Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Au-delà du souci de collecte de textes sur des thèmes divers du patrimoine culturel, il y'a la portée didactique à laquelle tend ce modeste travail. La langue (tutlayt) est un outil de communication de surcroît ; la langue amazighe n'échappe pas à cet état de fait. Partant de là, il serait plus que nécessaire de l'exploiter dans les différentes dimensions discursives que représente toute langue en évolution et en mouvance. Il semble, aussi, que communiquer en tamazight par écrit, est de prime à bord une tâche des plus délicates ; la pensée orale n'étant pas à sanctionner, du fait fait qu'elle qu'elle est éphémère. éphémère. Au contraire, la pensée écrite, elle, est à vérifier, à consulter, à corriger voire même à sanctionner du fait qu'elle est éternelle. Ainsi autant l'écrit est utile, autant il est source de critiques et de réserves ; cependant il reste un passage obligé par lequel la langue amazigh se doit de passer ; elle se doit de s'appliquer à l'écrit afin de valoir son pesant d'or. Notre expérience professionnelle nous a révélé la capacité de tamazight à supporter l'écrit, plus encore à pouvoir jouir des différentes dimensions discursives à savoir : narrer, argumenter, décrire, exposer et exhorter aussi aisément que dans toutes les autres langues. La notion de "catégorisation et catégories" du discours, est une notion récente ; on se souvient des manuels scolaires des années 60/70, se basant uniquement sur le récit (la narration). De nos jours on on transcende transcende le récit vers d'autres types d'écrits, sans aucunement diminuer de la valeur de la narration, mais plutôt l'enrichissant l'enrichissant davantage. Ce n'est nullement le fait d'un hasard, si la linguistique s'est développée en plusieurs disciplines charnières, s'engageant ainsi dans l'analyse du discours, qui par voie de conséquence, a donné naissance à la typologie des textes. Tous ces aspects de langue ne peuvent que s'appliquer sur la langue amazighe ; la linguistique n'est-elle pas la science de LA LANGUE, de toutes les langues ? Toute cette mouvance mouvance a poussé en avant la recherche linguistique qui n'en finit point 7
L’expression écrite en Tamazight
d’avancer ; tamazight s'y inscrit largement, ainsi notre démarche peut être osée, mais nullement aléatoire. Nos étudiants avaient d'énormes difficultés à se détacher de l'oralité, dès lors qu'ils devaient écrire leur langue maternelle. Cependant, les exercices continus et l'application de certains concepts de l'écriture, qui permettent de "réguler" et "adapter" une pensée orale à un discours écrit, ont donné naissance à une production écrite, non négligeable. Il s'agit là du fruit de trois années d'enseignement universitaire, amazigh, et de dix années d'expérience dans l'enseignement secondaire ; un fruit qui a mûri sous forme de recueil de textes "fabriqués" certes, mais authentiques dans leur fond ; authentiques dans le sérieux à appliquer les aspects de l'écrit, dans le choix des thèmes à motivation personnelle ; authentiques surtout, dans l'ardeur à vouloir écrire correctement une langue longtemps dite orale. Cette ferveur d'écrire et de produire en tamazight, pourrait se transmettre aux lycéens, voire même aux collégiens. Ne serait-il pas extraordinaire extraordinaire de voir surgir, dans tel ou tel collège, un journal, une revue, en tamazight pur produit d'élèves pleins d'ambitions ? Ce qui ferait le bonheur et la fierté des élèves participants, mais autant de leurs enseignants formateurs. Ne serait-ce pas là l'enrichissement l'enrichissement d'un des répertoires de la langue amazighe, ouvrant par la même occasion d'autres perspectives ? Nous avons, néanmoins, essayé d'apporter quelques éclaircissements sur la démarche suivie, lors de la réalisation de ce modeste modeste travail. Il s'agit d'un aperçu théorique, que les enseignants de tamazight, pourraient approfondir pour guider leurs élèves, surtout dans l'expression écrite, en prenant en charge, bien sûr, la spécificité de la langue amazighe.
8
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
La communication en tant que concept, est exhaustive dans le sens qu´elle se situe à tous les niveaux, à commencer par l'univers de la technologie et des outils de l'informatique, passant par le moindre moindre petit détail détail du quotidien. Qu'ils soient comportementaux comportementaux ou vestimentaires, v estimentaires, il s'agit toujours de signes voués à transmettre un message au service de la communication. communication. Il est à signaler que cette théorie suscite beaucoup de questions relatives à la transmission et la réception d'un message quelconque ; car au-delà de la communication elle-même les paramètres psychologiques, émotionnels, psychosociologiques psychosociologiques et sociopolitiques sociopolitiques sont autant de champs fonctionnels et pertinents, qui remettent en cause le schéma de la communication en tant que tel 1. Il n'en reste pas moins que la théorie de la communication fournit un schéma aisé dans la compréhension voire l'analyse de certaines situations langagières, tant que le langage semble être un élément incontournable dans la transmission du message. La langue est un fragment, non négligeable, du langage, et est désignée comme le code dans le schéma de la communication, d'où l'intérêt porté à cet élément, dans notre cas de figure. Tamazight en tant que langue, n'échappe pas aux lois de la linguistique linguistique qui régissent régissent toute toute langue. langue. Ainsi tant tant qu'il y a différents utilisateurs de tamazight, à l'oral comme à l'écrit, elle est vouée à subir toute cette mouvance qu'est la communication.
Cinq éléments majeurs constituent le schéma de la communication : l’émetteur (amesgal) , le récepteur (armas) , le
1 Voir
La parole intermédiaire, de François Flahault, Seuil, 1978, cha. I. 9
L’expression écrite en Tamazight
message (izen) , le canal (targa) et le code (angal) ; si si un seul élément manque la communication est faussée. Emetteur
Message
Amesgal
Izen
Récepteur Armas
Canal (targa ) Code (angal ) L'émetteur étant étant celui qui émet, soit oralement soit verbalement ou sous toutes autres manières, le message qui, lui, est le contenu du réfèrent. Ai La définition du « réfèrent » suscite beaucoup de débats
notamment philosophiques philosophiques 2 ; Néanmoins ce qui nous intéresse ici c'est le sens global, qui permettrait la compréhension du schéma ci-dessus. Le récepteur est est celui qui reçoit le message, mais selon "ce qu'il entend, écoute, comprend, admet, retient, et vit" 3 Le canal est le support matériel qui permet la réalisation du message . Le code étant le langage (au sens large) dont, la langue, qui peut être orale ou écrite. C'est justement le langage en tant que code, qui sera analysé voir défini par R.Jakobson, et que nous tenterons d'exposer cidessous. Le langage n'a pas pour seule et unique "fonction" de communiquer communiquer des informations. Il doit être étudié dans toute la variété de ses fonctions. Ces fonctions sont au nombre de six, liées aux facteurs constitutifs de tout procès linguistique. 2 Voir 3 Cf.
La Communication, sous la direction d'Abraham Moles, CEPL, 1971. Expression Communication , Francis Vanoye, Armand Colin, collection
U.p 10 4 cf Les fonctions du langage définies par R. Jacobson, in Expression Communication , Armand Colin. 10
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Tout procès linguistique suppose en effet un locuteur et un récepteur, un message, un contact (un canal physique et psychologique) entre locuteur et récepteur ; finalement un code commun aux deux protagonistes, ainsi qu'un contexte constituant la situation de communication. communication. : Elle est centrée sur
l'émetteur du message. Elle exprime l'attitude du sujet à l'égard de son message et de la situation. Elle apporte des informations sur les émotions, et les idées idées de l'émetteur. l'émetteur. Elle recouvre tous les moyens expressifs, comme elle tend à donner une émotion quelle soit vraie ou fausse.
elle est centrée sur le destinataire c'està-dire celui celui qui reçoit le message. Par exemple, exemple, dans l'image publicitaire, le message est centré sur les caractéristiques du récepteur (la cible) et ses réactions. Elle est centrée sur le contexte (le réfèrent). Son domaine est l'information véhiculée par le message. Il n’y a pas un écrit qui ne contienne pas cette fonction, du moment qu’il raite d’un sujet quelconque. Elle est centrée sur tout ce qui vise à établir ou à maintenir le contact avec le récepteur, elle sert à : - vérifier si le canal fonctionne, - Attirer l'attention du récepteur - Prolonger la communication ou l’interrompre. l’interrompre. C'est la 1ère fonction verbale à être acquise par les enfants ; chez eux la tendance à communiquer précède la capacité d'émettre ou de recevoir des messages porteurs d'informations. En général, la fonction phatique est nulle sur le plan de l'information. est centrée sur le message Elle est
et sur le code lui-même. Elle donne donne des explications sur le 11
L’expression écrite en Tamazight
code et son utilisation. Ainsi on peut poser telle question sur le sens d'un mot utilisé par le locuteur et méconnu de son interlocuteur, exemple : "Je ne vous comprends pas", "que voulez-vous dire par-là ?", "Avez-vous compris ce que je veux dire ?" ; toutes ces questions là servent à introduire, voir à déterminer la fonction métalinguistique à l’écrit. Le dictionnaire et l’encyclopédie restent, quant à eux, les outils métalinguistiques métalinguistiques par excellence : ils fournissent de plus amples informations informations sur tous types de questionnements. questionnements. Elle est centrée sur le message lui-même, mais surtout sur ce que vise le message. C’est une fonction qu’on peut relever dans les slogans publicitaires, et les slogans politiques ; elle est à détecter à travers la rhétorique de l’image notamment les figures de style utilisées par l'émetteur, intentionnellement ou bien sans intentions aucune. Ce qui est à signaler, c'est qu'il n'existe pas de message qui ne mette en œuvre qu'une seule fonction. La diversité des messages tient à la différence de hiérarchie entre ces fonctions ; ainsi JAKOBSON esquisse une typologie des discours. Les six fonctions du langage ne s'excluent pas l'une de l'autre, pas plus qu'elles ne sont forcements réunis dans un message donné. Il est aussi rare de trouver dans un message qu'une seule des six fonctions ; le plus souvent plusieurs de ces fonctions se superposent. On peut toutefois admettre admettre que dans dans un message donné, l'une ou l'autre de ces fonctions soit dominante. On peut compléter le schéma des six facteurs fondamentaux de la communication par un schéma correspondant des fonctions : Expressive
Référentielle Poétique Métalinguistique Phatique 12
Conative
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Chaque fonction du langage correspond au pronom personnel et son équivalent dans le schéma de la communication : Soit / F. Expressive ---- JE / NOUS (Nekk/ Nukni ) / Kemm / Kunwi / F. Conative ----- TU / VOUS ( Ke čč čč / Kunnemti ) F. Référentielle --- IL / ELLE ( Netta / Nettat / Nutni / Nutenti )
La théorie de la communication, et les fonctions du langage fournissent un modèle et un schéma de référence commode pour l'analyse, voir même l'exploitation de certains discours, il va de soi qu'on peut trouver les outils d'analyse de ces discours. La communication en tant qu'activité d'enseignement (relation enseignant/enseigné) se doit d'être rigoureuse, et de donner des distinctions entre les différents discours existant (narrer argumenter - décrire - exposer - exhorter - commenter) : «Toute activité intellectuelle conduit celui qui la pratique à créer des distinctions et à construire des types à l'intérieur de l'objet d'analyse »5. En tant qu'enseignante de la langue amazighe, on se rend compte que cette langue soulève à priori certaines difficultés sur le terrain. Le fait est que cette langue, longtemps considérée comme orale, est en train de vivre l'aventure de l’écrit ; d'abord les éléments de base à savoir : ponctuer, structurer son son texte, restent restent à enseigner. enseigner. Ensuite faire faire prendre conscience à l'apprenant la possibilité de produire des textes en tamazight, n'est pas chose facile : « Les enseignants qui travaillent forcément sur des textes et ont pour objet naturel de réflexion les discours des élèves, des médias, de la littérature, sont bien obligés de se poser des
5 Cit
: Dispaux (1984- 1999), in Les Textes types et prototypes. 13
L’expression écrite en Tamazight
questions relatives aux classements de ces textes et discours » 6 .
Une production touchant diverses dimensions : informer, argumenter, défendre une thèse, décrire ou narrer un événement, exposer… et autres ; ainsi faisant, il est indispensable de faire connaître le fonctionnement de chaque discours dans une situation de communication distincte ; c'est là où se situe le rôle premier de l'enseignant. Les objectifs de l'enseignement de tamazight, se doivent de tenir compte de toutes ces catégories de discours, ainsi par exemple prendre conscience de la possibilité de produire dans des dimensions informatives, argumentative, narratives de faits et d'événements ou descriptives d'objets et de lieux ; Alors la maîtrise de ces représentations "schématiques prototypiques" 7 peut avoir des conséquences très constructives sur des sujets amateurs ou novices, dans le domaine de l'écrit. Ainsi les travaux sur la production écrite (expression écrite), sous le contrrle de schémas textuels prototypiques, peuvent s'avérer très utile pour les utilisateurs de la langue à l'écrit. Il va de soi que chaque sorte ou type ou catégorie de discours fonctionne selon ses propres caractéristiques, d'où la prise de conscience des dénivellements dans les discours en général et le discours scientifique en particulier, c'est-à-dire le passage de l'énoncé informatif à l'énoncé explicatif. r is n tussna ) exige l'application de Ainsi le texte scientifique ( a ḍ ḍris procédés de l'exposition à savoir : énumérer-exposer ( sen ɛ ɛet et ) ḍ ) - expliquer ( zzegzi ) - définir ( bedu ) le ḍ analyser (ṣ le comparer (serwes )… )… Mais ce qui qui est encore plus important c'est la neutralité de l'émetteur ( amesgal ), ), ce qui implique son objectivité et son impartialité, évitant par la même, les jugements de valeur et les qualificatifs. qualificatifs. Pour la narration ou la catégorie narrative, il s'agit beaucoup plus de l'application des procédés formalistes discursifs, à savoir par exemple : le schéma actantiel de GREIMAS, 6 Cf
J M ADAM, in Les Textes Types et Prototypes, Edition Nathan, Paris.2001 p13 7 Voir Jean Michel ADAM Les textes types et prototypes, édition Nathan, PARIS 2001, P 13 14
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
également les procédés d'analyse proposés par TODOROV dans l'analyse de textes narratifs. En plus de l'implication directe ou indirecte de l'émetteur selon le type du récit, qu'il soit biographique biographique ou autobiographique autobiographique 8, qui de nos jours pose plus d'un problème, ou autre. Qu'il s'agisse d'un fait divers, d'une histoire imaginaire ou d'une interview journalistique, il est plus que nécessaire de donner à l'enseignement de tamazight toutes les particularités des procédés textuels universels ; Ce qui permettrait d'avoir un éventail de techniques de l'écriture surtout en expression écrite ; sous forme d'exercices d'application et de travaux dirigés à dessein de bien écrire et de bien rédiger dans le registre de langue voulu. Pour déterminer les niveaux de compétence des apprenants, on pourrait les soumettre à certaines applications : ponctuer un texte- saisir la technique du résumé et l'appliquer, exercice d'expansion. D'autres exercices sont à préconiser, par exemple : introduire les éléments appréciatifs dans des séquences descriptives, narratives, et ex positives. Cette démarche peut sembler un peu osée, mais elle parait nécessaire pour aller de l'avant, dans la production de textes, aussi timide soit-elle. soit-elle. Elle pourrait pourrait aider les enseignants de tamazight, surtout dans le cycle secondaire, dont le programme des langues se base nécessairement sur la typologie des textes. Si on fait l'analogie de toutes les fonctions du langage avec les textes écrits, on se rend compte que ces fonctions là peuvent se retrouver toutes dans un même texte ; seulement il peut y avoir une dominance de l'une ou l'autre fonction selon l'objectif visé par la production écrite elle-même. elle-même. Ainsi on peut parler de « catégorisation du discours » 9 et la distinction entre les 8 Voir
Jacques Lecarme, Eliane Lecarme, Tabone. L’autobiographie ; Armond Colin, Paris 1999. 9 cf J M Adam, in in Les textes types types et prototypes, Ed Nathan, Paris 2001. P 13. 15
L’expression écrite en Tamazight
différents types de discours, à l'écrit, reste fondamentale : « Catégorisation et catégorie sont des éléments fondamentaux, la plupart du temps inconscients de notre organisation de l'expérience » 10 .
la définition du schéma narratif prototypique "…est une suite de propositions liées et progressant vers une fin "11. FAYOL quant à lui parle d'intrigue et du passage d'un état initial à un état final, par le biais d'une transformation ; ce déroulement des faits s'étale ainsi dans le temps. La narration peut se subdiviser en deux tranches : tous les faits qui y sont narrés sont vrais et authentiques, dans ce genre de récit on peut trouver : - Le récit autobiographique : auto=soi même/ bio=vie / graphie = écriture. Ce qui veut dire écrire sa propre vie et histoire, telle qu'elle fut vécue ; l'exemple de Mouloud FERAOUN le fils du pauvre / mmi-s n ugellil ; aussi l’exemple i ṭ de Fadhma NAT MANSOUR Lhistoire de ma vie / Taq ṣ ṣi ṭ n tmeddurt-inu . - Le récit biographique : : il s'agit de narrer la vie d'une personne connue ou méconnue, morte ou vivante exemple : Mouloud MAMMERI Poèmes anciens de si Mohand Ou M'HAND. - Le récit historique : c’est une narration qui se base sur
des événements ou des faits divers, qui marquent la société où ils se produisent constituant une partie ou bien toute l'histoire d'un peuple ; exemple de la guerre d'Algérie . Un simple fait divers de l'actualité, devient quelques temps après un fait historique, exemple : Les événements du 11 septembre 2002 ; le tremblement de terre du 21 mai 2003.
10 Idem
11 ibidem
p45 16
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Entre le réel et l'irréel, l'imaginaire de l'écrivain, il n y a qu'un infime fil. fil. L'écrivain n'est-il pas le produit de sa société, société, qui agit sur lui et le façonne ? Mais comme comme il ne peut y avoir simultanéité / spontanéité entre l'œuvre littéraire et l'histoire, on ne peut parler d'un reflet fidèle de l’histoire ; à travers l'œuvre produite par un individu social "on ne peut tout de même pas nommer miroir d'une réalité ce qui, de toute évidence, ne la reflète pas de manière exacte" 12 Ainsi le rapport à l'histoire est sous-jacent on parle alors de point de vue. Tout l'imaginaire l'imaginaire que peut peut apporter un écrivain, relève de son point de vue ; c'est ainsi qu'un seul événement peut être relaté différemment par plusieurs écrivains. Dans ce sens on parle de "miroir brisé" 13, car même si l'écrivain s'inspire de la réalité pour produire un "texte littéraire", il y a toujours une part de fiction, qui fait la différence ; sinon on réduit l'œuvre littéraire à un document historique. - Le récit imaginaire : qu’il qu’il soit basé sur des faits réels ou fictifs, tant qu'il y a une part de subjectivité et création littéraire, il reste un récit imaginaire, l'exemple de L'incendie de Mohamed DIB ou bien Les chemins qui montent de Mouloud FERAOUN. Et plus récemment le récit d’Amer MEZDAD I ḍ ḍ d wass . Il va de soit que d'autres types d'écrits peuvent se greffer au récit, tels les récits de science fiction, le roman noir, le roman d'actions, le fantastique et le merveilleux d'où le le conte. Il y a également également la légende et le mythe qui qui restent difficiles à classer la vérification de leur authenticité voire de leur réalité reste délicate, et l'une des tâches les plus difficiles à réaliser. On juge généralement qu'un trait est spécifique à un type particulier de texte, quand 12 Cf
LENINE Vladimir Vladimir Ilitch Oulianov, Oulianov, sur l'art et la littérature. Paris ED Sociale 1957.P 27 13 LUCAKS parle de miroir brisé dans le sens que l'œuvre littéraire ne peut refleter la réalité telle quelle, chaque écrivain rajoute sa touche personnelle, ce qui fait la particularité de l'œuvre littéraire par opposition à l'œuvre historique. 17
L’expression écrite en Tamazight
celui-ci apparaît d'une manière ascèse fréquente dans ce type de texte et jugé rare dans les autres types textuels. Le texte type "narratif" " narratif" est caractérisé par un certain nombre de forme de surface dont : la présence de pronoms personnels, les déictiques temporels (aujourd'hui, hier, l'an passé, cette année…) ; Les organisations temporelles non déictiques tels (la date, un jour, le lendemain, il était une fois…. Il y'a aussi les organisateurs argumentatifs intra et méta intertextuels (mise en page, paragraphes, italiques… On retiendra aussi les caractéristiques suivantes : la fréquente apparition d'organisateurs temporels, mais aussi et surtout le discours direct ou indirect selon qu'on donne la parole, directement, au personnage, ou qu'on rapporte son discours. Autrement dit : un récit c'est la représentation d'un certains nombre de forces qui agissent en vue d'atteindre un objectif, ou d'empêcher l'autre d'atteindre cet objectif. objectif. On parle dans le récit beaucoup plus d'actant 14 que d’acteur ; représentant une force qui tend à une quête, mais qui peut entrer en conflit avec des forces opposées. Cet acteur est animé par des mobiles qui qui sont déterminés en partie par ce qu'il est, lui permettant de mener une suite d'actions. On peut représenter ce système de forces dans le schéma actantiel de GREIMAS : Destinateur ḍ Amsifa ḍ
Alliés
Héros
Objet
Asa ḍ ḍ
Ta ɣ awsa ɣ awsa
Amallal
Bénéficiaire Anermas
Opposants Amnamar
Quant à la structure du récit, il est évident que chaque histoire a un point de départ et un point point d'aboutissement. d'aboutissement. Le récit est une suite d'événement transformant une situation initiale en une situation nouvelle. Le récit obéit à la structure suivante : 1- Une situation initiale. 2- Le déroulement des événements. 14 Cf.
le schéma actantiel de GREIMAS. 18
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
3- Une situation finale. Tout texte répondant à cette structure, s'inscrit dans le type narratif. On retrouve le le récit dans le domaine de l'information l'information (récits de presse - faits divers - publicité - événements politiques ou sociaux. Dans les textes textes littéraires : contes légendes - romans - biographies - récits historiques nouvelles. Dans la bande bande dessinée dessinée : texte illustré par l'image. Argumenter consiste à défendre son point de vue afin qu'il soit partagé par le lecteur ; mais plus encore il s'agit de persuader et convaincre. convaincre. Le texte argumentatif est un texte à fonction essentiellement expressive et incitative. Une argumentation vise soit à entraîner quelqu'un à juger ou à agir dans le sens que l'on désire. D'une façon générale, le discours argumentatif est défini comme : "visant à intervenir sur les opinions, attitudes ou comportement d'un interlocuteur ou d'un auditeur, en rendant crédible ou acceptable un énoncé, appuyé, selon des modalités diverses, sur un autre" 15 .
L'argumentation peut être simple ou dialectique : elle est simple lorsqu’il y a un seul point de vue à défendre ; elle est dialectique lorsqu'il y a deux points de vue, généralement contradictoires, à défendre : le pour et le contre. L'argumentation est souvent assimilée au raisonnement logique, d'où l'utilisation des connecteurs, d'arguments, d'exemples et souvent la présence d'un avis personnel ; mais surtout l'utilisation d'une stratégie argumentative :
"… une fréquence plus grande de la ponctuation, de modalité, et de procédures de connexion non temporelles dans le texte de type argumentatif" 16
L'argumentation est présente essentiellement : dans le discours politique, économique, juridique ; mais aussi dans la presse
15 VOIR
J M ADAM in Les textes textes : types et prototypes. Édition NATHAN, NATHAN, 1992, p 154. 16 J M ADAM in Les textes : types types et prototypes. Édition NATHAN, NATHAN, 1992, p155. 19
L’expression écrite en Tamazight
écrite ou orale, les livres, la publicité tant qu'elle vise à séduire. Elle est présente dans le discours, c'est ce qui explique son importance. Quand on argumente, il faut toucher la raison, la sensibilité et la volonté du récepteur. L'idée directrice que l'on veut défendre défendre est la thèse. Pour soutenir cette thèse il faut apporter des preuves des justificatifs, et un raisonnement ce qu'on appelle communément des arguments . Les arguments sont souvent illustrés par des exemples ; ces derniers sont utilisés soit pour donner plus de valeur et crédibilité au propos ou bien ils peuvent être euxmêmes, et à eux seuls, des arguments soutenant la démonstration. La structure ou la composition du texte argumentatif contient à priori trois étapes importantes (valables dans toute rédaction didactique) les quelles sont : - L’introduction. L’introduction. - Le développement. - La conclusion ou la synthèse. La thèse à développer doit forcément apparaître dans l’introduction ; généralement il s'agit d'une question de départ ou d’une problématique que la thèse pose. Dans la deuxième deuxième étape, il s'agit d'exposer d'exposer les arguments. arguments. C'est l'étape de la discussion et où tout est mis en exergue afin de défendre son point de vue. Tout cela se fait selon la progression de la pensée. Il est clair que si les arguments sont mis en associations il s'agit de défendre une seule thèse, et donc un seul point de vue. Mais si les arguments sont mis en opposition, il s'agit dans ce cas là d'une argumentation dialectique, c'est-à-dire qu'on expose deux points de vue différents voir contradictoires. Ce qui est à signaler et qui est d'une importance capitale dans le raisonnement argumentatif, c'est que les arguments sont toujours classés, du moins important au plus important. Autrement dit l'argument que l'on considère moindre doit être mis en premier, et celui qui est considéré comme important, 20
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
pouvant avoir une incidence et provoquer une réaction chez le récepteur, est mis en dernier ; sachant que c'est toujours le dernier argument qui reste dans la mémoire du récepteur. La dernière étape, c'est-à-dire la conclusion ou la synthèse, consiste à rassembler les arguments en les résumant en faveur de l'une ou l'autre thèse ; prouvant enfin et clairement la position de l'émetteur. Le raisonnement dans un texte argumentatif met en relation une idée, un fait avec ses causes, ses conséquences, ses buts, ses conditions et ses oppositions. oppositions. C'est dans ce sens que l'on trouve l'utilisation des articulateurs logiques, des verbes d'opinion. Néanmoins, en tamazight les verbes d'opinion correspondent à des locutions ou des expressions, exemple : ri ɣ ef akken d-nnan, ɣ ef ef akken d- Ɣ ef akken ẓ ri ɣ , akken i ttwali ɣ ɣ , ɣ ef kan, akken ssne ɣ a ur-i nekk, ɣ ef ef le ḥ s ab-inu, ḥ kan, ɣ timsal (lec ɣ ɣal), l), ɣ ur-i ḥsab-inu, ɣ , ẓ ri ɣ , akka i fehme ɣ ɣ , rray-inu, ɣi-w... i-w... akken wehha ɣ ri ɣ rray-inu, ɣ ef ef leb ɣ
Exhorter suppose non seulement argumenter et convaincre l’autre, mais surtout l’ordonner, l’encourager, le pousser à avoir une prise de position, voir à agir. Le type injonctif incite à l’action, il interpelle directement le récepteur ou le destinataire afin qu’il réagisse. Il peut être un appel, un texte religieux ou bien un texte publicitaire. Dans le texte exhortatif / injonctif, c’est la fonction conative incitative qui domine, du fait que l’on s’adresse directement au récepteur, sa tâche est donc pragmatique dans le sens qu’elle accorde la primauté à l’action. L’autre fonction dominante dans ce type de texte c’est la fonction expressive / émotive : le destinateur où l’émetteur (Amesgal ) use de toutes ses émotions afin de pousser son lecteur / récepteur ( Armas ) à agir. L’emploi de l’impératif est suggéré par l’utilisation, en a tamazight, des expressions injonctives telles que : « Yessefk l ḥ ḥal l (fell-a ɣ ɣ / fell-awen) ; illaq ; ur illaq ara ; lemmer d leb ɣ ɣ i ; ɣ / ḥal l (fell-a ɣ ɣ / bessif (fell-a ɣ / fell-awen) ; yewwi-d l ḥ a / fell-awen) ; d tagnit i d-yennan akka… atg ». ». 21
L’expression écrite en Tamazight
Les caractéristiques de l’exhortation sont à relever surtout au niveau de la forme : Les éléments périphériques sont primordiaux dans ce type d’écrit. Le destinateur ainsi que le destinataire doivent être mentionnés, c’est à dire que l’on devrait impérativement connaître qui est l’émetteur et à qui s’adresse-il ; d’où la nécessité d’avoir de plus amples informations sur le destinateur du message et son destinataire. Souvent le texte appel est écrit sous forme de phrases, donc absence de paragraphes. Ensuite l’emploi excessif du caractère gras, utilisé à dessein d’attirer voir de capter toute l’attention du récepteur. Enfin on peut relever l’implication de l’émetteur, en tant que pluriel et non pas en tant que singulier (nous « nukni » au lieu de je/moi «nekkini »). Cette technique d’ecriture permet de mettre le récepteur en confiance il saura, ainsi, que l’émetteur du message partage tout avec lui ; de cette façon le destinateur obtiendra ce qu’il voudra de son destinataire. Exposer implique qu'on mette en valeur, qu'on divulgue ou qu'on étale des idées voir des informations informations scientifiques ; il s'agit d'un genre à fonctions essentiellement référentielle et informative. Il s'agit d' un agencement des idées dans un texte 17 le texte ex positif est un texte où on exprime de l'information limitée aux faits ou à des idées théoriques, c'est un genre qui doit être utilisé surtout dans les dissertations et/ou des prises de paroles en situation scolaire ; il poursuit un but pédagogique car il expose des idées techniques et scientifiques. Il est à signaler que le texte expositif apparaît comme un énoncé tendant à présenter présenter objectivement objectivement un fait. fait. Cependant un auteur peut rapporter sa propre expérience personnelle, il écrit alors à la première personne (je) et véhicule une dimension affective. Selon DJONSON celui qui produit un texte de type ex positif, doit avoir la capacité de se distancier de son 17 Définition
de COIRIER et AL, in textes types et prototypes, p155 22
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
texte, et de procéder à des généralisations et des analyses plutôt que de se cantonner à sa propre expérience personnelle 18 .
Un texte est dit objectif, ce qui est visé dans le texte expositif c'est la neutralité, lorsque les marques de la présence de l'auteur s'effacent au profit profit de de ce qui représente l'objet. La description est utilitaire, documentaire, objective.
Le texte expositif se caractérise par une visée pédagogique, celle de communiquer un savoir. Ainsi les moyens, voir les outils mis en œuvre pour présenter, expliquer et préciser ce savoir sont multiples. L’une des caractéristiques majeures de l’exposition sur le plan du contenu : la prédominance de la fonction référentielle ; en ce sens l’information reste le fil conducteur de la composition expositive ou explicative, c’est ainsi qu’on pourrait l’appeler texte informatif . Il s’agit de la mise en évidence d’un modèle structurel du système d’articulation qui assure la cohérence des énoncés existants dans le type de texte expositif. Pour se faire on a recours à : : elle s’articule autour d’un paradoxe à corriger ou bien d’un fait établi. : Peut être plus ou moins longue ; elle sert à annoncer ce qui va être dit. L’auteur peut utiliser les articulateurs logiques qui modulent les idées et qui introduisent des nuances de sens, a, maca, s wayes… atg. notamment : acku, imi, s wakka, lad ɣ ɣ a, En général le texte expositif peut être composé de trois types d’énoncés20 : - Un énoncé descriptif descriptif qui présente présente le phénomène en question. - Un énoncé explicatif qui analyse le fonctionnement d’un mécanisme donné. 18 In
textes types et prototypes, Jean Michel ADAM, p 158 ; guide du professeur 3 èmeAS français, (collectif), institut pédagogique pédagogique national, Alger 1990/1991 20 Voir COLTIER.D Approche du texte explicatif, pratique n°51. 19 cf
23
L’expression écrite en Tamazight
- Un énoncé « balise » constitué par les commentaires de l’auteur qui lui servent pour introduire sa vision des choses. c hoses. Il faut préciser que les différents énoncés, déjà cités, s’imbriquent et forment un tout ; le texte expositif est alors écrit à l’indicatif et à la 3 ème personne, affichant ainsi l’impersonnalité à dessein de présenter objectivement et avec neutralité un fait. Le texte expositif utilise des procédés types spécifiques, lesquels sont : 1- Observation / Annay 2- Comparaison / Aserwes 3- Illustration ou exemples / Imedyaten 4- Enumération / Asmiwer 5- Définition / Tabadut 6- Description / Aglam 7- Analyse / Tasle ṭ ṭ 8- Fonction / Tawuri L’illustration sert à appuyer les dires de l’auteur soit par le biais de citations (en faisant référence à d’autres travaux) soit par l’utilisation de photos, de schémas, de calligrammes et d’histogrammes ; ainsi l’illustration reste un procédé très flexible. La poésie regroupe : le poème, le dicton, le proverbe et la chanson ; de là la fonction poétique est en œuvre dans ces divers messages (cités ci-dessus), en plus du message publicitaire. Le texte poétique, dont le poème, est défini comme un type de message où la fonction poétique est dominante, sa spécificité est décelable selon -Jakobson- à six niveaux : 1- au niveau typographique : la disposition du texte. 2- au niveau métrique : selon la présence ou l’absence de strophes, de vers ou des pieds. 3- au niveau prosodique : le rythme, l’accent et la pause. 4- au niveau syntaxique : l’analyse des écarts et de l’anaphore. 24
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
5- au niveau des figures de rhétorique : l’analyse des métaphores et autres figures de styles. 6- au niveau sémantique : l’étude du / des sens et l’identification des isotopies de sens. La poésie est souvent écrite en vers, la fonction qui y domine est la fonction poétique ainsi la versification et la métrique forment son essence. La fonction poétique peut-être dégagée par le truchement des figures de styles qui la compose. Sa rythmique sa consonance ainsi que sa prosodie font la particularité typique de toute poésie, elle reste valable dans toutes les langues et à travers toutes les époques. Parmi les figures de style qui forment la particularité de la poésie dont l’asefru amazigh : - La comparaison / Aserwes rut - La rime / Tame ɣ ɣ rut - La métaphore / - Le contraste / Anemgal - Rythme / Anya - Refrain / Tasetna - Parodie / Tamkadan Les autres fonctions du langage, dont la référentielle et l’expressive, peuvent s’y greffer également puisque la poésie traite de divers thèmes, et reste l’expression fidèle de son producteur. Les textes poétiques renvoient à une situation extérieure vécue : la guerre, la violence, la mort, l’injustice, l’amour. La poésie fait partie intégrante de l’histoire (individuelle ou collective) dont elle ponctue les moments.
: Tira n teqsi ṭ seg uzenzi ɣ n Greimas. ɣ n 25
L’expression écrite en Tamazight
Si kra n iferdisen uzenzi ɣ -agi, -agi, tzemrem ad te ḥkum taqsiṭ n uɛeṭṭar mgal wa ɣ zen. zen.
Destinateur = amsifad
Objet = Ta ɣ awsa awsa
Bénéficiaire = Anermas
D sseṭan
Aman n sebɛa lebḥur
Aɛeṭṭar yu ɣ al al d sselṭan
Allié = amallal
Héro = Aṣaḍ
Opposant = Amnamar
Am ɣ ar ar azemni
Aɛeṭṭar
Wa ɣ zen zen bu sebɛa iqerra
Di zzman aqdim, di tmurt n leqbayel, yella yiwen ugellid ɣ ur-s ur-s yelli-s ; aggur deg yigenni, nettat di lqa ɛa, siwa nettat i yesɛa ; tekker-d di l ɛezza d ttnefxa. Kra n win i tt yeẓran, yewhem di zzin-is, da ɣ netta netta tuget n yelm ẓ yen b ɣ an an ad tt-a ɣ en. en. Yiwen wass, nnejma ɛen-d inexḍaben ɣ er er te ɣ remt remt ad d-tefren yelli-s n ugellid yiwen deg-sen. Ur yelli win i s-ye ččuren tiṭ, wa izad wa ixus. Nettat, yu ɣ lḥal, yiwen kan i yewin ul-is, d aɛeṭṭar, tẓerr-it kan s tuffra n baba-s, lame ɛna ur d-yeddi ara gar-asen, tenṭeq ɣ er er ugellid, inna-yas : - “Anwa i ɣ ef ef yers lwaṭer-im, ihi ?”. Tessusem, tkukra ad d-tini ayen i s-yellan deg wul, tugad ahat ad t-yagi. Tu ɣ al al tegzem-itt di rray, tudder-as-t-id, tenna-yas : - “D aɛeṭṭar a baba !”. Agellid yeqqim di temsalt. Amek ara yefk yelli-s i u ɛeṭṭar ? A ɣ bel-is bel-is amezwaru d rrezg n yelli-s, ad taf iman-is, lame ɛna, aɛeṭṭar mačči d ṣṣenf-is, ɣ ef ef waya isres-as ccer ṭ : - “Ilaq ad d-yawi aman n seb ɛa lebḥur”. Aɛeṭṭar iɛweq amek ara yexdem, ad d-yawi aman-nni, ur yessin, ur yeẓri amek : ad yeqqim, taqcic-nni ad as-tru ḥ ! Ar 26
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
taggara yebges ad ye ṭṭef abrid n unadi, yemlal-d d wem ɣ ar ar azemni, iwelleh-it, yemla-yas abrid ara ya ɣ . Yejba ɣ er er wadeg. Deg umecwar-is, yemmuger-d ugur i ɛekker-it, d awa ɣ zen zen bu sebɛa yiqerra, yem ɛentar yid-s almi s-yessafeg iqerra-ines, yiwen deffir wayeḍ yewweḍ ɣ er er teɛwint ; yugem-d, yu ɣ al-d al-d s waman n seb ɛa lebḥur srid ɣ er er tgelda. Mi iwala akken yelli-s di tumert, ihuzz aqerru-s yenna : - “Win yu ɣ em em zwa ǧ n wul-is, d win i d tawant-is fi ḥel ma yessed uqeffa”. Gan tame ɣ ra, ra, teṭṭef sebɛa wuḍan d sebɛa wussan, a ɛeṭṭar yu ɣ al al d sselṭan. Si kra imeslayen i d-iteddun ḥkut-d taqsiṭ i wen yehwan : Timmuz ɣ a, a, lḥeq, tilelli, tayri, taddart, tame ṭṭut, tamacahut, taqbaylit, tirrugza, izerfan, amhay, tirga, lehwa, asirem, taywat, aman, tala, tannumi, argaz, rre ẓq. Tiririt : Yella di lemtel “Tayri am temda lqayen, a ḥlil ma ye ɣ li li wemdan ɣ er-s”. er-s”. Di taddart n At Wel ḥa ǧ, yettidir yiwen wergaz, tecrek-it tayri meqqren akked yiwet tme ṭṭut yu ɣ tannumi tannumi i ẓerr-itt deg webrid n tala mi ara d-tagem. Tadyant-nsen tecba tamacahut, ulac win ur nesli yes-s. Ferru ǧa d taqbaylit iḥemmlen tilelli yerna te ṭṭef di lḥerma-s, tessen tilisa-s, netta d Yidir iqeddec ɣ ef ef timmuz ɣ a, a, yettnaḍaḥ ɣ ef ef izerfan n wemdan, ɣ er er ɣ ur-s ur-s ẓẓur yettaẓ gar lḥeq yettifrir, yekseb tirrugza. D ayen i ye ǧǧan Ferru ǧa t ḥemmel-it nezzeh, d win i d amna ɣ n tirga-s. Asirem-ines ad mlilen, ad s ɛeddin tudert-nsen akken di rrezg d lehna. Tesla yemma-s, teqlale ḥ, tekcem-itt tugdi, tkukra. Akka, akka i d tasa n tyemmat! Te ṭṭef yelli-s, tweṣṣa-tt, tenna-yas : - “A yelli, aman d laman lame ɛna si laman i d-yekka lxuf”. Ferru ǧa tefhem acu i d-teqsed, terra-yas : - ”Kkes a ɣ bel bel a yemma, te ẓriḍ acu i d-trebba ḍ”. 27
L’expression écrite en Tamazight
Zrin wussan, yusa-d ɣ er er lexḍubegga, ww ḍen ɣ er er leb ɣ i-nsen i-nsen dduklen di sin. Awalen i nessexdem di teqsi ṭ-agi : Targit, tayri, tamurt, tayemmat, Tilleli, tadukli, tafat, le ḥzen, asirem, layas, Rebbi, i ṭij, tigzirt, adrar, ussan, allen, l ɣ erba, erba, nnif, uḍan, tafsut. Yiwen wass deg wussan n Rebbi, deg yiwet tegzirt, tella yiwet teqbaylit isem-is Tilleli, argaz-is Idir izger i leb ḥer tu ɣ alalas tmurt l ɣ erba d axam-is. ɣ erba ab-as tafat, Ɛeddan wussan ac ḥal ur d-iban isali fell-as, Tilleli t ɣ ab-as izde ɣ -itt -itt leḥzen, izga ime ṭṭi deg wallen-is. Ɣ ef ef akken ɣ ezifit ezifit wuḍan fell-as. Yussa-tt-id Idir deg yiwet targit, ibedd-d ɣ ur-s, ur-s, zun akken d tilawt, la s-d-yeqqar : - “A Tilleli, a yelli-s n niff d yise ɣ , ur qeṭṭeɛ ara layas, yiwen wass tafsut ad d-tezzi, i ṭij fell-am ad yeflali, dulaqrar ad d-tban tafat, ar ǧu-yi ad d-u ɣ ale ale ɣ ”. ”. Terra-yas-d Tilelli, tenna-yas : - ”Tadukli i ɣ i-yeccerken, i-yeccerken, d ayen ur tettu ɣ ara, ala ke čč i d amwanes n wul-iw, l ɣ erba-k erba-k tḍul seg wasmi t ɣ abe abeḍ rwi ɣ ɣ lḥif ɣ deg wedrar-agi n twa ɣ it, it, lamaɛna akken yeb ɣ u yilli l ḥal, ẓri ɣ yiwen wass ad d-tezzi ḍ ɣ ur-i, ur-i, umne ɣ s s usirem-agi, la k-ttra ǧu ɣ ad d-tu ɣ ale aleḍ am nekk am tarwa-k, u ɣ al-d, al-d, ti ɣ ri n tyemmat ad ɣ ri ak-d-tessawal !”. Récit par image Tagi d taqsi ṭ n imeddukal deg wennar n u ɣ erbaz… erbaz… D acu ten yu ɣ en en ?… Deg yiwen weḍris ḥkut-d ayen twalam.
28
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
: Yiwen wass deg wussan n tefsut, tafukt te ḥma, ije ǧǧigen fsan, ula d ifrax cennun. D azal ff ɣ en-d werrac ɣ er er wennar n ɣ en-d u ɣ erbaz erbaz ad sgunfen ne ɣ ad ad uraren. Tennejma ɛ-d yiwet terbaɛt, tetturar llabil. Ɣ ilas ilas yewwi-d iman-is nezzeh di ṣṣenf-agi n wurar, yufrar-d gar tuzya-s. Gar imeddukal-is, yella Yuba, yettasem seg-s, ur t-iḥemmel ara, d ɣ a yezga yettna ɣ yid-s. Ayen yeb ɣ u ixdem-it, ad d-yekk mgal-is, ad t-inamer, ad as yeddu di nneqma. Ɣ ilas ilas yettaf-d Yuba di te ɣ mert, mert, yewwet-it, iḥuza-t, yesɛedda tummest (tineqqi ṭ). Yuba neṭ gen gen isufa n 29
L’expression écrite en Tamazight
wurfan-is, ur yu ḥtam ara almi yemme ɣ , yekres lbunya-s, yewwet-it. Si ṭṭaqa n wurfan, yen ṭeq Ɣ ilas, ilas, yenna-yas : - “Ayen a bu txidas i tettagi ḍ tidet ? ». Yerra-yas-d Yuba : - ”Ccah, yehwa-yi…” Send ad yekfu awal, yerra-yas tun ṭict. Tekker gar-asen, msexwa ḍen, yekker zzhiḍ d nnfiḍ. Imeddukal-nsen gren-d iman-nsen ad ten-frun. Ɛerḍen ad snesren, ur zmiren. Aselmad yesla, izuzzel-d ɣ ur-sen, ur-sen, yekka-d gar-asen. Ci ṭ acemma, yebda ihedder-asen, ittwe ṣṣi-ten ɣ er er tegmat d tdukli. Akken ad rren aḍar, ur ttemceččawen ara ssyin d afella yessuter deg-sen ad msurafen lame ɛna Yuba d Ɣ ilas, ilas, yal yiwen deg-sen yugi ad yerreẓ ɣ er er wayeḍ. Aselmad, iɛuqeb-iten, isbedd-iten ɣ er er tzemmurt, ifassen qqnen er deffir. Iḥettem fell-asen ad qqimen akken almi d taggara n ɣ er uzal. Ccwal yettawi-d ala ayen ur nelhi, akken yenna umedyaz deg wawal-is : - “Qqaren i yeshel imer ẓi, i iweɛren d taggara-s a ḥezzeb mi ara yili i ccwal yett ḥuddu tilas”. : Ass-nni iṭij icreq-d, igenni ye ṣfa, zhan warrac-nni i d yef ɣ en ɣ er wennar akken ad le ɛben. Salim, Ɛli, Muḥend d Murad leɛben « tiquqac », xtaren yiwet tekwat akken ad le ɛben lwaḥid yal yiwen s nnuba-s. Salim ur s-d-yehwi ara lla ɛb n Murad yenna-yas : - “Dayen t ɛedda nnuba-k txe ṣreḍ !”. Murad yuẓẓaf yerra-yas : - ”Ala ur xṣire ɣ ara ara ḥuza ɣ taquqact-inek, taquqact-inek, d ke čč ara iḥebsen !“. Seg wa ɣ er er wa, yekker ccwal d ameqqran, ye ɛreḍ Muḥend d Ɛli ad ten-frun ur saww ḍen ɣ er er kra. Almi ssaw ḍen ɣ er er wemberrez s ufus ; ssyin yusa-d uselmad-nsen, s tazla akk d wurrif : - “D acu akka i ken-yu ɣ en en ? Ay ɣ er er tettna ɣ em em ?”. Yiwen yeqqar-as dwa waye ḍ yeqqar-as d wihin. Ɣ er er taggara, d isin yid-sen xell ṣen ɣ ef ef ccwal d-ssekren, tamara ur ten-terri.
30
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Sfehmet-d inzan i d-iteddun, imir ḥkut-d tiqsiḍin seg yinzan-agi : - Yuker ḥedre ɣ , yeggul ummne ɣ . - Atmaten d atmaten a ɛebbuḍ yebḍa-ten. - Si laman i d-yekka lxuf. - Yella welba ɛḍ yella ulac-it, yella waye ḍ ulac-it yella. : Ad teḍru tedyant zdat-k, ixdem-itt walba ɛḍ, mi ara tyettgalla ur yexdim kra, ad tcukte ḍ deg ḥasbed ad yenker ad yettgalla yiman-ik ad k-yeskiddeb yerna tettwali ḍ, nezmer ad d-nini : “Ad k-yewwet ad yezwir ɣ er er ucetki”, ucetki”, “ad yekkat yettru”. Ad illin d atmaten mi ara yilin d imecta ḥ, di tem ɣ er-nsen, er-nsen, ad mfaraqen ɣ ef ef trika, ne ɣ ayla ne ɣ cci, s wakka yezmer ad msawaḍen ɣ er er tmen ɣ it. it. “... Mi me ẓẓiyit d atmaten, mi meqqrit ferqen dayen”. “Ibeddel adrum s we ɣ rum”. rum”. Ḥader win ara k-d yeḍsen deg wudem, defir-k igezzem am lmus, ad as-txedme ḍ laman, ad as-te ḥkuḍ lbaḍna-k, d netta ara yezwiren ɣ er er ḍḍerik : “laman wwin-t waman“, “tixsi, ɣ ef ef akken d-nnan, d idammen-is i tt-yen ɣ an“. an“. Yiwen yedder ile ḥḥu, yettɛici kan ur yewwi ur yerri, waye ḍ ɣ as as yemmut yisem-is d umeslay-is d wayen d-ye ǧǧa yettunebdar am Sliman Ɛzem, Mulud Mɛemri, d wiyaḍ nniḍen. Ad d-ḥku ɣ taqsi taqsiṭ ɣ ur ur icuba yal inzi : Ḥekkun ɣ ef zzman-nni n zik, llan sin watmaten, zgan akken i teddun, ulac win izemren ad ten-yeb ḍu. Medden ur ḥemmlen ara akken, ttmenyafen ccwal gar watmaten wala tagmat gar-asen. Yekcem yiwen wemdan gar-asen, ye ẓẓa tamenḥast deg-sen, ame ẓ yan-nni wis sin, d netta i d amenzu, d bab n rray ; yiwen wass, yesla-yas i Ɛmer-nni yessefra ɣ di gma-s, inecceb-it ɣ er er beṭṭu. Di taggara, yerra-yas gma-s-nni : “ Tesɛid lḥeq, seg wasmi d-nekker, d netta i ijem ɛen ayen i d ye ǧǧa baba, wer ǧin iyi-d-iṣaḥ ula d awal jma ɛ liman ad tt-fru ɣ ɣ ṭṭwamen n taddart ad a ɣ -b yid-s, ad d-awi ɣ -bḍun”. Imeslayen31
L’expression écrite en Tamazight
nni n gma-s, deg wul-is ɣ zan zan agḍi, skerfen-t, ur yerra deg-s, ye ǧɛel iḍed n tegmat ye ǧhed, zi ɣ yehtuta, yendeq. Azekka-nni, ɣ yehtuta, tafejrit, yejba s a ẓekka n baba-s, yettru, yesse ɣ ben ben ɣ ef ef wayen yeḍran yid-s. Mi yuli yi ṭij, iḍal ɣ ef ef t ɣ altin yu ɣ al al s axxam, ci ṭ ɣ altin akken, yeččur-d wexxam, yezwar-d Ɛmer, ḍefren-t-id lejmaɛ akk d gma-s. Wehmen at lejma ɛ, ur telli ssebba i ɣ ef ef ara bḍun, ur yelli umennu ɣ , ur yelli u ḥeccir gar-asen. In ṭeq-d Ɛmer : - “Wellah ar wehme ɣ mi mi sli ɣ ɣ yeb ɣ a ad yebḍu, d gma-s. Nekk nhi ɣ -t ɣ er er lxir, nni ɣ -as -as ur d-tewwi ḍ ara abrid, ɛder iman-ik, ɣ -t ad k-kkaten medden d inzi.” Yettgalla, yettawwi yettarra deg wawal amzun ma čči s ɣ ur-s ur-s i d-tekka t yita. Argaz, ttawint-t kan tewhamin, yumen ur yumin, yesla-yas s ume ẓẓu ɣ -is -is yesmencif di gma-s, yu ɣ al al ihuzz aqerruy-is yenna : - “Yuker ḥedre ɣ , yeggul umnne ɣ !”. !”. D tameddit n wass, te ɣ li-d li-d tesmuḍi, ff ɣ e ɣ -d -d s abraḥ ad qqime ɣ ciṭ d nna Kulla, ufi ɣ Je ǧǧiga d Linda zwarent-iyi, ɣ ɣ ef tewwi-yasent-d awal, ur ẓri ɣ ef wacu, qqime ɣ d tama-s, smeḥsise ɣ -as. -as. - “…Tzerziren wussan d affug, yefsi wedfel deg yidurar, nemmuger tafsut s wurar. Yewwe ḍ-d mayyu, lawan n tmegra, d tikli s annar. Xas akken M ḥend yezde ɣ di lḥara ufella, Yidir terra-t-id tejmaɛt d akessar, wer ǧin ṭṭifen abrid n uza ɣ ar ar yal yiwen i yiman-is, zgan akken i ddukulen tiddemcect ad megren tirni. Tezdi-ten tegmat, tecrek-iten tgella d lemle ḥ. Lameɛna, aseggas-nni, ma čči am tannumi, tezwar tmedda s amkan. Tadyant ye ḍran, tejreḥ ulawen, teqqim deg waktayen”. Tenṭeq-d Je ǧǧiga, testeqsa-tt : - “D acu i ye ḍran ?”. Teḍfer nna Kulla awal-is tenna : - “ Mi yebra uzizwu, yerre ẓ yiṭij, iṣubb-d Mḥend ad yawi abrid en srid s aza ɣ ar. ar. ɣ er lexla, iɛedda tawwurt ta ɛeẓẓugt yessufu ɣ en Mi izeggen amecwar, i ḍegger tiṭ-is metwal lmelk-nni u ɣ ur ur iteddu, iwala argaz, yett ḥuccu s wemger arumi. Yesme ɛqal, ahaqel ttulsent wallen-is, ur yefriz ara ! Yu ɣ al al yessem ɣ er er 32
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ijiqdan almi yewwe ḍ. Akken kan i t-ye ɛqel d gma-s U Yidir, neṭ gen gen isufa n wurfan-is. wurfan-is. Ibedd di lek ḍer yenna-yas : - “Ad tserseḍ amger-nni ne ɣ ass-a wissen amek fell-ak”. Winna ur s-d-yerri ara awal, yefka-yas-d tame ẓẓu ɣ t n uḥeddad. Ɣ er er ɣ ur-s ur-s ula i t-id-yewwin ɣ er er din, yejbed amur-is gar watmaten-is. Ma d Mḥend yugi be ṭṭu-nni, tṣaḥ-it-id yir tes ɣ art. art. Yečča timess. Ters-as tunfi ṭ ɣ ef ef timiṭ, simmal U Yidir yettkemmil aḥuccu, simmal ttenfufudent tiqqad. Yemme ɣ ad as-d-yekkes amger-nni, ttem ɛentaren, yal wa ijebbed ɣ er er tama-s. Yiwen deg-sen ur yefki mayna almi s-d-yennser, tiyita teffe ɣ -as -as afus. Yenta wemger deg yiberdi n M ḥend, tewwet tbuzerraqt n yidammen, tga ta ḥemmalt. Yemmame ḍ asurif, yu ɣ al al yeggumma ad yem ḥiḥed, yebberttax ɣ er er lqaɛa, yeffe ɣ -it -it ɣ er”. izi ɣ er”. Akken d-refde ɣ allen-iw, fu ǧǧe ɣ ɣ ef nna Kulla m ɛemɛent-d ɣ ɣ ef ɣ -as wallen-is d ime ṭṭawen. Nni ɣ -as : - “ Imir kan, yemmut ?” Terra-yi-d : ɣ -am - “Nni ɣ -am a yelli, le ḥzeb yerra leqḍa, ur yelli wacu ara nawi yid-ne ɣ , siwa tardast n lekfen, urant deg-s lef ɛayel-nne ɣ . Lameɛna ǧǧan-t-id imezwura : Atmaten d atmaten, a ɛebbuḍ yebḍa-ten”. Llan yemdanen ttbeddilen udmawen, cban tata, ma čči d udem ara d-fken ass-a iss ara d-banen azekka. Llan wiya ḍ d at nniya d ṣṣfa deg-sen deg-sen tacrurt ur ur telli. telli. Farid, Farid, ixeddem ixeddem ɣ ef ef laẓ-is, yeqqim ɣ ur ur yiman-is, d yiwen ilem ẓi yettawin dderk, ur yettcuḥḥu ara i tezmert-is, ur yett ɣ ullu ullu ara. Ayen i ye ǧǧan amɛellem-is ad t-yessimen ɣ ef ef tḥanut-is. Lad ɣ a, a, ddeqs aya i ixeddem ɣ ur-s. ur-s. Yiwen wass, ye ɣ li-yas-d li-yas-d cc ɣ el el n lefwat, yewwid ad t-yeqḍu, iɛewweq amek ara yexdem. Yu ɣ al al yenna-yas i umeddakel-is : - “Ttxil-k ma ur iyi-d-tbedde ḍ, si leɛḍil ad d-u ɣ ale ale ɣ , ur ttɛeṭṭile ɣ ara”. ara”. Yerra-yas : - “Ruḥ kan, kkes a ɣ bel”. bel”. 33
L’expression écrite en Tamazight
Zi ɣ ɣ ur yumin yewwe ḍ-d wass yettraju ac ḥal : yetterɛiɛic, ur yurig, ur iqegged afus-is, immazed, yeddem i ṣurdiyen. Zrin wussan, Farid ur d-yetkaki s umeddakel-is i s-yu ɣ alen alen d azrem n uqelmun. Almi d ass ideg d-tebba ɛzaq tidet, d ayen umi qqaren : Si laman i d-yekka lxuf, i yesgermed Farid, ix ẓer ameddakel-nni ameddakel-nni i t-i ɣ urren, urren, iḍeqqer-as asefru-agi : tadukli d le ḥbab / Imi tamusni t ɣ ab ab Ɛuhde ɣ tadukli Imi wid nerra d le ḥbab / Ukud nemjerrab Almi la tṣiḥin fell-i / Ay ul-iw berka-k tteqzab Ur teddu d wa ɛrab / Wala lyahud irkelli
Imdanen n ddunit merra ur ɛdilen ara, mgaraden deg waṭas n temsal, ama di ṣṣifa, ama di lefhama, ama di leqdic. Ṣṣifa ur tesɛi ara azal, ayen i yes ɛan azal d lefhama d leqdic : Wa ad t-tafeḍ yesɛa lefhama, yessemras-itt di leqdic-is, waye ḍ ad t-tafeḍ yedder kan, am zun ulac-it, ur ine ṭṭeq ur yesenṭaq. Sliman Ɛazem, seg wid yemmuten lama ɛna mazal-iten llan, xas ye ǧǧa-ya ɣ , ye ǧǧa-ya ɣ -d -d agerruj. Yeqqim-d wawal-is, yettifrir am zzit ɣ ef ef waman, ur yezzir ara di temda n tatut. Yerna ɣ er er tezdemt n yismawen n wid yeddan d wakud ɣ as as yečča-ten wakal, ttunebdaren ɣ ef ef yidra n leqdic-nsen, ur ṭṭifen ara ɣ mert, ti ɣ mert, rban ifassen-nsen, ssaw ḍen ad d-xellfen deffir-sen. Ɣ ef yemdanen yecban Sliman Ɛazem i d-yenna Lmulud At Mɛemmer : yella walba ɛḍ yella ula-it, yella waye ḍ ulac-it yella”. Yenna umedyaz deg wawal-is wawal-is : Lefhama qlil win umi tt-yefka / Wa yes ɛa-tt wa d igellil Bab-is ixeddem s ṣṣfa / Yewwi lbaraka Ur yeqqaz ur yettkebbil / Ma čči am win tewwi lhawa T ɣ urr-it urr-it ddenya / Kul wa i yexdem ad t-yektil
34
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
D imddukal qesden ad s ɛeddin kra n tegnit yelhan ma ɛna yella wayen i sen-ye ḍran, d acu twalam ? Init-d deg yiwet n teqsi ṭ ayen i ɛacen ass-nni.
Yiwen wass deg wussan n Rebbi di tefsut; Ṣufyan, Rabeḥ d Ɣ ilas msefhamen ad ru ḥen ɣ er er teẓ gi ad awin tamseddarit, i wakken ad sɛeddin tagnit yelhan. Mi ww ḍen ɣ er er wemkan, xtaren tizi ad re ṣṣin tamseddarit mi ara d-yawe ḍ yiḍ. Yenṭeq Ṣufyan yenna-d : - “A wi yufan ad tt-nessen ṭeḍ ɣ er er lqaɛa akken ur tettenququl ara!”. Yeḍsa Rabeḥ yenna-yas : - “Iṭij yecban wa tuga ḍed ad yekker wa ḍu ?” Mqalacen ciṭ lamaɛna frant gar-asen imi ma čči d annect-a a yesxeṣren tagnit-nni. Tuli temseddarit, ww ḍen-d yes ɣ aren aren begsen imeddukal ad ssewwen imensi ; zhan fer ḥen lamaɛna ayen i ten-yettra ǧun ur bnin fell-as. Yekker uzaye ḍ, ixṣer-d lḥal ; deg yiwet dqiqa i ṭij i ɣ umm-it usigna, igenni yett ɛemmir, ɣ umm-it aḍu yesuffeg a ɣ ebar ebar kra din yewwi-t. Ɛerḍen imeddukal ad dssuksen kra ur zmiren i tzuzift i ten-ile ḥqen. Ixṣer-asen wass-nni, lama ɛna ferḥen imi i d-gran deffir n temseddarit-nni ahat tru ḥ d asfel fell-asen. “Ur ttamen ṣṣaba alama terwet imir adder-d l ɣ ella!”. ella!”. “Ur ttamen iṭij n lexrif ṣṣbeḥ d iṭij tameddit d le ɣ mami!”. mami!”.
Afet-d iferdisen n uzenzi ɣ -agi, -agi, imir ḥkut-d taqsiṭ n win yeddan d yir arfiq ye ǧǧa-t deg yir am ḍiq. 35
L’expression écrite en Tamazight Amsifad
Amallal
Ta ɣ awsa awsa
Anermas
Aṣad
Amnamar
Sxedmet imeslayen i d-iteddun i wakken ad te ḥkum taqsiṭ, illaq ad tesɛu imecwaren-ines akk d wayen illaqen i teqsi ṭ : Tawacult ; tayri ; lu ḍa ; ssuq , tameddurt ; nnḥas ; dd ɣ el el ; karuh ; tifrat ; l ḥeq ; tafat ; nnif ; tawant ; dderya ; la ẓ ; lhif ; taɛdawt ; zzman ; taluft ; tafsut. Sfehmet-d inzan i d-iteddun : - Llum yellan ɣ ef ef wuccen rran-t-id ɣ ef ef iqelwacen. - Daɛwessu xedmen lejdud teffe ɣ di di baba meḥmud. - Win yeččan yečča win yegran tarbuyt tekkes. - Awal ma wezzil yefra ma ɣ ezzif ezzif ad d-yawi kra. - Win yes ɛan rray xir ma yes ɛa ayla. - Ur yečči win ur nes ɛi tu ɣ mas, mas, ur yefriḥ win ur nesɛi tagmat. Tagi d taqsi ṭ n wefrux ijer ḥen… D acu i s-ye ḍran… Ḥkut-d ayen i twalam.
36
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Tableau récapitulatif des différents textes avec les thèmes traités : Types
Textes Narratifs Matub Lwennas Ɛebban Remḍan Ɛli Makur Mulud Ferɛun Tudert n Sliman Ɛazem Ccix Nurdin Sliman Ɛazem Igerbucen Si Muḥ U Mḥend Sidi Ɛebderraḥman Belɛid n At Ɛli Jean-Jacques Rousseau Rousseau Argaz yettwattun Tudert n dda Lmulud Ṭawes Ɛemruc Arraz n Nubel Nekk d ddabex Ccfaya n temẓi
Récit biographique /Autobiographique
Mexdem yaf-it Tamacahut n fa ṭima Anḥar Tasa n tyemmat Berru Lḥif Lwiza Taqsiṭ n Kamal Taggara n tudert Nettat akk d nekk
Récit imaginaire
37
L’expression écrite en Tamazight
Taqsiṭ n i ɣ ersiwen ɣ ersiwen D targit Azrem n uqelmun Affer d umer ɣ um um Amazi ɣ d tilelli ɣ d Tawwurt n l ɛinṣer Izerfan n wemdan J.S.k Tafsut n 80 Aselmed n tmazi ɣ t Amennu ɣ ɣ ef tmazi ɣ ɣ ef ɣ t
Texte déscriptif / A ḍris aneglam Récit historique
Waren yebrir Aglaway (Le portable) Taneẓruft (Ṣṣeḥra) Leḥkem s lmut Tutlayt-nne ɣ Asqamu n Wegraw n Le ǧnas Yedduklen Tilelli n tenfalit Ane ɣ mas mas di tmurt-nne ɣ Tayemmat Arfiq Lwaldin Ddunit m sin wudmawen Tigemmi-nne ɣ Aḥeckul Tizlit taqbaylit Izerfan n tmeṭṭut Addal Yir brid
Argumentatif/ simple/ dialectique
38
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Timen ɣ iwt iwt n iman-is Tudert n Sliman Ɛazem Expositif/ Scientifique Asendu Taḍuṭ Aẓeṭṭa (1) Aẓeṭṭa (2) Dduɛat n uẓeṭṭa Lebni n ufexxar Talaxt Amsal Lxedma n talaxt Ass amezwaru n tkerza Si tkerza ɣ er er usarwet Taneqqelt Llqeḍ n uzemmur Iẓid n uzemmur Zzit n uzemmur zik
Thèmes traités
Yennayer Taddart Timecreṭ (1) Timecreṭ (2) Tibu ɣ arin arin Lexḍubegga Isurifen n unadi Internet Aselkim Lmasiḥ
39
L’expression écrite en Tamazight
Sida Aqḍaɛ n ticerka (i llufan) Tujya n wur ɣ u Tujya n zik Poétique/ Isefra Llufan Tasa tezgel lfuru ḥ Tterbbega n wegrud : a ṣerqes Tameṭṭut d usefru Tame ɣ ra ra n ṭṭhara di tallit taqburt
Maɛtub Lwennes, d accenay ameqqran n tmurt n leqbayel, illul ass n 24 yennayer 1956 di taddart n tewrirt n Musa deg At Dwala, Tizi-wezzu. Ye ǧǧa leqraya zik, imi yew ɛer akud lecyux i t-yes ɣ arayen, arayen, yu ɣ al al yesɛedday ussan-is gar ccna d lfen. Iḥemmel JSK i ɣ ef yecna aṭas. Mi meqqer yu ɣ al al la icennu ɣ ef di tme ɣ riwin riwin ama di tmurt-is ama di berra, gar tezlatin timezwura ad naf : Ay izem, JSK. Seg useggas n 1981 ɣ er er 1998, Lwennas yes ɛedda temẓi-s deg leḥbus d sbiṭar imi yeqqar-d tidet yettwaffren. D 1983 yezwe ǧ d Ǧamila almi 1990 msefraqen. Di 1994, yettwa ṭṭef s ɣ ur ur terbaât timselle ḥt (GIA) i s-d-iserr ḥen mbeɛd. Lwennas ikemmel abrid-is ɣ as as llan a ṭas n iɛewwiqen si tama n udabu. Yecna ɣ ef ef tayri, lmeḥna, lbaṭel, tasertit, ɣ ef ef yemma-s, d wa ṭas n tesfifin nni ḍen. Yettwan ɣ a ass n 25 yunyu 1998, ar ass-a ur iban anwa s-d-ibedden lmut-is, ye ǧǧa-d tasfift taneggarut anda yecna tabrat i l ḥekkam. Gar imeslayen-is : “Ass-agi lli ɣ
40
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
azzekka wissen, nni ɣ -d -d ayen ẓri ɣ ɣ d wayen ttwali ɣ , assen di temda ma ɣ li li ɣ azzekka rruḥ-iw ad ken-id-tesmekti“. ɣ azzekka Ɛebban Remḍan d aqbayli. Ilul ass n 10 yunyu 1920, di taddart Iɛezzuzen yettabaɛen ta ɣ iwant iwant n At Yiraten. Tudert-is di taddart teqreb mraw d kra ḍ (13 ans) iseggasen. Deg-sen ur iḥus i la ɛtab, imi imawlan-is d at lxir, s ɛan lexlawi meqqren n
uzemmur d lexrif. Baba-s ixeddem di tenzzut (commerce). Yemma-s deg wexxam d lexla am tlawin merra n leqbayel. Tḥemmel Remḍan, temsenyaf-it gar watmaten-is imi ya ḥrec deg u ɣ erbaz. erbaz. Di ddula n urumi, ma čči akk arrac sɛan arezg (la chance) ad lemden. Xu ṣṣen i ɣ erbazen, ɛuṭren medden… Netta ɣ erbazen, yesɛa arezg imi imawlan-is zemren. Yelmed deg u ɣ erbaz erbaz Izundayen (Iɛezzuzen). Yewwi-d iman-is yif akk tizyiwin-is. Di 1932-1933, yewwi-d 17/20 deg welmud, 18/20 di li ḥala-s daxel n u ɣ erbaz. erbaz. Yewwi-d agerdas (un diplôme) n u ɣ erbaz erbaz amezwaru di tallit-nni. Iru ḥ ad ikemmel di Blida (Difri, Ibn Rucd), di leɛmer-is mraw d kra ḍ (13 ans). Iseggasen, yeb ḍa ɣ ef ef yeḥbiben, imawlan d taddart, maca yewwi-d lbak “Maths” di tallit-nni, ulac a ṭas i yeww ḍen s anda yewwe ḍ. Yebda tasertit (la politique) di tesnawit (lycée) n Blida. Ur ikemmel ara almad di tsedawit, imi tasertit tekcem tezde ɣ idammen-is, idammen-is, di le ɛmer-is ḥala semraw d sin (22 ans) iseggasen. Ayen yellan yewwe ḍ di tallit-nni imi d arumi i d le ḥkem. Di 1947, ye ḥkem akabar « Rbe ḥ n Tlelli d Tugdut MTLD». Yerra-t ujenṭaḍ (colonisateur) ɣ ur ur l ḥebs, yekka smus iseggasen (5 ans). Yexdem asunded (grève) ɣ ef ef lmakla akken ad yettuneḥsab d ameḥbus n tsertit. Yeffe ɣ -d -d di yennayer 1955, din yerna ɣ ur ur watmaten-is imjuhad. Deg useggas n 19551956, yessemlal Rem ḍan Ɛebban ikabaren merra. Ayen ur dneḍri uqbel imi ɣ ur-s ur-s ma yeb ɣ a wegdud azzayri timmunent (indépendance) ilaq ad yeddukel. Yal tamurt tes ɛa asefru n ddula-s (hymne national), di tmurt-nne ɣ (Lezzayer) Remḍan Ɛebban i d-ifkan tikti (idée) ɣ ef ef wayen yenna Rabe ḥ Lexḍer. Imi iruḥ Remḍan Ɛebban ɣ er er Mufdi Zakariya, yefka-yas lsas n usefru-nni : (ur d ittedu yisem n yiwen, d agdud i ijuhden, 41
L’expression écrite en Tamazight
tagallit s tudert n tlelli d lmut). Ijme ɛ-d Remḍan Ɛebban akk irgazen n tsertit. Yexdem zzmam n Ṣṣumam, akken ad iban webrid n ṭrad, d wamek ara t-ssel ḥun. Yeḍra-d ass n 20 ɣ uct uct 1956 deg Ifri n Akfadu. Remḍan Ɛebban d argaz n tlelli, tugdut d tsertit, ayen i s-d yewwin acḥal d amennu ɣ d d imeddukal-is n tsertit. Ar taggara, n ɣ an an Remḍan Ɛebban ass n 27 dujember 1957 di Marruk asmi iruḥ ad yennejmeɛ d tarbaɛt n Wejda. Ɛli Makur ilul ass n 7 ctember 1953, d aqcic am wiya ḍ.
Ɛeddan kra n wagguren, aseggas, tebda yemma-s tettfiqi d akken i ɣ san-is ur ɛtiqen ara, ur yettmurud, ur yettnerni. Mi ɣ san-is yessaweḍ krad iseggasen ttdawin-t di sbi ṭar n Lezzayer armi uysen maḍi rrant-id s axxam. Maca le ɛqel-is yettnerni am tezyiwin-is ; yella d u ḥric (intelligent) ɣ as as akken ur yekcim ara ɣ er u ɣ erbaz erbaz yessaweḍ ad yissin ad i ɣ er, er, ad yaru, ttawin-d ayen akk i d-lemden isekkilen, im ḍan (chiffres) tt ɛawaden-asen netta ileqqeḍ-iten seg imir yessen ṭaq-d idlisen, n u ɣ erbaz erbaz ula d idlisen nni ḍen. Deg useggas 1960 yerra ddhen-is ɣ er er tmedyazt s tektabt-nni n Mulud Fer ɛun “Isefra n Si Mu ḥend U Mḥend i
s-d-yewwi mmi-s n xalti-s, din yufa iman-is imi ten-yefhem mi yeqqar. Yu ɣ al al yettaru isefra s lqaleb n Si Mu ḥend, yeqqariten i warraw n taddart-is d annect-nni i t-ye ǧǧan yettwassen din. Deg 1990, tbeddel tudert-is yu ɣ al al iteffe ɣ -d -d iqeddec di Tiddukla tadelsant « Itri » n taddart Agni Ɛmer, anda yella d yiwen gar wid i t-id-yesbedden, yettili a ṭas deg Wexxam n yedles Mulud Mɛemmri akk d Tesdawit n Tizi Wezzu. Deg 1991, yebda yettaru deg we ɣ mis mis « Tamurt » yura tamezgunt, yettekki deg wusrir ussnan (club scientifique) n tesdawit umi qqaren (tira tura). Yettiki deg warraz n wegraw amazi ɣ est ɣ n da Lmulud anda yewwi araz n teb ɣ est (encouragement). Yessufe ɣ -d -d yiwen wedlis ɣ ef ef tudart-is “Ul yer ɣ an” an” ; asmi yebda we ɣ mis mis “Iẓuran” yu ɣ al al yettaru deg-s. ɣ yewwe Afris aneggaru wer ɛad i d-yeffi ɣ yewweḍ laɛfu n Rebbi. Yura tullizin, tamezgunt, imagraden (les articles) timucuha, ungalen, da ɣ en en isuqel (traduit) adlis aneggaru n « Jean Paul Sartre ». Tuddert-is n yal ass, ur igi ara axxam n baba-s 42
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
yemmut zik mbaɛd terna yemma-s yettidir deg wexxam n gma-s. Maca ur iḥus ara d akken ẓẓay ɣ ef ef twacult-is imi ttqadaren-t ama deg wexxam ama di taddart. Tuddert-is tcudd er tira, arraw-is d isefra akken i d-yenna. ɣ er Yewweḍ laɛfu n Rebbi ass n 11 me ɣ res res 2002 ɣ ef ef tesɛa n yiḍ. Yemḍel ass n 13 me ɣ res res 2002. Idles n tmurt, yebna ɣ ef ef tutlay-is, tasekla-s, amezruy-is, imyura-s ixedmen a ṭas i lebni-s. Ac ḥal d win yuran amezruy, ccbaḥa n tmurt d i ɣ eblan-is, eblan-is, a ṭas n yemyura gar-sen Mulud Ferεun. Mulud Fer εun d amyaru azzayri, isem-is a ḥeqqani Mulud At Caɛban, ilul ass n 8 di me ɣ res res 1913 deg Tizi Hibel deg At Dwala. Amecwar-is n leqraya, yebda-t di tewrirt Musa, yu ɣ al al yekcem ɣ er er “Le College” n Tizi-Wezzu di 1928, reb ɛa iseggasen mba ɛd yewwi-d agerdas, d ɣ a yesɛedda amzizwer, yekcem ɣ er er u ɣ erbaz erbaz amagnu di le ɛmer-is 19 iseggasen, di Lezzayer di Buzerri ɛa, yeffe ɣ -d -d ssyinna s ugerdas n uselmed. Deg useggas n 1935 yesselmed di taddart-is, imir yu ɣ al al d anemhal n u ɣ erbaz erbaz n Tewrirt Musa, ssyinna ɣ er er u ɣ erbaz erbaz n Larebɛa n At Yiraten. Di1960 yu ɣ al al d amaswe ḍ. Mulud Ferɛun yura “Mmi-s n ugellil”, “Ussan n tmurt”, “Iberdan yettalin”, “Isefra n Si Mu ḥ U Mḥend. Lmut-is tella-d as n15 di me ɣ res res 1962, seg ufus n l’OAS i yellan d i ɛdawen n yergazen yeb ɣ an an ad bnun Lezzayer uzekka. Ɣ er er taggara, annect neb ɣ u nini-t-id ɣ ef ef Mulud Ferεun drus maḍi imi ayen i d-ye ǧǧa d azamul yewwi-d ad yeqqim i lebda, ad yili ass-a d uzekka. Awal yenna-t-id Lwennas Ma ɛtub : “Ɣ as leq ḍ e n ac ḥ a ḍen ḥal l d itri igenni ur inegger ara ”. ”. Tizlit taqbaylit d tin i d-yufraren, ayagi yella-d s lmendad n imusnaw-is n tmedyazt, gar-sen Sliman Ɛazem i yellan gar tgejda n ccna amaz ɣ an, an, ameslay fell-as, d awez ɣ i ad t-id-nini yakk akken yuklal. Sliman Ɛazem ilul ass n 19 ctember 1918 di taddart n At Bucennaca deg Wegni ge ɣ ran ran i d-yezgan deg wedrar n ǧer ǧer 43
L’expression écrite en Tamazight
di l ǧiha n Iwaḍiyen anda yedder tem ẓi-s. Ikcem ɣ er er u ɣ erbaz erbaz di taddart-is maca ur i ɛeṭṭel ara yeffe ɣ -d -d yu ɣ al al d ameksa am waṭas n tezyiwin-is di taddart. Mi yewweḍ 11 iseggasen, ɣ ef ef wakken d-tḥekku weltma-s Werdiya Leɛmara, ibedd-d ɣ er-s er-s lmelk, i ɣ il il d albaɛḍ n yem ɣ aren aren n taddart maca mi t-issaked mli ḥ gar wudem-is yufa am ɣ ar ar wer ǧin walant wallen-is, in ṭeq-d ɣ er-s er-s issextar-it gar snat n temsal : ad i ɛemmer axxam-is ne ɣ ad ad i ɛemmer lebṣer-is, dda Sliman yextar amezwaru d ayen i t-ye ǧǧan ad yu ɣ al al d amedyaz ameqqran maca amkan-is yexla, yemmut ur d-ye ǧǧi tarwa. Asmi yewwe ḍ 15 iseggasen, iru ḥ ɣ er er tmurt n Fransa, d win yunagen ɣ er er waṭas n tmura lad ɣ a ayen yakk tekka lgirra n umaḍal tis snat (2 ème guerre mondiale) yu ɣ -it -it lḥal di l ḥebs di tmurt n Lalman (Allemagne). Sliman Ɛazem d yiwen i ḥemmlen tamedyazt nezzeh, asmi yes ɛa 19 iseggasen di le ɛmer-is yessekles tizlit-is tamezwarut umi yeqqar “A Mu ḥ a Muḥ”. ɣ erba Tuget di tezlatin-is yettawi-d ɣ ef ef l ɣ erba imi din yakk i yes ɛedda ddunit-is acku yettwanfa si tmurt-is. D ɣ a deg wayen yenna ɣ ef ef ɣ melba tmurt-is ad naf : “A tamurt-iw ɛzizen, tin ǧǧi ɣ melba leb ɣ i-w, i-w, mačči d nekk i yextaren, d lmektub akk d zzher-iw, aql-i di tmura n medden, ma d lexyal-im gar wallen-iw“. Ɣ er er taggara, ussan-is ineggura yes ɛedda-ten di layas d ttem ɣ er er imi d-yufa iman-is di l ɣ erba erba d aw ḥid mebla leḥbab mebla imawlan. Sliman yemmut ass n 28 yennayer 1983 di le εmer-is 65 iseggasen di l ɣ erba erba ; yettwanṭel berra n wakal i t-id-yessekren yemmut ur yewwiḍ ɣ er er wayen yeb ɣ a, a, ur d-yekcim ara ɣ er er tmurt ideg yemrarre ɣ ideg ideg yesɛedda temẓi-s ɣ as as akken Sliman ɣ ab tafekka-s t ɣ ab ɣ ef ef wallen maca tamedyazt-is d ccna-ines ad qqimen i lebda ur fennun ara l ǧil yetta ǧǧa-ten-id i waye ḍ d agerruj i tsekla tamazi ɣ t. t. Ccix Nurdin d yiwen umedyaz ameqqran, isem-is Nurdin Meẓ yan, ilul ass n 8 unber 1918 di taddart Ugemmun ta ɣ iwant iwant n Larebɛa n At Yiraten deg yiwet n twacult n yemrabḍen. Asmi yes ɛa 6 iseggasen yekcem ɣ er er temɛemmert, anda i t-yes ɣ aray aray baba-s, Si Taher, i d-yeff ɣ en en seg yiwet 44
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
zzawiya i yettwasnen a ṭas, Sidi Ɛebderraḥman Ilula“. Di mraw (10 ans) iseggasen n t ɣ uri uri yelmed mraw d kuz (14) n le ḥzab. Yessaweḍ mraw d sa (17 ans) iseggasen yunag ɣ er er Lezzayer ur gma-s. Deg useggas n 1936 iban-as-d webrid, imi yemlal d ɣ ur mass Finquel, anemhal n te ẓrigt “Pathé Marconi“, anda yessekles ass n 4 ctember 1938 tasfift-is tamezwarut, deg-s mraw d sin (12) n tezlatin, seg-sen “Alu trisiti“, “Anfet-iyi ad ru ɣ “, “, “A xali xali“, akk d “Yelli-s n tmurt“. Ccix Nurdin d yiwen iqedcen a ṭas i wakken ad yili uma ṭṭaf n teqbaylit, deg useggas n 1943, win ye ṭṭfen isem n “Tis snat“ (Chaine II), seg wasmi i d-tu ɣ al al tiliẓri d umaṭṭaf n Lezzayer RTA ɣ er er yezzayriyen. Mi tu ẓa rradyu ɣ er er zdat, yeṭṭef Ccix Nurdin mraw d yiwet (11) n tedwilin i ddurt, tim ṣeḍsa d tezlatin. Yettwassen una ẓur-agi aṭas s tezlatin-is amedya “Ɣ enni enni ɣ enni enni a ṭṭir areqman, ɣ enni enni ɣ enni enni ɣ ef ef yefsan“. Yessekles-itt ɣ er er yiwen uyugu ṣlabi. Yettwassen di ɣ en en s webrid n ssinima yebda-t s “Les hors la loi“ n Tufiq Fares, d ske č-is “Nṭelleq rrumiya“ anda i d-yel ɛeb d afellaḥ a ɣ rib rib izwe ǧ d tefransist ; rnu-d ɣ ur-s ur-s asaru-ines i d-i ɛeddan acḥal d tikkal di tiliẓri, akk d nnubat i yexdem ɣ er er tama n yemṣeḍsay imeqranen am, Sida ɛli Kwirat, Mu ḥemmed Ḥilmi, Sidḥmed Agumi d Ḥasan Lḥasani. Deg webrid n tmedyazt ; timlilit d Sliman Ɛazem tecreḍ amecwar d ameqqran, nezmer ad d-nini d akken yal yiwen yeɛ jeb wayeḍ, imi Ccix Nurdin di ṣṣifa-ines d aqqerru n terba ɛt n uẓawan n lmusiqa, dda Sliman i ɛedda-d di rradyu, imir i yessekles tizlatin-is timezwura “A Mu ḥ a Muḥ“, “Aṭas i ṣebre ɣ “, “, imedyazen-agi imedyazen-a gi qqimen a ṭas ur mmeẓren ara, maca Ccix Nurdin yer ǧa almi d 1975 akken ad yemlil akk d umedyaz-agi a ɣ rib, rib, mselḥan si lebɛid imi xedmen tizlatin akken amedya “A ɛessas n tala“, “A ḥeddad n At Yanni“… Skelsen azal n 22 n tesfifin d 96 isefra i cnan akken. Lmut n dda Sliman t ḥuza aṭas Ccix Nurdin, ayen i t-yewwin ad yeffe ɣ seg rradyu deg useggas n 1983 ; mbe ɛd 60 iseggasen n uxxedim deg umezgun d tmedyazt tamazi ɣ t. t. Ccix Nurdin yemmut di Lezzayer ass n 16 ɣ ect ect 1999 ɣ ef ef 81 n iseggasen di le ɛmer-is. 45
L’expression écrite en Tamazight
46
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Anwa-t Igerbucen ? Drus n medden i d-yettmeslayen fell-as. D ana ẓur ameqqran yettwassen a ṭas di tmura n berra walla di tmurt-is. Mu ḥemmed Igerbucen ilul deg useggas n 1907 deg temgu ṭ, taddart n At Wuccen, di t ɣ iwant iwant n Uzeffun di tmurt n leqbayel. Mu ḥemmed d ilemẓi asmi i t-wwin imawaln-is ɣ er temdint n Lezzayer anida i yemlal d yiwen weglizi isem-is L. Roth, d anesba ɣ ur ur ne ɣ d imreffeh. Asmi i yewweḍ 12 iseggasen di le ɛmer-is, yelmed lmuziga. Imawlanis ǧǧan-t acku ẓran mmi-tsen yezmer i yiman-is, yeqqim ɣ er er weglizi-nni a ṭas n iseggassen, yu ɣ al al yekcem ɣ er er u ɣ erbaz erbaz n lmuziga. Aselmed-is amezwaru qqaren-as Living. Iru ḥ ɣ er Lutric anida ikemmel almad n lmuziga. Deg useggas n 1923, Muḥemmed, 16 iseggasen di le ɛmer-is, yura deg yiwet temlilit n lmuziga. Ixdem-d yiwet lmuziga i das-d-yesmuzegten. Muḥemmed yewwi-d udem amaynut i lmuziga i wa ṭas n isura am “La fontaisie Algérienne”, “Découvete du Sahara”, “L’appel du sud”… atg. Di taggara, ad d-nini kan Mu ḥemmed Igerbucen ye ǧǧa-d tala ideg ara yagment tsutwin i d-iteddun. Llan yemdanen ɣ as as mmuten maca mazal ddren acku ḥekkun-d fell-asen medden. Gar-asen Si Mu ḥ U Mḥend. Si Muḥ U Mḥend ne ɣ Ḥamaduc Muḥemmed ilul gar 18401850 di taddart n Icer ɛiwen di Lareb ɛa n At Yiraten. Asmi mecṭuḥ yekcem ɣ er er zzawiya ad yelmed Leqran maca ur i ɛeṭṭel ara yeḥbes acku baba-s yemmut di tedyant n 1871. Si Mu ḥ U ɣ ɣ er Mḥend izwe ǧ, izde ɣ ɣ er xwali-s maca yegget ccwal d ɣ a iruḥ izde ɣ ɣ ur tḍeggalt-is. Asmi yebda ye ḥfeḍ lkif d ccrab, taɛreḍ ɣ ɣ ur tḍeggalt-is ad t-tne ɣ akken ad tɛiwed yelli-s zzwa ǧ, terra-yas ssem ɣ er er wučči, maca imne ɛ imi yugi ad ye čč. Akka, Si Mu ḥ U Mḥend ye ǧǧa tameṭṭut-is yerwel, yu ɣ al al d amenṣran. Iɛedda ɣ ef ef waṭas n temna ḍin n Lezzayer, ɣ ef ef uḍar i ileḥḥu, ansi i ɛedda sterḥiben yis-s wid i t-yessnen, ma d netta yettawi-yasen-d isefra s ways i sen-yettarra tajmilt. Asmi iwala qrib ad yemmet, Si Muḥ U Mḥend yeb ɣ a ad yexdem asikel-is aneggaru akken ad d-iẓer leḥbab-is anda ma llan. Deg webrid-is i ẓur-d Ccix 47
L’expression écrite en Tamazight
Muḥend U Lḥusin. Kra n iseggasen mba ɛd, Si Muḥ U Mḥend yehlek aṭan n lberd, yekcem ɣ er er ssbiṭar n At Mangellat anida yemmut ass n 28 28 dugenber 1906. 1906. Ɛabderraḥman Lazhari L ǧar ǧari, d yiwen wemrabe ḍ ye ɣ ran Leqran, iferru a ṭas n temsal gar yegduden gar twaculin. Ilul deg At Sma ɛel di t ɣ iwant iwant n Bu ɣ ni. ni. Di lmuse ama di t ɛacurt ne ɣ di di lmulud, di l ɛid, ttruḥen-d ɣ ur-s ur-s si yal amkan i wakken ad t-id-zuren, akken da ɣ en, en, tama lemqam-agi ad naf zzawiya anga s ɣ arayen arayen Leqran ma d wid t-iqerben ttru ḥun-d ɣ ur-s ur-s yal l ǧ ǧemɛa. Sidi Ɛabderraḥman yemmut di Lezzayer anda yezde ɣ , imaren agdud-agi n At Sma ɛel b ɣ an an ad t-id-awin akken ad tmeḍlen ɣ ur-sen ur-sen imi d mmi-s n tmurt-nsen, di Lezzayer da ɣ en en b ɣ an an ad t-me ḍlen ɣ ur-sen ur-sen imi dinna i yettidir, ihi akka yella-d
umgarad gar-asen, imiren akkenni, nesla kull wa amek ihedder wa ad yeqqar belli b ḍan-t ɣ ef ef sin yal yiwen yewwi nnef ṣ, llan wid iheddren qqaren-as d akken d netta i d-ine ṭqen ɣ er-sen yenna-yasen-d : « Ru ḥet ad iyi-n-tafem dinna ». Imir usan-d ɣ er er tmurt-nsen ufan-t-id dinna imaren i d-yeqqi d ɣ a ǧameɛ n Sidi Ɛabderraḥman deg At Smaɛel wayeḍ di temdint n l ǧ Lezzayer di lḥamma, d ɣ a yeqqim-d usefru-agi fell-as : A Sidi Ɛabderraḥman Yiwen yenṭel di lḥamma Ul-iw yeb ɣ a ad yetfehar
a lewli yebḍan ɣ ef ef sin wayeḍ deg wedrar le ḥṣin yeb ɣ a ad yezde ɣ le leḥṣin
Izarar Ṭeyeb umi qarren Bel ɛid n At Ɛli, ilul di 1914 di Bulu ɣ in, di Lezzayer, tawacul-is n taddart n wezru uqellal, lɛerc n At Mangellat, ta ɣ iwant iwant n Ɛin Lḥemmam ikcem ɣ er er u ɣ erbaz n taddart, alarmi yessawe ḍ ɣ er C.E.P di tudert-is xemseṭṭac iseggasen. D ɣ a yeffe ɣ -d -d seg u ɣ erbaz, erbaz, zew ǧen-as imawlan-is mebla leb ɣ i-s. i-s. Di tallit-nni, i yebda Bel ɛid yeṭṭafar amenṭer di leqhawi, yu ɣ al al iṣubb ɣ er er Lezzayer, i wakken ad yerbeḥ cwiṭ uṣurdi yekcem ɣ er er lɛesker. Fkan-as “le grade” n “Sergent-chef” di 1939 uznen-t d aɛsekriw ɣ er er Tunes (di tallit n tra ḍ wis sin n uma ḍal). Ssyinna 48
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
di 1943 ɣ er er « la Corse ». Deg inigaqi, Bel ɛid yeffe ɣ -d -d seg lbabur yeqqim di temdint kra ḍ wussan netta d tissit yettu iman-is alarmi yufa lbabur iru ḥ. Seg imiren, yu ɣ al al d amzarṭi, yu ɣ al al ikcem-d ɣ er er Lezzayer : adrim ulac, llebsa ulac taguni deg iberdan i usemmi ḍ d laẓ. Yu ɣ al al yerra ɣ er er taddart-is, s a ẓru, ɣ er er yemma-s yakk d gma-s melmi kan i yezwe ǧ. Yessekcem-it gma-s ɣ er er lluzin n trisiti, di Lezzayer, ur yezgi ara dinna, ye ǧǧa lxedma-s. Tikkelt nni ḍen yu ɣ al al ɣ er er yemma-s. Tikkelt-a segmi teɛ ya deg-s, d yemma-s i t-ye ǧǧan, truḥ ɣ er er mmi-s yellan di Lezzayer. Belɛid yegra-d di taddart we ḥd-s i la ẓ… akk d tugdi seg i ǧ ǧadarmiyen ad t- ṭṭfen, imi yella d amzar ṭi. Tikwal, yettaru tibratin deg yemnaren n t ḥuna d ɣ a irbeḥ-d ciṭ iṣurdiyen… akken yu ɣ tannumi, tannumi, mi yes ɛa aṣurdi ad t-yesru ḥ di tissit… Ahat d tudert-ines n la ẓ akk d tissit, am win yettnadin kra ur t yufi ara, i t-yessaw ḍen ad yaru… Lka ɣ eḍ d yimru u ɣ alen alen d imeddukal-is, tira tu ɣ al al d tudert-is. Bel ɛid n At Ɛli gar imezwura-nne ɣ i yuran s tmazi ɣ t ye ǧǧa-d timucuha d wammud isefra, i d-yettef ɣ en en di tes ɣ unt unt n FDB . Yemmut s lberd deg yiwen unahlay (Hôpital) n irumyen (Pére blanc). Rousseau d yiwen umusnaw ameqqran, ilul ass n 28 yunyu 1712 di Genéve, tekkes-as lmut yemma-s netta mazal-it d llufan, baba-s isikel i ǧǧat-id deg wexxam igujilen. Di ṭṭlam n tiggujelt d leḥwej, ismed Rousseau tes ɛa iseggasen di le ɛmer-is, yewwet wul-is i tmusni, ayagi d asirem-is lqayen : ad yekcem ɣ er u ɣ erbaz, erbaz, deg walla ɣ -is -is yesɛa yakan yiwen n yiswi : d tamusni. Yekcem Rouseau ɣ er er u ɣ erbaz, erbaz, anda i d-yefrari gar tezyiwin-is, ye ɣ ra ra aṭas n t ɣ awsiwin awsiwin am : tussna n tmetti, amezruy, tamedyazt… I wakken ad tnnerni tussna-s, issikel ɣ er er waṭas n tmura: Fransa, Legliz, Lalman… Ayen i t-ye ǧǧan ad yelmed a ṭas n tutlayin, ayagi d aferdis agejdi, i yerran alla ɣ -is -is d agerruj n tmusni. Tamusni-nni ur tt-yeffir ara kan deg uqerru-s, maca yessufe ɣ -it-id -it-id deg waṭas n tezmamin; ad d-nadder seg-sent: l’Emil, Tabrat n we ḍrar… Ass n 2 yulyu 1978, yewwe ḍ Rousseau laɛfu n Rebbi, di le ɛmr-is setta u settin iseggasen. 49
L’expression écrite en Tamazight
Tamurt n leqbayel tettwassen s nnif d l ḥerma d yergazen i tt-ized ɣ en en di yal tama. Tefka-d Ɛebban Remḍan, tefka-d wid i d-ixelqen tafsut imazi ɣ en en d wid yuran tafsut taberkant, am wakken i d-tefka yiwen wergaz ixedmen a ṭas deg umussu a ɣ elnaw. elnaw. Ɛmer Immac, i d-ilulen ass n 7 yulyu aseggas n 1895 di t ɣ iwant iwant n At Dwala taddart n At Mesba ḥ. Seg wasmi yella d amectu ḥ yettaɛraḍ ad iṭṭef amḍiq di tebdelt (administration) yunag ɣ er er Fransa deg useggas n 1914 anda yufa lxedma deg yiwet n lluzin tameqqrant, seg wakken yettwassen s sfarren-t sfarren-t d a ɣ ella ella n terbaεt (chef d’équipe) Dda Ɛmer yekcem di tsertit si tewwurt-is meqran, imi yella d amyaru a ɣ ella ella (rédacteur en chef) n we ɣ mis mis n l’Umma gar 1933 d 1937, yella d amaray amatu (secrétaire général) n Yetri n Tefriqt ( ENA ) seg useggas n 1933 armi d 1936, am wakken yella deffir n wesnulfu n Uferdis Azzayri di 1947. Yesselḥa akabar n ( ENA ) di tallit ideg yella Messali deg uzwayag (l’exil), maca mi d-yu ɣ al al yella lxilaf gar-asen. D ɣ a deg wegraw amatu (Assemblée générale) n ukabar aseggas n 1936, yesmekta-d dda Ɛmer Immac ime ɣ nasen nasen d akken netta i d-yesnulfan akabar-agi amac tadhelt (assistance) te ḥbes-it s isu ɣ an an (vive Messali). D ɣ a yerra-yasen : “ Tiddukla ilaq ad teḍfer ahil-ines, ur ilaq ara ad tel ḥu deffir n tektiwin n yiwen wemdan”. Ssyin akin ikcem-d ɣ er er tmurt anida ikemmel amenu ɣ armi armi yemmut ass n 7 furar 1960. Mulud At Mɛemmer ilul ass 28 deg wagur n bu ǧember deg useggas n 1917 di taddart n tewrirt Mimun deg At Yanni. ɣ ef Ma neɛreḍ ad d-nsuk ti ṭ ɣ ef ef wayen yexdem ne ɣ ɣ ef wayen i d yessewjed i tmazi ɣ t, ur d-yettqiddi ara leb ḥer ɣ as as ad d-yu ɣ al al d ɣ t, imeslayen. Netta d yiwen si tnudda-nni ye ɣ ran, ran, inuda ɣ ef ef tmusni, ayagi ye ǧǧa-t ad d-yerr lewhi-s ɣ er er tmetti n tmaz ɣ a s umata, lad ɣ a taqbaylit. S tmusni yesbeggen-d amek tetteddu tmetti n leqbayel, ɣ ef ef wacu i tebna, ta ɣ essa-s essa-s d twuri n wemdan di tmetti-agi. Yessekfel-d a ṭas n igerrujen n uma ḍal ɣ s amazi ɣ s umata. D aya i t-ye ǧǧan ad d-yaru ac ḥal d ungalen 50
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
gar-asen : “Tawrirt yettwattun” anda d-yettbeggin i ḥulfan d i ɣ eblan n weqbayli s yiwet tmu ɣ li li tamusnant. Dda Lmulud ɣ eblan yeɛreḍ ad as-d-yerr azal i tutlayt n tmazi ɣ t,t, tin i ne ẓra tedder acḥal n leqrun ḥaca s timawit. Yefka-d ilugan i tira-s i wakken ad d-yerr azal i wawal d lme ɛna-s, dda Lmulud yejme ɛ-d isefra deg yedlisen-ines “Isefra n Si Mu ḥend”, “Isefra iqdimen n leqbayel” akk d “Yenna-yas Ccix Mu ḥend”. Ayen i d-nenna fell-as drus, ddeqs n tmusniwin i ɣ -d-yeww -d-yeww ḍen ama ɣ ef ef tmetti, tutlayt ne ɣ idles n tmazi ɣ t.t. Ass n 28 di furar 1989 d ass aberkan ɣ ef ef leqbayel merra imi yewwe ḍ-d lexbar n lmut n dda Lmulud di Ɛin Ddefla. Tlul di tefsut ass n 4 di me ɣ res res 1913, terfed ti ɣ ri ri n ccna yakk d tira deg useggas n 1937. Ṭawes Ɛemruc d yelli-s n massa tameqqrant n tmurt n leqbayel nna Fa ḍma At Menṣur Ɛemruc. Ulamma tlul di Tunes, maca yemma-s tessker-itt-id ɣ er terbut n tneffut n yidles n tmurt n leqbayel. Tessa ɣ aẓar n tayri di tfekka-ines s tsekla tamazi ɣ t di tlemnast n iberraniyen anda ur tsell i wawal n tmazi ɣ t. t. 40 d aseggas d yiwen wass, nutni di Tunes ttidiren ɣ ef ef yidles n tmurt ur malen ama ɣ er er yefransawiyen ama ɣ er er itunsiyen. Kra i telmed ɣ ef ef yemma-s ɣ erba, terfed fell-as tecna-t am: l ḥif leɛra, l ɣ erba, timucuha, isefra, tameddurt n tme ṭṭut (imi yemma-s tecrew-itt merri ɣ et et asmi dtlul di tala n At Dwala (Tizi Hibel) d wasmi te ɣ ra ra ɣ er “tmarwin” (soeurs blanches) d wass-nni ideg tedda d tislit ɣ er er ɣ il twacult At Ɛemruc ɣ er er yi ɣ il Ɛli, yakk d wass-nni i yu ɣ en en abrid ɣ er Tunes). A ɛeqqa yessawlen, yedda yid-sen ɣ er er Tunes yetzenzin gar-asen am werzuz yeddem am ḍiq, yid-sen i yecna i nna Ṭawes asmi tella di ddu ḥ. Tekker-d Ṭawes tecna s ta ɣ ectect ɣ ri-s is, ti ɣ ri-s tnuda-d tamaz ɣ a terna teffe ɣ i tilas n tmurt. Win s yeslan ad yeccirrew, ad iceqqeq wul-is imi d awalen i d yefruran deg wazu n useklu n teqbaylit-nni i d-yettarran aɛmuc d agerruj. Ṭawes ulamma temmut di tefsut ass n 2 di yebrir 1976, maca d tafekka-ines kan i ye čča wakal imi tiktiwin-is yakk d wayen tura ad yidir deg walla ɣ en. en. Tett ɣ iḍ twacult At Ɛemruc di tallit-nni anda leqbayel ttwalin-ten s 51
L’expression écrite en Tamazight
yiwet tikti tadiyyanit, imi ttwalin-ten d irumyen ; irumyen da ɣ en en ttwalin-ten d izzayriyen, nessaram kan agellid ameqqran ad asen-yesbur talwit di laxert. Alfred Nubel ilul deg useggas n 1833 di S ṭukhulm, tamana ɣ t n tmurt n Suwid, di yiwet twacult tamarkantit. Akken yessaweḍ tẓa iseggasen deg usemmud-is, issikel d imawlan-is ɣ er er tmurt n Rrus. Di tmurt (tamana ɣ t) t) isɛedda kra n iseggasen ayen i t-i ǧǧan ad ilmed tutlayt tarusit. Issikel ɣ er er waṭas n tmura nni ḍen am Fransa d Legliz, Ṭalyan, Lalman; netta iswi-s d tamusni, s waya tennerna tussna-s di tutlayin d tussniwin n tujjya, ta ɣ arant arant d tekrura rnu ɣ er-sent er-sent tamedyazt. S wayen yewret ɣ ef ef baba-s, Alfred iska a ṭas n lluzinat, tid issemres di tegmiwin-is tussnitin. Deg useggas n 1866, igra-d tanga n “T.N.T”, tin yenwa ad tt-issemres di tujjya d kra ifuras nniḍen maca f ɣ ent-as ent-as tirga mxalfa seg d-yufa tagrit-is tekcem aḥric n wemrig d ṭrad, ayen is ḥeznen tanefsit n Alfred Nubel. Seg imiren, isebbel tanefsi-is d s ɛaya-s akk akk d yiswi yiswi n telwit deg deg umaḍal s umata akken ad isfe ḍ ayen d-u ǧwen ifassen-is. Deg useggas n 1895, isra ḥ taggara-s yura lew ṣaya senad ad immet di 10 bu ǧamber 1896, deg-s iwe ṣṣa ad smersen ayen d ǧǧa di kra isenfaren, ayen ara d-ikecmen seg-sen ad ten-gen d i ǧǧ arrazen i wid i d-yufraren di tussniwin n tujjya, ta ɣ arant, arant, takrura d tsekla. Iweṣṣa da ɣ en en “Parlement” n tmurt n Nurbej ad ifren yiwen wemdan seg uma ḍal yuklalen arraz n wesrad. Lew ṣaya-yagi ugin-tt imawlan n Alfred Nubel, ayen yerran agellid n tmurt n Suwid ad d-issekcem iman-is akken ad xedmen s wayen yeb ɣ a umusnaw-agi. Deg useggas n 1968 lbanka talemnast n Suwid terna-d yiwen warraz i tussniwin n tdamsa. Cfi ɣ er ɣ , asmi sɛi ɣ ɣ xemseṭṭac iseggasen ; lli ɣ ttruḥu ɣ ɣ er u ɣ erbaz erbaz ɣ ef tmanya n ṣṣbeḥ armi d tlata n tmeddit. Imawlaniw ur friḥen ara yis-i imi zgi ɣ jehle jehle ɣ : : leɛmer-iw mi ara ru ḥe ɣ ɣ er wennar ad le ɛbe ɣ ddabex ddabex ; ḥemmle ɣ tasa tasaɛet-nni, ttra ǧu ɣ -tt -tt s lferḥ d ameqqran. Din ttafe ɣ iman-iw, iman-iw, ḥala nekk d terba ɛt-iw 52
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
di ddabex. Ddabex ! ḥesbe ɣ -t -t d ameddakel-iw, yis-s tekkse ɣ lxiq. Imawlan-iw zgan ttna ɣ en-iyi en-iyi ɣ ef ef cc ɣ el el n wexxam. Yemma teqqar-iyi-d yal ass : « Ru ḥ ad tecbuḍ tizyiwin-im ! » Seg wakken ttlaqaben-iyi, tef ɣ e ɣ ɣ er uza ɣ ar ar anda tella tsusmi, ɣ ɣ er imir ttarra ɣ -tt -tt i yimeṭṭawen qqare ɣ -as -as deg wul-iw : « S ɛan lḥeqq imawlan-iw ! ». Me ɛna ur zmire ɣ ara ad qqime ɣ ur leɛbe ɣ ara ddabex, amek ara xedme ɣ ? » Atmaten-iw, yal yiwen yelha-d d cc ɣ el-is. el-is. Teddun wussan akken almi ssaw ḍe ɣ er tesdawit. ɛecrin iseggasen di le ɛmer-iw, imir kecme ɣ ɣ ɣ er ɣ ḥemmle ɣ -t D ṣṣeḥ beddle ɣ aṭas lameɛna ddabex zgi ɣ -t d ɣ a ttlaɛabe ɣ -t -t tikwal akk d tmeddukal-iw anda nettili. Asirem-iw d ameqqran ad aw ḍe ɣ leb ɣ i-w: i-w: ad kecme ɣ ɣ er er tarbaɛt n teḥdayin n ddabex n u ḍar, d JSK n teqcicin. Yiwen wass deg wussan n unebdu, a ẓɣ al al yefka-d imanis, neqqim ddaw n tfirest i tili ; di tallit-nni nella d igerdan ur al, azal, ti ɣ imit… imit… ɣ -yeɛǧib ara lḥal ad neqqim mebla ctat. A ẓɣ al, nukni yella wayen i ɣ -ixu -ixuṣṣen. Yenṭeq mmi-s n ɛemmi, «Samir» yenna-d : - « Teẓram anda tettara setti (jida) tament-ines ne ɣ ala ? ». Nerra-yas nekk akk d wiya ḍ ɣ ef ef tikkelt : - « Ur ne ẓri ara ! ». Yerra-ya ɣ -d -d : - « Lemmer ad awen-ini ɣ d acu ara txedmem ? ». ɣ d Nessusem. Taswi ɛt kan, d ɣ a yenṭeq Farid yenna-d : - « Ad nekkes cwi ṭ kan, d aya ! ”. Ikemmel-d Sami yenna : - « Ṣṣbeḥ-agi wala ɣ -tt -tt tekkes-it-d ddaw n ume ṭreḥ-ines ! ». D ɣ a nu ɣ al al ɣ er er tsusmi-nne ɣ . Yal yiwen deg-ne ɣ texdem-as texdem-as deg ɣ -asen walla ɣ -is, -is, d ɣ a neṭqe ɣ -d -d nni ɣ -asen : - « Lamaɛna setti tezga ɣ ef ef umeṭreḥ-ines, imi tezga tehlek ! ». Rran-d akk ɣ ef ef tikkelt : - « D ṣṣeḥ d ayen yellan…». Ner ǧa setti almi terfed ṣṣḍel ad tessired, nekcem ɣ er er texxamt-is, akken kan i d-nejbed tabuqalt-nni, ɛemmi yeččur-d tawwurt s 53
L’expression écrite en Tamazight
ugeṭṭum deg ufus-ines, imi yesla-d akk i wayen nehder, yenna: - « Tḥemmlem tament ne ɣ ala ala ? ». Nenna-yas akk : - « Ih nḥemmel-itt ! ». Yerra-ya ɣ -d -d : - « Lamaɛna te ɣ zi zi n ufus dir-itt ! ». ɣ rit Ass-nni ne čča ti ɣ rit ur ntettu lebda. Tu ɣ al-d al-d setti tefka-ya ɣ -d -d -d : čit n tament, tenna-ya ɣ -d - « Cfut a tarwa, tament ẓidet, takerḍa medmumet !!! ».
Yella yiwen wergaz yexdem da ɛwessu, yendem. Yiwen wass, ibedd-d ɣ er-s er-s lmelk, yenna-yas : - “ Ma teb ɣ iḍ ad temḥuḍ daɛwessu i d-tewwi ḍ, ad txedme ḍ sebɛa iseggasen ɣ ef ef igugilen“. Ileḥḥu yettnadi anda ara yaf igugilen ad yexdem fell-asen, yufa yiwet ta ǧǧalt d sin warraw-is, yewwe ḍ ɣ er-s er-s yenna-yas : ɣ -d ɣ ɣ ur-wen, - “ Usi ɣ -d ad xedme ɣ ɣ ur-wen, efk-iyi-d anda ara yili ɣ , ma d lqut ad čče ɣ ayen ayen teččam. Ta ǧǧlt-nni tenna-yas : - “ Yerbeḥ, hatent tferkiwin-nne tferkiwin-nne ɣ ger ger ifassen-ik“. Seg wass-nni yebda ixeddem ɣ ur-sen ur-sen azal n seb ɛa iseggasen. Yiwen wass, ta ǧǧalt-nni truḥ ad tessefqed tiferkiwin-ines, tufa ixdem-iten akken iwata, tettxemim gar-as d yiman-is, tenna yas : - “ Argaz-agi ixeddmen annect-a ad yessuter ad yawi l ḥeq-is, ad t-čče ɣ d d lfatur qbel ad iyi-ye čč d imensi“. Tu ɣ al-d al-d s axxam-is thegga-yas lfatur, tga-yas-d ssem ; tu ɣ al al ɣ er lexla tessawel-as : - ” A Mexdem yaf-it, ɛeddi-d ad tfetre ḍ, nekk tura ad du ɣ ale ale ɣ “. “. Di lawan-nni, sin warrac n ta ǧǧalt-nni ww ḍen-d, nnan-as : - - “ Rebbi ad yiɛin a Mexdem yaf-it, tewwi-yak-d yemma lfatur ? ”. Yenna-yasen-d Yenna-yasen-d : 54
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
- “ Ih, atan ddaw tzemmurt-nni, ɛeddit ad teččem, nekk ad kemmle ɣ axeddim-agi axeddim-agi gar ifassen-iw imir ad n-ase ɣ ”. ”. Arrac-nni bdan tetten, yiwen ye ɣ li li ɣ er er tama tayefust, waye ḍ er tama taẓelmaṭ. Mi d-tewwe ḍ yemma-tsen tɛeggeḍ, d ɣ a ɣ er yuli-d Mexdem yaf-it, yenna-yas : - “ D acu yu ɣ en en arrac-agi ? “. Terra-yas-d : - ”Asmi d-ufi ɣ lxedma i txedme ḍ ɣ ille ille ɣ ad tessutre ḍ lḥeq-ik d ɣ a gi ɣ -ak-d ssem s u čči “. ɣ -ak-d Yenna-yas : - “ Nekk asmi d ww ḍe ɣ ɣ ur-wen, b ɣ i ɣ ef ɣ ɣ ur-wen, ɣ ad mḥu ɣ daɛwessu ɣ ef yiri-w, tura imi ww ḍe ɣ sebɛa iseggasen, nekk ad ru ḥe ɣ , ma d kemm d ayen txedme ḍ i tufiḍ”. Amenyaf amenyaf, win ixedmen kra ad t-yaf”. Deg yiwet taddart yella wexxam bab-is d a ṣeggad. Assen deg wussan i ṣegged-d tasekkurt yeffer-itt deg ukufi iweṣṣa iɛeggalen i wakken ur s-tekksen ara a ɣ umu. umu. Tameṭṭut tetḥeyer, te ǧɛel d takna i s-d-ikecmen s axxam. Tezgel lew ṣaya n wergaz-is teldi d ɣ a tesrafeg-d tsekkurt. Tekcem-itt tegdin dayen i tt-ye ǧǧan ad tezwir yelli-s Fa ṭima zdat-s rewlent seg ɣ ersiwen, wexxam leḥunt almi d-ye ɣ li li yiḍ, ulint ɣ ef ef ttejra n i ɣ ersiwen, ifaq-asent wezrem, iceg-asent yeqqes tame ṭṭut-nni, ma yella d Faṭima teffer. Mi yuli wass nnejma ɛen i ɣ ersiwen bḍan gar-asen ɣ ersiwen ǧetta n tmeṭṭut-nni tenṭeq tewtult tenna-yasen : l ǧ - “Nekk amur-iw d sebyen-nni“. Ddan-as leb ɣ i,i, ruḥen ad seggḍen, tawtult ur teddi ara yid-sen. Tsawel-as i Ta ṭima tenna-yas : - “Rwaḥ ur ttagad ara, ax wagi d gma-m rebbi-t, txedme ḍ cc ɣ el el i yal tame ṭṭut, ssuṭuḍ-it nettat ad as t-tefk i gma-m ad yeṭṭeḍ”. Tewwi gma-s gar ifassen-is tetteddu tettru, texdem s lew ṣaya n tewtult. Ttɛeddin leɛwam, meqqer Ɛli yu ɣ al al d argaz. Assen deg wussan, Fa ṭima tella la te ɣɣ az az lkanun, d ɣ a tufa agerruj, tru ḥ tuezel tessers-as-t i gma-s deg irebbi tenna-yas : - “Kker fell-ak tura ad tge ḍ ttawil i le ɛmer-ik“. 55
L’expression écrite en Tamazight
Ɛli iga akken i s-d-tenna weltma-s yu ɣ tamurt d tyuga n yezgaren yerna yezwe ǧ. ɣ -tt-id Tamacahut-iw lwad lwad ḥki ɣ -tt-id i warraw n le ǧwad, nukni ad ɣ -ye -yeɛfu Rebbi, uccanen ad ten-yexde ɛ Rebbi. “Win izerɛen lxir ad yemger lxir, win izer ɛen ccer ad yemger
ccer”.
Zik yella yiwen qqaren-as an ẓar d netta i d agellid n ugeffur, yeb ɣ a ad ya ɣ yiwet yiwet teqcict, aggur deg yigenni netta-t di lqaɛa udem-is yettak-d tafat, talaba-s d le ḥrir yettreqriqen. Taqcict tennum tcucuf deg yiwen “wasif”, aman-is d imzarfen akken ara d-yader ugellid-nni n ugeffur ɣ er-s er-s netta-t tettagad, d ɣ a ad yu ɣ al… al… Armi d yiwen wass, yenna-yas : - “Aql-i gezme ɣ -d -d igenwan ɣ er er yiwen seg yetran efk-iyi-d agerruj i m-fkan, ne ɣ ad ad am-kkse ɣ aman”. aman”. Terra-yas-d : - “ Ttxil-k ay agellid n waman, a bu tegnawt n lmerjan, nekk i kečč iyi-d-fkan, me ɛna ugade ɣ imennan”. imennan”. D ɣ a yekker ugellid yebren taxatemt tetture ɣ , d ɣ a yeqqel wasif ɣ ab, nni d a ɣ er er ɣ ar. ar. Agellid i ɣ ab, taqcict tu ɣ was, was, rruḥ d aman, tettru, tettru, temme ɣ tekkes talaba-nni n le ḥrir, teqqim d ta ɛeryant tessawal ɣ er er igenni : - “Ay Anẓar, ay anẓar, ay aje ǧǧig n uza ɣ ar, ar, asif err-as l ɛinṣer, ruḥ-d ad terreḍ ttar”. D ɣ a cwiṭ kan akka, twala ife ṭṭiwej d ameqqran, yeqqel-d ugellid n ugeffur iger taqcict-nni deg yiri-s, asif-nni yeqqel akken yella, tezzegzew akk tmurt. Teqqim-d akken d tisiri ticki yemme ɣ u ɣ er er ɣ ar, ar, ad d-bedren mebla le ɛḍil, anẓar ad as-fken yiwet teqcict d taɛeryant. Zik tella yiwet twacult i ɛeggalen-ines d tam ɣ art art d mmis aw ḥid akk d teslit-is, nettat yid-s ɣ lint-d lint-d seg igenni ur frint di tmurt ; yu ɣ lḥal mmi-s-agi ur yes ɛi ara dderya, amkan i s-dcekkren iruḥ ɣ er-s er-s ɣ as as akken ulac. Yiwen wass tenna-yas tme ṭṭut-is : 56
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
- “Ma teb ɣ id id ad tesɛud dderya atan tettucekker-iyi tasa n yemma-k ad tt-čče ɣ !”. !”. Argaz awi-d kan ur yettmettat ara d amengur. Yekker-d ṣṣbeḥ yenna-yas i yemma-s yemma-s : - “Kker ad kem-awi ɣ ass-agi ass-agi ɣ er er xwali ad ten-id-te ẓreḍ”. Tenna-yas : - “A mmi lemmer ad txedme ḍ tagi ulac am ke čč”. Kkren ruḥen armi ww ḍen ɣ er er ttnaṣfa n webrid yen ṭeq ɣ er er yemma-s yenna-yas yenna-yas : - “A yemma cihed ass-agi yewwe ḍ lajel-im”. Yezla-tt, yerra-d tasa-s ɣ er er uqelmun yu ɣ al-d al-d s axxam. Deg webrid-is sqi ṭṭan-as (inegzamen n webrid) ad t-n ɣ en, en, armi tweddan, tenṭeq-d tasa-nni n yemma-s seg uqelmun tenna yasen : - “Urwe ɣ -t -t ur iyi-yuriw ay i ɛdawen ur t-neqqet !”. Ɣ er er taggara, yeqqim-d d aw ḥid ur yewwiḍ yemma-s ur te ɛmir tesga-s di nndama akk d tuzzma i ikemmel ussan i s-d-yegran i tudert-is. Tella yiwet teqcict staxxren-tt-id imawalan-is si lakul, fkan-tt ad tezwe ǧ, tu ɣ mmi-s mmi-s n xalti-s. Mmi-s xalti-s-agi ur tt yeb ɣ i ara axaṭer yemma-s uqbel ad temmet tenna-yas ilaq ad ta ɣ eḍ yelli-s n weltma. Yu ɣ yelli-s yelli-s n xalti-s-nni acku yexdem deg-s lba ṭel d ameqqran. Ɛeddan wussan, s ɛan-d taqcict, netta i ɣ uc-itt uc-itt am zun ma čči d yelli-s, ur yetṣerrif ɣ ef ef tmeṭṭut-is wala ɣ ef ef yelli-s. Twureb-d tmeṭṭut-nni ɣ er er wexxam n baba-s tlata tikkal, abrid wiss reb ɛa tebra. Teqqim deg wexxam n baba-s almi meqqret teqcict-nni tu ɣ al al te ɣ li-d li-d di lehlak, yu ɣ al al ur tsel ara, iduwa-tt jeddi-s armi d asmi yemmut. Tu ɣ al al d yemma-s-nni i yet ṣerrifen fell-as babas-nni am zun d lmut i yemmut. Akka i ttxelliṣen igerdan ayen xedmen imawlan-nsen, d nutni i yettruḥun d asfel.
57
L’expression écrite en Tamazight
Ḥmed d aqrur ɣ ef twacult yesɛan aṭas iɛegalen, taɛkumt ẓẓayet fell-as imi ur yessawe ḍ ara ad ten-iɛeyyec akken ilaq. Iferre ǧ Rebbi fell-as s yiwet lxedma igerrzen, ɣ ef ef waya ixemem ad yesseq ɛed liḥala-nsen s lenbi n yiwen wexxam di tmurt-is. Yiwen wass yeffe ɣ ɣ er lexla ad iwali amek ara iheggi ɣ ɣ er lebni-nni, iwala yiwet tem ɣ art art la d-tleḥḥu ɣ er-s, er-s, tenna-yas : - ”Acu akka i txeddme ḍ a mmi ?”.
Yerra-yas-d : - “La ttwali ɣ amkan-agi ma yelha i lebni aql-iyi la ttheggi ɣ i wakken ad bnu ɣ ”. ”. Terra-yas-d : - “ Kečč d warraw-ik ur tufim ara d acu ara te ččem teb ɣ iḍ ad tebnuḍ !”. Ḥmed iqreḥ-it wawal-agi, s wannect-a issawe ḍ i wakken ad yebges ad yeɛzem akken ad iru ḥ ɣ er er Fransa s tufra n i ɛeggalen n twacult-is. Yewwe ḍ ɣ er er Fransa yebda lxedma yu ɣ al al ijemmaɛ i wakken ad iceyye ɛ i warraw-is kra n u ṣurdi. Asmi seniceyyeɛ i tikkelt tamezwarut fer ḥen aṭas warraw-is akken baba-tsen ad ten-id-yekkes si l ḥif sɛeddan mbaɛd lmerwaḥ-is. Kra n wussan ṭṭfen “telegram” i d-yewwin lexbar n lmut-is. er usirem-is imi d-te ɛ jel lmut ɣ ur-s, ur-s, Ḥmed ur yessawe ḍ ara ɣ er ggran-d warraw-is warraw-is di lebḥer n lḥif ur nkeffu. Gar idurar-agi ɛlayen, deg tafsut d ije ǧǧigen tem ɣ i twerdet mellulen d tin yernan ccba ḥa i teẓ gi, d tin i d-yerran tili i lenwar d tirni, isem-is Lwiza d taqcict iceb ḥen aṭas, tufrar-d gar tullas n taddart. Ɛeddan kra n le ɛwam temmut yemma-s, te ǧǧa-tt-id rbeɛṭac iseggasen di le ɛmer-is. Baba-s i ɛawed zzwa ǧ, Lwiza teqqel d tarbibt. Tessawe ḍ Lwiza ɛecrin iseggasen, ttasen-d ɣ ur-s ur-s inexḍaben ; yusa-d yiwen i ɛǧeb-as, teqbel-it, aseggas akken tedda, tesɛa-d yid-s yelli-s tsemma-yas Zehra. Asmi walan l ɣ aci aci annect-a n wasred (lehna) akk d tayri... usmen, beddun heddren, gren-d fell-as ayen ur texdim, ayen ɣ il yeww ḍen ɣ er er umeẓu ɣ n n wergaz-is, d ɣ a yerfa, i ɣ il d ṣṣeḥ ta ɣḍel nnif-is, yekker yebra-yas, te ǧǧa-n yelli-s di ddu ḥ. Tu ɣ al-d al-d s 58
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
axxam n baba-s teqqim aseggas yu ɣ al al yusa-d yiwen ix ḍeb-itt yu ɣ -itt, -itt, tu ɣ al al terfed s tadist tes ɛa-d aqcic. Imi Rebbi irad akka zzwa ǧ-is ur idum ara tu ɣ al al ɣ er er iffasen n tme ṭṭut n baba-s ; terwa lemrar thudd-as taxxamt, terra ɣ er er rrif n webrid tes ɛa cwiṭ n ṭṭaq teqqim, deg-s tlata iseggasen s yiwet tqendurt. Yiwen wass i ɛedda-d wemsebrid yesla ɣ er er daxel ime ṭṭawen iruḥ ifu ǧ, iwala-tt, t ɣ aḍ-it, yessufe ɣ -itt-id, -itt-id, yenna-yas : - “Rwel tura !“. Terwel tettazzal, tettazzal almi tt-yer ẓa facal te ɣ li li tesreɛ... yufa-tt-id yiwen, yerfed-itt ɣ er er sbiṭar, tu ɣ al al tettru iruḥ ɣ ur-s ur-s ṭbib yesteqsa-tt ɣ ef ef ssebba n ime ṭṭi-s, teḥka-yas taqsiṭ akken tella, yekkes-as a ɣ bel, bel, yekker yessawel-as win tt-i ɛawnen. Asmi ɛeddan tlata u ɛecrin iseggasen, te ḥwa ǧ Lwiza lekwa ɣ eḍ (acte de naissance) tusa-d ɣ er er taddart-is n zik ; ye ẓra-tt yiwen i ɛqelitt yewweḍ ɣ er er Zehra yeɛlem-itt d akken yemma-s tedder, tusa-d temlal-itt s ime ṭṭi tenna-yas yelli-s : - “A yemma ad teddu ḍ yid-i ad tɛiceḍ deg wexxam-iw”. Tugi di tazwara, almi ɛeddan wussan tenna-yas : - “Leɛmer-agi iyi-d-yeqqimen ilaq ad t-kemmle ɣ d d warraw-iw”. Akka tu ɣ al-d al-d ɣ er er warraw-is tburek l ḥa ǧ-nni i tt-i ɣ awnen awnen ɣ ef ef lxir i s-yexdem. Akken qqaren : Anwa ass deg wussan yelhan di ddunit ? Mi ara temlil tasa d wayen turew. Kamal d yiwen ilem ẓi yesɛa 35 iseggassen di le εmer-is. Yekker-d di twacult tineslemt, imawlan-is t ẓallan, lejdud-is d lḥe ǧa ǧ. Di tazwara, yella ixeddem ddin-is akken iwata (itteéalla, yettuẓum…) yeb ɣ a ad yessuter i sidi Rebbi ad yexdem ayen yelhan. Asmi iru ḥ ɣ er er Fransa te ḍra-yas-d yiwet teqsiṭ : yiwen wass mi yeffe ɣ d mmi-s n ɛemmi-s, yerkeb deg umiṭru, tekcem-d yiwet terba ɛt yesɛan 25 alamma d 46 di leɛmer-nsen. Qqimen akk ci ṭ, bdan tt ɣ ennin. ennin. Wehmen akk yemdanen deg-sen. deg-sen. Ma d netta ur ye ẓri ara acu ara yexdem imi ye ɛǧeb-it lḥal. Yefhem akk imeslayen i d-wwin siwa sin : “Jesus Christ”. Mi kfan steqsan wid i d-yeslan, d acu ur fhimen deg imselayen59
L’expression écrite en Tamazight
nni ne ɣ win yeb ɣ an an ad yefhem akter. Imi Kamal d yiwen i yettnadin ɣ ef ef tmusni, ifures tagnit. Dinna yufa a ṭas n yemdanen, ukud ye ḥder i umeslay i d-wwin ɣ ef ef sidna Ɛisa yeɛǧeb-as aṭas yufa iman-is. I ḥus am akken d ajdid i d-ilul ɣ er er ddunit. Seg wassen, yu ɣ al al yettruḥu yesteqsay, armi yekcem di ddin amasi ḥi. Akka, Kamal iqeddec i lfayda n ddin amasi ḥi mi d-yu ɣ al al ɣ er er tmurt, ikemmel abrid-is yesselmad yett ɛawan wid yeb ɣ an an ad kecmen di ddin-agi. Malḥa d yiwet tme ṭṭut taqbaylit yettɛicin deg yiwet twacult i yesɛan aṭas n iɛeggalen, imi d nettat kan i s ɛan d tislit, ɣ ef aya tbubb taɛkumt tameqqrant. Ad t ḍum i lmal, ad dtezdem, d nettat da ɣ en en ara d-yagmen, akka i t-tteddu tudert n Malḥa. Yiwen wass tafejrit ssawlent-as-d tulawin n taddart ma ad teddu ɣ er er tala, tenṭeq terra-yasent : - ”Ruḥemt ad d-laḥqe ɣ aql-i aql-i sganaye ɣ mmi”. mmi”. Tulawin ruḥent, mi ne ṣṣfent abrid u ɣ alent-d alent-d imi mmektant-d d akken tella tmeqqbert di tlemmast n webrid yettawin ɣ er er tala, din inṭel yiwen wergaz yemmuten i ḍelli-nni kan. Mi tessgen mmi-s, teddem acmux tebda tikli-s ɣ er er tala i wakken ad tel ḥeq timeddukal-is, mi tewwe ḍ ɣ er er tmeqqbert Malḥa tbedd deg wemkan-is wejjir yuli-d seg i ḍaren-is acku ur tumin ara d acu walant wallen-is… gar ṭṭlam d wagu twala ṣṣef n tulawin akk d ṣṣef n yergazen lsan llebsa taceb ḥant gar-asen aɛemmur n lkettan acebḥan, imir kan Mal ḥa texza cciṭan tenna deg wul-is: - “Yew ḥay-id kan Rebbi, ahat imi we ḥce ɣ ciṭ, ad kemmle ɣ abrid-iw din ad afe ɣ tulawin-nni tulawin-nni ad neddukel lwa ḥid”. Mi tewweḍ ɣ er er tala ur tufi ḥed teččur-d acmux tu ɣ al-d, al-d, mi dtewweḍ ɣ er tmeqqbert, imdanen-nni walan-tt-id, bedden-d yakk, Malḥa tugad s waṭas d ɣ a tebda tettazzal, imdanen ttazzalen deffir-s, akken almi i d-tewwe ḍ ɣ er er wexxam, te ɣ li li ɣ er er tewwurt n berra ur d-terri ara s lexbar alarmi d azekka-nni, ɣ as akken tuki-d ma ɛna tu ɣ al al ur tneṭṭeq, ur tettembiwil, ulac ṭṭaleb ur tt-neẓri ara, maɛna tezga teggugem almi ɛeddan tlata wagguren, Mal ḥa tenṭeq-d, testeqsa-d ɣ ef ef mmi-s te ǧǧa d llufan, at wexxam mi ara fer ḥen imi teḥla ; ass-nni te ḥka-d d 60
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
acu i s-yeḍran, d acu twala ; mi yeffe ɣ lexbar lexbar di taddart iban-d d akken lekfen n wergaz yemmuten ass-nni ideg tru ḥ Malḥa ɣ er er tala ur yettwaxelle ṣ ara. Maɛna lferḥ n at wexxam ur idum ara imi Malḥa tu ɣ al al tuḍen lehlak simmal yetzid fell-as, ma čči am ass-a, am uzekka ; aka tt ɛeddin wussan, yiwen yi ḍ tawacult tennejmeɛ-d imi cukken ur tt-id-yettaf ara ṣṣbeḥ maɛna asirem yella deg wul n yal yiwen, kul wa wa yeqqar-as : - “Ammer ad te ḥlu, ad tu ɣ al al ɣ er er ṣṣeḥḥa-ines”. Ciṭ kan Malḥa tendeh-d s yisem n wergaz-is yellan ɣ er er yidis-is yuẓ-d ɣ er-s, er-s, teṭṭef-d afus-is tenna-yas : - “Ɛahed-iyi ur tetta ǧǧaḍ ara mmi d netta i k-d- ǧǧi ɣ ɣ d lamana”. Iɛuhed-itt, d ɣ a tebra i ufus-is, yekfa l ǧehd-is, tarwi ḥt tewweḍ ɣ er er bab-is. Nekk yid-s nemyussan asmi d-saw ḍe ɣ ɣ er er u ɣ erbaz erbaz alemmas, deg tazwara d ameddakel-iw iyi-tt-yemlan, netta yella yessen-itt acḥal d iseggasen aya, ma čči am nekk, ɣ as as selle ɣ fell-as fell-as maca wer ǧin mlale ɣ yid-s. yid-s. Ussan leḥḥun, almi i d-ufi ɣ iman-iw d ameksa ɣ ef ef ddema-s, imeddukal-iw imeksawen ur cligen ara seg wayen ye ḍran, maca nekk tugi tqerrut-iw ad iyi-thenni, tezga tettnabi-yi-d : “Anta tagi i k-yerran d ameksa ?”. Nekk tegguni-yi tririt ad ttid-affe ɣ seg seg igenni ne ɣ seg seg tmurt. Ɣ as akken yal ass am wemnay deg t ɣ ezza ezza d icerfan, maca ssya ɣ er da, ttfarase ɣ kra kra n wakud ad fehme ɣ anta anta ta ? Lad ɣ a mi ara yettmeslay umeddakel-iw fell-as. Am wakken i yett ɛedi wass i yettɛeddi useggas n tikkelt-nni. I tikkelt nni ḍen nufa-d imannne ɣ deg deg u ɣ erbaz erbaz aɛerbub bu tkerkas. Imeddukal n tzeqqa a ṭas ur neclig deg-s ; maca nekk te ḍra yid-i am win tu ɣ tawla n tayri : b ɣ i ɣ ad tt-issine ɣ ugar, ugar, b ɣ i ɣ ad tt-mlile ɣ ... ... atg. ɣ ad ɣ ad Seg wass-nni ɣ er er wass-a zrin mraw n iseggasen, sne ɣ -tt -tt akken ilaq, ne ɣ akken akken i tella ; ma čči am wakken i tt-sarame ɣ . Qqaren deg wanzi : “Tayri tesder ɣ il”; il”; maca tayri-s nettat, tessebrare ḥiyi allen, terra ul-iw d l ḥara n tissas d leqder, ma d alla ɣ -iw -iw d a ɣ aref aref i wakken ad d-ye ẓmi tikti. Deg ddunit merra ur telli 61
L’expression écrite en Tamazight
tayeḍ am nettat, acku ɣ as as deg waṭas yid-ne ɣ i i tt-nḥemmel, ur nettemyasam ara, d tadukli i tez ḍa gar-ane ɣ . Deg u ɣ erbaz erbaz ulac ɣ -tt, ɣ ttmeslaye win u ne ẓri belli b ɣ i ɣ -tt, acku ma čči kan zgi ɣ ttmeslaye ɣ fell fellas, maca ttnadi ɣ win ara tt-i ḥemmlen yid-i. Qle ɣ d amnadi i te ɣ zi zi n yiḍ d wass. Asmi ldint wallen-iw ugar, lli ɣ ɣ er yidis n ɣ ɣ er umeddakel-iw i wazal n kra ḍ n iseggasen. Ur ne ǧǧi amḍiq anda s-yehwu tili newwe ḍ-itt. Aṭas n imeddukal nni ḍen i dnettemlili di yal tagnit. S tmezwirit i tt-nese ḥnac ɣ ef ef widen n ɣ ant ant tismin segmi akken d tanubit yettquduren d sser, d ṣṣifa ; ɣ as as d asmi d-fellun idmaren-nne ɣ s s terṣasin. Asirem-nni n mraw iseggasen aya i yellan d targit n yiwen wemsedrar n twa ɣ it it yerwan agrireb deg icerfan d i ɣ ezran, ezran, assa yebda ye ǧu ǧǧug-d. Ass-a sne ɣ tin tin akken i ɣ ef ef ttnadi ɣ ɣ , isem-is mi ara t-id-ini ɣ inettu deg wul-iw, d asennan n tlelli. Deg tilawt yal yiwen yessaram-itt, maca ur zmiren ara i yisennanen-is. yisennanen-is. Tagi tes ɛa snat n wallen : yiwet tessikid tafat, tayeḍ tettwali tayri ; tes ɛa sin ime ẓẓu ɣ en en : yiwen yesme ḥsis i yezlan n tlelli, wayeḍ i yezlan n tdukli, udem-is am lemri yal yiwen yettwali iman-is iman-is deg-s… Tagi, d tamazi ɣ t i yettmeni umazi ɣ !!! !!! Yiwen wass myagaren-d yakk i ɣ ersiwen ersiwen i yettnadin ɣ ef ef ɣ ersiwen lḥeq-nsen, nnejma ɛen sebɛa i ɣ ersiwen izemren ad d-fken rraynsen, gar-asen ; amcic, aqjun, a ɣ erda, erda, uccen, a ɣ ilas, ilas, izem akk d wewtul. Qqimen i ɣ ersiwen ersiwen ttemcawaren yal yiwen deg-sen ad d-yefk rray-is ad d-iger ti ɣ ri-s ri-s i wakken ad d-afen anwa ara ɣ aba. iḥekmen l ɣ aba. Akken i teḍra di l ɣ aba, yal a ɣ ersiw ersiw ad d-in ṭeq ma d wiya ḍ ad ɣ aba, ssusmen. Ihi yen ṭeq wemcic yenna-yasen : ɣ ɣ ef lḥeq-iw ara yilin dima d arfiq-iw d arfiq n - “Ttnadi ɣ twacult-iw maca ad tili l ɣ aba aba ddaw ifassen-iw, ad m ḥu ɣ yakk yakk iɛdawen-iw ad qqimen ye ḥbiben-iw”. I ɣ ersiwen di setta ur qbilen ara ayen i d-yenna wemcic, ur ɣ ersiwen ɣ aba iḥekkem ara l ɣ aba akken fell-asen ad ittnefcic, ad yili akken i s-yehwa ad is ɛu lhiba ad yili d u ḥric. Yenṭeq weqjun yenna yasen : 62
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
- “Ssarame ɣ ad leḥqe ɣ leb ɣ i-w, i-w, ad aw ḍe ɣ ɣ er wayen yettnadi ɣ ɣ er wul-iw, ad rre ɣ aḥbib d arfiq-iw ad rre ɣ amcum amcum d a ɛdaw-iw, maca ad ili ɣ akken akken yeb ɣ a wul-iw, aksum ad t- čče ɣ we we ḥd-i akk d twacult-iw”. I ɣ ersiwen di setta ur qbilen ara ayen d-yenna weqjun, di ɣ ersiwen tazwara i yettnadi ɣ ef ef leḥq-is d l ḥeq n twacult-is, ur yeb ɣ i ara i yal a ɣ ersiw ersiw ad yaf iman-is. Yen ṭeq-d u ɣ erda erda yenna-yasen : - “Ad ḥarbe ɣ ɣ ef warraw-iw yellan dima yid-i, ad hudde ɣ ayen ayen ɣ ef tebnam d winna i d leb ɣ i n wul-iw”. ɣ esiwen I ɣ esiwen di setta gezmen-as awal i u ɣ erda erda ur b ɣ in in ara ad ikemmel ayen i d-yenna, ur qbilen ara rray i d-yenna di tazwara. Yenṭeq-d wuccen yenna-yasen : - ”Ad nadi ɣ ɣ ef leb ɣ i-w i-w ad tili l ɣ aba aba gar ifassen-iw, ad xedme ɣ ɣ ef i yeb ɣ a wul-iw, ma d tixsi ad tt- čče ɣ we weḥd-i akk d warraw-iw. I ɣ ersiwen di setta ur qbilen ara ayen i d-yenna wuccen, ur ɣ ersiwen yettnadi ara ɣ ef ef lḥeq n wiya ḍ. Yenṭeq wewtul yenna-yasen : ɣ leb - “Ḥṣi ɣ leb ɣ i-w i-w ur tettaw ḍe ɣ ara”. ara”. I ɣ ersiwen di setta fer ḥen mi d-yenna akken wewtul, lad ɣ a ur t ɣ ersiwen ḥsiben ara. Yen ṭeq-d u ɣ ilas ilas yenna-yasen : ɣ d ɣ aba ɣ gar-awen… - “Ssarame ɣ ad ad ili ɣ d sselṭan n l ɣ aba ad ili ɣ gar-awen… Ur dikemmel ara u ɣ ilas ilas awal-is lad ɣ a izem iger-d iman-is, d netta i yeqqimen ur d-igir ara ti ɣ ri-s. ri-s. Mi d-yen ṭeq yizem, i ɣ ersiwen ɣ ersiwen yakk ssusmen smaḥsisen, weḥcen udem-is, awal-is lhiba-s. Ddunit thuz am yifer aman ufraren-d di leb ḥer, iɛemmer wasif iḥmel-d ula d i ɣẓer. Ssiyasa d l ɣ aba aba gar ifassen n yizem i tella ɣ aba. ilɛeb-itt akken i s-yehwa, d netta i d ssel ṭan n l ɣ aba. Cfi ɣ -as i ɣ …, yiwwas deg wussan n imuras, nni ɣ -as umeddakel-iw Mikiwsen : : - « D acu tenni ḍ ufan ad nru ḥ azekka ɣ er er ssinima, ad nwali yiwen usaru yelha yelha ma čči d kra ! ». Yerra-yi-d netta : - « Ih, ad ddu ɣ yid-k yid-k ». ɣ -as Imiren d ɣ a nni ɣ -as : - « Ih, siwel-iyi-d azekka ɣ ef ef tmanya n ṣṣbeḥ ». 63
L’expression écrite en Tamazight
Imir yu ɣ lḥal diḍ, nteddu ad ne ṭṭes. Seg wakken ɣ eṣbe ɣ ad ad d yaweḍ uzekka-nni, kecme ɣ srid ɣ er er iceṭṭiden, ur čči ɣ ɣ ula d imensi. Imir mi dle ɣ kan kan ṭṭse ɣ … yenna-iyi-d Mikiwsen : : - « A lxir ay a ḥbib ; teṭseḍ akken ilaq ? ». Awal yettawi-d waye ḍ, armi qrib ad nawwe ḍ ɣ er er tzeqqa-nni n ssinima. D ɣ a nwala yiwet teqcict, am wakken d nekni i ara tenna-d tettra ǧu, isem-is Ṣ ara tenna-d : - « Ad ddu ɣ yid-wen yid-wen ». Yenna-yas Miki : : - « Yerbeḥ, d rrbeḥ ! ». ille ɣ mye myeɛǧaben mačči d kra. Ɣ ille Akken kan newwe ḍ, neqqim di tlata, Ṣ ara ara gar-ane ɣ . D ɣ a din din tuẓẓaf : - « Awi-d snesla-w ! awi-d snesla-w ! ». Nekk xelɛe ɣ , wehme ɣ ! yerna zi ɣ ɣ snesla-s d snesla n ddheb. Yekker ccwal d ameqqran, d ɣ a kecmen-d sin ibulisiyen. Wwin-a ɣ di di tlata ɣ er er kumiṣariya, nudan-a ɣ , ur ufin wara ɣ ururara tettwali. ne ɣ . Sfunezren-a ɣ -d -d yakk ma d Ṣ ara tettwali. Mi ɣ -kkaten -kkaten sli ɣ i ɣ i wesṭebṭeb akk d te ɣ ri ri : - « Kker ! kker ! ». ɣ d ɣ ri Zi ɣ d ti ɣ ri n yemma teqqar-iyi-d : - « Kker a mmi, ad k-yeqqar Mikiwsen yya ad nru ḥ ɣ er er ssinima». ɣ -d, Uki ɣ -d, kkre ɣ -d -d s lferḥ d ameqqran imi d targit kan i yurga ɣ . Deg useggas n 640 seg tlalit n Sidna Ɛisa? tella yiwet twacult tettidir deg yiwet temna ṭ n Tefriqt ugafa, tugar fell-as lehna, talwit d tlelli. Di twacult-a llan 3 yemdanen, argaz, tameṭṭut-is d yelli-tsen. Armi d yiwen wass, lewhi n ṭhur, slan i wes ṭebṭeb ɣ ef ef tewwurt, d ɣ a yekker bab n wexxam ad tt-id-yeldi, yufa d lxelq wer ǧin yeẓri ! yenna-yas : - “Lɛeslama-k a mmi, anwa ke čč ?” Yerra-yas-d uberrani-nni : - “Nekk d imceyye ɛ, usi ɣ -d si ccerq wwi ɣ -awen-d -awen-d yiwet ɣ -d lamana, ilaq ad tawe ḍ imawlan n lqa ɛa. Zemre ɣ ad ili ɣ d inebgi-inek kra n wussan i wakken ad aw ḍe ɣ ɣ er ɣ er 64
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
lmer ɣ ub-iw ub-iw ?” Yerra-yas-d bab n wexxam : - “Mreḥba s win i d-yusan d a ɣ rib rib asemmiḍ ur t-yettḥaz garane ɣ ur yettili d arbib, ta ɛkkemt-is ur ɣ -terga -terga ad t-neg am akken d aḥbib am rrmel ɣ er er tfezza ; kcem a mmi axxam d axxam-ik qim ac ḥal i k-yehwa”. Yeqbel unaṣli s wayen i s-d-yssuter uberrani, yesgen-it, yesse čit, iɛawen-it yessaweḍ lamana-ines am netta, am tme ṭṭut-is am yelli-s armi d yiwen wass yenna-yas-d yenna-yas-d uberrani-nni uberrani-nni : - “Tamurt-nwen d tamurt l ɛali yal lxir yella deg-s tekcem s uliw aṭas, b ɣ i ɣ tudert-iw yid-wen, ad k-ssutre ɣ ad ɣ ad kemmle ɣ tudert-iw iyi-tɛiwneḍ ad xedme ɣ axxam axxam i yiman-iw”. Yerra-yas-d una ṣli bu nniya : - “Kkes a ɣ bel bel a mmi, lḥemdulleh litse ɛ yella axxam-iw d axxam-ik ad tzed ɣ eḍ yid-i, imi aqcic ur s ɛi ɣ ara. Ad k-zew ǧe ɣ ɣ ara. u ad ak-ssali ɣ axxam”. axxam”. Yenna-yas-d uberrani : - “Ɛṭik ṣṣaḥḥa lwir-ik d ameqqran, imi d-tusi ḍ d argaz la ɛali ɣ d b ɣ i ɣ d yelli-k ara yilin d tacrikt n ddunit-iw d nettat kan iyiiwulmen”. D ɣ a akken i yella l ḥal, yezwe ǧ uberrani d yelli-s una ṣli, yu ɣ al al d yiwen seg twacult-is twacult-is maca ur yeẓri ara d acu i t-yettra ǧun !? Akken qqaren imezuwura : nndama le ɛmer tezwar. Mi ɛeddan kra n wagguren ɣ ef ef tme ɣ ra ra n uberrani yeqsed tamurt, i wakken ad d-iẓer imawlan-is armi d yiwen wass atan yu ɣ al-d, al-d, aqerwi deg ifassen-is yenna-yas i tme ṭṭut-is : ɣ -am-d - “Ax, wwi ɣ -am-d talaba ara tettlusu ḍ seg wass-a d asawen”. Mi teldi aqerwi-nni tufa yiwen ujellab d u ḥrim, tewhem d acut uxeṣṣar-nni, ur s-ye ɛǧib ara d ɣ a tugi ad t-tels, yekker wergaz amcum yewwet-itt u yerna iseyyef fell-as ad t-tels s ddre ɛ, d ɣ a yekka tawwurt yeffe ɣ . Mi d-yewwe ḍ baba-s d yemma-s si lexla ufan-d ayen ye ḍran. Baba-s irkeb-it reffu, yeqqim la yettar ǧu aḍeggal-is ad d-yekcem. D ɣ a akken cwiṭ atan yekcem-d, yenna-yas una una ṣli : - “Sel a mmi-s n medden, nekni ur nekkat ara tulawin-nne ɣ ala zzayla i nekkat, yelli ur telli d zzayla, tame ṭṭut ɣ ur-ne ur-ne ɣ 65
L’expression écrite en Tamazight
tesɛa azal d ameqqran, u yerna d acu-tt lmesxra-ya i s-idtewwiḍ ? tenniḍ-as ad t-tels s ddre ɛ ? Yerra-yas uberrani : - “Tagi d talaba itettlusu tme ṭṭut ɣ ur-ne ur-ne ɣ i wakken ad t ɣ um um iman-is ma dayen ye ɛnan tijita, d tame ṭṭut-iw ur d-ssekcam ara iman-ik”. Anaṣli zaden deg-s wurfan yerra-yas-d s usufar : - “Amek ad t ɣ um um iman-is ! ɛni tettwaliḍ-tt ɛeryan ? D acu i sd-tessukseḍ i tkessiwt-nne ɣ ? Ne ɣ i i umendil-nne ɣ ? ? Yerna imi d tameṭṭut-ik ddem-itt teff ɣ eḍ-iyi axxam-iw ur k- ḥwa ǧej ara”. D ɣ a tezdem-d tmeṭṭut-is tenna-yas : - “Ay argaz, amek ara tqeble ḍ ad tdeqqreḍ yelli-k ɣ er er iberdan d lexlawi ? Acu ara d-inni medden fell-ane ɣ ? ? Akken i d-yenna winna n zzman : dagi i te ḥṣel tferḍast i m acciwen”. Yerra-d una ṣli nnehat yenna-yas i uberrani : - “Ccah deg-i nekkini i iqeblen skecme ɣ -k-id -k-id s axxam-iw, ǧeɛle ɣ d ayen yelhan i xedme ɣ , taggara f ɣ ent-iyi ent-iyi tirga mxalfa -d azrem ṣaḥḥa ya Rebbi ṣaḥḥa, ṣaḥḥa ya Rebbi ṣaḥḥa, rebba ɣ -d deg uqelmun.” D ɣ a akken yu ɣ al al uberrani d bab n wexxam, d awal-is i yettɛeddayen, rray d rray-is ma d annuli di rrif ye ɣ li li wazal-is. Qqaren-d di lemtel, tenna-yas ttejra i tqabact : a taqabact tḍurreḍ-iyi ; terra-yas-d tqabact : afus-iw seg-m i d-yekka. Yella di zzman aqdim, yiwen “umer ɣ un” un” (d ṣṣenf n leḥcic i yettidiren di l ɣ aba), aba), anda yettɛici tudert lɛali, imi d netta i d agellid ɣ ef ef wegdud yellan di l ɣ aba-nni. aba-nni. Di tallit umer ɣ un, un, yettidir wegdud imer ɣ unen unen di lehna akk d talwit imi yal lxir yella, ur-ten-ixuṣṣ wara, axaṭṭer agellid-nsen d win yesɛan lxir deg wul-is, d win i ḥemmlen tamurt-is, yeb ɣ an an lehna yugin ccwal. Yiwen wass deg wussan n Rebbi, yusa-d inebgi ɣ er tmurt-nni, qqaren-as “affer”, (wagi di ɣ d ṣṣenf nniḍen n leḥcic) deg webrid-is iteddu ɣ er er ugellid (amer ɣ un). un). Mi yewweḍ ɣ er er ɣ ur-s ur-s ibedd zdat-s, yendeh yenna-yas : - “Nekk qqaren-iyi Affer, usi ɣ -d -d si tmurt ibe ɛden aṭas ɣ ef ef tmurt-nwen, ma ulac u ɣ ilif ilif ad iyi-te ǧǧeḍ ad nse ɣ yiwen yi ḍ dagi ɣ ur-wen ur-wen ?” 66
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Yerra-yas ugellid-nni : - “Amek ara k-ɛemmde ɣ ad ad tenseḍ kečč ɣ er er ɣ ur-i ur-i d aberrani, ur k-ssine ɣ ara ara ?” Yerra-yas waffer s u ḥellel : - “Di le ɛnaya-k ur ttagad, nekk lhi ɣ ssnen-iyi, ssnen-iyi, ad nse ɣ yiwen yiwen yiḍ kan azekka ṣṣbeḥ ad ruḥe ɣ ”. ”. Ixemmem ugellid-nni ci ṭ yu ɣ al al yerra-yas-d : - “Ruḥ, imi ɣ ef ef yiwen yiḍ ad k- ǧǧe ɣ ad ad tenseḍ, lameɛna azekka ṣṣbeḥ ad truḥeḍ !” Yeṭṭes waffer deg yi ḍ-nni gar imer ɣ unen, unen, yessel ḥa iẓuran-is almi kecmen seb ɛa qamat ddaw tmurt, s wakka yexde ɛ lɛahednni i yefka i ugellid (Amer ɣ un). un). Azekka-nni ṣṣbeḥ, mi d-kren imer ɣ unen unen akk d waffer-nni, yen ṭeq ɣ er er ɣ ur-s ur-s ugellid amer ɣ un un yenna-yas : - “Kker !… D lawan ad tru ḥeḍ !”. Yerra-yas waffer s leqba ḥa : - “Ur teff ɣ e ɣ ara ara ! yya ad ne ḥseb iẓuran“. Yewhem ugellid-nni s wayen yesla, imi affer-nni ur ye ṭṭif ara deg wawal-is, yexde ɛ lɛahed i s-yefka. D ɣ a teqqim teqsiṭ-agi deg wawal, d asefru yeqqar-d : A widak i d-iteddun ma ad tecfum fehmet-iyi Iruḥ waffer ɣ er er umer ɣ un un yenna ssens-iyi Ay atma ur tettlumum nekk lhi ɣ ssnen-iyi ssnen-iyi Ur tufiḍ ara d-yeḍrun ur ttagad amen-iyi Yumen umer ɣ un un yessens-it mi d-yenna ɣ ef ef yiwen yiḍ kan Azekka-nni taṣebḥit yenna-yas ru ḥ d lawan ɣ en ɣ urr-it Zi ɣ en affer i ɣ urr-it yessa ɣ -itt -itt din d i ḍerfan Inawel rrwa ḥ tlef-it ne ɣ yya yya ad neḥseb iẓuran ɣ ar Ur tt ɣ ar ay amer ɣ un un ma tecfi ḍ ɣ ef ef wid i k-ileqqmen Atnan iferrasen la d-teddun yir as ɣ ar ar seg-k ad t-gezmen Affer-nni mi d-gan d aqessun d asafu i t-iwulmen L ɣ ella-k ella-k ad tt-id- ǧǧen ad tt-ferqen yexxamen Yiwen was deg wussan n ḥertadem, yeqqim yiwen ɣ ddaw n ttejra, yessikid iferrawen-is mi ɣ ellin umazi ɣ ellin ɣ er er lqaɛa. 67
L’expression écrite en Tamazight
D ɣ a ul-is yennu ɣ na na mačči d kra, mi d-yemmekta atmaten-is ellin akken di lba ṭel tilelli ur tt-l ḥiqen ara. Ul-is ur tihenna ɣ ellin ɣ umm-it ara, yeqqim yesteqsay iman-is ɣ ef ef taggara. Leḥzen i ɣ umm-it am wagu mi ara i ɣ um um lqaɛa. Ciṭ kan akka yewwet-d wa ḍu yewwi-d tafat yid-s testullus, seg-s teffe ɣ -d -d teqcict d ta ɛlayant, ayen akk telsa d amellal, ṣṣifa-s tettfe ǧǧio am yetri, deg weɛrur-is sin iferrawen. Din din tewwet-it lxel ɛa, teṭṭf-it tawla yekker ad yerwel. Taqcict-nni ur t-te ǧǧi ara tenṭeq ɣ er-s er-s tenna-yas : - “ Ur ttagad, ulac d acu ara k-xedme ɣ ! ! nekk d tilelli usi ɣ -d -d ad k-d-mle ɣ abrid abrid ɣ er er ɣ ur-i”. ur-i”. Amazi ɣ -nni yettergigi, yewhem, yeggumma ad yamen ayen ɣ -nni iwala, yu ɣ al al yenna-yas : “Acḥal aya t ɣ abe abeḍ a tilelli Anwa abrid ay tu ɣ eḍ Fell-am ye ɣ li li acḥal d ilemẓi Ccbaḥa n wussan-is tesqurme ḍ I wakken ad kem-iwali Yefka-yam idammen-is ad ten-teswe ḍ”. Tilelli terra-yas : - “Ɣ as as akken abrid-iw yew ɛer, yeččur d isenanen, me ɛna win yeb ɣ an an ad t-yezger ad t-yezger. twala ḍ ttejra-agi ! ɣ as as tesse ɣ li li iferrawen-is di ḥertadem, ad d-tefk wiya ḍ di tefsut. Nekk d ttejra yessidiren idammen ineqqen ime ṭṭawen. U ɣ al al ɣ er er laṣel-ik sɛu ṣṣber deg wul-ik s ɛu tadukli d watmaten-ik, s ɛu tirrugza, ǧehd-ik tuṭṭfa n lɛali, ad d-taw ḍeḍ sbedd nnif-ik, ṭṭef deg-s s l ǧ ɣ ur-i”. ur-i”. D ɣ a tilelli twehha-yas tenna : - ”Muqel s iṭij amek i d-yettali, akken ara yili ɣ ɣ ur-wen assen ɣ ɣ ur-wen mi ara terẓem leqyud”. ɣ yettmuqul s i ṭij-nni mi d-yezzi ɣ er Amazi ɣ er tlelli yufa-tt-id ulac-itt. Yecmume ḥ yeḍṣa iruḥ yewwi deg wul-is asirem d ameqqran.
68
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ef leɛli n tmenmiya n lmitrat (800m) deg wen ẓu n Ɣ ef umalu n Tizi wezzu, di t ɣ iwant iwant n Asi Yusef, deg wedrar n Ǧer ǧer i d-yusan d talast n t ɣ iwant-agi iwant-agi si l ǧiha n wadda, illa yiwen wemkan umi qqaren imezda ɣ n n At si Yusef “tawwurt n lɛinṣer”. Ɣ ef akken ḥekkun yem ɣ aren aren n t ɣ iwant-agi, iwant-agi, qqaren d akken adrar zik yella yeddukel, deffir-s la tt-nejma ɛen waman, almi d ass anda i d-ufan lferza ansi i d-f ɣ en, glan s wayen i d ɣ en, ufan deg webrid-nsen, xelqen-d asif deg wedrar. Imezda ɣ n t ɣ iwant-agi ttɛeddin ssyinna ɣ er er wayen i d-yegran seg wedrar, ɣ iwant-agi imi yenne ḍ ne ɣ yezzi yezzi webrid yeb ḍan ɣ ef ef tlata (03) tewwura :
tawwurt n wadda, tawwurt talemmast, tawwurt ufella. Ayen ǧiha n yessewhamen, ɣ er er tewwurt n wadda d ifri yellan ɣ ef ef l ǧ zelmeḍ, mi teww ḍeḍ ɣ er er tewwurt ufella ad k-id-iqabel yefri nniḍen dima ɣ ef ef l ǧ ǧiha n zelme ḍ. Ifri n tewwurt n wadda isud, lameɛna tinegura-ya ssaw ḍen kra n yelme ẓ yen ad ɣ zen zen azgen n wakal i t-isudden, yu ɣ al al amdan s lqedd-is yezmer ad yekcem mebla lḥerṣ, ma d ifri n tewwurt ufella, ur yelli wayen i tisudden, maca drus n umecwar i yellan daxel-is, lame ɛna yew ɛer imi ayen tewwi ḍ n tafat ad yexsi ad yens, di berra ɣ er er tama n yefri yella lɛinṣer n waman yesswayen ta ɣ iwant iwant n At si Yusef. Ɣ er zdat ad d-tban lu ḍa, ɣ er er zdat maḍi d ti ɣ ilt yeččuren ɣ ilt d inijjel, umi qqaren Tizi n wa ḍu, qbel ad taw ḍeḍ ɣ er-s, er-s, illaqak ad tɛeddiḍ seg we ɣ bir, bir, ta ɣ zut zut anida i tikkelt nni ḍen ad ǧiha n uyeffus, win umi temlileḍ d yiwen yefri, tikkelt-a ɣ ef ef l ǧ qqaren ifri n wagur. Mi ara taw ḍeḍ ɣ er er te ɣ zut zut yellan d lu ḍa, s tmu ɣ li-k li-k ɣ er wayen i k-d-yezzin ahat ad tqeble ḍ tikti i d yeqqaren d akken amkan-agi yella zik d uggug (barrage). Tawwurt n l ɛinṣer ttruḥun ɣ er-s er-s ilmeẓ yen, im ɣ aren aren deg weẓɣ al al ttqeggilen dinna imi tella tilli, tasmu ḍi, abeḥri d waman i d yettef ɣ en en seg weẓru. Tigemit ne ɣ agama (nature) yellan dagi tecbeḥ ama di tefsut ama di ccetwa mi ara yili wedfel imi amkan-agi yettḥaz-it-id kan mi ara yewwet ɣ ef ef leɛli n tmenmiya lmitrat, ayen i s-yettmuddun yiwet ccba ḥa izaden. 69
L’expression écrite en Tamazight
Ma yella nnif d tirrugza d l ḥerma twagzan yal a ɛeggal di twacult n talsa, yal yiwen yes ɛa azref kifkif-it netta d gma-s annect-agi yakk yettawi ɣ er er tektiwin tigejdanin n tlelli d lehna di ddunit. Ma yella-d wugur di tlemmast n twacult-agi, igellud s wekraf n talsa s timmad-is, d ɣ a d aya i d-ye ḍran taggara n lgirra tasemma ṭ d wuguren i yesduqsen alla ɣ en en yettḥebbiren ɣ ef wemdan d tlelli n wemdan s umata ama deg umeslay, di leqraya, deg yidles-is di tsertit-is, deg umezruy-is… atg. Tikti tettnerni almi d-teslul yiwen umtawa i d-yellan ɣ ef ef lemḥadra n izerfan n wemdan akk d tlelli ; amtawa-yagi i d yersen s wudem unṣib di Rum ass n 04/11/1950 yekcem di leqdic-is deg useggas n 1953 s usenned ɣ ef ef tmenna n izerfan n wemdan igra ɣ lanen lanen 10/12/149. I ɛeggalen n wemtawa-yagi snernan di tektiwin-nsen i wakken ad bedden ɣ ef ef lemḥadra d useḥbiber ɣ ef ef izerfan n wemdan yiwet d Asqamu n Lerop n izerfan n wemdan 1945 yebdan deg useggas-agi. Taye ḍ d amraḥ (la cour) n Lerop n izerfan n wemdan i d-ilulen deg 1959 tis kra ḍ d Agraw n ine ɣ lafen lafen n Lerop. Seg wasmi yegred leqdic n kra ḍ n tseqquma-yagi ɣ ef ef izerfan n wemdan rnan-d ɣ ur-sent 12n protocoles uṭṭun 1, 4, 6, 7 akk d 12 rnant izerfan d tlelli n wemtawa-yagi, le protocole uṭṭun 02 yefka-d i wemraḥ n wezref d ccwer di yal tiktiwin-is, le protocole uṭṭun 09 yefka-d i la cour azref d ccwer di yal tiktiwin-is. Le protocole uṭṭun 11 iɛawed i lebni n te ɛessast ɣ ef ef wemtawa yagi. Leqdic yettkemmil ci ṭ ciṭ almi d 1980 yella-d usnerni meqqren deg-s yesnulfa-d ugur i ukemmel deg webrid-is lad ɣ a imi kecment kra n tmura timaynutin s wudem yemgaraden di tektiwin n wemtawa deg useggas 1990. Deg useggas n 1981 ɣ blan teṭṭef azal n 404 n wu ṭṭun i ɣ blan iskelsen di tesqamut deg useggas n 1997, u ṭṭun-agi yewwe ḍ ɣ er er 4750, maca ikaramen (dossiers)-agi tta ṭṭafen ur ttukelsen ara deg yiwen useggas, 1997 yerfed ɣ er er 12000. Maca a ɛebbi d tmerna n leqdic ye ǧǧa amtawa ad iɛiwed tamu ɣ li li deg wudem n usel ḥu n wahil-ines s uṭebbeq n le protocole N°11 N°11 (deg umtawa) iswi-ines d asishel 70
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
n lebni d usizzel n wakud n leqdic d tuksa n udebber n tesqamut n ine ɣ lafen lafen seg wemtawa. Deg 1 unbir (november) 1998 le protocole -agi -agi yerra-d yakk i ɛeggalen iqburen n wemraḥ d tesqamut ɣ ef ef wazal n leqdic-nsent azedgan tasmilt (commission)-agi (commission)-agi tkemmel leqdic-is almi d 31 tuber 1999. Deg te ɣ zi zi n 3 iseggasen seg wasmi yeb ḍa uselḥu n le protocole taɛkemt n leqdic n wemra ḥ tedder yiwet tmenna meqqren n ikaramen yeskelsen (affaires enregistrées) azal n 5978 deg useggas n 1998 ɣ er er 13858 di 2001. Tikti ɣ ef ef uɛiwed n tal ɣ ɣ a iban-d seg yiwen usarag (conférences ministerielles) ine ɣ lafen lafen ef izerfan n wemdan i d-yellan di Rum ass n 3 d 4 unbir 2000 ɣ ef i wakken ad idiren idiren timmunent timmunent tis 50 n tlalit tlalit n wemtawa-yagi. Deg wunbir 2000 ɣ er er taggara n tmenna n ine ɣ lafen lafen (amraḥ n izerfan n wemdan di Lerop). Amezruy-is meqqer ccan-is ɣ ur ur weqbayli, ur yes ɛi tilisa, d agerruj nni ḍen, yis-s aqbayli yettalit-id nnif d l ḥerma ɣ er gma-s azzayri. J.S.K ne ɣ tarbaɛt n yelme ẓ yen n leqbayel, tlul-d deg useggas n 1946 ugar n wid yellan deffir n tlalit-ines Boualam IRATNI, Mouh SGHIR, DRISI, Khlifa BELHADJ ... di lweqt-nni, tella s yisem “ Olympia ” n Tizi-wezzu. Deg useggas n 1969 tuli-d ɣ er er weḥric amezwaru s yisem n J.S.K d ɣ a deffir n tegrawla n lezzayer; tarba ɛt-a tufrar-d s yelme ẓ yen tesɛa imi nnif d tirrugza yewwi-ten ad nna ɣ en en ɣ ef ef yisem n teqbaylit. Deg useggas n 1970, tarba ɛt-a, tu ɣ al al s yisem n J.E.T ne ɣ ilme ilmeẓ yen n “Electronique ” n Tizi-wezzu. Deg umezruy-ines t ḥella-d 11 n teqbucin di tel ɣ u ɣ a: a: llant-d deg iseggasen n 72/73, 73/74, 76/77, 79/80, 81/82, 84/85, 85/86, 88/89, 89/90, 91/92, 94/95. Tesɛa 4 n teqbucin n Lezzayer deg iseggasen n 77, 86, 92, 94. Deg useggas n 84 tu ɣ al-d al-d s yisem-is J.S.K, b ḥal tala aman-is zeddigit wer ǧin lu ɣ en. en. Seg useggas n 93 ar ass-a d mass HENNACHI i d aqerruy ɣ ef ef terbaɛt-agi, iḥella-d yid-sen ddeqs n teqbucin n Lezzayer, yakk d “ l’Afrique ” ; d ɣ a di teqbucin n Lifriqiya tes ɛa 6 tessawe ḍ ɣ er er wanda terẓa asalu gar trebbuɛa yellan di Tefriqt, t ḥella-d iswi amezwaru, yerna te ṭṭef amḍiq-is deg umezruy n ddabex u ḍar, dayen i s-yesnernan 71
L’expression écrite en Tamazight
azal i ddabex azzayri s umata. Akka i yella umezruy n terba ɛt n yelmeẓ yen n leqbayel, akk d teqsi ṭ n tayri meqqren gar-as d wegdud aqbayli. Ass n 20 yebrir di yal aseggas yettili-d usmekti n tedyanin n tefsut n 80, asmekti-agi d leqdic meqqren ɣ ef ef tutlayt n tmazi ɣ t ama d isaragen, timesbaniyin ne ɣ timzikniyin, timzikniyin, imi d awal ɣ ef ef tefsut n 80 ad nu ɣ al al ɣ er er tedyanin-nni. D acu yeḍran di tallit-nni ? Tafsut tebda ass n 10 di me ɣ res res 1980 mi d yeɛreḍ Ḥend Saɛdi s yisem-is d aselmad di Tesdawit n Tizi wezzu, Mulud M ɛemri akken ad yefk asarag ɣ ef ef wedlis-is i d yessuffe ɣ “Isefra iqburen n leqbayel” ihi deg webrid-is ɣ er er ɣ allen Tesdawit n Tizi wezzu, Mulud M ɛemri ḥebsen-t i ɣ allen n laman di Dra ɛ ben Xedda wwin-t ɣ er er Lwali ɣ ef ef usarag-ines d akken ad as-d-yawi ccwal. Asegdel n usarag n Mulud M ɛemri ɣ iḍ d ameqqran ɣ ur ye ǧǧa-d l ɣ ur kra n inelmaden, d aya i d yeglan s tmesbanit n talwit tamezwarut di Tizi wezzu. Ma d tikli tis snat tella-d di Lezzayer ass n 7 di yebrir ɣ ef ef ssebba n weḍris i yura Kamal Belqasem deg we ɣ mis mis El Moudjahid di 20 Me ɣ res, res, anda i d-yewwet ɣ ef ef Mulud Mɛemri, imesbaniyen drus yid-sen zdat i ɣ allen allen n laman i ten-yewwin ɣ er er temsulta n Lezzayer, kra ssuff ɣ en-ten-id en-ten-id tameddit-nni, ma d 70 nni ḍen serrḥen-asen-d ass n 8 di yebrir mi d-yeffe ɣ yiwen yiwen we ḍris deg we ɣ mis mis Le Monde ɣ ef ef tmesbanit-nni ayen i yeccemten udem n tmurt n Lezzayer ɣ er er lberrani. Di Tizi wezzu yella-d we ḥbas ɣ ef leqraya mi slan s use ḥbes n watmaten-nsen di Lezzayer. Ass n 16 yebrir d ass n we ḥbas ɣ ef ef lxedma, imi d amulli n tmettant n Jean-Lmuhub Ɛemruc akk d Brer ḥi ane ɣ laf laf n leqraya taɛlayant iceyye ɛ ɣ er tmurt n leqbayel i tu ɣ alin alin ɣ er er lxedma, lame ɛna imezda ɣ , gar-asen inelmaden, rran-as tabrat s wayen ssuturen, di 19 yebrir amaray amatu n L’UGTA yessawel i tu ɣ alin alin ɣ er er lxedma. Ass n 20 di yebrir kecmen i ɣ allen n laman ɣ er er Tesdawit ayen i d-yeglan s 454 imejra ḥ d ɣ allen 2000 nni ḍen twaṭṭfen mi d-yeffe ɣ lexbar imezda ɣ ff ɣ en-d en-d s iberdan, l ɣ ɣ iḍ-nsen yegla-d s lex ṣara n wayla n ddula.
72
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Ass n lḥedd 26 di yennayer 2003, i yu ɣ alen alen ixeddamen n tesdawit n Tizi wezzu ɣ er er lxedma-nsen. A ḥbas n lxedma yeqqim azal n waggur, yesdukel i tikkelt tamezwarut tasdawit merra, yella-d i lmend n usuter n izerfan n ixeddamen. Akken i ɣ -d-yenna yiwen deg-sen (H.S axeddam deg ugezdir n tutlayt d yidles amazi ɣ ) mi t-nesteqsa « tadukli-yagi d tajmilt n SNAPAP (Agraw n Tdukli d Izerfan n Ixeddamen) imi ur d-telli armi d-yusa ». Izerfan ma čči d yiwen, maca wid i d-yettu ɣ alen alen s waṭas d uguren n tnezdu ɣ t d lexlaṣ. Acḥal d aseggas aya, aḥric i d-iṣaḥen ixeddamen ur ten-id-yewwi ḍ seg-s kra. Tikkelt-a, qqaren-as « a ḥric-nne ɣ ilaq ilaq ad yili ». Ɣ ef ef akken ṭṭfen deg wawal-nsen, yessawel-asen mass Rabe ḥ Keḥluc (Le Recteur ) s anejmuɛ d uciwer imi inelmaden d iselmaden b ḍan ccetkayen ula d nutni. Yenna-yasen-d “ ɣ ef ef ayen yeɛnan ixxamen, ulac ugur, ma d timerna di lexla ṣ, d taluft umi ur yezmir ara, imi tagi d tamsalt ye ɛnan merra tamurt ma čči ḥala Tizi wuzzu. Seg unejmu ɛ ɣ er wayeḍ u ɣ alen alen msefhamen ixeddamen ɣ ef ef tu ɣ alin alin ɣ er er lxedma, ssya ɣ er er da ad ḥebsen yiwen wass i ddurt ne ɣ i i waggur. Tulayt n tyemmat d tin icudden ɣ er er wemdan segmi ara d-ilal alamma yemmut. Yis-s agdud ad yes ɛu tugna iṣeḥḥan. Ɣ ef waya ma tḥettmeḍ i wemdan tutlayt nni ḍen war tin n tyemmat, ad d-lalen wuguren deg wemekni n tnefsit di tmettiines. Ma nmuqel tutlayt n tmazi ɣ t,t, yella-d uselmed-is deg ɣ erbazen i ɣ erbazen deffir u ɣ unzu unzu n lakul i d-yellan deg useggas n 1994/1995. Maca yella-d a ṭas n lexṣaṣ deg iseggasen imezwura, d akken Aseqqamu Unnig n Timmuz ɣ a mi yeḥder akk d tne ɣ laft laft n leqraya, msefhament tamazi ɣ t ad tt- ɣ ren ren deg weswir wis tes ɛa ; wid ara yes ɛeddin akayaḍ n BEF akk d wid ara yesɛedin akayaḍ n BAC , d acu kan i nelmaden n sin yeswiren-agi ur fkin ara azal i welmad n tmazi ɣ t imi ur telli ara deg sin ikaya ḍen-agi. Deg useggas n 1997/1998 yeldi usudu n tutlayt d yedles ɣ di amazi ɣ di Tizi wezzu akk d Bgayet, i yinelmaden i d-yewwin 73
L’expression écrite en Tamazight
BAC akken ad ɣ ren ren azal n reba ɛa iseggasen deg uselmed
asdawan, ssyin ɣ er-s er-s bdan inelmaden n yeswir wis seb ɛa, wis tmanya d wis tes ɛa qaren-tt. Maca ayen ye ɛnan aselmed n tmazi ɣ erbazen-agi yettbini-d lex ṣaṣ n tsarit n tne ɣ laft laft ɣ t deg i ɣ ɣ erbazen-agi ta ɣ elnawt elnawt n leqraya, ayagi iban-d ɣ ef ef sin wudmawen : - Udem aserti : tamazi ɣ t ur tesɛi ara azayen di tmen ḍawt d tsudut. - Udem abidaguji : tamazi ɣ t ur tettwaselmed ara am akken d tutlayt n tyemmat, ṣṣenf n tarrayin tibidagujiyin ur banent ara, ulac tizmamin ara sxedmen ama d inelmaden ne ɣ d d iselmaden, ilan kra n yedlisen i d-thegga tne ɣ laft laft n leqraya, acukan yella deg-sen aṭas n lexṣaṣ ama si tama isental ama si tama n tira. Xas akken aselmed n tmazi ɣ t yeččur d isennanen, qwan deg-s wuguren, inelmaden akk d iselmaden nejren-as abrid unegmu ama s tira, ama s usemres n ttawilat i d-yennulfan yemmalen tanflit. Ayagi dayen i d-yerran azal i tmusni n lejdud, akk d ɣ erma t ɣ erma d tsekla d tutlayt tamazi ɣ t. t. Akken yenna dda Lmulud At M ɛemmer deg wawal-is : ɣ t ad yissin tira-s”. Win yeb ɣ an ɣ t “Win yeb ɣ an an tamazi ɣ an tamazi ɣ ad yissin amezruy-is. Amennu ɣ n tmazi ɣ ɣ t d amennu ɣ aqdim lqedma di tmurt tazzayrit. Tamsalt n tmazi ɣ t ma čči d tamsalt n yelmeẓ yen n wass-a, udem-is a ḥeqqani iban-d deg useggas n 1945 imi deg-s i d-banen ine ɣ masen masen yettna ɣ en en ɣ ef ef tlelli deg ɣ t imi nitni d imaziyen. wakud-nni ideg ttna ɣ en en ɣ ef ef tmazi ɣ D ɣ a di tallit-nni di Tesnawit n Ben ɛeknun kkren-d kra n yinelmaden deg-sen ad d-nebder Yidir At Ɛemran, i d yessuf ɣ en en yiwet tezlit umi yeqqar “kker a mmi-s umazi ɣ ”. ”. Ilmeẓ yen-agi tec ɣ eb-iten eb-iten temsalt n tmazi ɣ t kkaten amek ara ttid-snekkren maca Ilan kra i sen-d-yekkren mgal, wigi d wid i tezde ɣ taɛdawt deg idammen imi ḥulfan d akken tamazi ɣ t d ugur ne ɣ d d tamsalt ara yesse ɣ lin lin ccan-nsen. Leqdic yettkemil almi d aseggas n 1956 anda i d-iban weswir n Ṣṣumam ɣ ef ef uqerru-s yella Ɛebban Remḍan i d-ibedren tamasalt n tmazi ɣ t, t, ɣ ef ef wannect-a iɛdawen n tudert n tmazi ɣ t n ɣ an-t an-t deg useggas n 1957. Tamsalt n tmazi ɣ t tḍul almi d aseggas n 1962. Mi tewwi tmurt tilelli, wid i ḥekmen rran 74
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
taɛrabt d tutlayt tun ṣibt, ma d tamazi ɣ t ur telli ur tettili di leḥsab-nsen. Deg 1966 tebna-d di Fransa Tesqamut unadi d leqdic ɣ ef ef yidles amazi ɣ , s ɣ ur ur dda Muḥend Aɛrab Besaɛud, maca adabu n tmurt yessuter lem ɛawna n Fransa akken ad tesufe ɣ ɣ er er Legliz, Tasqamut-agi deg 1969 tu ɣ al al s yisem “Agraw imazi ɣ en”. en”. Yewweḍ-d useggas n 1980 win ikecmen deg umezruy s telqayt, d ɣ a di 10 mars anda Mulud At Mɛemmer yeqsed ad yerzu ɣ er er Tesdawit n Tizi wezzu akken ad yefk yiwen usarag ɣ ef ef yidles i d-yessuf ɣ en en “Poèmes kabyles anciens ”. ”. Deg webrid-is ḥebsen-t ibulisiyen wwin-t ɣ er er Lwali, mi d-yeffe ɣ lexbar, lexbar, inelmaden xedmen asundeb anda ttwa ṭṭfen azal n 70 inelmaden. Amennu ɣ ɣ ef tutlayt yu ɣ al-d al-d ɣ er er wennar ɣ ɣ ef di 1993, inelmaden ugin ad u ɣ alen alen ɣ er er u ɣ erbaz erbaz alamma ɣ ran ran tutlayt-nsen. Di 2001 krent-d kra n txe ṣṣarin, amennu ɣ -agi -agi yebda-d ɣ ef ef tmen ɣ iwt iwt n unelmad Germa ḥ Masinisa. Tammurt n leqbayel yekker deg-s cwal d ameqqran imi tekfa tefsut n 80 i tt-id-iḍeggren d tafsut nni ḍen i d-ibanen s wudem aberkan anda ɣ lin lin deg-s azal n 123 d rru ḥ d ɣ a ɣ ef ef waya i d-iban Umussu n Le ɛruc, imi MCB ye ye ɣ lili di leqdic ɣ as as akken yeqqim di tfekka. Imezwura r ẓan asalu, wid n tura fersen-t, wid i diteddun ad zerɛen im ɣ i n tmazi ɣ t ara yessiw ḍen ɣ er er yiswi.
ɣ , mačči i Ass-a ma ddme ɣ -d imru ad aru ɣ ne ɣ ad ini ɣ wakken ad ffre ɣ ne ɣ ad remle ɣ kra n tkerkas yellan zed ɣ ent ent agdud-nne ɣ , maca i wakken ad rre ɣ tadimt i yimi n wid yeqqaren : “Iḥeqqa ass-a da ɣ en en d 20 yebrir ad ff ɣ en en wid-nni (ula d isem-nne ɣ ẓẓay ad t-id-inin) ɣ er er iberdan ad ɛebbqen (ad su ɣ en) en) mi kkawen igerjumen-nsen ad ssusmen ad yezri wass ad ttun anwa-ten!”. a nwa-ten!”. Ad rre ɣ tablaṭ i wid i d-icettlen a ẓar seg wammus n widak ixedɛen amdan d Rebi. Di talsa ijebbren ayla-s, aql-a ɣ di di 2955, si tallit n Cacnaq ɣ er er da mazal nettidir ddaw n uzaglu n lba ṭel, isummen idammen-nne ɣ d wid n ime ɣ rasen rasen isebblen iman75
L’expression écrite en Tamazight
nsen i wakken ad nidir di tlelli. Waren yebrir ihi ma čči d yiwen wass ne ɣ d aseggas, 20 yebrir d yal ass di tmeddurtnne ɣ , d yal tiqit n idammen-nne ɣ , d yal tabniqt (taxellalt, cellule) deg walla ɣ -nne -nne ɣ . Ih d asu ɣ u n tidet, n te ɣ demt, demt, izerfan n wemdan, d asu ɣ u n tyemmat, n tegmat d tdukli , imazi ɣ en. en. D ibeddi mgal acengu uffir ized ɣ en en tili-nne ɣ , d abegen i ucengu yagi, xas mazal-it ad yettarew imen ɣ iyen iyen d faruq gar-ane ɣ nekni s tezmert n tegmat d tdukli, s tezmert n tussna d tmusni, s tallet gar-ane ɣ ara ara d-nerr tilelli-nne ɣ d d wazal n tmurt-nne ɣ . 20 yebrir d amen ɣ i n yal ass alamma d ass ideg ara d-m ɣ in in ije ǧǧigen si yal ṣṣifa deg wakal sswen idammen-nne ɣ , rriḥansen d tamazi ɣ t, ini-nsen d tafat n tmaz ɣ a, a, ssyin ad yecce ɛceɛ ɣ t, yetri n umazi ɣ ɣ d yiṭij-is deg uma ḍal s umata. Cfut kan aql-a ɣ da mazal ur nemmut ara, ad nerre ẓ wala ad neknu. Taggara-agi ikcem-d ɣ er er tmurt-nne ɣ yiwen ttawil n taywalt, win umi qqaren “Aglaway”. Deg useggas-agi ideg nella ad naf me ẓẓi meqqer sɛan-t. Aglaway yesɛa aṭas n tinqiḍin tufarin (positives) imi d ttawil n usiwe ḍ n yizen deg ǧi lexbarat d sslam i le ḥbab anda ma llan. Akken i t-yette ḥwi ǧ wemdan di lawan n ddiq s cce ḥḥa n texriṭ (économie) akk d rrbeḥ n lweqt, imi awal-nni ad yawe ḍ di lawan-is ; akken ama d ɣ a yella d ayen i ɛejlen am lehlak ne ɣ te te ḍra-d twa ɣ it, it, d ɣ a yis-s i nezmer ad nessiwel i win ilaqen, akken da ɣ en en itekkes a ɣ bel bel ɣ ef win ibe ɛden fell-a ɣ ama d gma-tne ɣ , d ababt-nne ɣ ne ɣ d iqriben-nne ɣ s s umata. Akken qqaren at zik:”A tinijjelt a tifelfelt a ṣṣenɛa n urumi !”. Nukni nu ɣ tannumi nsel d akken tane ẓruft (ṣṣeḥra) d yiwen wadeg (wemdiq) ideg ulac deg-s la aman, la aseklu (ttejra) la imdanen, la zzhu, ḥaca igemmunen n rrmel i iɛemren tamurt-agi, akk d yi ṭij-nni qessi ḥen ineqqen tudert d usirem. Maca nekkini ttwali ɣ timsal akken nni ḍen, acku lemmer d tidet ulac aman d wayen akk iwulmen i tudert amek ara d-sugzuḍ seg wass mi d-tekker yemma-s n tudert atmatennne ɣ itergiyen itergiyen zed ɣ en en dinna, ẓran amek ara sent-ddun i tlufa n 76
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
tudert-nsen n yal ass, ẓran ansi-ten d wansi i d-frurin. Ihi d tamnaṭ am temnaḍin nniḍen imezda ɣ -is -is d wid ise ḥbibiren ɣ ef ef yidles-nsen d wansayen (le ɛwayed) i d- ǧǧan imarawen-nsen akken i s-qqaren : “Tamurt-nne ɣ telha, telha, tesɛa lbaraka, tettara-d a ɣ rib rib s axxam-is“. Ma čči d aya kan ula d ajen ṭaḍ tesse ɣ li-d li-d tiṭis ama s wayen i tekseb daxel-ines am lbi ṭrul d lgaz ne ɣ s ccbaḥa n ugama-ines d tilawt n tmetti tatergit akken tella. Tamnaṭ am tagi ihi d aferdis agejdan i weslali d usnerni n weḥric n tmarayt deg tmurt-nne ɣ s umata. Yis-s ara yali weswir n tdamsa d tudert n wegdud merra. Ma nefka tamu ɣ li li d timendeffirt ɣ er er umezruy, ad naf, leḥkem s lmut ma čči n wass-a. Ekk-d si teglest (l’antiquité) ɣ er er tallit tamirant, iban-d ɣ ef ef geddac d udem, am ttar d wayen ǧameɛ n yirumyen. nniḍen i nwala ɣ er er yirumanen ne ɣ di l ǧ Yedda d wakud almi yunef ɣ er er tmetti tatrart (moderne). D ɣ a tura, leḥkem s lmut inced-d amjadal di leryuy d wemgired di ɣ d tirni, ahaqqel d abrid tmu ɣ li. li. Si tama, aleqqem deg-s yu ɣ isewben ara d-yessasen l ḥerma i wemdan ddaw le ɛnaya n udabu. Ad issegdel fell-as, ad ye ḥrez tudert-is, ur t-yetta ɣ yijeddir. Ihi ɛad, d ajɛar i win yen ɣ an an tamgerṭ akken ad yerr aḍar, ad imeyyez qbel ad ineggez, ur yetteqfufuy ara kan imi win yesḥallfen yewwet, win yewwten yen ɣ a. a. Leḥkem s lmut d ayen ara d-yawin isse ɣ gar yemdanen di tmetti ; yal yiwen yeɛqel talast-is, wa ur yettawe ḍ wa. Acku ma ye ɛreḍ ad yesmeɛreq ula s ukellex ad yeddu le ɛmer-is. Ugar ayagi, d tuqqda n tasa. Lame ɛna ad s-d-tu ɣ al al tudert ? Ur umine ɣ ! le ḥ k ḥkem em s lmut ur d-yewwi, ur d-yettawi tifrat . Ur yessenger ara timen ɣ iwt, iwt, ar ass-a mazal-itt tella, tettenfufud trennu. Si tama nniḍen, tḥekmeḍ s lmut ne ɣ ten ten ɣ iḍ tamgerṭ yiwen-is : am win yetseqqin i wasif, d amdan i d-yesbedden ccre ɛ, na ɣ d ayen neẓra, ulac tirect ur nes ɛi akerfa. Amdan yezmer ad yecceḍ. Ad d-yeffe ɣ le leḥkem ar deqqal ad d-iban d ẓẓur. Muqlet tamsalt n Dreyfus , curṭ i sqemmḍen ussan, tili yedda d asfel, ur tt-id-yewwi, wamma di Marikan, anda le ḥkem s lmut yers di tmendawt (constitution) ac ḥal n tedyanin i d-ye ḍran, i yeglan s 77
L’expression écrite en Tamazight
tmegraḍ ur sent-te ččur, yeqḍeɛ leḥsab ; mi d-tefrari tidet nnig tburt ula i ternu ḍ yu ɣ lḥal, yeffe ɣ weḥlalas, yeqqers uyeddid ne ɣ len len waman, rru ḥ tewweḍ ɣ ur ur bab-is. D tidet ur nedriq, leḥkem s lmut yessifsus ccedda acu kan ur yettquccu ara a ṭṭan ized ɣ en en timetti. Akken yeb ɣ u yili izi ɣ er er (rruḥ) d unnig ur t yettalas yiwen, ur t-yettnal yiwen. Akken i d-yedda di tuddsa tagra ɣ lant lant n yizerfan n wemdan : “Yal amdan ɣ ur-s ur-s azref n tudert” (Tout individu à droit à la vie). Di taggara, nessaram ad tessiweḍ talsa (l’humanité) ad tegzem le ḥkem s lmut seg yiẓuran, deg-s ur d-yeggar ixulaf. Am wakken i d-yella wemtawa i d-yewwin nnger n waklan, ma čči d awez ɣ i ula d leḥkem s lmut ad yeddu di l ǧerra-s. Yelha win yessarden yif-it lemmer ur yessames. Ass-a tutlayt n tmazi ɣ t temxallaf akk d tmazi ɣ t i ttmeslayen zik, acku a ṭas n lewqat i i ɛedan fell-as. Xas akken llant rradyuwat, akk d yedlisen i yuran s tmazi ɣ t bac ur tettruḥ ara ne ɣ ur ur tettbeddil ara, lame ɛna aṭas i s-iru ḥen yernu a ṭas i tt-id-ikecmen di tutlayin nni ḍen, maca ass-a tamazi ɣ t d tutlayt-nne ɣ , ilaq ad tt-ne ḥder ɣ ef yexṣimen-is. Rray-iw ɣ ef ef wannect-a, ilaq ad nili afus deg ufus bac ad narez tasertit n udabu yeb ɣ an an ad a ɣ -yekkes -yekkes tutlayt-nne ɣ : : fell-as ad nsu ɣ , ad dnini “tamazi ɣ t d tutlayt tun ṣibt di tmurt” ilaq ad tekcem s i ɣ erbazen akk d tesdawiyin n tmurt akken ad tili d tutlayt n ɣ erbazen wegdud azzayri merra ma čči kan di tmurt n leqbayel. Akken ɣ da ɣ en, tt-ttwali ɣ en, ilaq ad tili tira s tmazi ɣ t,t, s wakka ad nawe ḍ ɣ er usirem i nebna, ad nesselmed tamazi ɣ t i warrac ime ẓ yanen acku d nutni ara yu ɣ alen alen d irgazen n uzekka. Yyaw ay arrac ad nili afus deg ufus. Asqamu n wegraw n le ǧnas yedduklen yettwaxleq-d mbeɛd mi ifuk ṭrad agra ɣ lan lan wis sin di 24 october 1945. Leqdic-is d aqare ɛ d wemnaɛ n ccwal di ddunit merra d uḥareb ɣ ef ef izerfan n wemdan. Ass-a mi ara d-nebder Asqamuagi, yal yiwen d acu i d tamu ɣ li-s li-s fell-as, imi a ṭas i t-yettwalin ur yeḍfir ara abrid-is imi leqdic-is deg wennar ur yettwaqne ɛ 78
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ara, acku nettwali tekker di yal tamurt, timess la tgeher ta d amnekcam aberrani, ta tekker gar watmaten daxel n tmurt, mi ara d-nebder kan ṭrad ideg ttu ɛellqen ɣ er er ijifer-is ur frint ara amd : taluft n ṣṣeḥra ta ɣ erbit. erbit. Lemmer d leb ɣ i ad tefru temsalt weḥd-s mebla ma kecment-d tmura yegman di leqdic-is, lameɛna akken i s-yenna Zakariya : ”Am testan yettnuzun s ddular di leswaq imi ma nebder-itt-id amzun nebder-d Marikan”. Si l ǧiha nniḍen, ad naf a ṭas i texdem i lfayda n tmura d yegduden yenxa ṣen, imi ulac tamurt ur t ɛawen ara : ta yewwet-itt laẓ ta d iḥemmalen n waman, ta d zzenzla, a ṭas n ṭrad i tefra. Leqdic-is yettban-d nezzeh di twu ɣ a i d-iḍerrun am twa ɣ it it taneggarut n Srilanka imi d nettat i d lxi ḍ i ɣ er ɣ er cuddent tmura akk mebla ma nettu taluft n ṭrad agra ɣ lan lan wis sin. Aṭas n wawal ideg uzzalen ɣ ef ef leqdic-is ɣ as as llant temsal anda ur ten ǧǧiḥ ara (ayen ye ɛnan tasertit) lame ɛna, ad teqqim lfayda-ines muqqret imi tezga tessaram akken ad tre ṣṣi tugdut di ddunit merra. Di yal tamurt amdan yes ɛa azref i wakken ad d-yini ayen yeb ɣ a d wayen akk i t-ice ɣ ben ben di tudert-is. Ayagi mi ara nettwali am targit di tmurt-nne ɣ , imi tilelli n umeslay d tamsalt ice ɣ ben ben agdud azzayri tagut fell-as. Tilelli n umeslay di tmurnne ɣ i i ɣ ab ab later-is imi le ḥkem amesbaṭli yesseḥrem awal n l ḥeq imi ɣ er er ɣ ur-sen ur-sen win d-yennan l ḥeq ad yefk l ḥeq, ayen nettaf di ɣ amsa t ɣ amsa d akken d awal-nsen d wayen i ten-iwatan ad d-nini d akken win yef ɣ en en i webrid-nsen ad as-r ẓen ifadden yerna ad sssireẓ gen tudert akken i s-te ḍra ama i Dilam ne ɣ Benciku Benciku anda ww ḍen abani i sḥebsen a ɣ mis mis n tṣebḥit (Le Matin). Ma nerzad ɣ er er tiliẓri mbla ma nesse ɣ zef zef awal ɣ ef ef wayen d-ye ḍran ass n 14 di yulyu 2001 yak mu ḥal ad t-nettu imi ɣ ummen ummen iṭij s u ɣ erbal, erbal, sburren-as i l ḥeq abernus n lba ṭel. Lbaṭel i ɣ ef fkan ɣ ef acḥal yelmeẓ yen timegraḍ-nsen i lmut i wakken yiwwas ahat ad yali yiṭij n lḥeq di tmurt-nne ɣ . Ɣ er taggara n wawal tilelli n umeslay mačči d yiwen ne ɣ d sin i yemmuten fell-as awal akken t-id-ye ǧǧa Ṭaher Ǧaɛut : ”Imi lmut ad temte ḍ meqqar ini-d ayen k-iqer ḥen temteḍ”. 79
L’expression écrite en Tamazight
Di yal tamurt, di yal timetti ane ɣ mas mas d win akken i dizegren awinas (lqern) n lba ṭel i d-yennesren seg wuglan n zzman ur icuḥ ara i terwi ḥt-is i wakken ad yawe ḍ anda ur wwiḍen ara medden, d win yes ɛan azal d wemkan di tmurt-is yessakay-d a ṭas n yemdanen s wayen iwala ama yessefra ḥ ne ɣ yesseḥzan, iteddu gar medden yettnerni, ad yessiwe ḍ ayen yellan deg walla ɣ -is -is i medden i wakken ad afen abrid-is. Di tmurt-nne ɣ xaṭi, ame ɣ nas nas d win inimi i ɣ eḍlen rray i yennan s yidim d uɛebbuḍ-is kan i t-yer ḥan imi adaba di tillas yezga yella yettgalla deg-s ad yedden ; seg wakken iteddu akken i snnan yerra iles-is d a ẓidan akken ad ya ɣ abrid abrid ur u ɣ en en medden s imeslayen-is yessen ad ya ɣ abrid abrid ur u ɣ en en medden s imeslayen ɣ aci -is yessa ɣ l ɣ aci yetta ǧǧa-ten ad amnen s wayen i d-yeqqar ulamma d lekdeb yugaren tidet imi yessen tuyat-is ɣ er er uqerru ; ad ddun d wid yetcekkir xas ulamma d nutni i yewwin ddunit ɣ er deffir n lka ɣ eḍ ifren le ɣ yub-nsen. Maca da ɣ en en tella taluft nniḍen ine ɣ masen masen yeb ɣ an an ad ḍefren abrid n tlelli d tafat di tmusni d tussna ifaqen s tidet n l ḥif imi wer ɛad riux abrid n tnekra yufa-d iman-is yettwarez ur yezmir lad ɣ a kečč fteḥasen abrid i wakken ad aw ḍen ɣ er lmer ɣ ub-nsen ub-nsen zdat n leḥkem amesbaṭli n ubabu i sen-ibernen tiyersi, i ɣ leq-asen leq-asen tiwwura imi ad yeqqim ad yettru ayen yellan deg ul-is i yimanis akken kan alamma ayen yellan deg wul-is i yumen alamma yemmut. Mačči dayen kan ad ssekren wid ara yawin le ɛtab-is akken s-yenna Mu ḥend U Yeḥ ya : “ ɣ as as yemmut walba ɛḍ, ɣ as as yella win nfan, ad d-kkren wiya ḍ, ad asen-ddmen imukan“. Meɛna alamma isgen-it wayen ad yini yettaru-t-id deffir yir afus ad yesqizzeb i wid ye ṭṭfen rray xas ulamma ifut l ḥal fell-as ad yensax wa ad yeskiddeb. Ɣ er er taggara yeqqim-d i nukni am akken amḥareb ɣ ef ef tlelli n une ɣ mas mas iḥurben fell-as alamma d taggara n tudert-is, nessaram i ṭij-is ad yali ass-a ne ɣ azekka azekka ad tifsus taɛkumt i wakken ad tu ɣ al al frust ; ssyin akin ad ḥud tilas i wid yettwalin ddunit d idammen imi s ifassen-nsen tt ḥuddun am wakken ɛeggben taswiɛt axaṭer tamu ɣ li-nsen li-nsen tettawe ḍ ṭlam
80
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Di yal tamurt, tili ẓri tqeddec i lfayda n i ɣ ermanen-ines ermanen-ines ad asen-d-tawi isalan, ad asen-d-tawi amaynut ad tekkes ci ṭ ɣ ef wulawen-nsen s kra n tmusniwin. Di tmurt-nne ɣ xati ; tiliẓri tqeddec i lfayda n udabu. S wakka tasertit-ines ad t ḥaz yal amdan. Am tufat am tmeddit tettawi-ya ɣ -d -d inawen n uselway n tegduda akken ad a ɣ -yesgen -yesgen s imeslayen-ines, akk d imeslayen n wid ukud ixeddem. Rran-d adrar d lu ḍa, maca axeddim deg wennar ɣ ef ef Rebbi d lxir kan. Ma čči d aya kan, yella wayen nniḍen, mi ara ifuk yinaw n uselway ad bdun imaṣriyen deg yiwen wass tes ɛiḍ seddis isaragen (tisa ɛtin) d imaṣriyen ; sin isaragen d inawen n uselway, kra ḍ d i ɣ misen n ɣ misen tsertit n udabu ; ayen i d-yegran fi ḥel ma nehḍer fell-as (…) Tameslayt n tmazi ɣ t d yiwet tgemmi (patrimoine) i ɣ ef ef ilaq ad n ḥareb acku d tagi i d ayla-nne ɣ ; ur nezmir ad ttnbeddel s taye ḍ di telqeyt, d nettat i d iciddi zuren i ɣ -yeqqnen -yeqqnen ɣ er leɛnaya n lejdud, ɣ er er imenza-nne ɣ i tt-id-yeslalen. Tameslayt, d aferdis (élément) agejdi (principal) i lebni n tugna (personnalité) n wemdan ; s wakka, tameslayt-nne ɣ tutlayt tegguni tegguni yal yiwen seg wid turew. Tamazi ɣ t tameslayt am tmeslayin nni ḍen : d tamarkantit di yal a ḥric imi d tin yebḍan ɣ ef ef waṭas n tentaliyin (dialectes) lemmer ad tent-idnezdi merra ad d-yemmed wayen ara d-yekken ahat nnig tutlayin merra. Akken ad nawe ḍ ɣ er er yeswi (le but), yesefk l ḥal ad d-yernu uferdis nni ḍen ; wagi d tadukli i zeddin ifassen, d wulawen iqeddcen ad d- ɣ ermen ermen ayen ifaten, d wulawen yekkaten ad tt-id-ssifriren. Di lweqt-agi yewwi-d fell-a ɣ izri (le passé) ad as-neg tama ad nmuqel ɣ er er yimal (le futur) ugar, tameslayt-nne ɣ tuklal tuklal addud, tuklal seg-ne ɣ afud afud : ur fell-a ɣ ad ad nesemẓi deg isurifen (les pas). S tikli d tdukli t dukli ad d-n ḥelli tilelli ; s tlelli ad d-nawe ḍ acḥal d iswi. Ulac di tudert-agi wid ɛzizen fell-ane ɣ am imawlan lad ɣ a tayemmat. Ulac d acu yecban tasa n tyemmat ne ɣ 81
L’expression écrite en Tamazight
leḥnana-ines. D nettat i yett ɛawazen fell-ane ɣ akken ad ttssizdeg ad ttesbed axxam-is. Tayemmat ur teggan u ḍan ass ideg tehlek tarwa-ines yal ass, te ḍra d lferḥ reṣṣan ɣ ef ef wudemis. Tayemmat am lefnar s kra n win i teb ɛen awal-is ḥala tafat ara d-yemmager. D nettat i yessendahen arraw-is ɣ er er leqraya d wayen yelhan. D nettat i d-yessenkaren irgazen ara d-yawin talwit ad bnun tamurt. Tayemmat tezmer ad tefk tarwi ḥt-is d asfel i le ḥnana n warraw-is d twacult-is. D ɣ a s wakka ad k-fu ɣ awal-iw akken neb ɣ a nexdem lxir ur nezmir ara ad nessiwe ḍ lxir n tyemmat. Arfiq d agerruj n tudert, qqaren d akken win ur nes ɛi tagmat meḥqur. Tikwal arfiq yif tagmat. Xas akken d amdan ur tecrikeḍ yid-s tayemmat. Di lweqt ideg nella d awez ɣ i ad tafeḍ arfiq. Maca ma yella tes ɛiḍ-t, tesɛiḍ agerruj ara k-idumen di tudert-ik : ɣ ef ef tayet-ik d lebda yezga. D netta umi ara te ḥkuḍ lbaḍna ized ɣ en en ul-ik. Di lfer ḥ di lqerḥ dima ɣ ef ef yidis-ik. Ma čči d aya kan ara tafeḍ ɣ ur werfiq ; akken i s-yeqqar Fer ḥat ɣ en Imazi ɣ en Imula : “ Ɣ ur-i yiwen umedakkel, am netta ur ttafe ɣ ara, deg webrid mi ara neddukel, nett ɣ ummu ummu s yiwen ubernus, mi ɣ -d-walan -d-walan yeɛdawen, qqaren-as wihi d atmaten, am i ḍudan ufus”. Ulac win ɛzizen, ɣ layen di ddunit-agi am lwaldin ; imi d nutni i d tafat-nne ɣ yis-sen i nettwali ayen i ɣ -d-yezzin. -d-yezzin. Di tazwara ilaq yal yiwen deg-nne ɣ ad yeḥṣu d akken lwaldin mačči d awal ɣ ef ef yimi, acku d leb ḥer lqayen n le ḥmala d leḥnana akk d wa ṭas n tmusniwin, win ara iteb ɛen abrid-nsen ad yaweḍ siwa ɣ er er wayen yelhan : d abrid n tafat d nnif d lḥerma imi ttwalin dderya-nsen d kulci deg tudert-nsen zgan deffir-sen s tmusni-nsen, acku tess ɣ er-iten er-iten ddunit, imi ɛeṭlen, en ṣehren, xedmen fell-asen seg wasmi mec ṭuḥit ulamma f ɣ en isennanen. Ihi da ɛwessu n lwaldin tew ɛer ɣ ef ef wannect-a tlaq lemḥadra-nsen, d tiririt n lxir-nsen.
82
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Qqaren-d leqraya tzuggi le ḥif ɣ ef ef bab-is, acku akken wala ɣ , aya ad yeqqim deg wawal kan imi leqraya am win ineqqcen deg leb ḥer ur d-yettban webrid, ma d waye ḍ ad yefrari s ufella-s lxir mebla le ḥsab. Nukni nɛid nefhem, ne ɣ ra, ra, tennefsusi ta ɛkemt i nɛebba acḥal aya, akersi ihegga, la ɣ ggaren ad tarum, acku akken ssaw ḍe ɣ , deg wayen nett ɛici, akersi-nni d ccmata ara t-ikesben xas yesbek lmux-is imi yerka s yedrimen anda yedda yis-sen d la ɛnaya-nni armi tettwacrew tidi n la ɛdam ne ɣ di di taggara ad tt-i ɣ ellet ellet ccmata ? Mačči d aya kan, yella wayen nni ḍen ad t-rren d ssel ṭan ad s-rnun s ufella wagi d argaz n l ɛali xas l ɛali alla Rebbi. Akken wala ɣ , ay atmaten xas lukan ad yili igenni d lka ɣ eḍ lebḥer d lmidad, ur nessaweḍ ad naru ayen i ɣ -ice -ice ɣ ben, ben, ṣṣbeḥ meddi, yaxi ye ǧǧa-t Lwennas Maɛtub : “ Ddunit akka i tebna s i ḥerqan akk d cctawi, s lisser akk d lmahna, s wungif akk d we ḥraymi, s yedrimen n wa akk d wa i yerbe ḥ wagi tendef tgecrirt at lqa ɛ neqqar-as sidi Rebbi”. Yaxi ay atmaten rray ɣ ur-wen, ur-wen, lbaṭel ad ɣ l s-nerr lqid, ma s ɛi ɣ lḥeq jemɛet-tt ma ḍelme ɣ ttut-tt”. ttut-tt”. aren zik, lejdud-nne ɣ Ɣ ef akken d-qqaren yem ɣ aren myagaren d yegduden nni ḍen di temɛict. Imi tura agdud ɣ (aqbayli) yettu d acu d- ǧǧan at zik (idles, dasegda, amazi ɣ tasekla…). Rray-inu dayen ur d-nettaf ara ɣ ur ur imazi ɣ en acku ɣ en ssnen irumyen lad ɣ a mi twalin tili ẓri ɣ ef ef leḥsab-inu dayen i ten-ye ǧǧan d ineggura, deg wayen yecqan tigemmi. D ɣ a tura aql-a ɣ nettu nettu ansi i d-nusa, d acu-ya ɣ , ur nesɛi ara s wacu ara nzux, agdud-nne ɣ yu ɣ al al ur yesɛi ara azal-is n zik lad ɣ a ma terra tutlay-nne ɣ ad ad tt-nettu, akken ttwali ɣ ad ad nessefre ḥ widak yeṭṭfen akersi, ula d timura n ddunit merra ulac tin ara d-naf ɣ er tama-nne ɣ . Ay amazi ɣ ɣ (aqbayli) ayen i k-ye ǧǧan e ǧǧ-it, nesɛa ansay-nne ɣ , e ǧǧ ayla n medden i medden. Gar temsal i ice ɣ ben timetti n leqbayel, ad naf tamsalt iḥeckulen imi d tin icudden ɣ er er zzman aqbur ; ma newwi-d 83
L’expression écrite en Tamazight
awal fell-as ad yili ɣ ezzif ezzif aṭas imi amur ameqqran deg yemdanen ttamnen s uḥeckul. Lameɛna mi ara nezzi ɣ er er lewhi nniḍen ur nezmir ara ad nlum tilawin ne ɣ irgazen irgazen i yettamnen s uḥeckul, acku d taswi ɛt i ten-yetta ǧǧan ad aw ḍen ɣ er er waya lemmer d leb ɣ i amdan ad yessiked ɣ er er iberdan nni ḍen izemren ad s-d-awin talwit d lehna. Yal amdan yes ɛa uguren yettɛewwiqen tudert-is dayen i t-yettawin ad yamen s wayen i s-d-nnan ad s-d-yerr talwit ne ɣ lehna lehna i tuder-is, gar waya ad d-naf aḥeckul ɣ ur ur leqbayel d allal s wayes ttaw ḍen ɣ er er lmer ɣ ub-nsen. ub-nsen. Ɣ ef ef akken ttwali ɣ aḥeckul d awez ɣ i ad d-yawi talwit d lehna acku win yettamnen yis-s ixu ṣṣ-it liman deg wul-is win d bunadem ur numin ara s Rebbi ṣebḥanu, imi nettwali aṭas n twaculin umi texreb tem ɛict seg uḥeckul-agi. Mačči d aya kan, yessawe ḍ uḥeckul ad yefreq tasa d wayen turew : tam ɣ art art d mmi-s argaz d tme ṭṭut-is atmaten gar-asen ; sani tleḥḥu, sani tetteddu teswi ɛt yecban tagi ? Rnu ɣ er er waya aḥeckul yettwaxdem s kra n isufar izemren ad n ɣ en en amdan. Aẓawan yesɛa azal d ameqqran di tudert-nne ɣ lad ɣ a tizlit taqbaylit. Akken ne ẓra, tizlit taqbaylit lsas-is d awal. Tamedyazt-is lqayet. Tettak azal i usefru si leqdim n zzman, nettat tqeddec i uba ɣ ur ur n yidles amazi ɣ . Mačči d yiwen i dtessaki mačči d yiwen ucengu i tqubel. Maca akken wala ɣ , iseggasen-agi ineggura, tizlit taqbaylit tefka-d udem nni ḍen. Menwala i d-iru ḥen ad yeddem agi ṭṭar-is ad yecnu. S wakka, azal n usefru d wawal i ɣ ab. ab. A ɣ bel bel amezwaru n ucennay d adrim ara d-yessekcem si tesfifin-ines. Tizlit n yi ḍelli mačči d tin n wass-a, maca lemmer nesseb ɛed tamu ɣ li li ad naf d akken tameẓẓu ɣ t yesmeḥsisen i wawal t ɣ ab, ab, ur d-iban later-is. Teẓram, ahat d akken izerfan n tme ṭṭut d yiwen wugur ameqqran ice ɣ ben ben tugget (ṭṭaqa) n tulawin n uma ḍal lad ɣ a tameṭṭut tazzayrit (taqbaylit). Akken kan ara d-tlal, ad dtemmager uguren di tudert-is, ur tes ɛi kra n wezref (l ḥeq) acku d taqcict. Lemmer d aqcic i tella, tili ma čči akka ara te ḍru yid-s. A win yufan, mi ara d-yekcem walb ɛaḍ s axxam, ad tt84
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
id-yaf tesgunfuy (teste ɛfuy), lameɛna d awez ɣ i (lmuḥal) ad d yili waya imi imuhal (lec ɣ al) al) ggten fell-as : si ṣṣbeḥ armi d tameddit, ad tt-twali ḍ tqeddec, attan tugem-d, attan tessway, tettellem, teẓẓad, tettrebbi, tneqqec, tleqqe ḍ azemmur, tbennu ikufan, tessenduy… atg. Xas akken di lqern wis 19, ff ɣ ent-d ɣ ent-d tulawin n tmura tiberraniyin r ẓant azaglu n lba ṭel di tmurtnne ɣ ur yelli kra i ibeddlen fell-asent : adabu azzayri yer ẓa yasent ifadden, lad ɣ a asmi sɛeddan lqanun n twacult di 1984. Lqanun-agi d ɣ a d lqanun n tme ṭṭut mačči d win n twacult acku snulfan-d deg-s amek ilaq ad teddu tme ṭṭut di twacult. Yemla-d lwa ǧeb-is maca ye ɣḍel azref-is imi yeqqar d akken tameṭṭut ur tesɛi azref ad tezwe ǧ alamma tcawer baba-s ur tesɛi azref ad texdem alamma yeqbel baba-s ne ɣ argaz-is. argaz-is. Ihi, lqanun-agi yerra-tt d azgen n wemdan. Maca xas akka, tameṭṭut tazzayrit (taqbaylit) ur tessusem ara, ur tefcil ara imi s tektiwin-is timagdayin ur tekni ara i ddel, ur teqbil ara azaglu n lbaṭel. Ad tt-naf tbedd ɣ er er yidis n wergaz deg wexxam ne ɣ di di berra imi twala akka i ilaq. Am wakken qqaren imezwuranne ɣ : “tameṭṭut d lsas, argaz d ajgu alemmas”. Lemmer d leb ɣ i,i, ilaq ad nerr tajmilt tameqqrant i tlawin ɣ ef ef wayen xedment imi llant tid i d-ye ǧǧan later-nsent deg umezruy, am Dihya, Lalla Fa ḍma n Summer, Ṭawes Ɛemruc, Nabila Ǧeḥnin, Ḥasiba Benbuɛli, d tiya ḍ nniḍen. D ɣ a, a, s wakka, tame ṭṭut tazzayrit (taqbaylit) ad d-tettwakkes si temda n tatut ɣ er er tafat imi d ayagi i tuklal, ne ɣ ahat nnig waya lemmer ad as-neg (nexdem) ayagi, ad as-nefk amkan iwatan (ilaqen) di tmetti, ad tt-id-yu ɣ al al wazal-is. Dulaqrar ad d-tessali ccan n tmurt-is akken ilaq. Nessaram ad d-yas wassen. Addal d yiwet t ɣ awsa yesɛan azal d ameqqran di tudert n wemdan, ɣ ef wayagi imusnawen iqeddcen deg we ḥric-agi xedmen aṭas n temliliyin i wakken ad sse ɣ tin tin tamu ɣ lili n waṭas n yemdanen s ubeggen n sin wudmawen yes ɛa waddal. Deg wudem amezwaru addal d ayen yelhan imi d-yettu ɣ al al s waṭas n lfayda i unaddal ama i tezmert-is imi yezmer ad yili d ddwa degmi ɣ -ttwellihen imejjayen ɣ er-s; er-s; ne ɣ deg wakud imi d 85
L’expression écrite en Tamazight
yiwen wurar izemren ad t-isseb ɛed ɣ ef ef waṭas d tlufa (lehyuf, amenu ɣ , takerḍa…) di ɣ en di tudert n yal ass i wemdan imi ɣ en addal izmer ad yili d axeddim s wayes ara d-i ḥawec a ɣ rum-is. rum-is. Ma d udem wis sin addal dayen izemren a d-yeglu s lma ḍerra i unaddal s timmad-is ne ɣ i tmetti s umata izmer ad i ḍur anaddal deg wayen icudden ɣ er er tezmert-is ma yella ur iquder ara ilugan isumaten n waddal ‘tafat, d yi ṭij”, rnu ɣ er er wayagi yir afran n waddal, lqella n tgella, d timerna n waddal ɣ ef ef ɛeggu imi ayagi izmer ad yerr d ame ɛdur ne ɣ ad ad yeglu s terwi ḥt-is ; ma d ayen yeɛnan lmaḍerra n tmeti d cwalat i nettwali deg inurar yal ass. Ɣ er er taggara ad d-nini d akken addal d ayen yelhan ama i temtti ne ɣ i unaddal d acu kan ilaq-as a ṭas n lemḥadra d lemqadra n ilugan-ines am akken ilaq ad yili ddaw te ɣ ri ri i yessawalen “Addal i lmend n talwit”. Amdan yettɛicin gar wiya ḍ yettu ɣ al al am nutni, d annecta i ye ǧǧan acḥal d ilemẓi ad iruḥ deg yir abrid. A ḥlil ttu ɣ aḍen imi rwin le ɛqul-nsen s isufar n lkif akk d ccira. Ayen n dir ulac, win ad d-yinin yelha imi lkif d wayen t-i ḍefren d yir nutni i tezmert n wemdan, yew ɛer ad tafeḍ win i ḥemmlen isufar-agi ad ten-yessew di le ɛqel-is, acḥal n wemgarad i yellan gar-as d wiyaḍ, ttexmam-is we ḥd-s, meqqar lemmer ɣ ef ef wayen yelhan, ḥaca amek ara d-yawi adrim i wakken ad d-ya ɣ isufar-agi, ma yes ɛa azal-is yes ɛa ma ulac ad d-ir ḍel, ad yaker, igla ula s wiya ḍ, akken qqaren : “yettwet useɛdi s wemcum”. Si cwiṭ ɣ er er waṭas, yal wa amek i s-te ḍra, wa yemmut meqqar ihenna. Imi yal aseggas d luluf i tneq di ddunit merra, ma d wayeḍ yeffe ɣ -it -it leɛqel atan yettdawi lehlak i d-yewwi s ufus-is. Lkif d ccira ḥaca ayen n diri i ɣ er er ttawin, anwa ara k-yinin d lekdeb imi win yellan di le ɛqel-is ur yezmir ad yemsefhan d widak i ten-itetten. Ma čči d yiwet ayen i d-nenna drus, ad yeṣṣer Rebbi bnadem si yir abrid. Di ddunit yal abrid yessufu ɣ ama ɣ er er wayen yelhan ama ɣ er er wayen n diri, imi ilaq-a ɣ ad ɣ ɣ er nẓer d akken abrid n lkif le ɛmer yessufe ɣ ɣ er wayen yelhan. Am win iteddun di ṭṭlam ala ane ɣ luy luy ara ye ɣ li. li.
86
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Qqaren ddunit ḥala win teqḍeɛ, win ad tt-iqe ḍɛen ulac wa tewwet-it wa teggun-it, kul wa anda s tebra di tmeddit wa di leḥrir itett tament d wudi, wa di terga n tseddarin. Ɣ as akken at zik ddunit tessew-asen qe ḍran d ilili, ɛzizet tnefsit-nsen ɣ urursen. Ma d lmut mi ara d-t ḥur s axxam, teddun s ḥissifen ɣ as as akken d tukci n Rebbi ad ddalen le ḥwal s tlufa d awez ɣ i ad tenid-tas tikti n tmen ɣ wit wit n yiman-nsen ɣ as as akken llan ur ṭṭuqten ara, 1 gar 100. Tura ten ḍeḍ ad tesleḍ sin ar kra ḍ n ɣ an an imannsen lad ɣ a tagi di tmurt n leqbayel imi tawa ɣ it-agi it-agi teṭṭuqet taweḍ ula ɣ er er teḥdayin d acu d ssebba n waya ? Ayen ad yezwaren ɣ er er walla ɣ d d “tawacult” d nettat i d lsas n tmetti. Ma t ɣ ab yeɛreq leḥsab i tifin tarwa-s win ten-yewwten waye ḍ ad ɣ ab ten-id-yer alamma ɛ yan si tudert-nsen, imir ad nadin ɣ ef westeɛfu d wamek ad zhun lad ɣ a ilmeẓ yen, ad mlilen yir rfiq, ad yekcem di ccrab ak d lkif… ssyin ɣ er er din simi ara yerwi leɛqel-nsen ayen yellan d a ɛeqqa ad ten-rren d adrar ad yu ɣ al al wul-nsen di rrif akka ad tir ẓig tudert-nsen, ad ḥaren ɣ er er lmut am akken d tin i d tafat-nsen. Ma čči d aya kan, ula d win ur nxuṣ ara : ”tawacult tazmert, le ɛqel… ” maca tekcem-it twekka n tmen ɣ iwt iwt n yiman-is ssebba-s d ayen ur nes ɛi azal : lxedma, tayri, le ḥbab, tigguylelt. Ayen d-nni ɣ drus imi taluftagi n tmen ɣ iwt iwt n yiman-is akken yeb ɣ u lḥal mgaradent ssebbat ma d taluft yiwet-is. Akken ttwali ɣ timen ɣ iwt iwt n yiman ur tt yeẓri yiwen ḥala win yewten d win yettewten. Rebbi i ḥerrem ayagi ɣ as akken aṭas i tt-yettwalin d tafen ṭaẓit d asteɛfu n tudert ne ɣ d d tuff ɣ a ɣ er er tafat. Nekk ɣ ur-i ur-i menyif axelle ṣ n tudert wala win n laxart. ɣ erba Aṭas i yecnan ɣ ef ef l ɣ erba nnan-d d tase ḥḥart s wudemis, bezzaf i d-tessufu ɣ n n ṭlaba ur tettfaka. Llan wid tewwi l ɣ erba erba meẓẓiyit ruḥen ɣ er tmurt n lberrani, yewwi-ten ṭṭmeɛ n uxxedim ; ruḥen ur ḥḍiren ara i lfer ḥ ne ɣ lqerḥ n twaculin ɣ erba. nsen, ifreq-iten leb ḥer n l ɣ erba. Wiyaḍ teṭṭef-iten tcerket n l ɣ erba ur bnin fell-as am Sliman Ɛazem ye ǧǧan tamurt-is ɣ erba mebla leb ɣ i-s. i-s. Ssyinna yecna-d ɣ ef ef lemḥani n l ɣ erba erba akk d 87
L’expression écrite en Tamazight
ccuq d leḥnana n tmurt-is, ayagi ayagi yesduqqus-it yesduqqus-it yal mi ara iwali nnig lebḥer, ad d-yemmekti Lezzayer ara s-yinin u ɣ al-d al-d ɣ er er tmurt-ik. Akken i s-yenna : ɣ b A tamurt-iw aεzizen a tin ǧǧi ɣ b ɣ ir ir leb ɣ i-w i-w Mačči d nekk i yextaren d lmektub akk d zzher-iw Aql-i di tmura n medden ma d lexyal-im gar wallen-iw Yemmut Sliman Ɛazem d a ɣ rib rib ɣ ef ef tmurt-is tettwa ḥrem l ǧ ǧetta-s ad tettwanṭel deg wakal n Lezzayer. Am a ṭas ifenanen i yellan am teswiɛt-is, seg-sen : L ḥesnawi i ɣ ennan ɣ ef ef tmeɛcuqt-is nnig ɣ ennan lebḥer : Faḍma, ye ǧǧa-tt di tmurt, netta di Fransa, lame ɛna ye ǧǧa-d ɣ ur-s ur-s rruḥ-is d aɛessas fell-as. Ma nerna-d awal ɣ ef ef l ɣ erba, ad tt-nwali s tmedyazt agi : ɣ erba, Di l ɣ erba wulfe ɣ dayen ma d ul-iw yeb ɣ a tamurt ɣ erba Ma ruḥe ɣ ulac idrimen ma qqime ɣ ugade ugade ɣ lmmut lmmut L ɣ erba erba di weltmas n lmut. Tikti icudden ɣ er er l ɣ erba zik di cqawi ɣ erba akk d lemḥani, yeswa ɣ it-it it-it wen ǧaḥ s wurfan akk d ime ṭṭi, d ineẓman ammer ad yu ɣ al al ɣ er er tmurt n lejdud. L ɣ erba erba n lweqtnne ɣ mačči am zik. Win yeff ɣ en en tamurt-is zik akk d tura temxallaf tegnit ideg ɛacen; tura llan ttawilat n usiwel i d yesqerben amecwar gar twaculin d ye ɣ riben-nsent. riben-nsent. L ɣ erba erba zik ɣ et merri ɣ et lhedra fell-as, tessendaf ulawen n twaculin n yemjaḥen. Xas akken l ɣ erba tewwi-d lme ḥna d ccqa i we ɣ rib, rib, ɣ erba lameɛna tu ǧew-d ṣṣber d le ɛqel i yimawlan n we ɣ rib rib s wacu iqublen taswi ɛt n ddiq.
Si zzman aqdim, leqbayel ṭṭfen deg wansayen-nsen d leɛwayed-nsen, xas ulamma a ṭas i iruḥen, lqima-nsen teqqim d tameqqrant di tudert n wegdud aqbayli. Llan wid iru ḥen, llan wid d-yeggran ttarran-d tarwi ḥt, xas ur yeɛdil ara wamek i ten-xedmen, am u ẓeṭṭa, takessawt ne ɣ asendu… asendu…
88
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Amek ihi d-yettili wensay-agi ? Mi d- ẓẓ gen ta ɣ aṭ, tixsi ne ɣ tafunast, imi l ɣ aci aci ḥemmlen ayefki-ines ma čči d kra, ad t ɣ ɣ er sɛeddin di t ɣ erbalt erbalt ɣ er er tuggi ne ɣ ɣ er tḥellabt. Ṣṣbeḥ ad t-idafen yekkal. Imiren, ad heggin taxcact ad tt-ssirden, ad ttsebɛen s tidek akken ad yi ẓiḍ yi ɣ i.i. Di ccetwa, qbel ad rren ikkil er texcact, ad smiren ɣ er-s er-s cwiṭ n waman yeḥman akken ad ɣ er d-yifrir wudi, ma deg unebdu, fi ḥul aya. Mi yu ɣ al al yikkil di texcact, ad bdun ad t-tthuzzun : ad t-kkaten akka n wakka, ad t-ttebruqqul alamma yu ɣ al al yikkil d i ɣ i,i, udi ad yefrir ad t-idkksen, ad t-rren deg waman isemma ḍen ad yejber. Llan wid i s-irennun lemle ḥ akken ad yeqqar yerna ad yu ɣ al al d awra ɣ . D wa i d asendu. Ansay-agi yes ɛa asefru-s : Taxcact-iw lebni n uxellaq (2) I yi-tt-yefkan d Rebbi ma čči d lɛebd imqelleq ndu ndu a yi ɣ i efk-d tawaract n wudi akken i tt-nettmenni Taxcact-iw dewwe ḥ (2) Ṣṣut n uxelxal d dde ḥ (2) ɣ i-inu I ɣ i-inu yenda yefra D tawaract ad a ɣ -d-tessefre -d-tessefreḥ A tam ɣ art art sired ifassen-im (2) Ad teẓ geḍ tafunast-im (2) ɣ i d asemma ḍ Tesweḍ i ɣ Ad t-tesweḍ d warraw-im Tafunast mi d-srugmet (2) Efk-as lɛic ad teɛlef (2) Axxam ideg tella tfunast Ccer ur d-ittnunu ḍ er taggar, ansayen merra d wid yellan s wazal di tudert n yal Ɣ er yiwen deg-ne ɣ , deg-sen yella wansay n usendu i yettwa ḥsaben ǧil ɣ er ǧil. d agerruj d- ǧǧan lejdud ur ne ɣ li li si l ǧ er l ǧ Aseqdec n tadu ṭ yehwa ǧ ad tilli te ṣfa, zeddiget. Ɣ ef ef waya aheggi-ines yettɛeddi-d ɣ ef ef waṭas n yeḥricen. Di tazwara d tullsa n wulli, ssyin ɣ er-s, er-s, ad tettwafser tadu ṭ-nni i yiṭij, ad s yettwakkes akk lewdeḥ « lewsex », imir ad tirid, mi tekkaw 89
L’expression écrite en Tamazight
akken iwata l ḥal, ad tettwamce ḍ s yemceḍ. Ssyin, ad tettwefru, tin yelhan we ḥd-s, tin ixu ṣṣen weḥd-s. Imir ad tettwaqerdec, ad tettwallem s ye ẓdi. S wakka, tadu ṭ ad tu ɣ al al d ulman. Di taggara, tin yelhan tettwa ǧǧa i ubernus akk d u ḥayek, tin ixuṣṣen i tsumtiwin. Aẓeṭṭa laqent-as a ṭas n t ɣ awsiwin awsiwin : snat n trigliwin, sin ifeggagen, tasara n ssqef, tamrart, ame ɣ nuj, nuj, tasakumt, isegra, ɣ unam i ɣ unam aɛekkaz n yelni, ilni, snat n tjebbadin, sin ijebbaden, lxiḍ, ulman akk d uya ẓil. Mi d-heggan akk wallalen-agi (les instruments) zemrent tulawin ad bdunt taguri n u ẓeṭṭa. Di tazwara, ad ẓẓunt isegra di lqa ɛa s leḥsab n lqis ḥwa ǧent ne ɣ b ɣ ant, ant, imi yiwet seg-sent ad te ṭṭef rruḥ tayeḍ ad teṭṭef tasegrut, ma d tis kra ḍ ad tesazzal lxi ḍ gar-asent alamma yewwe ḍ lqis b ɣ ant ant ne ɣ ilaqen, imi ad t-jebdent ad ferqent ustu s i ɣ unam, unam, ɣ en akken di ɣ en ara t-ṭṭlent s uzeyyer ɣ ef ef ifeggagen. Ssyin ad tskecment ɣ er er wexxam ; ad t- ǧǧent ɣ ef ef trigliwin ibedden seg wagens ɣ er er tsara n ssqef. Imir kan ad rrent lxi ḍ n yilni mi ssulint aɛekkaz n yilni ad ẓḍent ɣ ur-s ur-s tadurba ɛat acku d nettat i d tazwara anda ara ṭṭfent tjebbadin ara yeqqnen ɣ er er trigliwin : yiwet di tama taye ḍ di tama nni ḍen. Akka ihi, a ẓeṭṭa, yettuhega ne ɣ yewweḍ i wakken ad awint ulman deg ustu yiwen s walluy waye ḍ s uṣubbu ne ɣ s s usider u ɣ anim. anim. Ssyin ad ddzent ulman-nni s uya ẓil, akken alamma yewwe ḍ ɣ er er taggara d abernus ne ɣ d aceṭṭiḍ. D ɣ a melmi yewweḍ ɣ er er taggara ad tekkes lall n wexxam, ur illaq ad ye ḥdder yiwen ḥala agrud ne ɣ tilem tilemẓit ; ssyin ad t-te ǧ sufella ufeggag alamma d azekka. Am yal agdud, agdud amazi ɣ ula d netta d yiwen seg yegduden yesɛan idles, ta ɣ erma erma d umezruy rnu yer-s le ɛwayed yemxallafen i d-mazal ar ass-a am ttebyita, timecre ṭ, anza, aẓeṭṭa… atg. Leɛwayed-agi d ayen i t ḥuder temeṭṭut taqbaylit ladya aẓeṭṭa. Aẓeṭṭa d yiwet lḥirfa taqdimt yeṭṭuqten di temna ṭ n leqbayel. D tin txeddem tme ṭṭut yal mi ara yekcem unebdu. Taguri n u ẓeṭṭa tesɛa rebɛa n yeḥricen : - Tiẓẓin n tsegra di laqa ɛa, 90
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
- Tiririt i ɣ unam d ifeggagen ara yerren rru ḥ i uẓeṭṭ, ɣ unam - Asbeddi n trigliwin, - Aɛelleq n uẓeṭṭa. D wigi ihi i d i ḥricen seg wanda ara d-i ɛeddi uẓeṭṭa i wakken ad yewqem, ma yella d ti ɣ awsiwin awsiwin (objets) s wayes i t-ggarent d tigi : ifeggagen, tisegra, tijebbadin, ijebbaden, i ɣ unam, unam, ɣ awsiwin-agi azarez, timeneltit d t ɛekkazt. Ti ɣ awsiwin-agi s ɛant azal-nsent di yal aḥric seg yeḥricen i d-yellan di tazwara. S wannect-a ihi i d-tettilli taguri n u ẓeṭṭa yeqim d yiwet n l ɛada yesɛan amkanis di tmetti taqbaylit imi le ɛwayed d ta ɣ erma. erma. Di talit taqburt ar tura ; tame ṭṭut taqbaylit teṭṭef deg yensayen d- ǧǧan lejdud s wayes terfed axxam-is. A ẓeṭṭa d yiwen seg yensayen-agi, maca a ṭas n dduɛat i t-yeṭṭafaren garasen : - Ur ilaq ara snat tulawin n yiwet taddart ad grent ne ɣ ad gezment aẓeṭṭa deg yiwenwass. - Ur ilaq ara alba ɛḍ ad yezger ɣ ef ef wustu ma ulac ad yeqqers mi kfant tulawin taguri n u ẓeṭṭa, ad tezger fell-as yelli-s berdayen maca ilaq tin izew ǧen. - Mi d-teḥder tukksa n uẓeṭṭa ur illaq ara ad ḥedren wiyaḍ, maca win iḥedren ad as-sersent cwi ṭ n wustu ɣ ef ef uqerru-s ad as-inint : d le ɛmer uẓeṭṭa i yi-ww ḍen, mačči d win-nwen. Mi tidd-kksent, ad ɛellqent ɣ ef ef ufeggag ufella yiwen yi ɛ akken ad kemmlent lmalaykat ma yella wacu i t-ixu ṣṣen. - Ur ilaq ara taguni daxel n u ẓeṭṭa ma ulac ad i ɛeddi fell-as uzaylal. Akken da ɣ en en ḥettbent aẓeṭṭa d win yes ɛan sebɛa lerwaḥ, ttḥarabent fell-as lmalaykat, ttakent-as azal meqqren.
91
L’expression écrite en Tamazight
92
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Ttawin-d akal seg imukan yettwassnen s wakal n ufexxar. Si tama nni ḍen tedzen afrur n lqermud rennun-t i wakal-nni. Ssyen ɛerrken amexluḍ-nni, mi yekfa s le ɛrik bennun yis-s ti ɣ awsiwin awsiwin n usewwi d tgella yecban tiqeslin, tibuqalin, tirba, i ḍujan, tibelwin atg. Mi smesden ti ɣ awsiwinawsiwinagi i d-bnan, fkan-asent udem iwatan ad tent- ǧǧen ad qqarent. Mi qqurent ad ten-gren di tmess ad qqdent. Mi qqdent ad tentid-kksen, ad tent-sxedmen deg wayen i b ɣ an. an. Mi d-tewweḍ tallit n tefsut, ad teffe ɣ tmeṭṭut taqbaylit i wakken ad d-te ɣ z tala ɣ t. t. Ad tt-tefser deg wexxam kra n wussan ad teqqar. Di la ɛḍil ad teqqar, ad d-tnadi ɣ ef ef iceqfan n ijeqduren yerr ẓen, ad ten-tebri d afrur s uberray rnu ɣ er er waya ɣ er ad teffe ɣ ɣ er lexlawi ad d-tnadi ɣ ef ef yes ɣ aren aren imidek, abureku n weslen d wid n tneqqelt trennu tessewjad-d ticcicin s le ɣ bar bar d walim. Kullec ihegga tala ɣ t,t, afrur d yes ɣ aren, aren, yewweḍ-d lawan n wemsal ad tesselxes tala ɣ t-nni t-nni ad tt-teg d wefrur d teknunin ɣ um ad tt-t ɣ um s nnilu, kra n wussan i wakken ad tsew. Ticki teswa ad tt-ḍerrfen cwiṭ cwiṭ ad s-tekkes tafeza. Di tazwara ad tttebḍu s leqwa ɛi n t ɣ awsiwin ssyin ad ten-tessali cwi ṭ cwiṭ ɣ awsiwin alamma mmden, ssyin ad d-tes ɛeddi fell-asen azemzi a ḥercaw. Simmal ttkawen ad ten-temzi s uzemzi alegqa ɣ . Dayen, ijeqduren ttwameslen. Rrqem d tamsalt yes ɛan azal-is ad dtessewjed senṣal, lme ɣ ri ri d yires isarqem d win yettwaxdamen s rric uqelwac, i zzyada n ccba ḥa tḍellu-yasen tizeft, yal ajerri ḍ di rrqem i tettbeggin-d azamul n kra n t ɣ awsa, awsa, din kan i dtessufu ɣ tmeṭṭut tiktiwin-is. A ḥric aneggaru d tuqqda, ɣ ef ef tmeddit i tettheggi i ɣ ed, ed, ad tessu tuzalt, is ɣ aren aren imidek d wid n tneqqelt, ad tessers fell-asen ijeqduren-is ad ten-t ɣ um um s ticcicin d yes ɣ aren aren alamma ur d-iban ujeqdur. Tafejrit ad sent-tessi ɣ timess, ad tent-t ɛus ticki ixsi yi ɣ ed ed ad tent-tawi s axxam. Tamnaṭ n leqbayel si zik ɣ er er tura tettwassen s wansayen. Amsal d yiwen gar-asen. Tettru ḥu terbaɛt n tulawin 93
L’expression écrite en Tamazight
uqbel magu ad d-awint talaxt. Mi ww ḍent ad tt-id- ɣ zent. zent. Mi ara ad tt-id-awint ttarrant-as akk ije ǧǧigen s ufella akken ad tishil i wemsal. Mi ww ḍent ɣ er er wexxam, ad fesrent talaxt-nni, mi teqqur ad tt-brint, ad tt-ssiffent yerna ad brint afrur (ad brint ajeqdur yer ẓen). Imir ad rrent kra ḍ imuren n talaxt amur n wefrur, ad tt-slexsent s waman, ad tt- ǧǧent ad ters mraw n wussan. Akka, ad bdunt ad meslent tissebbalin, tibuqalin… Imir ad ten-mzint s waman akken d izegzawen, ad senɛiwdent mi ara qqaren. Maca i le ǧfun rennunt-as tin n yires i wakken ad tes ɛu le ɣ ri ri ad tent-smure ɣ dent. dent. Mi qquren akk, ad sen-rrent tumlilt (akal aceb ḥan) d lmu ɣ ri ri (akal azegga ɣ ), ), imir ad ten-reqment ad ten-ssuf ɣ ent ent i yiṭij ad qqarent. Di lawannni, ad heggint i ɣ ed ed : ad t- ɣ zent, zent, ad s-ssunt is ɣ aren aren izegzawen. Ad s-rrent akk ijeqdar-nni, ad ten- ɣ ument ument s ticcict (d le ɣ bar bar n yezgaren d walim yessuren) ad as-fkent timess. Mi texsi tmess, ad ten-id-ksent, wid ireqmen ad sen-gent tayda (tazruyt d tawra ɣ t) t) i wakken ad yicbi ḥ rrqem-nsen. Di taggara, mi ara yismiḍen akk ad ten-jem ɛent ɣ er er wexxam. Lxedma n ufexxar d yiwen gar wansayen n taddart Ibetrunen, am akken yella da ɣ en en di tmetti taqbaylit s umata, lameɛna s kra n wemgared di kra n t ɣ awsiwin awsiwin si taddart ɣ er er tayeḍ. Talaxt d yiwen n ṣṣenf n wakal i d-qqazent lxalat deg wegḍi di lawan n tefsut i wakken ad tu ɣ al al d ajeqdur yettwaqdacen ad as-d-yeḍru waṭas n ubeddel. Abedel-agi yebḍa ɣ ef ef rebɛa yeḥricen igejdanen : lxedma n talaxt tessutur-d a ṭas n lweqt, di tazwara ad tettwafser i wakken ad teqqar ad tettwaddez imir ad tifif, s ljiha nni ḍen ad yettuheggi wefrur ad yettwassu di lqaɛa ad tettumareg talaxt ɣ er er daxel imir ad tettwaxle ḍ akken ilaq, ssyin ɣ er-s er-s ad tettwafreq d tiknunin ad tettwagar daxel n lbac azal n tlata ne ɣ reb rebɛa wussan. ad tettwarfen talaxt ad s-yettwikkes kra yellan d abeɛɛay deg-s, ssyin ad yettwasqe ḍ kra yellan d ta ɣ awsa awsa tetteḥwi ǧ ǧi tmeṭṭut ama i ccbaḥa ama i useqdec n yal ass garasent : ljefna, tasebbalt, tacmuxt, afara ḥ… atg. I wakken ad 94
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ttwasbeddent t ɣ awsiwin-agi awsiwin-agi laqen kra n walallen : imce ḍ, tasemset azemzi a ḥercaw d ulegga ɣ . ǧed n kra n ad d-yaweḍ lawan n rrqem ilaq usew ǧ wallalen yeḥwa ǧ cc ɣ el-agi. el-agi. Mi tellexs wayen umi qqaren tac ṭiṭ (d yiwen n ṣṣenf n wakal) ad tettwaxdem tecwawt i wakken ad teḍlu ɣ ef ef ijeqduren, mi teqqur ad temzi s uzemzi alegga ɣ , ssyin akin ad as-tettwarnu temlilit yessimlulen ajeqdur. S ttawil n wunu ɣ en en d terqem i tettwaxedmen s rric n uqelwac ad yebdu usune ɣ n n tlawin. Ssexdament lme ɣ ri ri (lme ɣ ri ri d yiwen we ẓru d azegga ɣ yettwaddzen yettwaddzen yettwaslexsen s zzit d waman, s lme ɣ ririagi ad ttuɛelmen ijeqduren imir ad mzin alama ttmecruruqen). Itikki da ɣ en en wusgu deg sune ɣ -agi -agi (usgu d yiwen n we ẓru d aberkan i t-ḥukken di tqessult yettak-d unu ɣ qessi qessiḥen mi ara s yernu aman n tucanin (tucanin d yiwen yem ɣ i gar yem ɣ an an d leḥcic). S ttawil n wunu ɣ en-agi en-agi i iteffe ɣ -d -d rrqem i d-ijem ɛen aṭas n inumak gar-asen.
i wakken ad ttwaqden ijeqduren-nni, ticcicin ttwaxedment s le ɣ bar bar n yezgaren d walim. Kra n wussan uqbel ad ten-jemɛen is ɣ aren aren n tazart, tameddit n wass ad iheggi i ɣ ed, ed, mi ssan yes ɣ aren aren wa nnig wa s ufella-nsen ad ttwarnunt ticcicin i wakken ad ya ɛdel akk wemkan-nni, ad rsen ijeqduren s le ḥder : di tazwara ad rsent t ɣ awsiwin awsiwin meqqren am tsebbalin fell-asent ad sendent lejfun d ifara ḥen d wayen ɣ um ɣ ed nniḍen, di leryuf ad rsent t ɣ awsiwin awsiwin timecta ḥ ara i ɣ um yi ɣ ed s teccicin, ad ttwa ṭṭafen s yes ɣ aren aren izuranen, azekka-nni ad asent-tettwacɛel tmess. Leḥwal imectaḥ n ccbaḥa ad ttwakksen 95
L’expression écrite en Tamazight
akken r ɣ an an i wakken ad sent-ttwa ḥuk tizeft ma d wiya ḍ ad qqimen dinna alamma ṣemmḍit.
Amek i d-yettili wass n l ɛinṣla ? Yettili-d wass n l ɛinṣla si yulyu ṣṣbeḥ zik ad yekker uberra ḥ “Nnejmaɛet ad trebḥem”. ɣ aci, Ad nnejmaɛen yakk l ɣ aci, maca d irgazen kan yal yiwen d acu n wallal i d-yewwi deg ufus-is, wa d lmes ḥa wa d aqabac, wa d “taberwiṭ”, ad fersen tiregwa, ad fersen akk anda ttilin waman alama ineṣṣef wass, ad nnejma ɛen akk ɣ er er yexxamen-nsen. Mi iɛedda ṭṭhur d usawen, ad xedmen lewzi ɛa, ad ferqen aksum ɣ er yexxamen i taddart jmi ɛ. Ula d llufan ma illul-d ass-nni ad as-sseddun amur-is, aksum-nni ur yettnus ara, ad yeww d imensi. Ma d tulawin ad d-jem ɛent akk ayen yessenguguy ne ɣ yetthuzzu waḍu, ama d azemmur, ama d abucic ama d tidekt ad ceɛlent yes-s timess mi d-ye ɣ li li yiḍ i wakken ad bexxren yes96
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
s igerdan i wakken ur tta ḍnen ara abeḥri mi ara d-tawe ḍ tegrest. Akka ad yebdu wass s lxedma ad yekfu s imensi n lewziɛa, i wakken ad d-iban d ansay ssawalen-as l ɛinṣla. Takerza d yiwen gar wansayen i yellan si zzman aqdim ar ass-a n wussan, tett ɛawan lqaɛa i wakken ad d-tefk l ɣ ella ella yelhan d wayen ara yi ḥwi ǧ ǧ wemdan di tudert-is. Ansay-agi yettili-d di yal tamna ṭ di ddunit. Di tmura n leqbayel llant a ṭas n tudrin i ixedmen deg wennar-agi. D acu xeddmen ifella ḥen d tlawin ass-nni amezwaru n tkerza lad ɣ a di twenna ṭ n tmizar ? Ass-nni amezwaru-ines, ttqabalen-t ifella ḥen s lferḥ d ameqqran mi ara d-kkren ṣṣbeḥ-nni uqbel ad teffe ɣ tyuga ad tekrez, ad dehnen s zzit acciwen-nsent. Ssyin ad bdun ifella ḥen d tyugwin-nsen i ɛeddan azal n mitin (200) n tyugwin d tikli ɣ er iɛerquben-nsen i wakken ad bdun takerza, dinna mkul afellaḥ ansi i d-yusa, s kra n win yes ɛan tayuga iru ḥ-d, d ayen ye ǧǧan iɛerquben ad ttwakerzen s tuqqna n wallen. Akken da ɣ en en ttemɛawanen ifella ḥen i wakken ad kerzen akal yettili-d da ɣ en en ayen umi qqaren amer ḍil (ad iruḥ ufellaḥ ad yekrez ɣ er er yiwen, ass nniḍen ad as-t-id-yerr, i wakken ad ikrez ɣ ur-s, ur-s, d tiririt n lxir). Tame ṭṭut ad tessemsel acebba ḍ, ad tesseww ad thiz udem-nni amezwaru, ad ternu kra ḍ n tmellalin tuftilin, zzit, tazart, ad te ččar a ɣ erbal, erbal, imir ad awin a ɛwin-agi ɣ er wemkan n tkerza ad ssiwlen i kra n ufella ḥ yellan din i wakken ad ččen, ma d udem-nni amezwaru n ucebba ḍ ad tferqen i yezgaren ad t-ččen. D ddḥis n tkerza di berra ɣ ur ur ifellaḥen, maca ddḥis-is s zyada ula deg wexxam imi tulawin ttggent-as rebɛa wussan n usewwi yemxallafen yemxallafe n : ass-nni amezwaru tameddit, ssewwayent acebba ḍ. Ass wis sin d berkukes. Ass wis tlata d ibawen uftilen. Ma d ass wis reb ɛa d seksu s t ɣ eddiwt eddiwt i wakken ad tezzegzew nne ɛma. Akka i d ass amezwaru n tkerza di tmizar. Tiskert ne ɣ ttejra n lexrif, ad tt-te ẓẓud di ɛamayen imezwura, ilaq ad tt-tesswaye ḍ, ad tt-tneqqceḍ yal-ass, imaren 97
L’expression écrite en Tamazight
ad tu ɣ al al tneqqelt ad d-tfek iqerqac ara yu ɣ alen alen d tibexsisin. Tibexsisin ad u ɣ alent alent d iḥbuben (ini ɣ man) ara tezwiḍ s ɣ man) u ɣ anim anim ssyin ad ten-id-tleq ḍeḍ ɣ er er tqecwalt n u ɣ anim anim ne ɣ ayen umi neqqar tare ḥḥalit, imir ad ten-tesmire ḍ ɣ er er ufarug s ufella n waye ḍ ad k-yefk ayen umi neqqar tamnennayt. Tameddit ad ten-t ɣ umme ummeḍ ɣ ef ef nnda mi d ṣṣbeḥ ad ten-tfesre ḍ i yiṭij akken ad qqaren. Mi qquren ad ten-tesmire ḍ a amisur. Mi ww ḍen 10 ne ɣ 15 15 n wussan ad ten-id-tawi ḍ s axxam dinna ad ten-tferneḍ : tamezwarut we ḥd-s, tin ujenjar da ɣ en en weḥd-s, ma d taneggarut d tin n leraqi d tin itett lmal. Tazart-nni n ujenjar ad tt-tge ḍ deg ikufan d ɣ a yekfa cc ɣ el-is el-is maca llan wigad i s-yetteggen zza ɛter ara s-d-imudden rri ḥa yelhan mi d tafsut ttaddamen-ten-id medden tetten-ten s yikkil ne ɣ s warkul. Zik di lawan n lexrif ttru ḥun ṣṣbeḥ wigad yesɛan urti (champ) n tneqlin ad d-kksen tibexsisin ma d i ɛeqqayen n ɣ man ini ɣ man ad ten-lwin ɣ er er lqaɛa ad ten- ǧǧen alamma d tameddit ad d-u ɣ alen alen ad ten-leq ḍen ad ten-fesren ɣ ef ef ifuga yettwaxedmen s u ɣ anim. anim. Mi qquren ad ten-smiren ɣ er er umisur, mi yeččur d tazart. Mi ara d-tawe ḍ taggara n lexrif ad ten-id jemɛen : wigad l ɛali ad ten-zzi ǧwen d ayen i d-yett ɣ imin imin segsen ad yeqqim i lwacul. Tiwsatin (genres) n ye ḥbuben mxallafent akken mxalafent tneqlin. Llant tigad lexrif-nsent yelha i tazart am tneqqelt n deffuyt, tin n t ɣ animt animt lexrif-is n ujenjar akk d lexrif n buyehbul ; ma d tid lexrif-nsent ur ilehhu ara i tazart ad naf taneqqelt n uleqqaq, tin n u ɣ anim anim imi lexrif-is iwettu di ttejra, tella da ɣ en en tneqqelt lexrif-is d azegga ɣ d ahercaw, yella da ɣ en en win umi qqaren lexrif n te ɣ lit lit mi yewwa mliḥ ad yu ɣ al al d aman ad d-ye ɣ li. li. Llan da ɣ en en lexrif n ubuɛenqiq, n ubarak akk d ubakur. Ma d lexrif n ubu ɣ enjur enjur iḥbuben-is lhan i tezmert fernen-ten ttarran-ten di zzit n uzemmur ur kkin waman mi d ṣṣbeḥ feṭṭren fell-asen. Gar wayen xedmen di tmurt n leqbayel ad naf takerza, tamegra, uẓu d userwet. Di taggara n lexriz (amakkis), i ɣ elli-d elli-d 98
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ugefur ; imekrazen ad nehren tayuga ɣ er er uẓa ɣ ar ar i tkeza, ad zerɛen nneɛma, timẓin akk d wekbal. Imir, mi fuken takerza n yirden, ad rrẓen arabɛiw am lbecna, l ḥemmeẓ, d leɛdes. Mi yem ɣ i yiger ad ru ḥent tulawin ad awin-t tiwizi i usuki n uɛerqub n yirden. Yewwe ḍ-d unebdu (aquran qqaren-as di ɣ en en iwra ɣ en) en) d tagnit n tmegra n tem ẓin timezwura ssegrayen irden, ttawin tiwizi azal n 30 ɣ er er 40 iwiziwen, ad d-kkren rum aquran d zzit. ṣṣbeḥ zik, ad awin a ɛwin, tazart d we ɣ rum Tulawin ddarayent annar deg wanda ara yefser d wanda ara yerwet. Mi tfuk tmegra, ad naqlen ayen i megren daxel izembilen (isenyen) ɣ ef ef zzwayel ne ɣ iserdyan, ad ten-fesren deg wannar i yi ṭij akken ad ye ḥḍem. Deg uzal ad awin tayuga ad sserwten nne ɛma deg wennar. Tazizbut mi d-yekker wa ḍu ad ruḥen imekrazen ad zuzren ad ssizdgen irden we ḥd-sen : taka weḥd-s, alim we ḥd-s ttajmaɛen-t i lmal deg utemu ; ma yella d irden ad ten-id-awin s axxam ɣ er er ukufi akken i zzeri ɛa n qabel, ayen nni ḍen snuzuyen-t d akerfa deg yirden d am ɛic n lwacul ẓẓadent-tt-id tulawin d awren. Si zzman aqdim, imazi ɣ en en teẓẓun tizemrin, neqcentent, leqmen-tent… i wakken ad d-fkent zzit imi d ttagi i d ɣ en rreẓq-nsen. Tazemmurt tes ɛa azal meqqren ɣ ur ur imazi ɣ en ; si ǧil yettabaɛ wayeḍ teqqim d agerruj. Imi l ɣ ella-s l ǧ ella-s d ddwa i umuḍin, ssexdamen-tt i yal tagulla ara d-ssewwen. Di lawan n llqeḍ n uzemmur, imazi ɣ en en ssewjaden akk ayen ilaqen : ad dkkren taṣebḥit qbel ad yali yi ṭij, irgazen, tulawin d warrac imeẓ yanen d iwiziwen, ad brun i lmal s ɛan, ad awin a ɛwin d wayen ara ččen : i ɣ i, tazart, udi, a ɣ rum rum aquran, taxcact n ɣ i, waman,… ad ru ḥen ad aw ḍen akk lexlawi-nsen. Yal am ḍiq ideg sɛan azemmur ww ḍen-t, deg iḥerqan, deg icerfan, deg teẓ gi…, ulac leɛdez, wala akukru, imi ɣ ur-sen ur-sen d lɛib win ara ye ǧǧen azemmur-is ur t-ijemme ɛ ara. Mi ara yaw ḍen ɣ er er lexla-nsen; irgazen ad alin ɣ ef ef tzemrin ad cerwen, ad ṭṭfen imextafen, ad d-sseknun ifurkan ibe ɛden. Tulawin d werrac ad leqḍen ɣ er er tqecwalin, yerna ad ɛessen lmal i kessen. Di llqe ḍnsen, tirebbaɛ ad ḥeḍren, ad ttqe ṣṣiren, ad ttaḍṣan… tulawin 99
L’expression écrite en Tamazight
ttawint-d icewwiqen akkagi ur tt ḥulfun ara i ɛeyyu d lweqt yettɛeddin. Mi yebda yi ṭij i ɣ elli, d lawan ad u ɣ alen alen ɣ er er ɣ elli, yexxamen-nsen, yexxamen-nsen, ad awin yid-sen azemmur i d-leq ḍen deg iqecwalen, ad rnun ad zedmen tirinin n yes ɣ aren aren ara ṣṣer ɣ en… en… akkagi yal ass i xedmen. Win yekfan azemmur-is ad i ɛawen deg uzzemmur n waye ḍ, imi d tagi i d tiwizi, mi fuken, tirebbaɛ ad awint azemmur-nsen ɣ er er tmeɛṣert ad t-id- ẓḍen. Dinna, azemmur ad yu ɣ al al s iɛricen, yal yiwen s wemkan-is, bab n tmeɛṣert d ixeddamen-is, ad ɛassen ayagi, d ɣ a ad rren azemmur s i ɣ uraf uraf mi ye ẓḍa ad t-id-tekksen ɣ er er tesnatin, ssyin ad t-rren ɣ er er tmeɛeṣert ad t-ɛeṣren, ad iru ḥ d zzit d waman ɣ er er teḥḍunt, dinna ad d-tali zzit ad d-qqimen waman, s waya i d jemɛen l ɣ ella n tzemmurt. ɣ ella Azemmur mi ara ye ẓḍ yettu ɣ al al d zzit, ɣ ef ef waya yettɛeddi ɣ ef ef tnac (12) yeḥricen : 1- Llqeḍ-ines d uheggi ɣ er er wexxam. 2- Asewjed n weqbub asgen s iqec ḍan am texxamt, d tudli-ines s u ɣ anim, anim, d u ḥelles-is s ilili. 3- Tiririt-ines ɣ er er weqbub d tmersiwt n ye ẓra s ukellas, akken ad iqqiṭṭer (ad d-yeffe ɣ umurej). umurej). 4- Ad yettwafren, imir ad yettwa ɛemmer s tsennajin ɣ er er lberka. 5- Ad yettwarkeḍ alama yettwakkes u ɛeqqa. 6- Imir ad yettwa ɛemmer ɣ er er uṣennaj akken ad teqqi ṭṭer zzit. 7- Azekka-nni ticlemt ad d-te ṣbeḥ tekkaw, ad tettu ɛemmer ɣ er er iberka, ad rnun fell-as aman ye ḥman akken ad d-te ǧǧ zzit, melmi tu ɣ al al d taleg ɣ ant ant yeffe ɣ -itt -itt umurej. 8- Ad yettwakkes ɣ er er weḥdun d aɛlayan yebna yeẓra ad asrnun aman alamma ine ṣṣef. 9- Imir ad t-rwin s tme ɣ nej nej (d aqeccuḍ), akkan ad tettifrir zzitis ɣ ef ef teclemt-is (azemmur). 10- Mi yers we ḥḍun, zzit-nni ad tettwa ɛemmer ɣ er lḥa ǧǧa. 11- Anqar n we ḍun di lqa ɛ-is, d tuff ɣ a n umurej. 12- Tukksa n we ḥba di lqa ɛ n weḥḍun.
100
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Taciṭa n tzemmurt d azamul n lehna d talwit n yal a ɣ ref ref deg umaḍal. Azemmur d win i d-ime ɣɣ in in s tugget di tmurt n leqbayel. Win ur nes ɛi ara azemmur d ame ɣ bun bun amzun yettwaḥqer imi zzit-nni i d-yettak d agerruj deg-s ddwa mgal yal aṭan. Azemmur yettili di taggara umakis di tazwara n ɣ ent tegrest, imer twaculin merra ad d-ff ɣ ent ɣ er er llqeḍ n uzemmur. I wakken ad d-teffe ɣ zzit zzit : d llqeḍ n uzemmur di te ẓ gi ak d wejmaɛines s axxam. Mi ɛeddan iqecqacen xedmen ayen umi qqaren aqbub, d yiwet tqa ɛet umi d-tezzin s ye ẓra tessun-as adles ad te ǧǧen dinna alamma d yebrir. mi d-yewwe ḍ yebrir ad t-id-kksent ad sddarin taqa ɛet, ad t-fesrent dinna i yi ṭij alamma yettem cirqi, ad t-id-awint ad t-rek ḍent ne ɣ ad t-brint s uberray alamma yu ɣ al al d alqim. ad ɛemrent alqim-nni s asennaj ad t- ǧǧent ad teqqiṭṭer deg-s zzit, winna qqaren-as zzit n wesqqi ṭṭer. alqim-nni i d-yeggran ttawint-t s a ḥḍun ad t-id ssirdent, ad awint tamunect ad rkint ad kkatent yis-s daxel n waḥḍun ad t-sselwiwcent s ifassen-nsent alamma tufrar-d zzit ɣ ef ef waman, imir ad t-refdent s yiclem-nni, ad tẓmint ɣ er er tqedduḥt, mi tfuk zzit seg-s ad as-ser ḥent i weḥḍun ad yeffe ɣ umure umure ǧ akk d uḥba, ad rnunt alqim nni ḍen. Zzit-nni ara d-ssuf ɣ ent ent ad tt-gent di tqeddu ḥt i wakken ad ters, zzit-nni s ufella n win ye ṣfan, ma d winna yellan ukessar d zzit n ɣ . S yeḥricen-agi merra i ɛeddan i wakken ad t-ssuf ɣ en ubali ɣ en zzit yeṣfan. Maca ayen i d-yeggran ur t- ṭṭeqqiren ara imi d aḥeba, i sseqdacen i use ḥmu deg wussan n tegrest. Ma d abali ɣ xas akken tugget deg-sen teggen-t maca llan wid i t-id yettarran d ṣṣabun. S waya tudert n weqbayli tcudd a ṭas ɣ er er wakal-is, time ɣ rusin-is... rusin-is... atg. Yis-sen i d-yezger ac ḥal n taliyin armi d ass-a. Yennayer d ass amezwaru n useggas imazi ɣ en en yebdan lewhi n 950 uqbel talalit n Sidna Ɛisa, aseggas-nni i yerbe ḥ 101
L’expression écrite en Tamazight
ugellid Cacnaq ṭrad i d-yellan gar-as d ifar ɛunen di Ma ṣer, mbaɛd tagelda tis 22 ne ɣ 23. 23. Yennayer d agur yesfilliten i lxir, rrbeḥ, lerẓaq, imi t-sfuggulen imazi ɣ en. en. Amek i d-yettili usfuggel n yennayer ? A ṭas n wansayen i d-icudden ɣ er er yennayer, xeddemen imensi n yennayer ne ɣ imensi bu seb ɛa isufar (lḥemmeẓ, lebṣel, ibawen iquranen, lexli ɛ “tikarbicin”, ṭumaṭic, lleft, lbatata). Zellun iyu ẓad, d ɣ a zik yal aɛeggal s uyaziḍ-is, yernu yal yiwen deg-sen ma yewwe ḍ 17-18 iseggasen ad yezlu i yiman-is. Xeddmen lwa ɛda s lexfaf ne ɣ lesfen ǧ. Mačči d aya kan, llan wansayen nni ḍen am ttesḍila tamezwarut i weqcic amectu ḥ akken ad ye ǧhed ucebbub-is. Xeddmen taswiq anda aqcic ad yawi aqerru n wezger akken ad yu ɣ al al d aqerru n wexxam. Taddart, d yiwet tkemmict n wakal i d-yezgan deg wedrar. Imezda ɣ -is -is am watmaten, zzin a ɛrur i berra, amzun d yiwet twacult. Taddart tebḍa d iderman ɣ ef ef laḥsab n wakken llan lyaci-ines. A ṭas n lec ɣ al al i yesdukulen taddart : abrid, ǧanaza d wayen nni ḍen. Yiwen ma ixulef lqanun n tame ɣ ra, ra, l ǧ taddart ad t-xe ṭṭin di tejmaɛt. Di le ɛwacer ad f ɣ ent ent tulawin ad zurent Tigemmunin, ad dduklent ɣ er er lemqam ad mrafaqent ad ferqent ayen wwint d a ɛwin gar-asent. Taddart am yiwen wexxam, wid yettidiren deg-s tettili tegmat gar-asen, ttemɛawanen ad refden iman-nsen, ta ɛkemt yellan ad tifsus. D tagi id tadukli i d-yettilin di taddart. Timecreṭ d yiwet seg wansayen i tes ɛa tmurt n leqbayel; xeddmen-t deg la ɛwacer (lɛid tamezyant, tameqqrant, ta ɛacurt … atg) d aseggas n l ɣ ella ella (azemmur). Timecre ṭ n lɛid xeddmen-tt i wakken ad allen ime ɣ ban ban ad sɛedlen gar yemdanen (ame ɣ bun bun ad ye čč, amerkanti ad ye čč). Timecreṭ n tebyita (n nnwal): xeddmen-tt d lwa ɛda (i wakken ad t- ḥareb). ɣ ella: Timecreṭ n l ɣ ella: xeddmen-tt i wakken ad t- ṣab yal aseggas. Amek i xeddmen timecre ṭ? Kra n wussan uqbel timecre ṭ, tettnegraw merra taddart, ttak-d lew ɛadi, sakin ad muqlen ma qadden yedrimen-nni i wakken ad d-a ɣ en en yis-sen izgaren. Ma 102
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
ufan xuṣṣen, rennun-ten-id ɣ ef ef leḥsab iɛeggalen n yal tawacult (md : 10DA ne ɣ 20DA 20DA i yiwen). Mi kfan ad iru ḥ win ilan ɣ ef ef uqerru n taddart d wid tt-yett ɛawanen akken ad d-a ɣ en en izgaren. Mi ten-id-wwin, ad ten-zlun, sakin ad ten-b ḍun d tuna ne ɣ d d tixxamin (d ti ɛemmurin n weksum i yes ɛan azal n 8 iɛeggalen). Ma ferqen ɣ ef ef taddart, yal ṭṭamen ad d-yefk ac ḥal i yeɛa n tuna i wedrum-is. Ticki yal axxam ad yawi ɣ ef ef leḥsab n iɛeggalen-is (md : yes ɛa 12 ad yawi tunet ad yernu ad yettalas 4 i ɛeggalen si tunet nni ḍen, ma tesɛa 4 ad yawi azgen n tunet) kan akken almma wwin akk imezda ɣ n n taddart amur-nsen. amur-nsen. Gar wansayen imazi ɣ en en yeddren ar ass-a, timecre ṭ ixeddem wegdud amazi ɣ yal assegas di lawan n ḥertadem (iwejiben) maca, yal tamna ṭ n tmurt amek i t-tettqabal. Ticki i d-yewwe ḍ lawan n tkerza, ttem ɛawanen argaz tame ṭṭut. Qbel timezla (timecre ṭ), tulawin ɛerrkent lesfen ǧ d weftir. Ad heggint i uzekka-nni, ta ɣ erbalt, erbalt, ad rrent daxel seb ɛa isufar. ǧuz, lḥemmeẓ, tazart, timẓin, lesfen ǧ, aftir”, akken ad “lluz, l ǧ ǧameɛ ad yefreq i wid yufa din. yeglu yis-s bab n wexxam ɣ er er l ǧ Irgazen, si l ǧiha-nsen ad bezren idrimen, akken ad a ɣ en en izgaren. Azekka-nni ṣṣbaḥ zik, ad ten-zlun di tala, ad tenazun, imir ad ten-id-awin ɣ er er wennar n taddart, u ad txedmen d tiɛemurin, yal adrum s tawamt-is. Tameddit n wass, ad afen mi ara nnejma ɛen s ixxamen lewa ɛda n wuftiyen thegga. Yal tamnaṭ di tmurt n leqbayel tes ɛa laɛwayed-is, yal yiwet amek i tt-id-tettmektay, akka am zzerda, timecre ṭ, anẓar, akk d tbu ɣ arin i d-yettilin di lfuru ḥ, d ɣ a d acu-tent tbu ɣ arin arin ? Tibu ɣ arin d yiwet tewsit gar tewsatin n tsekla taqbaylit, d tamedyazt n tmeṭṭut, imi tame ṭṭut taqbaylit txeddem a ṭas ccna, akk d tmedyazt akka am : aserqes, acekker, asbu ɣ er, er, yis-sen i tetcebbiḥ tame ɣ ra ra d wurar.
103
L’expression écrite en Tamazight
Tibu ɣ arin arin d acekker n yesli d teslit : tcekkirent-d isli mi ara yeqqen l ḥenni, tcekkirent-d ṣṣifa n teslit, lqedd-is, axxam u ɣ ur ur ara teddu, argaz-is, am ɣ ar-is ar-is d tem ɣ art-is. art-is. Amek xeddmen tibu ɣ arin arin ? Mi ara sbu ɣ rent rent tulawin xeddment sin leṣfuf : sɛan si xemsa alamma d setta n tulawin, yerna ṣṣef amezwaru ad iqabel ṣṣef wis sin. Ṣṣef amezwaru ad d-iqqar tibu ɣ arin arin imi ssnent a ṭas tamedyazt, ṣṣef wis sin ad sent-idttɛawad, qqaren-asent ti ḥeffaḍin. Tibu ɣ arin ttilint-d di tuqqna n l ḥenni mi ara yeqqen yesli lḥenni, azekka-nni n tme ɣ ra ra mi ara s-d-cebb ḥent i teslit, ttilint-d tbu ɣ arin arin n ṣṣber yetṣebbiren tislit ɣ ef ef lefraq n imawlan-is, akkenni alamma tewwe ḍ s axxam-is tekcem si tewwurt, imir ad ikemmel wurar. Di taggara, tibu ɣ arin arin d yiwet gar leɛwayed n leqbayel i d- ǧǧan lejdud, maca ass-a a ṭas degsent ɣ abent, abent, ggrant-d kan ɣ er er kra n tem ɣ arin arin ilaq unadi fellasent d wejmaɛ-nsent akken ad d-qqiment d agerruj n lejdud. Si zzman aqdim, ddunit tebna ɣ ef ef wergaz d tmeṭṭut, ɣ ef ef webrid n zzwa ǧ, maca uqbel ad mlilen, yettili-d uheggi n waya, imi ilaq d imawlan n weqcic ara d-inadin taqcict i mmitsen, ayen umi qqaren “lex ḍubegga”. Ad tili yemma-s n weqcic, teẓra ne ɣ tessarem tessarem yakan yiwet tlem ẓit, d yelli-s n nnif d laṣel. Imiren assen ideg ad tegmen ad tt-id-t ẓer ad tawi yiwet ne ɣ snat tulawin ti ɛeqliyin, ma d argaz ur iteddu ara, imi aurif-agi si lec ɣ al al n tulawin. D ɣ a mi ww ḍent s axxam qesdent, ur d-sbegginent ara iman-nsent d tinex ḍabin, maca semɛanent s wawal am ticki ttnadint timellalin n usefrurex ; imiren tam ɣ art-nni art-nni ad tesenqed taqcict-nni di yal tama ama : di zzinis, lqedd-is, ccba ḥa-s, cṭara-s, leḥdaqa-s… atg. Mi d-tu ɣ al al ad tesseɛlem at wexxam. Kra n wussan kan ad tu ɣ al al ɣ er er imawlan n teqcict ad sen-tini belli yelli-tsen ad tt-t ẓerr i mmi-s. D ɣ a, a, imiren ad s ɛelmen irgazen, maca taqcict ur tt-i ẓerr ara weqcic alamma d ass n zzwa ǧ-nsen. Ad d-tawe ḍ nnuba n yergazen ad msefhamen gar-asen, ad sersen awal. Ɣ er taggara kan n lweqt ad heggin i tme ɣ ra ra i wakken ad kemmlen ayen i ɣ ef ef bdan. 104
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Di yal a ḥric n leqraya, ne ɣ di yal afurk i yetbe ɛ unelmad asdawan, yettili-d ɣ er er taggara-s wayen umi neqqar “Anadi n taggara n leqraya” ne ɣ “Mémoire “Mémoire de fin d’étude ». D acu-tent tseddarin akk d isurifen ilaqen ad ten-ne ḍfer i wakken ad nawe ḍ ɣ er er taggara igerrzen d weswir yessefra ḥen di tezrawt-nne ɣ ? ? Isurifen d wigi : - Asurif amezwaru d afran n wemwallah, d usentel yebnan ɣ ef ef tezmert-nne ɣ d d tmusniwin-nne ɣ . - Anadi ɣ ef ef yiwet tuttra n tazwara (question de départ) ara yilin d tagejdant d tafessast nezmer ad nesiwe ḍ ɣ er er yeswi-s. - Ibeddi ɣ er er yal tamkerḍit ideg nezmer ad naf idlisen ye ɛnan asentel nextar di tazwara, imir ad nefren idlisen ideg ggtent tikta. - Leqraya n yedlisen-agi s yiwen n wudem lqayen, imir ɣ er er tagara n yal adlis ad nefk agzul ɣ ef ef wayen i d-nefhem, d usufe ɣ n wayen ur nefhim ara, akken ad nessilqiy anadi-nne ɣ fell-as. fell-as. - Mi d-nejme ɛ timusniwin ilaqen i unadi-nne ɣ , yewwi-d ad ɣ a ɣ er wennar. Dagi d ɣ a ilaq ad nheggi allalen iwatan i tuf ɣ nessewjed yiwet tezrawt d yiwen unadi lqayen, acku amnadi seg wennar i yezmer ad d-yefhem yal tamsalt i ɣ ef ef d-ihegga tazrawt-ines. - Mbeɛd tuf ɣ a ɣ er er wennar d leqraya n yedlisen ilaqen, ad naweḍ ɣ er er tririt ɣ ef ef wayen yeɛnan tuttra n tazwara. Si tririt-agi ad d-nessufe ɣ tamukrist tamukrist tun ṣibt (problématique officielle) i ɣ ef ef ara yebnu unadi-nne ɣ . Dagi da ɣ en en ad d-yaf l ḥal nesɛa merra ayen ilaqen i tririt ɣ ef ef tmukrist-agi taneggarut, acku nnuda ɣ ef ef usentel-ines yakan. - Asurif aneggaru di yal anadi, d tiririt ɣ ef ef tmukrist n usentel i nefren di tazwara, ayagi ad yebnu ɣ ef ef tmusniwin merra i dnelqed ama seg wennar ama si leqraya-nne ɣ i yedlisen iɛeddan. - Ticki nekfa tiririt ɣ ef ef tmukrist, ad nezzi ɣ ef ef tira n unadi-nne ɣ s wudem azedgan, akken ad yettunefk i wemwelleh-nne ɣ , i ɣ -d -d iɛawnen si tazwara.
105
L’expression écrite en Tamazight
Internet am tissist, tcudd merra ime ḍqan n ddunit garasen, tcudd imdanen. Zemren ad msawalen, ad mwalin am wakken ddunit tu ɣ al al d taddart. Tzemre ḍ ad te ɣ re reḍ merra ayen yellan deg uẓeṭṭa n Internet, i ɣ misen, misen, isalan, idlisen. Win ara ikecmen ɣ er tansiwin-agi www.mondeberber.com ne ɣ www.berbere.com ad yaf isalan-nne ɣ d leqdic n tdukliwinnne ɣ , ama d amezruy, d tasekla, d tussna ne ɣ d ta ɣ erma erma n yimazi ɣ en. Uqbel ad yili ttawil-agi n Internet, imdanen n ɣ en. umaḍal ttemsawalen yerna ttemceyya ɛen s ttawil n tebratin akk d tilifun. Ma d tura, tekkes-asen amkan Internet acku yis-s nrebbḥ-d aṭas n lweqt ayen ara yekken ussan ne ɣ agguren s ttawil-agi yezmer ad yekk kan kra n tsa ɛtin. Gar wayen akk tessawe ḍ talsa deg ufara n tiknulujit asnulfu n uselkim. Aselkim, d yiwen wallal yeddan d wakud i d-yezgan d tikli n wemdan di tallit tamirant anida asemres n lec ɣ al al yefrez di tuqqna n ti ṭ. Aselkim ɣ ur-s ur-s alla ɣ imi imi d win i d tigejdit u ɣ ur ur cudden iferdisen nni ḍen i t-yessel ḥuyen, amedya : ta ɣ ardayt. ardayt. Aselkim d win izemren ad yexzen tasmekta meqqren n yisalan mebla ma ye ɛreq deg usezwer-nnsen usezwer-nnsen imi ɣ ur-s ur-s tarayt yessemsaway, d asmekti n wayen akk yerra wemdan ad t yessekles. D afecku i yesseqdac wemdan di ta ɣ urin urin yemgaraden ama d ayen yerzan tussna ne ɣ deg weḥric n taywalt, ayen yettwassnen s Internet ama d ayen ara t yesnefsusin imi imi ara yeg lmendad lmendad i yimezlan. Lmasiḥ d ddiyana am ddiyanat nni ḍen, d tin i d-yewwi sidna Ɛisa. Tamasi ḥit d yiwet tudert ne ɣ d assa ɣ en en iglan gar wemdan d bab-is ne ɣ gar-as gar-as d sidi Rebbi. Ad naf assa ɣ en-agi en-agi akk d tudert-agi ttilin-d s lmasi ḥ (par l’intermédiaire de Jesus). Lmaiḥ d yiwet tudert tamaynut tettunefk-d s ɣ ur ur sidi Rebbi akken i d-yenna sidna Ɛisa deg wawal-is : « D nekk i d abrid d nekk i d tidet, d nekk i d tudert ». Assa ɣ en-agi en-agi n liman yettarraten wemdan i sidi Rebbi di tmezdayt, d ɣ a deg-s i d-ttarran ne ɣ xeddmen taẓallit-nsen i uxellaq, axa ṭer ttwalasen deg wayagi : 106
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
i wakken akk ad jem ɛen widak yumnen s lmasi ḥ ; akken ad ad idiren tudert n tejma ɛt ; akken ad yu ɣ al al d itri ne ɣ ɛicen, ne ɣ ad d tafat di tmetti ; akken ad as- ḍemnen aselmed ; akken ad dinin tidet ye ɛnan sidi Rebbi d yemdanen. Di tmurt n leqbayel kecmen ɣ er er lmasiḥ melba lqid, imi ddiyana-agi d tin yellan di yal tamnaṭ, amedya di tmezdayt iwa ḍiyen ttilin l ɣ aci aci s tugget deg wass n t ẓallit-nsen, annect-a imi abrid ɣ er er ddiyana-agi (tamasiḥit) d win isehlen ma ḍi. Ad d-naf ccer ṭ amezwaru : ilaq ad t ḥemmleḍ sidi Rebbi seg wul-ik merra, s terwi ḥt-ik merra s tezmert-ik merra. Ma d ccer ṭ wis sin s wazal-is : ad t ḥemmleḍ l ɣ ir-ik am yiman-ik. Ma yezmer wemdan ad yexdem wigi ayen ɣ ir-ik nniḍen yeshel akken ad yu ɣ al al d amasi ḥi imi ɣ ur ur imasiḥiyen sidi Rebbi d yiwen i ḥemmlen nni ḍam d wayen iggerzen, annect-a yetta ǧǧa imasiḥiyen ad fken udem yelhan di tmetti, segmi d yenna sinda Ɛisa : « imdanen merra mednubit » ɣ ef ef wannect-a ad naf imasi ḥiyen ttabaɛen sidna Ɛisa imi d netta i d aselmadnsen d netta i d-imsellek-nsen imi annect-a ad t-naf deg yisem n Ɛisa « Rebbi yetsellik ». Deg iseggasen-agi ineggura yennulfa-d yiwen wa ṭan d amqennin i ḥuza ddunit s umata d win i yeskecmen rrehba deg yemdanen merra. A ṭan-agi semman-as « sida » ne ɣ (VIH) (VIH) umi ur d-ufin ara ddwa imaynayen. Sida d yiwen ube ɛɛuc yettilin di tfeka n wemdan ikke ččem-itt, igemmu di tbayayin ṭṭaqa deg-sent ttaṭṭafent abeɛɛuc-agi n (VIH), sida-agi d rrwa ḥ n tezmert si tfekka n wemdan, lemna ɛa ur tezmirt ara tfekka ad tḥareb ɣ ef ef yiman-is. A ṭan-agi ineṭṭeḍ seg wemdan ɣ er er wayeḍ s sin wudmawen : s idammen, s ucuddu d-yettilin gar wergaz d tmeṭṭut. Abeɛɛac-agi (VIH) ine ṭṭeḍ maca d ame ɛlal imi yettmettat s lem ɣ awla awla deg waman, yettmettat mi ara t-i ḥaz ubeḥri, ur yessefrak ara l ḥamu nnig 57° tfesniwin i wakken ad nefrez amdan yu ḍnen aṭan-agi ad t-naf yettusu mli ḥ deg yiḍ tettali-yas tawla iteffe ɣ -as-d -as-d ibibi ɣ ef ef wudem-is, ttkawen ifadden-is yettencaw ucebbub-is. Tamawt : llan yemdanen yu ḍnen abeɛɛuc-agi maca ur ɛad ǧal n uḥareb ɣ ef hliken. Ɣ ef l ǧ ef tfekka-s, amdan ilaq-as ad i ẓer 107
L’expression écrite en Tamazight
belli abeɛɛuc-agi ur yezmir ara i l ḥamu n waṭas. Amek i tella lemḥadra ? Lemḥadra imejjayen deg usexdem n tessegnatin, lemḥadra akk d tezdeg ilaq uselmed n yemdanen amek ara ef tfekkiwin-nsen. S wannect-agi ara ne ḍmen ṣṣeḥa n ḥarben ɣ ef le ǧ yal la d-iteddun. d-iteddun. Dderya d ayen icebb ḥen tudert, d nutni i d asirem n twacult. Ɣ ef waya ad naf tayemmat tezga tettḥarab ɣ ef ef mmi-s, imi uguren i d-yettmagar ṭṭuqten mačči d kra. Ihi tayemmat tettaɛraḍ ad tessib ɛed yir lfal ɣ ef ef mmi-s, ɣ ef ef waya tetzuru tamdawit i wakken ad tesse ḥlu mmi-s si lehlak, ne ɣ ad tawi ad as-teqḍeɛ ticerka. Ihi awal ɣ ur lqibla i wakken ad tenfel ne ɣ ad ɣ zif ad yi ɣ zif ad yennerni ɣ ef ef tarayt n tukksa n ticerka. Di tazwara lqibla ad tsebbe ɛ tamellalt seb ɛa tikkal, ad teṭṭef tamellat-nni ad tt-tezzi gar tamiwin n llufan ad as-tini : - “Besmellah i nnur Mu ḥend lmedkur ay qe ḍɛe ɣ d ticerka n waggur kra ara tekke ḍ di ddenya m le ɣ rur rur ; qeḍɛe ɣ -ak-tt -ak-tt gar tamiwin-ik ad tekkse ḍ akk sqi yellan di tezyiwin-ik ma čči s lfeḍl-iw s lfe ḍl-ik a sidi Rebbi d ye ḥbiben-ik”. Tikkelt tis snat ad tezzi tamellalt-nni i tqemmuct-is ad as-tini : - “Besmellah i nnur Mu ḥend lmedkur ay qe ḍɛe ɣ d ticerka n waggur kra ara tekke ḍ di ddenya m le ɣ rur rur ; qeḍɛe ɣ -ak-tt -ak-tt deg yimi win tifeḍ ad k-imenni d aberrani ne ɣ d d adaxli ad yetti ẓid wawal-ik ma čči s lfeḍl-iw s lfe ḍl-ik a sidi Rebbi”. Tikkelt tis tlata ad tezzi tmellalt-nni i lemfa ṣel n llufan ad astini : - “Besmellah i nnur Mu ḥend lmedkur ay qe ḍɛe ɣ d ticerka n waggur kra ara tekke ḍ di ddenya m le ɣ rur rur ; qeḍɛe ɣ -ak-tt -ak-tt i lemfaṣel ticerka tgu ǧa tfuṣel mačči s lfeḍl-iw s lfe ḍl-ik a bab n llamer”. Tikkelt tis reb ɛa ad tezzi tamellalt-nni i tuccarin n llufan ad astini : - “Besmellah i nnur Mu ḥend lmedkur ay qe ḍɛe ɣ ticerka n waggur kra ara tekke ḍ di ddenya m le ɣ rur rur ; qeḍɛe ɣ -ak-tt -ak-tt i tuccarin-ik ad tekkse ḍ akk sqi i tezyiwin-ik ma čči s lfeḍl-iw s lfeḍl n Rebbi d yeḥbiben-is”. 108
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Imeslayen-agi akk i ɛeddan ad asen-d-tales lqibla tlata tikkal mkul mi ara tezzi tamellalt ɣ ef ef leɛdem. Di taggara tamellaltnni ad tettudegger ɣ er er inijjel akken llufan ad ye ḥrez lbaḍna d wayen yellan deg ufus-is. S kra n wayen i d-yexleq Rebbi di ddunit, yes ɛa azal muqqren i tudert n wemdan, ama deg yi ɣ ersiwen ersiwen ne ɣ deg yem ɣ an. an. Imdanen ssexdamen ayen d-yefka Rebbi i wakken ad ḥadren iman-nsen, s ɛan mačči d izli allalen s wayes ttqabalen tudert-nsen, lad ɣ a tin n tsuta yezrin. D ɣ a gar leḍ yur i sen-d yettawin ccfa tella tsiwat, ad ddmen ci ṭuh seg-s, ad t-ye čč umuḍin, ma d ayen nni ḍen ad t-rren ɣ er er tasilt taj ḍiṭ ad yeslex, ad treq s ṭṭul n yiḍ. Ṣṣbeḥ-nni ad t-fesren ad yeqqar. Ssyin ad tne ɣ den den ad yu ɣ al al d awren ad t-sxel ṭen akk d tament, ad t-ye čč umuḍin yal ṣṣbeḥ. Ssyin ɣ er-s er-s ssexdamen ttbaxur, xeddmen-t s ǧawi, teḥbulin i d-bnan s usexle ḍ n kra n t ɣ awsiwin awsiwin : l ḥenni, l ǧ zzaweq, ttutegga, lmu ɣ ri, ri, jjenjar d wayen nni ḍen. Yal ass amuḍin-nni ad ibexxer ɣ ef ef nnef ṣ. Ma d ayen ye ɛnan taḥcict tazegzawt akk ayen i d-yefka lexla sfaydin-d yis-s yemdanen imi d ayla n lqa ɛa ne ɣ d d ayen iɛellan deg igenni, ad yirid akk, ad yeww, aman-nni-ines ad ten-jem ɛen d ddwa. Tella da ɣ en en tweqqit ne ɣ izan izan n lhend ; ad yen ɣ ed ed ad yeɛ jen di tament ad t ɣ ḍellun-as udi rren i umuɛin-nni deg wemkan anda yu ḍen. Ne ɣ ḍ qerreḥ. I ṣṣiḥ n tɛebbuṭ ttafen ɣ er er ujaɛri n weksum, maca amu ɛin ad yemceḥ kan abuyun-nni-nes. Adif-nni ad as-sxel ṭen zzit, ḍellun yis-s tqejjirin n win ihelken adexcim. Hellej ɣ ar, ar, ad tne ɣ den, den, ad t-rren daxel n tecri ḥt n weksum, ad t-sersen ɣ ef ef wemkan-nni ad as-rnun tament, ad as-t-cudden s ube ḥnuq. Ayen yellan daxel, ad d-yali d asawen. Tusut tasaɛqit ttdawin-tt s usewwi n i ɛuras di zzit, ad s-ttsmecḥen i umuḍin-nni. Deg wussan-nni ideg yettdawi, winna ihelken ur ilaq ara ad ye čč lmelḥ ne ɣ aseqqi (lḥemmeẓ, ibawen…) ne ɣ aje ǧǧig (afeqqus, tizwar, tabexsist…). Lqut-is kan d timẓin, tibeẓrin ne ɣ aksum aksum n u ɣ elmi, elmi, ṭṭɛam ne ɣ a a ɣ rum rum n 109
L’expression écrite en Tamazight
yirden. Akka alamma kfan wussan i s-ilaqen, imir ad d-yawi tabuzelluft, ad tt-yessew di ṭṭɛam. Amergezguz d im ɣ i yettili di lberr, yes ɛa isennanen, aẓar-is yeẓẓa mliḥ di tmurt. A ẓar-agi ad iɛeddi seg sebɛa imecwaren imiren ad yu ɣ al al d ddwa n wur ɣ u : - Tukksa - Tarda - Aseqcer - Agzam - Tudza - Asewwi deg waman - Asqudder d uzizdeg Ad u ɣ alen alen waman-agi di t ɣ awsa awsa anda semme ḍ laḥal.
Lmalayek, wagi d ajeqdur-nkent ajeqdur-nkent Ma yehlek Awimt-as-d ddwa s ɣ ur-kent ur-kent Ma yeḥla Gremt-t deg irebbiyen-nkent irebbiyen-nkent ɣ i R ǧi ɣ i yur ǧa ufellaḥ Yesersem tazart yeqqim ar d-hubben lerya ḥ Ǧǧi ɣ ɣ ar Ad yefru lḥeb ɣ ef ef walim ɣ d Nekk ay ur ǧi ɣ d axellaq D aḥnin yezzuzufen l ɣ im im
A sidi Ɛebderreḥman Ay ad ɣ a ɣ zegiren zegiren i lsas B ɣ i ɣ ad d-terzum s axxam ɣ ad Ad d-tilim ke čč d uɛessas Ad iyi-tḥuddem arraw-iw 110
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Ad ttu ɣ kra kra iɛeddan ɣ ef ef rras A sidi Ɛebderreḥman Timlilit s agni n lexmis R ǧi ɣ ad d-terzuḍ s axxam ɣ ad Ad twaliḍ merra lɛebd-ik E ǧǧ lɛebd ad yesserwet Ma d Rebbi ad yexdem leb ɣ i-s i-s ɣ -as Nni ɣ -as kečč a mmi Kečč d gma-k d atmaten Sin lbizan Akken i ddukulen Ana ɣ ut ut ay at Rebbi Awer tebḍu tyuga-nwen
Yergagi wul di tedmert Am ta ɣ ma ma n yilef deg ḥeggam Asmi i d-neffe ɣ si si taddart Mi yebda ad d-i ɣ elli elli ṭṭlam Ye ǧǧa-t-id Rebbi i lxalat Muqqrit ad beddlen axxam Tin ne ǧǧa d itri n ṣṣbeḥ D tiziri mi d-ye ɣ li li yiḍ Tayemat iss nferre ḥ T ɣ ab ab yuli-d usemmi ḍ Yerwi-ya ɣ lqer lqerḥ lferḥ Asmi i ɣ -kesben -kesben wiyiḍ Tebḍa tasa d way turew Te ǧǧa azegen-is ɣ er er deffir Seg usenexfet d asmicrew Ɣ ef cmel aqdim wer te ṣbir Imeṭṭi icuba-d iflew Di lebḥer i d yettɛemmir Am llufan i ɣ -zzuzunen -zzuzunen Nnan tislit d tagunza-s 111
L’expression écrite en Tamazight
Limmer tasa d tannumi-nsen er lwelf anezzi idis Ɣ er Imi tasa d tiyita nni ḍen Yal ta ad tedhu d ṣṣber-is Agrud d netta i d akemmel n tudert, d ddunit, agrud ma ulac-it di ddunit ad tettwarke ḍ ccbaḥa-ines, ad tru ḥ ; ɣ ef ef waya timettiyin s umata ttakent-as azal i wegrud, ttrebbint-t akken iwata l ḥal imi d netta i d asirem-nsen. Ma nger-d tamu ɣ li li (tamawt) ɣ er er tmetti-nne ɣ zik, ad d-naf lejdud-nne ɣ qeymen agrud lad ɣ a ma yella d aqcic. Mi ara d-ilal, at wexxan sse ɣ ratent ratent tlawin akken ad beggnent lfer ḥ-nsent. Agrud s lqima-s yeswa ata ṣ, lad ɣ a amenzu, d aqcic ne ɣ d taqcict. Tayemmat teqqar-as kra n wawalen i s-yellan deg wul-is, d wid s wayes tetthuzzu mmi-s ne ɣ yelli-s yelli-s d asebgen n lfer ḥ-is s wayen d-tesɛa. Awalen-agi tessefruy tyemmat ɣ ef ef mmi-s ne ɣ yelli-s teddun-as di leb ɣ i,i, d ɣ a teqqar-iten-id d asefru. Akken neẓra agrud mi ara ye ɛ yu di tunḍa yemma-s ad as-tefsi ad telɛeb yid-s din ad terfed, ad tla ɛi d ayen umi qqaren : A ṣerqes. Isefra-agi n u ṣerqes sɛan lmeɛna muqqret, din tame ṭṭut tessaram i mmi-s ad yim ɣ ur ur ad yilli d l ɛali n tezya-s, ad yi ḥric. Awal “ttuha” yis-s i ibeddu usefru mi ara terfed tyemmat mmis ad teṣṣerqes. Yetteddu teqqar-as : Ttuha ttuha a lxir-inu jebden war yettarza ɣ effel ɣ etta A lxir-inu a Rebbi mi i ɣ effel mi d-i ɣ etta Mmi yeččur arebbi yewwet yerza-d tisedwa Win yeddren ad a ɣ -d-yinni -d-yinni ifsi iga-d araw ɛa Rebbi barek mulani mmi deg-s i yecba Ayenek sawen ttuhan ttuha, ttuha a lxir-inu Ulin-d yezgaren a lxir-inu a Rebbi Ur tezrimuccen tezrimuc cen win yeddren ad d-nini Uccen yewwi izimer Rebbi barek mulani Izimer d akessas aɛlayan ay igenni Zazzal a mmi ksas mmi qqen-as-d l ḥenni Uccen yewwi tixeswatin ḥrez-it a bab Rebbi Mmi yewwi-d tikesmatin err-it-id ɣ er er da ɣ ur-i ur-i Ttuha, ttuha a wi neddu a lxir-inu a medden 112
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Ad nruḥ ɣ er er at buhendu mmi d lwens ifadden Tettekkes udu d u ɣ eddu eddu ur t-nekkat ur t-nreggem Mmi ar yedudu siwa lxir ara s-nexdem Yecba tawaract usendu a lxir-inu a Rebbi A lxir-inu a Rebbi mmi ye ččur ifadden Mmi yeččur i Rebbi ttuha, ttuha awi idiman Win yedren ad d-nini tirac n yidrimen Rebbi barek mulani lfeṭṭa d yebzimen Ttuha, ttuha a lxir-ines yewre ɣ yettudumen yettudumen Leḥrir at ibernas a lxir-inu a Rebbi Mmi d l ǧ mmi ye ččur a Rebbi ǧuher n twinas Awal-iw yecba aqef ḍan Rebbi barek mulani Cc ɣ el el ma yeb ɣ u yexṣer win d-terra la d-iteddu ɣ er Ttuha ay a ɣ anim anim uzeṭṭa er tebḥirt n budeku Yemma efki-iyi-d a ɣ eddu eddu ad yim ɣ ur ur ad d-yeddu Yecba tawaract n usendu Asefru yewwi-d awalen n tutlayt n wegrud, am akken d tayemmat thedder-as i mmi-s. Di lweqt-nni, agrud ad ila ɛi i yemma-s, imi asefru teqqar-it-id s yiwen n l ḥen i d-ijebbden lewhi n wegrud. Tameṭṭut taqbaylit teɛteb aṭas di tudert-is, ẓẓayet teɛkemt terfed ɣ ef ef tuyat-is. Maca yal ugur tifrat s ucewwiq ḥlawen i d-tettawi di yal tagnit mi ara tezzuzun mmi-s, di ǧanaza “adekker”, ne ɣ mi twizi, di tme ɣ ra, ra, di l ǧ mi ara yaḍen mmis… atg. Akka tessawe ḍ ad terr tudert-is r ẓagen d tament ẓiden. Mgaraden isefra akken mgaradent tlufa. Amezwaru deg-sen d win d-tettawi mi ara te ṣṣerqas mmi-s i wakken ad t- ɣ unzun unzun imeṭṭawen, tetturar yid-s teqqar-as : Cteddu cteddumt-d Cteddu cteddumt-d Lemmer ttafe ɣ ur ur k-iẓer ḥedd Ula d yaya-k ma tru ḥ-d
113
L’expression écrite en Tamazight
I wakken ad ye ṭṭes, tayemmat tezzuzun mmi-s, tettawi-yas-d icewwiqen anda tessutur di Rebbi ad as-t-ye ḥrez, ad yeɛmer wexxam-is, ad s-yekkes a ṭan ma yella deg-s, teqar-as : Lmalayek Wagi d ajeqdur-nkent ajeqdur-nkent Ma yehlek Gremt-t deg irebbiyen-nkent Ma yeḥla Lemziyya d tejmilt-nkent Gar tyemmat d llufan te ǧǧu ǧǧeg ttejra n tayri, d l ḥeb n tasa d wayen turew. Asmi ara yili yu ḍen, am ticki yes ɛa tiṭ, ad astecnu : Tamellalt-iw am tmelli D tazegga ɣ t am lḥenni Ɛenna ɣ ɣ ɣ ur ur Rebbi d Nnbi Tiṭ n cciṭan ad teḥreq Tin n lɛebd ad te ɣ req req Aya d ayen d-yettilin da ɣ en en s tunḍa n lmelḥ, ad as-tecnu : Lmelḥ-iw lmelḥiya I d-yekkan si l ɣ erbiya erbiya I d-wwin ile ɣ man man si ṣṣeḥra Izant-id s iqubac n l ḥemdiya Ad tekkseḍ tiṭ i mmi ma tella S leɛnaya n Nnbi d lawliyya Acewwiq d win d-tettawi da ɣ en en di twizi di lqe ḍ n uzemmur, yis-s tettak afud i yifella ḥen i wakken ad kemmlen leqdic-nsen, ad ttun ɛaggu-nsen : A bab n twizi Leḥrir ukerzi Ma yehda-k Rebbi Dhen-a ɣ -d -d s wudi A wi ddan d ifella ḥen Mi ara qegglen di terni Imegran deg ifassen-nsen S ubeḥnuq cerwen tidi 114
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
L ǧennet tban-asen Ti ɣ imit-nsen d Nnbi ɣ imit-nsen S imeslayen-agi, tame ṭṭut tettbeggin-d azal n ufella ḥ di tmetti taqbaylit, d wemkan-is gar medden. Ɣ er er tama n waya , tame ṭṭut tecna di tallit n ṭṭrad, ayen iqebren ul-is tessufe ɣ -it-id -it-id d ti ɣ ri ri n imeṭṭi : Aql-iyi-n deg l ɣ aba aba L ɣ aba aba ddaw at ziz A ttmuqule ɣ deg deg at tmurt-iw Tewweḍ-d tamurt n legniz Ttqellibe ɣ ɣ ef watmaten-iw ɣ ef Tasa-w ter ɣ a-d a-d am yi ɣ id id ɣ ara Qellbe ɣ ur ur ten-ufi ɣ ara Nni ɣ -am ruḥ at leca ɣ -am Yif-iten Rebbi a ɛziz Am wakken d-tettawi icewwiqen anda tettarra tajmilt ɣ as as ulamma s wawal i yemjuhad yefkan idammen-nsen ɣ ef ef iẓuran-nsen : Lɛeslama s yemjuhad A leḥbeq ddaw wemmar Rriḥa-nsen d ttaẓidant Ttawin-tt medden i lufar Tameṭṭut am akken tga ccan i yemjuhad, tesse ɣḍel iḥerkiyen, tettak afud d usirem i yegrawliwen : Ataya umeqqran-nni Yewwi-d lektub si Ma ṣer Ẓri ɣ ɣ wi wi d-yerran lexbar Am ass-a lgirra ad tefru Ni ɣ nukni ad d-nennulfu ɣ nukni Yif-it wi i ṣebren meqqar Taluft nniḍen iḥuza ucewwiq n tme ṭṭut, d adekker, am nettat am wergaz tesɛa leḥqq-is tettawi-d icewwiqen anda terri ḍ ad 115
L’expression écrite en Tamazight
d-tesmekti laxert, ddin, lawliyya, tesmektay-d d akken amdan ilaq ad yexdem di ddunit am akken d ass-nni i d lajel-is : A ccix Muḥend U Lḥusin Ye ɣ ran ran ttuba meẓẓi Iruḥ ɣ er er tala ad d-yagem yufa-tt akk d lemsari lemsari A tala efk-a ɣ aman aman Aman n ddunit d lfani Ɛedda ɣ timeqbert timeqbert yiwwas La ttweḥḥide ɣ axellaq axellaq Ufi ɣ aẓekka d ajdid ɣ a Bnan-t ur s gin ṭṭaq Ttweḥḥide ɣ axellaq axellaq Izde ɣ -it -it wul ur ixaq
S wakka asefru d yiwen si tgejda n yidles-nne ɣ , d yiwet t ɣ awsa awsa yecban aman, ma ulac-itt imawen ma qquren ulac ifadden ma ɣ erma, tekfa t ɣ erma, lhi asefru s yiwen wazal meqqren i t-ye ǧǧan ad azzlen medden deffir-s. Tamurt n leqbayel d tin yes ɛan aṭas n leɛwayed am yal tamurt di ddunit lad ɣ a ayen icudden ɣ er er wemdan ne ɣ ɣ er er tmetti, gar-asent lextana ne ɣ ṭṭhara n wegrud imi xedmen-as yiwet tme ɣ ra ra meqqren, maca ayagi yemgarad si temna ṭ ɣ er er tayeḍ akken yemgarad di tmetti tamirant ɣ ef ef teqburt. Zik tame ɣ ra ra n ṭṭhara tesɛa azal d ameqqran imi tettak azal n tlata wussan deg wass n wemrar n l ḥenni. Ad d-asen merra le ḥbab d imawlan ad d-awin lxir ad ḥeḍren i lferḥ n twellit-nsen, mi d-yewweḍ yiḍ ad yeqqen ume ḍhar lḥenni ad yels llebsa n l ɛali : tabernust, taqendurt, tacacit, akken ad sersen ttmer d l ǧuz, ssker, leḥlawat d wayen akk ẓiden d ɛecra n tmellalin ad yawi win ad as-yewwten l ḥenni, mi kfan ad xedmen urar. Azekkanni ad d-kkren ad sse ččen merra taddart, di lawan-nni ad awin agrud ad ye ḍher, yemma-s ad tger a ḍar-is di l ǧefna n waman iwumi rennun tagersa, d uxelxal, ɣ ef ef uqerruy-is tabzimt, tajenwit deg yimi-s ad yed ḥer mmi-s di lehna ad 116
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
tejber si yal lada, mi ye ḍher ad wwten urar anda lxalat ad dawwint icewwiqen ad cekkrent ame ḍhar ad s-inint : Ssenɛet-as-d leḥrir a tafat i d-yu ɣ en en aḥfir S ssaɛd-ik a mmi tte ḍhir senɛet-id myuf Saneɛa tiddin nerqiq anedhu u ad a-k-yiriq Mmi-s n l ǧ ǧid ma ur yen ṭiq Saneɛa n lfeṭṭa izebgan budde ɣ -ak -ak le ǧennet reḍwan I kečč a kra da yellan ǧennet a zzin Saneɛa lfeṭṭa n webzim budde ɣ -ak -ak l ǧ I kečč a kra da i d-yezzin Saneɛa tazdayt yegman s zzyada ayagi tkedmeḍ ṣṣḥaba Kra da yellan ɣ er er l ǧ ǧennet qsada Deg wass wis tlata, ad awin ame ḍhar ɣ er er lemqam ad i ẓur ad ṣeddqen ayen umi zemren, mi d-u ɣ alen alen ad xedmen urar anda ara ruḥen medden ad kemsen ne ɣ ad ad fken idrimen i ume ḍhar, tulawin ad tt ɣ ennint ennint izlan ɣ ef ef umeḍhar qqarent-as : A lxir-iw mmi yessed d im ɣ i d ageṭṭum n ddheb Sɛeddi-ten a Nnbi Mu ḥemmed A lxir-iw ass-a yerbe ḥ ddme ɣ ige igeḍman n dde ḥ Seɛddi-ten allah A lxir-iw tagut tufrar mimmi meqqer d acawrar Anda ara k-gre ɣ a a yurar A lxir-iw wwi ɣ -d -d lmeṣbaḥ deg ufus ayeffus Ula di lḥara ǧǧu ǧ gent leɛrus A bab n tme ɣ ra ra a lbaz amekyus ɣ -d Wwi ɣ -d lmeṣbaḥ deg ufus azelma ḍ Ula d lḥara ǧǧu ǧ gen deg-s lenwar lenwar A bab n tme ɣ ra ra a lbaz acmama ḍ Ṣṣlat ɣ ef ef Nnbi yis-s i nbeddu A ccrif Muḥemmed ye ɣ ran ran lḥemdu Ayagi deg lferḥ s Rebbi ad t-nebdu 117
L’expression écrite en Tamazight
Ad nṣelli ɣ ef ef Nnbi deg-s nettalas A ccrif Muḥemmed lenwar di me ɣ res res Kemmel-asen di lfer ḥ i ttejra ifires Mi yekfa wurar kul yiwen ad yu ɣ al al s axxam-is.
Le professeur peut élaborer ses unités didactiques en fonction du projet qu'il aura défini. Il a la possibilité d'adopter ces unités et de les organiser selon ce qui correspondra aux besoins de ses élèves. Il pourra décider de la durée que prendra l'unité didactique. Cette dernière débouche sur la maîtrise d'une compétence ; elle est constituée de plusieurs séquences, permettant d'atteindre à chaque fois un objectif complexe par la mise en œuvre d'activités. Ces dernières n'étant pas de même nature, requièrent un volume horaire différent. C'est pourquoi une séquence pourra, parfois, regrouper plusieurs séances. Les textes supports, sur lesquels porte l'UD, répondent à une classification selon trois axes : - Le type expositif ; - Le type argumentatif ; - Le type narratif (littéraire ou poétique). Mettant à profit notre expérience professionnelle dans l'enseignement du secondaire, nous avons essayé d'élaborer une unité didactique, prenant comme support, un texte narratif en tamazight. Nous exposons ici les différentes séquences de cette (UD) qui s'intitule : le discours dans le récit : elle comprend les séquences (axes) : - Imprégnation / compréhension compréhension ; - Analyse / fonctionnement de la langue : - Lexique : thématique et relationnel ; - Syntaxe. - Expression écrite. Des objectifs généraux sont fixés pour cet enseignement :
118
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
L’élève sera capable de comprendre le fonctionnement d'un récit. Il déterminera le rrle du narrateur et des personnages avec leurs discours, il saisira la structure du récit, il sera capable de réutiliser un lexique spécifique au thème du texte étudié. En syntaxe : l'élève sera capable de comprendre le fonctionnement du discours rapporté dans un récit (direct, indirect). Enfin, il sera capable, en expression écrite de produire un récit en fonction des acquis précédents. Nous avons choisi, pour cette présentation un texte narratif intitulé : A ḍris. Cfi ɣ -as i ɣ …, yiwwas deg wussan n imuras, nni ɣ -as umeddakel-iw Mikiwsen : : - « D acu tenni ḍ ufan ad nru ḥ azekka ɣ er er ssinima, ad nwali yiwen usaru yelha yelha ma čči d kra ! ». Yerra-yi-d netta : - « Ih, ad ddu ɣ yid-k yid-k ». ɣ -as Imiren d ɣ a nni ɣ -as : - « Ih, siwel-iyi-d azekka ɣ ef ef tmanya n ṣṣbeḥ ». Imir yu ɣ lḥal diḍ, nteddu ad ne ṭṭes. Seg wakken ɣ eṣbe ɣ ad ad d ɣ ula d yaweḍ uzekka-nni, kecme ɣ srid ɣ er er iceṭṭiden, ur čči ɣ imensi. Imir mi dle ɣ kan kan ṭṭse ɣ … yenna-iyi-d Mikiwsen : : - « A lxir ay a ḥbib ; teṭseḍ akken ilaq ? ». Awal yettawi-d waye ḍ, armi qrib ad nawwe ḍ ɣ er er tzeqqa-nni n ssinima. D ɣ a nwala yiwet teqcict, am wakken d nekni i tettra ǧu, isem-is Ṣ ara tenna-d : ara tenna-d - « Ad ddu ɣ yid-wen yid-wen ». Yenna-yas Miki : : - « Yerbeḥ, d rrbeḥ ! ». myeɛǧaben mačči d kra. Ɣ ille ɣ mye 119
L’expression écrite en Tamazight
ara gar-ane ɣ . D ɣ a din Akken kan newwe ḍ, neqqim di tlata, Ṣ ara din tuẓẓaf : - « Awi-d snesla-w ! awi-d snesla-w ! ». Nekk xelɛe ɣ , wehme ɣ ! yerna zi ɣ ɣ snesla-s d snesla n ddheb. Yekker ccwal d ameqqran, d ɣ a kecmen-d sin ibulisiyen. Wwin-a ɣ di di tlata ɣ er er kumiṣariya, nudan-a ɣ , ur ufin wara ɣ urur ɣ i ara tettwali. ne ɣ . Sfunezren-a ɣ -d -d yakk ma d Ṣ ara tettwali. Mi ɣ -kkaten -kkaten sli ɣ i wesṭebṭeb akk d te ɣ ri ri : - « Kker ! kker ! ». ɣ d ɣ ri Zi ɣ d ti ɣ ri n yemma teqqar-iyi-d : - « Kker a mmi, ad k-yeqqar Mikiwsen yya ad nru ḥ ɣ er er ssinima». Uki ɣ -d, kkre ɣ -d -d s lferḥ d ameqqran imi d targit kan i yurga ɣ . ɣ -d,
: amener l'élève à deviner le thème ou le sujet que traite le texte. Questions éventuelles et réponses possibles : : Q1 : D acu i yexeddem wemdan yal mi ara d-yawe ḍ yiḍ ? R1 : Ad yečč imensi ad iru ḥ ad yeṭṭes (…) Q2 : Mi ara igen, d acu i yezmer ad as-ye ḍru ? R2 : Ad yargu. Q3 : Targit, d tidet, d ṣṣeḥ ne ɣ xa xaṭi ? R3 : Tella tin yettef ɣ en, en, llant tirga mxalfa, llant tid ur nteffe ɣ . Le débat peut s'orienter sur les différents types de rêves : prémonitoire, mensonger, vision… Ihi aḍris n wass-a isem-is " D targit". 120
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
Porter le titre au tableau, et distribuer le texte support. : - L’élève sera capable de dégager les éléments périphériques du texte : titre – paragraphes (§). - Il comprendra le texte dans sa globalité - Il dégagera les personnages du texte, et délimitera la structure du récit : SI / SM / SF - Il saura lire le texte : ta ɣ uri uri L - Un titre : D targit - Quatre paragraphes (les délimiter) - Lecture magistrale (avec explication) - Les personnages : . Le narrateur / personnage . Mikiwsen = = ami du narrateur . Ṣara = amie ou intruse . Yemma-s . Ibulisiyen On pourrait assigner à chaque personnage son rrle et délimiter le schéma actantiel. : ɣ … ad neṭṭes] [Cfi ɣ Contenu : Miki akk d le narrateur msefhamen ad mlilen azekka-nni akken ad ru ḥen ɣ er er ssinima. [Seg wakken… kker kker] Contenu : ye ɣṣeb srid ɣ er er yiḍes yeṭṭes, d ɣ a yemlal akk d Miki . Mmugren-d Ṣ ara ur ara deg webrid-nsen. Ddan di tlata yid-sen ɣ ur ara tfaq truḥ-as snesla-s n ddheb d ɣ a tuẓẓaf, yekker ssinima. Ṣ ara 121
L’expression écrite en Tamazight
ccwal… Usan-d ibulisiyen refden-ten i tlata ɣ er er kumiṣariya. Wwten sin imeddukal Ṣ ara tettwali deg-sen… d ɣ a yesla i te ɣ ri ri ara tettwali akk d wesṭebṭeb. [Zi ɣ d ti ɣ ri… i yurga ɣ ] ɣ d ɣ ri… Contenu : ti ɣ ri-nni ri-nni d tin n yemma-s teqqar-as-d kker, zi ɣ d targit kan. Lecture du texte par les élèves : avec répartition des rôles. Il s'agit d'un récit de fiction imaginaire dont la fin est ouverte. Pourquoi s'agit-il d'un récit ? Parce qu'il obéit à la structure du récit : SI / SM /SF. On pourrait appliquer le schéma actantiel : Destinateur Amsifaḍ Ṣara
Objet Ta ɣ awsa awsa Découvrir la vérité
Héros Asaḍ Le narrateur
Alliés/ amallal Yemma-s /le réveil
Bénéficiaire Anermas Mikiwsen
Opposant /amnamar ibulisiyen/ Ṣara
Lexique : thématique / relationnel : Objectifs : - l'élève sera capable de reconnaître et réutiliser un lexique thématique relatif au thème du ≠rêve. Le rêve = targit yir targit - Il découvrira : la dérivation le pluriel / les contraires. tirga/mxalfa
122
Tanfalit tirarawt di Tmazi ɣ ɣt
(Comment l'interprétation populaire arrive t-elle à expliquer les différents rêves (il y a la psychanalyse, la religion… etc.) Trouvez des proverbes -inzan- où il y a le mot targit. Cherchez dans certaines chansons qui traitent du rêve les mots utilisés pour désigner le rêve. la dérivation - la formation du pluriel - Relevez du texte tous les mots qui renvoient au thème du rêve : iceṭṭiḍen - neṭṭes - iḍ - imensi - kker - uki ɣ - a lxir. Application : trouvez les pluriels de chaque mot et les dérivés de chaque verbe : Iceṭṭiḍen → aceṭṭiḍ Kker → tanekra –tukra ?!
Objectifs : - L'élève reconnaîtra la valeur valeur de chaque marque de la ponctuation. - Il découvrira les différents types de phrases. - Reconnaîtra le discours direct du discours indirect.
1- la ponctuation : la valeur de chaque marque. : ! ? , ( ) " " … Application : relevez du texte une : - phrase déclarative (tawinest tilawt) - phrase exclamative (tawinest lwehma) - phrase interrogative (tawinest tamattart) - phrase impérative (tawinest tanat) (anab → impératif) 2- les verbes introducteurs de discours : - yesteqsa Ɛeggeḍ - yenna - yerra - yu ẓẓaf - yessawel - isu ɣ yeqqar - icawer… 3- le discours rapporté (direct (usrid) / indirect (arusrid)) A quel style est le discours des personnages du texte (direct ou indirect) pourquoi ? 123
L’expression écrite en Tamazight
Application : Rapportez le discours des personnages au style indirect. - yerra-yi-d netta : "Ih, ad ddu ɣ yid-k. yid-k. - yerra-yi-d netta belli (dakken) ad yeddu yid-i. - teqqar-iyi-d ad k-rre ɣ xaṭer Mikiwsen yessawel-iyi-d ad neddukel ɣ er er ssinima.
- L'élève sera capable de produire un dialogue (discours) en l'insérant dans un récit). - Il saura deviner la fin de l'histoire - Il saura résumer (éventuellement saisir la technique du résumé).
Nudan-a ɣ ur ur ufin ɣ ur-ne ur-ne ɣ wara, wara, sfunezren-a ɣ -d -d yakk ma d Ṣara tettwali. - Imaginez une fin de l'histoire. - Racontez un rêve ou un cauchemar en faisant parler les personnages. - Résumez le texte (technique du résumé) (ce qu'il faut garder dans un texte et ce qu'il faut éviter).
124
Etude réalisée pour le compte du
Haut Com omm miss ssa ari ria at à l’A mazi zigh ghit ité é © Tous droits réservés Dépôt Légal : 3062-2007 ISBN : 978-9961-789-94-0
Conception et PAO :
Achevé d'imprimer sur les presses de Les Oliviers Tizi-Ouzou - 2006 - 2007 Tel : 026-21-07-19 Fax : 026-21-95-40