predstavništvo gradskih komuna niti staleških tela. Ali veliki broj građana nije nikada imao takvo pravo (odvelo bi nas previše daleko kada bismo se pozabavili pojedinostima pravne istorije). Međutim, moderna patrimonijalno-birokratska država na kontinentu je svuda tada oduzela većini njih svaku političku autonomiju i sposobnost za vojnu službu, izuzev za policijske ci­ ljeve. Samo tamo gde se, kao u Nemačkoj, razvila u partikularističkim tvorevinama, patrimonijalna država je morala da dopusti da pored nje neke od tih komuna i dalje postoje kao posebna poli­ tička tvorevina. Poseban tok imao je razvoj u Engleskoj, jer tu nije postojala patrimonijalna birokratija. U okviru stroge organizacije centralne uprave, tu gradovi pojedinačno nikada nisu imali sopstvene političke ambicije, pošto su se oni u parlamentu pojavlji­ vali kao zatvorene grupe. Oni su imali trgovačke kartele, ali ne i političke gradove-saveze kao što je to bilo na kontinentu. Oni su bili korporacije privilegovanog sloja honorata i njihova dobra volja je bila finansijski neophodna. U doba Tjudora kruna je po­ kušala da uništi njihove privilegije, ali je slom Stjuarta učinio kraj takvim pokušajima. Otada su oni ostali korporacije sa pravom da biraju parlamentarne predstavnike, i „Kingdom o f Influence", kao i frakcije plemstva, koristili su se u političke svrhe često smešno malim izbornim gremijumima, koje su lako mogli da pridobiju za sebe, da bi postigli poslušnu parlamentarnu većinu. 2. Autonomno stvaranje prava koje vrši grad kao takav i, u okviru njega, opet, gilde i esnafi. Tim pravom su se u punoj meri koristili politički samostalni italijanski gradovi, povremeno španski i engleski, i znatan deo francuskih i nemačkih gradova, iako im to pravo nije bilo izričito dato nekom poveljom. Za gradski zemljišni posed, tržišni promet i trgovinu, gradski sudovi (u koje su postavljani građani kao porotnici) podjednako su primenjivali specifično pravo zajedničko za sve građane; to pravo stvarano je

134

Grad

običajima ili autonomnim ozakonjenjem, podražavanjem, preu­ zimanjem ili pozajmljivanjem od tuđih uzora, prilikom osnivanja grada. Oni su u parničnom postupku sve više isključivali iracio­ nalna i magijska dokazna sredstva: dvoboj, ordal i zakletvu grupe srodnika, u korist racionalnog pribavljanja dokaza - razvitak koji se ne sme zamisliti kao isuviše pravolinijski: povremeno je veziva­ nje za poseban sudski proces u gradskim sudovima predstavljalo konzerviranje starih procedura nasuprot racionalnim novinama kraljevih sudova - kao u Engleskoj (nedostatak porote) - i očuva­ nje srednjovekovnog prava nasuprot prodoru rimskog prava, što je bio čest slučaj na kontinentu; tu su pravne institucije, koje su se mogle koristiti za kapitalizam, vodile poreklo upravo od gradskih prava (kao područja autonomije zainteresovanih), a ne od rim­ skog (ili nemačkog) zemaljskog prava. Gradska uprava je, sa svoje strane, pokušavala da sprovede da ako je mogućno gilde i esnafi ne donose nikakve propise bez njene saglasnosti, ili da bar donose samo takve koji bi se ograničavali samo na područje koje je njima jednom zasvagda dodeljeno. Kod svih gradova koji su morali da računaju sa nekim političkim ili vlastelinskim gospodarem grada (dakle: kod svih osim kod italskih gradova) obim gradske auto­ nomije, kao i raspodela zakonodavne vlasti između veća i esnafa bili su nestabilni i predstavljali su pitanje moći. Patrimonijalnobirokratska država, koja se stvarala, svuda je gradovima u sve ve­ ćoj meri oduzimala tu autonomiju. U Engleskoj su Tjudori najpre sistematski zastupali načelo da su gradovi, kao i esnafi, korpora­ tivno organizovane, državne ustanove, stvorene za određene ci­ ljeve, sa pravima koja nisu prelazila granice označene u povelji o privilegij ama, i sa zakonodavnom vlašću koja je obavezivala samo građane kao članove te ustanove. Svako prekoračenje tih ograni­ čenja uzimano je za povod da se povelje ponište u procesu „Quo warranto“ (kao što je bio slučaj sa Londonom još pod Džejmsom II). Kao što smo videli, po tom shvatanju, grad, u principu, uopšte nije važio kao „teritorijalno telo“ nego kao privilegovana staleška grupa u čiju upravu se stalno kao kontrola mešao Privy council. U Francuskoj je, u toku XVI veka, bila gradovima sasvim oduze­ ta sudska nadležnost, osim za policijske krivice, a za sva važna

P leb ejsk i g rad

135

finansijska akta tražena je dozvola državnih vlasti. U centralnoj Evropi je gradska autonomija teritorijalnih gradova po pravilu bila potpuno uništena. 3. Autokefalnost, tj. isključivo sopstveni sudski i upravni or­ gani vlasti. Samo jedan broj gradova je u tome uspeo potpuno, i to pre svega italijanski gradovi, dok su ostali gradovi izvan Ita­ lije, na razne načine, uspevali da dobiju autokefalnost samo za nižu sudsku nadležnost, a trajno većinom sa pravom apelovanja na kraljeve sudove ili na najviše zemaljske sudove. Tamo gde su presudu donosili porotnici uzeti iz redova građana, u pravosuđu je ličnost sudskog gospodara prvobitno bila samo od fiskalnog interesa, i stoga grad ponekad čak nije ni pomišljao da formalnu upravu nad sudom prisvoji za sebe niti daje kupovinom preuzme. Za pravosuđe je, međutim, bilo najvažnije to što je grad predstav­ ljao poseban sudski okrug sa porotnicima iz njegove sredine. To je vrlo rano bilo ostvareno bar za nižu sudsku vlast, a delimice i za višu. Građani su uspeli da dobiju pravo da sami biraju porotnike ili da ih kooptiraju bez mešanja gospodara. Zatim, važno je bilo i to što je ostvarena privilegija da građanin odgovara samo pred sudom svoga grada. Tu je nemoguće pratiti tok razvoja gradskog upravnog organa vlasti - veća. Postojanje takvog veća (snabdevenog širokim upravnim ovlašćenjima) bilo je, na vrhuncu sred­ njeg veka, obeležje svake gradske opštine u zapadnoj i severnoj Evropi. Način na koji je veće sastavljano beskonačno je varirao i zavisio je naročito od podele vlasti između patricijata, tj. vlasnika zemljišnih renti i novca, finansijera i povremenih trgovaca, zatim gradskih trgovaca, često trgovaca organizovanih po esnafima zavisno od toga da li su oni bili više trgovci koji trguju sa dale­ kim područjima ili (u većini) više krupni detaljisti i osobe koje su zanatlijama davale sredstva i sirovine za proizvodnju zanatskih proizvoda kod kuće - i stvarno čisto zanatlijskih esnafa. Sa druge strane, prema odnosu ekonomske moći između građana i gospo­ dara grada određivan je stepen u kome je politički gospodar ili vlastelin učestvovao u naimenovanju članova veća, u čemu je, da­ kle, grad ostajao parcijalno heterokefalan. Najpre je to određivala gospodareva potreba za novcem koja je omogućavala otkuplji-

136

Grad

vanje njegovih prava; dakle, obratno, to je činila finansijska moć gradova. Ali novčane potrebe gradske blagajne i novčano tržište grada nisu bili jedini presudni faktori, ako je gradska blagajna posedovala politička sredstva moći. U Francuskoj je kraljevstvo, koje je pod Filipom Avgustom bilo povezano u savez sa gradovi­ ma (a delimično i ostali gospodari gradova), još u X III veku, za­ hvaljujući sve većoj potrebi za novcem, dobilo ,,pariage“ - udeo u popunjavanju upravnih položaja, pravo da kontroliše upravu ma­ gistrata (naročito finansijsku upravu koja je kralja interesovala), pravo da potvrđuje izabrane konzule; uz to, do XV veka je kraljev prévôt predsedavao u skupštini građana. Najzad, u doba Luja XIV u gradovima su službama potpuno gospodarili kraljevi „inten­ danti", a finansijska kriza države dovela je do toga da su gradske službe, kao i državne, popunjavane prodajom. Patrimonijalno bi­ rokratska država pretvorila je gradske upravne organe vlasti u privilegovana predstavništva korporacija sa staleškim privilegij ama, čija je nadležnost postojala samo u okviru njihovih korporativnih interesa, ali bez značaja za ciljeve državne uprave. Pošto su grad­ ske korporacije bile izborna tela za parlament, engleska država je morala da im dopusti autokefalnost; a kada je htela da lokalne organizovane grupe reše one zadatke koje danas moraju da oba­ ve naše komunalne grupe, ona je bezobzirno zaobilazila grad i u nosioce tih funkcija pretvarala neku parohiju (u koju nisu spadali samo privilegovani članovi korporacija nego i svi kvalifikovani stanovnici) ili druge novostvorene grupe. Međutim, većinom je patrimonijalni birokratizam sasvim jednostavno pretvarao magi­ strate u jedan od organa vlasti gospodara neke teritorije. 4. Oporezivanje građana, oslobođenje građana od dažbina i poreza koji nisu gradski. Grad je tim oporezivanjem raspolagao u veoma različitom stepenu, a pravo gospodara grada da vrši kon­ trolu bilo je u različitoj meri očuvano ili se čak sasvim izgubilo. U Engleskoj gradovi nikada nisu posedovali stvarnu poresku auto­ nomiju nego je uvek za zavođenje novih poreza bio potreban kra­ ljev pristanak. Isto tako, potpuno oslobođenje od dažbina i poreza koji nisu gradski ostvareno je samo u nekim slučajevima. Gra­ dovi bez političke autonomije su to postizali samo onda kad su

P leb ejsk i g rad

137

zakupljivali poreske obaveze i odjednom ih isplaćivali gospodaru grada ili ih otplaćivali u redovnim paušalnim iznosima (što je bio češći slučaj), a kraljeve poreze mogli da ubiraju u sopstvenoj režiji (firma burgi u Engleskoj). Oslobađanje od nameta koje nije zahtevao grad bilo je svuda najpotpunije ostvareno kada se to ticalo ličnih obaveza koje su poticale iz odnosa građana prema sudskim ili vlastelinskim gospodarima. - Normalna patrimonijalno-birokratska država je, posle svoje pobede, odvajala grad od sela iz čisto poreskih razloga: ona je pokušavala da svojom specifičnom gradskom taksom, trošarinom, podjednako pogodi proizvodnju i potrošnju. Međutim, u praksi, autonomnu vlast oporezivanja dr­ žava je gradovima oduzela gotovo u potpunosti. U Engleskoj je korporativno oporezivanje gradova imalo mali značaj, pošto su novi upravni zadaci pali u deo drugim zajednicama. U Francu­ skoj je, počev od Mazarena, kralj prisvajao za sebe polovinu grad­ ske trošarine (oktroi), pošto su već sve fmansijske operacije grada i autonomno oporezivanje još ranije bili stavljeni pod kontrolu države. U srednjoj Evropi su gradski organi vlasti i u tom pogledu postajali često samo čisti državni organi za ubiranje poreza. 5. Pravo držanja trga, autonomna trgovačka i komercijalna po­ licija i monopolističke vlasti prinude. Trg je sastavni deo svakog srednjovekovnog grada, a nadzor nad njim veće je u vrlo velikoj meri svuda oduzelo od gospodara grada. Policijski nadzor nad tr­ govinom i radinošću bio je kasnije, zavisno od konstelacije moći, ili više u rukama gradskih organa vlasti ili više u rukama profesi­ onalnih udruženja, dok je gospodar grada u velikoj meri isključen iz učešća u tom nadzoru. Posredstvom komercijalne policije vrši se kontrola kvaliteta robe: delimično u interesu reputacije, dakle u interesu izvoza proizvoda, a delimično u interesu gradskih po­ trošača (kontrola cena bila je u suštini zavedena u interesu ovih poslednjih). Zatim, teži se očuvanju „nasušnog hleba“ sitnih gra­ đana, tj. ograničavanju broja kalfi i šegrta, u određenim okolno­ stima i broja majstora, a sa smanjivanjem mogućnosti egzistencije jača monopolisanje majstorskih mesta za domaće stanovništvo, naročito za sinove majstora; s druge strane, ukoliko su sami esnafi držali tu policiju u svojim rukama, činjeni su pokušaji da se osu-

138

Grad

jeti nastanak kapitalističke zavisnosti od onih koji su van grupe i od krupnih preduzeća, i to zabranom sistema rada u kome radnici proizvode kod kuće, za račun preduzetnika, pomoću sirovina i oruđa koje im on stavlja na raspolaganje, kontrolom pozajmlji­ vanja kapitala, regulisanjem i organizovanjem nabavke sirovina a ponekad i načina prodaje. Međutim, grad je, pre svega, težio za tim da spreči konkurenciju sela koje je bilo potčinjeno njegovoj vlasti, pokušavao je, dakle, da suzbije seoska zanatska preduzeća i da prisili seljaka da - u interesu gradskih proizvođača - kupovi­ nom u gradu podmiruje svoje potrebe i da ga - u interesu gradskih potrošača - natera da prodaje svoje proizvode isključivo na trgu u gradu; isto tako, pokušavao je da - u interesu potrošača, a povre­ meno i u interesu korisnika zanatskih sirovina - spreči ,,prekup“ robe van trga, da, konačno, u interesu sopstvenih trgovaca uvede monopol na prodaju i na posrednu trgovinu, te da, sa druge stra­ ne, stekne privilegije u slobodnoj trgovini izvan grada. Te ključne tačke tzv. „privredne politike grada" moguće je naći gotovo svuda u njihovim osnovnim crtama; one variraju usled bezbroj moguć­ nosti kompromisa interesa koji se sukobljavaju. Trenutni pravac te politike uslovljen je, pri tome, ne samo podelom moći zainteresovanih grupa u gradu, nego i trenutnim izgledima grada na sticanje. Povećanje tih ekonomskih izgleda na sticanje, u prvom periodu naseljavanja, donelo je tendenciju ka proširenju tržišta, a smanjenje tih izgleda, po završetku srednjeg veka, tendenciju ka monopolisanju. Uostalom, svaki grad je imao svoje sopstvene interese koji su se sukobljavali sa interesima konkurenata, a speci­ jalno na jugu, među gradovima koji se bave trgovinom sa dalekim zemljama, dominirala je borba na život i smrt. Patrimonijalno-birokratska država nije nameravala da posle potčinjavanja gradova načelno sasvim prekine sa tom „politikom gradske privrede". Naprotiv, u interesu sopstvenih fmansija, drža­ vi je bilo stalo do ekonomskog procvata gradova i njihove radino­ sti i do'održavanja broja stanovništva očuvanjem mogućnosti eg­ zistencije, kao što joj je bilo stalo i do stimulisanja spoljne trgovi­ ne u smislu merkantilističke trgovinske politike, čije je mere ona mogla, bar delimično, da primeni po ugledu na politiku gradske

P leb ejsk i g rad

139

trgovine sa dalekim oblastima. Patrimonijalno-birokratska drža­ va je pokušavala da izmiri sukobe interesa između gradova i gru­ pa ujedinjenih u njoj, naročito da sjedini pomenuto stanovište za očuvanje nasušnog hleba politikom naklonjenom kapitalističkom sticanju. Gotovo do samog predvečerja Francuske revolucije dr­ žava je dirala u tradicionalnu privrednu politiku samo tamo gde su lokalni monopoli i privilegije građana stajali na putu politici privilegija i monopola koju je sama država inaugurisala i koja je bila sve više kapitalistički orijentisana. Već i to je, naravno u poje­ dinačnom slučaju, moglo da dovede do vrlo drastičnog ukidanja ekonomskih privilegija građana, ali je to ipak samo u izuzetnim lokalnim slučajevima značilo principijelno napuštanje tradicio­ nalnog puta. Međutim, autonomija grada u regulisanju privrede bila je izgubljena, i to je indirektno, naravno, moglo imati veliki značaj. Presudan činilac, međutim, bila je sama po sebi postojeća nemogućnost gradova da u službu svojih interesa stave vojno-politička sredstva moći, kako su to mogli da čine patrimonijalnobirokratski vladari. Gradovi su samo izuzetno mogli da pokušaju onako kako su to činili vladari - da kao organizovane grupe isko­ riste nove izglede za sticanje koji su stvarani zahvaljujući politi­ ci patrimonijalizma. Po prirodi stvari, njih su mogli da iskoriste samo pojedinci, pre svega društveno privilegovani pojedinci, a naročito je u tipičnim, monopolistički privilegovanim poduhvati­ ma patrimonijalizma u zemlji i u prekomorskim oblastima (kako u Engleskoj tako i u Francuskoj) pored samih kraljeva učestvovao i (srazmerno) veliki broj pojedinaca koji su spadali u vlastelu ili u visoko činovništvo, te (relativno) mali broj građanskih eleme­ nata. Povremeno su, istina, i neki gradovi, kao npr. Frankfurt, i to u velikoj meri, učestvovali za sopstveni račun u špekulantskim poduhvatima van svoje teritorije. Većinom je to, međutim, bilo na njihovu štetu, pošto je njih jedan jedini neuspeh morao da pogodi mnogo ozbiljnije nego neku veliku političku tvorevinu. Ekonomska propast mnogobrojnih gradova, naročito u peri­ odu posle XVI veka, samo delimično se može direktno objasni­ ti pomeranjem trgovačkih puteva (pošto je do te propasti došlo upravo tada u Engleskoj), a isto tako samo delimično i nastankom

140

Grad

krupnih kućnih industrija koje su počivale na vangradskoj radnoj snazi. Najvećim delom, naprotiv, to se može objasniti drugim opštim uslovima: pre svega time što tradicionalne forme preduzeća, integrisane u gradsku privredu, nisu više bile one koje su donosile velike dobiti; zatim time što (kao nekada feudalna ratna tehnika) politički orijentisana preduzeća, kao i trgovačka i industrijska ka­ pitalistička preduzeća, nisu više mogla naći sebi oslonac u politici gradske privrede, čak ni tamo gde su formalno bila smeštena u gradu, a i time što njihov nosilac nije više mogao biti preduzetništvo lokalno vezano za individualnu grupu građana. Nova ka­ pitalistička preduzeća su osnivana po novim mestima koja su bila podesna za njih, a preduzetnik je za očuvanje svojih interesa pozi­ vao sada u pomoć druge pomagače - ukoliko su mu takvi uopšte bili potrebni - a ne lokalnu zajednicu građana. Kao što u Engle­ skoj disenteri, koji su u kapitalističkom razvitku igrali tako zna­ čajnu ulogu, nisu pripadali vladajućoj gradskoj korporaciji usled Test-Acta, tako su i veliki moderni trgovački i industrijski gradovi Engleske nastali sasvim izvan područja (a time i izvan lokalnih monopolističkih vlasti) starih privilegovanih korporacija; oni su stoga u svojoj pravnoj strukturi imali potpuno arhaične crte: stari vlastelinski sudovi court baron i court leet postojali su u Liverpulu i u Mančesteru sve do moderne reforme, samo što je vlastelin bio prekršten u gospodara suda. 6. Iz specifične političke i ekonomske svojevrsnosti srednjovekovnih gradova sledio je njihov stav prema negradskim slojevima, što u pojedinim gradovima pokazuje vrlo različite crte. Svima im je najpre zajednička privrednoorganizaciona suprotnost u odnosu na specifično vangradske političke, staleške i vlastelinske struk­ turne oblike: tržište nasuprot oikosu. Tu suprotnost ne smemo, naravno, zamišljati prosto kao neku vrstu ekonomske ,,borbe“ između političkih gospodara ili vlastele i grada. Takva borba je, naravno, postojala svuda gde je grad, u interesu proširenja svoje moći, prihvatao među svoje zidine politički ili vlastelinski zavi­ sne ljude koje je njihov gospodar hteo da zadrži, ili ih je čak kao spoljne građane primao u grupu građana iako se nisu useljavali u grad. Taj poslednji slučaj je, bar za nordijske gradove, posle krat-

P leb ejsk i g rad

141

kog intermeca bio onemogućen savezima kneževa i kraljevskim zabranama. Ekonomski razvitak gradova čisto kao takav nije, me­ đutim, nigde, u principu, suzbijan nego samo njihova politička samostalnost. Isto je bilo i tamo gde su inače specijalni ekonom­ ski interesi gospodara dolazili u sukob sa interesima prometa i sa monopolističkim tendencijama gradova, što je bio čest slučaj. Naravno, osobe zainteresovane za feudalnu vojnu grupu, na čelu sa kraljevima, sa najvećim mogućim nepoverenjem gledale su na razvoj autonomnih tvrđava u okviru njihove političke interesne sfere. Osim sasvim kratkih perioda, nemački kraljevi nisu nika­ da prestali da gaje takvo nepoverenje. Nasuprot tome, francuski i engleski kraljevi su povremeno bili gradovima veoma naklonjeni iz političkih razloga, uslovljenih suprotnošću između kraljeva i njihovih barona, a osim toga i zbog finansijskog značaja gradova. Isto tako, ni tendencija gradske tržišne privrede da rasturi vlaste­ linsku a, indirektno, i feudalnu strukturu - što je i ostvarivano sa vrlo različitim uspehom - nije ni u kom slučaju nužno dobijala oblik ,,borbe“ gradova protiv drugih zainteresovanih grupa. Na­ protiv, na vrlo velikim područjima dominirala je snažna zajed­ nica interesa. Kako političkim gospodarima, tako i vlasteli bilo je veoma stalo do novčanih prihoda koje su mogli da ubiraju od svojih kmetova. Tim poslednjima grad je davao lokalno tržište za njihove proizvode, a time i mogućnost da plaćaju dažbine nov­ cem umesto kulukom ili u naturi; isto tako, gospodarima je grad pružao mogućnost da svoja primanja u naturi (umesto da ih in natura troše), zavisno od okolnosti, unovče na lokalnom tržištu ili van njega, uz pomoć sve jače kapitalističke trgovine. Tim moguć­ nostima su se i politički gospodari i vlastela energično koristili na taj način što su od seljaka zahtevali novčane rente ili što su, zahvaljujući tržištu, iskorišćavali probuđenu zainteresovanost se­ ljaka za povećanom proizvodnjom. Oni su to postizali stvaranjem većih privrednih jedinica, koje su mogle da daju kao rentu veći udeo u prinosu u naturi; oni su taj višak prinosa svojih naturalnih renti pretvarali u novac. Što se više razvijao lokalni i međumesni promet, to su i politički gospodar i vlastelin mogli više novčanih prihoda da izvlače upravo iz tog prometa namećući najrazličiti-

142

Grad

je vrste dažbina, kao što se to dešavalo još u srednjem veku, na zapadu Nemačke. Sa stanovišta osnivača, osnivanje gradova bilo je, stoga, i poslovni poduhvat čiji je cilj bio dobijanje izgleda za sticanje novčanih prihoda. Iz razloga takvih ekonomskih intere­ sa, plemstvo je još u doba progona Jevreja na istoku - naročito u Poljskoj - osnivalo mnoge „gradove"; često su to bili neuspeli pokušaji osnivanja gradova, čije se stanovništvo, koje je često brojalo samo nekoliko stotina, još u XIX veku sastojalo do 90% od Jevreja. Ta specifično srednjovekovno-severnoevropska vrsta osnivanja gradova predstavlja, dakle, faktički „posao" čiji je cilj sticanje - kao što ćemo videti - u najoštrijoj suprotnosti sa osni­ vanjem vojnih gradova-tvrđava, kakav predstavlja antički polis. Pretvaranje gotovo svih ličnih i materijalnih zahteva vlastelina i gospodara suda u zahteve za rentom i, kao rezultat toga, delimično pravna, a delimično samo stvarna ekonomska sloboda seljaka - koja je ostajala tamo gde su gradovi bili slabo razvijeni - bili su posledica činjenice što su se politički i vlastelinski prihodi na po­ dručju intenzivnog razvoja gradova sve više mogli crpeti, a crpeni su iz tržišne prodaje seljačkih proizvoda ili seljačkih dažbina, a uostalom, svakako, i iz drugih izvora tržišne privrede, ali sve ma­ nje iskorišćavanjem obaveze na kuluk zavisnih osoba, ili raspodelom obaveza za podmirenje potreba domaćinstva po uzoru na staru privredu oikosa. Gospodar i, isto tako, mada u manjoj meri, zavisne osobe podmirivali su sve veći deo potreba sredstvima novčane privrede. Uostalom, taj preobražaj je bio bitno uslovljen time što su građani kupovali prava seoskog plemstva i prelazili na racionalno iskorišćavanje zemljišnog poseda. Taj proces je ipak naišao na prepreku tamo gde je feudalna grupa zahtevala da vla­ snici plemićkih dobara imaju kvalifikaciju za posedovanje lena, što je gradskom patricijatu nedostajalo (kao što je severno od Alpa gotovo svuda bio slučaj). U svakom slučaju, samo na osnovu „novčane privrede" kao takve nije postojao nikakav sukob eko­ nomskih interesa između političkih ili vlastelinskih gospodara i gradova, već čak zajednica interesa. Do čisto ekonomskog suko­ bljavanja dolazilo je samo tamo gde je vlastela, u nameri da po­ veća svoje prihode, pokušavala da pređe na zanatsku proizvodnju

P leb ejsk i g rad za sopstveni račun i u cilju sticanja, što je, naravno, bilo moguće samo tamo gde je na raspolaganju stajala radna snaga podesna za to. Gde je to bio slučaj, rasplamsavala se i borba gradova protiv takve zanatske proizvodnje vlastele, a upravo u novo doba (još u okviru patrimonijalno-birokratske države) često je ta borba vrlo intenzivno vođena. U srednjem veku, naprotiv, jedva da se može govoriti o tome, i do stvarnog raspadanja stare vlastelinske grupe i raskidanja vezanosti seljaka dolazilo je često sasvim bez borbe, kao rezultat prodora novčane privrede. Tako je bilo u Engleskoj. Na drugim mestima gradovi su, svakako, potpomagali taj razvoj direktno i svesno. Tako je bilo, kao što smo videli, u sferi vlasti Firence. Patrimonijalno-birokratska država je pokušavala da izmiri suprotnosti interesa plemstva i gradova, ali je, pri tome - želeći da plemstvo upotrebi za svoju službu kao oficire i činovnike ustanovila da plemićka dobra ne mogu sticati neplemići, dakle ni građani. U srednjem veku je u toj tački u oštriji sukob sa gradom mo­ gla doći pre duhovna, a naročito manastirska vlastela, nego što je to mogla svetovna vlastela. Pored Jevreja, sveštenstvo je svuda bilo specifično strano telo u gradu, osobito posle odvajanja države od crkve, u borbi oko investiture. Sveštenički posed kao crkve­ no dobro pretendovao je na znatnu oslobođenost od dažbina i na imunitet, dakle na isključenje iz svakog službenog postupka, čak i gradskih organa vlasti. Kao stalež, sami sveštenici su bili oslobo­ đeni vojnih i drugih ličnih obaveza kojima su podlegali građani. Pri tome je, međutim, rastao pomenuti posed oslobođen dažbina, a s tim, opet, i broj osoba koje nisu podlegale gradskim vlastima, jer su pobožni građani sve više osnivali zadužbine. Zatim, mana­ stiri su u svojoj braći svetovnjacima imali radnu snagu koja nije morala da se brine o porodici; koja je, dakle, mogla da potuče svaku konkurenciju izvan manastira ako bi se koristila - kao što se to često i dešavalo - za rad u manastirskoj zanatskoj proizvod­ nji. U srednjem veku je masovna pojava bilo to da su manastiri i osnivači zadužbina (sasvim kao vakufi u islamu u srednjem veku) dolazili u posed trajnih novčanoprivrednih izvora renti: pijačne

144

Grad

hale, prodavnice svih vrsta, mesare, mlinovi i si., koji ne samo da su bili oslobođeni poreza nego nisu podlegali ni privrednoj politici grada, a često su, osim toga, polagali pravo na monopole. Čak je i u vojnom pogledu imunitet manastira, koji su bili opasani zidinama, mogao da postane opasan. A crkveni sud, sa svojom obavezom da zabranjuje zelenašenje, svuda je ugrožavao građan­ ske poslove. Građanstvo je pokušavalo da se protiv gomilanja zemljišnog poseda u „mrtvoj ruci" zaštiti zabranama, isto onako kao što su vladari i plemstvo to činili zakonima amortizacije. S druge strane, pre svega, ako je u gradu bilo neko mesto na koje su dolazili hodočasnici i gde su davani oprosti, crkvene svetkovine su jednom delu gradske radinosti davale široke izglede na zaradu, a zadužbine, ukoliko su bile dostupne građanima, predstavljale su mesta za zbrinjavanje. Odnosi između sveštenstva i manastira sa jedne strane, i građanstva sa druge strane, uprkos svim sukobima, nisu krajem srednjeg veka ni u kom slučaju bili toliko neprijatelj­ ski da bi samo taj momenat mogao biti dovoljan za „ekonomsko objašnjenje" reformacije. Crkvene i manastirske ustanove nisu po prirodi stvari bile toliko nepovredive za gradsku opštinu koliko su to po kanonskom pravu. S pravom je naglašavano da su naročito u Nemačkoj, pošto je posle borbe oko investiture, kraljeva moć sve više opadala, zadužbine i manastiri time gubili svog najzainteresovanijeg zaštitnika od vlasti svetovnjaka, i da je vrlo lako mogla da vaskrsne u indirektnom obliku vlast opunomoćnika (koju su oni odbacili), ako bi se oni ekonomski jako angažovali. U mnogim slučajevima, gradsko veće ih je faktički stavljalo pod neko starateljstvo, sasvim slično starom punomoćstvu, time što im je za vođenje poslova pod najrazličitijim izgovorima i nazivi­ ma naturalo staraoce i pravobranioce koji su zatim vodili upravu, u skladu sa interesima građana. Staleški položaj klera bio je vrlo različit u okviru grupe građana. Delimice je kler pravno bio pro­ sto sasvim izvan gradske korporacije, a gde to nije bio slučaj - on je sa svojim neiskorenjivim staleškim privilegijama predstavljao neprijatnu i neprilagodljivu tuđinsku moć. U svom domenu, reformacija je učinila kraj takvom stanju, ali gradovi od toga više nisu izvukli koristi, jer su ubrzo došli pod vlast patrimonijalnobirokratske države.

P leb ejsk i g rad

145

Što se tiče ove posleđnje tačke, razvoj u antičko doba se odvi­ jao sasvim drugačije. Što idemo dublje u prošlost, nailazimo na sve sličniji ekonomski položaj hramova u antičko doba, te crka­ va, i naročito manastira, u ranom srednjem veku, što se posebno jasno videlo u mletačkim kolonijama. Međutim, razvitak tu nije išao, kao u srednjem veku, u pravcu sve većeg odvajanja države od crkve i sve veće samostalnosti sfere crkvene vladavine, već je to bilo upravo obrnuto. Patricijske porodice u gradu dočepale su se svešteničkih položaja kao izvora sporednih prihoda i moći, a demokratija ih je potpuno pretvorila u državne službe, stvorila od njih prebende koje su većinom prodavane na licitaciji, uništa­ vala politički uticaj sveštenika i u ruke opštine stavila ekonomsku upravu. Veliki hramovi, Apolonov u Delfima, ili Atinin u Atini, bili su riznice helenske države, depozitne banke robova, a neki od njih su ostali veliki zemljoposednici. Međutim, u antičkim gra­ dovima uopšte se nije javila konkurencija sa građanskim radino­ stima. Nije bilo, a nije ni moglo da bude sekularizacije sakralnog dobra. Ali, faktički mada ne formalno, u antičkim gradovima je ,,posvetovljavanje“ radinosti, nekad koncentrisane u hramovima, bilo sprovedeno neuporedivo radikalnije nego u srednjem veku. Odsustvo manastira i samostalne crkvene organizacije kao opšte organizovane grupe uopšte bio je bitan razlog za to. Sukobi građanstva sa vlastelinskim vlastima bili su poznati u antičko doba koliko i u srednjem veku i na početku novog doba. Antički grad je imao svoju politiku prema seljacima i svoju agrar­ nu politiku koja je razarala feudalizam. Dimenzije te politike bile su, međutim, toliko veće i, pri tome, njen značaj u razvoju grada toliko heterogen u poređenju sa srednjim vekom da se tu razlika jasno ispoljava. O njoj ćemo morati da raspravljamo u opštem kontekstu.

5

.

Antička i srednjovekovna demokratija Međusobni odnos gradova srednjovekovnog tipa u južnoj i severnoj Evropi i njihov odnos prema antičkom tipu grada. - Klasna suprotnost u antičko doba i u srednjem veku. - Antičko i srednjovekovno ustrojstvo grada: mesne zajednice i profesionalne organizovane grupe kao temelji političke organizacije. - Seljaci u antičkom gradu, građani-zanatlije u srednjovekovnom gradu kao tipični nosioci rane demokratije. Udaljavanje Grčke i Rima u daljem razvitku. - Ekonomska politika antičkih i srednjovekovnih gradskih demokratija. Primarno militaristička usmerenost interesa u specifično antičkom gradu. - Primarno ekonomska orijentacija interesa tipičnog srednjovekovnog kontinentalnog grada u kome su se građani bavili zanatima. - Staleško raslojavanje u antičkom polisu u poređenju sa srednjovekovnim gradom. - Antički polis kao esnaf ratnika nasuprot srednjovekovnom kontinentalnom gradu u kome su se građani bavili zanatima. - Patrimonijalna i feudalna struktura oligarhije rimskih honorata.

Posebno mesto srednjovekovnog grada u istorijskom razvitku nije proizilazilo iz suštinskih ekonomskih suprotnosti između građana i negrađanskih slojeva i njihovih ekonomskih oblika ži­ vota. Naprotiv, presudan činilac u tome bio je sveukupan položaj

146

A ntička i sredn jovekovn a d em o k r a tija

147

grada u okviru srednjovekovnih političkih i staleških organizovanih grupa. Po tome se tipični srednjovekovni grad najviše razliku­ je od antičkog grada, a po tome se i među srednjovekovnim gra­ dovima razlikuju dva tipa, povezana postepenim prelaznim obli­ cima, a u svojim najčistijim primerima vrlo različita. Jedan tip je južnoevropski, posebno italijanski i južnofrancuski, koji je, uprkos svim razlikama, u suštini mnogo bliži antičkom polisu nego drugi tip: pretežno severnofrancuski, nemački i engleski gradovi, koji su, uprkos svim međusobnim razlikama u tom pogledu bili isti. Zato ćemo morati još jednom da uporedimo srednjovekovni tip grada sa antičkim, a ako je svrsishodno i sa ostalim tipovima grada uopšte, da bismo dobili povezan pregled uzroka koji izazi­ vaju te razlike. Riterski patricij at južnoevropskih gradova je lično posedovao utvrđene zamkove i zemljišne posede izvan gradova isto onako kao što je to bilo recimo u antici, o čemu smo već više puta govo­ rili navodeći primer Miltijada. Posedi i zamkovi Grimaldija pro­ težu se duž čitave obale Provanse. Idući prema severu, na takvu situaciju se u suštini rede može naići, i tipični srednjoevropski i severnoevropski grad iz kasnijeg doba ne zna za nju. S druge strane, srednjovekovni grad isto tako gotovo uopšte nije znao za demos, kakav je atički, koji je očekivao gradsku gratifikaciju i dodelu renti (što je bilo uslovljeno čisto političkom moći), mada su atinski građani znali za raspodelu dobiti od laurijskih rudnika, kao što je i kod srednjovekovnih, čak i modernih opština posto­ jala direktna podela ekonomskih prihoda sa opštinskog poseda. Suprotnost između najnižih staleških slojeva je bila vrlo oštra: za antički grad je glavna opasnost koju je donosila ekonomska diferencijacija (protiv koje su se, stoga, pokušavale da bore pod­ jednako sve partije, samo različitim sredstvima) bio nastanak kla­ se punopravnih građana, potomaka porodica koje su uživale sva građanska prava; ekonomski propali, zaduženi, bez imanja, bez mogućnosti da se sami opremaju za vojsku, oni su mogli težiti prevratu ili tiraniji, od koje bi zahtevali novu podelu zemljišnog poseda ili opraštanje dugova, ili potporu iz javnih sredstava: ra­ spodelu žita, besplatno posećivanje gozbi, pozorišnih predstava i

148

Grad

cirkuskih borbi, ili direktnu novčanu pomoć iz javnih sredstava, da bi im se omogućilo prisustvo na takvim svetkovinama. Do­ duše, takvi slojevi nisu bili nepoznati u srednjem veku. Oni se susreću i u novo doba na tlu američkih južnih država, gde je „si­ romašni beli ološ“ (p oor white trash) bez imovine stajao nasuprot plutokratiji koja je držala robove. Isto tako, u srednjem veku su oni slojevi plemstva koji su zbog dugova bili deklasirani, npr. u Veneciji, zadavali brige kao i u Rimu u vreme Katiline. Međutim, u celini, takvo stanje ima beznačajnu ulogu. - To se odnosi, pre svega, na demokratske gradove. Takvo stanje svakako nije bilo ti­ pična polazna tačka klasnih borbi kao što je to apsolutno bio slu­ čaj u starom veku. Jer u rano antičko doba klasne borbe su vođene između gradskih patricijskih porodica kao poverilaca, s jedne, i seljaka kao dužnika i deposediranih robova zbog duga, sa druge strane. „Civis proletarius“, „potomak" - naime, nekog punoprav­ nog građanina - bio je tipično deklasiran. Kasnije su zaduženi junkeri, kao i Katilina, stajali nasuprot imućnim slojevima i oni su postali vođe radikalne revolucionarne partije. Interesi negativno privilegovanih slojeva antičkog polisa su u suštini interesi dužni­ ka ; osim njih, i interesi potrošača. Nasuprot tome, na antičkom tlu, u okviru gradske privredne politike, sve više iščezavaju oni interesi koji su u srednjem veku činili stožer demokratske politi­ ke grada: naime, interesi zanata. Ona esnafska politika očuvanja nasušnog hleba, koja je i u antici karakterisala rano doba uspona demokratije, sve više je gubila značaj u toku daljeg razvitka; bar što se tiče potrošača. Naprotiv, potpuno razvijena demokratija helenskih gradova, kao i potpuno razvijena vladavina honorata u Rimu - ukoliko je u pitanju gradsko stanovništvo - sem što je znala za trgovačke interese, znala je još samo za interese potroša­ ča. Zabrane izvoza žita, koje su bile zajedničke antičkoj, srednjovekovnoj i merkantilističkoj politici, nisu bile dovoljne u antičko doba. Privrednom politikom je dominiralo direktno javno stara­ nje o nabavci žita. Pokloni u žitu prijateljskih vladara bili su u Atini glavni povod za reviziju registra građana da bi se isključili iz raspodele oni koji nisu ovlašćeni. A loše žetve u pontskoj žitorodnoj oblasti prisiljavale su Atinu da saveznicima oprašta tribut; tako je

A ntička i srednjovekovn a d em o k r a tija

149

cena hleba u velikoj meri dominirala proizvodnom sposobnošću. I na helenskom području nailazimo na pojavu da je polis direk­ tno kupovao žito. Međutim, u poznom periodu Rimske republike, porezi u žitu nametnuti provincijama, u ogromnim razmerama su služili za raspodelu žita građanima. Specifično srednjovekovna potrebna osoba bio je siromašni zanatlija, tj. zanatlija bez posla, specifično antički proleter bio je politički deklasirana osoba, zato što je od ranijeg zemljovlasnika postao bezemljaš. I antičko doba je znalo za nezaposlenost zana­ tlija kao problem. Specifično sredstvo protiv te nezaposlenosti bili su veliki javni radovi, kao npr. radovi koji su izvođeni po Periklovom naređenju. A već je masovno korišćenje robovskog rada u zanatskim poslovima otežalo položaj zanatlije. Sigurno je da su i u srednjem veku u nekim gradovima trajno postojali robovi. Sa jedne strane, u sredozemnim primorskim gradovima je postojala prava trgovina robljem sve do pred kraj srednjeg veka. Sa druge strane, upravo suprotan, čisto kontinentalni tip grada (kao što je Moskva pre oslobođenja kmetova) imao je sve odlike velikog ori­ jentalnog grada, recimo iz doba Dioklecijana: u njemu su trošene rente zemljoposednika i vlasnika robova i prihodi od službi. Ali u tipičnim srednjovekovnim gradovima na Zapadu robovski rad je vremenom igrao sve manju i manju ulogu, i, najzad, nikakvu. Moćni esnafi nigde ne bi dozvolili da se kao konkurent slobodnim zanatima pojavi sloj zanatlija-robova koji svojim gospodarima doživotno plaćaju danak. U antici je bilo upravo obrnuto. Tamo je svaka akumulacija imovine značila akumulaciju robova. Svaki rat je značio masovno zarobljavanje robova i preplavljenost trži­ šta robljem. Ti robovi su delimično upotrebljavani za potrošačke svrhe, kao lična posluga vlasnika. U starom veku je posedovanje robova spadalo u zahteve koje je punopravnom građaninu posta­ vljao životni standard. U doba hroničnog ratnog stanja hoplit se nije mogao lišiti roba kao radne snage, kao što ni vitez u srednjem veku nije mogao da se liši seljaka. Ko je morao da živi bez robo­ va bio je u svim uslovima proleter (u antičkom smislu). Otmene porodice rimskog plemstva koristile su se masom robova kao lič­ nom poslugom koja je vodila poslove u velikom domaćinstvu sa

150

Grad

vrlo razvijenom podelom funkcija; svojom proizvodnjom ti robo­ vi su podmirivali bar znatne delove potreba onako kako se to radi u privredi oikosa. Svakako, za ishranu i odevanje robova služila je znatnim delom novčana privreda. U Atini se domaćinstvo, po pravilu, koristilo sredstvima novčane privrede, što je preovlađivalo naročito na helenističkom Istoku. Ali još je Perikle posebno naglašavao da on, radi popularnosti kod zanatlija, svoje potrebe što je moguće više podmiruje kupovinom na trgu, a ne proizvo­ dima sopstvenog domaćinstva. Sa druge strane, znatan deo čak i gradske zanatske proizvodnje nalazio se u rukama robova koji samostalno privređuju. O ergasterijama je još ranije bilo reći, i uz njih se sada javljaju i neslobodne individualne zanatlije i sitni trgovci. Razume se da je takav rad, u kome uporedo učestvuju robovi i slobodni građani (kao što se to može naći u mešovitim grupama koje rade na akord na gradnji Erehteona), učinio da se rad kao takav u društvu niže vrednuje i da je konkurencija robo­ vskog rada neizbežno i ekonomski vršila uticaj. Korišćenje robova je, međutim, dostiglo kulminaciju u helenskim oblastima upravo u doba procvata demokratije. Uporedo postojanje rada robova i slobodnog rada u antičko doba očigledno je u klici uništilo svaku mogućnost razvoja esna­ fa . U ranom periodu polisa postojali su verovatno začeci zanatlijskih organizovanih grupa, mada se to ne može sa sigurnošću do­ kazati. One su, po svoj prilici, postojale kao organizovane grupe starih zanatlija značajnih za proizvodnju vojnih predmeta - kao što su centuria fabrum u Rimu i ,,demijurzi“ u Atini, u periodu staleških borbi. Međutim, ti začeci političke organizacije nestali su bez traga upravo u vreme demokratije, a prema tadašnjoj dru­ štvenoj strukturi zanata nije ni moglo da bude drugačije. Doduše, zajedno sa robovima, antički sitni građanin je mogao da pripada nekoj zajednici misterija (kao u Grčkoj) ili nekom ,,collegiumu“ (kao kasnije u Rimu), ali zajedno sa robovima nije mogao da pri­ pada nekoj grupi, koja je (kao esnaf u srednjem veku) pretendovala na politička prava. U srednjem veku je popolo, nasuprot pa­ tricijskim porodicama, bio organizovan kao esnaf. Nasuprot tome, upravo u klasično antičko doba, pod vladavinom demosa,

nema ni traga od esnafa (nasuprot starijim začecima). „Demo­ kratski" grad nije bio podeljen po esnafima nego po dem am a ili po tribama, tj. po mesnim, i to (formalno) pretežno seoskim okruzima. To je bilo njegovo obeležje; za to, opet, srednji vek nije uopšte znao. Podela unutrašnjeg delà grada na gradske četvrti bila je, naravno, zajednička starom i srednjem veku, a i orijentalnim i istočnoazijskim gradovima. Ali isključivo zasnivanje političke or­ ganizacije na lokalnim zajednicama i, pre svega, proširivanje toga na svu teritoriju koja pripada političkom području grada, tako da je tu upravo selo formalno postalo pododeljenjem grada - nije bilo mogućno naći u srednjem veku, a ni u svim ostalim gradovi­ ma u drugim oblastima. Podela na deme poklapa se (u suštini) sa seoskim markama (koje su bile stvarane tokom vremena ili ad hoc). Deme su raspolagale opštinskim utrinama i bile su lokalna vlast. Kao osnova ustrojstva grada to je u istoriji jedinstvena poja­ va; ona već sama za sebe označava poseban položaj upravo de­ mokratskog polisa u starom veku, i naglašavanje te pojave nikada ne može biti preterano. Naprotiv, zanatlijske grupe kao konstituente nekog grada moguće je naći u antici samo u ranom periodu, a i tada samo pored drugih staleških korporacija. One su služile za izborne ciljeve: tako, u Rimu centuriae fabri, pored centuriae équités u staroj klasnoj vojsci, a možda (mada je to sasvim nesi­ gurno) i demijurzi nekog staleškog kompromisa u Atini iz perio­ da pre Solona. Poreklo te pojave moglo je biti u slobodnim udru­ ženjima, što je, sigurno, u Rimu važilo za vrlo stari collegium mercatorum (sa bogom te profesije Merkurom), koji je uziman u ob­ zir u političkom ustrojstvu. Izvor pomenute pojave mogle su biti liturgijske grupe obrazovane za vojne ciljeve: antički grad je u podmirenju svojih potreba prvobitno počivao na kuluku građana. Nailazi se i na pojedine pojave slične gildama. Na primer, kultna grupa Apolonovih igrača u Miletu - sa svojim u gradu sasvim zvaničnim suverenim položajem, čiji je posebni sadržaj nepoznat i koji dokumentuje činjenica eponimije godine po predsedniku grupe - nalazi svoju paralelu najpre u gildama srednjovekovnog severa, sa jedne strane, te, sa druge strane, u esnafima magijskih igrača kod američkih plemena, zatim u esnafima mađioničara

152

Grad

(bramana) u Indiji, a i levita u Izraelu. Ali tu kultnu grupu neće­ mo zamišljati kao gostujuće pleme profesionalnih ekstatičara. Na­ protiv, u istorijsko doba njega treba smatrati klubom honorata, kvalifikovanih da učestvuju u Apolonovoj procesiji, klubom koji najpre odgovara kelnskoj Richerzeche, samo sa identifikacijom posebne kultne zajednice sa vladajućim političkim građanskim esnafom, identifikacijom koja je tipična za stari vek, nasuprot sre­ dnjem veku. Ako se u kasno antičko doba u Lidiji susreću opet kolegiji zanatlija, sa naslednim starešinama, koji su, izgleda, zau­ zeli mesto fila, onda je to sigurno proizišlo iz starih gostujućih plemena, vičnih zanatima, dakle - predstavlja stanje koje je upra­ vo suprotno razvitku na Zapadu i podseća na odnose u Indiji. Podela zanatlija po profesijama javila se na Zapadu ponovo tek u kasnim rimskim, kao i ranim srednjovekovnim ,,officia“ i „artificia“ vlastelinskih zanata. Kasnije, na prelazu u srednji vek, su­ sreću se grupe gradskih zanatlija koje su proizvodile za tržište, ali su lično zavisile od jednog gospodara, dakle - bile obavezne da plaćaju dažbine; koliko je moguće proniknuti u to, te grupe su izgleda služile samo za to da se od njih ubira porez, a prvobitno su bile liturgijske grupe koje je obrazovao gospodar. Pored tih grupa, koje su kasnije nestale, nailazimo na ona udruženja slobodnih za­ natlija sa monopolističkim ciljevima koja su, možda, bila stara koliko i te grupe, i u pokretu građanstva protiv patricijata odigra­ la presudnu ulogu. Od svega toga nema ničeg u klasičnoj demokratiji antike. Liturgijski esnafi - koji su možda i mogli postojati u ranom periodu razvoja grada (mada se sigurno ne mogu pokazati čak ni njihovi tragovi, osim u pomenutim rimskim vojnim i iz­ bornim organizovanim grupama) - pojavljuju se ponovo tek u liturgijskoj državi pozne antičke monarhije. Međutim, slobodna udruženja su upravo u doba klasične demokratije obuhvatala, do­ duše, sve moguće druge sfere, ali - koliko se to može videti - nigde nisu imala karakter esnafa, niti su njemu težila. Stoga se ovde njima nećemo baviti. Da su negde ona i želela da steknu ekonom­ ski karakter esnafa ne bi smela da prave nikakvu razliku između slobodnih i neslobodnih članova (kao što je to bilo u srednjovekovnom gradu) pošto je postojao veliki broj neslobodnih zanatli­

A n tička i srednjovekovn a d em o k r a tija

153

ja. Međutim, tada bi se ona morala odreći političkog značaja, a to bi - kao što ćemo ubrzo videti - imalo za njih značajne negativne posledice ekonomske prirode. Antička demokratija je bila „građanski esnaf" slobodnih građana i time je - kao što ćemo vi­ deti - bilo određeno njeno celokupno političko ponašanje. Koliko je do sada poznato, slobodni esnafi ili njima slična udruženja po­ činju, stoga, najpre da se obrazuju upravo u vreme kada je sa po­ litičkom ulogom antičkog polisa bilo definitivno gotovo. Ali ideju da se neslobodni ili slobodni radnici, koji se bave zanatom ali koji nisu imali status punopravnih građana (oslobođeni, doseljeni), ugnjetavaju, proteruju ili stvarno ograničavaju, antička demokra­ tija više nije mogla uzeti u obzir, jer je očigledno nije bilo moguće sprovesti. Začeci toga, koji se na karakterističan način pojavljuju u doba staleških borbi (naročito zakonodavaca i tirana), kasnije potpuno iščezavaju, i to upravo posle pobede demokratije. Stepen u kome se prilikom javnih radova i državnih isporuka koriste ro­ bovi privatnih gospodara, pored slobodnih građana i meteka, upravo u doba apsolutne vladavine demosa pokazuje sasvim ja ­ sno: da se bez njih svi ti radovi prosto ne bi mogli izvesti, da nji­ hovi gospodari nisu želeli da se liše profita koji odatle izvlače, i da su imali moć da spreče njihovo isključivanje. Sigurno je da inače, bar za javne radove, robovi ne bi bili upotrebljavani. Dakle, slobo­ dna zanatska delatnost punopravnih građana nije bila dovoljna da podmiri velike državne potrebe. Tu se pokazuje iz osnova različi­ ta struktura između potpuno razvijenog antičkog grada i srednjovekovnog grada, u doba vladavine demosa tu, a popola tamo. U antičkom gradu iz perioda rane demokratije, u kome su vojske hoplita dominirale, zanatlija nastanjen u gradu, ali ne i na jednom klerosu, ekonomski sposoban da se oprema za vojnu službu, nije igrao nikakvu političku ulogu. U srednjem veku su vodeću ulogu imali građanski krupni preduzetnici (popolo grasso), nastanjeni u gradu, i sitni kapitalisti-zanatlije (popolo minuto). Ali ti slojevi to pokazuje političko stanje - nisu imali nikakvu (merodavnu) m oć u okviru antičkog građanstva. Kao što je antički kapitalizam bio politički orijentisan na isporuke državi, državnu gradnju i naoružavanje, na državne zajmove (politički činilac još u doba pun-

154

Grad

skih ratova), ekspanziju države i sticanje plena: robova, zemlje, tributa, na privilegije za sticanje i davanje zajma radi kupovine zemljišta, na trgovinu i isporuke u gradovima podanika - tako je isto i antička demokratija bila politički orijentisana. Dokle god su predstavljali srž hoplitske vojske, seljaci su bili zainteresovani za osvajanje zemlje ratom radi naseljavanja. Međutim, sitno građan­ stvo, nastanjeno u gradu, bilo je zainteresovano za direktne i indi rektne rente koje se dobijaju iz džepa zavisnih opština: za državnu gradnju, novac za prisustvovanje pozorišnim priredbama i zasedanjima suda heliaija, za raspodelu žita i druge vrste raspodela koje je država nudila na račun potčinjenih naroda. Već i iz sopstvenih interesa za jeftinom opskrbom, esnafsku politiku na srednjovekovni način sigurno nikada ne bi dozvolila vojska hoplita, koja je, u doba svoje pobede, u kompromisima između staleža pod Klistenom i decemvira (u Rimu) bila pretežno sastavljena od seoskih zemljovlasnika. A kasnije, suvereni helenski demos, koji je bio pod uticajem specifičnih interesa osoba nastanjenih u gra­ du, nije, očigledno, više bio zainteresovan za to, niti je imao neku mogućnost da to ostvari. Politički ciljevi i sredstva antičke demokratije bili su iz osnova drugačiji nego ciljevi i sredstva srednjovekovnog građanstva. To se ispoljava i u već više puta pomenutoj razlici u strukturi grado­ va. Ako u srednjem veku patricijske porodice nisu prosto iščezle, nego su bile prisiljene da stupe u esnafe, tadašnje izborne jedini­ ce građanstva, onda je to značilo da ih je u okviru esnafa mogao da nadglasa srednji stalež, i da su one, znači, formalno izgubile deo svoga uticaja. Često su, naravno, esnafi takvim merama bili prinuđeni da krenu putem koji ih je vodio u plutokratske organi­ zacije rentijera, kao što su londonski liveries. Međutim, taj proces je uvek značio porast moći jednog sloja u gradu, koji je direk­ tno učestvovao u trgovini i zanatu ili bio zainteresovan za njih: to je bio građanski sloj, u modernom smislu. Ako je, nasuprot tome, u antičko doba umesto starih personalnih grupa patricij­ skih porodica, fila i fratrija, ili pored njih, dolazilo do podele na dem e ili tribe, i ako su te korporacije i njihovi predstavnici sada imali političku vlast u svojim rukama, onda je to imalo dvojako

A ntička i sredn jovekovn a d e m o k r a tija

155

značenje: pre svega, to je značilo uništavanje uticaja patricijata. Jer posed patricijskih porodica (u skladu sa njegovim stvaranjem zajmovima i zaduživanjem) bio je velikim delom raštrkan posed i nije nigde mogao da deluje potpuno efikasno sem u pojedinim demama u kojima su bile pojedine parcele. U pojedinim demama taj posed se morao registrovati i oporezovati, a to je u suštini ima­ lo smisao opadanja političke moći velikog poseda više nego što bi to danas1 značilo unošenje istočnonemačkih omeđenja dobara u seoske opštine. Zatim, i pre svega, podela ćele gradske terito­ rije na deme značila je i to da sva mesta u veću i sve činovničke položaje zaposedaju njihovi predstavnici - kao što se dogodilo u Heladi - ili bar razlaganje komicija (komicije tributa) na tribe (31 seoska, 4 gradske), kao što je to ostvareno u Rimu. Bar po prvobi­ tnoj nameri, to je trebalo da znači da presudan položaj dobijaju ne slojevi nastanjeni u gradu nego slojevi nastanjeni na selu, kao i da seoski slojevi imaju vlast nad gradom. Dakle, ne politički uspon građanstva koje privređuje, kao što je to bilo kod popola, nego, upravo obrnuto, politički uspon seljaka. Nosilac „demokratije" u srednjem veku, a to znači od samog početka, bio je zanat, a u an­ tičko doba - u Klistenovo doba - seljaštvo. U stvari, i bar u neku ruku trajno, takva situacija je bila samo u Rimu. Naime, u Atini je pripadnost jednom demosu, kome je čovek nekad pripadao, bila trajan nasledni kvalitet koji nije za­ visio od mesta stanovanja, zemljišnog poseda i zanimanja; isto tako se i u fratriju i u grupu srodnika ulazilo rođenjem. Poro­ dica jednog pajana, npr. Demostena, pripadala je zakonski tom demosu stolećima, njemu je plaćala dažbine i žrebom birana za službu, bez obzira na to što je on svojim mestom stanovanja ili ze­ mljišnim posedom u najmanjoj mogućoj meri bio vezan za njega. Time je, naravno, demama oduziman karakter lokalnih seljačkih grupa, čim je prošlo nekoliko generacija od preseljavanja u Atinu. Sada su u članove seoskih dema ubrajane sve moguće zanatlije nastanjene u gradu. Deme su sada uistinu predstavljale čisto ličnu podelu građana, kao što su to bile i file. U stvari, time su građa­ ni Atine, koji su uvek prisustvovali ekleziji, bili ne samo privile1 Pre 1918. godine.

156

Grad

govani činjenicom te prisutnosti, nego su sa razvijanjem grada sve više činili većinu u formalno seoskim demama. Drugačije je bilo u Rimu. Izgleda da je za sve četiri stare gradske tribe nekad važio sličan princip. Ali svaka kasnija seoska triba obuhvatala je samo onoga ko je u njoj u datom trenutku imao zemljišni po­ sed. Napuštanjem tog zemljišnog poseda i kupovinom novog na drugom mestu menjala se i triba, npr. gens Klaudija kasnije više nije pripadao tribi koja je po njemu nazvana. Posledica je bilo to što su takođe (a još i više na neizmerno široj teritoriji nego što je Atina) bili povlašćivani oni koji su prisustvovali komicijama, dakle članovi tribe nastanjeni u gradu. Ali, za razliku od Atine, to se odnosi samo na one koji su bili seoski zemljovlasnici i koji su u svojim rukama imali toliki zemljišni posed da su mogli sami da žive u gradu a upravljanje imanjem da prepuste drugima; znači, to se odnosi na korisnike zemljišne rente. Prema tome, krupni i sitni seoski korisnici zemljišne rente dominiraju rimskim ko­ micijama posle pobede plebejaca. Premoć gradskih zemljoposedničkih plemićkih porodica u Rimu, s jedne strane, i gradskih demagoga u Atini, s druge strane, učinila je da se održi ta razlika. Rimski plebejci nisu bili popolo, udruženje esnafa trgovaca i za­ natlija, nego su pretežno bili stalež seoskih zemljovlasnika spo­ sobnih da služe vojsku pod potpunim naoružanjem, od kojih su, po pravilu, u politici dominirali samo oni koji su bili nastanjeni u gradu. Na početku, plebejci nisu bili sitni seljaci u modernom smislu, a još manje seljačka klasa u srednjovekovnom smislu, već sloj zemljovlasnika iz seoskih područja, koji je ekonomski bio po­ tpuno sposoban za vojnu službu; u društvenom pogledu to nisu bili „gentry“, već pre ,,yeomanry“, sa karakterom srednjeg staleža u pogledu veličine zemljišnog poseda i načina života u doba uspo­ na plebejaca; dakle, to je bio sloj agrarnih građana. Sa sve većom ekspanzijom rastao je i uticaj osoba koje su iskorišćavale zemlju a stanovale u gradu. Nasuprot tome, celokupno gradsko stanovni­ štvo koje se bavilo zanatima bilo je obuhvaćeno u četiri gradske tribe, i bez ikakvog uticaja. Rimsko službeno plemstvo je uvek strogo održavalo takav odnos, i čak su i grahovski reformatori bili daleko od želje da to izmene i da uvedu „demokratiju" grčkog

A n tička i srednjovekovn a d em o k r a tija

157

tipa. Taj agrarnograđanski karakter rimske vojske omogućio je da se održi vlast velikih senatorskih porodica nastanjenih u gradu. Nasuprot grčkoj demokratiji, koja je veće koje vodi poslove posta­ vljala žrebom i uništila areopag kao kasacionu instancu (on je bio sastavljen uglavnom od bivših činovnika), u Rimu je senat ostao vodeći organ vlasti u gradu i nikada nije učinjen nijedan pokušaj da se tu nešto izmeni. Komandovanje trupama u doba velikih ek­ spanzija bilo je stalno u rukama oficira iz gradskih plemićkih po­ rodica. Grahovska reformatorska partija iz kasnijeg republikan­ skog perioda je, međutim, kao i svi specifični antički društveni re­ formatori, želela pre svega da izgradi odbrambenu snagu političke grupe, da spreči deklasiranje i proletarizaciju seoskih posednika do koje dolazi tako što veleposednici kupuju njihove sitne posede, da poveća broj seoskih posednika da bi se, na taj način, održala građanska vojska koja se sama naoružava. Dakle, i ta partija je primarno bila seoska partija, i to čak u toj meri da su Grasi - da bi uopšte mogli nešto da sprovedu - bili prinuđeni da u borbu protiv službenog plemstva u pomoć pozovu ritere, sloj kapitalista zainteresovan za zakup državnih prihoda i državnih liferacija, koji je zbog učešća u sticanju bio isključen iz učešća u službama. Periklova politika javnih radova se s pravom smatra za politiku čiji. je cilj istovremeno bio zapošljavanje zanatlija. Pošto su tro­ škovi tih javnih radova podmirivani tributom saveznika, ti radovi su bili izvor pomenutih izgleda za zaradu. Ali - kako to pokazuju natpisi o radu i meteka i robova - ti radovi nisu ni u kom slučaju bili od koristi samo zanatlijama koji su uživah prava punopravnih građana. Prava „zarada nezaposlenih11 iz redova nižih slojeva bila je, naprotiv, u Periklovo doba mornarska plata i plen, a pre sve­ ga: plen iz pomorskih ratova. Upravo zbog toga bilo je vrlo lako pridobiti demos za rat. Ti deklasirani građani nisu bili vezani za neku ekonomsku delatnost i nisu imah šta da izgube. Ali politika orijentisana prema zanatskim proizvođačima nikad nije bila pre­ sudan elemenat u celoj antičkoj demokratiji. Ako politika antičkog grada sledi u prvom redu interese grad­ skih potrošača, onda to isto, sigurno, važi i za srednjovekovni grad. Međutim, mere preduzete u antičko doba bile su daleko dra-

158

Grad

stičnije, očevidno zato što je izgledalo nemoguće da se snabdevanje žitom jednog takvog grada kao što je Atina ili Rim prepusti samo privatnoj trgovini. I u antičko doba nailazimo povremeno na mere koje su potpomagale proizvodnju dobara naročito važnih za izvoz. Međutim, te mere nisu bile pretežno usmerene zanatske grane proizvodnje. Isto tako, interesi proizvođača nigde nisu do­ minirali politikom nekog antičkog grada. Naprotiv, na pravac te politike presudan uticaj vršili su u starim primorskim gradovima patriciji nastanjeni u gradu, vlastela i riteri, zainteresovani za po­ morsku trgovinu i gusarenje, koji su sticali svoje bogatstvo i kojih je bilo svuda, a kasnije - u ranom dobu demokratije - patricijat koji su sačinjavali seoski posednici sposobni da se opremaju za hoplite, i koji se u tom vidu javlja sam o u Sredozemlju u antičko doba. Konačno, tu politiku su određivali interesi vlasnika novca i robova, sa jedne strane, te interesi slojeva sitnog građanstva, sa druge strane; ijedni i drugi su, mada na različite načine, bili zain­ teresovani za državne potrebe i za sticanje plena: to su bili krupni i sitni preduzetnici, rentijeri, ratnici i mornari. U tom pogledu se srednjovekovne gradske demokratije pona­ šaju u načelu drugačije. Uzroci te razlike postojali su već u osni­ vanju grada, i još tada su ispoljili svoje dejstvo. Oni su proizilazili iz geografskih i vojnih prilika, uslovljenih razvitkom kultu­ re. Kad su nastajali, antički sredozemni gradovi uopšte nisu bili suočeni sa negradskom političkom vojnom moći koja bi bila od nekog značaja i, pre svega, na visokom tehničkom nivou. Sami oni bili su, naprotiv, nosioci najrazvijenije vojne tehnike; to najpre važi za ritersku falangu u patricijskim gradovima, a zatim i, pre svega, za disciplinovanu vojsku hoplita. Gde god su u tom vojnom pogledu u srednjem veku postojale sličnosti - kao kod južnoevropskih primorskih gradova iz ranog srednjeg veka, a i kod italijanskih gradova-republika gradskog plemstva - i taj raz­ vitak pokazuje relativno velike sličnosti sa razvitkom u antičko doba. U južnoevropskom gradu-državi iz ranog srednjeg veka aristokratski karakter vojne tehnike je uslovljavao aristokratsku strukturu. Upravo primorski gradovi, a pored njih i (relativno) siromašni kontinentalni gradovi (kao Bern) sa velikim politički

A ntička i srednjovekovn a d em o k r a tija

159

potčinjenim oblastima, kojima vlada rentijerski patricijat nasta­ njen u gradu, razvili su se tu ponajmanje u demokratiju. Nasuprot tome, zanatski kontinentalni gradovi i, pre svega, gradovi na kon­ tinentalnom delu severne Evrope bili su u srednjem veku suočeni sa vojnom i upravnom organizacijom kraljeva i sa njihovim vazalima-riterima koji su stanovali u utvrđenim zamkovima na širo­ kom kontinentalnom području. Velikim delom koji se povećavao idući prema severu i prema unutrašnjosti kontinenta, ti gradovi su počev od samog osnivanja počivali na ustupcima političkih i vlastelinskih vlastodržaca, svrstanih u feudalnu vojnu i službenu organizovanu grupu. Što je više vreme odmicalo, oni su se sve više konstituisali kao ,,grad“, ne u političkom i vojnom interesu lokal­ ne vojne grupe nego, pre svega, iz ekonom skih motiva osnivača: zato što je vlastodržac tu očekivao za sebe prihode od trošarine i sličnih taksa na promet. Osnivanje grada je bilo za njega u prvom redu ekonomski posao, a ne vojna mera, ili je taj vojni aspekt, ako je uopšte postojao, u svakom slučaju bio potisnut u pozadinu. Do razvitka različitog stepena autonomije grada, kakva je bila speci­ fična za srednji vek na Zapadu, došlo je samo zato što vangradski vlastodršci - što je svuda bilo jedini presudan činilac - još nisu raspolagali onim obrazovanim činovničkim aparatom koji bi po­ trebe za upravom gradskim poslovima mogao da podmiruje bar onoliko koliko je to iziskivala njihova sopstvena zainteresovanost za ekonomski razvitak grada. Po prirodi stvari i po položaju svo­ jih nosilaca, rana srednjovekovna kneževska uprava i pravosuđe nisu posedovali ni stručno znanje, ni stalnost, ni obučenost za ra­ cionalnu objektivnost, na osnovu kojih bi mogli sami da sređuju i vode poslove građana zainteresovanih za trgovinu i zanate, naime poslove koji su u velikoj meri bili tuđi njihovim sopstvenim staleškim običajima i interesima koji sti ih umnogome zaokupljali. Međutim, interes vlastodržaca je najpre bio usmeren isključivo ka novčanim prihodima. Ukoliko je građanima polazilo za rukom da zadovolje taj interes, postojala je verovatnoća da se negradski vlastodršci uopšte neće mešati u poslove građana, jer bi to mešanje moglo da ide na štetu privlačnosti koja se sastojala u tome što su oni osnivali gradove konkurišući ostalim vlastodršcima

160

Grad

u osnivanju drugih gradova, i tako ugrožavali njihove prihode. Gradovima je bila od pomoći i međusobna konkurencija za moć između negradskih vlastodržaca, a naročito konkurencija za moć između centralne vlasti sa krupnim vazalima i hijerokratske vlasti crkve, osobito zato što je, u okviru te konkurencije, savez sa finansijskom moći građana mogao da donese prednosti. Stoga, ukoliko je politička grupa bila jedinstvenije organizovana, utoliko se ma­ nje razvijala politička autonomija gradova. Jer počev od samih kraljeva, sve feudalne vlasti bez izuzetka su na razvoj autonomi­ je gradova gledale sa krajnjim nepoverenjem. Samo su odsustvo birokratskog službenog aparata i potrebe za novcem prisiljavali francuske kraljeve, počev od Filipa Avgusta, i engleske, počev od Edvarda II, da se oslanjaju na gradove, kao što su nemački kraljevi pokušavali da se oslanjaju na biskupe i crkvena dobra. Posle borbe oko investiture, koja je nemačke kraljeve lišila tog oslonca, naila­ zimo na kratkotrajne pojave da su i sami salijski kraljevi povlašćivali gradove. Međutim, čim su politička i finansijska sredstva moći dozvolila kraljevskim ili teritorijalnim patrimonijalnim vla­ stima da stvore sopstveni službeni aparat, oni su odmah ponovo pokušali da unište autonomiju gradova. Dakle, istorijski intermeco autonomije gradova uslovljavale su sasvim drugačije okolnosti nego u antičko doba. Specifično an­ tički grad, njegovi vladajući slojevi, njegov kapitalizam, interesi njegove demokratije - sve je to bilo primarno politički i vojno orijentisano, i to utoliko više ukoliko se više ispoljavalo ono što je specifično antičko. Pad patricijata i prelazak na demokratiju bili su uslovljeni izmenom vojne tehnike. Disciplinovana vojska hoplita, koja se sama naoružavala, bila je ta koja je iznela bor­ bu protiv plemstva i uklonila njegov uticaj u vojnom, a zatim i u političkom pogledu. Njeni uspesi bili su vrlo različiti i delimično su doveli do potpunog uništenja plemstva, kao u Sparti, a deli­ mično do formalnog uklanjanja staleških ograda, do zadovoljenja zahteva za racionalnim i lako dostupnim pravosuđem, do lične pravne zaštite i uklanjanja okrutnosti u dužničkom pravu, dok je faktički položaj plemstva, u drugom obliku, ostao nepromenjen: kao u Rimu. Ili su ti uspesi delimično doveli do pripajanja

A ntička i sred n jovekovn a d e m o k r a tija

161

plemstva demama i do timokratskog upravljanja državom: kao u Klistenovoj Atini. Sve dok su seoski hopliti bili presudan činilac, autoritarne institucije patricijske države su se u većini slučajeva održale. Vrlo različit je bio i stepen militarizacije tih institucija. Hopliti u Sparti su svu zemlju koja je pripadala ratnicima, kao i neslobodne osobe na toj zemlji, tretirali kao zajednički posed, i svaki ratnik koji je bio osposobljen za vojnu službu dobijao je pravo da traži zemljišnu rentu. Ni u jednom drugom polisu nije se otišlo toliko daleko. Istina, izgleda da su ograničenja u otuđivanju ratničkih parcela - nasleđene zemlje članova građanskog esnafa bila kasnije još očuvana u rudimentima i raširena, za razliku od zemlje koja je bila opterećena samo očekivanjima srodnika da će je naslediti, a uostalom slobodno otuđiva. Ali i ta otuđivost jedva da je svuda postojala, a kasnije je svuda ukinuta. Istina, u Sparti akumulacija zemlje nije bila dopuštena muškarcima Spartancima nego ženama, i to je u toj meri izmenilo ekonomsku osnovu ratni­ ka „hom oioi', kojih je prvobitno bilo 8.000 punopravnih građana, da je na kraju samo nekoliko stotina moglo da dobije potpuno vojno obrazovanje i da plaća članarinu za syssitia, od čega je za­ visila punopravnost građana. U Atini je obrnuto - sprovođenje slobodnog prometa u vezi sa ustrojstvom demosa pogodovalo je parcelisanju, koje je odgovaralo porastu povrtarstva. U Rimu je, opet, sloboda prometa (koja je u suštini postojala od doba D va­ naest tablica) dovela do sasvim različitih rezultata, jer je tom prilikom bilo razoreno ustrojstvo sela. U Heladi je demokratija hoplita iščezla tamo gde je težište vojne moći prebačeno na po­ morsku silu (u Atini, konačno od poraza kod Koroneje). Otada je zanemareno strogo vojno obrazovanje, a uklonjeni su i ostaci starih autoritativnih institucija i demos, nastanjen u gradu, sada je dominirao politikom i gradskim institucijama. O takvim, čisto vojnim faktorima uslovljenim peripetijama, srednjovekovni grad nije znao ništa. Pobeda popola počivala je u prvom redu na ekonomskim osnovama. A specifični srednjo­ vekovni grad: kontinentalni grad, u kome su se građani bavili zanatim a, bio je primarno ekonomski orijentisan. Feudalne vla­ sti u srednjem veku pretežno nisu bili gradski kraljevi i gradsko

162

Grad

plemstvo. Oni nisu bili zainteresovani, kao plemstvo u antičko doba, da u svoju službu stave specifična sredstva vojne tehnike, kakva bi mogao da im pruži samo grad kao takav. Jer gradovi u srednjem veku —izuzev primorskih gradova sa njihovom ratnom flotom - nisu bili nosioci takvih specifično vojnih sredstava moći. Dok su, naprotiv, u antičko doba vojske hoplita i njihovo obuča­ vanje, dakle vojni interesi, sve više dolazili u središte organizacije grada, većina građanskih privilegija u srednjem veku počinjala je sa ograničavanjem vojne obaveze građana na garnizonsku službu. Građani su tu sve više bili zainteresovani za miroljubivo sticanje trgovinom i zanatom, a ponajviše su za to bili zainteresovani do­ nji slojevi građanstva, kao što to naročito pokazuje suprotnost između politike popola minuto i politike viših staleža u Italiji. Po­ litička situacija u kojoj se nalazio srednjovekovni građanin upući­ vala ga je da ide putem ka hom o oeconomicusu, dok je polis u antičko doba, u vreme svog procvata, sačuvao svoj karakter kao tehnički najrazvijenija vojna grupa: antički građanin je bio homo politicus. Kao što smo videli, u severnoevropskim gradovima su ministerijali i riteri kao takvi bili često direktno isključeni iz gra­ da. Zemljovlasnici, koji nisu bili riteri, bili su ili čisti podanici grada ili pasivni štićenici, a ponekad su, kao baštovani i vinogra­ dari, bili organizovani u esnafe, ali su u političkom i društvenom pogledu u gradskoj politici igrali neznatnu ulogu, može se reći: retko su uopšte igrali neku važniju ulogu. Seosko područje je, po pravilu, za srednjovekovni grad bilo samo predmet gradske pri­ vredne politike i sve više je to postajalo. Nigde neki specifično srednjovekovni grad nije došao na ideju da se stavi u službu neke kolonizatorske ekspanzije. Ovim smo došli do vrlo važnog momenta, naime do poređenja staleških odnosa u gradovima antičkog doba sa staleškim odno­ sima u srednjovekovnim gradovima. Ako apstrahujemo ranija razmatranja o robovima, antički polis je znao za staleške slojeve kakvi su se u srednjem veku sretali delimično samo u ranom peri­ odu srednjeg veka, ili ih nije ni bilo, ili se za njih znalo samo izvan grada. U te slojeve ubrajaju se: 1. podložnici, 2. robovi zbog duga, 3. klijenti, 4. oslobođeni robovi. Od svih njih, tri prve grupe po

Antička i srednjovekovn a d em o k r a tija

163

pravilu spadaju samo u doba pre demokratije hoplita, a kasnije se nailazi samo na njihove ostatke, čiji je značaj opadao. Nasuprot tome, oslobođeni robovi su upravo u kasnijem periodu igrali sve značajniju ulogu. 1. U istorijsko doba, patrimonijalno podložništvo susreće se na području antičkog polisa u suštini samo u osvojenim oblastima. Međutim, u rano feudalno doba razvoja gradova podložništvo je moralo biti veoma raširena pojava. Njegov položaj bio je u ćelom svetu u izvesnim osnovnim karakteristikama sličan, dok je u svim pojedinostima bio vrlo različit; u principu on se nije razlikovao od položaja podložnika u srednjem veku. Podložnik je svuda bio pretežno ekonomski iskorišćavan. Podložništvo se najviše održa­ lo u helenskim oblastima upravo tamo gde gradska organizacija nije bila razvijena, kao, naročito, u Italiji i u gradovima, koji su u tolikoj meri bili stroge organizacije ratnika da je tu podložnik va­ žio kao podložnik države, a ne kao posed individualnog gospoda­ ra. Izuzev u tim oblastima, podložništvo je gotovo svuda iščezlo u doba vladavine hoplita. Ono je ponovo oživelo u helensko doba, u zapadnim oblastima na Orijentu, koje su tada bile organizovane kao gradovi. Zadržavajući svoje plemensko ustrojstvo, velike teri­ torije su dodeljivane pojedinim gradovima, čiji su građani obra­ zovali grčki (ili helenizirani) garnizon, u interesu kraljeva koji su vladali nekom teritorijom. Ali to, pre svega, čisto političko pod­ ložništvo nehelenskog seoskog stanovništva (é9vr|) imalo je bitno drugačiji karakter od patrimonijalne zavisnosti u ranom dobu, i ne spada više u opisivanje autonomnih gradova. 2. Kao radna snaga, robovi zbog duga su igrali vrlo značajnu ulogu. Oni su bili ekonomski deklasirani građani. Njihov položaj bio je specifičan društveni problem starih staleških borbi između patricijata nastanjenog u gradu i hoplita koji su prebivali na selu. U zakonodavstvu Helena, u 12 tablica, u zakonima o zatvaranju dužnika, u politici tirana, pitanja interesa tih deklasiranih seoskih slojeva rešavana su mnogim kompromisima. To rešavanje je vrše­ no u vrlo različitom smislu. Robovi zbog duga nisu bili podložni­ ci, nego slobodni zemljovlasnici koji su, zajedno sa porodicom i zemljom, osuđivani na trajno ropstvo ili na privatan zatvor zbog

164

Grad

dugova, ili su, da bi izbegli izvršenje kazne, dobrovoljno stupali u takve odnose. Oni su bili korisni za ekonomske ciljeve, naročito često kao zakupci zemlje koju su dobijali od svoga poverioca. Ko­ liko su oni bili opasni ogledalo se u tome što je zakon Dvanaest tablica nalagao da se osuđeni dužnik mora prodati van zemlje. 3. Klijente treba razlikovati, kako od robova zbog duga tako i od podložnika. Sa jedne strane, oni nisu prezrene potčinjene oso­ be, kao što su to podložnici. Naprotiv, oni su bili gospodareva pratnja i njihov odnos prema njemu bio je odnos odanosti, ta­ kav da je zabranjivao podizanje sudske tužbe između gospodara i klijenta. Njihov suprotni položaj u odnosu na robove zbog duga ogledao se u tome što se smatralo nedopustivim da - za razliku od tih robova - gospodar iz klijentskog odnosa izvlači korist u eko­ nomskom smislu. Oni su bili lično i političko, a ne i ekonomsko sredstvo gospodareve moći. Njihov odnos prema gospodaru bio je regulisan pomoću/iđes, o čijem se poštovanju nije starao sudija nego jedan moralni kodeks, a povreda tog odnosa od strane ne­ kog učesnika imala je u Rimu sakralne posledice (povreda fides predstavljala je infamiju). Oni su poticali iz perioda riterskih bor­ bi i vladavine plemstva i prvobitno su to bili ministerijali - ako se upotrebi jezik srednjeg veka - koji su lično sa gospodarem išli u rat, bili obavezni da daju poklone i pružaju potporu u slučaju potrebe a, možda, povremeno i pomoć u radu; njima je gospodar davao parče zemlje i pred sudom ih zastupao; oni, međutim, nisu bili njegovi kmetovi. Samo, oni nisu bili ni ljudi viteškog kova ni ranga kao kasniji ministerijali, nego neznatni ljudi, sa malim seoskim parcelama, sloj plebejskih uživalaca ratnih lena. Klijent, dakle, nije imao udela u zemljišnom posedu i u lokalnim zajedni­ cama, i stoga nije bio ni član vojne grupe, niti je (kao u Rimu pu­ tem applicatio) ulazio dobrovoljno u neki odnos štićenika prema starešini patricijske porodice (pater) ili čak prema kralju, i zauz­ vrat od njih dobijao naoružanje i zemlju (u Rimu je tehnički izraz bio adtribuere). U većini slučajeva je taj odnos nasleđivan od pre­ daka. U tome leži staro značenje klijentele. I baš kao što su i u sre­ dnjem veku, u periodu vladavine plemstva, nastali Muntmannen, tako je i u antičko doba isto stanje navodilo slobodne sitne seljake

A n tička i srednjovekovn a d e m o k r a tija

165

da masovno stupaju u odnos klijenata makar samo zato da bi na taj način obezbedili sebi to da ih na sudu zastupaju plemići. To je u Rimu verovatno bio izvor kasnijih slobodnijih oblika klijentele. Stari odnos klijenta je, nasuprot tome - bar u Rimu - klijenta pre­ davao potpuno u ruke gospodara. Još 134. godine pre nove ere, kao vojskovođa, Scipion je svoje klijente jednostavno regrutovao. U doba građanskih ratova za tu svrhu su na njihovo mesto došli koloni (sitni zakupci) krupnih zemljoposednika. Klijent je u Rimu na vojničkoj skupštini imao pravo glasa i po tradiciji (Livije) predstavljao važan oslonac patricijata. Odnos kli­ jenta verovatno nije nikada zakonski ukinut. Međutim, pobeda ratne tehnike hoplita srušila je stari vojni značaj klijenata čak i u Rimu; kasnije su se klijenti održali samo kao institucija koja je gospodaru obezbeđivala društveni uticaj. Nasuprot tome, helen­ ska demokratija je tu instituciju potpuno uništila. Srednjovekovni grad je upoznao takvu instituciju samo u obliku tutorstva nekog punopravnog građanina nad građaninom koji nije uživao sva pra­ va i prepuštao se njegovoj zaštiti. Taj odnos klijenta radi zastupa­ nja na sudu nestao je zajedno sa vladavinom patricijata. 4. Najzad, antički grad je obuhvatao i oslobođene robove. Nji­ hov broj i uloga bili su veoma značajni. Oni su bili ekonomski iskorišćavani. Prema natpisnom materijalu, koji su brižljivo ispitali italijanski istraživači, otprilike polovina oslobođenih robova bile su žene. U tom slučaju je oslobađanje verovatno većinom služilo za to da se omogući sklapanje punovažnog braka i do njega je, prema tome, moglo doći otkupom koji daje pretendent na brak. Inače, u natpisima se pominje naročito mnogo oslobođenih koji su bili kućni robovi i svoju slobodu, dakle, stekli zahvaljujući lič­ noj milosti. Veliko je pitanje da li ti brojevi u celini ne varaju, jer je, naravno, upravo ta kategorija imala naročito velike izglede da bude pomenuta u natpisima. Nasuprot tome, sasvim je prihvatlji­ vo kada, zajedno sa Kalderinijem, primećujemo da broj slučajeva oslobađanja iz tog sloja raste u doba političko-ekonomske pro­ pasti, a opada u povoljnim ekonomskim uslovima: ograničavanje izgleda za sticanje dobiti nagonilo je gospodare da ograničavaju domaćinstva i da istovremeno rizik koji donosi nepovoljno vreme

166

Grad

prebacuju na roba; rob je tada morao sam da se stara o svojoj egzi­ stenciji i da podmiruje svoje obaveze prema gospodaru. Pisci delà o agrarnim pitanjima pominju da je oslobađanje bilo nagrada za dobro obavljanje službe na gazdinstvu. Gospodar je, verovatno, često oslobađao kućnog roba umesto da ga iskorišćava kao roba, jer se na taj način (na šta ukazuje Strak) oslobađao sudskog, iako ograničenog, jemstva za njega. Međutim, i drugi slojevi su vero­ vatno igrali bar isto toliku ulogu. Rob kome je gospodar dozvolio da vodi samostalno zanatsko preduzeće s tim da zauzvrat plaća neke dažbine, imao je najveće izglede da nakupi novac za otkup, kao što je to bio slučaj i kod ruskih kmetova. U svakom slučaju, presudnu ulogu za gospodara su igrale usluge i dažbine na koje se obavezivao oslobođeni rob. On je ostajao u potpuno patrimonijalnom odnosu prema porodici gospodara i taj odnos je prestajao tek posle nekoliko generacija. Ne samo da je on dugovao gospo­ daru obećane i često teške usluge i dažbine, nego je i nasleđe koje je ostavljao podlegalo raspolaganju gospodara, kao i kod neslobo­ dnih osoba u srednjem veku. Osim toga, pijetet poštovanja pre­ ma gospodaru obavezivao ga je na najrazličitiju ličnu pokornost, što je gospodaru podizalo društveni ugled i direktno doprinosilo porastu njegove političke moći. Rezultat toga je bila pojava da je, npr. u Atini, razvijena demokratija oslobođene robove potpuno isključivala iz građanskog prava i ubrajala ih u meteke. Napro­ tiv, u Rimu - gde moć službenog plemstva nije nikada srušena - oni su se ubrajali u građane, samo što su plebejci postigli da oni ostanu ograničeni na četiri gradske tribe, i službeno plemstvo im je u tome izašlo u susret iz straha da odbijanjem ne pomogne stvaranje pogodnog tla za tiraniju. Kao pokušaj da se ona uspo­ stavi važio je poduhvat cenzora Apija Klaudija da se oslobođeni robovi raspoređivanjem po svim tribama izjednače sa građanima u pravu glasa. To karakteristično shvatanje ne sme se, naravno kao što je to učinio Eduard Majer - shvatiti kao pokušaj stvaranja ,,periklovske“ demagogije; jer se Periklov suvereni položaj nije za­ snivao na oslobođenim robovima, koje je tu upravo demokratija bila isključila iz svih građanskih prava, nego upravo obrnuto, na zainteresovanosti esnafa punopravnih građana za političkom eks-

A ntička i srednjovekovn a d em o k r a tija

167

panzijom grada. Naprotiv, oslobođeni robovi su u antičko doba u masi bili sloj miroljubivih ljudi zainteresovan za sticanje, sloj h o­ mmes oeconomici, koji je u sasvim specifičnom stepenu i u daleko većoj meri bio bliži ekonomski aktivnom građanstvu iz srednjeg veka i novog doba nego što je to u prošeku bio bilo koji puno­ pravni građanin neke antičke demokratije. Dakle, bilo je u pitanju da li je u Rimu, uz njihovu pomoć, trebalo uspostaviti instituciju narodnog capitana, a odbacivanje pokušaja Apija Klaudija je zna­ čilo da je presudan faktor trebalo da ostane, kao i ranije, seljačka vojska i gradsko službeno plemstvo, s tim da ono, normalno, vla­ da tom vojskom. Objasnimo još bliže specifičan položaj oslobođenih robova, tog antičkog sloja, koji je u izvesnom smislu najmoderniji, najbliži „buržoaziji". Oslobođeni robovi nigde nisu dobijali službe i sveštenička mesta, nigde pravo na potpuni connubium, nigde - mada su u slučaju potrebe bili regrutovani - učešće u vojnoj obuci (u gimnazionu) i u pravosuđu; u Rimu nisu mogli da postanu riteri, i gotovo svuda je njihov položaj na sudu bio nekako nepovoljniji od položaja slobodnih. Njihov poseban pravni položaj imao je za njih u ekonomskom pogledu sledeći značaj: za njih je bilo ne­ dostupno ne samo učešće u povlasticama građana koje je država davala ili koje su bile inače politički uslovljene, nego, pre svega, ni sticanje zemljišnog poseda a, sledstveno tome, ni posedovanje hipoteke. Dakle, zemljišna renta je na karakterističan način ostala specifičan monopol punopravnih građana upravo u doba dem ok­ ratije. U Rimu, gde su oslobođeni robovi bili građani drugog reda, isključivanje iz riterskog sloja je značilo da su njima (bar kao sa­ mostalnim preduzetnicima) bili nedostupni veliki zakupi poreza i poslovi državnih liferanata, na koje je taj stalež imao monopol. Dakle, u odnosu na ritere, oni su bili neka vrsta plebejske buržo­ azije. I jedno i drugo je u praksi, međutim, značilo da se sloj oslo­ bođenih robova našao isključen iz specifično antičkog, politički orijentisanog kapitalizma, i da je bio upućen da krene putem re­ lativno modernog buržoaskog načina sticanja. Oni su i najvažniji nosioci onih oblika sticanja koji imaju u najvećoj meri moderne crte i najviše odgovaraju našem sitnokapitalističkom srednjem

168

Grad

staležu (koji u određenim okolnostima dolazi do znatnijeg bogat­ stva), sasvim nasuprot tipičnom demosu punopravnih građana u helenskom gradu, koji je monopolisao politički uslovljene rente: državne rente, dnevnice, hipotekarne rente, zemljišne rente. Obu­ čavanje robova za rad, povezano sa izgledima da rob otkupi svoju slobodu, bilo je snažan podstrek da se kod neslobodnih razvije težnja za sticanjem - kako u antici, tako, u potpunosti, i u Rusiji u novo doba. Nasuprot tome, antički demos je bio zainteresovan za rat i politiku. Kao sloj sa ekonomskim interesima, oslobođeni robovi su bili prirodno data zajednica kulta Avgusta kao donosi­ oca mira. Dostojanstvo augustalis, koje je on zaveo, odgovaralo je otprilike našoj tituli dvorskog liferanta. Srednji vek zna za oslobođene robove kao za poseban stalež samo u ranom periodu pre postanka grada. U gradovima je sloj kmetova, čije je nasleđe delimično ili potpuno pripadalo gospo­ daru, još u ranom periodu razvitka grada bio ograničen načelom: „Gradski vazduh oslobađa", a osim toga i privilegijama koje su gradovi dobijali od careva koji su gospodarima zabranjivali da posežu za nasleđem građana. U periodu vladavine esnafa taj sloj kmetova u gradovima je sasvim nestao. Dok bi u antičko doba esnafska organizacija koja bi obuhvatala i punopravne oslobođene i neslobodne zanatlije bila sasvim neodrživa kao politička osnova grada koji je tu bio vojna grupa, dotle je srednjovekovno esnafsko ustrojstvo polazilo upravo suprotno, od ignorisanja vangradskih staleških razlika. Da rezimiramo: počev od stvaranja hoplitske discipline, antički polis je bio esn af ratnika. Gde god je neki grad hteo da vodi osva­ jačku politiku prema kontinentalnim zemljama morao je u većoj ili manjoj meri da sledi primer Spartanaca, naime da od građana stvara uvežbanu vojsku hoplita. U doba svoje ekspanzije, i Argos i Teba su stvarali kontingente ratnika-virtuoza, koji su u Tebi bili povezani još i vezama ličnog drugarstva. Gradovi koji nisu imali takve trupe, nego samo građanske hoplite - kao Atina i većina drugih - bili su na kopnu upućeni na defanzivu. Međutim, po­ sle pada patricijata građanski hopliti su bili svuda presudna klasa punopravnih građana. Analogan sloj tome nije moguće naći ni

A ntička i sred n jovekovn a d em o k r a tija

169

u srednjem veku ni igde drugo. Čak su i nespartanski helenski gradovi u izvesnoj meri izgradili karakter trajnog vojnog logora. Stoga, u prvom periodu razvoja hoplitskog polisa, gradovi su sve više bili zatvoreni za one koji im nisu pripadali, nasuprot velikoj slobodi seljenja u doba Hesioda, a veoma često je ograničavano i otuđenje ratničkih parcela. Ta institucija je, međutim, u većini slučajeva nestala vrlo rano, a i postala je sasvim suvišna kada su plaćeni najamnici i, u primorskim gradovima, služba u mornarici izbili u prvi plan. Međutim, i tada je vojna služba ostala merodavan činilac za političku vladavinu u gradu koji je zadržao karakter militarističkog esnafa. U Atini je upravo radikalna demokratija podržavala politiku ekspanzije koja je obuhvatala Egipat i Siciliju i bila neuporediva s obzirom na ograničen broj građana. U svojim okvirima, polis je kao militaristička grupa bio apsolutno suveren. Građanstvo je u svakom pogledu po svojoj volji raspolagalo po­ jedincem. Loše gazdovanje, naročito rasipanje nasleđene ratničke parcele (bona paterna avitaque rimske formule za stavljanje pod starateljstvo), brakolomstvo, loše vaspitanje sina, loše postupanje sa roditeljima, asebia, hybris - uopšte svako ponašanje koje je mo­ glo da ugrozi vojnu i građansku disciplinu i poredak, ili da razgnevi bogove na štetu polisa - sve je to bilo strogo kažnjavano, uprkos čuvenom Periklovom uveravanju, u govoru koji je posle njegove smrti zapisao Tukidid, da u Atini svako može da živi kako hoće; u Rimu je svako takvo ponašanje izazivalo intervencije cenzora. U principu, dakle, nije se moglo govoriti o slobodi ličnog načina života, a ukoliko je ona i postojala, bila je - kao u Atini - dobijana po cenu smanjene udarne moći građanske milicije. I ekonomski je helenski grad potpuno raspolagao imovinom pojedinca: u slu­ čaju da se pojedinac zaduži, grad je još u helensko doba davao poveriocu u hipoteku i privatan posed i ličnost građanina. Građanin je ostao u prvom redu vojnik. Pored izvora vode, trga, službene zgrade i pozorišta, grad ima, po Pauzaniju, i gimnazion. On nigde nije nedostajao. Na trgu i gimnazionu građanin je provodio najveći deo svog vremena. Njegovo lično angažovanje u ekklesia, u službi porotnika, u službi veća i naizmenično u javnoj službi, a pre svega angažovanje u ratnim pohodima, decenijama iz leta u

170

Grad

leto, imalo je u Atini upravo u klasično doba takve razmere ka­ kve u istoriji, ni ranije ni kasnije u diferenciranoj kulturi, nigde nije mogućno naći. Polis demokratije je mogao da uzapti svaku iole znatniju građansku imovinu. Liturgijske obaveze trijerarhije: naoružavanje i obezbeđivanje zapovedništva ratnim lađama, i hijerarhije: organizovanje velikih svetkovina i pozorišnih pred­ stava, prinudni zajmovi u slučaju nužne potrebe, atička institucija antidosis - sve je to uslovljavalo da stvaranje građanske imovine bude nestabilno. Apsolutno samovoljna kadijska pravda narodnih sudova (civilni procesi pred stotinama porotnika neupućenih u pravo) ugrožavala je formalnu pravnu sigurnost u tolikoj meri da je opstanak imovine pre predstavljao čudo nego veoma jaki po­ tresi koje joj je nanosio svaki politički neuspeh. Takav neuspeh je bio utoliko pogubniji što se tada obično broj robova, kao jedan od najvažnijih sastavnih delova poseda, smanjivao zbog masovnog bežanja. Sa druge strane, demokratiji su bili potrebni kapitalisti radi zakupljivanja njenih nabavki, građanskih radova, dažbina. Dakle, čisto nacionalna klasa kapitalista, kao u Rimu u vidu riterskog staleža, u Heladi se nije razvila. Većina gradova je, napro­ tiv, pokušavala da podstakne konkurenciju među pretendentima na zakup time što je primala i privlačila reflektante sa strane, a pojedine gradske teritorije su bile isuviše male da bi mogle da pruže dovoljno izgleda za dobit. Tipični oblici ulaganja imovine građana bili su zemljišni posed - u daleko umerenijoj razmeri posedovanje robova koji su plaćali danak gospodaru ili su davani u najam kao radnici (Nikija), zatim posedovanje brodova i učešće u trgovini davanjem kapitala. Uz to, vladajući gradovi su ulagali imovinu u strane hipoteke i zemljišni posed. To ulaganje je bilo moguće samo u slučaju kada je bio uništen lokalni monopol podvlašćenih građanskih esnafa na zemljišni posed. Stoga je glavni cilj prevlasti na moru bio da država stekne zemljišni posed, koji je zatim davan u zakup Atinjanima ili davan atičkim kleruhima, i da Atinjanima postane dostupan zemljišni posed u potčinjenim gradovima. Posedovanje zemlje i ljudi igralo je, dakle, i u doba demokratije presudnu ulogu u ekonomskom položaju građana. Rat, koji je mogao da načini prevrat u svim tim imovinskim od­

A ntička i sredn jovekovn a d e m o k r a tija

171

nosima, bio je hroničan i vođen je sa krajnjom bezobzirnošću, na­ suprot riterskom načinu ratovanja iz doba patricijata. Pobednik je gotovo posle svake bitke vršio opšti pokolj zarobljenika, posle svakog osvajanja grada dolazilo je do ubijanja ili pretvaranja u roblje svekolikog stanovništva. U skladu s tim, svaka pobeda je donosila nagao porast ponude robova. Takav demos nije mogao da bude orijentisan prema miroljubivom ekonomskom sticanju, niti prema nekoj racionalnoj organizaciji privrede. U tom pogledu se srednjovekovno građanstvo još u ranom pe­ riodu svog razvoja ponašalo sasvim drugačije. Najsrodnije pojave susreću se u srednjem veku u suštini u primorskim gradovima, u Veneciji i naročito u Đenovi, čije je bogatstvo zavisilo od njihove kolonijalne moći. Pri tome je pretežno bilo posredi pitanje o plantažnom i vlastelinskom posedu sa jedne, i trgovačkim privilegijama i zanatlijskim naseljima sa druge strane, a ne o kleruhima ili o ratnikovoj plati ili o darovanju mase građana iz sredstava priku­ pljenih tributom, kao što je to bilo u starom veku. Srednjovekovni zanatski kontinentalni grad je uz to veoma daleko od antičkog tipa grada. Doduše, posle pobede popola, preduzetništvo viših esnafa bilo je često veoma ratnički orijentisano. Pri tome presudnu ulo­ gu igra otklanjanje neugodnih konkurenata, vladanje trgovačkim putevima ili njihovo oslobađanje od putarina, trgovinski mono­ poli i stovarno pravo. Doduše, i srednjovekovni grad je znao za velike promene u zemljišnom posedu - bilo kao posledice spoljnih pobeda, bilo kao posledice promene vladajuće partije u gra­ du. Naročito u Italiji: zemljišni posed pobeđene ili protivničke partije pruža priliku vladajućoj partiji da zakupljuje zemlju koja je pod prinudnom državnom upravom, ili da je stiče direktno ku­ povinom, i svaka pobeda nad nekom tuđom opštinom poveća­ va i potčinjenu teritoriju, a time i mogućnost da građanstvo koje je izvojevalo pobedu stekne zemlju. Ali radikalnost tih prome­ na u imovinskim odnosima ne može se uporediti sa ogromnim preokretima u takvim odnosima koje su još u poznom periodu antičkih gradova donosili svaka revolucija i svaki pobedonosni spoljni ili građanski rat. A, pre svega, zemljišni posed nije prilikom ekspanzije u prvom planu ekonomskih interesa. Pod vladavinom

172

Grad

esnafa, srednjovekovni grad je tvorevina daleko više orijentisana prema sticanju zasnovanom na racionalnoj privredi nego što je to bio bilo koji grad u starom veku, sve dok je trajala epoha nezavisnog polisa. Tek je propast slobode grada u helenističko i pozno rimsko doba izmenila to na taj način što su bili uništeni izgledi da se militarističkom politikom grada građanima pruža mogućnost za ekonomsko sticanje. Izvesno je da su i u srednjem veku postojali gradovi koji su bili nosioci napretka tehnike rato­ vanja na kopnu, kao što je to bila Firenca, u čijoj se armiji najpre pojavljuje artiljerija. I već je regrutovanje građana u Lombardiji protiv Fridriha I predstavljalo značajno ostvarenje vojne tehnike. Međutim, u celini, riterske vojske su ipak ostale u najmanju ruku jednake vojskama gradova, dok su u prošeku - naročito u nizijama - bile daleko nadmoćnije. Građanima je vojna snaga, doduše, mogla da služi kao oslonac, ali u unutrašnjosti zemlje nije mogla da im posluži kao osnov njihove ekonomske aktivnosti. Time što sedište najviših vojnih vlasti nije bilo u gradovima, građanin je bio upućen na korišćenje racionalnih privrednih sredstava. Antički polis kao takav stvorio je četiri velike tvorevine moći: Dionizijevo Sicilijansko carstvo, Atički savez, Kartaginsko carstvo i Rimsko-talijansko carstvo. Peloponeski i Beotski savez možemo ostaviti po strani, jer je njihov položaj kao velikih sila bio efe­ meran. Svaka od te četiri tvorevine počivala je na drugoj osnovi. Dionizijevo carstvo je bilo čista vojna monarhija koja se oslanjala na najamnike, a uz njih i na građansku vojsku; pošto nije tipična, nije za nas posebno interesantna. Atički savez je bio tvorevina demokratije, tj. esnafa građana. To je nužno moralo da dovede do politike sasvim ekskluzivnih građanskih prava, dok je, sa druge strane, uslovilo potpuno podređivanje savezničkih demokratskih građanskih esnafa građanskom esnafu vladajućeg grada. Pošto visina tributa nije bila sporazumom utvrđena već jednostrano u Atini - mada nju sam demos nije određivao nego komisija koju je on birao i koja je kontradiktorno većala - i pošto su se svi sudski procesi članova Saveza održavali u Atini, njen mali esnaf građa­ na bio je neograničeni gospodar prostrane države. To je naročito važilo otkada je, sa malim izuzecima, obaveza podanika na iz­

A n tička i srednjovekovn a d em o k r a tija

173

gradnju sopstvenih brodova i stvaranje vojnih kontingenata bila zamenjena novčanim plaćanjima, i na taj način celokupna mor­ narska služba pripala građanstvu vladajućeg grada. Jedno jedino konačno uništenje flote toga demosa moralo je, stoga, doneti kraj te vladavine. Položaj grada Kartagine kao velike sile počivao je na najamnoj vojsci; gradom su strogo plutokratski vladale velike patricijske porodice koje su na tipičan antički način povezivale dobit od trgovine i pomorskih ratova sa velikim zemljišnim posedom, koji se tu sastojao od plantaža gde je na kapitalistički način primenjivan rad robova. (Tek u vezi sa politikom ekspanzije grad je prešao na kovanje novca.) U odnosima između vojskovođa za čiju ličnost, uspehe i sudbinu su bili vezani vojska i njeni iz­ gledi za sticanje plena - i patricijskih porodica u gradu nikada nije mogla da popusti zategnutost, koja je, sve do Valenštajna, bila svojstvena odnosu između svakog takvog položaja vojskovođe privatno regrutovane vojske i njegovih nalogodavaca. To stal­ no nepoverenje je slabilo vojne operacije i taktička nadmoćnost profesionalne vojske najamnika u odnosu na italsku građansku regrutovanu vojsku nije mogla više da se održi, čim je na čelo te građanske vojske bio postavljen jedan stalni vrhovni komandant i vojna sposobnost kaplara i vojnika postala ravna sposobnosti na­ jamne vojske. Nepoverenje kartaginske plutokratije i spartanskih efora prema pobedonosnim vojskovođama u potpunosti odgova­ ra ponašanju atičkog demosa i instituciji ostrakizma koju je on razvio. Nasuprot tome, strah vladajućeg sloja da bi u slučaju stva­ ranja vojne monarhije morao da deli sudbinu potčinjenih tuđih naroda paralizovao je snagu ekspanzije. Zatim, svim antičkim hoplitskim zajednicama zajednička je nesklonost - potkrepljena snažnim, ekonomskim i političkim monopolističkim interesima da proširuju sopstvenu posebnu političku zajednicu punopravnih građana time što bi uklanjale ograničenje za sticanje građanskih prava i dopustile da se to njihovo pravo potpuno utopi u jedno jedino građansko pravo imperije, koja bi se sastojala od mnogo­ brojnih pojedinačnih komuna. Nijedan oblik razvoja ka stvaranju međugradskog građanskog prava nije nikada uspeo potpuno da isključi tu osnovnu tendenciju. Jer sve što je građanin uživao kao

174

Grad

pravo, kao osnovu svoga prestiža i idealnog ponosa zbog toga što je građanin, a i kao ekonomske izglede, zavisilo je od pripadno­ sti vojnom građanskom esnafu, a stroga uzajamna ekskluzivnost zajednica kulta bila je još jedna prepreka stvaranju jedinstvene države. Svi ti momenti nisu bili sasvim nesavladivi, kao što to pokazuje stvaranje beotske savezne države, koja je znala za zaje­ dničko beotsko građansko pravo, imala zajedničke činovnike, za­ konodavnu skupštinu sastavljenu od predstavnika individualnog građanstva, zajednički metalni novac i zajedničku vojsku, a uz sve to su gradovi pojedinačno zadržali autonomiju opštine. Ali to je u helenskom svetu bio gotovo izolovan primer. Peloponeski savez nije bio nimalo sličan tome, i odnosi u svim ostalim savezima bili su upravo suprotnog smera. Specijalni društveni uslovi su doveli rimsku opštinu do toga da vodi politiku koja je u tom pogledu vrlo mnogo odstupala od antičkog tipa. U Rimu je, u neuporedivo većoj meri nego u bilo kom antičk­ om polisu, nosilac vladavine ostao sloj honorata, snažno feudalno obeležen; uz povremene prekide on je to stalno ponovo postajao. To se i u institucijama jasno ispoljava. Pobeda plebejaca nije donela podelu na deme u helenskom smislu nego formalnu vladavi­ nu seljaka koji sede u tribama, dok je vlast u stvari bila u rukama vlasnika seoskih zemljišnih renti koji su bili nastanjeni u gradu i jedini stalno učestvovali u njegovom političkom životu. Jedino oni nisu bili ekonomski neophodni, dakle - bili su sposobni za službu, a senat je kao predstavništvo visokih činovnika bio no­ silac form iran ja službenog plem stva. Osim toga, neobično važan značaj imali su feudalni i polufeudalni odnosi zavisnosti. U Rimu su klijenti kao institucija igrali značajnu ulogu sve do najkasnijeg perioda, iako su sve više bili lišavani svog starog vojnog karaktera. Videli smo, zatim, da su oslobođeni robovi u stvari stajali u nekoj vrsti odnosa robovskog sudskog podložništva: Cezar je naredio da se pogubi jedan njegov oslobođeni rob, a pri tome se nije javio nikakav otpor. Rimsko službeno plemstvo je vremenom sve više postajalo takav sloj koji je po veličini svoga zemljišnog poseda donekle bio analogan samo pripadnicima zemaljskog plemstva iz ranog helenskog doba, kakav je bio Miltijad, i kakvi su bili onda

A ntička i sredn jovekovn a d e m o k r a tija

175

ozloglašeni kao „tirani". Doba Katona Starijeg je još računalo sa dobrima osrednje veličine, koja su ipak bila daleko veća nego, recimo, Alkibijadovo nasledno dobro ili seoska dobra za koja je Ksenofon pretpostavljao da su bila normalne veličine. Međutim, nesumnjivo je da su pojedine plemićke porodice još tada kumu­ lirale masu takvih poseda i, osim toga, direktno učestvovale u poslovima koje je dozvoljavalo njihovo staleško dostojanstvo, ali - posredstvom njihovih oslobođenih robova i pravih robova - i u poslovima svake vrste po ćelom svetu, koji su smatrani kao nedo­ stojni njihovog staleža. Nijedan helenski plemićki stalež nije mo­ gao ni izdaleka da se meri sa ekonomskim i društvenim životom rimskog patricijata iz doba kasnije republike. Sa porastom zemlji­ šnog poseda rimskog plemstva rastao je i broj zakupaca (coloni), koje je gospodar opremao i čije je gazdovanje kontrolisao, a koji su posle svake krize sve dublje zapadali u dugove; njihov položaj je faktički bio nasledan i oni su potpuno zavisili od gospodara, a u građanskim ratovima njih su regrutovale partijske vođe radi pru­ žanja pomoći u ratu (kao što su vojskovođe još u Numantinskom ratu regrutovale klijente). Međutim, u klijentskom odnosu nisu stajale samo mnogobroj­ ne individualne osobe. Pobedonosni vojskovođa je pod svoju lič­ nu zaštitu uzimao savezničke gradove i zemlje i taj patronat je ostajao u njegovoj porodici: tako je porodica Klaudija držala u takvom odnosu Spartu i Pergam, a druge porodice druge gradove, primale su njihove izaslanike i zastupale njihove želje u senatu. Takva politička patronaža nije nigde više u svetu bila koncentrisana u rukama pojedinih formalno čisto privatnih porodica. Mno­ go pre svake monarhije, tu su postojale privatne suverene vlasti, kakve inače imaju samo monarsi. Tu moć službenog plemstva, koja se zasniva na odnosima kli­ jentele, demokratija nije mogla da uništi. U Rimu se nije čak ni pomišljalo na to da se patricijske porodice pripoje demama i da te grupe konstituišu političku grupu za razbijanje moći patricijskih grupa na atički način. Isto tako, nikada nije učinjen pokušaj (kao što je učinila atička demokratija posle uništenja moći areopaga) da se konstituiše žrebom izabrani odbor demosa kao upravni

176

Grad

organ, niti porotnici, slobodno izabrani žrebom iz celokupnog građanstva, kao sudski organ. U Rimu je senat - takvo predstav­ ništvo službenog plemstva koje najviše odgovara areopagu - kao stalna korporacija zadržao u svojim rukama kontrolu nad upra­ vom nasuprot promenljivim izbornim činovnicima; čak ni pobedonosna vojna monarhija nije odmah pokušala da odgurne te pa­ tricijske porodice nego im je samo oduzela oružje i njihovu vlast ograničila na upravljanje miroljubivim provincijama. Patrimonijalna struktura vladajućeg sloja ispoljila se i u nači­ nu vođenja službenih poslova. Prvobitno su sami činovnici svuda postavljali službeno osoblje. Kasnije im je pravo na postavljanje nižeg osoblja u mirovnoj upravi u velikoj meri bilo oduzeto, ali su vrhovnom vojnom komandantu u vršenju njegove službe si­ gurni oslonac pružali njegovi klijenti i oslobođeni robovi, a pored njih i slobodna pratnja ličnih i političkih prijatelja iz saveznič­ kih patricijskih porodica. Jer u ratnoj službi je u velikoj meri bilo dozvoljeno prenošenje službenih dužnosti na opunomoćenike. A i princeps iz prvog perioda vojne monarhije je (pre nego što je došlo do velikih ograničenja) upravljao pretežno uz pomoć svojih oslobođenih robova, tako da je taj sloj upravo tada pod vladavi­ nom Klaudija, koji su uvek imali mnogo klijenata, dostigao vr­ hunac svoje moći, i jedan car iz porodice Klaudija predstavljao je pretnju za senat u tom smislu što je mogao da čitavu upravu i for­ malno stavi u ruke tih svojih ličnih podanika. Kao i u slučaju pa­ tricijskih porodica iz perioda kasne republike, tako je i jedan od najvažnijih oslonaca princepsove ekonomske moći ležao u njego­ vim vlastelinskim zemljišnim posedima (koji su naročito pod vla­ šću Nerona dostigli ogromne razmere) i u takvim oblastima kao što je Egipat, u kojima se, ako ne pravno (kako se to tvrdi), ono faktički upravljalo na patrimonijalan način. Ta patrimonijalna i feudalna crta Rimske republike i njene uprave honorata (crta koja je značajna čak sve do poznijih perioda) bila je svojstvena jednoj (nikad potpuno srušenoj) tradiciji od pa.mtiveka, mada prvobi­ tno, naravno, u užem krugu, i predstavljala je izvor vrlo značajnih razlika između Rima i Helade. Karakteristične razlike su se ispoljavale već u samom načinu života. Kao što smo videli, u Grčkoj je

A ntička i sredn jovekovn a d e m o k r a tija

177

u doba upotrebe ratnih kola plemić počeo da vežba na kružnom trgu. Agon, proizvod individualne riterske borbe i veličanja riterskog ratnog junaštva, bio je izvor najpresudnijih odlika helenskog odgoja. U srednjem veku su postojali turniri, ali koliko god da su tu u prvom planu bila kola i konji, od početka je postojala značaj­ na razlika: u Grčkoj su određene zvanične svečanosti proslavljane uvek samo u toj formi agona. A sa napredovanjem vojne tehnike hoplita širio se samo krug agona. Sve što je uvežbavano na gimnazionu: borba kopljem, rvanje, borba pesnicama, i pre svega trčanje, dobijalo je taj oblik i tako bilo priznato u društvu. Ri­ tualne pesme u čast bogova dopunjavane su muzičkim agonima. Sjaj otmenih ljudi ogledao se u kvalitetu njihovog poseda: konja i kola, koje je slao u trku, ali po formi su agoni plebejaca morali da budu priznati kao jednaki. Agon je organizovan sa nagrada­ ma, izbornim sudijama, pravilima borbe, i prožimao je ceo život. Pored herojske pesme, on je postao najvažnija nacionalna spona helenskog sveta nasuprot svim varvarima. Već i najstarija pojava Helena na vajarskim delima izgleda da pokazuje kako je za njih bila specifična nagota, odsustvo svake odeće, osim oružja. Iz Sparte, u kojoj je postojala najintenzivnija vojna obuka, to se proširilo po ćelom helenskom svetu, pa je i tkanica platna preko slabina otpala. Nijedna zajednica na svetu nije razvila instituciju koja bi, kao ta, imala takvu važnost, koja dominira svim interesima i čitavom umetnošću i konverzacijom, sve do Platonovih dijaloških borbi. Sve do kasnog perioda vizantijske vladavine partije iz cirkusa su bile forma u koju su se zaodevali podeljenost masa i nosioci revolucija u Istanbulu i Aleksandriji. Italici nisu upoznali značaj te institucije, bar ne onu vrstu razvitka koji je ona imala u klasično helensko doba. U Etruriji je gradsko plemstvo Lukumona vladalo prezrenim plebejcima i dovodilo plaćene atlete da nastupaju pred njim. I u Rimu je vladajuće plemstvo odbacilo takvo kompromitovanje koje donosi mešanje sa masama. Njegov osećaj prestiža nije podnosio takvo zbližavanje i gubitak dostojanstva kakav su predstavljale te nage gimnastičke svetkovine tih „graeculi“, niti učešće u kultnoj igri praćenoj pesmom, u dionizijskom orgijanju, ili abalienatio mentis

178

Grad

ekstaze. U rimskom političkom životu je značaj govora i opštenja na agora i u ekklesia bio isti kao i značaj utakmica na gimnazionu, kojih uopšte nije ni bilo. Govori su držani tek kasnije, a i onda pretežno u senatu, i u skladu s tim imali su sasvim drugačiji ka­ rakter nego političko besedništvo atičkih demagoga. Tradicija i iskustvo starih, pre svega bivših činovnika, određivali su politiku. Starost, a ne mladost, davala je ton društvenim odnosima i obli­ ku osećanja dostojanstva. Racionalno rasuđivanje, a ne govorima podstaknuta želja demosa za plenom ili emocionalno uzbuđenje mladih ratnika, bilo je presudno za politiku. Rim je ostao pod ru­ kovodstvom iskustva, rasuđivanja i feudalne moći sloja honorata.