1.POJAM KRIMINOLOGIJE Odrediti pojam kriminologije znaci odgovoriti na pitanje ,,šta se podrazumeva pod terminom kriminologi?” Odgovarajuci na ovo pitanje, odmah možemo konstatovati da nema jedinstvenog i opšte-prihvacenog gledišta o tome šta je kriminologija. Odredivanje pojma kriminologije staro je koliko i krimiriologija kao nauka, ali jedna precizna, opšte prihvacena i jedinstvena defimcija još uvek nije utvrdena. Svaki autor, a kriminologijom su se bavili strucnjaci razlicitih naucnih discipina: psihijatri, psiholozi, sociolozi, filozofi, pravnici, kriminalisti, imao je svoje shvatanje i defirticiju kriminologije, zavisno od osnovnog teorijskog i metodoioškog opredeljenja u izucavanju predmeta kriminologije. Razlike u shvatanjima postoje i medu kriminolozima u pogledu razumevanja pojma kriminologije, u tome šta je karakteriše i predstavlja njenu bit. KRIMINOLOGIJA je nauka o zlocinu , latinski crimen-zlocin. Kriminologija je nauka koja izucava kriminalitet kao negativnu društvenu pojavu. U najopštijem smislu kriminologija je nauka o zlocinu. Ovaj termin je prvi upotrebio francuskI antropolog Pol Topinard u svom delu “Antropologija” 1879, oznacavajuci kriminologiju kao nauku o proucavanju krivicnih dijela. Prvo delo pod nazivom Kriminologija objavio je italijanski pozitivista– sudija krivicar RAFAELE GAROFALO 1884 koji je pojam upotrebio za nayiv svoje knjige “Kriminologija” podrayumevajuci pod kriminologijom nauku, ucenje/logos o kriminalitetu I crimen-zlocinu. Definisanjem pojma kriminologije bavio se veliki broj autora. TRADICIONALAN POJAM zlocin,u savremenom znacenju to je kriminalitet. Kriminalitet je veoma stara društvena pojava i za nju se zanimaju mnoge nauke kao što su: pravna nauka, sociologija, psihologija, psihopatologija,antropologija, fenomenologija i dr. Istorijski posmatrano moramo navesti Hamurabijev zakonik1800.g.p.n.e. Indijski zakoni Manu 1200. g,p.ne. Zakon dvanaest tablica kojim se kriminalitet kažnjavao. Proucavajuci kriminalne probleme sa raznih aspekata vremenom su se razvile i posebne kriminološke discipline kao što su: kriminalna antropologija sociologija, psihologija, politika,etiologija, fenomenologija i druge koje ne nose predznak “ kriminalne” kao što su: viktimologija, penologija i slicno. Nekadašnji direktor kriminološkog društva u Becu Grasberger smatra da kriminologija obuhvata brojne naucne discipline koje medusobno povezuje jedino to što predmete njihovog istraživanja predstavljaju krivicna dela. On smatra da je Franc List s pravom okvalifikovao kriminologiju kao pomocnu nauku krivicnog prava. Po mišljenju Grasbergera kriminologija nije cista vec je pre prirodna nauka jer se u metodi istraživanja služi njihovim metodama. Profesor kriminologije Graunhurt u Oksfordu smatra da je kriminologija empirijska nauka koja naucno proucava rezultate, forme i uzroke zlocina, kaznenog i popravnog postupka sa zlocincima. Koncepcija kriminologije ima onoliko koliko ima i samih kriminologa. Neki autori smatraju da postoji pet i više podrucja na kojima se iskazuje predmet kriminologije. Holist tvrdi da se u teoriji kriminologija pojavljuje: prvo, kao samostalna naucna disciplina koja se bavi istraživanjem krivicnih dela i kazni, zatim drugo kao nauka o zlocinu u širem smislu, kojom se obuhvataju uzroci kriminaliteta, metodi njihovog suzbijanja, pitanje kriminalne politike, penologije, materijalnog i formalnog krivicnog prava; trece kao nauka o pojavama i uzrocima kriminaliteta, uz kriminalistiku, krivicno pravo i kriminalnu politiku; cetvrto kao nauka o licnosti i peto podrucje po kome sekriminologija u užem smislu shvata kao nauka o uzrocima i pojavama kriminaliteta. Iz trece grupe pravca kriminologije izdvajaju se stavovi Reklesa koji ovu discipline smatra naukom o kažnjavanju,policiji, sistemu sudstva, kriminalitetu maloletnika i drugo. Po Danskim naucnicima Hurvitu iKristijansenu kriminologiju cine: kriminografija-opisni
deo zasnovan na statistici; kriminalnasociologija, kriminalna biologija, kriminalna somatologija, kriminalna psihologija, društveno-psihološko tretiranje delikvenata, kriminalna genetika, predikciona istraživanja i viktimologija. Cetvrti pravac zastupaju savremeni americki kriminolozi koji u svojim radovima akcenat stavljaju na licnost delikventa i njegov tretman, ucenje o cinjenicama zlocina i nacinu njegovog suzbijanja. Po uverenju Saderlanda i Kresija kriminologija je nauka koja tim nazivom obuhvata tri discipline: sociologiju krivicnog prava,.kriminalnu etiologiju i penologiju. Predstavnici petog pravca su pretežno nemacki kriminolozi koji su veoma brojni. Lernel razlikuje Kriminologiju sensu stricto, kao nauku o genetskom ciniocu zlocina I sensu largo koja pored prvog znacenja obuhvata i kriminalnu fenemenologiju, strukturu i dinamiku. Po Midendorfu kriminologija u Nemackoj smatra se naukom o zlocinu, kao pojava pojedinaca i naroda, po Eksneru to je nauka okriminalitetu. Poljski kriminolog Valcak smatra da je kriminologija nauka ciji je predmet istraživanje uzroka kriminaliteta, njegovih oblika, pravilnosti i zavisnosti povezanih s prestupnikomi kriminalitetom.Veoma rano se kriminalitetom bavila i kriminalna sociologija koja je svoja kriminološka shvatanja zacela prakticno sa klasicnom školom u 18 veku. Poznati francuski sociolog Dirkem je prekodefinisanja pojma kriminaliteta ustanovio pojam kriminologije. On je rekao da je kriminalitet proizvod mešanja uticaja ljudi i društva, ciji se koreni nalaze u društvu i da je imanentan samom društvu. Po njemu pojava kriminaliteta sadržana je u kažnjavanju dok nauka koja se tim bavi nazivase kriminologija. S obzirom da postoji razlicito definisanje pojma kriminologije u teoriji postoje razliciti pokušajiodredenja kriminoloških podrucja I disciplina. Pobornici shvatanja kriminologije kao grupne nauke,dijele je na teorijske i aplikativne discipline. U teorijske-prema njima spadaju kriminalnasociologija, kriminalna antropologija, kriminalna psihologija, kriminalna psihopatologija ipenologija. Aplikativna ili primenjena kriminologija obuhvata kriminalnu politiku, kriminalnuprofilaksu i kriminalistiku. PREDSTAVNICI AUSTRIJSKE ENCIKLOPEDIJSKE ŠKOLE smatraju da je kriminologijamultidisciplanarna nauka koja obuhvata parcijalne discipline: od kojih se jedne bave kriminalnom stvarnošcu -kriminalna fenomenologija, kriminalna sociologija, kriminalna psihologija i kriminalna antropologija; druge se bavi cinjenicama krivicnog postupka -kriminalistika, sudska medicina,sudska psihologija, a trece sprecavanjem krivicnih dela kriminalna profilaksa, kurativna pedagogija,penologija. SINTETICKA SHVATANJA kriminologiju vide kao sinteticku nauku koja se svodi naenciklopedijsko shvatanje kriminaliteta. Nju su postavili Niceforo i Feri. Ovo stanovište su kasnije prihvatili I drugi naucnici, a od savremenih francuski kriminolog Pinatel. Prema Ferijukriminologija je opšti pojam za sve krivicne nauke,pa i za krivicno pravo. Ovakva shvatanja temeljese na teoriji da je kriminologija nauka koja se bavi sveobuhvatnim proucavanjem zlocina i izvršioca,kao delatnost coveka i masovne pojave. Ona koristi saznanja drugih nauka poput biologije,medicine, psihologije, sociologije i psihopatologije. KRIMINOLOŠKE DISCIPLINE I PODRUCJA nastale su iz razlicitih pristupa u definisanju. Najcešca podela je na kriminalnu fenomenologiju, kriminalnu etiologiju i kriminalnu profilaksuprevencija i suzbijanje. Kriminalna fenomenologija –simptomatologija, bavi se pojavnim oblicimakriminaliteta, tj. dinamikom i strukturom delikta, kao njihovom raspro stranjenošcu (kirminalnageografija), dok oblasti kriminalne etiologije pripadaju pitanja faktora i uzrocnosti
koje su usmerene prvenstveno ka licnosti delikventa. Slicna ovoj je i podela na opštu i klinicku kriminologiju. UŽI POJAM KRIMINOLOGIJE predstavlja kriminologiju kao nauku koja se bavi izucavanjem etiologije i fenomenologije kriminaliteta, kao masovne i individualne pojave. Kriminologija jenauka o deliktu i delikventima. Pristalice ovog koncepta kriminologije su Garofalo, Dirkem,Lombrozo, Pinatel i dr. Može se reci da preovladjuje shvatanje ŠIREG POJAMA KRIMINOLOGIJE po kome pristalice ove koncepcije smatraju da kriminologija pored istraživanja kriminaliteta u užem smislu izucava i sve ostale oblike prestupnog i devijantnog ponašanja; zatim sistem državnih mera i mehanizama za suzbijanje kriminaliteta, ukljucujuci organizaciju i rad pravosudnih i policijskih organa i ustanova zaizvršenje krivicnih sankcija. Unutra ove koncepcije ima više shvatanja i pristalice ove koncepcije su: Ferri, Gassberger, Gros, Seeling i dr. 2. PREDMET KRIMINOLOGIJE Predmet proucavanja kriminologije je delikventna licnost ili sam delikt ili i jedno i drugo. Prva shvatanja o predmetu kriminologije poticu od italijanskog kriminologa Lombroza koji je smatrao da je osnovn o pitanje nauke zlocinac, a ne njegovo delo.Shvatanja koja predmet kriminologije svode na licnost polaze od stava da licnost prestavlja najviši pojam za kriminologiju i njeno proucavanje je glavni predmet kriminoloških ispitivanja. Podlicnošcu se podrazumjeva duševna struktura covjeka, ’’njegova forma mentis’’, nacin njegovor posmatranja, reagovanja i sfere intelekta (razum, volja, senzibilnost). Drugo stanovište koje je sociološko i pravno polazi od toga da je predmet kriminologije zlocin. Ovo Shvatanje potice od francuskog sociologa Dirkema, gde se pretežna kriminološka istraživanja krecuu dva pravca: posmatranje unutrašnjeg stanja licnosti i ispoljavanje slobodne ili prinudne volje, kojesu uslovljene socijalnom okolinom. Licnost delikventa, kao predmet kriminologije, može seposmatrati iz dva aspekta: - kako se njegovo unutrašnje stanje manifestuje u socijalnoj sredini -i na drugoj strani, kako se socijalna sredina odražava na njegova unutrašnja svojstva. Neki autori polaze od stanovišta da su predmet izucavanja kriminologije kriminološki faktori,odnosno uzroci koji coveka dovode do vršenja krivicnih dela. Predstavnici ovih shvatanja su: Feri,Hurvit, Pinatel i dr. Ovo stranovište potice od italijanskog pozitiviste Feria. Ovo shvatanje je važilo pola veka kao vladajuce shvatanje. Na osnovu toga se kriminologija konstituisala kao kriminalna etiologija, odnosno kauzalisticka kriminologija. Neki autori (Tarde i Lakasanj) polaze od stava da je predmet kriminologije zlocin,ali ne zlocin ustatickom smislu, vec kao istorijska i retrospektivna kategorija. PREDMET KRIMINOLOGIJE U PRAVNO-SOCIOLOŠKOM SMISLU su inkrimisane pojave shvacene kao individualno ili grupno ponašanje u realnom društvenom životu i o dnosu. Tako shvacen predmet kriminologije nije samo kriminalitet s formalnopravnog stanovišta, vec je kriminologija nauka koja izucava, pored izvršioca kao individualnog I kriminaliteta kao društvenog fenomena,i kriminogene faktore (spoljne i unutrašnje) i njihovu strukturu u datim društvenim uslovima; uzroke, uslove i povode, a sve sa aspekta odredenih istorijskih, kulturnih, socioloških i dr. okolnosti. PREDMET KRIMINOLOGIJE U NAJOPŠTIJEM SMISLU je kriminalitet kao individualni cini društvena pojava, njegovi uzroci i pojavni oblici. To podrazumeva da je PREDMET KRIMINOLOGIJE: s jedne strane skup individualnih pojava, što znaci skup delikata koje je pocinio pojedinac, a sa druge strane to je negativna društvena pojava koja je zakonom zabranjena aktivnost, to je skup individualnih akata društvene nediscipline sankcionisane kao krivicna dela.
Poseban predmet kriminologije je licnost delikventa, njegova socijalna obeležja, psihološka I biološka struktura. Kriminologija se može smatrati pozitivnom naukom, jer su predmet njenog izucavanja društvena stvarnost, cinjenice i pojave, koje se ne iskazuju samo u apstraktnim pravnim definicijama I formulacija, vec kao nauka ciji je predmet zlocin (krivicno djelo), zlocinac (ucinilac krivicnog djela)i uzroci zlocina (kriminaliteta). Zakon treceg elementa ili Garofalov princip je: ’’Krivicni zakon je poznavao samo dva termina, prekršaj i kaznu. Nova kriminologija poznaje tri elementa: ZLOCIN, ZLOCINCA I SREDSTVA REPRESIJE’’. Pojam asocijalnost– u opštem smislu -nedruštvenost, nehumanost i koristi se kao najopštiji sinonim za sve vrste devijantnog ponašanja. U užem znacenju pojava u kojoj pojedinac ili društvenegrupe ne prihvataju ni društvene vrijednosti ni obicajne norme sredine, jer ne posjeduju osnovna socijalna osjecanja i sposobnost da s ljudima normalno komuniciraju. Pojam antisocijalnost– predstavlja teži oblik asocijalnosti, koji se manifestuje u antidruštvenom ponašanju, suprotstavljanju vladajucim društvenim normama. Oznacava ponaša nje koje je sankcionisano odredenim oblicima spontane ili organizovane reakcije društva. Pojam delinkvencija – u opštem smislu, podrazumjeva ukupnost ljudskih ponašanja kojima se teže povreduju obicajne norme odnosa medu ljudima. Socijlano – patološke pojave cine fenomenološki izraz pojava bolesti zavisnosti, mentalno-socijalne devijacije, seksualne devijacije, samoubistva ipokušaji samoubistva. Pojam kriminalitet – u opštem smislu predstavlja ukupnost kriminalnih ponašanja kojima seugrožavanju univerzalne vrijednosti i koja su inkrimisana kao krivicna djela. 3. ODNOS KRIMINOLOGIJE SA OSTALIM NAUKAMA Kriminologija kao multidisciplinarna nauka je granicna i veoma je oslonjena na neke druge nauke isa njima je medusobno povezana i uslovljena. Najtešnju vezu ima sa KRIVICNIM PRAVOM,KRIVICNIM PROCESNIM PRAVOM, KRIMINALISTIKOM, PENOLOGIJOM I VIKTIMOLOGIJOM. Kriminologija i krivicno pravo VEZA IZMEÐU KRIVINOG PRAVA I KRIMINOLOGIJE veoma je bliska. Neki teoreticari poputFerija tvrde da je krivicno pravo grana kriminologije. Ta povezanost potice usled toga što jekriminologija usmjerena ka proucavanju etioloških i fenomenoloških problema kriminaliteta, akrivicno pravo na opšte pravne institute krivicnog dela. Krivicno pravo izucava sistem pozitivnih pravnih propisa, posebno onih koji se odnose na krivicna dela i sankcije. Krivicno pravo ikriminologija su dve autonomne naucne discipline sa srodnim predmetom i ciljem izucavanja, kojesu komplementarne iz razloga što jedna drugu obogacuju i dopunjavaju. Kriminologija i krivicno procesno pravo KRIVICNO PROCESNO PRAVO kao naucna disciplina bavi se postupkom i procesnim subjektima utvrdivanja postojanosti uslova da je odredeno delo izvršeno i da se na osnovu toga izricu krivicnesankcije za pocinjeni delikt. CILJ KRIVICNOG PROCESNOG PRAVA je da se na propisan nacinutvrdi postojanje krivicnog djela i odgovornosti izvršioca, odnosno da se izrekne odgovarajucakrivicna sankcija. Veza izmedu kriminologije i krivicno procesnog prava odnosi se na tretman ucinilaca krivicnog djela, u postupku utvrdivanja odgovornosti, te izbora i izricanja sankcija. Kriminologija i kriminalistika Kriminalistika i kriminologija su dve naucne discipline koje su uzajamno povezane. Kriminalistika, kao naucna disciplina, bavi se izucavanjem sredstava i metoda otkrivanja i razjašnjavanja krivicnih djela, otkivanja i hvatanja izvršioca krivicnih djela, otkrivanja i obezbjedivanja dokaza i sprecavanjaizvršavanja krivicnih dijela, a kriminologija uzrocima kriminaliteta i njegovim pojavnim oblicima.
OSNOVNI CILJ KRIMINALISTIKE JE proucavanje naucnih metoda na utvrdivanju materijalnih cinjenica, odnosno prikupljanja dokaza u vezi sa krivicnim delom I izvršiocem. Najtešnji odnos izmedu ove dve naucne discipline postoji kod proucavanja licnosti delikvenata, kod kojih su metodiveoma slicni, a u nekim podrucjima (psihologija licnosti delikventa) i identicni. Kriminologija i penologija--PENOLOGIJA je nauka o nacinu i efikasnosti sistema izvršavanja kazni i drugih sankci ja, sa aspekta njihovog uticaja na resocijalizaciju licnosti izvršilaca krivicnih djela i suzbijanja kriminaliteta. Osnovna pitanja i podrucja penologije su sistem i organizacija kaznenopopravnih ustanova; klasifikacija i razvrstavanje osudenika; nacin iuslovi izdržavanja kazni. Penologija kroz prakticnu primjenu krivicnih sankcija daje kriminologiji uvid u ispravnost i pouzdanost odredenih kriminoloških stavova. Posebno znacajna je penološka disciplina ANDRAGOGIJA koja se bavi pitanjima usavršavanja metoda, oblika i sredstava vaspitanja, obrazovanja i prevaspitanja osudenih lica. VIKTIMOLOGIJA se tretira negdje kao samostalna disciplina, ali najcešce kao GRANAK RIMINOLOGIJE, koja se bavi izucavanjem žrtava krivicnih djela i odnosa žrtve i izvršioca. Ona se prvenstveno bavi licnošcu žrtve krivicnog dela, njene bio-psihicke karakteristike i socijalnao beležja. Kriminologija i druge naukePSIHOLOGIJA je nauka koja sistematski proucava psihicki život covjeka baveci se prvenstvenomentalnim sadržajem i psihickim procesima licnosti. Kriminologija koristi saznanja psihologije posebno sa aspekta uticaja licnih osobina i njihove povezanosti sa ponašanjem koji uslovljavaju delinkvenciju. PSIHOPATOLOGIJA je nauka o mentalnim poremecajima licnosti. U kriminologiji zauzimavažno mesto u proucavanju odredene kategorije delikvenat. Na osnovu saznanja da medudelinkventima postoji i odredeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremeceni, neki psihijatri(Esquirol, Despin, Zilboord, Pinel...) su razvili i poseban pristup –teoriju o zlocinu ciji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca. PSIHIJATRIJA je grana medicine, odnosno nauka o mentalnim bolestima i poremecajima. Bavise i problemima preventive, terapijske i rehabilitacione faze delinkvenata, narocito u izucavanju njihovih mentalnih stanja i poremecaja, kao uzroka kriminalne orijentacije. Iz aspekta kriminologije izuzetan znacaj ima forenzicka psihijatrija, koja se bavi istraživanjima ponašanja osoba s mentalni poremecajima, delikata pocinjenih u takvom stanju i inicira psihijatrijski tretman takvih osoba sklonih kriminalnom ponašanju. SOCIOLOGIJA kao društvena nauka proucava strukturu i zakonitosti društvenih odnosa i procesa. Predmet proucavanja sociologije su odredeni tipovi društvene zajednice, društvene grupe, ustanove I organizacije i oblici društvenog života ljudi. Na osnovu socioloških ucenja i metoda razvile su se mnogobrojne sociološke teorije u kriminologiji, kao i kriminološke discipline (kriminalnasociologija i sociologija kriminaliteta). PEDAGOGIJA u najopštijem smislu je nauka o vaspitanju. Ona se bavi ne samo pozitivnim vec i negativnim uticajem vaspitanja, koji, kako se u kriminologiji pokazalo utice na kriminalno ponašanje. Upravo zbog toga su rezultati njenog istraživanja jako bitni sa aspekta uticaja etiološkihfaktora na delinkvenciju.
SOCIJALNA PATOLOGIJA je mlada naucna disciplina ciji je predmet izucavanja složen iodnosi se na kompleks ljudskih problema i posebne strane covekove normalnosti i zdravlja. Unajširem smislu to su ne samo problemi koji se odražavanju na ekonomsko socijalne uslove, vec i na psihološke karakteristike i biološke determinante licnih i društvenih poremecaja koji se mogu okarakterisati kao patologija. To su kockanje, prostitucija, alkoholizam i dr. FILOZOFIJA je akademska disciplina i predstavlja najopštije mišljenje o zakonitostima razvoja prirode, covjeka i društva. Delinkvencija i devijacije su opšti pojmovi poremecaja u ljudskomdruštvu, vezani za odredene filozofske kategorije mišljenja, kao što je uzrocnost. Zakoni uzrocnosti, kao i odnos opšteg, pojedinacnog i posebnog jesu oblasti koje kriminologija iz filozofskog pojmovnog aparata koristi za izucavanje logickih i objektivnih veza i odnosa medu patološkim I drugim društvenim pojavama. STATISTIKA je matematicka disciplina analize numerickih podataka. U kriminologiji se koristeopšte i posebne statisticke metode, kao što su: metod teorije vjerovatnoce, metod srednje vrijednosti i metod korelacije. 4. POJAM KRIMINALITETA KRIMINALITET je negativna društvena pojava vršenja krivicnih djela od strane pojedinaca. Kriminalitet predstavlja pojedinacni akt i društveni fenomen.Postoji veliki broj razlicitih definicija kriminaliteta i zlocina, ali u zavisnosti od njihovog karaktera sve one se mogu sistematizovati u dvije osnovne, a to je zakonska ili pravna I sociološka definicija. PRAVNA DEFINICIJA KRIMINALITETA –temelji se na normama materijalnog krivicnog zakonodavsta. Smatralo se da predmet kriminologije i pojam kriminaliteta nije moguce odrediti bez krivicnog prava Kriminalitet se iskljucivo tretira kao krivicnopravna kategorija i ogranicava na ona protivpravna ponašanja koja su inkrimisana u normama važeceg krivicnog zakonodavstva. Postoji uže i šire odredenje pojma kriminaliteta. Prema UŽEM shvatanju kriminalitet predstavlja samo radnje koje predstavljaju k. dela. Prema ŠIREM shvatanju rec je o delima koja obuhvataju sve protivpravne kažnjive radnje, pored krivicnih dela tu su i prekršaji i prestupi.KRIVICNOPRAVNA DEFINICIJA zasniva se na principu zakonitosti, koji je uvela klasicnakrivicnopravna škola (nullum crimen sine lege) i omogucava sigurnost u pogledu obima i sadržajaucinjene protivpravne radnje. U krivicnopravnoj literaturi preovladuje uži pristup, jer se smatra da ukoliko nešto nije krivicno djelo, onda nije ni zlocin, a to bi znacilo da nije ni kriminalitet. SOCIOLOŠKA DEFINICIJA je u definisanju kriminaliteta šireg pristupa, ona je sadržajnija, ona ne posmatra samo delo vec proucava i ucinioca, društvene uzroke, uslove i posledice kriminaliteta. Sociološka definicija kriminalitet definiše kao društvene pojave kojima se ugrožavaju osnovne društvene vrednosti. KRIMINOLOŠKA DEFINICIJA postavlja vezu izmedu pravnih i i socioloških tumacenja. Ovu vezu su popunili kriminolozi i kriminološka shvatanja koja polaze od inkriminisanih dela idruštvenih uslova. KRIMINOLOŠKE DEFINICIJE KRIMINALITETA možemo odrediti kompilacijom bitnih obeležja pravnog i sociološkog znacenja. To znaci da su one skup društvenih pojava kojima se ugrožavajuuniverzalne društvene vrednosti i kao takve su sankcionisane krivicnim pravom. BITNA SVOJSTVA KRIMINALITETA SU: skup individualnih pojava –masovna pojava; pojavakoja ima društveni karakter sa obzirom na rasprostranjenost u prostoru i vremenu; to je negativnadruštvena pojava kojom se krše neke norme i ugrožavaju vrednosti; to je istorijska pojava koja je karakteristicna za sve periode društva; to je univerzalna pojava koja je svojstvena svim društvima ikoja ne poznaje granice. KRIMINALITET nije samo prost skup individualnih pojava, vec masovna i negativna društvena pojava, a zadatak kriminologije je da utvrdi njene uzroke, faktore, strukturu (licnost i dela) i
Zakonitosti. 5. OPŠTA I KLINICKA KRIMINOLOGIJA POSTOJI PODELA koja kriminologiju deli na: OPŠTU I KLINICKU KRIMINOLOGIJU. Podelana opštu i klinicku kriminologiju potice od francuskog kriminologa Pinatel Žana (Pinatel Jean). Prema njemu opšta ili sinteticka kriminologija treba da koristi, uporeduje i sistematski izlaže podatke do kojih se dolazi u posebnim ili specijalizovanim kriminologijama. Od posebnih kriminologija navodi kriminalnu biologiju, a posebno se zalaže za klinicku kriminologiju kao primjenjenu nauku, koja se sastoji iz multidisciplinarnog pristupa pojedinacnom kriminalnomslucaju uz pomoc znanja opšte i posebnih kriminologija. Opšta kriminologija je enciklopedijska i sinteticka, razvija se u vertikalnoj ravni i nalazi se na vrhupiramide sastavljene od kriminoloških nauka ili posebnih kriminologija. Kao naucna kriminologija,opšta kriminologija treba da zbliži i uporedi podatke izdvojene od specijalnih (posebnih)kriminologija koje se odnose na manifestacije, uzroke i posledice kriminalne pojave (kriminalnabiologija ili biološka kriminologija, kriminalna psihologija ili psihološka kriminologija, kriminalnasociologija ili sociološka kriminologija). Slicno Pinatelu, autori Lenjel, Levastin i Stanciju, smatrali su da ce se posebne kriminologije sjediniti u opštu kriminologiju "kao kakvu prostranu i plodonosnudeltu". Ovo tvrdenje je bilo cesto osporavano, pa je opštoj kriminologiji cak negiran svaki naucni karakter.Opšta kriminologija može imati razlicite pravce: istorijske, teorijske, deskriptivne i diferencijalne prirode. Pored istorijskog pregleda kriminoloških izucavanja i odredivanja operativnih pojmova kriminologije, opšta kriminologija obuhvata izucavanje osnovnih kriminoloških teorija i hipoteza,metoda i izvora kriminologije Klinicka kriminologija je prilicno rasprostranjena–Lombrozova škola-italijanska antropološka škola. 5.1. Klinicka kriminologija Klinicka kriminologija, prema jednoj od najrasprostranjenijih i najširih definicija, predstavlja jedan kriminološki pravac, koji se, za razliku od opšte kriminologije, sastoji u "multidisciplinarnompristupanju individualnom slucaju, uz pomoc principa i metoda kriminološke nauke ispecijalizovanih kriminologija". Kroz multidisciplinarni pristup treba oceniti proucavanog delinkventa, formulisati hipoteze o njegovom buducem ponašanju i izraziti program pogodnih merakoje mogu da od strane eventualni povrat. Razvoj klinicke kriminologije može se pratiti pocev od Lombroza, I talijanskog lekara, koji je medu prvima ukazao da treba izucavati zlocinca a ne zlocin. Garofalo je istakao važnost socijalne ankete, a Pende, profesor patologije i klinicke metodologije uRimu, naglašavao je da treba ispitati da li kod zlocinca postoje kakve promene unutar sistema odkoga zavisi njegovo ponašanje. Medju kasnijim teoreticarima klinicke kriminologije u Italiji posebno se isticao lekar, direktorInstituta za kriminalnu antropologiju Univerziteta u Rimu, Benigno Di Tulio, koji je smatrao da treba primeniti "klinic ki kriterijum" priizucavanju kriminaliteta, da treba proucavati covekovu licnost u svim aspektima, kao jedinstvo gde se široko ujedinjavaju nasledene i stecene snage,biološke, psihološke, socijalne I kulturne. Kanepa Dakomo (Canepa Giacomo) profesor kriminalne antropologije na Medicinskom fakultetu u Ðenovi, na Medunarodnom kongresu za kriminologiju u Beogradu 1973. u referatu "Kriminalnalicnost i tipologija delinkvenata", istakao je da problem licnosti spada u oblast nauka klinickog posmatranja i da " Licnost proizilazi iz skupa elemenata sa fizckog i psihickog aspekta da bi smo jerazlikovali od drugih".Za razvoj klinicke kriminologije u Francuskoj znacajni su Laignel, Lavastine, Stanciu, Pinatel,Favard; u Belgiji Versele i De Greff; u Švedskoj Kinberg. U Njemac koj se kriminolog i pravnikMergen zalagao za kriminološku kliniku, dok su Lenc i Zeelig u okviru kriminalno-
biološkogpravca predlagali biološko i psihološko proucavanje individualnog prestupnika.Osnovna pitanja koja se razmatraju u okviru klinicke kriminologije su: opasno stanje, problemkriminalne licnosti (da li postoji i ako postoji cime se karakteriše) i tipologija delinkvenata, a metod koji koristi prilikom izucavanja pojedinacnog slucaja kriminalnog ponašanja je klinicki metod.Pojam opasnog stanja, kako tvrdi Pinatel, vlada klinickom kriminologijom. Definiciju pojmaopasnog stanja ili temibiliteta dao je Garofalo, odredujuci ga ne kao pravni pojam, vec kao stvarnost koja se može klinicki posmatrati. Pojmom opasnog stanja Garofalo je oznacavao najpre postojanu I aktivnu izopacenost prestupnika i kolicinu zla od koga možemo strahovati sa njegove strane,odnosno kriminalnu sposobnost prestupnika. Kasnije je ovako odredenom pojmu opasnog stanjadodao formulu o prilagodavanju, koja se odnosi na istraživanje "mogucnosti prilagodjavanja prestupnika" ili na uslove sredine za koju se može pretpostaviti dace u njoj prestupnik prestati dabude opasan. Razmatranje problema kriminalne licnosti prošlo je kroz tri faze razvoja.U prvoj fazi naglašava se apsolutna specificnost kriminalne licnosti Lombrozo; u drugoj fazi, pod uticajem psihoanalize, ta specificnost je negirana isticanjem da antisocijalne težnje latentnog karaktera postoje i kod delinkvenata i kod nedelinkvenata; u trecoj fazi (Di Tullio, Gemellio, DeGreff, Pinatel) se tvrdi da je koncept kriminalne licnosti operacionalan i da nema suštinske razlikeizmedu delinkvenata i nedelinkvenata, razlika je samo u stepenu ispoljavanja, tako da je teorija o kriminalnoj licnosti samo "radna hipoteza".Pinatel je teoriju o kriminalnoj licnosti izložio u osam tacaka: 1.Predmet klinicke kriminologije je prelazak na delo, 2.zlocinac je covek kao i drugi, koji se od drugih ljudi razlikuje sklonošcu za prelazak na delo, 3. sklonost ka prelasku na delo izražava takvu strukturu licnosti koja se naziva kriminalnom licnošcu, 4.kriminalna licnost se opisuje pomocu psiholoških crta licnosti koje se grupišu u centralno jezgro I varijante, 5.centralno jezgro obuhvata egocentrizam, labilnost, agresivnost i afektivnu ravnodušnost, a varijante se odnose na fizicke, intelektualne, tehnicke sposobnosti, nutritivne i seksualnepotrebe, 6.centralno jezgro upravlja prelaskom na delo, 7.varijante upravljanja nacinima izvršenja dela, osvetljavaju opšti pravac, stupanj uspešnosti imotivaciju, 8.kriminalna licnost je dinamicka struktura. Belgijski profesor Etjen de Gref zastupnik koncepcije prelaska na delo u okviru klinicke kriminologije, isticao je da, kada nešto radimo, mi mislimo da to cinimo po svojoj volji. Medutim, cak i radnje za koje smatramo da imaju najveci moralni znacaj, odredene su našim instinktima (nagonima). Ljudskom psihom upravljaju dve kategorije instinkata: l. instinkt odbrane,koji doprinosi samoodržanju i ispoljava se putem straha, bekstva, ali i agresije; 2. instinktsimpatije, koji deluje u vidu odricanja sebe samog i potpunog prihvatanja drugog. U dijalektickoj dinamici dveju kategorija instinkata, covek je sklon da izabere sigurnost nasuprot osecajnosti. Ali,kako se u ovom izboru osuduje na samocu, iz koje proizilaze teškoce i osecanje krivice, on se trudida to eliminiše povratkom ka drugom - bližnjem. Svesne i voljne funkcije imaju svoju ulogu u ovom pretvaranju osecanja i ponašanja, ali poremecaj karaktera i nedostatak inteligencije nece dozvoliti ispravljanje ponašanja i favorizovace prelazak na delo. Klinicka kriminologija, kao kriminološki pravac koji kroz multidisciplinarno pristupanje individualnom slucaju (mediko-psiho-socijalno i drugo ispitivanje) uz pomoc specificnih principa imetoda raznih kriminoloških disciplina, ocenjuje proucavanog delinkventa, predvida njegovo buduce ponašanje i izradjuje i ostvaru je program mera i staranja, znacajno doprinosi upoznavanjukriminaliteta kao pojedinacne pojave. Medutim, klinickoj kriminologiji se mogu staviti odredjene kriticke primedbe. Klinicka kriminologija osvetljava psihološka svojstva
licnosti delinkventa, alinedovoljno sagledava sociološku stranu kriminaliteta, društvene faktore i okolnosti koje uticu kakona formiranje licnosti tako i na javljanje kriminalnog ponašanja. 6. AKADEMSKA I PRIMJENJENA KRIMINOLOGIJA6.1. Univerzitetska kriminologija Podela na univerzitetsku (akademsku) i aplikativnu (primenjenu) kriminologiju zasniva se nashvatanjima kanadskog kriminologa Sabo (D. Szabo) i grupe kriminologa sa Departmana zakriminologiju u Montrealu (Kanada).Univerzitetska (akademska) kriminologija razvija se na univerzitetima zapadnih zemalja zadovoljavajuci intelektualnu radoznalost univerzitetskih nastavnika, istraživaca, ali ne I društva. Univerzitetska istraživanja se karakterišu velikom raznolikošcu, unidisciplinarnim karakterom,stalnim porastom istraživackih instrumenata, koji je uslovljen razvojem naucne tehnologije imetodologije. Ova istraživanja se prema shvatanju Gibens (Gibbens) odnose na cetiri grupe pitanja: -proucavanje društva (nesvesno kriminalno ponašanje i neevidentirano od strane vlasti ili javnosti; dejstvo ukidanja kazni; stav javnog mnjenja u odnosu na težinu zlocina i postupanjesa delinkventima; sociologija medicinskih i sudskih odeljenja namenjenih zlocincima); -proucavanje društvenih institucija (sociološko proucavanje o funkcionisanju sudova,odeljenja za zaštitu dece, medicinsko-psihološko odeljenje, policije; metoda za osnivanjestatistike o zlocinima i zlocincima); -proucavanje delinkvenata (fenomenološka i psihološka proucavanja koja se narocito odnose na nove tipove delinkvenata, proucavanje kriminalnih karijera, tipologijadelinkvenata, etiološka izucavanja nekog tipa delinkventa u odnosu na primenjeni tretman); -proucavanje institucija za tretman (komparativno proucavanje tretmana, dužina tretmana, karakteristike kazneno popravnih zavoda i sredstva koja omogcavaju da se dobije ili izmeni ucinjena transformacija, uticaj postpenalne pomoc i na efekt tretmana). Univerzitetska (akademska) kriminologija izazvala je otpor i primedbe od strane administrativnih organa (pravosude, policija, zatvorska administracija I dr.) uz naglašavanje da "cista kriminološkaistraživanja" nisu u stanju da doprinesu funkcionisanju administracije pravde. Zbog toga je došlo doosnivanja istraživackih službi u ministarstvima pravde u nekim zapadnim zemljama i do dogovorasa univerzitetskim centrima za realizaciju istraživanja sa prakticnim (aplikativnim) karakterom. Pošto je kriminologija sastavni deo humanitarnih nauka primenljivih u pravosudnoj upravi, uprevenciji kriminaliteta i tretmanu delinkvenata, važno je da se univerziteti opreme takvimakademskim strukturama kako bi udovoljili potrebama profesionalnog osposobljavanja i naucnog istraživanja. 6.2. Aplikativna (primenjena) kriminologija Aplikativna (primenjena) kriminologija odnosi se na koncepciju kriminologije kao primenjenenauke i njenu ulogu u kriminalnoj politici. Od deskriptivne i akademske biopsihološke discipline,kriminologija se razvija u socijalnu, ekonomsku i politicku disciplinu sa analitickom i dinamickom tendencijom. Prema modelu primenjene kriminologije, koji je dao Sabo, kriminološko istraživanjeima tri funkcije: prevenciju Zlocina i rehabilitaciju zlocinca; kontrolu kriminaliteta; pravosudni,policijski i popravni sistem. Glavni cilj istraživanja je smanjenje ukupnih društvenih troškova kojiprate kriminalitet, razvijanje boljih sredstva za prevenciju, suzbijanje i kontrola kriminaliteta. Modelorganizacije primenjene kriminologije može doprineti razvijanju racionalnije administracijepravosuda u okviru posebnih istraživackih instituta i centara, kao što su: centar za izucavanje prevencije i rehabilitacije,ciji bi cilj bio da se umanji potreba I želja za cinjenjem zlocina; centar zaistraživanje represije i kontrola kriminalne aktivnosti, ciji bi cilj bio da ucini težim izvršenje zlocina i poveca opasnost da bude uhvacen, centar za izucavanje celokupnog sistema
pravosudne administracije (policija, sudovi, popravna služba itd.), ciji bi cilj bio smanjenje troškova operacija, cineci sistem efikasnim. Drugi nacin za realizaciju primenjene kriminologije sastoji se u postojanju istraživaca u pojedinim administrativnim službama, cija bi dužnost bila da realizuju istraživacke poduhvate.Navedeni model primenjene kriminologije Sabo smatra racionalnim i prihvatljivim, jer se obimkriminaliteta stalno povecava u zapadnim zemljama, javno mnjenje neprestano ukazuje na potrebu efikasnije zaštite gradana od kriminaliteta, nezadrživo rastu finansijski troškovi namenjeni funkcionisanju sistema krivicnog pravosudja. Medutim, pogrešno bi bilo iskljucivo prihvatiti jedanili drugi oblik kriminološkog istraživanja. Kao i u oblasti drugih nauka, tako i u oblasti kriminološkenauke, treba negovati fundamentalna i primenjena istraživanja, povezati ih i usavršavati zavisno od potrebe, interesovanja i mogucnosti istraživaca. Fundamentalna istraživanja treba da otvore putprimenjenim istraživanjima, koja ce doprineti uspešnijem razvoju fundamentalnih istraživanja. 7. KRIMINOLOŠKE DISCIPLINE7.1. Osnovne kriminološke discipline Medu kriminološkim disciplinama primarno mjesto zauzima: kriminalna etiologija(proucava faktore i uzroke koji dovode do k. ponašanja) i kriminalna fenomenologija. KRIMINALNA ETIOLOGIJA PROUCAVA faktore, uzroke i povod kriminalnog ponašanja koja su usmerene prvenstveno ka licnosti delikvenata. Ona istražuje uzroke ponašanja delikventa kroz nacin njegovog života, u njegovim moralnim i karakternim svojstvima i prirodi veza sa društvenom sredinom. Etiološki problemi su centralna teorijska pitanja kriminologije. KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA je podrucje kriminologije koje se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta. Ona utvrduje klasifikaciju, proucava strukturu, stanje i kretanje (dinamiku)kriminalnog ponašanja. U širem smislu predstavlja dio kriminologije koji proucava i vrši tipologiju delinkventa u okviru pojedinih oblika kriminaliteta, izucava delikt kao pravni fenomen I delinkvenciju kao društvenu pojavu. Ona opisuje pojedine oblike kriminalnih delikata kao društvenu pojavu, tzv. kriminalna morfologija, nacin njihovog izvršenja, socijalnih uslova života i ponašanje delikvenata. Ovo podrucje je veoma široko obzirom na pojedine oblike kriminaliteta, kao i psihicka i socijalna obeležja delikvenata. U predmet izucavanja kriminalne fenomenologije spadaju: prostorne karakteristike, vremenske varijacije, razlicite manifestacije u okviru iste grupe dela,struktura, sistematizacija i klasifikacija pojava kriminaliteta. Fenomenologija proucava delikvente po polu, uzrastu, obrazovanju, socijalnoj i drugoj pripadnosti. 7.2. Posebne kriminološke discipline U ostale znacajne kriminološke discipline spadaju kriminalna antropologija, kriminalna biologija, kriminalna etnologija, kriminalna geografija, kriminalna lingvistika, kriminalna morfologija,kriminalna pedagogija, kriminalna politika, kriminalna profilaksa, kriminalna psihologija,kriminalna psihopatologija, kriminalna sociologija i kriminalna statistika. KRIMINALNA ANTROPOLOGIJA JE kriminološka disciplina koja proucava etiološke osnovekriminaliteta polazeci od strukture ucinalaca krivicnog delikta. Bavi se i proucavanjem njihovih anatomskih, fizioloških i psiholoških karakteristika. Lombrozo se smatra njenim osnivacem. Prema shvatanjima predstavnika ove discipline uzroci kriminalnog ponašanja su u biološko-konstruktivnoj i organski degenerativnoj strukturi licnosti. KRIMINALNA BIOLOGIJA je disciplina koja proucava biostrukturu licnosti (genetiku) delikventa, istraživanjem fizickih determinacija devijantnosti na osnovu izgleda, konstrukcije licnosti,
zdravstvenog stanja, fizioloških procesa, nasleda i dr. Ovaj pojam je uveo A Lenc ustanovljavajuci posebnu disciplinu biološke orjentacije u proucavanju kriminaliteta. KRIMINALNA ETNOLOGIJA proucava vezu kriminaliteta i uslova života pojedinih naroda ietnickih zajednica. Posmatra medusobnu zavisnost nacina života, obicaja, tradicije naroda idelinkventno g ponašanja. U teoriji se prihvata da odredeni cinioci nacionalne karakterologije koji seogledaju u vidu agresivnog mentaliteta, zaostale svesti, rasnog i verskog fanatizma, kao i nacionalno opterecenih predrasuda u sklopu sa drugim socijalnim ciniocima mogu uticati na delinkventno ponašanje. KRIMINALNA GEOGRAFIJA je disciplina koja izucava prostorne i vremenske dimenzije kriminaliteta. Bavi se funkcionisanjem pravnog sistema, socijalnim uslovima, urbanizacijom, kulturom i drugim specificnostima koje na teritoriji uslovljavaju specificne tipološke karakteristike I obim kriminaliteta. KRIMINALNA LINGVISTIKA je disciplina koja proucava nacin i oblike medusobne verbalne komunikacije delikventa. Izvršioci krivicnih dela u svojim sredinama koriste posebne nacinekomunikacije putem žargona, mimike i gestikulacije. Ona istražuje znacenje pojedinihstandardizovanih izraza i ustaljenih znakova medusobnog opštenja izvršioca krivicnih dela, kao jedne od oblasti posebne delinkventne kulture. KRIMINALNA MORFOLOGIJA predstavlja disciplinu koja se bavi spoljnim oblicima ispoljavanja zlocina. Ona ukazuje na oblike pripremanja i izvršenja zlocina, kao i na tragove izazvanih posledica. KRIMINALNA POLITIKA proucava mere i aktivnosti društva na problemima sprecavanja isuzbijanja kriminaliteta. Izucava opšte i posebne mere kao i svrsishodne aktivnosti zaštite društvaod pojave kriminaliteta. Prakticna primena kriminalne politke ogleda se u krivicnim zakonskim odredbama, kaznenoj politici, merama društvene prevencije kod sprecavanja i represije i suzbijanja delinkventnih pojava. KRIMINALNA PROFILAKSA je disciplina koja proucava uspešnost preventivnih mera u suzbijanju i sprecavanju kriminaliteta. Prevencija predstavlja znacajnu društvenu meru i reakciju nauklanjanju uzroka koji dovode do asocijalne, antisocijalne i delinkventne aktivnosti. Upravo zbog toga ona se bavi pitanjima uspešnosti socijalizacije licnosti, vaspitnih mera i obrazovnog sistema, funkcionisanja sistema socijalnih mera i institucija socijalne, zdravstvene i druge zaštite bracnih i porodicnih savetovališta. KRIMINALNA PSIHOLOGIJA bavi se proucavanjem psiholoških predispozicija, determinanti imanifestacija kriminalnog ponašanja licnosti. Osnove delinkventnog ponašanja pored objektivnih cinilaca uslovljavaju i psihološki faktori. Oni se ogledaju u strukturi licnosti i njenoj individualnosti.Posebno se obraca pažnja na svojstva temperamenta i karaktera, stavova, navika, emocija, motiva,kompleksa i drugih crta licnosti koje uslovljavaju asocijalnu i destruktivnu aktivnost i ponašanje. Psihoanaliticki pristup proucava nesvesne motive kriminalnog ponašanja. KRIMINALNA PSIHOPATOLOGIJA je disciplina koja se bavi pitanjima odnosa duševnih stanja I delinkvencije. Proucavanje duševnih poremecaja i bolesti, kao uzrocnosti kriminalne delatnosti, dovelo je do psihopatoloških pristupa u tipologiji delinkvenata i objašnjenju etioloških osnova kriminaliteta. Uzroci kriminaliteta po ovom shvatanju su trajne ili privremene duševne bolesti, duševni poremecaji ili zaostalost u duševnom razvoju. KRIMINOLOŠKA SOCIOLOGIJA je sociološka i kriminološka disciplina koja izaziva kriminalitetkao posebnu društvenu pojavu. Njenim osnivacem se smatra E.Feri koji je suprostavljajuci se biološkim shvatanjima ukazao da i pored licnih postoji potreba otklanjanja i socijalnih uzrokadelinkvencije. Osnovni predmet istraživanja kriminalne sociologije je dejstvo spoljašnjih faktora, uticaja sredine na licnost delikvenata i delinkvenciju uopšte kao što su ekonomski uticaji, uticaj kulture, porodice, demografski problem i slicno.KRIMINALNA STATISTIKA predstavlja zvanicnu statistiku evidentiranja kriminalnih pojava prema odredenim
kriterijumima. Osnovu kriminalne statistike cine podaci policijskih i pravosudnih organa. Ustanovljena je pocetkom 19-og veka i pomocu nje a na osnovu statistickih podataka su se izucavali uticaj pola, starosti, profesijei dr. socijalnih obeležja licnosti i sredine na kriminalitet injegovu geografsku distribuciju. Na osnovu statistickih istraživanja moguci su relativno pouzdaninalazi o nekim etiološkim pitanjima uticaja na pojave kriminaliteta, posebno cinioci dinamicnog karaktera (ekonomske krize, depresije, migracija, urbanizacija). 8. ISTORIJSKI RAZVOJ KRIMINOLOŠKE MISLI 8.1. ANTICKA MISAO Kriminologija spada u red mladih pravnih disciplina, razvila se u samostalnu nauku tek pocetkom 19-og veka. Medutim misao o zlocinu i zlocincu stari su koliko i samo društvo, pocev od misli iz filozofskih sistema starog veka. SOFISTI su ovaj problem tretirali kroz izucavanje motiva ljudskog ponašanja uopšte još u 5-omveku p.n.e. Teokrat je smatrao da su u ljudskom ponašanju dominantna tri osnovna motiva: za zadovoljstvom, za bogacenjem i za cašcu. Svaki od njih u odredenoj meri ima i devijantne posledicena covekovu orijentaciju i ljudsko ponašanje.HIPOKRAT, anticki filozof i lekar proucavajuci negativan uticaj emocija na ponašanje coveka,ustanovio je tipologiju temperamenta koja je i danas aktuelna u proucava nju ENDOGENIH faktoradelinkvencije. Prva znacajna shvatanja u antickoj filozofskoj misli srecu se u raspravama Aristotela i Platona kojasu posvecena državi.Anticki mislilac Platon u svom radu “ Državi” ukazuje na dve vrste uzroka zlocina: PSIHOLOŠKE (UNUTRAŠNJE) I FIZIOLOŠKE (SPOLJAŠNJE). U fiziološke uzroke ubraja fizicku konstituciju, odnosno biološku degeneraciju. Platon zlocinca tretira kao izraz bolesne duše sa uzrocima psihološke i fiziološke prirode. Po Platonu zlocinac je osoba koja deluje pod uticajem strasti, motiva koristoljublja, iz neznanja, izvitoperenih seksualnih pobuda i psihickog nereda. Takva licnost u fiziološkom smislu je posebne telesne konstitucije, kao izraz biološke degeneracije. Za posledicu sve to ima nepopravljive krivce, rodene zlocince, i za njih je “ jedini lek” smrtna kazna. Smatrao je da svrha krivicnih zakona treba da bude više suzbijanja kriminaliteta nego kažnjavanje krivca, i da ima više preventivni nego represivni smisao. Smatrao je da postoje popravljive i nepopravive licnosti (recidivisti, povratnici). Zalagao se za odredene mere kažnjavanja i lecenja zlocinaca, kao i za individual izaciju kazne. ARISTOTEL JE SMATRAO da je zlocinac osoba koja izvršava delo jer je pokvaren ili je pod uticajem zlocinackih sklonosti i navika i da na njegovu konacnu odluku nemaju bitnog uticaja spoljašnji cinioci. Zlocinci su po njemu bili neprijatelji društva, a društvo je bilo dužno da ih leci ilida ih se oslobodi. Mada je verovao da na zlocince ne uticu nikakvi spoljni elementi van njihove licnosti, priznavao je da uzroci kriminogenog ponašanja mogu biti u nekim uslovima društvenog života kao na primer slabost državne organizacije, siromaštvo, problemi u funkcionisanju pravosuda. Smatrao je da u kaznenoj politici radi sprecavanja kriminaliteta treba voditi takvu politiku u kojoj ce potencijalni zlocinac videti ocigledno više štete nego koristi u sopstvenim postupcima. Sprecavanje zlocinca u namerama ne treba da bude samo u kaznama vec i u lecenjuljudi od egoizma. Po njemusu ljudi racionalni egoisti pa ce sami shvatiti taj odnos i odustati od namere koju su imali. Za nepopravljivost je smatrao da treba izvršiti smrtnu kaznu. 8.2. SREDNJOVEKOVNA MISAO O KRIMINALITETU U skladu sa društvenim odnosima i verskim dogmama u feudalizmu kriminalitet je shvacan kao greh protiv božjih zapovesti i poretka božanskog reda, a sama kazna je morala biti kao božja pravda.
U srednjem veku krivac se nije smatrao razumnim bicem na koje uticu spoljni faktori, vec bicem ukoje je usaden zao duh. Glavni predstavnici ovih shvatanja bili su sv. AUGUSTIN I TOMAAKVINSKI.Augustin je kasnije nazvan “Sveti”, bio je filozof poreklom iz Afrike – današnji Alžir, u svom delu“O božjoj državi” zastupao je stav da kazna predstavlja otkupljivanje za izvršeno delo, a svrhakažnjavanja je izazivanje kajanja kod izvršioca. Njegovo zalaganje za ukidanje smrtne kazne nije bilo motivisano humanošcu zato što je smatrao da se izvršenjem smrtne kazne neopravdanouskracuju muke zlocinaca i da su time lišeni prilike da se kroz patnje i bol iskupe i pomire sa uvredenim božanstvom. Prema njegovom mišljenju zlocincem dominira zao duh, a lek i obaveze Crkve je da ga popravi tako što ce isterati davola iz grešnika. Toma Akvinski je bio osoba plemickog porekla, predavac teologije u Napulju. U svojim delimaZbornik teologije i Zbornik protiv neznabošca pored apsolutne pravde, u vidu kazne za najteže delikte povrede božanskog reda, istice I relativnu pravdu koja štiti od drugih dela koja ugrožavajuljudsko društvo, i kojom se uspostavlja društveni red. U objašnjavanju grešnog ponašanja coveka oslanjao se na tezu koja je savremena teorija psihoanalize, odnosno na pretpostavku da je u pitanju sukob savesti kao dela covekove duše koja je usmerena ka razumskom ponašanju i nagonima koji ihprevladavaju da bi zadovoljili fiziološke i instiktivne potrebe. Znacaj perioda-U feudalizmu i uopšte u srednjem vijeku ustanovljen je složen istražni postupak, sudenje je postalo procedura ustanovljavanja istine o zlocincu i krivici, a izricanje kazne odredivano je prema zakonski utvrdenim uslovima. 8.3. HUMANISTICKA I RENESANSNA MISAO Humanizam predstavlja epohu u razvoju ljudskog društva i predstavlja raskid sa srednjovekovnim misticnim shvatanjima o krivicnom delu kao povredi božanskog reda i kazni ciji je jedini cilj ispaštanje i pomirenje sa bogom. Pod uticajem društvenih nauka i filozofskih shvatanja Grocijusa,Rusoa i Hobsa izvršen je snažan pritisak i kritika na crvene dogme i inkvizicioni postupak. U ovomperiodu sazreva saznanje o kriminalitetu kao društvenoj pojavi koje je uslovljeno društvenim odnosima i uredenjem, cime se razbija mit o zlocincu kao zloduhu. Umesto iracionalnog na scenu stupa objektivno i naucno shvatanje socijalne uslovljenosti u ponašanju ljudi. Renesansni pisci medu kojima se posebno isticao Makijaveli isticu da je zlo urodena pojava i da jevezana za ljudsku prirodu koja je pesimisticki orijentisana.Arapski istoricar IBN HALDUN je tvrdio da veci uticaj na coveka imaju obicaji i navike od same prirode covekai njegovog temperamenta. Engleski naucnik TOMAS MOR isticao je društveni karakter kriminaliteta i predlagao jeublažavanje sistema kažnjavanja. On je isticao da je koren zlocina u samom društvu i nacinu životavladajuce klase i da se promenama u smislu boljih životnih uslova može uticati na sprecavanjekriminalnog ponašanja covjeka. Suprotno Haldunu i Moru neki mislioci tog vremena su smatrali da su delinkventne predispozicijepretežno izraz unutrašnjih faktora, konstitucije i urodenosti. Italijanski fiziognomicar Dela Porta tvrdio je da postoji uzrocna veza izmedu oblika lica ikarakternih osobina. S druge strane T.Hobs, engleski filozof i jedan od utemeljivaca škole prirodnog prava u svom delu Levijatan razvio je shvatanje da je covjek po svojoj prirodi urodeno agresivan, nasilnik, predisponiran da drugome nanosi zlo I odbacuje društvene norme koje ga u tome ogranicavaju. (Covjek je covjeku vuk – Homo homini lupus est, odnosno prirodno stanje je stanjerata svih protiv sviju – Bellum omnium contra omnes)Radikalni raskid sa srednjovekovnim shvatanjima izvršili su HUGO GROCIJUS, TOMAS HOBS IDŽON LOK.Francuski filozof HOLBAH u svom delu “ Sistem prirode” izneo je stanovište da društvo koje jelose organizovano i kojim se lose upravlja, mora biti puno porocnih i lakomislenih gradana, robova, rasipnika, fanatika i razvratnika. Smatrao je da je ljudsko ponašanje posledica uslova u kojima covek živi, a ne njihove urodenosti. Švajcarac Žan Žak Ruso u svom delu “Društveni ugovor” smatra da je covek, po svojoj prirodi savršeno bice, ali da se kvari pod uticajem društva kada ono zapadne u ekonomsko i politickoropstvo, kada vrši
zlocine. Prema njegovom mišljenju covjek cini zlocin da bi ponovo uspostavio slobodu koje se odrekao pristupajuci društveno ugovorenim odnosima. Francuski pravnik MONTESKIJE u svom delu “Duh zakona” izneo je teze o uslovljenosti društvenih pojava, karaktera coveka i mentaliteta naroda, pa i kriminaliteta geografskim a posebno klimatskim uslovima života. Prema Monteskijeu ljudi iz sjevernih krajeva sa hladnom klimom su u osnovi izdržljiviji, energicni, slavoljubivi i ratoborni, dok su oni iz južnih i toplijih predjela pretežnolijeni, plašljivi i pokorni. Zastupao je mišljenje da krivicni zakoni ukoliko žele da budu efikasni moraju biti prilagodjeni vremenu, tradiciji, kulturi i društvenim prilikama sredine. 9. OSNOVNI KRIMINOLOŠKI PRAVCI Do 18-og vijeka kriminološka misao egzistira u raznovrsnim pogledima filozofa, teologa, humanista i dr. mislilaca. U 18. i 19. vijeku u naucnom opusu pojavile su se kriminološke škole kao što su: - Klasicna -Antropološka -Italijanska pozitivisticka -Sociološka škola i -Škola društvene odbrane.
10.KLASICNA ŠKOLA Klasicna škola predstavlja prvo sistematizovano teorijsko razmišljanje o kriminalitetu. Ovaj kriminološki pravac nastao je krajem 18-og i pocetkom 19-og veka. Škola je nastala pod uticajem francuske revolucije kao reakcija na surove kaznene sisteme i široka diskreciona ovlašcenja vlasti utom periodu u Evropi. Prema osnovnim shvatanjima škole, sloboda coveka je najveca društvenavrednost, a zlocin je povreda etickog reda i izraz slobodne volje coveka, a ne uticaj bilo kakvih subjektivnih ili objektivnih procesa ili odnosa. Predstavnike klasicne škole nije interesovala licnos tzlocinca vec funkcija zakona i legalni krivicnopravni procesi. Licnost delikventa nije bila predmet nauke vec krivicno delo i kazna. Krivica je proizilazila iz moralne odgovornosti, a kažnjavanje je za svrhu imalo odmazdu,ispaštanje i ponovno uspostavljanje pravnog i etickog reda. PREDSTAVNICI KLASICNE ŠKOLE SU: italijanski pravnik CEZARE BAKARIJA, nemackiteoreticar ANSELM FOJERBAH, engleski filozof DŽEREMI BENTAM . Italijanski pravnik Cerzare Bekarija je zacetnik klasicne škole. Svojim delom “O zlocinu ikaznama” znacajno je uticao da se njegove ideje ugrade u: Krivicni zakonik Francuske iz 1791 god; Napoleonov krivicni zakonik iz 1813 god; Bavarski krivicni zakonik iz 1813, kao I Krivicnezakonike Srbije i Crne Gore. Prema Cezaru zlocin je pre svega izraz loših zakona, a ne posledica vladanja loših ljudi i zbog toga zakoni treba da garantuju jednak tretman svih ljudi. Nemacki pravni teoreticar Anselm Fojerbahu svojim delima “Revizija osnovnih postavki i pojmova pozitivnog kaznenog prava” i Udžbenik celokupnog nemackog kaznenog prava, pored osnovnih pravnih instituta, definisao je teoriju GENERALNE PREVENCIJE sa tezom da je svrha kažnjavanja sprecavanje potencijalnih kriminalaca da ne cine prestupe, a ne odmazda i ispaštanje. Engleski filozof i pravnik Džeremi Bentam u svom delu “Uvod u principe morala i prava” isticao je da coveka u devijantnom ponašanju vode težnje za isticanjem. Zakon treba da uredi srecu za sve,a kazna mora biti pravedna, a ona ce to biti ukoliko sprecava nezakonita dela. ZNACAJAN DOPRINOS KLASICNE ŠKOLE CINI: •uvodenje principa zakonitosti i jednakosti u krivicnom pravu; •uvodenje principa individualizacije kazne; •ukidanje inkvizitorskog postupka; •ogranicavanje smrtne kazne i
•ukidanje telesnih kazni-žigosanje, sakacenje i slicno i •za orjentaciju uvodenja pravnih principa. NAJVECA SLABOST KLASICNE ŠKOLE bilo je to što je zanemarivala licnost izvršiocakrivicnog djela i društvenu uslovljenost delinkvencije, pa je sve probleme kriminaliteta svodila na cisto pravne formulacije. Upravo zbog iskljucivo formalne logike imala je ogranicavajuci uticaj na kriminološku nauku. 11. ANTROPOLOŠKA ŠKOLA Antropološka škola javlja se sedamdesetih godina 19-og veka kao reakcija protiv formalizma klasicne škole. Teorijskim korenom antropološke škole smatra se delo “Poreklo vrste” Carlsa Darvina. Iz darvinizma nastala su dva posebna kriminološka pravca ANTROPOLOŠKI I POZITIVISTICKI. Antropološku školu zasnovao je CEZARE LOMBROZO, sa tezom da delikvente karakterišu odredena tipicna konstituciona obeležja degenerativnih karakteristika tela, posebno lobanje i lica. Prema LOMBROZOVOJ KLASIFIKACIJI razlikuju se kriminalni tipovi: -ROÐENI ZLOCINCI sa brojnim anomalijama anatomske, biološke i psihološke prirode(neosetljivi i bez osecanja samilosti što ih cini predisponiranim za kriminalno ponašanje); -DUŠEVNO BOLESNI IZVRŠIOCI KRIVICNOG DELA koji se dele na moralne ludake(zakržljalih moralnih cula), duševne bolesnike i matodoide (poluludaci); -ZLOCINCI IZ STRASTI neuravnotežene preosetljive osobe koje afektivno deluju i vršekrivicna dela u nastupu ljubomore, mržnje i gneva; -SLUCAJNI ZLOCINCI bez urodenih sklonosti, ali koji pod uticajem spoljnih faktora cine manja ili nehatna krivicna dela i -DUŠEVNO BOLESNI ZLOCINCI nervno neuravnotežena lica sa urodenim dispozicijamaza vršenje krivicnih dela pretežno imovinskog karaktera. U prvom izdanju svog dela on je smatrao da oko 65%-70% od ukupnog broja delikata pocine rodeni kriminalci, ali je kasnije pod uticajem kritike i svojih evolutivnih shvatanja taj odnos sveo na 35%-40%. Pored fizickog izgleda pripisivao im je i odredena moralna svojstva, izvlaceci to iz cinjenice da secešce tetoviraju od nedelinkventnih licnosti, da za razliku od ostalih ispoljavaju vecu neosetljivost na bol. Posebno se u antropološkoj školi istice tip tzv. konstitucionalnog izvršioca krivicnog djela.Lombrozo je koristeci se statistickim metodama i metodama merenja, u svom delu dao detaljnu sliku tzv. ZLOCINACKOG TIPA. Takva slika odaje delikventa kao ljudskog degenerika, jednuvrstu fizicke i moralne nakaze. Lombrozo je radi potvrde svoje teorije “rodenog zlocinca” kao lekar izvršio veliki broj obdukcija i ispitao 383 lobanje mrtvih italijanskih zatvorenika i 5907 živih prestupnika, ukazujuci na njihoveanatomske, fiziološke i psihicke anomalije. U konstitucionalne kriminogene elemente Lombrozo ubraja nasledje od dalekih predaka. Verujuci uteoriju “rodenog zlocinca” za njeno dokazivanje proucavao je na stotine izvršioca krivicnih dela–osudenika. U anatomskih karakteristika degenerativne prirode ubrajao je karakteristike tela: nenormalnovelika ili mala glava; asimetrija lica; mali i zdepast rast; dugacke i klempave uši; slicnost sa šimpanzom; cudan izgled; udubljene i kose oci; malo i zakošeno celo; velika vilica i jagodicne kosti; kriv, prcast i spljošten nos kod lopova, odnosno šiljat kod ubica; usne mesnate i otecene; brazde naobrazima kakve imaju neke životinje;
kratka ili dugacka brada kao kod majmuna; defekti grudnogkoša; inverzije genitalnih organa; predugacke ruke i veci broj prstiju. U FUNKCIONALNO FIZIOLOŠKE NENORMALNOSTI ubrajao je: neosetljivost na bol, daltonizam, oslabljeno culo pipanja i sl. Lombrozo je došao do zakljucka da kriminalci imaju primitivni tip moždane strukture, a samim tim i ponašanja. Ova stanja su se nazivala ATAVISTICKA. Pod uticajem mnogobrojnih kriticara tog vreme na Lombrozo je postepeno pored anatomskihkarakteristika u faktore delinkvencije uveo I ekonomske i socijalne faktore, ali im je pridavao sporedni –sekundarni uticaj i znacaj. Lombrozova teorija je vremenom gubila na znacaju. Tome je posebno doprineo engleski lekar CARS GORING koji je proveravajuci Lombrozovu tezu uporedivao hiljade osudenika i vojnike jedne britanske vojne jedinice. Goring je nakon proucavanja došao je do zakljucka da izmedu ove dve grupacije ne postoje nikakve evidentne razlike. Rezultate ovog istraživanja objavio je u svojoj knjizi “ Engleski osudenik”. Goring je dokazao da atavizam nema naucnu podlogu i podaci koje je sakupio su zauvek diskreditivali Lombrozovu ideju o “ rodenom zlocincu”. Znacaj škole i kriticka shvatanja. Savremena shvatanja odbacuju antropološku školu i njene pristupe kao nenaucne i jednostrane. Medutim njen znacaj je u tome što je prva ukazala na važnostizucavanja izvršioca krivicnog dela, a ne samo delikta kao normativne kategorije. Italijanska škola u konfliktu sa klasicnom- opredelila se za potpuno napuštanje– pravnog pojma odgovornosti, a kao glavni problem postavljen je:- stepen opasnosti individue, koji ona predstavlja za društvo, a ne stepen slobode individue. Antropološka i italijanska pozitivisticka škola, u tom periodu su ukazivali na potrebu da trebaistražiti patološka obeležja izvršilaca krivicnih dela – ukazivanjem na stanje opasne individue. 12. ITALIJANSKA POZITIVISTICKA ŠKOLA Posle klasicne i antropološke škole i na bazi njihove kritike nastao je novi pravac u kriminologiji koji je bio orijentisan ka izucavanju pozitivnih cinjenica vezanih za izvršioca krivicnih dela, poznatu teoriji kao ITALIJANSKA POZITIVISTICKA ŠKOLA. Za razliku od klasicne škole pozitivisti se okrecu proucavanju sveta oko sebe, tumaceci ljudsko ponašanje determinacijama bioloških, psiholoških i socijalnih faktora. Predstavnici ove škole suENRIKO FERI I RAFAELE GAROFALO koji su bili Lombrozovi sljedbenici. ENRIKO FERI u svojim razmatranjima polazi od izvesnih socijalnih uslova sredine kao što su: porodica, škola, vaspitanje, uslovi života i rada, kao i državni oblici institucionalnog organizovanjau suzbijanju kriminaliteta i definisanju kaznene politike. Prema pozitivistickom ucenju na licnost dominantno djeluju antropološki ili unutrašnji faktori. Oni su u biti karakter a covjeka, a kako ce selicnost ponašati u sredini zavisi dodatno od uticaja fizickih faktora. Prema Enriku Feriju uzroci delinkvencije su prvenstveno u prirodnim, odnosno fizickim faktorima, kao i u porodicnim, društvenim i ekonomskim uslovima. Za to je odbacivao pojam moralneodgovornosti i prihvatao samo društvenu odgovornost izraženu kroz zakonsku. Pod uticajemprirodnih nauka i filozofije Feri je insistirao na eksperimentalnoj metodi kao najvažnijem element u proucavanju licnosti. Društvena opasnost nije u izvršenom djelu, ona je u covjeku- pociniocu. Otuda njegova pozitivisticka okrenutost prema delinkventu, a ne prema deliktu. Tipologija delinkvenata koju je izveo Feri zasnovana je na odredenoj kritici Lombrozove klasifikacije zlocinaca. Feri je kriminalce delio na dve grupe: -onekod kojih dominiraju unutrašnji factor i(anomalije organske i fizicke konstrukcije) i -one kod kojih preovladuju socijalni faktori. Prema njegovoj tipologiji razlikuje se pet kategorija kriminalaca-krivaca: - DUŠEVNO BOLESNI krivci gde spadaju duševno obolela lica, poremecena I psihopatološka lica;
-ROÐENI KRIVCI kod kojih je neizbežna kriminalna sklonost posledica naslednih osobina koje su formirane generacijama; -KRIVCI IZ NAVIKE, kao podvrsta rodenih krivaca koji su rano poceli sa kriminalom i poduticajem prilika, posebno nekažnjavanja, ostali hronicni kriminalci; KRIVCI IZ STRASTI sangvinicne, nervozne i osetljive osobe koje cine zlocin pod uticajem jakih emocija; - SLUCAJNI KRIVCI, lakomislene i moralno neosetljive osobe. On smatra da antropološki faktori u vidu anatomskih i funkcionalnih anomalija dominiraju kod duševno bolesnih krivaca, rodenih krivaca i krivaca iz strasti, dok socijalni faktori preovlad uju kod krivaca iz navike i slucajnih krivaca. RAFAELE GAROFALO je drugi predstavnik pozitivisticke škole. On je bio italijanski sudija ikrivicar tog vremena. U svom delu „Kriminologija“ ustanovio je cetiri tipa prestupnika: - TIPICNE ZLOCINCE; -PLAHOVITE PRESTUPNIKE, UBICE-izvršioci k.dela sa pogrešnim predstavama o casti i nužnosti osvete sa tradicionalnim predrasudama; -NASILNIKE, prestupnike lišene samilosti i kradljivce lišene osecanja cestitosti; - POHOTLJIVCE prestupnike sa niskom nivoom moralne energije. Od svih kategorija najvažnijom je smatrao tipicne zlocince ili ubice sa predumišljajem. Zastupao je stav da su u pitanju osobe bez moralnih osecanja, jer ubijaju iz sebicnih pobuda, tvrdio je da se radi o osobama koje su nepopravljivi kriminalci za koje je smrtna kazna jedina efikasna sankcija i da su u pitanju psihopate. Znacaj i kriticka shvatanja . Znacajna dostignuca antropološke i pozitivisticke škole su u bitnom pitanju skretanja pažnje nauke pa i zakonodavstva na licnost izvršioca krivicnog djela, ukazivanje na to da se problem kriminaliteta ne iscrpljuje samo u pitanju odgovornosti za težinu djela, vec i u pitanju delinkvente opasnosti svojstvene licnosti izvršioca, ukazivanju na to dakazna nije jedini instrument suzbijanja kriminaliteta, te potrebi individualizacije krivicnih sankcija. Pozitivisti su naišli na brojne kritike mada su njihova shvatanja duboko ukorenjena u teoriji, krivicnom mišljenju i praksi. 13. SOCIOLOŠKA ŠKOLA Sociološka škola daje akcenat prvenstveno na socijalne i druge društvene cinioce determinacije kriminalne orjentacije coveka. Postoji nekoliko varijanti sociološke škole: -FRANCUSKA ŠKOLA; -CIKAŠKA ŠKOLA; -AUSTRIJSKA ENCIKLOPEDIJSKA ŠKOLA; - NEMACKA SOCIOLOŠKA ŠKOLA. -FRANCUSKA ŠKOLA ILI TZV. LIONSKA ŠKOLA, ciji je glavni predstavnik GABRIELTARDE uvodi tezu kolektivne krivice, odnosno smatra da društvo stvara i priprema zlocine i da shodno tome za njih ima i odgovornost. Tarde, profesor sudske medicine u Lionu i jedan je od Lombrozovih ucenika, vremenom je odbacioteoriju o „rodenom zlocincu“, smatrajuci da pored fizickih i psihickih predispozicija I socijalna sredina oblikuje licnost, pa i njegovo deli nkventno ponašanje.ADOL PRINS, profesor krivicnog prava iz Brisela i jedan od osnivaca ovog pravca, smatrao je da jekriminalitet proizvod samog covecanstva kao takvog, dok je Lakasanj proklamovao kriminološkusintagmu – ’’kakvo društvo takav I kriminalitet’’. Francuska škola se zalagala za istorijsku i retrospektivnu dimenziju izucavanja kriminaliteta,smatrajuci da je na drugaciji nacin nemoguce saznati celinu i suštinu problema pojava kriminaliteta u društvu. Znacaj ove škole je u tome što je ukazala na uticaj socijalnih faktora i odnosa na društvene pojave i psihicke procese individue, te njihovog ponašanja u raznim socijalnim okolnostima. Suprostavljajuci svoje stavove italijanskom pozitivistickom pravcu, ova škola uvodi tezu da društvastvara i priprema zlocine i shodno tome za njih ima i odgovornost.
CIKAŠKA ŠKOLA u svom proucavanju polazi od stanovišta da su ljudska zajednica i sredinaglavni faktori uticaja na ljudsko ponašanje. Predstavnici cikaške škole polaze od shvatanja da jekriminalitet: produkt socijalnog okruženja, posledica nacina života u velikim gradovima, posledicanedostataka i sloma društvene kontrole nad užim grupama migranata, sirotinje i maloletnika. Oni kriminalitet objašnjavaju posljedicom neujednacenog razvoja društva, procesima i sukobima koji se u vezi s tim javljaju. Socijalnu sliku Cikaga 20-ih godina karakterišu: velike migracione populacije posebno crnacke izruralnih u urbana podrucja, povecanje gradskog stanovništva u vrlo kratkom period sa milion na pet miliona. Rat, velika depresija i mafija prouzrokovali su socijalnu nejednakost velikih razmera. Predstavnici ove škole su W.I.Tomas, F.Znaniecki, R.Park, E.Burdžis, K.Šo i H.Mekej. Prema shvatanjima predstavnika ove škole delinkventnu orijentaciju generišu procesi koji karakterišu upad konkurentskih vrsta, sukob radi dominacije medu vrstama, prilagodavanje slabijihvrsta dominirajucima, asimilacija novog poretka i simbioza. Problem u shvatanjima ove škole je u tome što je bilo teško prihvatiti objašnjenja vezana zaposljedice društvene dezorganizacije i devijacije i što je umnogome opterecena subjektivizmom.
AUSTRIJSKA ENCIKLOPEDIJSKA ŠKOLA nastala je na temelju teorijskih shvatanja profesora krivicnog prava iz Beca i oca kriminologije HANSA GROSA. Znacaj Grosovih radova ogleda se u tri pravca:-prvi put su od nos, izvršenja i suzbijanja delikata, kao reakcije društva, shvaceni kao jedinstvo u celini problema-u središte tog odnos a postavljen je covek, kao psihofizicka individua, a ne zlocinac;-takav odnos delova i celine problema moraju zajedno razmatrati u tesnoj povezanosti kriminologija, krivicno pravo i penologija. GROS – smatra da kriminologija obuhvata: 1.kriminalna antropologija koju cine: kriminalna somatologija i objektivna psihologija, i 2.kriminalna sociologuja, koju deli na: statistiku; socijalnu psihologiju, kriminalistiku isubjektivnu psihologiju. ZELIG – smatra da kriminologiju cine 2 osnovna podrucja: 1.nauka o uzrocima i pojavi zlocina ( etiologija, fenomenologija i kriminalna sociologija) i 2.nauka o suzbijanju kriminaliteta(kriminalistika, penologija) NJEMACKA SOCIOLOŠKA ŠKOLA dovela je do približavanja i integracije stavova klasicne škole i italijanskog pozitivizma radi rešavanja osnovnih problema u kriminologiji i pozitivnom krivicnom pravu. Ona su kasnije dobila teorijski okvir u posebnom kriminološkom pravcu – tzv. njemacka sociološka škola ili kako su je negdje nazivala ’’prva škola društvene odbrane’’. Ova škola polazi od stano višta da je suzbijanje i sprecavanje kriminaliteta moguce samoutvrdivanjem uzroka koje su svrstali u dve grupe: -INDIVIDUALNA SVOJSTVA DELIKVENATA (nasledna i stecena) i -FIZICKE, DRUŠTVENE, GEOGRAFSKEI EKONOMSKE OKOLNOSTI I USLOVI Urodene sklonosti i naklonosti, prema ovim shvatanjima, nisu osnovni uzrok zlocina, vec društveneokolnosti koje zajednicki deluju, ali imaju i poseban uticaj. U vezi sa tim zavisno od njihove dominacije i uticaja kriminaliteta dele se na AKUTNI I HRONICNI. AKUTNI KRIMINALITET se smatra posledicom delovanja spoljnih cinilaca, a HRONICNI dominantnim uticajem licnih svojstava.Iz nemacke sociološke škole proistekla je poznata klasifikacija delikvenata prema kriterijumima LISTA-nemackog profesora krivicnog prava. List
polazeci od dvojne podele kriminaliteta I kriminalce deli na KRIVCE IZ NAVIKE i SLUCAJNE KRIVCE. Krivce iz navike nazivao je i hronicnim krivcima i krivcima po tendenciji i to su bile one osobe kod kojih postoji urodena sklonost ili stecene dispozicije ka kriminalnom ponašanju. Tu on razlikujepopravljive i nepopravljive krivce, a najtežim tipom je smatrao profesionalne kriminalce. SLUCAJNI KRIVCI su delikventi koji su nastali pod uticajem spoljnih socijalnih cinilaca i uslova. Oni se po psihofizickim osobi nama ne razlikuju od nedelinkvenata, ali im je ponašanje uslovljeno jakim uticajima spoljnih uslova i povoda. Suštinski znacaj ove škole je što je kriminološka saznanja da je krivicno djelo produkt subjektivnog,socijalnog i fizickog faktora iskoristila za formiranje odgovarajucih stavova u kriminalnoj politici ikrivicnopravnim normama, kao relativno autonomnoj teorijskoj koncepciji. 14. ŠKOLA DRUŠTVENE ODBRANE Škola društvene odbrane, prvenstveno kao društveni pokret, nastala je nakon II svetskog rata. Ona jetežila socijalizaciji I humanizaciji krivicnog prava. Ideje ovog pokreta zacete su u Ðenovi (Italiji)1945. god. osnivanjem Centra za izucavanje ideja društvene odbrane. 1949 god. pokret je prerastao u Medunarodno udruženje društvene odbrane. Osnovni sadržaji u idejama predstavnika pokreta (Filipe Gramatika i Mark Ancel) motivisani su u humanijem odnosu prema osudenim licima i mjerama resocijalizacije, a radi njihove brže isigurnije reintegracije u društvo. Pokret odbacuje ranije teorijske pristupe biološke, psihološke isociološke osnove klasifikacije delinkvenata. U njemu egzistiraju dva gledišta reformi kaznene politike: - Jedno zasnovano na ideji klasifikacije i kategorizacije delinkvenata sa ciljem praveresocijalizacije i primjene kaznenih mjera -Drugo, ekstremno gledište koje preferira na ukidanje kaznenog zakonodavstva i uvodenje psihijatrijskih, psiholoških, socijalnih i dr. mjera suzbijanja delinkvencije. S razvojem krivicnopravne i kriminološke nauke krajem 19-og veka u teoriji je sve prisutnijaorijentacija na prevaspitavanju kao osnovnoj svrsi i resocijalizaciji kao cilju kažnjavanjaprestupnika. Prevazilaženjem shvatanja klasicne misli o zlocinu i kazni, kao objektivnimelementima preokupacije nauke, pocinje polako da prodire, a zatim i da dominira ideja osubjektivnoj strani problema odnosno o krivcu koga kazna, posebno kazna lišenja slobode, treba daresocijalizuje tokom njenog izvršenja. Dotadašnja penološka praksa je pokazala da represivnafunkcija kazne nije doprinela opadanju stope kriminaliteta. 15. KRIMINOLOŠKE METODE –metodi kriminologije U proucavanju kriminaliteta kriminologija se koristi naucnim metodama koje su zajednicke svim društvenim naukama, s tim što ih ona prilagodava izucavanju kriminaliteta u svim njegovim pojavnim oblicima. Kriminologija je izgradila svoje sopstvene metode: metodu izucavanjakriminaliteta kao individualnih slucajeva I metodu izucavanja kriminologije kao masovne pojave. Kriminološke metode su: metoda izucavanja individualnih slucajeva; metoda izucavanjakriminaliteta kao masovne pojave; statisticki metod. Kriminologija se bavi izucavanjem kriminaliteta koji se manifestuje istovremeno kao pojedinacna pojava i kao masovna pojava. Kao pojedinacna pojava kriminalitet je vezan za licnost izvršiocakrivicnog djela. Kriminalitet je i masovna pojava koja je povezana sa socijalnom struktorom kaocjelinom, koja izvire iz nje kao njena zakonita pojava i koja integriše u sebi na odreden nacin sve pojave pojedinacnog kriminaliteta. Zadatak kriminologije je da izucava kriminalitet i kao masovnu društvanu pojavu, da otkrije uzrokei zakonitosti njenog javljanja u datim uslovima života. S obzirom na ovakav dvostruki karakterkriminaliteta u kriminologiji se koriste dvije osnovne metode: -Meto da proucavanja individualnih slucajeva -Metoda proucavanja kriminaliteta kao masovne pojave 16. METODA IZUCAVANJA INDIVIDUALNIH SLUCAJEVA
Sastoji se u proucavanju pojedinih slucajeva delinkventnog ponašanja i pojedinih izvršilaca k. dela(“case metod”, “case study”). S obzirom na cinjenicu da polazi od konkretnih slucajevadelinkventnog ponašanja, s ciljem da se sagledaju svi njegovi elementi znacajnu ulogu ima metod analize i indukcije kao i ekipni rad i interdisciplinarni pristup. Ovo ispitivanje se najcešce vrši u kazneno-popravnim ustanovama, vaspitni ustanovama ili specijalnim klinikama. Ova metoda obuhvata sve elemente proucavanja licnosti delikvenata tj. sve strane u njegovom razvoju što podrazumeva geneticko proucavanje, kao i objektivne I subjektivne okolnosti i uslove koji su omogucili izvršenje njegove deli nkventne radnje. To ispitivanje treba da obuhvati sociološke, psihološke, psihijatrijske i druge relevantne cinjenice, te da omoguci ustanovljavanje jednog registra osnovnih podataka o starosti, polu, zanimanju, mjestu rada, mjestu stanovanja, porodicnom stanju I odnosima u porodici, materijalnom stanju, društveno- politickoj pripadnosti, društvenom statusu, stepenu obrazovanja, ranijem kažnjavanju itd. Ovo ispitivanje treba da prikaže osnovne crte licnostidelinkventa, pobude i motive izvršenja krivicnog djela, uslove koji su pogodovali izvršenjukrivicnog djela, okolnosti pod kojima je djelo izvršeno, podatke o žrtvi krivicnog djela i sve druge elemente koji mogu biti od znacaja za krimi nološko istraživanje.U savremenoj kriminologiji iz ove metode se razvila posebna klinicka metoda koja se sastoji uprimeni postupaka prema delinkventnom licu koji su analogni tretmanu na klinici. Tu se radi o individualnom ispitivanju licnosti delikventa koje se vrši klinickim putem, klinickom metodom. KLINICKA METODA SE SASTOJI IZ CETIRI FAZE -medicinsko-psihološko i socijalno ispitivanje; -utvrdivanje kriminološke dijagnoze; -davanje socijalne prognoze o buducem ponašanju delikvenata i -davanje predloga za penološki tretman ucinioca. Ovom metodom se ispituju sve strane licnosti delinkventa: biološka, psihološka, psihijatrijska pa I sociološka. Klinicka metoda ima za cilj otkrivanje i utvrdivanje uzrocnih faktora koji deluju nasvaki pojedinacni slucaj razlicitim dinamizmom.Tehnike prikupljanja podataka o kriminalitetu kao individualnoj pojavi su razlicite i obuhvataju: -razgovor (pored biografskih podataka o uciniocu treba da obezbijedi dobijanje podataka naosnovu kojih ce se moci saznati odnos ucinioca prema odredenim problemima, nacin proživljavanja izvjesnih perioda njegovog života, nacin doživljavanja odredenih dogadaja izživota i sl. Razgovor se može voditi na nekoliko nacina: usmjereni razgovor– odvija se po unaprijed pripremljenoj šemi i cesto se na pitanja može odgovarati sa da ili ne, neusmjereni razgovor – ne postoji unaprijed pripremljena šema i osoba se pušta da slobodno govori uzpovremeno postavljanje podpitanja, upotreba pitanja s ciljem – usmjerena na neke znacajne detalje iz života osobe koju ispitujemo a o kojima ta osoba nerado govori i mikroanamneza – kao razgovor pomocu kojeg se pokušava do detalja rasvjetliti neka faza u razvoju ispitanika. -promatranje (obuhvata zapažanje i tumacenje ponašanja neke osobe i njenih reakcija u odredenim okolnostima. Cesto se vrši u toku razgovora sa ispitanikom, ali i u sudnici, ukontaktu ispitanika sa drugim saucesnicima ili zatvorenicima i sl); - psihološku analizu k. dela i nacina njegovog izvršenja (metodološki postupak koji se zasniva na shvatanju da se unutrašnja struktura covjekove licnosti može upoznati prekonjegovih postupaka i ponašanja npr. pobude i motivi izvršenja k.d., nacin i priroda izvršenog k.d., okolnosti pod kojima je izvršeno, držan je ucinioca poslije izvršenja k.d. mogu da otkriju pojedine crte licnosti ucinioca). -psihoanalizu licnosti (vrši se pomocu raznih testova koje možemo svrstati u dvije osnovne grupe: testovi kojima se mjere odredena svojstava licnosti – testovi svojstva I testovi koji prikazuju licnost u cjelini–testovi licnosti.
U okviru testova svojstva licnosti najviše se primjenjuju testovi inteligencije kojima se mjeri sposobnost licnosti da se snade u novoj i do tada nepoznatoj životnoj situaciji. Najpoznatiji testovi licnosti su tzv. projektivni testovi pomocu kojih ispitivana osoba dajuci svoj sud i mišljenje o necemu, zapravo prikazuje svojulicnost), -analizu životnih uslova (tj. proucavanje socijalnih uslova života koju nazivamo I subjektivno – objektivna anamneza. Analiza socijalnih uslova života treba da obuhvati proucavanje životnog istorijata licnosti, proucavanje objektivnih i subjektivnih uslova života, kao i reagovanje licnosti na te uslove). Upotrebom navedenih tehnika istraživanja postiže se svestrano proucavanje licnosti sa svihaspekata. Tako objedinjena i sinteticka ocjena licnosti koju su obavili strucnjaci iz raznih oblasti, zove se KRIMINOLOŠKA EKSPERTIZA. 17. METODA IZUCAVANJA KRIMINALITETA KAO MASOVNE POJAVE Metoda izucavanja kriminaliteta kao masovne pojave nastaje nakon proucavanja kriminaliteta kao pojedinacne pojave, sledi druga faza - proucavanje kriminaliteta kao masovne pojave. Ovo izucavanje kriminaliteta koristi se prvenstveno za naucno -istraživacki rad, posebno za otkrivanje uzroka kriminaliteta, obima, strukture i kretanja kriminaliteta. Postupak proucavanja kriminaliteta kao masovne pojave ostvaruje se kroz nekoliko faza: - odredivanje predmeta i cilja istraživanja, -postavljanje hipoteza, -prikupljanje podataka, -analiza I -sinteza (zakljucci). Odredivanje predmeta i cilja istraživanja pretpostavlja tacno odredivanje pojave koja ce se proucavati i onoga šta se želi postici proucavanjem date pojave. Postavljanje hipoteze je utvrdivanje polaznih pretpostavki istraživanja. Npr. predmet istraživanja je kretanje kriminaliteta na odredenom podrucju. Hipoteza je da je došlo do povecanja kriminaliteta u posmatranom periodu u odnosu na raniji period. Istraživanje treba da potvrdi ili da osporipostavljenu hipotezu. NAJZNACAJNIJA FAZA U IZUCAVANJU KRIMINALITETA JE PRIKUPLJANJEPODATAKA. U ovoj fazi primenjuju se razlicite tehnike istraživanja: -posmatranje -eksperiment, -uporedivanje -ispitivanje Posmatranje je takav istraživacki postupak kojim se prikupljaju cinjenice o stvarnom stanju i toku izvršenja krivicnog djela. Može biti neposredno i posredno. Neposrednim posmatranjem prikupljaju se cinjenice o svim znacajnim elementima izvršenih krivicnih djela koji se mogu odnositi na spoljno podrucje zbivanja npr. vrijeme i mjesto izvršenja djela, povod izvršenja, podatke o žrtvi, sredstva izvršenja, saucesništvo, i dr. ili na licnost delinkventa npr. karakterne crte, temperament, motiv, pobude, obrazovanje, podaci o porodici itd. Ono se naziva i posmatranje sa ucestvovanjem jer posmatrac fakticki ucestvuje u posmatranoj pojavi. Poznati su slucajevi neposrednog posmatranja maloljetnickih bandi. Posredno posmatranje se vrši tako što se podaci prikupljaju iz kaznenih evidencija, sudskih dosijea, dnevne štampe, dnevnika, autobiografija i memoara kriminalca. Najtacniji podaci se dobijaju iz zvanicnih evidencija. Eksperiment je vrsta posebno posmatranja koje se vrši na osnovu vještackog izazivanja pojave. Upotrebljava se u peneološkoj oblasti u procesu resocijalizacije i readaptacije osudenih lica ukazneno popravnim ustanovama i vaspitnim ustanovama.
Uporedivanje je slicno eksperimentu jer se njime vrši uporedivanje razlicitih pojava delinkventnog ponašanja s obzirom na geografska podrucja, vremenske razmake, objekte napada, grupe i vrstekrivicnih djela. Jedan od oblika uporedivanje koji se narocito koriste u kriminološkim istraživanjima jeste korištenje kontrolnih grupa. Sastoji se u tome što se pored delinkventne grupe koja se želi proucavati formira i grupa nedelinkvenata tj. kontrolna grupa, a zatim se posmatranjem iuporedivanjem ovih dvija grupa utvrduju razlike izmedu delinkvenata i nedelinkvenata, odredenasvojstva delinkvenata, uticaj uzroka na vršenje krivicnih djela itd. Prilikom formiranja grupa mora se voditi racuna da pripadnici obe grupe imaju slicne sociološke i biopsihološke karakteristike, tj. da poticu iz iste socijalne sredine, da imaju ista ili slicna fizicka i psihicka svojstva, uzrast,obrazovanje. Ispitivanje je takva tehnika istraživanja kojom se prikupljanje cinjenica o posmatranoj pojavi vrši putem intervjuisanja koje može biti usmeno i pismeno. Usmeni intervju se sprovodi u formi slobodnog razgovora a pismeni intervju se vrši pomocu upitnika ili ankete. Po slednja faza ispitivanja kriminaliteta je sredivanje podataka, njihova analiza i izvlacenjezakljucaka. Time se utvrduje da li je postavljena hipoteza potvrdena ili ne, a na osnovu zakljucakase obicno formulišu odredeni prijedlozi i preporuke za smanjenje ili uklanjanje ispitivane pojave.
18. STATISTICKI METOD U IZUCAVANU KRIMINALITETA STATISTICKI METOD koristi se u proucavanju kriminaliteta kao masovne pojave. Primenom razlicitih statickih metoda predvidaju se tendencije: opadanje, stagnacija, porast pojedinih oblika I vrsta delinkvencije u odredenom periodu. Statisticka evidencija kriminaliteta predstavlja zbir podataka o kriminalitetu koju vode odredeni državni organi. Evidenciju statistickih metoda vode organi unutrašnjih poslova, javna tužilaštva i sudovi. To bi znacilo da postoji statistika kriminaliteta organa unutrašnjih poslova, javnih tužilaštva i sudova. Statistika unutrašnjih poslova sadrži podatke o svim podnetim prijavama i svim krivicnim delimaza koja se na bilo koji nacin sazna. Nedostatak ove statistike je u tome što sva prijavljena ponašanje ne moraju imati karakter krivicnih djela tako da se za neka nikada ne pokrene krivicni postupak, a sdruge strane ova statistika ne obuhvata krivicna djela po privatnoj tužbi. Statistika javnih tužilaštava sadrži podatke o svim k. delima za kojim je pokrenut postupak. Medutim ni ova ova evidencija ne daje tacne podatke jer se pojedini sudski postupci završeodbijajucom ili oslobadajucom presudom. Sudska statistika obuhvata sva krivicna dela ciji izvršioci su osudeni. Sudska statistika se uzima kao osnov pracenja kretanja kriminaliteta i za kriminološka istraživanja. Nijedna od navedenih statistika kriminaliteta nam ne daje apsolutno tacne i pouzdane podatke o broju izvršenih k. dela i njihovih izvršilaca. Pored toga odredeni broj k. dela ostaje nepoznat. To su krivicna djela koja nisu otkrivena ili je ucinilac nepoznat. Taj obim kriminaliteta koji ostaje nepoznat u kriminološkoj literaturi naziva se “ tamna brojka kriminaliteta”. Tamna brojka se tacno ne može utvrditi, ona se može samo pretpostaviti. Tamna brojka kriminaliteta sadrži 3 grupe krivicnih djela: savršene zlocine (veoma ih je teško otkriti jer su izvršena pod povoljnijim uslovima, veoma spretno i bez vi dljivih tragova), poznata djela koja ne daju povoda za vodenje krivicnog postupka (javljaju se uglavnom u selima gdje ih pokriva seoska solidarnost pa ih je teško sudski dokazati što cesto dovodi do odustajanja od njihovog gonjenja) i djela tzv. bjelog oko vratnika (kriminalitet imucnih slojeva društva koji se kriju iza finansijske i politicke moci). Pored tamne brojke kriminaliteta postoji I brojka pretjerivanja kriminaliteta koja se odnosi na one aktivnosti koje se prikazuju kao krivicna djela a to u stvar
i nisu. Prilikom izucavanja kriminaliteta kao masovne pojave upotrebljavaju se razne statisticke metodakao što su zakon vjerovatnoce, srednja vrijednost, metoda korelacija, metoda uzoraka i sl. Ove metode služe za prikupljanje podataka i njihovu obradu, a ne za naucno objašnjenje kriminaliteta. Statisticki metod se može koristiti samo kao pomocni metod u proucavanju kriminaliteta kao masovne pojave, a nikako kao jedini i iskljucivi metod. 19. TEORIJE U KRIMINOLOGIJI (pojam, vrste, naucni i prakticni znacaj) Naucna misao se još pre nego što je kriminologija ustanovljena kao posebna nauka, interesovala da objasni zašto se neki ljudi vladaju asocijalno, zašto se neko ponašanje smatra kriminalnim, a drugo ne. Kroz istoriju se pokušavalo kroz razne škole tumaciti kriminalno ponašanje licnosti uopšte I kriminaliteta kao pojava. Razliciti pristupi u istraživanjima, tumacenju i teorijskoj zasnovanosti uizucavanju pojava kriminaliteta i kriminalnog ponašanja licnosti uopšte- doveli su do razlicitih pravaca i teorija: biološke teorije, psihološke teorije, psihopatološki pristupi i sociološke teorije. U biološke teorije spadaju: FRENOLOŠKA TEORIJA; TEORIJA NASLEÐA; BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI; HROMOZOMSKA TEORIJA; ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA I RASNA TEORIJA. PSIHOLOŠKE TEORIJE: psihoanaliticka shvatanja; teorija inteligencije, teorija neprilagodenosti, frustraciona teorija i bihevioristicka teorija. PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPI - Na osnovu saznanja da medu delinkventima postoji i odredeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremeceni Nicef or je izneo tezu o kriminalitetu kaopsihopatološkoj pojavi, a slicna mišljenja imali su i drugi kriminolozi (Despin, Pinel, Zilboord, Esquirol) koji su razvili i poseban pristup –teoriju o zlocinu ciji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca. Suština ovih pristupa je da se devijantno ponašanje tumaci raznim oblicima psihopatoloških stanja licnosti. Najznacajnije SOCIOLOŠKE TEORIJE su: 1. TEORIJA SOCIJANE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA; • Teorija anatomije; •Teorija društvenih problema • Teorija socijalnog interakcizma i etikecije; • Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja; •Funkcionalizam 2.TEORIJE SOCIJANOG UCENJA •Teorije imitacije • Teorija diferencijalne asocijacije •Teorija diferencijalne identifikacije 3. KUTUROLOŠKE TEORIJE • Teorija podkultura i kontrakultura • Teorija kulturnog konflikta • Teorija društvenih grupa 4. TEORIJE KRITICKE ORIJENTACIJE 20.BIOLOŠKE TEORIJE(pojam, vrste i kriticki osvrt) Biološke teorije u kriminologiji cine naucni pravci koji shvatanja o organskom svetu i Darvinovoucenje o evoluciji vrsta analogijom primjenjuju na društvene odnose i pojave. U pitanju su teorijekoje svoju zasnovanost temelje na mišljenjima da su biološke predispozicije osnovni kriminogeni faktori. Tu se posebno ubrajaju cinioci biosomatskih procesa kao što su: urodene, nasledne, organske, fiziološke i druge biološke funkcije koje uslovljavaju delinkventno ponašanje pojedinihlica. Ovi teorijski pristupi vode porijeklo do frenoloških shvatanja i ucenja antropološke i dijelom pozitivisticke
škole, ali su vremenom imali više modaliteta, uvažavajuci osim anatomskih i drugecinioce uticaja na delinkvenciju a narocito elemente biološkog i genetskog nasljeda. U biološke teorije spadaju: FR ENOLOŠKA TEORIJA; TEORIJA NASLEÐA; BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI; HROMOZOMSKA TEORIJA; ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA I RASNA TEORIJA. KRITIKA BIOLOŠKIH TEORIJA--Ove teorije teško izdržavaju kriticke osvrte, mada se njihov doprinos nauci ne može sasvim odbaciti. 1.Lombrozova teorija se nije održala, ali je medu prvima postavila pitanje licnosti delikventa I njegovih unutrašnjih svojstava koja ga cine svjesnim ili nesvjesnim, odnosno odgovornim,manje odgovornim ili uopšte neodgovornim za postupke. 2. Savremena kriminološka misao tvrdi da biološki faktori mogu ciniti neke predispozicije,ali ne i determinacije za devijantne sklonosti. Uticaj bioloških faktora ne može se negirati,ali se ne može ni prenaglašavati bez uticaja veze socijalnih i psiholoških uslova. Empirijska istraživanja na zatvorenicima i njihova poredenja sa studentima i vojnicima pokazala su dasu degenerativne razlike medu njima neznatne. Utisak da su mentalno retardirana lica vise delinkventna od ostalih su rezultat predrasuda okoline prema njima nego njihovog stvarnogponašanja. Biološki faktori se moraju posmatrati uz socijalne i psihološke faktore, s obzirom da svi oni uticu na kriminalitet. 3.Uticaj nasljednih i rasnih osobina takode se pokazala apsurdnim i više ukazuje na socioekonomske uslove života pojedinaca, etnickih grupa i ’’rasa’’ nego na njihovu biološku predisponiranost.. 4. Hromozomske aberacije – teza da je u zatvorima više XYY muškaraca u poredenju sa XY muškarcima kroz novija istraživanja ne dokazuju da su XYY agresivniji i nasilniji od drugih.Istraživanja su pokazala da, iako su ove osobe zaista bile više naklonjene vršenju krivicnihdijela, kod njih nije bilo rijeci o nasilnickim zlocinima. Zakljuceno je da je vec i procenatovih osoba u zatvorima više rezultat nekih drugih faktora, npr. niske inteligencije, kao iposljedica socijalne reakcije koju te osobe izazivaju svojim osobinama. 5. Biološki faktori imaju znacaj samo u smislu predispozicija, a manje kao uzrocnka odlucujuceg znacaja u etiologiji devijantnosti. Oni se mogu uzeti u obzir samo u sticajusa socijalnim i psihološkim faktorima. U tom smislu veoma je važna orijentacija koju ima biološko-psihološku i biološko – sociološkuorijentaciju, a to je klinicka kriminologija, koja je cisto medicinsku orjentaciju, pored bioloških i psiholoških uticaja, dopunila I socijalnim ciniocima uticaja, ali njena osnovna slabost bila u tomešto je i dalje zadržavala objašnjenje pojave na (individualnim) klinickim slucajevima delinkvencije. Time je onemoguceno da se kriminalitet oznaci kao društveni fenomen. 21.FRENOLOŠKA TEORIJA Frenologija je nauka o lobanji na kojoj je zasnovan biološki pravac i shvatanje u nauci da se na osnovu oblika lobanje mogu odrediti duševne osobine i sposobnosti nekog coveka. Frenološke teze u kriminologiji pojavile su se pocetkom 19-og veka. Predstavnici frenološke škole su: becki lekar GAL i švedski teolog LAVATER. Ove teorije isticu povezanost delinkventnih sklonosti i moralnih osobina licnosti sa konstitucijom lobanje. Prema ovoj teoriji suština karakternih osobina coveka je u vezi sa koštanom konstitucijom, oblikom i obimom glave koji se izražava u segmentima. Segmenataima 26 po Galu ili 35 po Lavateru. Segmentima se odreduju „više“ i „niže“ sklonosti coveka u zavisnosti od oblika glave.Prema frenološkim shvatanjima glava kod kriminalaca je kruškastog oblika ima širi vilicni deo odceonog dela
usljed dominacije nižih segmenata, dok je kod nedelinkvenata razvijeniji gornji deoglave. Na osnovu tzv. segmenta pristalice frenološke teorije su smatrale da se sa sigurnošcu mogu predvideti buduca ponašanja osobe. Frenološka teorija je dugo vremena bila popularna i priznata i uEvropi i u Americi. Tridesetih godina prošlog veka ova teorija je skoro u potpunosti osporena. Osnovna zamjerka je bila da je naucno neutemeljena pretpostavka da meko moždano tkivo može uticati na oblik i formu cvrste koštane strukture kakvu ima lobanja. Spada u biološke teorije. 22. TEORIJA NASLEÐA Pitanje odnosa nasleda i delinkvencije je klasicno pitanje kriminologije koje potice još odLombroza. Prema Lombrozu „rodeni zlocinac“ potice iz degenerisane porodice kod cijih se clanova javljaju slucajevi ludila, gluvoce, sifilisa, epilepsije i alkoholozma. U predstavnike ove teori je spada ENRIKO FERI, koji kada govori o rodenom kriminalcu i’’neizbježnoj tiraniji prirodenih sklonosti’’, biološkim faktorima pridaje bitan znacaj kod delin kvencije smatrajuci da u ponašanju licnosti postoje nasledne sklonosti. Na ovoj tezi postavio je teoriju diferencijalne dijagnoze po kojoj se sklonost sastoji u necemu specificnom što još nijeutvrdeno. Feri to objašnjava na prakticnom primeru dvojice idiota, vaspitavanih pod istim uslovima, od kojih jedan reaguje na šalu ubistvom, a drugi ne. Feri to tumaci tako da jedan od njih koji jeubica, pored idiotije ima i nasledenu zlocinacku sklonost, a drugi nema.Od svih oblika nasleda (materijalno, duhovno i genetsko), za kriminologiju je najbitnije genetsko,ono koje se ispoljava u biološkim karakteristikama definisanim u hromozomima, genima idezoksiribonukleinskom kiselinom-DNK. Ova istraživanja su sa izvesnim stepenom pouzdanosti dokazala genetsko naslede kod slucajeva mentalne retardiranosti, odnosno prisustva hromozomskeaberacije predaka i potomaka (šizofrenija i afektivni poremecaji). Na osnovu genetickih ucenjaizdiferenciran je tzv. ATAVISTICKI TIP DELINKVENTA. Kriminolozi su u drugoj polovini 19.veka teoriju nasleda priznavali kao naucno validnu, mada je u savremenim shvatanjima dosta osporavana. Pod uticajem teorija o nasledu razvijena je posebna disciplina u okviru penologije tzv. EUGENIKAciji je cilj bio sprecavanje reprodukcije u okviru populacije koja ima genetske delinkventne dispozicije putem sterilizacije. (sprecavanje radanja dece kod nasljednih bolesnika). GENETICKA SHVATANJA tumace da je kriminalno ponašanje urodena i nasledna pojava što jedokazano kroz dve vrste studija proucavanjem tzv. KRIMINALNIH PORODICA I BLIZANACA.Genetika je nauka o nasledu i naslednim osobinama koje se prenose genima koji su relativnopostojani kroz generacije potomaka. Blizanci su korišceni kao eksperimentalni subjekti dokaza genetickih svojstava, i to kao primarnihnaslednih cinilaca ne samo konstitucionalnih i bioloških vec i psihickih osobina licnosti. Istraživanja su korišcena da bi se objasnio uticaj genetickih faktora kod tzv. kriminalnih porodica, i za dokaz da je kriminalna aktivnost jednojajcanih blizanaca, zbog genetske slicnosti, u vecoj meri podudarna oddvocelijskih blizanaca ili drugih krvnih srodnika. Ova shvatanja su dovela do zakljucka oopravdanosti bioloških teorija kriminaliteta i uvodenja mjera sterilizacije kao kriminalne prevencijekod seksualnih delikvenata. Na taj nacin se teorija nasleda proveravala kroz tzv ADOPTIVNE STUDIJE, posmatranjem ponašanja dece datih na usvajanje, odnosno razlika u uticanju sredine i bioloških cinilaca. Iz ovihstudija je utvrdeno da ukoliko su oba deteta od istih roditelja, cija je biografija kriminalna, takode delinkventne orijentacije i u novoj sredini, onda postoji osnovanost teorije o biološkom kriminalnom nasledu. Istraživanja blizanaca i adoptivne studije o „podudarnosti“ bavili su se pitanjem kolika jeverovatnoca da ce pojedinac (jednojajcani blizanac) imati iste ili slicne karakteristike (inteligenciju,kriminalno ponašanje) kao njegov biološki srodnik.Drugi pristup se odnosio na shvatanje da geni, kao element hromozoma, imaju nasledne osobine, cime se objašnjava
uslovljenost hromozomskih aberacija za delinkventne osobine. Treca varijanta nastala je u okviru socioloških pristupa u tzv. Teoriji socijalnog nasleda prema kojoj starije generacije prenose u nasljede svoje osobine na mlade. Prema tim mišljenjima, roditelji susvoje probleme iz mladosti prenosili na potomstvo što se odražava na biopsihicki razvoj i ponašanje dece, jer nagomilani problemi dovode do akumulacije asocijalnosti i dispozicije delinkventnog ponasanja. 23. BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI? Biokonstitucionalna teorija I Prva znacajna teorija u okviru bioloških teorija s konstitucionalnim osnovana, proistekla je iz Lombrozove antropološke škole, koja je u pocetku potpuno ignorisala druge kriminološke cinioce,kao uzrocnike kriminaliteta, a uzimala je u obzir samo fizicki izgled delikventa. Ova teorija jedoživela ozbiljne kritike, jer istraživanja nisu pokazala ispravnost tih stavova.Predstavnici su: (Lombrozo, Di Tilio, Eksner, Grasberger)Lombrozo i drugi predstavnici su devijacije i delinkvenciju kod žena objašnjavali hormonskim poremecajima, menopauzom, poremecajima menstrualnih ciklusa i dr. Time su nastojali dokazati da žene, zbog svojih motorickih karakteristika, sklonije devijacijama od muškaraca. Prostituciju kod žena su objašnjavali njihovom zaostalošcu u evolutivnom razvoju. Iako su Lombrozova pocetna ucenja u celini osporavana, cinjenica je da su neke osnovne postavkeostale izvor za mnoga kasnija ucenja. Suština ovih bioloških pristupa svodi se na objašnjenje da licnost zlocinca, pored konstitucionalnih karakteristika, odreduju i psihološka svojstva. Smatrajuci da postoji veza izmedu fizickih i svojstava ljudi sklonih delinkvenciji, austrijski kriminolog Zelig je cak tu posebnu naucnu disciplinu nazvao kriminalna biologija. Zeling je tvrdio da je krivicno djelo ’’psihomatski živi proces’’, zlocin covjeka kao živog bica. Zeling u svojoj klasifikaciji delinkventa razlikuje: atipicne, mešovite i ciste tipove kriminalaca. Grasberger je vjerovao da je povezivanje kriminalne antropologije i kriminalne psihologije dovelodo toga d biloška teorija ima stanovište da izmedu telesnih I psihickih procesa postoji zavisnost. Mnogi drugi predstavnici ovih teorija (Eksner, Nojrojter, Delmos, Blondel, Di Tulioi dr.) su smatrali da izmedu fizickog -anatomskog izgleda i moralnih osobina coveka postoji kauzalna (uzrocna) veza (neki ljudi odredenog morfološkog oblika su skloniji devijacijama od drugih). Di Tulio– tvrdi da su ’’svi izvršioci krivicnog djela po navici, profesionalni kriminalci i kriminalci po sklonosti uvijek konstitucionalnog tipa’’. Biološki pristupi su zapaženi i u americkoj literature. HOTON (prof. na Harvardskom univerzitetu) – smatra da su biološke inferiornosti primaran uzrok zlocina. Prema njegovom mišljenju: fizicke I mentalne osobine coveka su povezane jer su fizickeosobine indicije mentaliteta i dispozicije covjeka. On smatra da je covek sklon kriminalu niže biološke pripadnosti. (visoki i mršavi predisponirani su za ubistva i pljacke, visoki i teški za prevarei krivotvorenja, mali za krade I provale, niski i teški za napade na coveka i sexualne zlocine). Teorija biokonstitucionalnih sklonosti Ovaj pravac u kriminologiji razvijen je izmedu dva svetska rata iz kriminalne biologije nemackih I austrijskih teoreticara, posebno antropološke kriminalisticke škole iz Graca, koju je vodio Adolf Lenc. Predstavnici ove teorije su: Lenc, Niceforo, Hageman, Morseli, Hoton, Lange i dr. Oni u objašnjenju delinkvencije polaze od biloške naslednosti, kao osnovnog uzrocnog faktora. Urodene sklonosti za delinkvenciju i naslede u delinkventnoj orjentaciji pripisuju se licnostima posebnih, bioloških, svojstava koja se sticu: nasledem gena i nasledjem posebnog konstitucionalnogtipa. Time ova teorija u izvjesnoj mjeri integriše postulate biokonstitucionalne teorije i teorije nasleda.
Ovaj pravac zalaže se za proucavanje naslednih sklonosti (razdražljivost, agresivnost i dr.)– kojemogu da dovedu do devijantnog ponašanja. Medutim takve sklonosti kod predaka nisu uvijek vodile u delinkvenciju. Smatra se da se ne mogu nasledem prenositi kriminala djela predaka, nego samo sklonosti koje su do njih dovele. Predstavnici ove teorije negiraju teoriju o urodenom zlocincu, ali zato smatraju da kod odredenihlicnosti– postoje urodene sklonosti ka devijantnom ponašanju.Predstavnici ovog pravca smatraju da devijantno ponašanje odreduje pored naslednih osobina i povezanost izmedu fizickog Izgleda i psihickih osobina licnosti. 24. HROMOZOMSKA TEORIJA Predstavnik ove teorije je Žan Pinatel. Hromozomska teorija je zasnovana na ucenju da postoje poremecaji u jezgru celije– hromozomima (aktivne supstance celijskog jezgra), koja sadrži gene i nosilac je naslednih osobina, a produkuju društveno abnormalno ponašanje. Ova teorija nastala je na osnovu rezultata istraživanja sprovedenog na osudenicima i govori o tomeda se medu kriminalcima znatno cešce javljaju XYY kombinacija hromozoma nego u normalnoj populaciji XY. Tako se razvila hipoteza da je višak hromozoma Y u vezi sa kriminalnim ponašanjem, narocito nasilnim. JAKOBS je 1965 god. sugerisao da muškarci sa XYY sindronom imaju veci stepen agresivnosti nego normalni muškarci XY.Prema ovoj teoriji veliki višak hromozoma Y stvara poseban konstitucionalni tip licnosti sklonih kriminalitetu, tako se kombinacije hromozoma XYY kod muškaraca I XXY kod žena –smatraju sekriminogenim. Višak Y hromozoma– podstice na odredenu vrstu krivicnih dela–sexualne delikte, svade, ubistva, a kod žena i na prostituciju. OSNOVNE POSTAVKE HROMOZOMSKE TEORIJE SU:- jedan od hiljadu muškaraca je tip hromozomske aberacije XYY;-muškarac XYY je više predisponiran kriminalnom ponašanju ili bolnici za mentalno oštecene osobe nego muškarac XY; -muškarac XYY je manje inteligentan nego muškarac XY i -pošto je više XYY muškaraca u zatvoru nego što ih je na slobodi, taj hormonalni Poremecaj je glavni krivac za agresivnost i nasilje takvih osoba. PINATEL je u vezi sa tim smatrao da je abnormalna hro mozomska kombinacija cak 50-60 puta veca kod delinkventnih nego kod nedelinkventnih grupa. Teorija o „hromozomskom ubici“ oživela je Lombrozovu teoriju i izazvala rasprave medicinskih I kriminoloških strucnjaka. Ove teze posebno su bile izražene nakon otkrica viška hromozoma kodteških i višestrukih ubica Danijela Igona u Parizu i Ricarda Speka -„cudovišta iz Cikaga“ koji je ubioosam mladih bolnicarki. 25. ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA Predstavnik ove teorije je Pande. Endokrinološka teorija predstavlja jedan od pravaca biološke teorije.Endokrinološka teorija uzroke kriminaliteta objašnjava poremecajima u funkcionisanju endokrinih (tiroidna-štitna, hipofiza, nadbubrežna i polne) žlezda. Ova shvatanja su rezultatmedicinskih istraživanja, a polaze od stava da su posledica tih poremecaja mentalni poremecajilicnosti, niska inteligencija i nagoni.Autori ove teorije (Pande, Šlap, Smit, Berman, Podolski) endokrini sistem uzimaju za osnovuuzroka delinkvencije, smatrajuci da žlezde sa unutrašnjim lucenjem bitno uticu na psihofizickirazvoj licnosti pa se u tim poremecajima mogu tumaciti svi oblici devijantnog ponašanja. Šlap i Smit smatraju da su osobe koje pate od endokrinih poremecaja tipicni urodeni zlocinci. Podolski smatra da što više pada nivo šecera u krvi to je veca tendencija u vršenju krivicnih dela. Kriticari ove teorije smatraju da poremecaj endokrinih žlezda uticu na emocionalno stanje licnosti,a veza sa kriminogenim ponašanjem je više indirektna, nego što je neposredna posledica.Ipak, poremecajem rada endokrinih žlezda objašnjavaju se sexualni delikti, jer su poremeceni nagoni i inteligencija– što dovodi do asocijalnosti i afekata.
Endokrinologija je naucna disciplina koja se bavi proucavanjem osobina i rada žlezda sa unutrašnjim lucenjem i u vezi s tim temperamenta, psihickog života i ponašanja coveka. 26. RASNA TEORIJAPredstavnici ove teorije: Lombrozo, Garofalo, Niceforo. Rasna teorija je najekstremniji vid bioloških pristupa zasnovana na pretpostavci, da je rasnosvojstvo svakog od pripadnika viših i nižih rasa urodeno I nasledeno. Ovaj teorijski pravac delinkventno ponašanje vezuje pretežno za odredenu rasnu pripadnost. Usavremenom shvatanju ovi pristupi imaju uporišta kod onih autora koji nastoje da statistickim podacima, poredenjem kriminaliteta „belih“, „žutih“ „crnih“ i ostalih dokažu rasni karakter „obojenih“. Teorija ima osnova u stavovima Lombroza, Nicefora, a posebno Garofala prema kojimasklonostka zlocinu prenosi se nasledstvom, kao i sve druge sklonosti i predispozicije. U ovimpristupima polazilo se od teze da je zlocin pojava u životu naroda.Ova teorija kroz istoriju je zloupotrebljavana za progon Jevreja, a njeni sledbenici pokušavali suda dokažu da je ovaj narod „rasno predisponiran“ za kriminalne djela falsifikovanja isprava,korupciju, lažno bankarstvo i sl. Takva orijentacija je posebno bila izražena u vreme fašizma u Nemackoj i antisemitskih pokreta u Sovjetskom Savezu od 1933 do 1945.God. 27. PSIHOLOŠKE TEORIJE (pojam,vrste i kriticki osvrt) Nastale su iz socijalne medicine kao rezultat kritike bioloških pristupa. One u prvi planobjašnjenja pojava socijalnih devijacija i delinkvencije, kao njegovog posebnog izraza,postavljaju psihološke determinante. Autori ovih teorija nalaze da su uzroci ovih pojava u raznim psihickim svojstvima i osobinama licnosti (inteligencija, motivi, stavovi, procesi mišljenja). Psihološke teorije polaze od psiholoških karakteristika koje determinišu ponašanje licnosti,dovodeci u vezu psihicke osobine i devijantnost i tu su se razvila dva globalna pravca ucenja:- jedno po kome se ponašanje licnosti može sagledavati iz psihološkog osnova, ali ne i vankonteksta uticaja socijalnih i društvenih cinilaca–integralno stanovište I -drugo koje uzima u obzir samo psihološke osnove uzrocnosti (motivaciju karakter,emocije, inteligenciju, sklonost i slicno). Time se problem društvenih pojava pokušava sagledati na individualnim slucajevima. Iz ovog drugog pristupa razvile su se sledece PSIHOLOŠKE TEORIJE: psihoanaliticka shvatanja; teorija inteligencije, teorija neprilagodenosti, frustraciona teorija i bihevioristicka teorija. KRITIKA PSIHOLOŠKIH TEORIJA Znacaj psiholoških teorija u objašnjenju uzroka, faktora i pojava socijalne devijantnosti ne može se osporiti s obzirom da dokazuju vezu izmedu licnosti i njenog ponašanja (dela). Bez obzira štomnoga od tih shvatanja idu u psihologizam, njihov doprinos u objašnjenju društvenih sukoba jeveoma visok ali, uzroci devijacija ne mogu se objasniti samo psihološkim faktorima, tj. bezuzimanja u obzir bioloških i socioloških faktora. Rot i Petini: su psihološke teorije podvrgli kritici i ukazali na pozitivne i negativne strane ovihteorija.Instin ktivisticke teorije o poreklu devijantnosti nisu ni prihvacene ni osporene zbog teškoca unjihovoj prakticnoj proverljivosti. Kritika psihoanalitickih shvatanja: - ova shvatanja su uspešno objasnila mehanizam delovanjakompleksa, funkciju podsvesti i uzroke psihickih konflikata, ali postoje i slabosti ovih shvatanja: Pre svega, to je prekompetentnost: nastojanje da ovom teorijom objasne sve oblasti ljudskog duha, kao i da objasne ponašanje odraslih osoba, iskljucivo kroz razlicite uticaje u decijem uzrastu I funkcije podsvesti. Kriticari smatraju da se ponašanje odraslih ne može izvoditi iz analogije ponašanja djece, niti se može pridavati vise znacaj tjelesnoj nego duševnoj strain licnosti. Drugi ukazuju da je
psihoanaliza spekulativna teorija, da nema elementarne veze s objašnjenjimadevijantnosti, jer negira socijalnu uslovljenost ponašanja coveka, pošto zlocin ispoljava socijalne protivrjecnosti. Umjereni kriticari, koji u cjelini ne odbacuju validnost psihoanalize, kao osnovni nedostataksmatraju pretenzije da svojim metodom objasne celinu devijantnih pojava i sve njihovefenomenološke oblike. Takode, u ovim shvatanjima nije sporno postojanje nagona, ali tu se samo naglašava njihova iracionalna strana (podsvest), ne dovodeci ih u vezu sa savešcu (superegom) kao factor uskladivanja, nekad manje, nekad više. Ukoliko bi se ove teorije prihvatile bez rezervi, onda bi to znacilo da je društvo nemocno u kontrolisanju i obuzdavanju agresije i ljudske destrukcije uopšte. Grasberger u kritickom osvrtu na: školu individualne psihologije: istice da se ne može neuspehlicnosti u procesu društvenog prilagodavanja svesti samo na uticaj sredine. Kritika frustracione teorije: Ne dovode sve frustracije do agresivnog ponašanja, vec i do drugih oblika ponašanja koja se ne mogu podvesti pod ovaj pojam. Isto tako, agresivnost se može ispoljiti ikad frustracije ne postoje. Ovoj teoriji, From zamera, da je pojam frustracije nedovoljno jasno odreden , jer se može razlicito shvatiti, cime ovu teoriju cini empirijski neodrživom. Kritika teorije inteligencije: inteligencija i obrazovanje mogu u nekim Slucajevima uticati Na asocijalno ponašanje, ali sami po sebi ne mogu se smatrati devijantnim. Cinjenica da je najveci broj devijantnih licnosti ispodprosjecnog obrazovanja, ali to još nije dokaz determinacije, jer se obrazovanost može pojaviti kao posredni cinilac i posljedica nekog drugog neposrednijeg izvora. Inteligencija i obrazovanost se ne mogu poistovjecivati. Takode,Nije dokazano da su delinkventi manje obrazovani i nižeg nivoa inteligencije u odnosu nanedelinkventnu populaciju, a tamo gdje su i iskazane neke razlige pitanje je šta je tome posljedica:stvarno stanje ili su inteligentniji vještiji u prikrivanju delinkventne sklonosti. 28.PSIHOANALITICKA SHVATANJA – TEORIJA Psihoanaliza je pravac u psihologiji koji se bavi izucavanjem nesvestih, podsvesnih i svesnih psihickih sadržaja. Ovaj pravac je zasnovao Frojd po kome je ponašanje coveka uslovljeno odredenim stepenima psihoseksualnog razvoja i instikata. Predstavnici – Frojd, Adler, Jung,Fridlender, Korn, Mak-Korkli Psihoanaliticka shvatanja za polaznu osnovu imaju objašnjenja devijantnosti psihickim stanjem licnosti u sferi nesvesnog, odnosno podsvesnog, pre svega potisnute seksualne sile i impulsa. Ova shvatanja polaze od teze da sve što se odvija u životu i snovima coveka,nastaje iz podsvesti, odnosno posledica je dogadaja u ranom detinjstvu, a koje su u neposrednoj vezi sa razvojem seksualnosti u najopštijem smislu. Na osnovama psihoanalitickih shvatanja razvijen je poseban pravac kriminalne psihologije koji sklonost coveka ka destrukciji, agresiji i nasilju objašnjavaju instinktima , narocito instinktom smrti (tanatos). Etore Patini psihoanalizu tretira kao „nauku o podsvesti“, a podsvest definiše kao stanje u kome je citava svest o trenutnoj situaciji svedena na opšte zapažanje iskustava u kome (opažanju) nijeidentifikovan objekt (iskustva). Ovakvo stanje naziva se i „ pomracena svest“. Prema psihoanaliticarima delikt je proizvod, odnosno posledica potisnute želje u podsvesti. U podsvesti se sukobljavaju prikriveni motivi i želje i tu proizvode unutrašnje sukobe. Ti unutrašnji sukobi se rešavaju potiskivanjem motiva i želja.. Za razliku od drugih pravaca koji prihvatajupostojanje i nehatnog delikta, prema psihoanaliticarima nema nehatnog delikta, nema Niceg slucajnog, nehatnog i nenamernog, vec je namera potisnuta u podsvesti. Na ovim postavkama izgradeni su i stavovi o povezanosti i kauzalitetu nagona i devijacija (posebnokod Friedlandera), gde se
faktori kriminaliteta tumace poremecajima odnosa funkcionalnihkomponenti cove kovog života: IDA, EGA i SUPEREGA. Prema ovim shvatanjima poremecaji nastaju po 3 osnova: uticajem antidruštvenog karaktera pod uticajem konstitucije licnosti i sredine; poremecajima organske prirode, kao posledicom nervnih oštecenja i toksicnosti I psihoticnih poremecaja EGA, usled cega licnost nije u stanju da razlikuje stvarnost od fikcije. ID predstavlja nesvesni deo psihicke strukture i cini deo nagonskog bica licnosti. Njegova psihicka energija ili ono što Frojd naziva libidom, instinktivisticka je, teži za uživanjem I zadovoljavanjem prvenstveno bioloških potreba i motiva.EGO –razum, svest, je najaktivniji deo strukture licnosti koji se odražava kao mišljenje, percepcija,govor, ucenje, memorija, rasudivanje, motorika, akcija I vreme. SUPEREGO –savest je deo psihickih funkcija koje se odnose na moralne zahteve, norme društva isocijalne motive. Superego je kljucna komponenta psihicke strukture za razumevanje moralnog ponašanja i reguliše ponašanje licnosti da ne izvrši ili ne planira k.delo, a ukoliko to ipak uradi strogo ga kažnjava prekorima sredine i osecajem krivice. ID, EGO i SUPEREGO nisu strogoodeljeni jedan od drugog, oni su u dinamickom odnosu. Korn i Mak Korkli: delinkvenciju objašnjavaju tako što se kod deteta prvo razviju biološki nagoni preko ID-a (dete uocava predmete oko sebe i pod uticajem nagona pokušava da ih prisvoji),a kasnije kada za to budu kažnjavani (funkcija SUPEREGA) oni shvataju ili ne shvataju znacaj svojih postupaka funkcija EGA. Time se dominacijom ID-a i nerazvijenošcu funkcija EGA iSUPEREGA, tumaci delinkventno ponašanje licnosti. TIPOLOGIJA DELINKVENCIJE: Neki psihoanaliticari –Aleksander i Staub, razlikuju: zamišljeni (imaginarni) kriminalitet koji se ispoljava u vidu pretnji I efektivni kriminalitet koji može biti hronicni i akcidentni . Hronicni kriminalitet je posledica delovanja.-organskih kriminalaca koji su neuracunljiva lica-imbecili, duševno bolesni, narkomani; -normalnih kriminalaca sa kriminalnim superegom –telesno i mentalno su zdravi, ali su samoralnim shvatanjima u sukobu sa društvenim shvatanjima; - nerazvijenih, zaostalih kriminalaca (imaju atavisticki ego, a nerazvijen Superego) i -Kriminalaca nesvesnih svojih postupaka-neurotici. Akcidentni kriminalitet podrazumeva dela koja su izvršena nehatno, u afektu ili u legitimnojsamoodbrani. Psihoanaliticar Adler kroz koncept individualne psihologije pri objašnjenju pojave devijantnosti pridaje poseban znacaj kompleksu inferiornosti, a Jung Edipovom kompleksu -skup ljubavnih I neprijateljskih osecanja koje svako dete oseca prema roditeljima. Prema Adleru „covek je pri rodenju neispisani list papira“ , a šta ce biti u buducnosti odreduje mu sudbina. Ukoliko mu ona uskrati želje kod njega ce se razviti kompleks i inferiornosti i neuspjeha usocijalizaciji. Škola individualne psihologije delinkventnost pripisuje kompleksima inferiornosti-manje vrednosti, od kojih pate odredene licnosti, a razvija se na bazi organskih slabosti. To se u društvenoj sredini na individuu ispoljava tko što ga sredina odbacije. Da bi prevladao kompleks covjek se mora sukobiti sa sredinom i prekršiti društvenu normui tako postaje devijantna licnost. 29. TEORIJA INTELIGENCIJE U psihološkim teorijama postoji pristup koji uzroke delin kvencije dovodi u vezu sa psihickim svojstvima niske inteligencije, maloumnosti .(prva varijanta) Predstavnici ove teorije smatraju da
deficitarnost inteligencije dovodi do neshvatanja znacaja društvenih normi od strane licnosti, a samim tim i odsustva odgovornosti za njihovo poštovanje i pridržavanje. Istraživanja koja su se u pocetku bavila odnosom inteligencije i kriminaliteta nazivana su tzv. „pedigre“ studijama. Pomocu njih su se vršila geneticka izucavanja porodicnog stabla kriminalaca kako bi se utvr dilo ima li osnova u porodicnom poreklu predaka sa niskim koeficijentom inteligencije-IQ. To se posebno odnosi na radove Dodaglea i Goddarda. Druga varijanta ove teorije (Ferguson, Burt, Bagot) devijantnost dovodi u vezu sa niskomobrazovnom strukturom, a pri tom se ovaj faktor uzima kao posledica niske inteligencije, a ne kao odraz socijalnih uslova i mogucnosti obrazovanja. Oba pristupa pokušavaju da dokažu da kod devijantnih licnosti preovladavaju osobe ispodprosjecne inteligencije i nivoa obrazovanja,Što ima za posljedicu neshvatanje društvenih vrijednosti i odgovornost za vlastite postupke.Pojedini predstavnici ove teorije (Vilson i Hernštajn) smatraju da niska inteligencija i kriminalna orjentacija imaju nešto zajednicko, ali da to ne znaci da je niska inteligencija uzrok kriminala, bez obzira na to što analize mnogih studija na osudenicima ukazuju da je njihova inteligencija ispod prosecne inteligencije ne delinkventne populacije. Ovi autori smatraju da visoka inteligencija obezbeduje neku vr stu zaštite od „upadanja“ u kriminalnu zonu za osobe koje su inace pod rizikom –na primer oni koji su rasli u rasturenim domovima ili su imali roditelje kriminalace. Kritike teorije: -inteligencija nije sama po sebi faktor delinkvencije, vec se mora posmatrati usticaju sa drugim socijalnim I psihološkim faktorima. 30.TEORIJA NEPRILAGOÐENOSTI i FRUSTRACIONA TEORIJA Teorija neprilagodenosti - Predstavnici: Pejdž, Frojd, Di Tulio. Neka psihološka shvatanja delinkventno ponašanje tumace faktorima Nemogucnosti prilagodavanja licnosti u realnim socijalnim uslovima, raskorakom izmedu ciljeva pojedinaca i interesa zajednice. Neprilagodenost kao uzrok devijantnosti tumaci se na razlicite nacine. Di Tulio misli da se neprilagodenost nalazi u oblasti osjecanja , Pejdž smatra da je uzroke kriminaliteta najbolje tražiti u prilagodavanju individue na njenu okolinu. Frojd smatra da se kriminalitet javlja upravo zbog toga što pojedinci kod kojih postoje instiktivne kriminalne tendencije neuspevaju da se prilagode društvu, jer im nedostaje vaspitanje za to. Frojd polazi od pretpostavke da svaki covek ima kriminogene dispozicije, a one dolaze do izražaja samo kod pojedinaca kojinisu u stanju da se prilagode društvenim normama. Neki psiholozi poput Dalarda i Mulera kriminalne dispozicije coveka objašnjavaju posledicama trajnog delovanja frustracionih cinilaca na licnost u njenom razvoju. Dalard i saradnici su1939. god. ovom teorijom objašnjavali devijantno ponašanje i ljudsku agresivnost, smatrajuci da usljed frustracija kod licnosti dolazi do razocarenja, emocionalnih promena i poremecaja u psihickim funkcijamakoje se manifestuju u destruktivnim agresijama (u takvim stanjima licnost bezosecanja krivice za svoje postupke na neracionalan nacin uklanja prepreke radi ostvarenja svojihželja i ciljeva). Heli smatra da je uzrok kriminalnog ponašanja coveka u frustracijama nastalim uslednezadovoljenih potreba u ranoj fazi detinjstva. Frustraciona teorija polazi od stanovišta, da je pojacana agresivnost reakcija na sve što sprecava zadovoljenje motiva. Predstavnici ovih teorija smatraju da se teži oblici devijantnostidelinkvencijamogu dovesti u direktnu vezu sa uzrocima frustracionih stanja, niskim pragom frustracionetolerancije. Oni navode da frustracije mogu nastati: usled delovanja socijalnih faktora (ekonomskistatus, regionalni raspored) ili licnih svojstava(invaliditet, obrazovanje, fizicki izgled i slicno).Prema poznatoj teoriji traženja žrtve(Dalard 1939) uzrok agresivnosti je u preprekamaostvarenja željenog cilja. Usljed nemogucnosti zadovoljenja motiva, izazvana gomilanjem frustracija, agresija se usmjerava ka najpristupa cnijim ciljevima, objektima koji ne moraju biti stvarni izvor frustracije. Odbrambeni sistem frustrirane osobe je u disfunkciji i sa socijalnom sredinom. Na osnovama frustracione teorije postoje pokušaji da se objasni i kriminalitet nižih
slojevadruštva, kao kompenzaciona reakcija na socijalni status, kao i pojave huliganstva i vandalizma.(Frustracija– je potištenost zbog prepreke, ometanja u ostvarivanju želje. To je složeno psihicko stanje nastalo usled nemogucnosti da se zadovolje aktuelni motivi, usled cega mogu nastupiti posledice razdražljivosti, netrpeljivosti i agresije. Frustraciona tolerancija je prag maksimalne izdržljivosti frustracija bez poremecaja ponašanja.Ona odražava sposobnost licnosti da ne podlegne emocijama i nagonu i da održi prethodno razvijeno ponašanje. Osobe koja ne posjeduju dovoljan stepen frustracione tolerancije sklonije su od ostalih prekršajima i krivicnim dijelima u afektu) 31. BIHEVIORISTICKA SHVATANJA -TEORIJA Predstavnici: Bardžes, Bandura. Ove teorije delinkvenciju tumace kao steceni, nauceni oblik ponašanja, a kao osnovni uzrocnik ljudske destrukcije uzimaju društvene faktore. Licnost reaguje u zavisnosti od toga na koji nacin reagovanja je naucena. Delinkventno ponašanje objašnjava se uzrocima stecenih navika ponašanja kroz ucenje po modelu. Posmatrajuci delinkventno ponašanje modela licnost može takvo ponašanje potpuno da usvoji, iako mu je do tada bilo strano. Biheviorizam sve vrste ponašanja izvodi iz ucenja, pa i emocionalna stanja, sa orijentacijom da je svako ponašanje moguce menjati vaspitanjem. Ovaj pravac se ponegdje u literaturi tretira I teorijom socijalnog ucenja. Pristup je zasnovan na Burdžersovoj verziji shvatanja pojma socijalnog ucenja, zakonu imitacije i radovima o agresiji Bandure, po kome je delinkventno ponašanje uzrokovano kao i svako drugo posredstvom tzv. Modelovanja tj.opservacionog ucenja. Prema ovoj teoriji svako ponašanje ukljucujuci I kriminalno, je nauceno. Prema njima, ucenje se stice na više nacina, kroz porodicu, preko medija,ucešcem u subkulturnim grupama i sl. Ukoliko su takve grupe delinkventno orijentisane one ce po modelu socijalnog ucenja imati uticaj i na ponašanje osobe koja prije toga nije imala delinkventne sklonosti. Teorija je veoma bliska sociološkim teorijama diferencijalne asocijacije i diferencijalne identifikacije. U novije vreme našla je mesto u radovima Ejkersa. Prema Ejkersu ucenje je naziv za situaciju u kojoj je ponašanjeuslovljeno podržavanjem, kažnjavanjem ili uocavanjem posljedica koje su nastale za drugoga. Znacaj ucenja je u tome što se podržavanjem povecava ucestalost ponašanja, a kažnjavanjem smanjuje. Kriminalno ponašanje je rezultat odnosa izmedu uspeha u kriminalnoj karijeri i uspešnosti kažnjavanja.Biheviorizam je pravac u psihologiji koji je zasnovao americki psiholog Votson, on je proucavao psihicke procese na osnovu objektivnog ponašanja ljudi , s orijentacijom na fiziološke aspekteproblema psiholoških procesa. 32. PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPI Osnovni pristupi uzrocnosti devijantno ponašanje objašnjavanju raznim oblicima psihopatoloških obolenja licnosti (bolesti i poremecaj psihe, trajna i privremena duševna obolenja, duševni poremecaj i zaostali duševni razvoj), tj. raznim oblicima duševne poremecenosti (težim I lakšim). Na osnovu saznanja da medu delinkventima postoji i odredeni proce nat onih koji su duševno bolesni i poremeceni Nicefor je izneo tezu o kriminalitetu kao psihopatološkoj pojavi, a slicna mišljenja imali su i drugi kriminolozi (Despin, Pinel, Zilboord, Esquirol) koji su razvili i poseban pristup – teoriju o zlocinu ciji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca. Suština ovih pristupa je da se devijantno ponašanje tumaci raznim oblicima psihopatoloških stanja licnosti Pojam duševne poremecenosti –se razlicito tumaci:
a)psihijatrijsko shvatanje – to je odstupanje od stanja normalnosti u mentalnom zdravlju licnosti. b) sociološko shvatanje –ovaj pojam svode na asocijalno i devijantno, za razliku od prosjecnog inormalnog društvenog ponašanja na šta bitno uticu socijalni,a ne unutrašnji cinioci licnosti. Pojam društvene poremecenosti pokušavaju da definišu i odrede i sociolozi i psiholozi. Svi onipolaze od jednog kriterijuma ’’odstupanje od normalnog ’’ ali s razlicitih polazišta, zavisno od discipline koja problem posmatra. Kriterijum normalnosti je ujedno i pokazatelj poremecenosti. Vecina teoreticara psihopatološke orijentacije kriminalitet tumaci– poremecajem nervnog sistema. Smatraju da je covekov karakter je uslovljen sklopom nervnog sistema. Zavisno od toga, postoje Licnosti sporijeg i intenzivnijeg oblika ispoljavanja emocija I temperamenta – pri cemu su ovi drugiskloniji devijacijamaT. Šef psihicke poremecaje odreduje kao reakciju licnosti na društveno etiketiranje devijacija. T.Sas poznati antipsihijatar u teoriju je ušao s tezom da duševni poremecaji u stvari i ne postoje. Fars i Danham su smatrali da se psihopatološki poremecaji javljaju kao posledica visokog stepena socijalne izolacije I dezorganizacije. Holingshed i Redlih razmatraju taj problem iskljucivo kroz uzroke migracija u siromašn imdijelovima grada i sl.Veza psihopatoloških faktora s nekim oblicima kriminaliteta nije sporna . Psihicki poremecenelicnosti zavisno od stepene poremecenosti, mogu ispoljavati devijantne sklonosti od najblažih do najtežih oblika kriminaliteta. Drugo je pitanje njihove uracunljivosti odgovornosti psihicki poremecenih licnosti za ucinjene delikte zbog ponašanja koje je razlicito od psihicki normalnihlicnosti. Dipre prihvatajuci neke postavke iz ovih pristupa razvio je posebnu biokonstitucionalnu teoriju kojaima za osnovu psihopatološku determinaciju. Opisao je anomalije koje se manifestuju u viduekscesa, atrofije, inverzija i devijacija, 3 vrste instinkta:1. instinkt konzervacije– ovaj instinkt se javlja u 3 oblika: a)instinkt hranjenja- može biti trojak: atrofiran (smanjen - odsustvo apetita),hipertrofiran (ojacan – proždrljivost ili deviliran (toksikomanija). b) instinkt vlasništva–takode može biti atrofiran, hipertrofiran i deviliran (licnost je istrošena, gramziva ili škrta). c) Instinkt razvoja– pojavljuje se samo u obliku hipertrofije (narcisoidnost,samohvalisanje, izmišljanje i bežanje u bolest). 2.instinkt reprodukcije– (sexualni instinkt) – manifestuje se u obliku atrofije (frigidnost,impotentnost) ili hipertrofije (sexualne nastranosti, nema osecaja za porodicni život). 3. instinkt asocijacije– pojavljuje se u 2 oblika: a)instinkt simpatije-licnost je egoisticna i bezosecajna, b)instinkt imitacije–licnost je agresivna i mitoman–a to dovodi do teškog izopacenja karaktera. Ovakav tip licnosti smatra se tzv.“konstitucionalnim pokvarenjakom“,koji je zarazan za okolinu, nepopravljiv, neizleciv i potpuno neprilagodljiv društvu. Znacaj psihopatoloških pristupa: -ukazuju na cinjenicu da se jedan deo populacije ponaša devijantno zbog mentalnih poremecaja. Kritika psihopatoloških pristupa: -medu kriminalcima sene nalazi procentualno ništa vise duševno poremecenih licnost–nego medu ostalim gradanima. Mentalni poremecaji nisu jedini faktor kriminaliteta, vec se moraju posmatrati u sklopu sa ostalim faktorima.Psihopatološki faktori uz ostale uzroke mogu imati znacaj kriminogenog obeležja u odredenim pojedinacnim slucajevima. Posebno posmatran taj faktor ne može naucno validno objašnjavati kriminogene pojave i licnost.
33.SOCIOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kriticki osvrt) Sociološke teorije predstavljaju naucna shvatanja koja pojave i dogadaje izucavaju i tumace sa pozicija determinacije društvenih i uže socijalnih faktora. Ovakva misao o delinkvenciji nastala je iz kritickih postavki prema antropološkim, biološkim i psihološkim shvatanjima. Biološke i psihološke teorije u proucavanju socijalnih devijacija polaze sa aspekta licnostidelinkventa. Medutim takvi pristupi se smatraju jednostranim, nepotpunim i nedovoljno naucnoutemeljenim, što je nastojala da prevazide sociološka misao o devijacijama koja uz licnost posmatra i društvene uzroke koji je formiraju kao takvu, kao i uticaj licnosti na društvene odnose , ekonomske socijalne i druge determinante. Medutim ni ove teorije nisu imune od zastranjivanja, posebno kada pokušavaju da prekosocija lnog statusa objasne specificnosti psihickih poremecaja i dovode ih u uzrocnu vezuiskljucivo sa elementima uslova i nacina života. Takva orjentacija u nauci se definiše kao determinantni sociologizam. Najznacajnije sociološke teorije su: 1.TEORIJA SOCIJANE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA;• Teorija anatomije; •Teorija društvenih problema •Teorija socijalnog interakcizma i etikecije; •Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja; •Funkcionalizam 2.TEORIJE SOCIJANOG UCENJA •Teorije imitacije •Teorija diferencijalne asocijacije • Teorija difirencijalne identifikacije 3. KUTUROLOŠKE TEORIJE •Teorija podkultura i kontrakultura • Teorija kulturnog konflikta •Teorija društvenih grupa 4. TEORIJE KRITICKE ORIJENTACIJE Kritika i Doprinos socioloških teorija: Sociološke teorije su dale znacajan doprinos shvatanju uzroka i razumijevanju pojava devijantnogponašanja. One ukazuju na važnost socijalne sredine i pojedinih njenih elemenata. U nauku uvodeshvatanje da je devijantnost društvena pojava, a ne zbir individualnih, bioloških, psiholoških I patoloških svojstava licnosti. Medutim – ove teorije devijantnost posmatraju vrlo usko (kao društvenu pojavu), ne unoseci dovoljno drugih elemenata, s obzirom na to da se devijantnost iskazuje i kao individualni cin. Smatra se da su slabosti pomenutih teorija u njihovoj jednostranosti i nepotpunosti , insistiranjuda se pojave socijalnih devijacija objasne na jednom opštem uzroku. Pojave kriminaliteta su veoma složen kompleks problema da bi mogle biti samo predmet jedne nauke. U etiologiji kriminaliteta razvili su se mnogi multifaktorski pravci I kriticka orijentacija. Ove teorije polaze od više uzrocnosti devijantnog ponašanja, povezujuci to sa izucavanjemkauzaliteta izmedu mnogobrojnih cinilaca biofizickog i socijalnog karaktera. Na taj nacin su prošireni vidici saznanja o delinkvenciji kao društvenoj pojavi, ali se smatra da je njena slabost štose taj odnos ne može izvesti samo iz medusobnog mehanickog dejstva faktora, bez sistematizacijeznacaja uticaja pojedinih od njih u ukupnoj pojavi.Kao reakcija na monodisciplinarne i multifaktorske pristupe u etiologiji delinkvencije pojavila sepojavila se: kriticka orijentacija prema postojecim sociološkim teorijama.
Prema ovim teorijama– za shvatanje kriminaliteta nužno je poci od niza determinanti koje uslovaljavaju složenu društvenupojavu uzrokovana dinamickim procesom povezanih i medusobno uslovljenih faktora, od kojih svaki ima poseban (i ne uvek isti) uticaj na pojavu u celini. Taj odnos se mora posmatrati u dinamickom odnosu uzroka, uslova i povoda.Najpotpuniju kritiku socioloških teorija, dali su neomarksisticki pristupi : Po njima : Biološke osobine imaju znacajau ponašanju individue (indivudue se po tome irazlikuju). Medutim , licnost nije odredena samo rodenjem: biološkim i fiziološkim procesima, vec je odreduju I socijalni uticaji I proces socijalizacije. Biološke predispozicije i psihološki faktori ne mogu imati za posledicu devijacije, bez spoljnih( društvenih) cinilaca. Isto tako, ni sami socijalni uslovi ne mogu imati takvo dejstvo, bez psihickih I bioloških uslova. Za shvatanje suštine pojava socijalne devijacije moraju se imati u vidu mnogobrojni cinioci, prije svega unutrašnji (faktor licnosti) I spoljni-objektivni (prirodni) idruštveni, zatim istorijski i geneticki, društveno-ekonomski i idejno politicki, urbani i ruralni, neposredni i posredni. Marks i Engels su problem devijantnosti sveli na pitanje otudenosti i strukturalnih karakteristika klasnog društva, sukobima normativnog i realnog. Devijaciju su definisali kaoborbu pojedinaca i društvenih grupa, kao proizvod njihovog položaja u društvu, a ne kao njihovopatološko obilježje . Prema njihovom shvatanju patologija je u društvu, a ne u licnosti. Iz tihstanovišta razvili su se i neki pristupi neomarksisticke orjentacije– jedan od njih je ekonomski determinizam. Tako Bonger, uzrokepojave socijalnih devijacija nalazi u ekonomskim ulovima,ali ga tretira kao društvenu pojavu. Ona je prema njemu odraz sebicnosti, egoizma i ekonomske bijede koju produkuju kapitalisticki odnosi. Zastupajuci materijalisticko stanovište ukazivao je na kapitalisticki nacin proizvodnje kao odgovarajuci nacin sticanja profita, koji na jednoj strani imaegoizam, a na drugoj socijalni status suprotstavljanja takvim stavovima. Mertonova teorija anomije zasnovana je na neomarksistickoj ontologiji društvenih protivrjecnosti. Fromova shvatanja društvene strukturiranosti defekta i otudenje covjeka smatraju se takvim pristupom objašnjenja devijantnog ponašanja ljudi. Problem otudenosti i normativnovrednosnogsistema su polazne osnove marksistickog objašnjenja devijantnosti . Neomarksisticki pristupi –socijalnu devijantnost, kao društvenu posebnost,posmatraju kao nešto što je od opšteg znacaja. Socijalne devijacije su ’’posebne društvene pojave koje cine dio posebne devijantne stvarnosti. Specificnosti ove realnosti je u: 1.Karakteristikama društvenih odnosa, koji nastaje kršenjem društvenih normi, 2. Unutrašnjoj strukturiranosti koja se manifestuje u razlicitim oblicima društvenihdevijacija i njihovoj povezanosti , specificnim uslovima u kojima se javljaju, pravilnostima ucestalosti pojedinih oblika 3.društvenim posebnostima devijantne populacije, koje su nastale delom i uinterakciji devijantnog ponašanja i društvenog reagovanja. Kriticka kriminologija je neomarksisticka orjentacija u kriminologiji sa radikalnim stavovima kritike libera listicke tradicije u nauci. Prestavnici su: Tejlor, Volton, Jang, Li i Hulsman Zalaže se za potpunu teoriju o devijacijama koja podrazumijeva: politicku ekonomiju zlocina,socijalnu psihologiju zlocina, socijalnu dinamiku djela, socijalnu psihologiju društvene reakcije, uticaj društvene reakcije na dalje devijantno ponašanje i cilj teorijske analize. Britanski kriminolozi (Li i Jang) preko kritickih shvatanja definisali su teoriju ’’levog realizma’’ ili’’teoriju relativnog odricanja’’. Oni ukazuju na–
Povecanje kriminaliteta kao rezultat savremenih životnih uslova, posebno u urbanim sredinama, ulicni kriminalitet, kriminal elite, privredne malverzacije. Pri tome – posledice društvene reakcije na kriminalitet oseca samo siromašni deo društva I marginalizovane društvene grupe. Rast ulicnog kriminaliteta je u upravnoj srazmjeri saindustrijskom stopom i porastom proizvodnje. Predstavnici ove teorije ne dovode direktno u vezu siromaštvo i kriminaliteta, koliko shvatanje marginalnih slojeva o neopravdanosti društva I kriminalitetu kao nacinu ispravljanja nepravdanih nejednakosti. Kriminalnu orjentaciju uponašanju te društvene grupe smatraju legitimnim pravom svoje aktivnosti. Ovom pristupu I teoriji osporava se realisticnost, jer izražava više protest protiv kapitalistickog sistema nego što ukazuje na stvarne uzroke kriminaliteta, pošto je kriminalitet marginalizovanih I siromašnih slojeva karakteristican kako za kapitalisticka i tako i socijalisticka društva, kako za razvijena tako i za nerazvijena. Radikalna kriminologija: -nastala u americkoj kriminološkoj misli (R Kvini, Schwendinger, Plat, Takagi i dr). Zlocin objašnjavaju kroz klasnu koncepciju. Uzroci zlocina su u klasnim odnosima; strukturi vlasništva i kontroli sredstava za proizvodnju. Zlocini su prema shvatanjima radikalnih kriminologa društveno štetne aktivnosti, koje povreduju osnovna prava, pravo na egzistenciju i ljudsko dostojanstvo. Oni su u biti kapitalistickih proizvodnih odnosa , a ne zakonom odredene aktivnosti, jer su zakoni izraz volje vladajuce klase, a criminal samo uzgredna posledica politicke ekonomije kapitalizma. Problem kontrole i sprecavanja zlocina moguc je samo rješenjem socijalnih barijera i klasne eksploatacije, odnosno –rušenjem kapitalistickih društveno-ekonomskih odnosa odnosa. Prema R. Kviniju kriminalitet dele na: 1.delikte dominacije(cine ih pripadnici vladajuce klase koji se za to ne kažnjavaju i 2.delikte represije(oni nastaju kao prilagodavanje i otpor deliktima dominacije). TEORIJA SOCIJALNE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA (ovo nije u pitanjima ali sledecih 5 teorija spadaju u ovu) U ovu grupu teorija spadaju one koje kriminalitet kao individualni cin i kriminalitet kao društvenu pojavu vide uzrocno vezane za mikro sredinu i u makro sredini, odnosno za izvesne poremecaje društvenih odnosa i procesa u društvenoj zajednici, odnosno socijalnoj sredini. U ove teorijespadaju: Teorija anomije, Teorija društvenih problema, Teorija socijalnog interakcizma i etikecije, Teorija socijalnih veza i suzdržavanja i Funkcionalizam. 34. TEORIJA ANOMIJE-- Predstavnici: Dirkem, Merton Ovaj sociološki pravac ima izvorno polazište u jednom od Dirkemovih, odnosno Mertonovih pozitivistickih shvatanja uzrocnosti delikvencije. Anomija u osnovi znaci beznormnost, bezakonje, Patološko stanje društvenog sistema, odsustva regulativnih funkcija planskog razvoja I organizovanog djelovanja društva. U takvom društvu ranije norme su preživjele, neodgovarajuce ili protivrjecne, odluke organa države su nelegitimne, institucije vlasti i organizacije dezorganizovani, a pojedinci dezorjentisani. Anomija ima sa posljedicu haoticnost, krize i propadanje vrijednosti. Dirkem (franc. sociolog) uveo je koncept anomije još u svojoj knjizi „Podela rada u društvu’’ 1893. cime je objašnjavao neregularno stanje do kojeg dolazi u pojedinim društvima. Dirkem je ovaj termin ponovo upotrebio u svom delu „Samoubistvo“ 1897.god. smatrajuci anomiju moralno neregularnim stanjem. Po Dirkemu-stanje anomije je takvo stanje po kome su norme ocekivanog ponašanja odsutne, nedefinisane ili nejasno formulisane, stanje odsustva normi.
Poremecaj socijalnih normi cini norme nepoštovanim, pojedinac nije u stanju da nade svoje mesto u društvu, jer mu nisu jasna pravila po kojima treba da se ponaša. To dovodi do stanjanezadovoljstva, konfliktnih odnosa i fenomena devijacija. On je ustanovio da su odredeni društveni periodi (npr. ekonomska depresija) doveli do veceg stepena anomije i viših stopa kriminala, samoubistva I devijantnosti. Prema Dirkemovim stavovima anomija je stanje nedostatka jasnih i primenjivih društvenih normiili sudara normi. U novije vreme ovo stanje anomije je karakteristicno za zemlje tranzicije. Dirkem veruje da se u takvim društvima gubi sila društvene kontrole, jaca individualizam, razvijaju pojave bezobzirnosti, pohlepe, haosa i nereda. Dirkem ovako stanje naziva „period vakuma ushvatanjima o društvenim vrednostima“. Društveno stanje dezorganizovanosti, nesigurnosti, usamljenosti i izolacija, posebno u velikim gradovima, dovode do pojave bezakonja i društvenog neprilagodavanja. Dirkem je medu prvima dao definiciju kriminologije kao nauke koja izucava kažnjiva dela. Prema njegovom mišljenju kriminalitet je normalna društvena pojava i zbog toga je od mnogihkritikovan. Njegove teze kriticari nisu shvatali ,a on je ukazivao da je kriminalitet istorijska pojava,da ne postoji društvo bez kriminala i da je kriminal odraz društvenog stanja, organizacije, odnosa I kulture, a kriminalci su profesija koju ne diktira njihova savest, vec odnosi u društvu. Prema njemu zlocin je nužan i nema društva koje se ne suocava s problemom kriminalnosti. On takode smatra da svako društvo vremenom iz homogenizacije prelazi u fazu dezorganizacije, što neki nazivaju TEORIJOM DEZORGANIZACIJE. Prema njegovom mišljenju, uzroci kriminaliteta su u prirodi društva, u samom društvu, u medusobnim odnosima ljudi. U periodima radikalnih društvenih promena dolazi do poremecaja i kriza u društvu – pri cemu se gubi društvena kontrola i postojece vrednosti gube znacaj. Takva stanja dovode do shvatanja pojedinaca i grupa da mogu da se ponašaju bez odgovornosti I obaveza prema dotle važecim normama i postojecim vrednostima. Drugi znacajan predstavnik i osnivac pozitivistickog pravca ove teorije je Merton koji anomijom shvata kao društveno stanje odnosno, kao tip društvene strukture. Po njemu anomija idevijantnost nastaju – usled –disfunkcije društvenih ciljeva i sredstava – koja u tom društvusluže za ispunjenje tih ciljeva. Odsustvo poštovanja normi –dovodi do pojedinacnog i grupnog odstupanja od društveno prihvatljivog ponašanja. Ta odstupanja mogu se ispoljiti u formi: inovacija, ritualizma, povlacenja i pobune Odredeni tip društvene strukture utice na pojedine licnosti da odstupe od ustaljenih društvenih normi i devijantno se ponašaju. Nemogucnost da se odredeni društven ciljevi ostvare legalnimsredstvima ( jer ta sredstva nisu svima jednako dostupna) – kod nekih ljudi izaziva ideju da se ticiljevi mogu ostvariti vaninstitucionalnim sredstvima i metodama. U tome Merton viti etiološkeosnove devijantnosti. Prema Mertonu – problem je socijalnih devijacija u onome što kultura i potrebe coveka zahtevaju i onoga što društvena struktura omogucava. Po Mertonovom mišljenju, društvo je definisalo puteve i mehanizme da se ostvare društvenopotrebni ciljevi posredstvom rada, školovanja i slicno, ali ono nije moglo svima da obezbedi i uslove da ostvare te ciljeve. Upravo zbog toga se pojavljuju razni nelegitimni putevi njihovog ostvarenja. Mertom je ustanovio pet oblika individualne i grupne reakcije - socijalne adaptacije, u odnosu na sredstva i ciljeve: - KOMFORIZAM – prihvatanje kulture i institucionalnih vrednosti; -RITUALIZAM – prihvata vrednosti odbijajuci mogucnost da ce se one ikada dostici ,ritualisti napuštaju ciljeve u koje su vjerovali ali se pridržavaju nacina života koji ne dolazi u sukob sa društveno prihvatljivim; (konformizam i ritualizam nemaju obilježja devijantnosti. -INOVACIJA – prihvatanje kulturnih vrednosti, ali zbog ekonomske nejednakostipodstrekava siromašne slojeve da koriste nelegalne metode, a bogate i ljude na funkcijama,da se koriste korupcijskim metodama (kriminalitet belog okovratnika); -POVLACENJE–znaci odbacivanje vrednosti i mogucnosti njegovog institucionalnog ostvarivanja. Pristalice ovog oblika napuštaju i sredstva i ciljeve odajuci se alkoholizmu I narkomaniji;
-POBUNA je podredena radikalnom cilju promene vrednosti i institucija. Pored Dirkema i Mertona –anomiju su izucavali i drugi teoreticari (Klovard, Olin, Bastidu). Po njima – kao reakcija na anomiju – javljaju se psihicki poremecaji licnosti koji dovode dokriminaliteta i devijacija. Ovu teoriju nazvali su: „teorija struktura mogucnosti“. 35.TEORIJA SOCIJALNOG INTERAKCIZMA I ETIKECIJE --Predstavnici: Lemert, Beker, Gofman Teorija socijalnog interakcizma polazi od opšteg pristupa o devijantnom ponašanju. Osnovanateza teorije socijalnog interakcizma je da su društveni odnosi, odnosi interakcije devijantnih inedevijantnih društvenih grupa, u kojima odredene društvene grupe odstupaju od normalnih pravila i obrazaca ponašanja i teže delinkventnom ponašanju. Devijantno ponašanje nije pojavasama po sebi devijanti se biološki i psihološki ne razlikuju od ostalih), vec ga društvena reakcijacini takvim. Beker taj odnos ilustruje prakticno pretpostavljenim primjerom: izvršen incest od odredene licnosti dok ne bude optužena izaziva samo javno pogovaranje, dok u slucaju optužbe može i kobno završiti. Prema pristalicama ove teorije (Lemert, Beker, Gofman) društvo se deli na KONFORMISTE koja je kontrolna društvena grupa i DEVIJANTE prema kojima je usmerena društvena reakcija – preventivai sankcije. Ova teorija ima i drugi pristup ali se on bitno ne razlikuje i to je teorija etikecije po kojoj svako delinkventno ponašanje ne mora imati grupni karakter, pošto je obrazac delinkventnosti ono što je društveno sankcionisano i kod individualnog cina od strane državnog organa. Time se delikvencija objektivizira na stvarno ponašanje - evidentiranje devijanata. Etikecija je prema tome oznaka društvene reakcije na kriminalnu radnju, stigma koja prati izvršioca krivicnog dijela. Znacaj i kriticki odnos. Pobornici ove teorije ne smatraju devijantima osobe koje su izvršile neki zlocin, vec osobe cije je ponašanje društvo osudilo kao kriminalno. Prema tome sam postupak licnosti i njegova orjentacija nisu bitni, bitna je drušvena reakcija. Devijant je samo ona osoba,koja je tako oznacena. To je tzv. “kriminološko ucenje o stigmatizaciji” (obeležavanje, žigosanje). Prema Bekeru devijacija nije kvalitet postupaka koji izvrši jedna osoba, vec je posljedica primjenjenih zakona i sankcija drugih prema okrivljenima. Devijant je onaj kome je ova oznaka uspešno dodeljena. Društvena reakcija na odredeno ponašanje predstavlja etiketu u vidu pojma: lopov, narkoman, nasilnik, prostitutka i slicno. Takva osoba postepeno prihvata ulogu koju joj jedruštvo nametnulo – stigmatizacijom i pocinje da se ponaša prema ocekivanju datog profila. Predstavnici ove teorije su: LEMERT I BEKER. Lemert: fenomen devijantnosti definiše kaoposledicu institucionalne stigmatizacije društvenih grupa, ili pojedinaca, koji se potom identifikuju snamenjenim ulogama.Prema ovim shvatanjima delinkvencija je objektivizirana na stvarno ponašanje – evidentiranjem izvršioca krivicnih djela, jer se prema njihovom mišljenju ljudi dijele na devijante i nedevijante ,pri cemu je društvo pravnom normom devijante oznacilo kao takve. Spada u socijalne teorije. 36. TEORIJA SOCIJALNIH VEZA I TEORIJA SUZDRŽAVANJA I FUNKCIONALIZMA Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja spada u grupu novijih socioloških teorija. Teorija socijalnih veza ili teorija društvenih spona kako je nazivao Hirši za zadatak ima da objasnizašto se ljudi prodruštveno ponašaju, a ne devijantno. Hirši je 1969. god. ustanovio cetiridruštvene spone unapredenja socijalizacije coveka: veza-povezanost; obavezapredanost; ukljucenost-ucestvovanje i vjerovanje. Po njemu što su ove spone cvršce, manje su mogucnosti delinkventnog ponašanja. Svaki covek je podložan društvenom i antidruštvenom ponašanju, a kakvoce ono biti zavisi od društvene kontrole –reda i zakona, a ne od moralne norme. Hirši:– smatra dasvi ljudi imaju uslove i mogucnosti da postanu kriminalci, a da državna kontrola (a ne moralna) obezbeduje red i zakon. Bez te kontrole svako bi bio u mogucnosti da se bavi kriminalitetom. Moralna sankcija nije dovoljna za suzbijanje kriminala, jer je ona kod jednog broja ljudi veoma slaba, pošto delinkventi odbijaju takve vrednosti i norme.
Prva uporišna tacka socijalizacije kod Hiršija je veza i povezanost, odnosno odanost, koja je posebno izražena prema porodici i školi. Odanošcu prema roditeljima potiskuju se delinkventne predispozicije. Slaba veza ucenika i škole podstice delinkvenciju, a bliska veza sa školom,profesorom i drugovima deluje u pozitivnom nedelinkventnom ponašanju. Druga uporišna tacka ili socijalna veza jeste obaveza–predanost, a odnosi se na vreme, energiju I napore u edukativnim socijalnim naporima koje licnost vezuju moralnim vrednostima društva. Treci oblik socijalnih veza je ukljucenost-ucestvovanje, što oznacava zaokupljenost aktivnostima konvencionalnim interesima zajednice, zbog cega se ostavlja malo vremena za ponašanje koje se smatra devijantnim. Poslednjom tackom ili socijalnom vezom Hirši smatra vjeru koja naglašava sistem socijalnih vrijednosti, u smislu poštovanja zakona, ljudi i institucija koje ih primenjuju. Hiršijevoj teoriji se prigovara što je previše hipotetickih pitanja o socijalnoj povezanosti, što nije uspostavio uzrocne veze lanaca dogadaja koji dovode do delinkvencije i što je okrenuta ka preventivi kako da ne bude kriminaliteta, a ne objašnjava zašto on vec postoji. Teorija suzdržavanja. Krajem 60–tih godina prošlog veka americki sociology Rekles je na slicnim principima pokušao da objasni svojom teorijom suzdržavanja kako delinkvenciju, tako i normalnoponašanje. Po njemu -ljudsko ponašanje se odvija pod medusobnim uticajima 2 oblika kontrole (suzdržavanja) – spoljne i unutrašnje. Oba oblika štite licnost od delinkventnog ponašanja: Društveni procesi podsticu jedinku ili je odvracaju od delinkventnog ponašanja. Spoljnim normativnim zabranama društvo kontroliše clanove zajednice. Efekti spoljnog suzdržavanja su vec i ukoliko su u zajednici potpuniji procesi identifikacije sa vrijednostima inormama, ukoliko je društvo postavilo razumne limite ponašanja i odgovornosti, te ukoliko u njemupostoje uslovi alternativnih puteva uspjeha i satisfakcije, kao i mehanizam ostvarivanja postavljenihciljeva. Nasuprot tome, kriminalitet podstice pojava siromaštva, deprivacije, nezaposlenosti, nesigurnosti i nejednakosti. Unutrašnja komponenta suzdržavanja i uslov normalnosti podrazumeva jak ego, razvijenu svest,visok stepen odgovornosti i visok prag frustracione tolerancije. Funkcionalizam. Predstavnici: Klarens, Džefri Funkcio nalisticki pristup za polaznu o snovu ima da je društvo skladna organska cjelina njegovihdelova, pri cemu je zajednicki interes izražen u zajednickom sistemu vrednosti. Devijantnost po funkcionalizmu je rezultat uticaja neuspešne socijalizacije, psihickih povreda i trauma doživljenih u uslovima konfliktnih normi. Ova teorija polazi od toga da u društvu postoji funkcionalno jedinstvo elemenata koji mu omogucavaju skladan razvoj. Poremecaj u pojedinim elementima tog sistema dovodi do patološkihpojava kao i do kriminaliteta. Prema osnivacu ove teorije Džefriju društvene institucije i njihove veze treba da budu predmet izucavanja uzrocnosti kriminaliteta, a ne licnost – izvršilac kriminalnih radnji.Ovoj teoriji se prigovara da društvo posmatra kao staticno i beskonfliktno i da devijantne licnosti posmatra kao pa tološke licnosti, a ne kao proizvod socijalnih uticaja na njih. TEORIJE SOCIJALNOG UCENJA (nije medu pitanjima ali sljedece 3 teorije su podvrste ove) Grupi teorija socijalnog ucenja pripadaju ona shvatanja koja uzroke delinkvencije nalaze u imitaciji,identifikaciji, odnosno u podržavanju modela u društvenoj sredini. Ove teorije slicne su bihevioristickim shvatanjima koja su svrstana u psihološka, ali koja imaju dosta dodirnih tacka koje su vezane za socijalne uslove. Tu se ubrajaju teorija imitacije, teorija diferencijalne asocijacije iteorija diferencijalne identifikacije.
37. TEORIJA IMITACIJE---Predstavnik: Tarde Teorija imitacije prihvata uticaj socijalne sredine na pojave delinkvencije, uvodeci i druge elemente. Tarde pravnik i sociolog sa sociopsihološkim pristupima dao je doprinos shvatanjima da uzroketreba tražiti i u uslovima državne organizacije. On za razliku od Lakasanja (kriminološka sintagma:kakvo društvo, takav i kriminalitet) proklamuje stav ’’kakva državna organizacija, takav ikriminalitet’’. Zalagao se za primenu nacelao odgovornosti delikventa srazmerno njegovoj uracunljivosti. Njegova teorija ima socijalnu osnovu, psihicki determinisanu u uzrocima oponašanja i sticanju navika. Odbacuje antropološka shvatanja o „rodenom zlocincu“ , ukazuje na društveni karakter delin kvencije, zasnivajuci svoja stanovišta na socijalno psihološkoj osnovi imitacije. Delinkvencija je oblik naucenog ponašanja koja se stice i uci u saradnji sa drugima. Prema njemu covek ubija ili ne ubija zbog toga što imitira druge. Tarde je opisao tri zakona imitacije: -zakon bliskog dodira- definiše ka modu u kojoj se ljudi u velikim gradovima oponašaju u onoj mjeri u kojoj medu njima postoji uska veza -zakon imitacije superiornih– gdje niži slojevi oponašaju više, a kriminalci od viših uzora oponašaju pijanstvo, trovanje i ubistva (dela svojstvena kraljevima) -zakon ubacivanja–gdje se jedan nacin i metod izvršenja krivicnog djela zamjenjuje sa drugim.Smatrao je da su izvršioci k. dela osobe koje uce zanat kao i svaki drugi imitirajuci uzore još od rane mladosti. 38. TEORIJA DIFERENCIJALNE ASOCIJACIJE Predstavnik: Saderland Teoriju po kojoj se uzrocnost kriminaliteta nalazi u uzorima preuzetim iz devijantnih, odnosnodelinkventih grupa, razvio je americki sociolog Saderland. Prema njegovom mišljenju, delinkventno ponašanje –uzrokovano je uzajamnim uticajem pojedinaca i grupa. Kriminalno ponašanje se stice po modelu kriminalnih motivacija, stavova I tehnike ucenjem i druženjem sa delinkventima. Teorija je dva puta dopunjavana, pri cemu jeosnovateza da je kriminalno ponašanja uceno ponašanje preko socijalne interakcije. Razlikujuciindividualno i grupno kriminalno ponašanje Saderland smatra da se ono stice– postepeno uci u procesu medusobne komunikacije, bez obzira da li je rijec o obrascima ponašanja iz kriminaliteta oskudice ili kriminaliteta bijelog okovratnika. Na taj nacin se uzori pronalaze u delinkventnim grupama. Prema teoriji diferencijalne asocijacije ucenje se odvija u cjelokupnom procesu razvoja licnosti, uinterakciji primarnih devijantnih grupa, ali i u komunikaciji sa grupama koje nisu devijantne uponašanju, vec su devijantne u mišljenju. Takvo kriminalno ponašanje nije nasledeno, vec se ono uci u sredini u kojoj se licnost nalazi I komunicira. Zavisno od trajanja I ucestalosti ucenja–kod licnosti, s vremenom preovladavaju delinkventnenad nedelinkventnim sklonostima. U socijalnoj sredini, u procesu komunikacije, licnost se osposobljava za tehnike I zvršenja delikta iorijentiše kriminalnoj motivaciji i stavovima.Saterlend smatra da je osnovna pretpostavka u sticanju delinkventne motivacije – ucenje posredstvom pozitivne ili negativne definicije normi. Druženjem u kriminalnoj grupi, licnost ne mora biti kriminalna, a da li ce to postati zavisi od licnih sklonosti I intenziteta kontakata, s onimakoji imaju pozitivnu ili negativnu definiciju normi. On je izneo stanovište da pojedinci postaju kriminalci iz 2 razloga: 1. zbog (asociranja) cestog kontakta sa kriminalnom sredinom; 2. zbog izolacije od nekriminalne sredine Ova teorija se oslanja na ucenja cikaške škole, odnosno na njene 3 osnove: ekološku i kulturnu; simbolicki interakcizam i kulturni konflikt. Tako se : a) stopa kriminaliteta objašnjava modelom kulturnog konflikta; a b) procesi razvoja kriminalne karijere –pojedinaca i grupa- tumace se simbolickim interakcizmom. Ova teorija se zasniva na nekoliko osnovnih postulata: 1.kriminalno ponašanje se uci;
2.kriminalno ponašanje se uci u interakciji sa drugim osobamau procesu komunikacije; 3. pocetak kriminalnog ucenja jeu grupama prijatelja; 4. u toku ucenja kriminalnog ponašanja–uce se: tehnike izvršenja krivicnog dela, razvijaju se specificni motivi i opravdavaju se ponašanje i stavovi. 5. Specificne direkcije motiva uce se iz definicije legalnih kodova 6. Prisvajajuci više povoljnijih od nepovoljnijih kodova narušavanja zakona osoba postaje delinkvent....... Saterlend je sam kritikovao svoju teoriju diferencijalne asocijacije, a osnovna zamerka je bila nemogucnost da objasni kriminalne mogucnosti, kao jedan od osnovnih faktora kriminalnog ponašanja. Njegovo sociološko objašnjenje kriminaliteta bilo je usmereno prema varijacijama u socijalnom ambijentu (okruženju) u formi interpersonalnih kontakata sa kriminalnim i nekriminalnimuzorima. Medutim dozvoljavao je mogucnost da njegova shvatanja mogu biti redefinisana, na takav nacin dase u obzir uzmu i licne osobine, kao što je npr: stidljivost , što može da uzrokuje laku povodljivost zaovakvim uzorima. 39. TEORIJA DIFERENCIJALNE IDENTIFIKACIJE Predstavnik: Glaser Teorija je nastala redefinisanjem stanovišta diferencijalne asocijacije od strane Glasera.Prema ovoj teoriji: devijantno ponašanje uslovljeno je identifikacijom delinkventa sa uzorima (izmišljenim ili stvarnim) i normama ponašanja u delinkventnoj grupi.On smatra da se identifikacijom oblikuje svest i prihvataju modeli kriminalne orijentacije, tako što licnost sama odabere pojedinca ili grupu koji mu postaju uzor, sa kojima se identifiku je i oponaša ihu jedinstvu (mišljenja, stavova i dr. vrednosti). (pojedinac se upušta u kriminalno ponašanje u smislu da se identifikuje sa stvarnim ili izmišljenim osobama, sa cije tacke gledišta njegovo kriminalno ponašanje deluje prihvatljivo). U psihologiji postoji pojam“referentne grupe”. To su grupe cijih normi i standard ponašanja se pridržava osoba, koja im fakticki ne pripada. U kriminologiji –koncepcija referentne grupe ima znacaja, jer su moguci slucajevi: -da pripadnici obicnih “normalnih” društvenih grupa – biraju kao svoju referentnu grupu, Grupu predstupnika i dosledno tome – nastoje svojim ponašanjem pokazati pripadnost toj grupi –cineci protivpravne radnje. Neka shvatanja u ovoj oblasti polaze od toga da diferencijalna asocijacija identifikacija izazivaju masovnu stigmatizaciju, što ima za posljedicu obrazovanje devijantnih subkultura, po cemu je ovateorija bliska teoriji etikecije, kao i teoriji podkultura i kontrakultura. Kritike: Glaser je pažnju usredsredio prema individualnim faktorima koji se posmatraju izmedu kontakata u okruženju i kriminalnog ponašanja.Ova teorija posmatra pojedinca kao aktivnog, voljnog ucesnika u procesu kriminalnog ucenja. Kljucno pitanje u objašnjenju kriminalnog ponašanja prema Glaseru jeste -sa kim pojedinac subjektivno odlucuje da se identifikuje, sa kriminalcima ili nekriminalcima. Slabosti: Teoriju diferencijalne identifikacije je manje originalna od teorije diferencijalneasocijacije u smislu prirode i sadržaja procesa socijalnog ucenja. Glaserova stanovišta su manjesociološkog usmerenja, jer više ukazuju na psihološke fenomene – varijacije u unutrašnjojidentifikaciji pojedinca sa drugim osobama, bez obzira na to – da li su te osobe prave ili izmišljene. KULTUROLOŠKA TEORIJA (nije medu pitanjima ali sljedece 2 teorije su podvrste ove). Kulturološke teorije su one u cijoj osnovi etiološkog definisanja problema delinkvencije stoje kulturni cinioci, kao što su faktori podkultura i kontrakulturnih obrazaca ponašanja, kulturnograskoraka ili sukoba kultura, te odnosi društvenih grupa.
40. TEORIJA PODKULTURA I KONTRAKULTURA Predstavnici: Koen, Volfgang, Ferakuti, Klauard, Miler Teorija podkultura i kontrakultura je poseban pristup koji polaze od toga da i devijantne grupe, kao i konformisticke grupe, imaju svoje vrednosti, orijentacije i stavove (obrasci podkultura,subkultura i kontrakultura) i svesno ih drže za pozitivne. Devijantne grupe preko identifikacije, socijalizacije i imitacije formiraju posebnu podkulturu ikontrakulturu, primerenu vrednostima koje grupa afirmiše, sa hijerarhijskim ustrojstvom,neformalnim pravilima, koja obavezuju clanove na odgovarajuce specificno ponašanje, diferentno od društveno vrednovanog.Ovaj model ponašanja je u sukobu s opštim, univ erzalnim i kulturnim vrednostima, u cemu nekiteoreticari nalaze osnov za delinkventno ponašanje, narocito medu omladinom. Na taj nacin Koen: preko delinkventne subculture tumaci ponašanje maloletnickih bandi. On smatrada se maloletnicka delikvencija pojavljuje kao sukob kulturnih vrednosti, mladih pripadnika nižeklase s vrednostima srednjih klasa. Koen je u svojom radovima prikazao evolutivni put nastanka maloletnickih bandi. Ove bandenastaju kao subkultura u sirotinjskim kvartovima vecih gradova. Svoje uzroke imaju u ukorenjenim klasnim razlikama, roditeljskim težnjama i školskim uslovima. Deca – prestupnici se udružuju, kako bi sebi obezbedili neki status. Njihovi prestupi cesto nemaju realnu svrhu, jer odbacuju ili uništavaju ukradene stvar. U pitanju je jedna hedonisticka subkultura.. Njihovo udruživanje se tumaci Frojdovskim odbrambenim mehanizmom na savladivanju straha i kao neprijateljska reakcija na sistem vrednosti srednje klase. Volfgang i Ferakuti - smatraju da sistem vrednosti neke subculture zahteva i ocekuje nasilje u odredenim društvenim situacijama. Slicnih stanovišta je I Klauard i Olin. Prema njima delinkventna subkultura zavisi od podrucja u kome se razvija i stepena integrisanosti u društvenoj zajednici. To je ona subkultura u kojoj neke forme delinkventne aktivnosti cine bitne zahtjeve za ostvarivanje dominantnih uloga koja subkultura podržava. Time se devijantno ponašanje se javlja kao klasni sukob, koji se razrešava nastojanjem niže klase da dostigne standard više klase. Takva delinkventna subkultura karakteriše se utilitarnim, zlonamernim i negativnim vrijednostima. Klauard– je kriminalne grupe posmatrao kao kulturne podgrupe, medu kojima razlikuje 3 osnovne: 1. Prva vezuje se za neke uobicajene ili neuobicajene odredene vrednosti: unutar grupe postoji bliska povezanost clanova; stariji kriminalci u grupi služe mladima kao model zaucenje. 2. drugi tip predstavljaju konfliktne i nasilne družine; skloni su destrukciji i demonstraciji sile, manja je povezanost clanova nego u prethodnoj grupi. 3. najbezazlenija grupa, tzv. “dupli gubitnici”- poznatiji u svijetu alkohola, droge i seksa (poznati po pridržavanju i zakonitog i nezakonitog ponašanja). Slicna mišljenja iznosi Miler: - proucavajuci maloletnicke gangove i “kulturu ganga” u Bostonu.On tvrdi da neke grupe krše društvene norme – ne zbog toga što su u sukobu sa srednjom klasom, vec zato što su usvojili vrednosti nižih klasa, jer tako lakše dolaze do cilja, nego legalnim putem Za razliku od drugih predstavnika teorija subkulture koji delinkvenciju posmatraju kroz prizmu odbacivanja kulture srednje klase, Miler: delinkvenciju tumaci sistemom vrednosti nižih klasa, kaoodgovor društvenih grupa na život u bedi. Istraživanjem je izveo zakljucak: da se svako društvostrukturira u društvene grupe, od kojih svaka stvara svoj sistem vrednosti i podkultura. On je definisao 6 osnovnih interesa
nižih klasa, koje predstavljaju kohezionu sponu socijalneintegracije, i to: 1. životne prilike kao osnovna preokupacija (zapadanje u probleme i nalaženje izlaza iz njih); 2. žilavost , kao osobina koja ih cini privrženim kršenju zakona; 3. naglašeni macizam i drskost 4. snalažljivost kao sposobnost da se prevarom drugih za sebe stekne materijalna korist ili ugled 5. život na ivici zakona i bavljenje opasnim poslovima, te povezanost života sa sudbinom I preokupacija nezavisnošcu 6. odbacuju autoritet i oslanjanja na druge, žele nezavisnost Kritika teorije: Teorija ima uporište u fenomenologiji, odnosno izraženoj stopi kriminaliteta siromašnih krajeva I slojeva društva. Slabosti teorije: -prenaglašavaju znacaj culture i kulturnih vrednosti u negativnoj orijentaciji coveka; - zanemaruj u druge cinioce društvenog uticaja i protivurecnosti društvenog položaja nižih klasa; -iskljucuju svaki vid uslovljenosti pojave od strane fizickih karakteristika licnosti. -Ne objašnjavaju zašto vecina siromašnih nisu devijanti, odnosno što su i pripadnici srednjihi viših slojeva kriminalno orijentisani. 41. TEORIJA KULTURNOG KONFLIKTA Predstavnici: (Torsten Selin) Teorija kulturnog konflikata ili teorija kulturnog raskoraka, devijacije, pa i kriminalitet kaodruštvenu pojavu objašnjava proizvodom sukoba kultura, kulturnih vrednosti izmedu društvenih grupa i unutar same grupe. Pri tom podrazumeva da grupe mogu biti razlicite: nacionalne, socijalne, verske, rasne i slicno. Iz opšteg pojma sukoba vrednosti, analogijom se objašnjava i pojava kriminaliteta kao jedan od mogucih oblika društvenog sukoba. SELIN: smatra da izmedu kulturnih vrednosti razlicitih grupa, postoji konflikt koji se ispoljava u formi: a) granicnih slucajeva; b) uticaja jedne grupe na druguc) spajanje sadržaja raznih kultura u jednu.Posledice ove vrednosti sukoba dele se na: primarne-nastale iz sukoba vrednosti izmedu grupa I sekundarne koje su nastale iz sukoba vrednosti unutar grupe. Sukobi izmedu društvenih gruparazlicitih kultura nastaju, najcešce kao posledica velikih migracija, izmedu starosedelaca I doseljenika, a može da se ispolji i kao sukob generacija. Zacetnik ove teorije je americki sociology Selin. Prema Selinu: konflikt normi postoji, kada se na specificnu životnu situaciju- u kojoj seneka osoba nalazi, mogu primeniti razlicita pravila ponašanja. Iz sukoba normi nastaje i kriminalno ponašanje. 42. KRITICKA ORJENTACIJA U KRIMINOLOGIJI Sociološke teorije su dale znacajan doprinos shvatanju uzroka i razumjevanju pojava devijantnog ponašanja. One ukazuju na važnost socijalne sredine i pojedinih njenih elemenata. U nauku uvodeshvatanje da je devijantnost društvena pojava, a ne zbir individualnih, bioloških, psiholoških i patoloških svojstava licnosti. Medutim– ove teorije devijantnost posmatraju vrlo usko (kao društvenu pojavu), ne unosecidovoljno drugih elemenata, s obzirom na to da se devijantnost iskazuje i kao individualni cin. Smatra se da su
slabosti pomenutih teorija u njihovoj jednostranosti i nepotpunosti, insistiranjuda se pojave socijalnih devijacija objasne na jednom opštem uzroku. Pojave kriminaliteta su veoma složen kompleks problema da bi mogle biti samo predmet jednenauke. U etiologiji kriminaliteta razvili su se mnogi multifaktorski pravci I kriticka orijentacija. Ove teorije polaze od više uzrocnosti devijantnog ponašanja, povezujuci to sa izucavanjemkauzaliteta izmedu mnogobrojnih cinilaca biofizickog i socijalnog karaktera. Na taj nacin su prošireni vidici saznanja o delinkvenciji kao društvenoj pojavi, ali se smatra da je njena slabost štose taj odnos ne može izvesti samo iz medusobnog mehanickog dejstva faktora, bez sistematizacijeznacaja uticaja pojedinih od njih u ukupnoj pojavi.Kao reakcija na monodisciplinarne i multifaktorske pristupe u etiologiji delinkvencije pojavila sepojavila se: kriticka orijentacija prema postojecim sociološkim teorijama. Prema ovim teorijama– za shvatanje kriminaliteta nužno je poci od niza determinanti koje uslovaljavaju složenu društvenu pojavu uzrokovana dinamickim procesom povezanih i medusobno uslovljenih faktora, od kojih svaki ima poseban (i ne uvek isti) uticaj na pojavu u celini. Taj odnos se mora posmatrati u dinamickom odnosu uzroka, uslova i povoda.Najpotpuniju kritiku socioloških teorija, dali su neomarksisticki pristupi: Po njima: Biološke osobine imaju znacaja u ponašanju individue (indivudue se po tome irazlikuju). Medutim , licnost nije odredena samo rodenjem: biološkim i fiziološkim procesima, vec je odreduju I socijalni uticaji I proces socijalizacije. Biološke predispozicije i psihološki faktori ne mogu imati za posledicu devijacije, bez spoljnih (društvenih) cinilaca. Isto tako, ni sami socijalni uslovi ne mogu imati takvo dejstvo, bez psihickih I bioloških uslova. Za shvatanje suštine pojava socijalne devijacije moraju se imati u vidu mnogobrojni cinioci, prije svega unutrašnji (faktor licnosti) ispoljni-objektivni (prirodni) idruštveni, zatim istorijski i geneticki, društveno-ekonomski i idejno politicki, urbani i ruralni, neposredni i posredni. Marks i Engels su problem devijantnosti sveli na pitanje otudenosti i strukturalnih karakteristika klasnog društva, sukobima normativnog i realnog. Devijaciju su definisali kao borbu pojedinaca i društvenih grupa, kao proizvod njihovog položaja u društvu, a ne kao njihovo patološko obilježje. Prema njihovom shvatanju patologija je u društvu, a ne u licnosti. Iz tihstanovišta razvili su se i neki pristupi neomarksisticke orjentacije– jedan od njih je ekonomskideterminizam. Tako Bonger, uzroke pojave socijalnih devijacija nalazi u ekonomskim ulovima, ali ga tretira kao društvenu pojavu. Ona je prema njemu odraz sebicnosti, egoizma i ekonomske bijede koju produkuju kapitalisticki odnosi. Zastupajuci materijalisticko stanovište ukazivao je nakapitalisticki nacin proizvodnje kao odgovarajuci nacin sticanja profita, koji na jednoj strani ima egoizam, a na drugoj socijalni status suprotstavljanja takvim stavovima. Mertonova teorija anomije zasnovana je na neomarksistickoj ontologiji društvenih protivrjecnosti Fromova shvatanja društvene strukturiranosti defekta i otudenje covjeka smatraju se takvim pristupom objašnjenja devijantnog ponašanja ljudi. Problem otudenosti i normativnovrednosnog sistema su polazne osnove marksistickog objašnjenja devijantnosti . Ne omarksisticki pristupi–socijalnu devijantnost, kao društvenu posebnost, posmatraju kao nešto što je od opšteg znacaja. Socijalne devijacije su ’’posebne društvene pojave koje cine dioposebne devijantne stvarnosti. Specificnosti ove realnosti je u: 1) Karakteristikama društvenih odnosa, koji nastaje kršenjem društvenih normi, 2) Unutrašnjoj strukturiranosti koja se manifestuje u razlicitim oblicima društvenihdevijacija i njihovoj povezanosti, specificnim uslovima u kojima se javljaju, pravilnostima ucestalos ti pojedinih oblika 3) društvenim posebnostima devijantne populacije, koje su nastale delom i uinterakciji devijantnog ponašanja i društvenog reagovanja. Kriticka kriminologija je neomarksisticka orjentacija u kriminologiji sa radikalnim stavovima kritike l iberalisticke tradicije u nauci. Predstavnici su: Tejlor, Volton, Jang, Li i Hulsman
Zalaže se za potpunu teoriju o devijacijama koja podrazumijeva: politicku ekonomiju zlocina,socijalnu psihologiju zlocina, socijalnu dinamiku djela, socijalnu psihologiju društvene reakcije,uticaj društvene reakcije na dalje devijantno ponašanje i cilj teorijske analize. Britanski kriminolozi (Li i Jang) preko kritickih shvatanja definisali su teoriju ’’levog realizma’’ ili ’’teoriju relativnog odricanja’’. Oni ukazuju na–povecanje kriminaliteta kao rezultat Savremenih životnih uslova, posebno u urbanim sredinama, ulicni kriminalitet, kriminal elite, privredne malverzacije. Pri tome – posledice društvene reakcije na kriminalitet oseca samo siromašni deo društva I marginalizovane društvene grupe. Rast ulicnog kriminaliteta je u upravnoj srazmjeri sa industrijskom stopom i porastom proizvodnje. Predstavnici ove teorije ne dovode direktno u vezusiromaštvo I kriminaliteta, koliko shvatanje marginalnih slojeva o neopravdanosti društva ikriminalitetu kao nacinu ispravljanja nepravdanih nejednakosti. Kriminalnu orjentaciju uponašanju te društvene grupe smatraju legitimnim pravom svoje aktivnosti . Ovom pristupu I teoriji osporava se realisticnost, jer izražava više protest protiv kapitalistickog sistema nego što ukazuje na stvarne uzroke kriminaliteta, pošto je kriminalitet marginalizovanih i siromašnih slojeva karakteristican kako za kapitalisticka i tako i socijalisticka društva, kako za razvijena tako i za nerazvijena. Radikalna kriminologija: -nastala u americkoj kriminološkoj misli (R Kvini, Schwendinger, Plat, Takagi i dr). Zlocin objašnjavaju kroz klasnu koncepciju. Uzroci zlocina su u klasnim odnosima; strukturi vlasništva i kontroli sredstava za proizvodnju. Zlocini su prema shvatanjima radikalnih kriminologa društveno štetne aktivnosti, koje povreduju osnovna prava, pravo na egzistenciju i ljudsko dostojanstvo. Oni su u biti Kapitalistickih proizvodnih odnosa, a ne zakonom odredene aktivnosti, jer su zakoni izraz volje vladajuce klase, a criminal samo uzgredna posledica politicke ekonomije kapitalizma. Problem kontrole i sprecavanja zlocina moguc je samo rješenjem socijalnih barijera i klasneeksploatacije, odnosno –rušenjem kapitalistickih društveno-ekonomskih odnosa odnosa. Prema R. Kviniju kriminalitet dele na: 3. delikte dominacije (cine ih pripadnici vladajuce klase koji se za to ne kažnjavaju i 4.delikte represije (oni nastaju kao prilagodavanje i otpor deliktima dominacije). 43.KRIMINALNA ETIOLOGIJA (ovo pitanje nema u našoj knjizi, ovo sam skinula sa PF Beograd u kombinaciji sa nekimdijelovima u našoj knjizi za koje mislim da spadaju u ovo pitanje). KRIMINALNA ETIOLOGIJA PROUCAVA faktore, uzroke (opšte i neposredne), uslove i povode kriminalnog ponašanja koja su usmerene prvenstveno ka licnosti delikvenata. Ona istražuje uzroke ponašanja delikventa kroz nacin njegovog života, u njegovim moralnim i karakternim svojstvima i prirodi veza sa društvenom sredinom. Etiološki problemi su centralna teorijska pitanjakriminologije. Vecina autora istice da je kriminalna etiologija "centralno podrucje" kriminologije.Termin "etiologija" (od grckog "aitia-uzrok i "logos"-nauka, ucenje) izvorno je oznacavao filozofsku nauku o uzrocima i posledicama stvari. Kriminalna etiologija je deo kriminologije koji proucava opšte uzroke kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinacne, posebne, neposredne uzroke, uslove i povode javljanja kriminalnog ponašanja (kriminogene faktore). O uzrocima kriminaliteta postoji veliki broj teorija i shvatanja, prakticna istraživanja su takode brojna, što sve ukazuje na nedovoljnu razjašnjenost opštih uzroka kriminaliteta kao masovnedruštvene pojave i posebnih uzroka kriminalnog ponašanja. Uprkos razlicitim shvatanjima, može se reci da se u okviru kriminalne
etiologije neki opšti uzroci kriminaliteta i pojedinacni uzroci kriminalnog ponašanja mogu smatrati za otkrivene i utvrdene. Pritome, nije iskljuceno da izvesni neotkriveni uzroci mogu da se nalaze u oblasti nedovoljno proucenecovekove licnosti. Kriminalna etiologija se najcešce deli prema prirodi faktora koji deluju na javljanje kriminaliteta, na dve oblasti: egzogenu etiologiju i endogenu etiologiju. Egzogena etiologija se odnosi na izucavanje uzroka kriminaliteta koji proizilaze iz odredene društvene kulture i strukture, uslova života, delovanje raznih kriminogenih faktora vezanih za porodicu, školu, grupu, sredstva masovne komunikacije, sukoba kultura, razlicitih shvatanja o vrednostima, druga devijantna ponašanja itd. Endogena etiologija izucava uticaj licnih osobina, psiholoških karakteristika, crta licnosti na javljanje kriminalnog ponašanja. U okviru endogene etiologije treba razjasniti kako se odvija proces "kriminalizacije licnosti", zašto pojedina lica vrše krivicna dela u odredenim socijalnim uslovima, a druga u istim tim uslovima to ne cine, kakav uticaj na kriminalitet imaju psihicki procesi (licniintelektualni procesi: mišljenje, ucenje, inteligencija, opažanje; emocionalni procesi ili osecanja i voljni procesi-motivacija) i psihicke osobine(navike, sposobnosti, temperament, potrebe, interesi). Osnovna pitanja koja razmatra kriminalna etiologija odnose se na utvrdivanje opštih uzroka (korena kriminaliteta) i kriminogenih faktora -neposrednih cinilaca kriminalnog ponašanja. Medu kriminogenim faktorima moguce je razlikovati uzroke (sa vecim intenzitetom deluju na javljanje kriminaliteta, cesto presudno i neposredno izazivaju kriminalno ponašanje), uslove (doprinose javljanju kriminalnog ponašanja) i povode(spoljni uticaji i okolnosti koji su vezani za samu situaciju izvršenja krivicnog dela i doprinose donošenju odluke za izvršenje dela).Podele kriminogenih faktora razlicite su u kriminološkoj literaturi. Kriminogeni faktori se dele na:antropološke, fizicke ili kosmotelurne i društvene, društvene i individualne, endogene i egzogene, objektivne i subjektivne, neposredne sociogene faktore i licnost delikventa. USLOVI I POVODI KAO KRIMINOGENI FAKTORI-uslovi kriminalnog ponašanja (ovo jeiz naše knjige) Uzrocnost je jedna od veza kriminaliteta i drugih socijalnih pojava, ali ne i jedina. Kriminalitet jesuviše složena pojava da bi se mogla objasniti samo uzrokom i posledicom. Izmedu uzroka I posledice postoji još citav niz okolnosti , koje se nazivaju kriminogenim uslovima. Uslovi su oni cinioci koji oblikuju posledicu , ali nisu u mogucnosti da je proizvedu. Oni omogucavaju da se u izvjesnim okolnostima lakše izvrši kriminalna radnja. Uslovi se pojavljuju kao dopunski factor , koji „podstrekava“, omogucuje ili olakšava vrstu delinkventnog ponašanja. Uodnosu na uzroke – koji su direktni faktori, uslovi su – posredni faktori. Mogu se odnositi na: mesto, nacin, vreme, sredstva i drug okolnosti izvršenja krivicnog djela (najpogodnije mesto, doba dana, vremenske prilike, najefikasniji nacin i sredstvo i sl). U najopštijem smislu u uslove spadaju: neefikasnost organa krivicnog gonjenja; neadekvatne sudske sankcije; nedovoljna organizacija i zaštita imovine; poznavanje nekih veština, raspolaganje sredstvima za izvršenje krivicnih radnji i sl. Iz uzroka uz odredeni uslov do posledice delikta neposredno stoji povod. Uzroci i uslovi izazivaju nastanak pojave, ali je povod potreban da bi nastala posledica. Povodi su dodatni uslovi da bi nastala posledica. Povodi su svi oni trenutni motivi u odluci da se izvrši kriminalni akt. Oni cine podsticaj (dodatni stimulans) za odluku. Najcešce zavise od licnosti izvršioca, njegove sklonosti ka vršenju krivicnih dela, emocionalne zrelosti, psihickog stanja i strukture licnosti. 44.KRIMINALITET KAO INDIVIDUALNI CIN i DRUŠTVENA POJAVA Pojam kriminaliteta. Potice od latinske rijeci crimen–zlocin. Najopštije definicije polaze od togada je kriminalitet je negativna društvena pojava vršenja krivicnih djela od strane
pojedinaca. Kriminalitet predstavlja pojedinacni akt i društveni fenomen. Postoji veliki broj razlicitih definicija kriminaliteta i zlocina, ali u zavisnosti od njihovog karaktera sve one se mogu sistematizovati u dvije osnovne, a to je zakonska ili pravna I sociološka definicija. Pravne definicije. Osnovu pravnih definicija cine norme mater ijalnog krivicnog zakonodavsta.Postoji uže i šire odredenje pojma kriminaliteta. Prema užem shvatanju kriminalitet predstavlja samo radnje koje predstavljaju krivicna dela. Prema širem shvatanju rec je o delima koja obuhvataju sve protivpravne kažnjive radnje, pored krivicnih dela tu su i prekršaji i prestupi. U krivicnopravnoj literaturi preovladuje uži pristup, jer sesmatra da ukoliko nešto nije krivicno djelo, onda nije ni zlocin, a to bi znacilo da nije ni kriminalitet. Ovakva definicija ima odredene vrednosti, ali i slabosti. Suština je u tome da je svaki zlocinkriminalitet, a kriminalitet je sankcionisan krivicnim zakonodavstvom. Defektnost proizilazi iz toga što ovakva definicija nije odredila sadržajnu vec samo normativnu stranu pojave. I drugo premaMaksvelu kriminalitet je promjenljiva pojava jer ga odreduje pozitivno zakonodavstvo, pa neko djelo u jednom periodu može, a u drugom ne mora biti inkrimisano. Problem pravne definicije je u tome što kriminalitet tretira u normativnom (formalnom) smislu, kao da iza njega ne postoji ljudska djelatnost kao cinjenica ili zbir cinjenica, društvena stvarnost, koja prethodi pravnom pojmu. Sociološka definicija. Sociološki pristup u definisanju kriminaliteta je širi, sadržajniji, jer neposmatra samo djelo vec proucava i ucinioca, društvene uzroke, uslove i posledice kriminaliteta. Sociološka definicija kriminalitet definiše kao društvene pojave kojima se ugrožavaju osnovnedruštvene vrednosti. Manjkavost ovih definicija je u tome što su neodredene kada se u sadržinskom smislu postavi pitanje šta je to društvena vrijednost. Sociološki termini (asocijalno ponašanje, devijantnost, prestupništvo, napad na društvene vrijednosti i sl.) su neodredeni u toj mjeri da se kriminalcem i kriminalom može proglasiti svako lice i djelo koje odudara ne samo od krivicnih,nego i od moralnih normi, a koje se teško mogu podvesti pod pojmove zlocinac i zlocin. Kriminološka definicija. Postavlja vezu izmedu pravnih i i socioloških tumacenja. Ovu vezu supopunili kriminolozi i kriminološka shvatanja koja polaze od inkriminisanih dela i društvenihuslova.Kriminološke definicije kriminaliteta možemo odrediti kompilacijom bitnih obeležja pravnog I sociološkog znacenja, odnosno kao skup društvenih pojava kojima se ugrožavaju univerzalnedruštvene vrednosti, a koje su kao takve sankcionisane krivicnim pravom. Bitna svojstva kriminaliteta su: -skup individualnih pojava –masovna pojava; -pojava koja ima društveni karakter sa obzirom na rasprostranjenost u prostoru i vremenu; -negativna društvena pojava jer se njome krše neke norme i ugrožavaju vrednosti; -istorijska pojava koja je karakteristicna za sve periode društva; -univerzalna pojava koja je svojstvena svim oblicima državnih zajednica, i koja ne poznaje granice.Kriminalitet, kao predmet, nije samo prost skup individualnih pojava, vec masovna i negativna društvena pojava, a zadatak kriminologije je da utvrdi njene uzroke, faktore, strukturu (licnost idela) i zakonitosti. 45.KRIMINOGENI FAKTORI (pojam, vrste, teorije faktora)Pojam kriminogenih faktora– kriminogeni faktori predstavljaju centralno pitanje kriminalneetiologije. Kriminalitet je, kao složena društvena pojava, determinisan mnogobrojnim ciniocima, u literaturi najcešce definisanim kao kriminogeni faktori. Prva podjela kriminogenih faktora je na:uzroke koji su najvažniji; uslove i povode. U najopštijem smislu, pod kriminogenim faktorom podrazumevaju se svi oni cinioci koji uticu na bilo koji nacin na pojavu kriminaliteta kao društvene pojave i kao individualnog cina. To je skup cinilaca psihološke, biološke i socijalne prirode, kojideluju kao uzroci, uslovi i povodi za kriminalna
dela, njihov medusobni odnos i uslovljenost. Vrste kriminogenih faktora. Problem se javlja kod konkretnijeg odredenja cinilaca koji cine faktor. Neki ih dele na: - objektivne-vezane za delo ili socijalnu situaciju -subjektivne koje su vezane za licnost izvršioca. Feri razlikuje: antropološke, fizicke i društvene faktore. Drugi pristup u klasifikaciji faktora je njihovo razvrstavanje prema pravcu delovanja. Takvapodjela je dovela do klasifikacije koje proizilaze iz usmjerivosti kriminalne biologije, kriminalnesociologije i kriminalne antropologije. Grispinji smatra da: kriminalna sociologija treba da izucavalicne i društvene faktore, odnosno faktore koji proizilaze iz fenomena društva-mase; a kriminalna antropologija bi izucavala kriminalitet kao individualnu pojavu, kao pojedinacan slucaj. Treca podela polazi manifestacija faktora u vremenu. Zelig je smatrao da treba razlikovati problem zvršenja dela i problem razvoja licnosti. Di Tulio je razlikovao faktore koji uticu na predispozicijeza zlocin, na pripremanje zlocina i izvršenje. Saderland je faktore klasifikovao na: istorijske I geneticke. Tarde je dao do sada najrasprostranjeniju podelu na: endogene-unutrašnje i egzogene-spoljne faktore. On je dozvoljavao mogucnost da biološki i fizicki faktori mogu imati izvjesnu ulogu u nastanku zlocina, ali je primat dao uticaju društvene okoline (spoljnim faktorima) ne zanemarujuci iznacaj individualnog opredeljenja licnosti. Teorija faktora. Vremenom su se u literaturi pojavili i neki teorijski pravci, koji su se pretežno bavili ovim problemom, kao što je faktorska teorija. Faktorska teorija pojavljuje se u dve varijante: -monisticka-polazi od biologistickih ucenja, pri cemu je jedan faktor uzrocnik jedne pojave (postepeno je ova teorija napuštena) i -pluralisticko ili multikauzalno tumacenje objašnjava da su pojave kriminalitet a mehanicki uslovljene faktorima biološkog, psihološkog i socijalnog karaktera. Ovaj drugi pravac je sire prihvacen u kriminologiji i kriminolozi ga dijele najmanje na dve vrste faktora uticaja nakriminalitet: unutrašnje i spoljne. Ovim teorijama narocito faktorskoj pluralistickoj daju se odredene vrijednosne odlike, ali se smatrada su obe, dijelom jednostrane i nepotpune. Objektivni i subjektivni faktori. Objektivno subjektivni faktori su najcešci sadržaj u kome semogu svrstati sve ostale klasifikacije, kao što su opšti i posebni, neposredni i posredni i slicno.Objektivni se odnose na spoljne cinioce uticaja na kriminalno ponašanje, socijalne uslove. Subjektivni faktori su vezani za biološku strukturu i psihicke procese licnosti koji dovode do devijantnog ponašanja. Opšti, posebni i pojedinacni fakori. Opšti kriminogeni faktori su izvor posebnih i pojedinacnih.Posebni kriminogeni faktori uslovljavaju posebne vrste kriminaliteta ili pojedinacni kriminalni akt. Iako djeluju u sklopu opštih uslova, kao jedinstvena cjelina, njihov uticaj nije isti. U nekim slucajevima dolazi do izražaja dominacija jednih, na drugim prostorima, drugim pojavama ilivremenima drugih. Nekada se pojedini faktori ispoljavaju u jednoj pojavi, kao opšti uzrok ili kaoneposredni, a na drugoj kao posebni, sekundarni, ali i u jednom i u drugom slucaju u uzajamnoj povezanosti. Dinamicko i uzajamno dejstvo faktora. Kriminalitet se može posmatrati samo u sklopu: opštih i posebnih; subjektivnih i objektivnih: posrednih i neposrednih faktora i njihovih dinamickihmeduuticaja. Do kriminalne radnje ne dovode samo uzroci vec i drugi cinioci, uslovi, povodi, motivi.Socijalni faktori se odvijaju preko mikro grupa (porodice, škole) i u procesima uticaja socijalnihprocesa industralizacije, urbanizacije, uticaja mas medija i sl.Unutrašnji faktori se ispoljavaju kao urodeni (biološki) i steceni (psihološki) elementi uzroka I uticaja. 46. UZROCNOST KRIMINALNOG PONAŠANJA Pitanje uzrocnosti kriminaliteta možemo sresti još u raspravama Platona i Aristotela. Postepeninapredak nauke doveo je do diferenciranja etioloških (kriminogenih) faktora na
neposredne uzroke,uslove I povode za kriminalno ponašanje. Problem nastaje prilikom tacnog odredivanje ovi pojmova. Neki autori uzrok, uslov i povod smatraju sinonimima, drugi za uzroke uzimaju i povode, motivacije i slicno. Definisanjem ovih pojmova bavili su se i medunarodni kriminološki kongresi (II kongres posebno).Prema toj definiciji „uzrok je neophodan uslov bez koga se odredena pojava ne bi manifestovala “Prema H. Hentigu uzrok je ona sila koja svojim delovanjem odreduje pojavljivanje nove sile ili novog objekta, uzrok proizvodi posledicu i neophodno joj prethodi. Pod uslovom on smatra onostanje koje proizvodi samo prilike i propratne stimulanse, koje omogucavaju da se osvjetle elementislucajnosti, koji imaju svoju važnost u etiologiji zlocina.O.Kinberg smatra da je uzrok objektivna cinjenica koja proistice izmedu licnosti i situacije dok jepovod subjektivnog karaktera i rezultat djelovanja spoljne situacije na individuum. Cinjenica je, medutim, da nema pojave bez uzroka, nema posledice koja nema svoju vezu sa nekim od prethodnih cinilaca (uzroka). Bez utvrdivanja tih prethodnih cinilaca, te veze, kriminalitet se ne može objasniti.Kriminolozi su pretežno saglasni da postoje: objektivni i subjektivni uzroci kriminaliteta i to su razgranicenja veoma jasna. Medutim, prilikom podele na neposredne i posredne uzroke, veoma se teško uocavaju razlike i nijanse medu njima. Faktori uzrocnosti--Pod faktorima uzrocnosti uzimaju se objektivno mjerljivi elementi sa egzaktnim dovodenjem u vezu sa posledicama pojedinih oblika kriminaliteta. Problem u kriminologiji je u tome što iz mnoštva cinilaca koji uslovljavaju delikt treba izdvojiti stvarni uzrok. Faktori uzrocnosti postoje izvan svesti covjeka, oni su realnost u drušvenom odnosu i prirodicovjeka. Uzrocnost je odlucujuci factor odnosno objektivna i kauzalna veza izmedu nekog stanja i posledica. To mogu biti cinioci socijalnog i licnog karaktera: materijalno stanje, porodicne prilike ,krizna razdoblja, pojava alkoholizma i narkomanije, socijalni i kulturni sukobi i sukob vrijednosti, kao i faktori vezani za subjektivna svojstva licnosti. Njihova veza je uslovljena jer je delinkventno ponašanje uticaj socijalnih faktora, najcešce povezan sa unutrašnjim svojstvima, potrebama i motivima ispoljavanja. Prema tome, kriminalitet je pojava koja se javlja kao posledica delovanja mnogobrojnih uzroka, ona je složen proces interakcije mnogobrojnih elemenata biološke, psihološke i socijalne prirode. 47. DELIKVENTNA LICNOST i OPASNO STANJE DELINKVENTNE LICNOSTI Delinkventna licnost Pored spoljašnjih, sociogenih-objektivnih faktora, za shvatanje kriminaliteta bitni su i unutrašnjisubjektivno-endogeni faktori. Spoljni faktori, iako odlucujuci nisu dovoljni da se može objasniti pojava ili pojedini oblici kriminaliteta, a posebno ne njihovi izvršioci – licnost delinkventa. Subjekt izvršenja krivicnog dela je uvijek covek sa nekim svojim trajnim karakterom ili trenutnim osecanjem, motivima, ciljevima i interesima, koje su uobicajeno definisane predispozicijama. Svaki covek se prirodno rada sa sopstvenim biopsihickim faktorima i ne postoji opšte prihvacena definicija licnosti. Još složeniji problem nastaje kada je u pitanju termin delinkventna licnost. Centralno pitanje kriminologije, posebno kriminalne etiologije je da li postoji razlika izmedu delinkventne i normalne licnosti? -Prvo polazi od toga da ne postoje nikakve biološke i psihološke razlike izmedu delikvenata i
nedelinkvenata, što bi znacilo da delinkventna licnost kao takva i ne postoji. -Drugo, pretežno shvatanje polazi od stavova da je delinkventna licnost devijantna, biološki abnormalna, osoba poremecene psihicke strukture. Prve ideje o delikventu-zlocincu datiraju od antickih mislilaca. Prva naucna shvatanja i pokušaj studioznog izucavanja delinkventne licnosti vezuju se za antropološku školu i Lombroza. Prema savremenim shvatanjima licnost delikventa cine posebnosti ili neki od elemenata kombinacije biološke osnove, psihološke strukture, psihopatološke i društvene determinacije. Naucna istraživanja koja su vezana za biološke pristupe delinkventnu osobu vide kao licnost kojaima specificne tjelesne degenerativne karakteristike, bilo konstitucionalnih specificnosti, endokrinih i hromozomskih aberacija (aberacija-odstupanje), genetskih predispozicija i urodenih sklonosti, bilo rasnih predispozicija. Pristupi psihološke orijentacije delinkventnu licnost vide kao osobu koja je ispod posjecene inteligencije, niskog praga frustracione tolerancije, psihoanaliticari ih vide kao osobe sa poremecenim nagonima; bihevioristi kao licnosti koje su formirane u procesu socijalnog ucenja, individualna psihologija ih vidi kao osobe koje su iskompleksirane. Vrlo cesto je delinkventna licnost definisana poremecajima duševnog stanja i nervnog sistema. Obicno se ovakva stanja vezuju za pojave slaboumnosti, psihoza, neuroza, paranoje i poremecaja licnosti. Opasno stanje delinkventne licnosti Evolucija kriminol oške i posredno krivicnopravne misli uslovila je da se ona posljednjih dva vijeka bavi koliko izvršiocima krivicnih dijela, toliko i zlocinima koji signaliziraju postojanje posebnog elementa – opasnog stanja u društvenom telu. Fuko podseca u vezi sa opasnim stanjem delinkventne licnosti da je nauka od samog pocetka razvoja pribegavala izucavanju zlocinaca, preko zlocina i iznad njega, što se opravdavalodvostrukim interesom: da treba uvesti više racionalnosti u krivicnu praksu i da se opšte klauzule zakona i pravnih kodeksa moraju bliže uskladiti sa društvenom realnošcu izlaska iz pravnog sistema koji se postupno razvijao do svog nastanka tokom srednjovjekovne inkvizicije. Veliki reformatori krivicnog zakonodavsta su našli racionalan odgovor na pitanje ’’Šta se mora kazniti i kako’’, ali se pojavilo novo pitanje koje je unijelo konfuziju: ’’koga mislite vi dakažnjavate’’. Stvarni problem koji je svuda bio na snazi je bio problem opasne individue. Postoje li individue koje su urodeno opasne? Na osnovu kojih znakova se one mogu prepoznati i kako bi trebalo reagovati na njihovo prisustvo?. Na VI kongresu kriminologa u Madridu 1970 godine definitivno je uveden pojam kriminalna licnost. Teorije kriminalne licnosti izložio je francuski kriminolog Pinatel, prema njemu kriminalna licnost je strukturalno jedinstvo i izraz licnih obilježja koja su u akciji i interakciji. Opasno stanje je latentno stanje sklonosti kriminalne licnosti ka vršenju krivicnih dela. Garofalo je pod tim pojmom podrazumijevao da elementa: kriminalnu sposobnost (temibilitet) uvidu pretpostavljene i realne opasnosti i mogucnosti prilagodavanja delikvenata u raznim fazamaostvarenja krivicnog djela. Ludeu je analizu opasnog stanja istakao kroz etiološke pojmove dijagnoze, prognoze i tretmana.Pinatel polazi od shvatanja da se ono manifestuje u dva oblika: hronicno i imanentno. Pinatel hronicnim opasnim stanjem smatra cvrsto i postojano stanje karakteristicno za formiranu kriminalnu licnost kojim se povremeno stimuliše volja permanentne kriminalne karijere. Imanentnoopasno stanje definiše pojmom tzv. opšteg opasnog stanja kako ga je ustanovio DE GREF u smislu krize ili groznicavog stanja, kroz koju prolaze svi prestupnici neposredno pre prelaska na delo. Opasno stanje se utvrduje na osnovu biosomatskih i socijalnih indicija. Dijagnoza i stepeni opasnog stanja. Temibilitetje kriminalna sposobnost kao element opasnog stanja licnosti. To je pojam iz savremene klinicke kriminologije. Ovaj pojam prvobitno je
uveoGarofalo 1878. i njime je oznacio postojanu i aktivnu izopacenost prestupnika i kolicin u zla od koga možemo strahovati s njegove strane,ili drugim rijecima njegovu kriminološku sposobnost. Prema Pinatelu, kriminološka dijagnoza opasnog stanja može imati sledece forme: •kriminalna sposobnost veoma jaka, prilagodenost veoma niska i to je najviši stepen opasnogstanja; •kriminalna sposobnost jaka, prilagodljivost vrlo slaba to je ozbiljno opasno stanje; •kriminalna sposobnost mala, prilagodljivost vrlo slaba i to je srednje opasno stanje i •kriminalna sposobnost vrlo slaba, prilagodljivost veoma visoka to je lakši stepen opasnog stanja Pinatel pored klinicke razlikuje kao nadopunu etiološku dijagnozu koja može imati sledece forme: • jak biološki uticaj u kombinaciji sa jakim društvenim uticajem i to predstavlja hronicno opasno stanje; • jak biološki uticaj sa slabim društvenim uticajem to je granicni, marginalni slucaj opasnog stanja i • slab biološki uticaj sa slabim društvenim uticajem to je epizodni slucaj opasnog stanja. 48. KLINICKE METODE U DIJAGNOSTICI KRIMINALNE LICNOSTI Klinicni ili naucni metodi u dijagnostici kriminalne licnosti zasnovani su na odredenim saznanjima: a) kriminološke ekspertize i socijalne anamneze; b) kriminološke dijagnoze ic) kriminološke prognoze koja se odnosi na pojedinacne slucajeve veštacenja optuženih iliosudenih lica u naucnom postupku opservacije i ispitivanja licnosti. Kriminološka ekspertiza je naucna metoda ispitivanja licnosti delinkvenata radi procenjivanja buduceg ponašanja, odredivanja adekvatne sankcije i tretmana za resocijalizaciju. Nju obavlja grupa strucnjaka specijalista iz pojedinih oblasti–psiholozi, psihijatri, socijalni radnici, za potrebe sudijskog postupka ili prevaspitanja. Kriminološka ekspertiza se radi na osnovu: a) mediko-psihološkog ispitivanja i b) socijalne anamneze. Mediko- psihološko izucavanje odnosi se na izucavanje licnosti, a socijalna anamneza se odnosi nasagledavanje i objašnjenje uticaja ekonomskih, socijalnih i porodicnih prilika na licnost. Ova metoda je veoma važna i primenjiva kod: utvrdivanja uracunljivosti, stepena odgovornosti, individualizacije kazne i tretmana rehabilitacije i prevaspitanja. Kriminološka dijagnoza se radi na osnovu kriminološke ekspertize, a u pitanju je klinicka metoda utvrdivanja stepena opasnosti delinkventa. Kriminološka dijagnoza se odvija kroz tri faze: •utvrdivanje kriminalne sposobnosti ili temibiliteta; •stepena društvene neprilagodenosti i •dijagnoze opasnog stanja koje se dobija sintezom dva prethodna postupka. Svaka od ovih faza ima i podfazne postupke. Kriminološka prognoza je treca faza u proucavanju licnosti osudenika koja podrazumeva predvidanja buduceg ponašanja delikventa. Ona se radi na osnovu kriminološke ekspertize za potrebe: odredivanja krivicne sankcije optuženom i tretmana resocijalizacije u odgovarajucim kazneno-popravnim ustanovama. Najpotpunija kriminološka prognoza je ona koja je izvedena klinickim postupkom. 49. BIOLOŠKI FAKTORI Biološki faktori predstavljaju kriminogene cinioce koji su definisani prvenstveno u kriminološkim teorijama biološke i antropološke orijentacije. U biološke faktore spadaju cinioci biosomatskih
procesa kao što su: urodene, nasledne, organske, fiziološke i druge biološke funkcije koje uslovljavaju delinkventno ponašanje pojedinih lica. ORGANSKE DETERMINANTE --Organske determinante su kriminogeni faktori koji su uslovljeni organskim poremecajima. U pitanjusu endogeni faktori koji se u nekim teorijama smatraju bitnim uzrocnicima kriminaliteta. Uantropološkoj teoriji organske determinante se tretiraju kao urodene ili stecene Konstitucionalne anomalije psihopatološke prirode. Organske poremecaje cine patogene promene u psihosomatskom sistemu, koje su nastale kaoposledica anomalija u fiziološkim funkcijama organizma ili negativnim spoljnim uticajima. U prvugrupu spadaju maloletna lica sa poremecajima u smislu bolesti ili povreda, koje su nastale u toku rodenja ili ranoj mladosti. Takva stanja su uzrok nepravilnog razvoja licnosti što dovodi do stepena psihicke nezrelosti, sa slabom kontrolom impulsa, plitkosti osecanja, niske frustracije i afektivnetolerancije, koji ih cine potencijalnim delikventima. U ovu grupu spadaju i slucajevi posledica genetskih svojstava, poremecaja u funkcionisanju endokrinih žlezda ili zakasnelog puberteta. U drugu grupu spadaju promene nastale usled bolesti, zaraze, zagadenosti okoline ili fizickim traumama. NASLEÐE Naslede po opštem znacenjem predstavlja prenošenje osobina živih bica sa predaka na potomstvo.Uticaj nasleda na ljudsko ponašanje postaje poslednjih godina sve veca preokupacija nauke. Osnovna teza da geni bitno uticu na ljudsko ponašanje je sve aktuelnija. Za kriminologiju je bitno genetsko naslede koje se ispoljava u biološkim karakteristikamadefinisanim u: hromozomima, genima i dezoksiribonukleinskom kiselinom – DNK. Kombinacijagena jednog roditelja sa genima drugog roditelja naziva segenotip, iz koga proizilazi sistem genetska svojstva licnosti, dok spoljašnji izgled, bez obzira na genetski sastav licnosti, oznacava se pojmom fenotip. Genetsko naslede se odnosi na: pojedinca, etnicku celinu i ljudsku vrstu. Kriminolozi druge polovine 19-og veka vecinom su priznavali teoriju nasleda kao naucno validnu. U savremenim uslovima ona je osporavana i svodi se na istraživanja koja se vrše: na primerima blizanaca i u oblastigenetskih svojstava predaka i potomaka iz delinkventnih porodica.Na osnovu jednog novijeg istraživanja jednojajcanih i dvojajcanih blizanaca došlo se do zakljucaka koji ukazuju na znacajan uticaj gena na svaku od dimenzija psihopatologije i zajednicki genetskiuticaj na obe te dimenzije. Istice se da malo više od polovine ovih osobina može se povezati sagenetskim faktorima, a nešto manje od polovine sa uticajem socijalne sredine koji su za blizance bili razliciti. Druga studija istraživanja maloletnickog prestupništva ukazuje na to da se vecina jednojajcanih I dvojajcanih blizanaca ponašaju pod uticajem genetske uslovljenosti. Može se zakljuciti da je uticaj nasleda na ljudsko ponašanje pa i delinkventno ponašanje veoma znacajno, kao i uticaj okoline koji je u gotovo polovini slucajeva presudan. UROÐENI FAKTORI Urodeni faktori su vrsta subjektivnih svojstava licnosti kriminogenog znacaja koji su delom biološke, a delom psihološke karakteristike u tipologiji delikvenata. U nauci su podeljena mišljenjao tome da li postoji tip delinkventne licnosti sa urodenim svojstvima. Teorije koje prih vataju postojanje takvog tipa polaze od bioloških karakteristicnih abnormalnosti ili psihickih poremecaja. Po biologistickim shvatanjima Morela, delikvent je licnost karakteristicnih urodenih svojstavamentalne i antropološke degeneracije. Savremena naucna misao eliminisala je vrednost bioloških teorija o tipu urodenog zlocinca, posebnih biokonstitucionalnih naslednih karakteristika, ali ne sasvim i teoriju o urodenim sklonostima. ANTROPOLOŠKI FAKTORI Antropološki faktori su jedan od tipova kriminogenih svojstava licnosti. Feri je antropološke faktorepodelio u tri grupe:
a) organsku konstituciju coveka–sve organske anomalije i telesne osobine-anomalije lobanje, mozga i slicno; b) psihicku konstituciju–sve devijacije inteligencije, emocija, osecaja i c)licna svojstva–biološki uslovi rase, pola, doba, biološko socijalne uslove, gradansko stanje,obrazovanje i vaspitanje. PSIHOLOŠKI FAKTORI To su individualna obeležja licnosti koja deluju kumulativno, teže su merljiva i ne mogu se odvojeno posmatrati. Psihološki faktori su subjektivni faktori u psihološkom smislu, oni su individualna obeležja licnosti koji se manifestuju u karakteru, inteligenciji, emocijama, motivima i drugimsvojstvima licnosti. Ovi faktori su teže merljivi, deluju kumulativno i nije ih moguce odvojeno posmatrati, ali bez njihove spoznaje nije moguce objasniti ni djelovanje objektivnih faktora.Važnost psiholoških faktora je u tome što je svaka individua razlicito reaguje na spoljne podsticaje,na ono što smo nazvali socijalni faktori. U psihološke faktore se ubrajaju: a) psihostruktura; (psihicke osobine) b) sklonosti i navike; c) karakter (agresivnost, impulsivnost, egoizam, egocentricnost, malicioznost,deprivacija); d) inteligencija; e) emocije; f) motivacija.
50. PSIHOSTRUKTURA I DELIKVENCIJA—Psihološku strukturu cini organizacija psihickih osobina licnosti. Psihostruktura deluje kao celina uzajamnih uticaja i uslovljavaju razlicita reagovanja licnosti na spoljne nadražaje. Reagovanja mogu biti u granicama društveno prihvatljivih, ali i asocijalnih, antisocijalnih idelin kventnih ponašanja. Razlicita reagovanja ljudi u odnosu na iste socijalne uslove posledica su, pored ostalog, i razlicite psihološke strukture licnosti, koja te uslove na razlicite nacine doživljava. Psihološka struktura licnosti u kriminologiji je od znacaja kako u utvrdivanju uzrocnosti delinkventne orjentacije, tako i odgovornosti za izvršena krivicna djela. Prilikom razmatranja odnosa psihostrukture licnosti i delinkvencije postoje dva shvatanja: -Jedno, po kome ne postoje posebne delinkventne licnosti s posebnom psihostrukturom, razlicitom od ostalog stanovišta -Drugo koje ne samo što smatra da postoje razlike izmedu delinkvenata i nedelinkvenata, vec postoje posebni tipovi psihostrukture delinkvenata. Zbog ovakvih shvatanja u nauci postoje podeljena mišljenja o tome da li u psihološkom smislupostoji tip delinkventne licnosti: -teorije koje prihvataju postojanje takvog tipa polaze od karakteristicnih abnormalnosti ili psihickih poremecaja, -drugi pristup osporava ovakva shvatanja negirajuci psihostrukturalnu generalizaciju razlika izmedu delinkvenata i ostalih. Savremena nauka odbacila je shvatanje bioloških teorija o tipu urodenog zlocinca i zastupastanovište da se ni u psihološkom smislu ne može govoriti od odredenom tipu delikventa. No ipak kod delikvenata je rec oodstupanju od normalnih oblika reagovanja. Ta odstupanja su najvecim delom: 1. proizvod uticaja društvene sredine, ali i
2. posledica reagovanja osoba sa specificnim emocijama, motivima i karakterima, na ciju psihostrukturu, socijalna sredina ima veci uticaj. To je posebno izraženo kod maloletnicke deli nkvencije. Maloletni delikventi se razlikuju odnormalne populacije po: -znatno vecem stepenu neurotizma i psihoticizma; - po vecem stepenu extraverzije; - emocionalnosti i emocionalne nezrelosti, a takode -postoje razlike u crti agresivnosti. Tipovi delikvenata od ostalih osoba razlikuju se po individualnim psihickim svojstvima, koja ih samo u nekim slucajevima cine podobnijim od ostalih za kriminalnu radnju, ali nisu njihoviskljucivi, pa cak ni dominantni uzrok delinkventnosti. To što su neka od licnih svojstava prisutnija kod pojedinih tipova kriminalne strukture (kao što su: nizak prag frustracione tolerancije, emocionalna nestabilnost, ispodprosecna inteligencijai sl.), takve licnosti nisu nužno i sklone kriminalnom ponašanju, ukoliko je kod njih razvijen viši stepenmoralne svesti i ne postoje druge kriminalne sklonosti i navike. Istraživaci razlicitih strucnih profila su u više slucajeva pokušavali da dovedu u vezu odredena psihicka svojstva I delinkvencijuEngleski psiholog AJZENK – smatra da je delinkvencija karakteristicna za extravertni temperament licnosti, za osobe siromašne prilagodljivosti i sporih psihomotorickih reakcija. Savremena nauka je odbacivala ova shvatanja jer nije došla do jedinstvenog psihološkog tipa delinkvenata. Mnogobrojni pokušaji posebno u starijoj literaturi nisu došli do dokaza o postojanju tzv. kriminalne psihe jer nijedan od faktora psihostrukture licnosti kod delikvenata nije nepoznat I u nedelinkventnoj populaciji. Psihostruktura slucajnih krivaca ni malo se ne razlikuje od populacije nedelinkvenata.
51. SKLONOST, NAVIKA, KARAKTER KAO KRIMINALNA DISPOZICIJA –Sklonost kao kriminalna dispozicija, u opštem smislu, je nagonska reakcija, ljubav prema necemu, naklonost. Sklonost je faktor uzrocnosti u smislu urodene dispozicije ili stecene navike ka kriminalnom ponašanju. Sklonost kod coveka pod uticajem istih uslova ima za posledicu iste odgovore odnosno stvara naviku. Nasuprot korisnim, postoje i negativne sklonosti i navike. Licne osobine (crte licnosti) ispoljavaju se u kontinuitetu socijalnog života, a svojom celovitošcu funkcija cine sklonosti. Sklonosti u psihološkom smislu mogu biti tendencije urodene prirode, kao posledica odredenih karakternih crta licnosti, temperamenta i emocija, ali se crte pod uticajem socijalnih faktora iprocesa socijalizacije vremenom pretvaraju u moralne, kulturne i druge navike. U slucajevima odgovarajucih društvenih uslova i vaspitnih faktora uticaja kroz porodicu, školu iokolinu te predispozicije, ma koliko bile intenzivne, ne moraju se pretvoriti u kriminalne sklonosti. Nasuprot tome, ukoliko izostane proces socijalizacije, negativni uticaji mogu dovesti do toga da sekod takvih licnosti razviju kriminalne sklonosti, a samim tim i navike. Sa urodenom psihostrukturom i formiranim navikama u konfliktnim socijalnim odnosima, licnost razrešava problem na nacin koji ponekad odstupa od uobicajenog.U kojoj meri ce kriminalna reakcija biti izražena zavisi od dva faktora: 1.intenziteta sklonosti i 2.intenziteta socijalnog izazova.
Ukoliko je intenzitet kriminalne sklonosti (tzv. temibilitet) jaci, bezazleni socijalni podsticajidovešce do prestupnicke reakcije i obratno. Osobine sklonosti i navika karakteristicni su zadelinkvente recidiviste. Otuda su sklonosti i navike najizraženije kod delikata nasilja, sexualnih iimovinskih delikata, dakle tamo gde je pojava povrata najizraženija. Navika koja opredeljuje delinkventno ponašanje stice se u pogodnim, relativno približnim,socijalnim uslovima. U tom procesu ostvaruju se mehanizmi ucenja po modelu (o cemu govori bihevioristicko shvatanje), kao i sticanje samepotrebe da se u datom trenutku reaguje na socijalnu draž(o cemu govori teorija uslovljavanja). Pod uticajem navika izvršilac krivicnog djela postaje ’’robotiziran’’ u ponašanju ili kako kažePrudon ’’Navika je tudinka koja u nama potiskuje razum’’. U vezi s navikom postoje 2 objašnjenja:-prvo, po Gijomu navika se intenzivira sa ponavljanjem postupka, a regresira s odsustvom-drugo, tzv. Tordikov zakon da se navika formira s motivom i interesom za cinjenje djela. Ketle: smatra da je kriminalna sklonost manja ili veca verovatnoca da neko pod istim uslovima, pocini zlocin. Verovatnoca proizilazi iz psihopatoloških poremecaja, koje imaju odredeni karakterilicnosti (temperamenta, inteligencije i emocija) s niskim pragom otpornosti prema spoljnim,egzogenim faktorima i podliježu uticajima tih faktora ili sredine u delinkventnom smjeru. KARAKTER I KRIMINALNE PREDISPOZICIJE Sklonost za vršenje kriminalnih radnji mnogi vezuju za karakter, odnosno prirodu i narav koja se manifestuje u predispozicijama licnosti. (Predispozicija je prirodna, urodena, naklonost prema necemu ili nekoj vrsti ponašanja, to su genetski odredene potencijalne mogucnosti razvojaodredenih psihofizickih karakteristika). Karakter cini kompleks licnih osobina, sklonost ka odredenoj vrsti raspoloženja i ponašanja coveka (preduzimljivost, odlucnost, doslednost), koje ga bitno i trajno od rodenja, odlikuju I razlikuju od drugih.Karakter osim moralnih osobina ( poštenja, sebicnosti, skromnosti, savesnosti, hrabrosti,kukavicluka i sl.), obuhvata i voljne osobine (doslednost, upornost, energicnost itd.). S obzirom dase karakternim osobinama izražavaju sadržaji ponašanja pojedinca i ciljevi kojima teži, onespadaju u motivacione ili dinamicke osobine licnosti. Procenjivanje karaktera je od znacaja kako sa kriminološkog tako i sa krivicnopravnog aspekta, posebno pri utvrdivanju motiva deli nkventnog ponašanja. Karakter je prvenstveno moralna kategorija psihološkog i socijalnog sadržaja i obe cine jedinstvo uticaja na kriminalnu orijentaciju licnosti. Sklonost ka delinkventnom ponašanju imaju oni karakteri sa crtama licnosti koji nisu u stanju dovoljne otpornosti prema spoljnim, egzogenim ciniocima i podležu uticajima tih faktora ili sredine u delinkventnom smijeru. Svaka licnost je svakodnevno pod dejstvom pozitivnih i negativnihuticaja, a koji ce uticaj na odredenu licnost preovladati zavisi od njegove psihostrukture. Licnosti nacije osobine jaci uticaj imaju negativni faktori ispoljavaju razne oblikedevijantnog ili delinkventnogponašanja. Licnosti kod kojih postoji uska veza izmedu psihološke strukture i krivicnih dijela, smatraju sesklonim delinkventnosti. U pitanju su osobe negativnih karakternih crta kao što su crte agresivnosti, impulsivnosti, malicioznosti, egoizma, osobe deprimirane prirode i dr. 52.AGRESIVNOST, KRIMINALNA KRIMINALNAPREDISPOZICIJA
SKLONOST,
EGOIZAM
KAO
U najznacajnije patološke crte karaktera spada agresivnost. Agresivnost je urodeno svojstvo coveka, a u teorijskom smislu je sklonost nasrtljivosti, tendencija da se silom ili drugim oblicimafizicke i psihicke prinude rešavaju konflikti sa drugim ili sa sobom (autoagresija). Agresivnost sesmatra dispozicijom delinkventnosti kod povratnika i profesionalnih
kriminalaca. Svrstava se u uzroke težih oblika socijalne destrukcije, pojava delikata nasilja, akcidentnog kriminaliteta,seksualnih delikata i samoubistva. Osoba koja je sklona agresivnosti u teoriji se oznacava kao agresivna licnost. Negativne crte agresivne licnosti su : netolerantnost, nasrtljivost, sklonost konfliktima i rješavanje sporova nasiljem i silom. Manifestuje se antisocijalnim poremecajima licnosti koja poseduje neuroticna svojstva. To su licnosti sa jakim osecajem nesigurnosti, dubokog nepoverenja u druge I stalnog straha od sopstvene ugroženosti. Imaju nizak prag tolerancije, njihovim ponašanjem dominiraju nagoni I teško se prilagodavaju sredini. Skloni su otvorenim i nepromišljenim napadima (zlostavljanju, ponižavanju, omalovažavanju). Takvi pojedinci pri izvršavanju krivicnih dela cesto su bezobzirni i poznati su kao recidivisti u deliktima: ubistava, teških telesnih povreda i drugihvidova na silnickog ponašanja. Druga karakteristicna patogena crta licnosti, veoma bliska agresivnosti, je impulsivnost.Impulsivnost predstavlja sklonost afektivnim, usiljenim, nerazumnim i neobuzdanim postupcima, vecim delom su nezavisni od svesti, volje i mogucnosti kontrole. Impulsivnost predstavlja posledicunekontrolisanog delovanja instinkta, odnosno superiornosti Ida nad Egom i Superegom. Impulsivneosobe su lako razdražljive, sklone su naglim postupcima i agresiji, tucama, svadama, uvredama I drugim vidovima fizickog nasilja. EGOIZAM I EGOCENTRICNOST KAO KRIMINALNE PREDISPOZICIJE Egoizam i egocentricnost kao kriminalne predispozicije su takode negativne karakterne osobine i svojstva licnosti koja mogu imati kriminogeno svojstvo. Egoizam se ispoljava kod coveka u samoživosti, motivacionoj orijentaciji usmerenoj prvenstveno prema sebi. Osoba takvog karaktera u ponašanju rukovodena je sopstvenim interesima, sebicnošcu i neosecajnošcu za druge. Takav oblik asocijalnosti ispoljen u najvišem stepenu samoživosti i shvatanju da je (licna korist iznad svakog drugog motiva). Zbog toga je narocito karakteristican za imovinske delikte.Egoizam spada u karakterne osobine velikog broja delikvenata, a kao kriminogeni faktor unajsnažnije motivacione determinante. Ogleda se ne samo u motivu prisvajanje, nego i ubezobzirnosti prema preprekama u ostvarivanju kriminalnog cilja. Cesto je vezan za neke druge negativne emotivne osobine, kao što je: ljubomora, zavist, sujeta, karijerizam i dr. Egocentricnost je karakterna crta i asocijalna osobina ljudi, sklonost coveka da svojim ponašanjem u sredini, stavlja u centar pažnje sebe i svoje interese Egocentricne licnosti su prezauzete sobom,neosetljive za probleme drugih, poseduju egoisticne motive, sklone su histeriji. Egocentrik ima iskrivljenu sliku o sopstvenoj velicini, sujetan je i osetljiv, sklon je sukobima, kada je rijec o tome kako njegovu licnost vrednuju drugi. U psiho-socijalniom smislu egocentricne licnosti su nestrpljive, netolerantne, autoritarne, dvolicne, podle i despotske naravi. MALICIOZNOST I KRIMINALNA SKLONOST -Malicioznost cini jednu od bitnih delinkventnih tendencija u karakteru licnosti. U opštem smislu malicioznost se manifestuje kao podmuklost, sujeta, zluradost i pakost. Maliciozne osobe poseduju crte egoizma i egocentricnosti, bezosecajnosti i rigidnosti. Ove osobine mogu biti urodene ali se mogu isticati pod uticajem socijalnih uslova. Takve licnosti uizvršenju delikta nasilja imaju osvetnicki sindrom, mogu biti veoma surove u postupcimaiživljavanja na žrtvi. U osnovi malicioznosti nalazi secrta zavisti koja povremeno prelazi. Osobe koje poseduju ova svojstva sklone su da bez licnog interesa, smišljaju i cine podmukle radnje kako bi drugima naneli štetu. Razlozi za ovakve postupke za okolinu nisu poznati I neobjašnjivi su pa se kao takvi tumace kao obest, pakost i destrukcija radi destrukcije. Sujetna osobazbog emocionalne i socijalne nezrelosti kroz život reaguje primitivno, neodgovorno, nerazumno inesvesno i vremenom postaje potpun rob svog velikog EGA.
53. DEPRIVACIONI FAKTORI DELINKVENCIJE Deprivacija predstavlja jednu od osobina licnosti koja je u osnovi cini asocijalnom i u vecoj ili manjoj meri devijantnom. Deprivacija znaci lišavanje ili gubitak sadržaja I draži koje su nužne zazadovoljavanje potreba. Najcešce se radi o socijalnoj deprivaciji -iskljucivanje coveka iz društvenih odnosa (karakteristicno za decu odraslu po domovima i osudivanu populaciju). Ovelicnosti imaju oštecenu emocionalnu sferu, kao i sposobnost za uspostavljanjem kontakata. Takva licnost je prinudena da se odrice ustaljenih obicaja ponašanja i postaje podložna pritiscima raznih neformalnih grupa. To sve utice da se osudenik lišava statusa slobodne licnosti, povlaci se u sebe i da neprestano bude u sukobu sa strogim normama zatvorskog režima života i autonomnih kriminalnih grupa. U opštem znacenju deprivacija predstavlja lišavanje ili gubitak sadržaja ili dražikoje su nužne za zadovoljenje potreba. Uzroke deprivacije treba tražiti u društvenoj degradaciji , osecaju odbacenosti društvene sredine inemogucnosti ostvarenja motiva i potreba stanja koja su tipicna za osudena lica. Delinkventno ponašanje uslovljeno deprivacijom javlja se kao neposredna posledica nagomilanih frustracijacijepražnjenje može izazvati kompezacione reakcije koje su izražene u nekom kriminalnom ili drugom devijantnom aktu. Frustracione reakcije se obicno manifestuju u negativnom smeru koji je u formi razdražljivosti, netrpeljivosti, agresiji, regresiji, fiksacijama i slicno.U slucajevima osoba prinudenih na zajednicki život, licnost je primorana da se odrice ustaljenihobicaja, ogranicena je izborom ponašanja i podložna raznim pritiscima neformalnih grupa. U zatvorenim sredinama, bilo da su formalne(zatvori, vojska, domovi) ili neformalne(kriminalne ili prestroge porodicne sredine), licnost je pored prinudnih normi uredenog ponašanja, cesto izložena i maltretiranju od strane samih pripadnika sredine i njihovim ucenama.U odnosu na nasilnike postoji osecan je ugroženosti, straha, nesigurnosti i nezašticenosti Od nasilnika i sexualno izopacenih osoba. Takvim sredinama osoba je lišena statusa slobode licnosti i povlaci se u sebe. Osnovni oblici deprivacije javljaju se u vidu deprivacije slobode, sigurnosti, hetroseksualnih odnosa, mogucnosti sticanja materijalnih dobara, zadovoljavanja duhovnih i kulturnih potreba. 54. INTELIGENCIJA I KRIMINALNA ORIJENTACIJA --Inteligencija u najopštijem smislu podrazumeva bistrinu uma. U psihologiji pod ovim pojmom seimaju na umu kapaciteti i sposobnost samostalnog mišljenja, razumevanja i prosudivanja postojecih i snalaženja u novim situacijama. Inteligencija se meri skalama tzv. koeficijentom inteligencije (IQ),a razvoj inteligencije dostiže se do 16-te godine. SKALA KOEFICIJENTA INTELIGENCIJE JE : •IQ ispod 25 je idiotija, •IQ od 25-50 su imbecili, • IQ od 50 -70 je debilnost, •IQ od 70-80 je mentalna zaostalost, •IQ od 80-90 je ispod prosecne inteligencije, •IQ od 90-110 je prosecna inteligencija, •IQ od 110-120 je visoka inteligencija, •IQ od 120-140 su izuzetno obdareni, •IQ preko 140 su genijalne licnosti. Prva psihološka istraživanja upucivala su na tzv. teoriju slaboumnosti, kao osnovni uzrok delinkvencije. Neka istraživanja isticu, a druga osporavaju ulogu inteligencije kao faktora uzrocnosti kriminaliteta. Neka krivicna dela vezana su za odredenu strukturu intelektualnihsposobnosti, ali to govori više o uticaju ekonomskih uslova nego o karakteru licnosti.
Mnogobrojna istraživanja ipak ukazuju da je prosecni IQ kriminalca izmedu 90-93, dok nekriminalna populacija ima prosecnu inteligenciju 100 IQ. Wilson i Ray: su pokušali da objasne razliku izmedu kriminalne i nekriminalne populacije. (istraživanja prosecni IQ kriminalaca je 90-93 IQ, nekriminalne populacije 100 IQ.) Ova pojava tumaci se: neurološkim problemima kriminalne populacije ili odsustvom interakcije sa okolinom ili etikecije u školi. Inteligencija u nekim slucajevima ima neposredni, a u drugim posredni uticaj na delinkventnoponašanje. Ispodprosecna inteligencija neposredno utice na otežan proces socijalizacije (vaspitne forme) licnosti u bilo kojoj formi da se ona odvija (faktor porodice, škole ili socijalne sredine). Time se težeusvajaju moralne norme sredine, sporije shvataju i prihvataju pravne i druge vrste društvenih zabrana. U krivicno pravnom smislu se odražava na upravljanje postupcima i shvatanje njihovih posledica. Posredni faktori se ispoljavaju u lancu socijalnih cinilaca uticaja. Ispodprosecna inteligencija utice na sporo i otežano obrazovanje, a ono dalje ima za posledicu nedostatak strucnosti i nemogucnosti zapošljavanja i probleme materijalne egzistencije. To se na krajuposredno dovodi u vezu sa tzv. deliktima nužde, pa je upravo zato veoma visok procenat ovih lica u imovinskim deliktima, posebno krivicnim delima krade. Iznadprosecna inteligencija se ni u kom slucaju ne može smatrati uzrocnikom kriminalne orijentacije licnosti. Njen znacaj je prvenstvenou prevenciji kriminaliteta. Kod ovih osobainteligencija se javlja kao faktor sprecavanja kriminalnog ponašanja. Manji broj delikvenata iznad prosecne inteligencije se objašnjava i time da su ove osobe sposobnije da prikriju vršenje I tragove izvršenja krivicnih dela. Uticaj iznadprosecne inteligencije u nekim slucajevima, iako svakako nije uzrok, pojavljuje se kao uslov izvršenja krivicnih dela –kod osoba koje poseduju urodene dispozicije I stecene sklonosti, posebno kod profesionalnih vidova kriminaliteta. Najcešce je to vezano za delikte uslovljene poznavanjem strucnih znanja (privredni kriminalitet, kompjuterskikriminalitet , terorizam) i nekih veština (borilacke veštine) u deliktima nasilja, kao i sposobnosti komunikacije i manipulacije ljudima, što je slucaj sa deliktima vezanim za prevarne radnje ideliktima korupcije. 55. EMOCIJE, TEMPERAMENT, MOTIVACIJA I KRIMINOGENO PONASANJE Emocije se definisu kao subjektivni dozivljaj prema stvarima, ljudima, događajima I ličnim postupcima. U opštem smislu emocije čine osećanja ljudske reakcije u vidu raspoloženja I strasti na neko zbivanje, osetljivost čoveka uzbuđena strana organizma, uzrujanost. U kriminologiji stanjem emocija se objašnjavaju nestabilnosti licnosti u ponašanju; kod emocionalnih blokada–kada se javlja kocenje misaonih procesa usled prejakih emocija – afekata I kod emocionalnih poremecaja–gde se javlja nesrazmernost i neprikladnost emocionalnihreakcija u odnosu na datu situaciju. Znacaj uticaja pre svega neprijatnih emocija (strah, panika,mržnja, ljubomora) na ponašanje coveka, prihvacen je i u krivicnom pravu, u smislu odredivanja obeležja nekog krivicnog dela kao kvalifikovanog ili privilegovanog (npr:osveta, ubistvo u afektu, cedomorstvo), zavisno od stanja emocija.Mnogi kriminolozi povezuju stanje emotivne nestabilnosti i kriminaliteta. Neki smatraju da delinkvenciju maloletnika prati nervna napetost, a drugi da kriminalnu aktivnost potenciraju preterano razvijene emocije. Uz to, emocijama i kriminalnim ponašanjem vezuju se i radnje lica s mentalnim poremecajima (mane u emocionalnoj sferi), reakcije osoba sa funkcionalnim psihozama(emotivne oscilacije), ponašanje šizofrenicara sa cestim emotivnim krizama i psihopata kao izrazito emocionalno labilnih licnosti. Smatra se da osobe nestabilne psihofizicke structure (iskompleksirane, inferiorne, sujetne) teškomogu da se emocionalno kontrolišu u odredenim situacijama I sklonije su delinkventnom ponašanju. Emocionalna nestabilnost je u uskoj vezi sa emocionalnoj poremecenošcu.
Emocionalna poremecenost je vid poremecaja u razvoju licnosti, koji je cini emocionalno labilnom. Ispoljava seu emocionalnim stanjima u vidu prenaglog reagovanja ili reakcije prejakog intenziteta. Uzrokuju je organski i cešce psiho-socijalni faktori nastali iz konfliktnih odnosa pojedinca i sredine. Oni suizraženi u visokom stepenu impulsivnosti i agresivnosti. Naucna istraživanja ukazuju na to da su emocionalni poremecaji izraženiji kod delinkvenata nego kod nedelinkventne populacije. Delinkvencija dece i maloletnika se najvecim delom vezuje zafaktore emotivnih poremecaja nastalih iz problema interpersonalnih odnosa u porodici (npr. bezgranicna tolerancija majke i pravdanje svake vrste ponašanja deteta, identifikacija strogog oca sadelinkvencijom sina, loši odnosi devojcica sa ocem, reakcije nastale iz konflikata u fazi puberteta..). Iz pojmova emocionalne poremecenosti u kriminologiji se izvodi tipologija: emocionalno labilne licnosti i emocionalno poremecenog delikventa. Emocionalno labilna licnost –to je tip licnosti kod koje je emocionalno stanje negativno odredeno. Takva osoba: nesigurno vlada svojim osecanjima, ponaša se neprimereno obicajima sredine, lako se uzbuduje, brzo menja raspoloženja, sklona je ljubomori, mržnji, zavisti, sujeti, zluradosti. Kod ovih licnosti u konfliktnim situacijama potisnuti kompleksi i motivi izbijaju uprvi plan i dovode do odluka i postupaka koji cesto nisu razumljivi i racionalni. Emocionalno poremeceni delinkvent– to su delinkventi sa neuroticnim i psihoticnim nacinima reagovanja karakteristicni za maloletne osobe. Neuroticne reakcije nastaju u ranoj mladosti, kao posledica odbacivanja od strane porodice isredine i deprivacije, što dovodi do poremecaja u razvoju licnosti. Kao psihoticne reakcije navode se, manifestacije šizofrene prirode. TEMPERAMENT-- Temperament je pretežno urodena osobina licnosti koji oznacava emocionalni nacin reagovanja pojedinaca, brzinu, snagu i trajanje osecanja, kao i vrstu dominantnog emocionalnog tona (prijatnostili neprijatnost). Najpoznatiju klasifikaciju temperamentadao je stari grcki lekar i mislilac Hipokrat, a upotpunio je anticki mislilac Galen, po kojoj postoje 4 tipa temperamenta: 1.kolericni; 2. sangvinicki; 3. flegmaticki i 4.melanholicki. Od svih tipova temperamenta, kolerici su najskloniji devijantnom ponašanju. To su osobe: •naglih i snažnih reakcija, koje se lako uzbuduju, cije su emocije visokog intenziteta (besa,srece -kolerik ce se uvijek radovati više od drugih, tuge). •kolerici se brzo odlucuju na akciju i cesto se uzbuduju, •podložni su neuroticnim promenama, emocionalno osetljivi, • veoma eksplozivni u reakcijama, skloni afektivnim reakcijama i agresivnom ponašanju. • Cesto neadekvatno reaguju–dramatizuju stvari, spremni su na prepirku i tucu zbog sitnica, placu i euforicno se raduju. Kod sangvinika preovladuju osecanja nad razumom, jer brzo formiraju mišljenje i donose odluku. Sangvinik brzo reaguje, ali mu osecanja nisu jaka i ne traju dugo. Brzo prelazi iz lošeg u dobro raspoloženje i obicno je vedar. Podložni su uticaju okoline i podsticanju na nerazumne postupke. Flegmatici su najodmereniji, emocionalno najstabilniji i najotporniji frustracionim izazovima I uticaju Okoline na kriminalnu reakciju. Melanholik retko reaguje, a kad reaguje onda su osecanja vrlo intenzivna i dugo traju.
MOTIVACIONI FAKTORI DELINKVENCIJE—Pored saznajnih procesa, karaktera, inteligencije i emocija –motivi kao kriminogeni faktori zauzimaju znacajno mesto –kao subjektivni cinioci uzrocnosti delinkvencije. Oni cine psihicki i dinamicki proces uslovljen: urodenim dispozicijama i stecenim navikama,emocijama i biološkim potrebama, ali i socijalnim ciniocima– (društvenim stanjem, moralnimshvatanjima sistema vrednosti i ponašanjem drugih). Motivi su racionalni postupci i nijedno ljudsko ponašanje (osim kod duševnih bolesnika I postupakanesvesnog nehata) nije bez motiva i cilja. Potrebe coveka se u svesti formiraju kao psihološke kategorije - motivi. Motivi su svesne pobude koje licnost pod odredenim socijalnim uslovima podsticu na postizanje nekog interesa.U shvatanju motiva postoji više pristupa u kriminologiji. Jedna grupa autora na motive gleda kao„na predstavu o promeni u spoljašnjem svetu i zadovoljstvu koje ucinilac ocekuje da ce nastupiti sacinjenjem krivicnog dela“(Perovic). Drugi veruju da se motiv ne može definisati kao krajnji cilj, jer motivtreba da dâ objašnjenje za nastanak krivicnog dela; (Subotic) Pojedini autori motive definišu „kao najbliži uzrok, odnosno specijalni povod za zlocin“, povezan sanagonom i karakterom. Vodinelic– smatra da na kriminalno ponašanje utice više„tzv snop motiva“. Oni nastaju u meduuticaju spoljne sredine I unutrašnjeg sveta, pri cemu subjektivni cinioci cine bitne osnovemotiva. Prema njemu ucinilac je taj koji sebi postavlja cilj i želi da se taj cilj ostvari izvršenjem krivicnog dela, a na rezultat uticu bar tri cinioca: konkretna okolina; odnos sa njom i životni stav (predstava i osecanje). Samo kriminalno ponašanje je emocionalno obojeno.Nekada kriminalnom aktu može prethoditi jedan, a nekada u sticaju više motiva (npr. uzljubomoru i uvreda i osveta). Pikulski: poljski kriminolog razlikuje 4 nivoa motivacionih procesa, koji mogu biti u vezi saprestupništvom, a proizilaze jedan iz drugog: prvi ili osnovni – obuhvata znanje, inteligenciju, mišljenje, hijerarhiju vrednosti,stavove, zanimanja, sklonos ti, osecanje, temperament. (oni su u strukturi individualnosti coveka, a ispoljavaju se u odnosu prema sredini); -drugi nivo predstavlja potrebe i mogucnosti njihovog zadovoljavanja, pri cemu je potrebastanje nedostatka, a mogucnosti su uokvirene društvenim normama; -treci nivo su motivi u konkretnom zadovoljavanju potreba; -cetvrti–intelektualno konstruisanje prestupnickog ponašanja, koje je izazvanokonkretnim motivom. Zvonarevic: motive deli na: 1.kompenzacione– uslovljene otklanjanjem inferiornosti; 2.motive iz želje za osvetom; 3.motive inspirisane potrebom održavanja statusa i 4.motives odsustvom moralne snageu iskušenjima koja ih mame. Uticaj motiva na neposrednu kriminalnu delatnost. Motivi nisu jedini, ali su pretežni osnov kriminalne orijentacije. Oni su izraz slobodne volje i mogubiti: -urodeni–subjektivni motivi (kod njih preovladuju urodene instinktivisticke sklonosti I biološki nagoni – pod uticajem ovih motiva vreše se zlocini iz strasti, seksualni delikti idelikti nasilja) i - steceni -pod uticajem socijalnih faktora, koji se sticu tokom razvoja coveka. Socijalni motivi su više prisutni u racionalnom ponašanju kod imovinskih dela, privrednogkriminaliteta, organizovanog, kompjuterskog, odnosno kod
delikata interesne prirode). Svaka faza u izvršenju krivicnog dela motivisana se nekim ciljem (od pripreme, izvršenja, doprikrivanja tragova) Motiv je sadržan u psihickom odnosu izvršioca prema djelu, ošteceno i žrtvi. Nekada motivi mogu biti cisto kriminalni, a nekad su druge prirode, ali za posledicu imaju krivicno delo. Motiv može biti privilegovana okolnost ili kvalifikatorno obeležje krivicnog dela, i tada je bitna cinjenica od cega može zavisiti vrsta i visina kazne za izvršioca krivicnog dela. U sudskojpraksi u tvrdivanje odgovornosti i visina sankcije nije moguce bez utvrdivanja motiva. U tom smislu FUKO – smatra –„da bi mehanizam kažnjavanja delovao, mora se ustanoviti motiv, tj. psihološki razumljiva veza izmedu cina i pocinioca“. Poseban znacaj imaju„tzv. utilitarni motivi“ (prakticno korisni). Izdvajanje ovih motiva vrši se iz razloga, jer ponekad deluje samo jedan motiv, a nekada više njih istovremeno, kao i usled razlicitihuzroka koji podsticu motivacione faktore ponašanja. U kriminalnoj orijentaciji, licnost stimulišu ili ogranicavaju: tradicionalne vrednosti; moralnashvatanja i oblici i stepen društvene reakcijeU periodima dezorganizacije društva, anomije, radikalnih promena i kriza, perioda tranzicije, kriminalitet dobija nove forme. Ova stanja podsticu neke motiva cione faktore, koji se ispoljavaju uvidu koristoljubivih motiva i to kod: kriminaliteta oskudice; pohlepe, grabeži,; kriminalnogrenterijerstva i korupcije i posredno kod mnogih drugih delikata. 56.PSIHOPATOLOŠKI FAKTORI Za shvatanje pojma patologije licnosti nužno je odrediti pojam normalnosti, odnosno granicu u socijalnom prihvatljivom ljudskom ponašanju. Pojam patološke licnosti utvrden je opštimosobinama normalne licnosti, koju cine: emocionalna, intelektualna i socijalna zrelost.Pod tim komponentama podrazumevamo: intelektualnu sposobnost zrelog rasudivanja; emocionalnusposobnost u komunikaciji sa ljudima i sposobnost uskladivanja licnih i društvenih interesa. Psihopatološki faktori spadaju u unutrašnje poremecaje. Bez obzira što savremena nauka ne prihvatatezu o posebnoj patološkoj strukturi delinkventne licnosti cinjenica je da su psihicki poremecaji uzrok delinkventnog ponašanja licnosti. U kriminološkim teorijama vlada mišljenje da psihicki poremecaji, delom neposredno ili pretežno posredno, uticu na devijantno ponašanje ili teže oblikedelinkventnog ponašanja licnosti. Istraživanja pokazuju da su psihopatološki faktori licnosti znatno zastupljeniji u delinkventnojpopulaciji, nego u normalnoj populaciji (delinkventne grupe više iskazuju osobine preosjetljivosti,tvrdoglavosti, agresivnosti i razdražljivosti, zatim u delinkventnim grupama 3-5 puta više sepojavljuju faktori anksioznosti, hipersenzitivnosti, šizoidnosti i depresije). S obzirom na vrstu i težinu psihickih poremecaja, izvršena je Medunarodna klasifikacija bolesti na: a) duševne poremecaje (duševna zaostalost i duševne bolesti); b) neuroticne poremecaje; c) poremecaje licnosti Duševni poremecaji-- Duševni poremecaji su teži defekti psihickih funkcija u sferi svesti, mišljenja, opažanja,inteligencije, emocija, raspoloženja. Takva stanja se ispoljavaju u poremecajima nagona, osecajnosti, rasudivanja, pamcenja I delovanja. Uzroci mogu biti unutrašnji: naslede, oboljenja endokrinih žlezda I spoljni: povrede, oboljenja glave, psihicki stresovi i intoksikacija. Manifestuju se kao Privremeno ili trajno psihopatološko stanje. Teži oblici predstavljaju razne vidove duševne zaostalosti i duševne bolesti. Cinioci koji dovode do duševnih poremecaja mogu biti: organski, konfliktni društveni odnosi,dezorganizacija, anomija, izolacija i dr. faktori koji izazivaju razne oblike poremecaja, ciji ishodmože dovesti do sukoba licnosti, s okolinom i društvenim normama. U kriminološkom smislu, duševni poremecaji su znacajni iz aspekta uzrocnosti delinkventnog ponašanja usljed nemogucnost I rasudivanja licnosti o posledicama postupka, odnosno
stepena njegove odgovornosti u krivicnom postupku. Razlikuju se 2 osnovne vrste duševnih poremecaja: 1.duševna zaostalost (mentalna retardiranost, oligofrenija); 2.psihoticna stanja (duševna bolest) Duševna zaostalost: je vid psihickog poremecaja koji se ogleda u ogranicenosti duševnog razvoja (oligofrenija). To su, u stvari, defekti inteligencije (urodeni ili steceni u ranom detinjstvu), kao posledica obolenja centralnog nervnog sistema ili teške socijalne zaostalosti.U nauci je nesporno da mentalna zaostalost utice na mogucnost znacaja kritickog shvatanja sopstvenih postupka i njihovih posledica, samim tim da je smanjena odgovornost za postupke povreda društvenih norimu. Mentalne defektnosti kod nekih oblika kriminaliteta pojavljuju se cešce u delinkventnog negu u nedevijantnoj strukturi društva što se posebno odnosi n pojavu seksualnihdelikata, te nekih oblika socijalno-patoloških pojava ( skitnicenja, prostitucije, prosjacenja).Duševno zaostale osobe (zbog intelektualne ogranicenosti), nisu samo izvršioci, vec cesto I žrtve krivicnih dela nasilja. Cesti su slucajevi da je antisocijalno ponašanje duševno poremecenih osoba izazvano neprimjerenom reakcijom okoline, predrasudama i diskriminacionim postupcima, te takavodnos socijalne sredine pogoršava osnovnu mentalnu bolest i usljed niskog praga frustracione tolerancije cini je težom. Razlikuju se 3 stepena duševne zaostalosti: a) debilnost (50-70) dete od 8 do 12 godina;(kao lakši stepen umne slabosti) b) imbecilnost (25-50) dete 2-7 godina; (srednji stepen umne bespomocnosti) c) idiotija (ispod 25); najteži vid zaostalosti. a) debilnost: (lakši oblik duševne zaostalosti-oligofrenija). Ovde spadaju osobe ciji je IQ 50– 70. Takva osoba je intelektualno ogranicena u mjeri koja kod odraslih odražava mentalnu sposobnost deteta od 8 –12 godina, zavisno od stepena intelektualne oštecenosti. Debilne osobe su najviše zastupljene u delinkvenciji od svih duševno zaostalih lica, posebno udeliktima nasilja I seksualnim deliktima. Njihova nasilnicka, prestupnicka aktivnost motivisana je željom za isticanjem ili samoodbranom, od neprikladne reakcije okoline na njihovo duševno stanje. Debili suemocionalno labilni, a u kriticnim situacijama, cesto gube moc rasudivanja, koja je i onako smanjena (narocito u stanju alkoholisanosti, afekta) pa u konfliktnim situacijama postaje još ogranicenija. b) imbecilnost: (srednji oblik duševne zaostalosti). To su osobe sa IQ 25 – 49. Kod odrasle licnosti to podrazumjeva nivo inteligencije deteta od 2 –7 godina. Imbecili su delimicno u stanju da se staraju o sebi i da rade najjednostavnije poslove.Veoma su sugestibilni (nagovorljivi, podložni). Retko su skloni bilo kakvoj delikvenciji ali su cešce žrtve sexualnih delikata. c) idiotija: ( najteži oblik mentalne zaostalosti). IQ ovih osoba je ispod 30. Uzroci idiotije su genetsko naslede, bolest roditelja ili teška oštecenja mozga prilikom rodenja. Ponašanje idiota je najcešce nagonskog karaktera. Ispoljavaju odreden stepen agresivnosti, ali su u praksi retko izvršioci krivicnih dela. Cešce su žrtve neprimerene reakcije okoline ili krivicnih dela, kao što su ubistva od strane rodbine ili protivprirodnog bluda od strane seksualno nastranih osoba. 57.PSIHOTICNA STANJA Druga vrsta težih duševnih poremecaja kod kojih se defektnosti mentalnih funkcija do te mjereizražene da znatno uticu na rasudivanje i sposobnost licnosti da udovolji elementarnim zahtjevima života spada u oblast koja se definiše opštim nazivom psihoze. Psihoze (psihoticna
stanja) su najteži oblici poremecaja mentalnih funkcija (duševna oboljenja). Manifestuju se kroz izoblicenu predstavu o stvarnosti u vidu Deluzija I halucinacija i potpune ili znatno ogranicene mogucnosti kontakta licnosti sa realnošcu. Ovakve osobe imaju otežanu mogucnost razumevanja i percepcije .Razlikuju se organske psihoze (demencija, alkoholicarske psihoze, korsakovljev sindrom, toksicne, upalne, degenerativne psihoze) i funkcionalne psihoze (šizofrenije, afektivne psihoze, paranoidnastanja, manicno-depresivne psihoze i dr.) a) manicno-depresivne psihoze: To su paranoidni I privremeni duševni poremecaji, manicne ili depresivne prirode. Ova duševna funkcija može biti povišena, što utice na povecanje aktivnosti bolesnika (manija) ili može biti sasvim snižena (depresija). Ove faze se periodicno ponavljaju i na kraju bolesnog perioda mešaju. U savremenoj literaturi za ovu pojavu se koristi sinonim bipolarni afektivni poremecaj Manija je stanje bolesno povišenog raspoloženja, bolesnik se ponaša euforicno I nagonski. Ova osobina se vezuje za uzrocne faktore razdražljivosti i sukoba osobe sa okolinom, seksualne delinkvencije i prostitucije. U nekim slucajevima manicni poremecaji mogu uzrokovati disfunkcijuu rasudivanju, razdražljivost, agresivno ponašanje, kao i krivicna djela nasilja. Depresivne psihoze se odražavaju poreme cajima licnosti u sferi afekata, nagona i volje. Raspoloženje kod ovih osoba je tužno, misli crne, bolesnik postaje sve ubedeniji u svoje ništavilo I nesrecu koje pricinjava svojima. Ove licnosti su sklone sitnim kradama, prevarama, samoubistvima, lišavanju života najdražih osoba. Osobe obolele od ovih poremecaja, najcešce su neuracunljive, jer nisu u stanju da shvate znacaj svojih postupaka, niti njihove posledice. Medu teže oblike psihoticnih stanja (psihoza) spadaju: šizofrenija, paranoja i epilepsija. b) šizofrenija: je jedna od najtežih vrsta mentalnih bolesti. Izvorno naziv znaci rascjep duše,raspadanje duševne licnosti bolesnika. Manifestuje se u poremecajima mišljenja, izvitoperenim logickim relacijama, cestim halucinacijama u vidu prisilnih misli, izdatih naredenja ili pretece opasnosti nekoga u okruženju i potrebe da se ona bezuslovno otkloni.Suština šizofrenije sastoji se u rascepkanosti pojedinih psihickih funkcija. Kod ove bolesti inteligencija ostaje sacuvana. Simptomi šizofrenije dele se na: pozitivne i negativne. Pozitivni simptomi su sumanute ideje, smetnje i poremecaji mišljenja, halucinacije i cudno ponašanje. Sumanute ideje su lažna uvjerenja ili zablude koje nemaju podlogu u realnoj životnojsituaciji. Bolesnik može cuti glasove(slušne halucinacije) koji komentarišu njegovo ponašanje,izruguju mu se ili mu nareduju što da cini (naredujuce halucinacije) ili vidi stvari koje ne postoje (vizuelne halucinacije) i takva zapažanja smatra realnim. Znacajni oblici šizofrenije su paranoidna I afektivna šizofrenija. Osobe obolele od ovih vrstašizofrenije, po pravilu vrše krivicna dela sa elementima nasilja. Poseban oblik šizofrenije je „tzv. dvostruka licnost “. To je licnost odvojena na posebne funkcionalne celine, kod koje postoje dva ili vise zasebna, obicno suprotstavljena, regulativnasistema realne i iracionalne svesti (normalni I patološki) i ponašanja. Transformacije licnosti, obicno se manifestuju, tako što povremeno dominira jedna, a povremeno druga licnost, pri cemu, najcešce jedna licnost ne zna da postoji njena druga strana ili su u slaboj vezi. U ekstremnim slucajevima, može doci i do potpunog raspada licnosti, kada bolesna osoba na
cudan i morbidan nacin ispoljava agresiju. c) paranoja: To je rijetka vrsta hronicne psihoze koja se, usljed sumanutih ideja koje dominiraju bolesnikom licnošcu, odlikuje poremecenošcu komunikacije licnosti sa okolinom, psihick omrigidnošcu, zlovoljom, bolesnim idejama proganjanja, osecajima ljubomore i velicine. Paranoik je u inteligenciji i logickim konstrukcijama, ocuvana, a u mnogim sferama realnog mišljenja, cak i normalna licnost. Ali usled sumanutih ideja proganjanja ima izraženu sklonostlažnom optuživanju i parnicenju (ubeden je u krivicu drugih, sklon agresiji i spreman da vršinajrazlicitije vrste krivicnih dela od uvrede i klevete do nanošenja teških telesnih povreda I ubistava). Frojd : smatra da su uzrok paranoje potisnute homosexualne sklonosti I osecaj krivice. Krivicna odgovornost se može delom ili u potpunosti iskljuciti, samo u slucajevima ukoliko jedeliktna radnja posledica sumanutih ideja. U ostalim slucajevima, takva lica su potpuno uracunljiv ai krivicno odgovorna. d) epilepsija ili padavica : To je povremena poremecenost funkcije svesti, s tendencijom ponavljanja i gubicima prisebnosti u vreme epilepticnog napada. Može se javiti u svako doba covekovog života. Vremenom, kod ovih bolesnika razvijaju se I posebne promene u karakteru, uz postepen gubitak inteligencije. Sam epilepticni napad je iznenadan, nagao i pracen potpunim prekidom svesti. Epilepticarisu emocionalno nestabilne osobe, preosetljive, razdražljive, karakteriše ih afektivna agresivnost sa cestim posledicama nemotivisanog nasilja. Povremena „su mracna stanja“ u fazama delirijuma i gneva mogu dovesti do brutalnih ponašanja iizvršenja delikata (ubistava, nanošenja teških telesnih povreda, podmetanja požara i drugih oblika oštecenja materijalnih dobara).(kod psihoza odnos sa realnošcu je poremecen–kod neuroza ocuvan). 58. NEUROTICNI POREMECAJI Neuroticni poremecaji (neuroze) su vrsta lakših poremecaja u sferi volje i motivacije, kojih je licnost svesna. Za razliku od psihoticnih stanja, neuroticna licnost jesvesna svojih tegoba, pa je prema tome osnovna razlika izmedu neuroza i psihickih poremecaja je u odnosu prema realnosti. Kod psihoza, odnos sa realnošcu je poremecen, dok je kod neuroza odnos sa realnošcu ocuvan. Neuroticar raspolaže mentalnim sposobnostima, ali nije u stanju da kontroliše emocije. Posledica su emocionalnog konflikta izmedu urodenih potreba i nesposobnosti da se te potrebezadovolje u realnosti.Mogu se manifestovati kao fizicke ili psihicke smetnje (blokade nekih telesnih funkcija, preteran strah, opsesivne misli,anksiozna stanja, histericni simptomi i dr). Osobine neuroticne licnosti koje imaju kriminogenu dispoziciju su: -ekstravertnost i egocentricnost –težnja za isticanjem (samorealizacija i isticanje) – mogu biti propraceni težnjom da se drugome nanese zlo, bol i patnja. Ovo se tumaci posledicom poniženja koje je licnost doživela u razvoju; -samodestrukcija - u vidu samooptuživanja, samoprezira, mazohizama. Kriminolozi razlikuju tri tipa neuroticnog kriminaliteta: 1.delikti iz osecanja krivice; 2.kompenzacioni prestupi izazvani frustracijama i 3.zlocini nastali prenošenjem neuroticnih veza Neuroticni prestupnik je delinkvent kod koga ponašanje stalno varira izmedu normalnog I patološkog.
Neuroticni prestupnik djeluje na simbolican nacin da bi zadovoljio nesavesan nagon. Neuroticno stanje, prestupnik doživljava kao stanje unutrašnjih sukoba, težnji za uživanjem ikompleksa iz djetinjstva, on to stanje rešava izvršenjem delikta i tako uspostavlja psihološku ravnotežu. Karakteriše gastanje neuroticne anksioznosti (napeto emotivno stanje zbog bojazni da neštoneprijatno može da usledi). Ima osecaj nesigurnosti, straha i teskobe, asocijalan je ima otežanu komunikaciju sa okolinom, nepoverljiv je, razdražljiv, mrzovoljan.Smatra se da su uzroci neuroze u nedostatku ljubavi u ranom detinjstvu, usled cega dolazi do straha od ljudi i neprijateljstva prema ljudima. Kod neuroticnih prestupnika izraženo je osecanje krivice, zbog cega su podobni za prevaspitanje irehabilitaciju u kombinaciji sa medicinskim i socijalnim mjerama. Vrste neuroticnih poremecaja su: 1.anksioznost; 2.fobija; 3.histerije; 4.opsesivno-kompulzivni poremecaj (opsesije); 5. depresije. 1. Anksioznost: To je emocionalan poremecaj, vrsta straha, tj. strepnje od nekog nastupajuceg dogadaja ili opasnosti. Strah (zastrašenost) kod licnosti izaziva osecanje nespremnosti suocavanja sa životnim problemima. Taj strah izvire iz nesigurnosti osobe u samu sebe, usljed cega zapada u teškoce izmedu pobude i kocenja psiholoških procesa, cija posljedica u nekim slucajevima može biti„tzv. Panicni poremecaj “ sa opsesivnim i histericnim simptomima, raspad sistema i nemogucnosti racionalnog rasudivanja. Osoba je u stalnom strahu da ce je neko napasti ili necim ugroziti. U takvom stanju ukoliko pocini krivicno djelo on može biti i posljedica smanjene uracunljivosti licnosti. 2. Histerija: To je teži poremecaj fizickih ili psihickih funkcija izazvan trenutnim emocionalnim konfliktima. Manifestacije histerije: pojacana osetljivost, nemogucnost samokontrole, razdražljivost, glavobolje, neobuzdani napadi besa i privremeni poremecaji svesti. To je oblik neuroticnog stanja,cesto praceno raznih psihološkim poremecajima, bez ikakvog organskog oboljenja u njihovoj osnovi. Histerija se može javiti kod normalne i zrele osobe, obicno kao reakcija na produženi akutni stres. Histericne osobe su veoma podložne afektivnim reakcijama, sugestiji i sklone su lažnomoptuživanju, davanju lažnih iskaza, slanja anonimnih pisama, klevetama. 3. fobije:To je vrsta poremecaja koji se ogledaju u potisnutom neurotskom naboju, abnormalnomi bezrazložnom osecanju straha od unutrašnjih stanja ili spoljnih situacija. Stvarni straj je racionalno osjecanje covjeka da je život ugrožen, medutim fobije su vrsta neprirodnog (nerealnog) straha. Fobije su vrsta patološkog straha koje najcešce simbolizuju potisnute impulsivne želje s kojimaosoba nije u stanju da se suoci. Patološki strah– fobija je ono stanje pri kojem se u odnosu na neštoili neku situaciju gubi samokontrola. U tom sanju misli se blokiraju, fiziološke reakcije se mijenjaju(tahikardija, gušenje, nesanica) pa je javlja panicno stanje i neodoljiva potreba da se traži pomoc Ili zaštita. Fobije su karakteristicne za paranoidne, šizoidne i opsesivno-kompluzivne licnosti. Ima ihoko 500 vrsta, a najcešce su strah od samoce i od gužve. Za kriminologiju su najznacajnije: Androfobija (strah žene od muškarca) I ksenofobija (strah od stranaca). Fobicna licnost je asocijalna, svesna je iracionalne prirode straha, ali ga ne prihvata racionalno, nije u sanju da ga prevlada i izbjegne situacije koje mu ponavljaju fobicne predstave. 4. opsesije: To je poremecaj u vidu navale prisilnih misli u svesti. Osoba dobija besmislene idejekoje ne može lako da odbaci, iako je svesna njihove iracionalne prirode.U pokušaju da
razreši opsesivne ideje, licnost može preduzimati odbrambene radnje koje spadaju udevijantno ponašanje. Posledicno se odražava na moguce pojave seksualnih perverzija i pojave kleptomanije i piromanije. 5. depresija: To je neugodno stanje pojacanog neraspoloženja i klonulosti fizicke i psihicke energije, kojem se subjekt potpuno prepušta. Kao psihicki poremecaj predstavlja veom a heterogen skup simptoma vezanih za prolazno ili trajno opadanje neuropsihicke tenzije, ali nema bitnih elemenata delinkventne važnosti. Nema pouzdanih saznanja o tome šta uzrokuje depresiju. Podložni su joj ljudi svih uzrasta, te sve socijalne, ekonomske, profesionalne, kulturne ili religijskegrupe. Depresija zavisno od stepena, parališe i utice na to kako covjek opaža, osjeca, misli i kako se ponaša. Depresija se posledicno manifestuje u vidu fizickih smetnji; poremecajima osecanja (razdražljivost, agresivnost, bes, nestrpljivost); poremecajima u ponašanju ( povlacenje iz društvenih, radnih i zabavnih aktivnosti); i poremecajima u mišljenju.
59. POREMECAJI LICNOSTI--Poremecaji licnostise razlicito shvataju u teoriji. •Psihoanaliticari:–smatraju da su u osnovi ovih poremecaja konflikti licnosti, a njihova posledica je poremecaj u ponašanju, koji se manifestuje u psihopatijama i neurozama. • Rodžers: - smatra da je u osnovi ovih poremecaja nesklad izmedu slike pojedinca o sebi istandarda koje su drugi postavili, što izaziva anksioznost (teskobu) i prati dezorganizacijulicnosti. • U nauci se smatra da uzroci poremecaja licnosti poticu iz kompleksnosti najranijih životnih iskustava ili usled genetskih i socijalnih faktora. Poremecaji licnosti mogu imati i razlicite posljedice, kao što su: zloupotreba alkohola i droga, seksualni poremecaji, anksiozna stanja, manicno-depresivni poremecaji, opsesivno-kompulsivni poremecaji, depresija i suicidne ideje, porodicno nasilje, zlostavljanje djece i drugi oblici nasilja. Prema Medunarodnoj klasifikaciji bolesti, u poremecaje licnosti spadaju: 1) manija; 2) psihopatije; 3) afektivni poremecaji; 4) paranoidni poremecaji; 5) šizoidni poremecaji; 6) epileptoidni poremecaji. 1) psihopatije ili disocijalni poremecaji licnosti: su urodeni poremecaji u strukturi, ponašanju I emocionalnom razvoju licnosti, narocito složenih komponenti tzv. socijalnih emocija, licnihosecanja I volje . Kod psihopata nije rijec o duševnom poremecaju, vec o poremecaju strukturelicnosti i psihickih funkcija, kao što su mišljenje, pamcenje percepcija. Prema tome kod njih nema defekta inteligencije ni sposobnosti rasudivanja, vec je u pitanju izopacenost u moralnim nazorima,poimanju socijalnih normi, nedostatku volje, motiva i radnih navika, a posebno emotivnihkomponenti.Kod psihopata ne postoje, ili su veoma ograniceni, moralni obziri i norme, evidentno je odsustvosvesti o univerzalnim vrednostima, nema osecanja krivi ce i greha u prestupnickoj delatnosti. Psihopate odlikuje emocionalna nestabilnost, slaba kontrola afekta, prkosno i agresivno ponašanje,asocijalnost, nastranost, afektivno su razdražljive licnosti sa veoma sniženim pragom tolerancije na frustraciona stanja, egocentricne, afektivno hladne, labilnog raspoloženja, nepostojanje i cudljive prirode, imaju izrazito neprijateljski stav prema okolini. Reaguju impulsivno na trenutni motiv,nagonski, prkosno, osvetoljubivo i agresivno, beskurpuloznim postupcima.Sa krivicnopravnog aspeksta, psihopate spadaju u uracunljive, eventualno, u osobe smanjeneuracunljivosti, tj. smatraju se licima odgovornim za svoje postupke.
Medu kriminalcima se nalazi oko 15% psihopata. U kriznim situacijama moguce su naglašene i crte ne uracunljivosti, šizoidnosti i paranoidnosti, zbogcega reaguju primitivno. Osnovna osobenost psihopata je njihovo znatno ucešce u najtežim oblicima kriminaliteta,recidivizam i emocionalna ravnodušnost, odnosno bestijalnost odnosa prema žrtvama u toku izvršenja krivicnog djela. Najizrazitiju sklonost ispoljavaju u deliktima nasilja, posebno delima ubistva, silovanja, razbojništva i zlostavljanju u porodici, ratnim zlocinima. Psihopate delikte vrše iz razlicitih pobuda: interesno motivisanih (ubistva i razbojništva); zadovoljavanja sadistickih strasti (silovanja); I ostvarivanja pozicije moci i dominacije (ratnizlocini, nasilje u religioznim sektama i porodicno nasilje). Smatra se da su uzroci psihopatija razliciti: gubitak roditelja, nedostatak roditeljske ljubavi, licemerno ponašanje roditelja (u sredini glume srecnu porodicu, a omalovažavaju dete), suviše strog otac i suviše popustljiva majka ( zbog cega dete ne trpi autoritet i manipuliše majkom). Zbog cinjenice da je ovaj oblik poremecaja, u osnovi trajan kod licnosti, da u izvršenju delikta kodnjih nema osjecaja krivice prema njima mjere prevaspitanja i resocijalizacije su dostaneuspješne. 2) manija: u opštem smislu predstavlja zanesenost i opsednutost idejom i potrebom . U užem znacenju podrazumijeva povišeno ispoljavanje bijesa, sumanutosti, euforicnosti, prenaglašenog optimizma. U intezivnom stanju manija može da ovlada cjelokupnim psihickimživotom covjeka, do patoloških stanja-manicno-depresivnih psihoza, ali se obicno javljaju uz drugeduševne bolesti kao što su: (šizofrenija, alkoholne psihoze). U vezi sa ovom vrstom poremecaja dovode se u vezu pojmovi: 1.monomanija (manija ubistva); 2.kleptomanija (manija krade)i 3.piromanija (podmetanje požara). 3). afektivni poremecaji: Prolazni funkcionalni poremecaji raspoloženja licnosti , izazvaninagomilanim emocijama nazivaju se afektima. Ovi poremecaji cesto dovode do konfliktnih odnosa sa sredinom, Afekti kao izraz osjecanja predstavljaju najznacajnija psihicka reagovanja covjeka, jer usmjeravaju njegove osnovne funkcije. Kriminološki znacaj afekata je tim veci jer su mahom izraz odredenog raspoloženja nastalog mimocovjekove volje, cime se delimicno, a u ekstremnim slucajevima I potpuno remeti logickorazmišljanje licnosti. Takva stanja su cesto pracena agresijama (verbalnom ili fizickom). Afektivnim poremecajima patološkog karaktera, težih oblika, smatraju se pojave vezane za fenomene aksioznosti, depresije, manicno-depresivne psihoze. Afektivna licnost je osecajna, lako razdražljiva, sklona nekontrolisanom impulsivnom ponašanju, emocionalno nestabilna, preosetljiva, sa slabo razvijenom kontrolom pražnjenja nagomilanih afekata(emocija). To su uglavnom egoisticne osobe sa intelektom na granici ili ispod proseka. U stanju afekta može doci i do privremene duševne poremecenosti (stanje sužene svesti), kaoposledice afektivne psihoze. Takva licnost najcešc izvršava krivicna djela nasilja, kao što su ubistvo (k.d. ubistva na mah), kao i djela akcidentalnog kriminaliteta posebno saobracajne delinkvencije. Lombrozo: prema mišljenju Lombraza“ zlocinci iz strasti“ su neuravnotežene i preosjetiljive osobe koje afektivno djeluju i vrše krivicna djela u nastupu ljubomore, mržnje ili gneva. 4) Poremecaji sa simptomima bolesti--- Paranoidni, šizoidni, epileptoidni poremecaji su duševna stanja licnosti, koja ne predstavljajubolest, ali se po simptomima manifestuju slicno paranoji, šizofreniji i epilepsiji. Paranoidni poremecaji: Paranoidna licnost nije duševno obolela (isto kao i šizoidna i epileptoidna)ali ima pogrešnu predstavu o stvarnosti.Pod dominacijom sumanutih ideja, takva
licnost živi u uvjerenju da je neko proganja. Stalno je podstrepnjom i sumnjom d je neko zakida u pravima i interesima, krajnje je sumnjicava, anksiozna i sahomoseksualnim dispozicijama, narcisoidna, teško se prilagodava, sujetna je, ljubomorna, prema okolini se odnosi sa prezirom i omalovažavanjem, u stanju je i da najbezazlenije problem konstruiše kao tudu zlonamernost i opasnost po svoj integritet, pa preduzima odbrambene radnje neprimerene datoj situaciji. Šizoidni poremecaji: Postoji više simptoma slicnih šizofreniji naglašena je introvertnost, autizam,ravnodušnost, emocionalna neosetljivost. Šizofrene osobe su asocijalne, hladne, ekscentricne, osobene, neobazrive. Posebno su u kriminologiji znacajne šizoidne psihopate, medu kojima se razlikuje više tipova: -hladne psihopate;(bezosecajne licnosti sklone brutalnostima vrše krivicnadela nasiljahladno i sa predumišljajem); -fanatici; (cije pretenciozne ideje ih cesto sukobljavaju sa okolinom); -asocijalne i anti-socijalne psihopate; (lažljivci, sujetni egoisti i nepouzdane licnosti); -astenicne psihopate; (mekušci -koji tu osobinu cesto kompenzuju agresivnošcu); - bezvoljne psihopate; (lakomislene osobe sklone alkoholu, prevarama i sitnim kradama). Epileptoidni poremecaji: Epileptoidija je psihicko stanje licnosti sa usporenim tokom ideja. Manifestuje se slicno epilepsiji. Epileptoidne licnosti su razdražljive, sebicne, asocijalne, apaticne, tvrdoglave, sklone naglim I nepredvidenim ponašanjima, sve do izvršenja krivicnog dela. (astenican–nemocan, slab, potice od slabosti). 60. SOCIJALNI FAKTORI Spoljni faktori su oni cinioci uticaja na društvo, pojedinca i njegovo ponašanje koji vode poreklo izdruštvenih odnosa I socijalnih uslova, i u literaturi definišu – kao SOCIJALNI FAKTORI. Takvi faktori su objektivne prirode i djeluju na duže vrijeme, što znaci da se tretiraju u dinamickom, odnosno genetickom procesu. Spoljne cinioce uticaja na delinkvenciju moraju se posmatrati u kauzalitetu ( sprezi) sa predispozicijama licnosti, njenim biološkim stanjem i psihostrukturom. U spoljne faktore uzrocnosti kriminaliteta (prirodne i socijalne) ubrajaju se: ekonomski cinioci, politicki cinioci, socijalnopatološki cinioci, mikro-grupni cinioci I drugi cinioci, koje cine (socijalna nejednakost, rasna i nacionalna diskriminacija,nezaposlenost, nizak životni standard, nepismenost, odsustvo zadovoljavanja kulturnih potreba)Na uticaj socijalne sredine u oblasti delinkvencije, ukazali su italijanski pozitivisti, a posebno ENRIKO FERI – u kritici ANTROPOLOGIZMA. Oni su pošli od izvesnih socijalnih uslova uticaja sredine, gde ubrajaju: porodicu, vaspitanje, školu, uslove života i rada, kao i državne oblike institucionalnog organizovanja i njihov znacaj u sprecavanju kriminaliteta i efikasnosti kaznenepolitike. Ove stavove naucno su verifikovale sociološke teorije. Socijalna sredina- je najvažniji ambijent u kome se Formiraju spoljni elementi uticaja na licnost, deo je: društvene sredine, oblik primarne zajednice (porodica, škola, radna sredina) i ambijentaneformalne društvene strukture (vršnjaci, ulica, susedstvo). Ona predstavlja jedan od najbitnijih uslova socijalizacije licnosti, ali i uzroka njenog asocijalnogponašanja, da se u vezi sa njenim znacajem razvila i posebna teorija devijantnost. U ostale socijalnefaktore ubrajamo: ekonomske uslove, migracione faktore, tranzicione procese, ratne uslove, uticajmasovnih medija i drugo. 61. EKONOMSKI USLOVI Ekonomski faktori kriminaliteta su spoljni faktori uticaja na kriminogeno ponašanje Ekonomska stabilnost društva je osnova materijalne sigurnosti covjeka i jedan od osnova prevencije kriminaliteta, posebno krivicnih djela s koristoljubivim motivima. Zato su ekonomski faktori izucavanja uzroka delinkvencije od izuzetnog znacaja, a posebno ekonomske krize, materijalna pozicija i status covjeka, stanje i razlike u ekonomskom položaju odredenih
kategorija stanovništva(bijeda, siromaštvo, bogatstvo). Citave oblasti kriminaliteta predstavljaju svojevrsni sektorkriminalne ekonomije (oblast privrednog kriminaliteta, organizovanog kriminaliteta, ilegalne trgovine, špekulacije, krijumcarenja). Ekonomske krize društva I ekonomska nesigurnost pojedinca I društvenih grupa čine opšte determinante kriminaliteta kako celine I pojedinih njegovih oblika. Takva stanja karakterišu - teški privredni poremecaji u ekonomiji, što se neminovno odražava na društveno stanje i odnose u odredenoj zemlji, a pratece posledice su: nezaposlenost; smanjena platežna sposobnost i standard gradana; ogranicene mogucnosti investiranja; pojava bankrotstva i drugih oblika propadanjaprivrednih subjekata. U vreme ekonomskih kriza –kriminalitet se razvija u epidemicnim razmerama. Ekonomsku krizu prati raslojavanje stanovništva na jednoj strain kriminalno bogacenje, a na drugoj ubrzano siromašenje. U isto vrijeme javlja se citav niz socijalnih problema (nezaposlenost, niske zarade,opšte siromaštvo društva, profiterstvo, krijumcarenje, pljacke). U vrijeme kriza pored materijalne ugrožena je licna sigurnost gradana, a društvena dezorganizacija logicna posledica takvog ekonomskog stanja (ona dovodi do por odicnih kriza,depresija, porasta alkoholizma i prostitucije, krada i prevara). U tim periodima kriminalitet imatendenciju porasta, posebno imovinskih delikata, špekulacija, nezakonitih transakcija. Ove pojave dovode do osecanja materijalne ugroženosti, Kada licno osjecanje nesigurnosti postane opšta pojava u pitanju je ozbiljan pokazatelj ekonomske krize i jedan od kriminogenih faktora a) siromaštvo – kao kriminogeni factor. Ekonomski uslovi i društveni status su bitan osnov egzistencije I kao kriminogeni faktorobjektivnog karaktera se u literaturi tumaci na više nacina, posebno su izdvojeni cinioci–siromaštva. Siromaštvo- je stanje odsustva ekonomskih, socijalnih i kulturnih uslova za zadovoljavanjeosnovnih bioloških i drugih ljudskih potreba, odnosno egzistencijalnih uslova života. Kriterijumisiromaštva su relativni i zavise od razvijenosti zemalja.Mišljenje po kome je „siromaštvo majka zlocina“ potice još od MARKA AURELIJA, i od tada sushvatanja o uticaju ovog faktora na kriminalitetpodeljena: 1.neomarksisticke teorije: - ovom problemu pristupaju s pozicija klasnih razlika i sukoba stezom da ce smanjenjem klasnih razlika nestati i uzroci zlocina, klasicna sociološka teorija: -zlocin se rada iz nužde i siromaštva, pa ce se s poboljšanjem materijalnih uslova , kriminalitet smanjiti. Prema shvatanjima njenih predstavnika nedostatak materijalnih uslova, siromaštvo i beda – kaoproblem egzistencije coveka u mnogim se vidovima multiplicira u vidu posrednih uzrokadevijantnog ponašanja (neobrazovanje i nezaposlenost) i vidu neposrednih uzroka devijantnoponašanje (imovinski delikti)I u savremenoj kriminološkoj literaturi postoje shvatanja da je kriminalitet je zakonita pojava kodnižih društvenih slojeva, a delinkvenacija nihova kultura. Siromaštvo nije izolovani kriminogeni faktor. Ono deluje u sticaju sa drugim faktorima, pri cemu je nekima I uzrok ili uslov, a drugima posljedica. Siromaštvo je jedan od generator delinkventnog ponašanja, posebno za delikte imovinskogkaraktera, iako postoje o tome razlicita mišljenja. Kriminalitet kome su uzroci beda i siromaštvo–u literaturi se definiše kao kriminalitet oskudice. Posredne posledice siromaštva su: neobrazovanje i nekvalifikovanost; nedovoljna uposlenost I niski prihodi; loš porodicn i status; nedovoljna kultura i povezanost s pojavama alkoholizma. Siromaštvo- stvara i druge kriminogene uslove: nestabilnost clanova porodice koja nastaje zbog negativnog socijalnog i materijalnog statusa I negativan uticaj na emocionalni razvoj dece. Neki autori smatraju da su materijalni uslovi „najjace sile delinkvencije“, odnosno najznacajniji kriminogeni faktori. Na ovaj problem je ukazivao I TARDE smatrajuci da je „ vecina ubica i notornih kradljivaca pocela je svoj život kao napuštena deca bez dom a i porodicnog vaspitanja“.
WILIAM BONGER: (poznati holandski kriminolog) ekonomski faktor smatra presudnim uzrocnikom Delinkvencije On navodi da je zlocin uslovljen egoisticnim ulovima kapitalistickog sistema koji imaju za posljedicu nerazvijen socijaln i instinkt covjeka, slabljenje moralnih svojstavacovjeka i jacanje egoisticnih tendencija. Ovakav stav imaju i neki domaci autori: Milutinovic– tvrdi da ekonomski ugroženi slojevi i pojedinci, kada se nalaze društveno upotisnutom i degradiranom položaju koji ih navodi na vršenje devijantnih djelatnosti doživljavaju nasvakom koraku poniženje svoje licnosti I dostojanstva Perovic–navodi da je cinjenica da siromaštvo predstavlja najznacajniji cinilac delinkventnog ponašanja.Važan ekonomski cinilac– koji posredno – u sticaju– sa siromaštvom – uzrokuje delinkventnoponašanje, jeste nezaposlenost. Imovinski delikti I maloletnicko predstupništvo– srazmerni su pojavinezaposlenosti. Nezaposlenost bitno utice na život i ponašanje ljudi. Najteže posledice nezaposlenosti je siromaštvo– koje coveka u oskudici primorava da za obezbedenje materijalne egzistencije cesto poseže za nelegalnim nacinima pribavljanja dobaraneophodnih za život. Druga posledica jenesigurnost I psihicka konfuzija– to dovodi do razocarenja i raznih oblika društvenih devijacija (alkoholizma, prostitucije, prosjacenja). Posledica u lancu: siromaštvo – nivo obrazovanja– jeste nezaposlenost, koja dovodi do stalnog pogoršavanja materijalnog stanja – koje dovodi do kriminaliteta. b) kriminalitet izobilja Veliki broj autora negira pristup da je siromaštvo, kao ekonomski faktor – važan uzrok kriminaliteta u celini. Oni isticu da je uticaj siromaštva na kriminalitet sporadican. To dokazuju i podacima da je – imovinski kriminalitetu razvijenim zemljama u porastu i poredrasta životnog standarda, zarada, boljih mera socijalne zaštite.Ovi autori polaze od teze da – I bogatstvo – izobilje – parazitizam (potreba za raskošnim životom) mogu biti uzrocnik nekih oblika kriminaliteta, kao što je slucaj sa organizovanim kriminalom povlašcenih društvenih slojeva. Bogacenje namece velike obaveze i dužnosti, ali je I izazov za još vece bogacenje. Jedan od kriminogenih faktora je –pohlepnost –kod motiva sticanja profita na nezakonit nacin. (savremeno potrošacko društvo favorizujebogatstvo kao statusni simbol olicen umetaforicnoj tezi:„vrediš onoliko koliko imaš“ tj. za odredene osobe veoma stimulativan cinilac–posezanja za nelegalnim sredstvima pribavljanja – statusne pozicije u društvu.) Bogatstvo se, se nasuprot siromaštvu, kao motivu održavanja egzistencije, javlja kao uzrocnik profiterskih interesa. Težnja za bogacenjem kod nekih osoba nema granice, ne biraju se sredstva i nacini za brzo sticanje kapitala, makar to bili i najteži oblici privrednog i organizovanog kriminala. U vezi s tim - u literature se susrecu pojmovi–„kriminalnog rentijerstva“, kao metoda ikriminaliteta izobilja– kao posebnog kriminalnog fenomena. MANUEL LOPEZ RAY ( REJ) – Smatra da visok ekonomski razvoj ne podrazumeva istovremeno i razvoj moralnih vrednosti. U veomarazvijenim zemljama– uporedo sa povecanjem standarda –u porastu je kriminaliteti to njegovi najorganizovaniji oblici.Ukoliko je cilj siromašnih je da skromnije žive, onda je cilj bogatih da žive što raskošnije, da s pozicija materijalnog statusa imaju vecu politicku moc i društveni uticaj, postoje tendencije da sa štomanje rada ostvare što veci profit, izbjegnu obaveze, nepridržavanjem normi ekonomskog ifinansijskog poslovanja. Treba naglasiti da se kriminalitet siromaštva i izobilja razlikuju po pojavnim oblicima. Kriminalitetsiromaštva se javlja u imovinskim deliktima, a kriminalitet izobilja u privredom i organizovanom kriminalitetu. Društvene posljedice kriminaliteta bogatih su neuporedivo vece i štetnije. 62. MIGRACIONI FAKTORI Migracije su fizicko kretanje–seobe stanovništva u prostoru, privremeno ili trajno preseljavanje
stanovništva (imigracija ili emigracija) iz jednog socio-kulturnog ambijenta u drugi, iz jedne zemljeu drugu. Mogu biti uslovljene: politickim ciniocima; ekonomskim ciniocima dobrovoljne i prinudne Posledice migracija su:- problemi adaptacije migranata praceni su ekonomsko-socijalnim problemima vezanim zauzroke kriminaliteta,( nezaposlenost, zdravstveni i stambeni uslovi života, loša komunikacija u novoj sredini, zbog razlicitih kultura, obicaja, svesti.). -nepovoljan razvoj licnosti (u novoj sredini ne postoje više norme koje ga moralno vezuje za izvorne obicaje, porodicu i susedstvo, pa se slobodnije ponaša, cesto i devijantno) -kidanje patrijarhalnih veza i tradicionalnih vrednosti, -nastanak socijalnih, psiholoških problema i konflikata, -pojavljuju se usamljenost, izgubljenost, deprivacija, gubljenje rodbinskih, susedskih iprijateljskih veza -u novoj sredini podliježu novim iskušenjima u vidu alkoholizma, narkomanije, prostitucije I delinkvencije U svetu (koji je polarizovan i ekonomski i socijalno) – postoji problem ili tendencija prelaskastanovništva iz siromašnih država u bogatije. Ova pojava se odvija u sve vecem obimu I sve brže I zemlje useljenja postavljaju sve vece barijere tim pojavama (stvaraju politicki ambijent diskriminacije doseljenika – nemaju ista politicka i socijalna prava, kao „domaci državljani“). KULTURNI KONFLIKTI -za migrante su vezani problemima adaptacije i kulturni konflikti koji su praceni nezaposlenošcu, nedostatkom stambenih, zdravstvenih i drugih uslova. Kulturni konflikti sulatentna stanja potencijalnog prerastanja u neprijateljstvo ili agresiju. Sve to ima za posljedicupropratne pojave: kulturnih antagonizama, izazivanje povreda javnog reda, a cesto I delinkvencije težih oblika -imovinska krivicna dela, krade i teške krade. (npr. u Srbiji meduizbjeglicama ovaj problem bio je izražen posebno kod mlade populacije koji su vršili uglavnomimovinska krivicna djela krade i teške krade –ovaj problem je u direktnoj vezi sa nacinom na kojisu izbjeglice prihvacene u pojedin im sredinama). Ovo ne znaci da je doseljenicko stanovništvo predodredeno da vrši krivicna dela. Oni samo prolaze kroz mnogobrojne teškoce adaptacije. Pored dobrovoljnih, poseban problem Predstavljaju ilegalne migracije. U procese ilegalnihmigracija direktno su u graduju krijumcarenje i trgovina ljudima kao najunosniji izvor zarade zaorganizovani kriminaliteta – gde su žrtve siromašni imigranti. Ilegalne imigracije– predstavljaju direktno kršenje ljudskih prava (ropstvo, prostitucija, ekonomska eksploatacija). Vezanoza ekonomske uslove kao kriminogeni faktor,migracije su karakteristicne za neka normalna stanja, kao što su: urbanizacija naselja I industrijalizacije koje ga nesumnjivo prate.(Urbanizacija prestavlja proces nastajanja gradova i težnje kretanja stanovništva iz seoskih ugradska naselja. U sociološkom smislu, process ne samo fizickog preseljavanja na relaciji selo -grad,vec i svi procesi koji se odnose na širenje gradskog nacina života i kulture). Sa urbanizacijom se pojavljuje niz socijalnih pitanja kriminogenog znacaja: problemi adaptacije;sukobi kultura i vrednosti; nezaposlenost; stambeni problemi i zdravstveni problemi. Zbog toga mnogi kriminolozi isticu uslovljenost urbanizacije i kriminaliteta. Postoji nekoliko elemenata kauzaliteta tih dveju pojava: -faktor zakona velikih brojeva (veci broj ljudi podrazumeva i veci procenat asocijalnihponašanja) -faktor pauperizacije(nezaposlenost i beda manifestuju se više u urbanim, nego u ruralnim podrucjima) -faktor iskušenja (grad nudi mnogo više izazova za laku zaradu nego selo)
-faktor anonimnosti (individua u gradu je usamljena i nepoznata što joj pogoduje u zaštitiod otkrivanja u kriminalnim radnjama). -faktor interakcije i imitacije(nosioci delinkventnog ponašanja žive pretežno u gradu i usvojoj sredini reprodukuju kriminalce lakše nego na selu). Ratni faktori Prema opštem znacenju– rat je oružani sukob protivnika, jedan od oblika politickog rešavanja medunarodnih odnosa I najgrublji nacin nasilnog rješavanja medunarodnih suprotnosti I konflikata . U nauci su podeljena mišljenja o tome –šta su suštinski uslovi nastanka ratova: 1. jedni smatraju da je rat neodvojivi deo ljudske prirode; 2.drugi poricu prethodno shvatanje i tvrde da rat može biti odstranjen iz ljudskog života jer je uzrokovan moralnim zastranjenjem, društvenim i ekonomskim poremecajima. Prema tome – rat nije neizbežan. Može se izbeci pravilnim obrazovanjem, vaspitanjem i uredenjem društvenih odnosa. Posledice ratova: nisu samo socijalne,nego se duboko odražavanju i na psihicke funkcije I duševno zdravlje coveka. Ratovi izazivaju poremecaje racionalnog vladanja coveka, kad ga nadvladaju bijes, panika i strah. Iako su ljudi skloni da ljudsku prirodu tuma ce biološki i prirodno nasilnom -FROM– smatra da ratobornost nije funkcija covekovih prirodnih nagona,vec njegovog razvitka u civilizaciji. Ratovi su sasvim racionalno sredstvo za postizanje politickih ciljeva. Ratovima prethode: -masovne psihološke pripreme u vidu širenja nacionalistickih predrasuda; -idolatrije poslušnosti -kolektivnog iritiranja EGA. Posledica svega su stresovi koji ugrožavaju covekovo mentalno zdravlje (ratom izazvani psihološki poremecaji krecu se u rasponu od anksioznih i panicnih stanja do ozbiljnih posttraumatskih stresnih poremecaja i reaktivnih psihoza). Rat može imati: ekonomsku, politicku, rasnu, versku i drugu pozadinu uzroka , a bitno svojstvo jeste da se vodi oružanim sredstvima. Istraživanja ukazuju na to da se u ratnim uslovima –kriminalitet uvecava, narocito medu omladinom. To je povezano s mnogim faktorima: - poremecajima u funkcionisanju sistema vlasti, -smanjenjem obima proizvodnje, -nestašicom važnih materijalnih dobara, -odsustvom sankcija, -stvaranjem navika za odredena dela i -oskudicom materijalnih sredstava. Od sigurnosti pravnog sistema zavisi i poštovanje ljudskih prava i sloboda, ali I njihova zloupotreba. (dolazi do povecanja djela nasilja, razbojništva i razbojnickih krada, nasilnickog ponašanja, ratnih zlocina, špijunaže – sve do djela genocida). Savremeni ratovi ukljucujuci one posle II svetskog rata –govore o brutalnosti u nasilnickom ponašanju– što je suprotno civilizacijskom razvoju. Uticaj rata na pojave kriminaliteta ispoljava se u svim fazama (uoci, u toku i neposredno posle rata). U ratu dolazi do preorijentacije proizvodnje na ratne potrebe. Posledica toga je – nestašicarobe široke potrošnje, a samim tim dolazi do pojava špekulacije i nedozvoljene trgovine. Nestašicu robe izaziva i gomilanje robe na zalihama i njihov veštacki nedostatak na tržištu. Dolazi I do znacajne pokretljivosti stanovništva, napuštanja domova i pojave izbeglištva. U takvim uslovima nedostatak egzistencijalnih uslova života navodi pojedince i grupe nadelinkvenciju. Legalne državne institucije otežano funkcionišu, a izvršioci krivicnih
djel su cesto nedostupni nadležnim organima. Pored rata idruge vanredne okolnosti bitno uzrokuju kriminalitet. To su: -elementarne nesrece vecih razmera; -postkatastrofalna razdoblja; - vreme socijalnih nemira. Neki autori medutim, smatraju da su elementarne katastrofe prenaglašene, kada je u pitanju kriminalitet i da se taj utisak više stice zbog informativno predimenzionisanih slucajeva, kao pojacane aktivnosti policije. 63.UTICAJ TRANZICIONIH PROCESA --Ovaj pojam – zavisno od toga gde se odvija, ima: -opšte znacenje i -posebno znacenje. M. GODDELIER – izrazom „Period tranzicije“–oznacava posebnu fazuu evoluciji nekogdruštva, fazu u kojoj se ono susrece sa sve vecim unutrašnjim i spoljašnjim teškocama– prilikom reprodukovanja privrednih i društvenih odnosa na kojima društvo pociva. U isto vrijeme pojavljujuse novi društveni i privredni odnosi, koji se brže ili sporije, više ili manje nasilno proširuju i postajuosnov jednog novog društva. J. PETROVIC– smatra da bi „ Tranzicija generalno trebalo da podrazumijeva promjenu oblika upravljanja društvom, što zahteva uvodenje citavog niza upravljackih i drugih elemenata od kojih prvenstveno imamo u vidu: demokratiju, vladavinu prava, uspostavljanje novih pravila i institucija,sanaciju i reformu neuralgicnih tacaka društvenog i ekonomskog sistema, privatizaciju,denacionalizaciju i promenu sistema vrednosti na kome pociva društvo. Postavlja se pitanje: U kojoj meri procesi tranzicije uticu na pojave kriminaliteta? Opšti zakljucak I odgovor na ovo pitanje (a na osnovu Dirkemovog shvatanja –da je kriminalitetnormalna društvena pojava)– je da su tranzicioni procesi imanentni kriminalitetu. (neodvojivi)Npr. Stanje u Srbiji i ostalim republike bivše Jugoslavije odražava i stanje u zemljama jugoistocne Evrope koje su u poslednjih dve decenije u dinamicnim procesima koji se nazivaju tranzicijom. Tranzicija je pocela krajem 1989. godine. Svrha tranzicije motivisana je: 1.neefikasnošcu državnog sistema zasnovanog na državnoj svojini i planskoj privredi i 2.potrebom za dinamicnijim razvojem i njihovom ukljucenju u Evropsku i medunarodnu podelu rada. U periodu tranzicije došlo je do kriminalizacije bitnih segmenata politickih i ekonomskih odnosa. Umesto tržišne i regularne ekonomije razvila se: špekulativna ekonomija, prelivanje društvenogkapitala pod vidom privatizacije u fondove elite – nomenklature, a osnov sive ekonomije cinila je: trgovina naftom, cigaretama, devizama, drogom i oružjem. U takvim uslovima ORGANIZOVANI KRIMINALITET je dobio mogucnost za vecu društvenu afirmaciju i ozbiljniji uticaj u društvu. Nekontrolisano širenje korupcije u privrednim, bankarskim ifinansijskim oblastima i institucijama i nasilja kao metoda ostvarivanja politickih ciljeva aktiviralo je sve destruktivne potencijale društva. KONTROLANA FUNKCIJA PRIVATIZACIJE namerno ili slucajno, svesno ili nesvesno, postavljena je tako da ide na ruku organizovanom kriminalitetu. 64. UTICAJ OBRAZOVANJA--Obrazovanje kao socijalni proces je oblik vaspitanja i socijalizacije licnosti i osposobljavanja za profesionalnu delatnost , zanimanje, kao I uskladenost sopstvenog ponašanja sa ostalim clanovima društva.Obrazovanjem sesticu navike, nacin života I ponašanja. Ono je uslov za održavanje i poboljšanježivotnog standarda. Taj sistem da bi odgovorio funkciji koju covek ima, mora biti postavljen tako da otkriva sposobnost i talenat pojedinaca I razvija osecanje solidarnosti, kriticko mišljenje, razumevanje i toleranciju. Obrazovanje pruža specificnu profesionalnu i strucnu orijentaciju i doprinosi:
-licnim i moralnim svojstvima kao što su: mišljenje, interaktivnost, kompetentnost I sposobnost licnosti u korišcenju i inoviranju kulture tradicije, - podstice intelektualnu radoznalost,-ohrabruje želju za ucenjem, nezavisnost i - zanimanje za život i rad drugih ljudi.Pitanje – u kojoj je meri obrazovanje kriminogeni faktor – je sporno. U kriminologiji preovladuju mišljenja: FERI-ja, BONGER-a i još nekih naucnika, da sa višim stepenom obrazovanja opada i kriminalitet.U vezi uticaja obrazovanja na stanje kriminaliteta PINATEL smatra, da u teoriji postoje 3 grupepristupa: 1. pesimisticki, (GAROFALO i TARDE); 2. optimisticki ( FERI i HOJER) i 3. mešoviti (LOMBROZO i De GREF). I .Predstavnici pesimistickog shvatanja GAROFALO– smatra da obrazovanje nema direktnog uticaja na opadanje kriminaliteta. TARDE– je imao suprotan stav, tj. da stepen obrazovanja utice na kvalitet zlocina, ako ne i na kvantitet zlocina. II. Predstavnici optimistickog shvatanja su opovrgavali stavove pesimista. ENRIKO FERI– smatra da obrazovanje pomaže kod velike mase potencijalnih kriminalaca dase ispravi ili umanji ona nepromišljenost, koja ko njih predstavlja najjaci stimulans koji vodikriminalitetu. BONGER– smatra da izmedu obrazovanja i kriminaliteta postoji neposredna veza. FERGUSON- smatra da je školska sprema najsnažniji faktor delinkventnosti. HOJER – smatra da dobro obrazovanje pruža pojedincu cvrst temelj, da nade zaposlenje, da ga zadrži, da radi i da na taj nacin pošteno živi. Ono ima kapitalno znacenje u borbi protiv kriminaliteta. III.Predstavnici mešovite teorije: LOMBROZO– smatra da obrazovanje u zemljama gde nije razvijeno, u pocetku deluje na povecanje svih oblika kriminaliteta, osim ubistava, a kada se razvije, utice na smanjenjenajokrutnijih oblika, ali i na povecanje nekih drugih vidova. Na taj nacin obrazovanje ima uticaja na mijenjanje prirode kriminaliteta I smanjenje okrutnosti u tim pojavama. DE GREF-smatra da obrazovanje ne igra nikakvu ulogu, ali priznaje da se najveci broj kriminalaca regrutuje iz manje obrazovanih sredina. Uporedujuci neka istraživanja i navedene pristupe PINATEL zakljucuje da:- pesimisticka teorija nema validne osnove; -optimisticka se delom može usvojiti (iz manje obrazovnih sredina regrutuje se najveci broj kriminalaca) - mešovita teorija je najprihvatljiva.On smatra da obrazovanje svakako favorizuje kriminalitet kradljivaca i povratnika, ali predstavlja snažnu kocnicu protiv paljevina, seksualnih delikata i ubistava. Škola, kao institucija u kojoj se obrazovanje stice je veoma važna. Iako podaci ukazuju na to da ustrukturi delinkvenata preovladavaju osobe sa nižim stepenom obrazovanja u teoriji nije dokazanoda se nedostatak obrazovanja mora odraziti devijantno, kao što ni visok stepen obrazovanja negarantuje odsustvo delinkventnosti. Zavisno od vrste delinkvencije, obrazovanje se dovodi u manju ili vecu vezu sa kriminalnom aktivnošcu clanova društva, što se posebno odnosi na imovinske delikte i pojedine njegove oblike,kao i na maloletne delinkvente. Obrazovanje je u uskoj vezi sa zanimanjem koje je u mnogim slucajevima uslovza izvršenje krivicnih dela. Obrazovanje se smatra uzrocnikom delinkvencije, jer neka istraživanja ukazuju na to da je srazmerno stepenu neobrazovanosti, kriminalitet u nekim sredinama prisutniji (delikti nasilja). Medutim, odsustvo obrazovanja je posledica i nekih drugih uzroka, pa se može posmatrati tek kao posredni kriminogeni faktor. Lica sa nižim stepenom obrazovanja iskazuju veci stepen kriminogenog ponašanja, zato što nisu prošli odgovarajuce forme i stepene socijalizacije. Njihov kulturni i obrazovni nivo je manje u mogucnosti da shvati razlike u ponašanju, da pronade odgovarajuce zaposlenjeili da aktivno ućestvuju u društvenom životu.
To posredno utice na psihicku stranu licnosti, njenu nesigurnost i sklonost devijaciji. Takva lica susklonija vršenju imovinskih delikata i delikata nasilja. S druge strane neki vidovi kriminaliteta (privredni, kompjuterski, organizovani) imaju za pretpostavku posjedovanje visokostrucih znanja. U tesnoj vezi sa obrazovanjem je I proces vaspitanja. Vaspitanje je pravilan duhovni i intelektualnirazvoj dece i odgajanje mladih. To je proces prenošenja kulturnih obrazaca na pojedinca i grupe urazvoju. Odvija se u razlicitim uslovima socijalne sredine, prvenstveno u porodici, školi i socijalnoj sredini vršnjaka.Kroz process vaspitanja, licnost prevladava egoisticne, egocentricne i devijantne tendencije I sklonosti. Devijantnost u ponašanju mladih može biti posledica prestrogog vaspitanja i kažnjavanja. Prestrogo vaspitanje stvara psihicki invalidnu licnost, cini je nesigurnom i depresivnom. Porodicni odnosi i vaspitanje – uticu direktno na pravilan razvoj mlade licnosti i odsustvo vaspitnih sadržaja u školskim programima, je kobno za sazrevanje mlade osobe.Mnogi autori smatraju da je vaspitanje bitno, ali da se ne može smatrati kriminogenim faktorom(npr: oni ukazuju na to da u razvijenim zemljama s visokim stepenom obrazovanja kriminalitet se nesmanjuje nego se povecava).Pored porodice škola je kao socijalna sredina veoma bitna sredina i institucija u kojoj se odvijajunajvažniji vaspitni i obrazovni procesi socijalizacije licnosti. Ipak u savremenim uslovima, školski programi i uloga škole su vise orijentisane na obrazovninego na vaspitni aspekt funkcije. Izostaje izgradivanje moralnih normi, pozitivnih stavova I karaktera licnosti. Nedostatak odgovarajuce opreme,laboratorija, kabineta i sportski dvorana koji bi pobudili interes I usmjerili ucenike ka tome da slobodno vrijeme provode u kreativnim aktivnostima. U odsustvu programskih i prakticnih mjera i vaspitne uloge koju škola mora da ima, ona se pojavljuje kao jedna od sredina asocijalnog ponašanja mladih, s ispoljavanjem raznih oblika devijantnosti. Na kraju možemo zakljuciti da se obrazovanje kao kriminogeni faktor mora posmatrati zajedno s drugim ciniocima– jer je ono u najtješnjoj vezi s prevencijom, a dijelom I uzrocima i uslovima kriminalnog ponašanja, (kao kod psiholoških faktora, faktora inteligencije i socijalnih obeležja krivicnih dela, koji se dovode u vezu sa profesijom i društvenim statusom). 65.UTICAJ MASOVNIH MEDIJA Mediji i medijski kriminalitet su nezaobilazna tema savremene kriminološke literature. Masovni mediji su mediji koji prenose informacije, to su sredstva komunikacije razlicite tehnicke ifunkcionalne sadržine: radio, televizija, novine , filmovi, štampa, casopisi i dr. Savremeni mediji imaju mnogobrojne mogucnosti da rafinirano i otvoreno uticu na funkcionisanju modernog društvenog života. Njihova bitna obilježja su usmjerenost prema heterogenom, brojnom ianonimnom auditorijumu, po prirodi brzih, javnih i prolaznih informacija namjenjenih mentalnojfunkciji s ozbiljnim socijalnim implikacijama. U savremenom društvu oni su postali jedan od najznacajnijih cinilaca uticaja na socijalizaciju mladih (prvo stanovište), bitan faktor na formiranje njihovih vrednosnih stavova i modela ponašanja. Shvatanja o uticaju sredstava informisanja nadelinkvenciju su veoma podeljena. Pretežno preovladuju shvatanja, a to i istraživanja pokazuju, na brojne negativne uticaje efekata medijskih sadržaja na kriminalnu formu ispoljavanja, mada mnogi osporavaju ovakve teze. Zastupljeno je stanovište da nasilje u medijskim scenama utice na redukciju agresivnih nagona kod gledalaca- hipoteza o katarzi (drugo stanovište). Hipoteka o katarzi polazi da nasilje u medijskim scenama utice na redukciju agresivnih nagona kod gledalaca. Ovo shvatanje se potkrepljuje sa stavovima Aristotela, Frojda i Lorenca. Prema ovim mišljenjima u emisijama gde dominira nasilje mediji igraju društvenu funkciju oslobadanja mladih od latentnih sklonosti agresiji, ublažavajuci njihove akcione motive. Sociolozi navode da mediji nisu indikatori i inspiratori kriminalne orijentacije, niti se mogu smatrati
uzrocnicima nasilja i kriminalnog ponašanja, vec više agensom dodatnog uticaja na efektuiranje kriminalne motivacije. Milutinovic smatra da uticaj literature, štampe i filma ne može imati neposrednog kriminogenog faktora. Uloga medija u prevenciji kriminaliteta je izuzetno velika. OBJEKTIVNO INFORMISANJE JAVNOSTI o pojavama delinkvencije u sredstvima javnog informisanja bitno utice na pozitivne predstave, formiranje stavova javnog mnjenja, i samim tim naefekte društvene reakcije u oblasti suzbijanja kriminaliteta.Medijski kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava uslovljena podsticajima masovnih medija na kriminalitet. Najizrazitiji nacin zloupotrebe medija je u sprezi privatnih medijai ekonomskih, državnih i partijskih centara moci. U KRIMINOLOŠKOM SMISLU masovni medijisu u mogucnosti da trajno uoblicavaju svest-ispiranjem mozga, kao sredstvom ideologije i politickemanipulacije. Naši autori smatraju da se najvažnije faktori kriminalnih podsticaja koji dolazeposredstvom medija, ogledaju u: 1. bespoštednoj borbi medija za osvajanje što veceg broja gledalaca; 2.komercijalizacija nasilja i drugih vidova kriminaliteta, kao visoko kotirane robe na tržištu; 3.ucestalost i broj konflikata koji lako pronalaze put do gledalaca. Kada su u pitanju štampa i razni žanrovi literature, prevladavaju stavovi da ne postoje pouzdani pokazatelji njihovogkriminalnog uticaja. Kriminalitet i drugi vidovi prestupnickog ponašanja u štampi zauzimaju vidno mesto. U literaturi prevladavaju mišljenja da štampa sa šund i pornografskim sadržajem može imati negativan uticaj ipredstavljati delinkventni faktor. Od svih sredstava masovnih komunikacija najveci uticaj u savremenim društvima ima televizija sa mnogobrojnim stanicama i mnoštvom kanala. NEGATIVAN UTICAJ MASOVNIH MEDIJA na maloletnike je najvidljiviji i to na više nacina: 1.maloletnici prihvataju vrednosti koji im se nude putem medija i padaju pod njihov uticaj; 2.mladi se identifikuju, oponašaju devijantne grupe ili pojedince; 3.vec formirane kriminalce inspiriše na izbor sredstava i metoda za izvršenje delikata (uce se kriminalne tehnike); 4.podsticanje nasilja i agresivnosti maloletnika i dece. Nemacki kriminolog Šnajder smatra da je medijski kriminalitet iskljucivo nasilnicki, nasilje se ulepšava i estetski prikazuje. Neka istraživanja ukazuju na to da lica koja više gledaju televizijsko nasilje više i žive u strahu da ne budu žrtve zlocina i u tom emocionalnom stanju su nesigurni I naglašenog su senzibilnog ponašanja. 66. UTICAJ OBRAZOVANJA (PONAVLJA SE PITANJE br 64)67. PORODICNI FAKTORI -degradirana porodica kao mikrogrupni faktorkriminaliteta Porodica predstavlja najstariji oblik socijalne zajednice, najhomogenija, najcvršca i najtrajnijazajednica u svim istorijskim tipovima društva. PORODICNA SREDINA se smatra jednom od bitnihdeterminanti ponašanja licnosti, posebno delinkvencije dece i maloletnika. Ovaj faktor kao neposredni ili posredni faktor uvažava vecina kriminoloških teorija. Moralna funkcija porodice uzima se kao jedan od važnijih uslova mogucnosti i puteva integracije društva i socijalizacije covjeka PORODICA je društvena sredina u kojoj se odvija primarni proces vaspitanja i socijalizacije licnosti. U njoj se sticu prva i osnovna moralna i estetska nacela, intelektualne predispozicije, radne navike i socijalna funkcija uopšte. Svako odsustvo vaspitne funkcije porodice, strukturalnog raspadai dezorganizacije vodi u neki oblik devijacije ili delinkvencije. STRUKTURALNE ANOMALIJE I PORODICNI KRIMINALITET Na uzrok kriminaliteta najvecim delom uticu strukturalne anomalije u porodici, a posebno poremecaj porodicnih odnosa i poremecaj porodicne strukture. Pojava socijalne patologije u
porodicnoj sredini može biti uzrok sukoba, oponašanja ili sticanja devijantnih navika. Osnovu porodicne sredine cini njeno jezgro, brak. Poremecaji u bracnim odnosima smatraju se jednim od mikrogrupnih faktora devijantnosti, kako kod supružnika, tako i kod dece. Poremecaji u porodicnojstrukturi uslovljeni su nepotpunošcu porodicnog nukleusa, a nastaju smrcu jednog od roditelja,razvodom ili nekim drugim razlogom razdvojenosti supružnika medusobno ili od djece. Svaka kriza u porodicnim odnosima predstavlja opasnost za njeno buduce funkcionisanje. Porodicna kriza jemoguce stanje razlicitih odnosa i sadržaja kojima postoji pojedinacno ili grupno nezadovoljstvo porodicnim životom, koje iziskuje neke promjene. POSLEDICE PORODICNIH POREMECAJAsu: poligamija, dvobracnost, vanbracnost sa maloletnim licem, zlostavljanje i zapuštanje maloletnedece, kršenje porodicnih obaveza, pojave porodicnih nasilja, incest, odnosno rodoskrnavljenja. NATEŽE FORME PORODICNIH KRIZA prouzrokovane su teškim društvenim uslovima kojima su clanovi porodica izloženi: nezaposlenost, stambena nezbrinutost, zdravstvena ugroženost,materijalna ugroženost i slicno. Nacin vaspitanja u porodici je bitan uslov ponašanja deve u svim razvijenim fazama. Strogo vaspitanje i kažnjavanje stvara psihološki invalidnu licnost, nesigurnu depresivnu. Nedostatak vaspitanja stvara agresivnu licnost, bez osecanja za granice društveno dopuštenog i normalnog. Lombrozo je uocio da se medu kriminalcima nalazi veliki broj dece porocnih roditelja, vanbracne dece i sirocadi. Mnogi istraživaci su u okviru psihološke teorijeprivrženosti dokazivali uslovljenost buduceg ponašanja djeteta privrženošcu djeteta sa roditeljima ili drugim starateljem u toku hranjenja i period u zavisnih potreba, koje bitno uticu na kasnije faze pravilnog razvoja u toku procesa socijalizacije ili odstupanja od društveno prihvatljivih normi.Baulbi, smatra da nedostatak jednog ili oba roditelja i ceste selidbe, traumaticni i teški uslovi života uticu na privrženost. Farington i Hokins isticu da takvi dogadaji do osme godine razvoja djetetauticu na kriminalnu orjentaciju u godinama kasnije zrelosti. Gotfredson i Hirci navode da je buduce ponašanje djeteta u vidu normalnog ili devijantnog uslovljeno njegovim emotivnim razvojem sa primarnim starateljima u toku djecijeg razvoja. R.Kac isticekriminološki važne hipoteze: 1.Rano odsutni otac stimuliše nesigurnu privrženost djeteta, 2.Nesigurna povezanost roditelja i djeteta obrnuto je uslovljena sa samokontrolom, a stimuliše nasilnicko ponašanje u kasnijem životu, 3.Nesigurna povezanost roditelja i djeteta stimuliše neadekvatnu pažnju prema djetetu, 4.Strogost i nezainteresovanost majke i oca smanjuje djeciju samokontrolu, 5. Samokontrola je obrnuto srazmjerna sa nasilnickim ponašanje. Socijalna teorija Hojera, osporava znacaj uticaja porodice na delinkventno ponašanje djece, a li zato prihvata da u njegovim kasnijim fazama odraslosti predstavlja problem prilagodavanja. Teorija diferencijalnih asocijacija Sadrerlanda, polazi od stavova da dijete asimiluje asocijalno vaspitanje od roditelja koje ga kasnije vodi u zlocin. Djete može i ne mora postati delikvent, sve zavisi od ucitelja u procesu vaspitanja. Sociološke teorije u porodicne faktore uzrocnosti ubrajaju: 1.Nepotpune porodice –u kojima porodicno ognjište nije razdvojeno, ali je socijalnaadaptacija djeteta ugrožena 2.Kao i razdvojena porodica – gdje se ubrajaju sve vrste rastave, smrti i drugi oblici nestanka jednog od roditelja. U prvom slucaju uzrocni faktori se manifestuju u obliku vaspitne zapuštenosti, upucivanja na delinkvenciju, odbacivanje, patološka posesivnost majke i sl. Razdvojena ognjišta imaju kriminogenu dimenziju u onim slucajevima gdje se razdvajanje pojavljuje u kauzalnoj vezi s asocijalnošcu. Ovdje dolaze u obzir mnogobrojne cinjenice: socijalnogi seksualnog nezadovoljstva supružnika, frustracija djece u toku bracnih razmjerica, izgubljeniautoritet roditelja, pojava treceg lica u ranijoj bracnoj vezi. Taj uljez– trece lice, kod djeteta se pojavljuje
kao suparnik, djete reaguje prema roditelju osvetnicki i ide u samokažnjavanje upuštajuci se u kriminalne postupke i ponašanja. Strukturalne promjene u porodici, posebno raspadanje braka,imaju bitnu ulogu u kriminalitetu odraslih, narocito povratnika. Na asocijalna ponašanja, takodeuticu i afektni poremecaji kao što su: ljubomora, odsustvo pažnje i pretjerana nježnost, podredenost, antipatija i sl. 68.SLOBODNO VREME Slobodno vreme je ono vreme koje coveka ne obavezuje radom, vec je prepušteno slobodnom izboru aktivnosti pojedinaca. Ono je bitan faktor sa ozbiljnim obrazima na razvoj, formiranje i zrelost licnosti. Ono je posebno bitno kod mladih licnosti, jer se devijantnost najcešce rada zbog dokolice. Ako procesi socijalizacije ne odigraju svoju ulogu i funkciju smatra se da slobodnovrijeme mladih može biti prazno vrijeme. DOSADA se smatra jednim od uzroka devijantnog ponašanja, posebno maloletnika. Fenomen dosade i dokolice u životu mladog coveka može biti prazno vreme –vreme iskušenja, dosade, besposlicarenja i lenstvovanja. Ono postaje pogodan prostor za delovanje raznih negativnih cinilaca, za preduzimanje podviga i prihvatanje asocijalnihobrazaca ponašanja. U dokolici i neradu mlad covek se oseca izgubljeno I ne vidi smisao života. Osecaj praznine izaziva depresiju koja se može manifestovati svuda gde ne postoji mogucnost psihicki aktivnog angažovanja. Dosada se smatra jednim od uzroka devijantnog ponašanja, posebnokada su u pitanju maloletnici. Ona predstavlja pocetak svih poroka koji poticu iz osecajasamomržnje, separatnog straha, krivice, ocaja i anksioznosti. U dosadi licnost se osecaneispunjenom, praznom zbog cega nastaju razne besmislene odluke i ishodi. DOKOLICA jeslobodno vreme koje covek koristi da bi zadovoljio svoje emotivne i druge potrebe - odmor, zabava, licni razvoj. U vreme dokolice a pri sticaju nepovoljnih okolnosti moguce je da se u potrebi da seizbegne otudenost i dosada dode do pojave I dentifikacije sa neformalnim grupama krajnje destruktivnog ponašanja. Neki sociolozi tvrdeda maloletnicka delikvencija iskljucivo nastaje u slobodnom vremenu kao posledica faktora dokolice. Slobodno vreme koje se definiše kao vreme dokolice izazovnije je za stranputicu dece imucnijih roditelja nego siromaš nih na šta ukazuje isudska praksa. 69. SOCIJALNA OBELEŽJA i KRIMINALITET SOCIJALNA OBELEŽJA I KRIMINALITET predstavljaju distribuciju socijalne strukture i nekih socijalnih posebnosti kriminalne populacije. Obicno se pod socijalnim obilježjem podrazumjevaju starost, pol, profesija, obrazovanje, porodicni,socijalni i profesionalni status i porjeklo, materijalneprilike, mjesto boravka i vrsta delinkventne orjentacije. DRUŠTVENI STATUS Društveni status cini položaj pojedinca i grupe u društvenoj strukturi, to je mesto na skali društvenog ugleda , moci I materijalnog bogatstva. Status licnosti može biti ustanovljen rodenjem bilo da je stecen i od njega zavisi njegov uticaj ali i ponašanje u društvu Nepovoljan društveni status proizilazi iz rasne politike, verske ili ideološke diskriminacije, stanja siromaštva, nedovoljnog obrazovanja, nezaposlenosti, protivrece ambicije i položaja i predstavljaju jedan od kriminogenih faktora. Društveni status stratifikovan položaje na višem stepenu društvene hijerarhije može se iskazati na dva nacina. Prvi viši društveni status omogucava veci društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta sa jedne strane , a sa druge strane predstavlja objektivan uslov da uz subjektivne okolnosti bude osnov za vršenje odredenih dela organizovanog I privrednog kriminala. PROFESIJA Profesija predstavlja osnovno zanimanje, specijalizovanu djelatnost. Ima odredenu važnu osnovu za istraživanja socijalnih obilježja kriminaliteta, kako njegove fenomenološke tako, u izvjesnom smislu i etiološke strane u kriminološkom smislu, profesijom se uslovno tretira i zanimanje jednedelinkventne strane (profesionalnih kriminalaca). Kod tzv,profesionalnih kriminalaca, koji
kontinuirano ponavljaju ista krivicna djela iz koristoljublja i sama kriminalna aktivnost uslovno predstavlja zanimanje. POL je anatomsko fiziološka struktura po kojom se razlikuju muška i ženska osoba. Postoje shvatanja da je kriminalitet tipicno muški fenomen, ali se ne može zanemariti i znatno ucešce žena, posebno u nekim vidovima kriminaliteta. Društveni položaj muškaraca je takav da oni više nego žene dolaze ukonfliktne odnose, priroda njihove profesije i zanimanja kojima se bave podložnija je iskušenjima irazvijaju se u povoljnim uslovima, u kojima unutrašnje predispozicije delinkvencije mogu više doci do izražaja. Muški poslovi pripadaju vrsti zanimanja koja dozvoljavaju kontrolisanu upotrebu agresije. Agresija muškarca cesto prelazi u razlicite vrste nasilništva, kao što su razbojništva,huliganizam, zlostavljanje vršnjaka u školi, silovanje ili tuce. Svako ponašanje služi jasnoj instrumentalnoj svrsi – postiže interpersonalni konacni cilj. DELIKVENCIJA ŽENA predstavlja posebnu vrstu prestupništva i oblik asocijalnog ponašanja koji su uslovljeni biopsihickom strukturom i socijalnim položajem žena. To su pojave u kojima dominiraju blažioblici kriminaliteta prostitucija i narkomanija. U teoriji postoje dva pristupa objašnjenja specificnosti delinkvencije žena. Jedan polazi od bioloških i psiholoških faktora, a drugi uzima uobzir socijalno-ekonomske cinioce položaja žene u društvu. Biološke determinante su biopsihološkifaktori, odnosno hipoteze da su žene vještice –zle, rdave, opasne, prostitutke, amoralne,emocionalno nestabilne, iracionalne o posrnule žene. Socijalno – ekonomske osnove smatraju da suuzroci ženskog kriminaliteta marginalizacija ekonomskog i društvenog položaja, koji se negativnoiskazuje u obrazovanju i u profesionalnoj strukturi i socijalnom statusu. Kriminalitet žena je težioblik delinkvencije u klasifikaciji kriminalnih pojava na osnovama posebnog biološkog i socijalnogobilježja –ženskog pola. Žene u kriminalnim aktivnostima ucestvuju, razlicito od zemlje, sa od 1%do 20% ukupnog kriminaliteta. Pretežno se radi o: prevarama, klevetama, prostituciji, uvredama, sitna krada i nešto težih KD iz oblasti privrednog kriminaliteta. UZROCI ŽENSKOG KRIMINALITETA Etiologija ženskog kriminaliteta se razlicito objašnjava, predstavnici antropološke škole uzroke nalaze u morfološkim karakteristikama. Tarnovska, je uzrocnost delinkvencije žena (posebnoprostitutki) tumacila nenormalnošcu ušiju i zuba, te oblika njihovog lica i lobanje. Prema mišljenjuLombroza vecina žena nisu zlocinci, krivicna djela cine mahom slucajno. Djelom mogu biti iatavisticki zlocinci i u tim slucajevima su podmukle i veoma brutalne pri izvršenju krivicnih djela.Karakterišu ih osobine dužih ruku i kracih nogu, s razvijenim dlanovima od prstiju. Imaju obicnotamne oci i tamnu kosu. Filip Eps, na osnovu poredenja delinkventne i nedelinkventne structure žene zakljucili da su niže, teže i mišicavije žene sklonije kriminalitetu. VRSTE ŽENSKOG KRIMINALITET Ženski kriminalitet razlikuje se od muškog po tome što je manje agresivnog tipa, rjedi je recidivizam i vrše ga lica starijeg životnog doba. U slucaju kada vrše KD nasilja žene pretežno reaguju impulsivno, a veoma rjetko su takva djela planirana. Kod umišljenih delikata obicno su u pitanju motivi cedomorstva i koristoljublje. Ne može se govoriti o ženskom tipu nasilnika, ali se neki faktori osobenosti nalaze u karakteru, impulsivnosti, ljubomore, sujete, mržnje i osvete, ciniocakoji se kriminološki tretiraju kao niske pobude i zlocini iz strasti. U poslednje vreme je naglo povecan broj obima u organizovanom kriminalu. Žene su pocele da ulaze i u mafijaške organizacije, žene dobrovoljno preuzimaju zadatke u zlocinackim organizacijama kada policija uhvati njihove bosove. One su jedine koje mogu komunicirati sa muškarcima u zatvorima i tako postaju oslonacmafiji. Žena retko ubija u afektu, njen postupak je po pravilu jasno i potpuno promišljen. Na taj akt se odlucuje najcešce u krajnjoj nuždi i u situacijama kada je životno ugrožena zbog dugogodišnjeg porodicnog nasilja. Retko ubija u direktnom sukobu , iz koristoljublja, a skoro nikada njena žrtva nije nepoznataosoba. Za k. delo
cedomorstva odlucuju se pretežno mlade, neudate osobe, koje se boje društvene osude ili žele da se oslobode bebe koju vide kao prepreku za dalji život. Statistickaistraživanja bracnog nasilja pokazuju da muškarci i žene ispunjavaju slican vid, pa cak i broj agresivnih cinova nad bracnim partnerom ili drugim clanovima porodice, posebno decom. Približno40% ubistava u porodici pocinile su žene, motivacija žena koja su pocinila ubistvo znatno serazlikuju od onih kod muškaraca zlocinaca. NARODNOST U etickom smislu se mogu posmatrati delikti vezani za rasne, verske i nacionalne osobenosti izvršilaca i predrasuda o njima i žrtvama. Zlocini zasnovani na rasnim, etickim, nacionalnim I religijskim o predrasudama karakteristicni su ne samo za mirnodopsko vreme vec i za ratne uslove. Takva dela su veoma brutalna, kako u pojedinacnim slucajevima tako i prema socijalnim ili nacionalnim grupama. Izazivaju visok stepen straha, panike, anksioznosti kod stvarnih i potencijalnih žrtava. Pocinioci takvih dela su po pravilu o rganizovane grupe. Ti delikti premadefiniciji FBI-a predstavljaju kriminalno delo pocinjeno protiv imanja ili društva koje je motivisano protiv osoba iz predrasuda prema njihovoj rasi, veri, nesposobnosti, seksualnoj orijentaciji ili etickoj pripadnosti. Kod nas je visoka stopa kriminaliteta posebno delikata imovinskog karaktera u odnosuna stopu stanovništva izraženija kod Roma nego kod drugih naroda,. Kriminalitet Roma dovodi se uvezu sa njihovim marginalizovanim ekonomskim i društvenim statusom, materijalnim položajem idiskriminacijom sistema socijalne zaštite i institucija društvene kontrole. Romi su diskriminisani i uverskom pogledu, oni se na prostorima gde žive opredeljuju kao pripadnici pravoslavlja,rimokatolicizma i islama, a u poslednje vreme i protestantizma. UZRAST Uzrast ne kategorije zauzimaju znacajno mesto u delikvenciji. Najcešce se delinkventne grupe formiraju u maloletnickom uzrastu na po dve godine do 14-te godine, od 14-16; od 16-18 god. a kodpunoletnika na svakih pet godina do 50 te godine, a zatim na svakih deset godina, sa obzirom na toda je kod takve populacije kriminalitet u znatnom opadanju. DEJCIJA DELIKVECIJA Vrsta prestupništva osoba najmladeg uzrasta oznacava se pojmom djecija delikvencija. Najcešce se smatra da se radi o osobama do 14. godina života. Oni se za ovaj uzrast smatraju, pretežno,prolaznom pojavom. Otuda u psihološkoj strukturi delinkventne djece dominiraju crte psihomotorne nestabilnosti, agresivnosti i odsustvo osjecanja krivice. Odnos djece prema drugima i vrijednostimadruštva vezani su za njihov kriterijum shvatanja moralnosti. Kriminalitet djece cini najteži oblik prestupa koji se razmatra u okviru maloljetnicke delinkvencije. Pretežno se radi o KD krade i sitnihkrada, pod metanja požara, zlostavljanja mladih i slabijih. Ova delikventna populacija potice, pretežno, iz porodica s poremecenom porodicnom strukturoma I odnosima. Djeca nisu u kriminološkom smislu samo subjekt, vec cesto i object delinkvencije. To se odnosi na slucajeve zlostavljanja djece, zloupotrebe u seksualnim deliktima obljube,protivprirodnog bluda, incesta, prosjacanja i prostitucija. KRIMINALITET MALOLJETNIKA Maloljetnicki kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava posebne populacionestrukture stanovnika – maloljetnika. Cini najteži oblik maloljetnickog prestupništva. Udiomaloljetnickog kriminaliteta u kriminalitetu uopšte razlikuje se od zemlje do zemlje. Pretežno se krece oko trecine ukupne pojave, a li ima i zemalja gdje je ta zastupljenost znatno veca. Maloljetnicinajcešce vrše imovinska KD (krada) i taj procenat u ukupnom maloljetnickom kriminalitetu krece se oko 50-70%. Druga vrsta pojava po zastupljenosti su saobracajni delikti i treca karakteristika,ogleda se u porastu maloljetnickog kriminaliteta kod pojava seksualnih delikata, posebno djela silovanja. Maloletnici najcešce vrše imovinska krivicna dela, zatim saobracajna delikte i seksualne delikte,posebno delikt silovanja.
70. OBLICI DRUŠTVENE SVIJESTI i KRIMINALITET Društvena svijest je svjest razvijena u društvu, u vidu zajednickih sadržaja raznih oblika moralne, religijske, pravne i ideološke svijesti. Društvena sredina, obrazovanje, nauka i kultura su osnovna podrucja i uslovi za formiranje društvene svijesti, koji se izgraduje sistem vrednosnih sudova (stavova) licnosti. Ti stavovi cine covjeka sposobnim da opaža, vrjednije i na odreden nacin reagujena uzrocne i druge faktore koji ugrožavaju vrijednosti koje cine osnovu njegove licne sigurnosti I stabilnosti društvene zajednice. Os svih vidova društvene svijesti u najtješnju vezu s ljudskimponašanjem dovode se politika, religija, ideologija, pravo i moral. POLITIKA– obuhvata ukupnost procesa, odnosa i institucija regulacije životnih aktivnosti,interesa i konflikata u okviru globalne zajednice. Ona je najvažnija oblast uticaja na inkriminaciju I dekriminaciju ljudskog ponašanja. Odredivanje politike u širem smislu je u stvari utvrditi materijalni položaj i socijalni status pojedinaca. Politika u najopštijem smislu odreduje stanje anomalije istabilnosti, stanje konstruktivnih odnosa ili dezorganizacije. Mnogi politicki cinioci koji poticu izkonfliktnih politickih odnosa i protivrecnih interesa u društvu smatraju se faktorima uzrocnostiratnih zlocina, delikata genocida, terorizma i drugih vidova politickog, privrednog i nekih oblikaklasicnog kriminaliteta. Neki ulaze u strukture politickog angažovanja radi materijalnog bogacenja,drugi, koji su vec stekli bogatstvo posebno u kriznim vremenima tranzicije žele da ulaskom u politiku kroz institucije legalizuju stecenu imovinu, a treci nastoje da preko legalnog ili nelegalnogstecenog pribave moc koju ima jedino vlast. Nije retko da ljudi koji su se uz to bavili finansiranjem pojedinih stranaka, udu u politicku strukturu iz straha da im vlast ne oduzme finansijsku moc koja jestecena uglavnom u nelegalnim uslovima i da sacuvaju svoje bogatstvo od preispitivanja porekla. RELIGIJA– u nauci su podeljena mišljenja o vezi religije i kriminala. Jedni smatraju da religija svojim propovedima preventivno utice na sprecavanje kriminaliteta, dok drugi smatraju da je verski fanatizam veoma važan kriminogeni faktor. U osnovnim religijskim dogmama postojala su principijelna zalaganja vera i crkava za mir, ljudski odnos i moralne obzire koji se moraju svrstati u znacajne faktore za suzbijanje kriminaliteta. Za razliku od religije sujeverje je imalo uvek negativnu ulogu koja je pod vido m otklanjanja crne magije „od zlih ociju“ i slicno uticala je na podsticanjekriminalnih radnji. Sekta je izdvojena manja verska zajednica ili religiozna grupa sa cvrstomorganizacijom i nacelima. Pojava sekti vezuje se za opadanje moci velikih crkava, a objašnjava se krupnim društvenim promenama koje pred savremenog coveka postavljaju problem usamljenosti isve veceg gubitka direktnog kontakta sa narodom. Kultovi i sekte mnogo agresivnije i neposrednijenude integraciju u odredenu zajednicu. Pojava sektivezuje se za opadanje moci velikih hrišcanskih crkava u izazovima savremenog života i slabljenja tradicionalnih vrednosti. Osnovna obeležja sekti su izolacija pripadnika, kontrola svih informacija i odnosa u clanstvu, dok novac služi kao sredstvo manipulacije ljudskim sudbinama. Od clanstva se zahteva slepa pokornost, izvršavanje zahteva voda, poštovanje uputstava i obicaja kojivladaju u sekti. Psihopatske crte uocene su kod vecine pripadnika ekstremistickih sekti koje satanistickim ritualima mucenja, zlostavljanja, kanibalizma, samoubistva, seksualnog zlostavljanja vrše krivicna dela. Od posebno ekstremnih sekti kod nas su poznate: satanisticke, Sajentološkacrkva i Red suncanog hrama. IDEOLOGIJA - je sistem mišljenja verovanja i ideja šire ili uže grupe, klase ili citave epohekojima se na prikriven nacin izražavaju njihov položaj, interesi i vrednost, a koji se predstavljajukao univerzalni. Ideologija oznacava izopacenu društvenu svest, netacnu iskrivljenu sliku sveta I društva i pojava u njima, koje o tome stvaraju pojedine društvene
grupe. Ovo je cesto iracionalnomišljenje koje se cesto racionalno koristi kao sredstvo pojedinih društvenih grupa u nametanju nesamo sopstvene slike o svetu vec i sopstvenog uticaja i jacanja pozicije moci. U takve ideologije uliteraturi ubrajaju se pojedini pokreti u okviru ideologije fašizma, komunizma i liberalizma. Koristeci razne manipulativne moci oni su u velikoj meri u mogucnosti da uticu na razne oblike ljudske destruktivnosti i samodestrukcije u ime „viših ideala“ gušeci svest coveka kao humanog idruštvenog bica , pretvarajuci ga u poslušnika, bezlicno i otudeno bice. Ideološka svijest se preko politickog uticaja permanentno koristi za razne vidove pravne manipulacije i politickih vidova inkriminacije i progona neistomišljenika. MORAL- predstavlja skup usvojenih pravila ljudi u zajednici pomocu kojih se ocenjuju vlastiti itudi postupci kao dobri ili loši. Pod moralom podrazumeva se svest i osecanje dužnosti, a povreda morala vidi se u pogledu moralne odgovornosti-sankcija. Svaki oblik kriminaliteta je povreda moralne norme, ali kriminološka misao govori o društveno izopacenim shvatanjima moralnihvrednosti kao kriminogenom faktoru. Najveci stepen amoralnosti cine oni koji vrše dela silovanja,krivicna dela protiv imovine, krade, razbojništva, a najmanji oni koji su pocinili oni koji su pocinilineki saobracajni delikt. Moral je jedna od bitnih funkcija neformalnoe društvene kontrole, kojeznatno djeluje kao prevencioni faktor u sprjecavanju delinkvencije. Da bi imalo legitimitet,sankcionasnje nekog ljudskog ponašanja, treba da bude moralno opravdano. Ljudsko ponašanjetreba da ima moralnu opravdanost, a ne samo zakonsku dopuštenost da bi imalo legitimitet. PRAVO- kao skup pravnih normi i društvenih odnosa sankcionisan državnom prinudom obezbeduje funkcionisanje celine pravnih institucija i subjekata društva i da reaguje na pojave kriminaliteta. Pravo deluje preko pravnog poretka kao skupa pravnih normi po kojima se ljudi vladaju. Sistem krivicno pravnih je deo pravnog poretka koji imaju za cilj suzbijanje i sprecavanje kriminaliteta, a obezbeduje se u sistemu javnog poretka. Javni poredak je skup pravnih normikojima su regulisana osnovna prava i slobode licnosti koje su utvrdene najvišim pravnim aktom,ustavom. Povrede javnog poretka predstavljaju krivicni ili prekršajni delikt. SOCIJALNO PATOLOŠKE POJAVE–uskoj su vezi, a cesto i same uzrok pojava kriminaliteta.To se narocito odnosi na pojave alkoholizma, narkomanije, seksualnih devijacija, prostitucija,kocka i slicno. Ove pojave ne djeluku izolovano, vec su u uzajamnoj vezi sa drugima. 71.KRIMINALNA FENOMENOLOGIJAPOJAVNI OBLICI KRIMINALITETA --KRIMINALITETu najopštijem smislu je skup društvenih pojava kojima se ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti, a koje su kao takve sankcionisane krivicnim pravom. Kriminalitet je složena društvena pojava, vezana za izvršioca, KD i socijalnu sredinu. Dio kriminologije koji se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta zove se fenomenologija. Predmet fenomenologije su spoljna forma djela i ucinilac.U tipološkim klasifikacijama kriminalnog ponašanja u naucnoj i strucnoj literaturi prisutni su veomarazliciti pristupi. Ne postoji idealna fenomenološka klasifikacija, a da joj se ne bi moglo prigovoriti. PODELA KRIMINALITETA: 1.delikt nasilja, 2.imovinski delikt, 3.privredni kriminalitet, 4.organizovani kriminalitet, 5.kompjuterski kriminalitet, 6. saobracajna delikvencija, 7.seksualna delikvencija, 8.politicki kriminalitet, 9.ekološki kriminalitet, 10.maloletnicka delikvencija, 11.recidivizam-povratništvo u vršenju k.dela.
72. DELIKT NASILJA (pojam i vrste)DELIKT NASILJA –svi oblici kriminaliteta su u odredenom smislu akti nasilja. NASILJE predstavlja drsku i bezobzirnu primenu fizicke sile, protivpravnog ugrožavanja integriteta coveka I drugih javnih dobara i društvenih vrednosti. Bitna obilježja nasilja su iživljavanje i drskost bez razumnog povoda, prinudavanje drugog da trpi takvo ponašanje cime se teško vrijeda njegovodostojanstvo ili ugrožava fizicki integritet. Teško ga je precizno definisati jer se pod nasiljemsvrstavaju razliciti sadržaji, cime se njegova suština svodi ili na krajnje uske ili veoma široke okvire.Cesto je nasilje sinonim za širok spektar pojmova kao što su zlocin, tortura, tenor, zloupotreba mocii slicno. Nasilje se manifestuje na ulici, na poslu, sportskim priredbama, drugim javnim skupovima, uporodici, školskoj sredini i dr. Psiholog A.Loni misli da se nasilje razvija u etapama – evolutivnim stupnjevima. Prva etapa –kada licnost postaje žrtva nasilja, druga–žrtva uci kako da ia sma budenasilna i da izvuce korist iz toga, treca etapa– žrtva prelazi na akt ubistva. VRSTE DELIKTA NASILJA: A) krvni delikti- KD protiv života ubistva, B) porodicno nasilje, C) delikti protiv covecnosti, D) terorizam, E) politicka delikvencija. Od svih navedenih delikata najteža su kolektivna. Uzroci kolektivnih KD su sociološki, ekonomski ipolitološki. 73.KRIVNI DELIKTIa POJAM, VRSTE I OPŠTE KARAKTERISTIKEKRVNI DELIKTI Krvni delikti podrazumevaju sva dela uperena protiv fizickog integriteta licnosti, delikti izvršeni primenom sile i nasilja. U ovu oblast spadaju svi oblici dela koja za posledicu imaju smrt ili telesne povrede. Najteži oblici krvnih delikata su a) ubistva, b) teške telesne povrede. Takva djela mogu biti izvedena razlicitim sredstvima: fizickim i psihickim, direktnim ili indirektnim. Najteže krivicno djelo iz krvnih delikata je ubistvo. Ubistvo je jedan od najstarijih ljudskih grijehova. Ono predstavlja najteži oblik KD, poznat kroz cjelokupnu ljudsku istoriju kao delikt suprotan obicajima, moralu i pravnoj normi i sankcionisan najtežim krivicnim sankcijama. Kako je ubistvo najekstremniji vid ljudske destrukcije, ono cini mnogostruki fenomen i problem: eticki, kulturni, socijološki, psihološki, medicinski, pravni. Kod svih ubistava nasilje je dominantnosredstvo. Postoje i posebno teški kvalifikovani oblici nasilja koji za posljedicu imaju ubistva na svirep (mucenje i mrcvarenje žrtve) i ubistva na podmukao nacin – prevarno, višestruka ubistva, ubistvaslužbenih lica u vršenju službene dužnosti, ubistva iz bezobzirne osvete, ubistvo djeteta ilibremenite žene i ubistvo više lica. Postoje i pojedini delikti nasilja koji se nazivaju „privilegovanim“ zbog olakšavajucih okolnosti za ucinioca. To su ubistva izvršena u afektivnim i posebnim psihopataloškim stanjima (ubistvo na mah), ubistva iz nehata i samilosti, te ubistva djeteta pri porodaju, tzv.cedomorstvo. U krvne delikte se ubrajaju i sve vrste nanošenja tjelesnih povrijeda, a narocito teške tjelesne povrjede i povrijede koje za posljedicu imaju odreden stepen fizickogoštecenja, invalidnosti ili smrtnosti. b. UZROCI KRVNIH DELIKATA Motivi za krvne delikte veoma raznovrsni. Najcešci su: koristoljublje, osveta, prikrivanje drugog KD, pobude iz konfliktnih odnosa sa okolinom. Znacajan uticaj imaju i psihološki i psihopatološkiuzroci kao stanja u kojima nastupa nasilje bez motiva. Na ubistva znacajan
uticaj imaju afekti, amnezija, alkoholizam i psihopatija. Prema subjektivnim kriterijumima krvni delikti se klasifikuju kao: afektivno-impulsivni,posljedica psihotickih stanja i ako voljna radnja. Afektivna radnja –najcešce do izražaja dolaze patološki afekti koji se vremenom nagomilavaju. Suština afekta je u razdražljivosti i agresiji. Najcešci oblici su u stanju frustracije i nagomilanog afekta, kao posljedica reakcije osoba sa niskim pragom frustracione tolerancije. Izvršioci tih delikatasu uglavnom osobe bez ikakve krimainalne karijere, a njihova djela posljedica interpersosnalnih konflikata u datoj situaciji izmedu izvršioca i žrtve koji su se, po pravilu prethodno poznavali. Psihoticna stanja–spadaju KD koje vrše psihoticne osobe, šizofrenicari, paranoici i osobe u stanju patološke ljubomore. Psihopatije mogu biti uzrocnici nasilja iz više razloga, i to: 1.Kod psihopata postoji odsustvo moralnosti, nema osjecaja krivice i grijeha, 2.Snižen prag tolerancije na frustaciona stanja, 3. Egocentricne osobe– najvažnija osbina asocijalnost Umišljajna radnja–najrjedi krvni delikt koji je planiran, svjestan i voljan. Najcešce se cine iz koristoljublja ili osvete, radi prikrivanja drugog KD ili radi izvršenja drugog KD. U ovu grupu spadaju i tzv.profesionalna ubistva i ubistva iz casti. Cesto KD ubistava doprinosi i sama žrtva svojim izazivackim i agresivnim ponašanjem, bilo verbalnim ili fizickim. 74.TIPOLOGIJA DELINKVENATA Tipologiju delikventa iz oblasti krvnih delikata teško je odrediti. Socijalna obilježja izvršilaca krvnih delikata kroz kriminološka sitraživanja ukazuju na to da je nasillnicko ponašanje pretežnovezano za mladu mušku populaciju, nižeg obrazovnog nivoa. Mnjihov ekonomski status je ispod prosjeka, ali oni ne spadaju u grupu ekonomski i egzistencijalno ugtoženih struktura. a.POJAM UBICE I TIPOLOGIJA Pojam ubice –prve studije o ubicama datiraju iz prve poslovine 19. v, kada je americki psihijatar Rej opisao dve vrste ubica: homicidne monomanijake i kriminalne nbice. Prve je smatrao psihološkiabnor,alnim, a druge normalnim osobama. Homocidni monomanijaci su u apsolutnoj vlasti strasti koje njima dominiraju, dok su kriminalne ubice osobe koje planiraju zlocin radi ostvarenja nekogsasvim odredenog cilja. Lombrozov tip ubice pripada grupi koju on naziva rodenim zlocincem, karakteristicnih fizickih degenerativnosti (zakrivljene oci, jake vilice, kovrdžava crna kosa, tankeusne, velike uši i preteci izraz). LOMBROZOV TIP UBICE- je rodeni ubica. TIPOLOGIJA PREMA PSIHOLOŠKOM PROFILU: profil ubica se uglavnom veže za teoriju agresivnosti, a vecina autora ih u psihometriskom opisu svodi na egocentricne, emocionalno nezrele, impulsivne osobe sa niskim pragom frustracione tolerancije i slabom kontrolom racionalnogponašanja. Takav profil ubice koji je analizirala L.KRON na profilu 142 ispitanikaosudene ubice. Razvrstala ih je na osnovu Klaster analize na pet kategorija-tipova i to: 1. Neuroticni tip ubice, 2. Paranoicni tip ubice, 3. Simulativni tip ubice, 4. Depresivni tip ubice, I 5. Normalni tip ubice. NEUROTICNI TIP : pripada 6,37% ispitanika. Najviše je alkoholicara, ali ima i ljudi sa najvišimstepenom obrazovanja. Nisu agresivni i sumnjicavi, ali su u razmišljanjima zaokupljeni suicidnimidejama. Bizarni motivi za ubistva su rjetkost. Najcešce ubijaju rodake ili prijatelje, a rjede ih na ubistvo stimuliše seksualna ljubomora. PARANOIDNI TIP je uz normalni i najcešci 28,17% ispitanika. Uglavnom su u pitanju socijalno preosjetljive licnosti,sa prikrivenom agresivnošcu. Pretežno poticu iz alkoholicarskih i razorenih
porodica. Imaju loša iskustva iz djetinjstva i negativan odnos prema majci. Ovaj tip ima najniži stepen obrazovanja. SIMULATIVNI TIP 12, 68% uglavnom ne poticu iz razorenih porodica, skloni su ubistvu bliskihosoba i izuzetno su agresivni prema okolini. Takode su u vecini sa nižim stepenom obrazovanja. DEPRESIVNI PROFIL 23,94% tu su u pitanju socijalno izolovane osobe, povucene, kod kojihdominira pesimizam, beskorisnost, to su oni koji nemaju samopouzdanje. Krivicna dela najcešcecine u alkoholisanom stanju. Seksualni elem pri izvršenju djela, a žrtve su vrlo bliske osobe. NORMALNI PROFIL 29,87% ispitanika, tu je najveci broj ubica sa višom i visokom strucnomspremom, poticu iz problematicnih porodica, a njihove žrtve su poznanici, prijatelji i rodbina. Za sve navedene profile karakteristicno je da su kao deca bili zlostavljani od roditelja ili suseda. KLINICKA TIPOLOGIJA Najpotpuniju tipologiju ubica daju klinicka istraživanja. PremaGutmaheru postoje sledece vrste ubica: normalni, šizofreni, psihopatski, alkoholicarski, sadisticki,depresivni, osvetnicki, psihoticni, histericni, mentalno zaostali, seksualni tip, pasivno-agresivni tip, deca ubice, tip sa organski moždanim poremecajima. B.Kapamadžija je tipologiju ubica odredio prema vrstama ubistava deleci ih na: -ubistvo kao pretežno voljna radnja, ubistvo kao pretežno afektivno impulsivna radnja i -ubistvo kao pretežno psihoticna radnja. Identicnu klasifikaciju sacinio je Štajgleder. Postoje i raširena uvjerenja da suubice duševni bolesnici. Medutim, istraživanja ukazuju na to da psihoze medu ubicama nisu ništarsprostranjenije nego medu stanovništvom uopšte b.SERIJSKI UBICA-HOMOCIDOMAN Serijski ubica – homocidonam -cesto se srece, posebno u kriminalnoj literaturi, jeste tip delikventa koga je teško odrediti jedinstveno definicijom, zbog individualnih razlika samih ubica, izvršenih krivicnih djela i razlicitosti kriterijuma autorskih pristupa. Prema mišljenju Egera kriterijumi za klasifikaciju nekoga kao serijskog ubice su: 1. da je izvršio minimum 3-4 ubistva sa izvesnim vremenskim pauzama izmedu pojedinacnih slucajeva; 2. da su ubica i žrtve do delikta jedni drugima nepoznati; 3. .sadisticko iživljavanje nad žrtvom; 4.motivi uglavnom psihološki, a ne materijalni; 5.da žrtve za ubicu imaju simbolican znacaj; 6. žrtve su obicno rizicne i ranjive grupe. Jedna od definicija FBI glasi da serijska ubistva podrazumevaju cetiri ili više žrtava, koja pocinje depresivne i paranoidne osobe, koje vide sebe kao misionare ili heroje, besno kažnjavajuci svet kojeg se boje ili ga mrze. Neki autori (Levin i Fox) ukazuju na to da su medu serisjkim ucama najbrojnije tzv. serisjke ubiceseksualno motivisane i da je ovaj motiv u pitanju kod svakog treceg ubistva. Drugi (Bartol) isticu da postoje dve tipicne vrste serijskih ubica: oni koji tragaju za prepoznavanjem i serijske ubice iz koristoljublja, dok treci (Ditez) dodaju i trecu vrstu, tj.profesionalne ubice koji vrše krivicna djela iz oblasti organizovanog kriminala. Socijalna obilježja serijskih ubica ukazuju na to da je rjec o muškarcima iz niže klase ili srednje, u dobi od dvadeset do trideset godina. Vecina je imala teško djetinjstvo, jer su ih zlostavljali roditeljite su nasilnicku narav ispoljavali još od najranijeg djetinjstva. Serijski ubica obicno idealizuje žrtvu, sa željom da je postidi, ponizi i uništi. Birajuci slabije od sebe cesto se nad njim pervezno iživljava. Mnogi autori sklonosti seriskim ubistvima vežu sa ulogom majke,
jer kao konstatuje Eger mnoge serijske ubice su imale neobican i neprirodan odnos sa majkom. Uloga majke kod ubica nije uvjekistovjetna, mnoge majke – ubica –se se prema njima odnosile isuviše zaštitnicki, druge su ihzlostavljale i ifizicki i seksulno, a neke su bile loš primjer u sredini za svoje sinove. Serisjke ubice su uglavnom lišavali života žrtve koje su ih asocirale na njihovu majku i njeno ponašanje. 75.PORODICNO NASILJEPORODICNO NASILJE uvek je postojalo i bilo veoma rasprostranjeno u svim istorijskimvremenima, kulturama i društvima. Uvek je imalo ozbiljne posledice , posebno po žene i decu.Nasil je u porodici oznaceno je kao problem od ošteg javnog interesa, odnosno predmet posebne pažnje društva. Porodica je idilicna zajednica samo u mašti i nadi. Nasilje u porodici smatra se jednim od najtežih oblika kršenja ljudskih prava. Nasilnici u porodici su lica svih društvenih slojeva, obrazovan ja, socijalnog statusa. Prema motivu i tipu korišcenja sredstava porodicno nasiljemožemo satrati: 1.Fizicko (udaranje, premlacivanje, mucenje), 2.Seksualno, 3.Verbalno (vrijedanje, psovanje, ponižavanje), 4.Psihološko (ucjene, prijetnje, zastrašivanja), 5.Ekonomska (uskracivanje prava na raspolaganje novcem), 6.Strukturalno nasilje (nemogucnost ostvarivanja osnovnih prava). Nasilje u porodici može izazvati bilo koji clan, a najrasprostanjeniji oblici su nasilje roditelja naddjecom i nasilje u braku. Nasilje nad djecom podrazumjeva razlicite oblike fizickog i psihickog zlostavljanja, ugrožavanjazdravlja i fizickog integriteta i psihicke strukture licnosti, kojima se onemogucava njihov normalanemocionalni razvoj i fizick o zdravlje. Nasiljem u braku se smatra, kako fizicko tako i psihickonasilje, materijalno uskracivanje potreba i seksulano zlostavljanje. Razliciti su samo nacini oblikanasilja, bilo da su to verbalni, psihicki ili fizicki vidovi nasilja ili njihova kombinacija. a) UZROCI PORODICNOG NASILJA Uzroci porodicnog nasilja u najcešcim slucajevima su u kombinaciji sa socijalnim, psihopatološkim i kulturno-istorijskim ciniocima. Osnovni motiv kod porodicnog nasilja je sticanje i zadržavanjekontrole nad porodicnom zajednicom ili pojedinim njenim clanovima. To može biti posledica patrijarhalnosti društva i neravnopravne raspodele moci-fizicke i statusne, medu njenimclanovima.Vecina žrtava polazeci od stereotipa tradicije nasilje je prihvatilo kao nametnutu ulogu. Oni su nauceni da je zlostavljanje „zasluženo“ i ocekovano. Razlicito vrednovanje statusamuškaraca i žena, starijeg i mladeg, roditelja i dece uticalo je na osecanje bespomocnosti izavisnosti jednih prema drugima pa i na nužnost tolerancije nasilja. Nasilje pocinje verbalnim konfliktima i fizickim zlostavljanjem, vremenom dolazi so ozbiljnih povreda, koje mogu da sezavrše ubistvom. Psihicko nasilje je poseban aspekt i izražava se u svesnom stvaranju atmosferestraha koja je deo nasilja. Psihijatrijski poremecaji- psihoze, cesto ugrožavaju fizicki integritetclanova porodice , s tim što su izraženiji slucajevi autoagresije, posebno kod cedomorstva. Uocena je povezanost izmedu zaposlenosti i socio-ekonomskog položaja muškaraca i nasilja u porodici. Tradicija i prenošenje „kulturnih obrazaca“ doprineli su da porodicno nasilje u društvu ima visok stepen tolerancije u društvenoj reakciji, pa i u samoj zakonodavnoj sferi. Vecina zakonodavstavanije ovu sferu regulisalo zakonima pa je ona prepuštena oštecenoj osobi da vodi privatni postupak po predlogu tužioca. Uzroci nasilja u porodici mogu se naci i u socijalnim sredinama, posebnosiromašnim, gde vladaju nezaposlenost, socijalna i egzistencijalna nesigurnost, licna zavist istatusno stanje dominacije i podredenosti. Dobrim delom porodicno nasilje je posledica porodicne patologije, psihickih poremecaja, alkoholizma ili nekih situacionih okolnosti. U
takvim situacijama porodicni sistem se adaptira na asocijalno ponašanje clana, koji diktira nacin komunikacije i odnosa. Alternativa u ponašanju porodice sa takvim clanom je ili tolerancija trpljenje nasilja, ili pribegavanje nasiljem prema njemu. Kod pojedinih porodica sa neuskladenim odnosima koje imaju dobrukomunikaciju sa okolinom za poremecaje u njoj se sazna tek kada nastanu tragicne posledice. Ljudiretko reaguju na konflikte unutar porodice iako se za slucajeve nasilja zna duže vreme. Predstava da je dom sigurno mesto i da je intimnost doma nedodirljiva ponekada dom cini „utocištem“ zla i patologije. U našem krivicnom zakonu delo pod nazivom nasilje u porodici u osnovi ima tri teža oblika. Osnovni oblik odnosi se na povrdu i ugrožavanje telesnog i duševnog integriteta clana porodice ili ozbiljnu pretnju da ce se napasti na život i telo. Teži oblici postoje ukoliko je pri izvršenju osnovnog oblika korišceno oružje, opasno orude ili sredstvo podobno. b) NASILJE PREMA DJECI Unutar porodice, djete može biti objekt i svjedok nasilja, bilo direktno ili indirektno. Ono je izloženo psihickoj torturi i doživljava stres. Direktno nasilje nad djecom podrazumjeva korišcenjefizicke sile ili prijetnje, koje izazivaju psihicke poremecaje. Bol.patnju,strah. Nasiljem se djete ne navikava samo na bol i patnju, nego ono uci da se kristi nasiljem. Djeca nasilje doživljavaju kada u porodicnim obracunima postoje žrtve, posebno u slucajevima razvoda, gdje roditelji uzimaju djecu kao taoce. Nerjetko se dešava da roditelji tolerišu maltretiranje od stane ocuha, macehe ili polubrace. Kada su u pitanju devijantne licnosti (narkomani i alkoholicari) praksa ukazuje na to da su oni kao i paranoidni šizofrenici osobe sklone da zlostavljaju ili zapostavljaju djecu. Slucajevi koji zauzimaju visoko mjesto u statistici su ubistva koja pocini majka nad svojom djecom. Kao motici razlikuju se tri grupe slucajeva: 1.Ubistvo djeteta koje izvrši duševno oboljela majka, 2.Ubistvo iz ljubomore –kada djete smeta da bi se ostvario odredeni odnos sa partnerom, 3.Ubistvo iz socijalnih razloga. BRACNO NASILJE Prodicni konflikti u vecini slucajeva proizilaze iz poremecenih bracnih odnosa. Dva su specificna faktora kod nasilja nad ženama: pojava mizoginije i status žene u društvu uopšte. Mizoginija, kao oblik mržnje prema ženama manifestuje se ne samo u mišljenju i stavovima ljudi, vec i u diskriminacionim postupcima u sferi svakodnevnog i javnog života. Društveni i socijalni položaj žene ne cini njen statusni tretman jednak muškarcima. Posljedica toga je da u ovoj oblasti nije rijec samo o posebnom obliku porodicnog nasilja, vec nasilju nad ženama kao socijalnom grupom po osnovu njene polne pripadnosti. Nasilje u porodici usmjereno je prije svega na ženske clanove porodice.Prema vrasti napada možemo razlikovati licno i strukturalno nasilje. Licno nasilje je pretežni oblik pod kojim podrazumjevamo direktni fizicki napad na tijelo žene npr.nanošenje tjelenih povreda,ubistva, silovanje. Strukturalno nasilje izraženo je u pozicijoniranju statusa manje vrijednosti, njenom nepoštovanju kao porodicnog i društvenog subjekta. Najteže posljedice porodicnog nasiljasu ubistva njenih clanova. Pocinioci porodicnih ubistava su najcešce muškarci– pretežno muževi, zatim ocevi i braca. Muževi ubijaju žene iz afekta, a nerjetko poslije toga izvrše samoubistvo. Kada žena donese odluku da ubije rjetko odustane, a za razliku od muškarca nikada ne ubija zbog ljubomore, vec zbog zlostavljanja, pa ne osjeca grižu savjesti kada izvrši ubistvo. Žene svoje partnere ubijaju na spavanju kada žrtve ne ocekuju napad. Izmedu žene i muškarca postoje razlike u motivu izvršenja zlocina. Muškarci najcešce ubijaju usljedakutnih duševnih poremecaja i alkoholizma, a žene to mahom cine u afektivnom stanju. Medumuškarcima je mnogo psihickih bolesnika, dok su žene emocionalno labavije. Muškarci najcešce ubijaju supruge i roditelje, a žene djecu i muževe.
76. DELIKTI PROTIV COVJECNOSTI Delikti protiv covecnosti i medunarodnig prava podrazumevaju skup krivicnih dela ciji je opštizaštitni objekt nacionalna, etnicka, rasna ili verska grupa, civilno stanovništvo, telesni integritet islobode gradana. Jedan od najpoznatijih teoreticata ratova, fon Klauzevic, okarakterisao je rat kao produženje politike drigim sredstvima. Odnosno silu koju sistematski i dugotrajno upotrebljavadržava ili grupa ljudi protiv druge države ili grupe ljudi. Prema njegovom mišljenju, što su jasniji i jaci politicki ciljevi, a ambicije javno podržane, to su krvaviji, razorniji i skuplji ratovi u koje vlade uvlace svoj narod. Ratovi se cesto objektivnim kriterijumima razmatraju i tretiraju na osnovu principa legalnosti i moralnosti, cak i racionalnosti. Njavažniji medunarodni dokumenti iz ove oblsti su cetiri konvencije iz 1949.g i dva dopunska protokola tih konvencija iz 1977.g. 1.Konvencija o sprjecavanju i kažnjavanju genocida iz 1948.g 2.Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slucaju oružanih sukoba iz 1954.g 3.Konvencija o sprjecavanju i kažnjavanju zlocina aparthejda (legalno rasno raslojavanje) iz 1973.g4. 4.Konvencija o sprjecavanju i kažnjavanju KD protiv lica pod medunarodnom zaštitom iz 1976. godine. Delikti u vezi sa ratovima uobicajno se nazivaju medunarodna KD, jer je rijec o djelima koja sunajdirektnija i za sada skoro jedina regulisana medunarodnim krivicnim pravom, ili medunar.ratnim pravom. Ovom vrstom delikta se ne ugrožavaju samo nacionalna dobra i interesi, vec I sama medunarodna zajednica. U opštem smislu zlocini protiv covjecnosti definicijom su nacelno odedeni kao delikti protivgeneralno usvojenog med.prava na nacin koji su usvojili pravni sistemi svijeta. Zlocini protiv covjecnosti i med.prava usmjereni su ka zlocinackom karakteru. Nehumanosti i necovjecnom ponašanju, koji cini djelatnost širokog spektra aktivnosti i sistematskog napada pocinjenog sumišljajem takvog napada. Najpreciznije odredbe zlocina protiv covjecnosti su sadržane u Rimskomstatutu Medunarodnog krivicnog suda iz 1998.g, gdje se ovom vrstom zlocina smatraju radnje: ubistva, istrebljenje, porobljavanje, deportacija, silovanje, seksualno ropstvo, prisilna trudnoca, prisilno sterilisanje i dr. Medunardnom klasifikacijom ove vrste zlocina mogu se odrediti kao: 1.zlocin protiv mira; 2.zlocini protiv humanitornog prava, 3.ratni zlocini, 4.zlocini genocida. a.ZLOCINI PROTIV MIRA sastoje se u pripremanju rata, njegovom planiranju i zapocinjanjuagresiji. Paradoks ovog zlocina ješto se njegov izazivac može kazniti samo ako u ratu bude poražena strana, jer ga pobjednicki status protiv pravno amnestira od krivice. Zlicini protiv mira spadaju u internacionalne problem narušavanja medunar.mira. ZLOCINI PROTIV HUMANITORNOG PRAVA: najvažnija odlika protiv savremenih ratova jeodbacivanje principa viteštva, fer ratovanja i poštovanja obicaja ratnih pravila. U 20. V uvedena su nova pravila - ubistva protivnika na i van bojnog polja, ubistva zarobljenika i bolesnika, uništavanje, istrebljivanje, etnicko cišcenje i slicno, a sve pod formom „koletaralne štete“ postalo je cesta pojava. Savremeni ratovi odlikuju se neselektivnosti prema stanovništvu, razaranjem infrastrukture I kulturnih dobara, teškim ratnim zlicinima genocida, ekološkim zlocinima, udarima na genetskonaslede. b. DELIKTI GENOCIDA-pre dstavljaju sistematsko uništavanje nacionalnih, verskih, etnickih ili rasnih grupa. Prema KONVENCIJI O GENOCIDU koju su donele UN 1948 godine, genocid je proglašen
medunarodnim deliktom. Takvo djelo može biti izvršeno u ratu, oružanim sukobima i u miru. Suština delikta sastoji se u nameri da se potpuno ili delimicno uništi neka nacionalna, rasna iliverska grupa ubistvima, teškim narušavanjem fizickog ili duševnog zdravlja ili nanošenje patnje prinudnim raseljavanjem ili istrebljenjem ljudi. Kod ove vrste delikta dovoljna je namjera, a ne i fakticka posljedica. Genocid je zlocin koji je usmjeren protiv grupe, a pojedinci su žrtve zlicina prvenstveno kao njeni pripadnici. c.RATNI ZLOCINI-Ratni zlocini su teški oblici povrede medunarodnog ratnog prava i pravila vodenja rata. Njima suobuhvacni nehumani postupci i zlocini za vreme rata prema civilnom stanovništvu, protiv ranjenika i bolesnika, kao i ratnih zarobljenika, prema kulturnim, istorijskim, zdravstvenimi drugim civilnimobjektima ukoliko ne služe u ratne svrhe. Nasilje u tim deliktima podrazumeva: ubistva, zlostavljanja, kolektivno zastrašivanje, kažnjavanje, odvodenje u koncentracione logore, prisilnoraseljenje, prisiljavanje na prinudni rad, nanošenje patnji i dr u sredstva primjene ratnih zlocina spadaju logori, kao metod fizicke i psihicke torture. d.TIPOLOGIJA RATNIH ZLOCINACA--Dva su osnovna problema opstanka covjeka u rato, a to su alijenacija i animalizacija. Alijenacija–duševno rstrojstvo i ludilo prouzrokovano specificnm ciniocima života u atmo sferirata. Animalizacija– odsustvo ljudskog – je samo logicna posljedica i posednji stadijum alijenacije.To je svodenje ponašanja licnosti na necovjecne psotupke, odsustvo emocija i bezdušnost. Ratni zlocinci-Izvršioci krivicnih dela protiv covecnosti podvode se pod opšti naziv RATNI ZLOCINCI. To je poseban tip kriminalne licnosti, gde spadaju: direktni i indirektni naredbodavci. DIREKTNI NAREDBODAVCI su osobe iz srednjeg i visokog vojnog komandnog kadra, koji neposredno nareduju izvršavanje dela ratnih zlocina i zlocina genocida. INDIREKTNI NAREDBODAVCI su najcešce najviši politicki, državni i nacionalni lideri koji svesno, podsticudirektne izvršioce na zlocin. Psihološki profil –bestijalnim deliktima u ratnim uslovima sklonie su psihopatske licnost i. Oneispoljavaju nevjerovatnu odvažnost, hrabrost i mržnju prema neprijatelju, ali se istvremeno ne pridržavaju discipline i „pravila ratovanja“. Psihološki tip ratnog zlocinca–obicno je to covjek koji je iz normalnog gradanskog života, prelaskom u uniformu, pretvoren u masovnog i bestijalnog ubicu, bez griže savjesti, osjecanja krivice i moralnih ljudskih obzira. Ratni zlocinac je u pogledumentalnog zdravlja normalan covjek. Neki istražioci smatraju da su ratni zlocici duševo oboljele osobe, sužene moci rasudivanja i inteligencije. 77.TERORIZAMa. POJAM TERORIZMA--Terorizam je latinska rec terror, terrois koja znaci jak strah. Pojam terorizam doživjeo mnoge promjene u svom osnovnom zancenju. Najcešce se svrastava i definiše kao djelo politickog nasilja. On je stalni pratilac ljudske istorije i savremene ljudske zajednice. Krajem 20. Vijeka svijet je bio suocen sa eskalcijom terorizma. Savremeni terorizam prestavlja problem za medunarodnu zajednicu. Razni ekstermisticni pokreti vide u nsilju jedino efikasno sredstvo za ostavrivanje politickog cilja, a nekontrolisana proizvodnja raznovrsnog oružja i opsanih materija danas je teroristima veoma dostupan.Terorizam podrazumeva doktrinu, metod i sredstvo izazivanje straha I nesigurnosti kod gradana sistematskom upotrebom nasilja radi ostvarivanja odredenih, prvenstveno politickih ciljeva. Pojam terorizma obuhvata razlicite akte nasilja i ugrožavanja ljudskih prava I života, kao i I ndividulanih i zajednickih dobara, što za posljedicu ima to da se do danas nije
uspjeodefinisati pojam terorizma. Pocetna forma definicije terorizma data je 1930.g u Brislu, zatim 1937. G u okviru Društva naroda. Enciklopedijski pojam terorizma glasi: akcija nasilja, koja se primjenjuje iz politickih razloga radi zastrašivanja i bespoštednog slamanja otpora onoga prema kome se vrši.Ovo je manje više pristup oko koga se krecu sve fefinicije pojma terorizam. Postoje i tzv. deskriptive definicijekoje pored smisla i cilja ukljucuju oblike, metode i sredstva kriminalne aktivnosti. Najprikladnija definicija od svih navedenih je da je terorizam doktrinu, metod i sredstvo izazivanja straha i nesigurnosti kod gradana sistematskom upotrebom nasilja radi ostvarivanja odredenih, prvenstveno politickih ciljeva. b.OPŠTE KARAKTERISTIKE Savremeni terorizam odlikuju: a) visok stepen organizovanosti, b) globalizam, c) profesionalizam, d) zloupotreba tehnickih dostignuca, e) velika finansijska moc stecena pranjem novca, f) manipulacija novcanim zavodima. U bitna svojstva terorizma koja ga izdvajaju iz cjeline kriminaliteta ubrajaju se: f) korišcenje ekstranormalnih oblika politickog nasilja; g) komunikacijska funkcija obavještenja o cilu, h) zastrašivanje – psihološki ucinak nadmašuje fizicke ucinke, i) specifična organizaciona i kadrovska struktura organizacija i njenih pripadnika zasnovana na ideološkim, nacionalnim, rasnim ili verskim osnovama, j) posebnosti cilja- izazivanje psihoze opšte opasnosti, k) neselektivnost ciljeva – izuzetna surovost pri izvršenju akcija l) aktivnost koja je usmerena prema velikom broju gradana, nedužnim i nemocnim osobama, m) raznovrsnost i stalno proširivanje spektra objekata napada i slicno. TERORISTICKE ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVARENJU ODREÐENIH IDEOLOŠKIH CILJEVA SU: Crvene brigade i prva linija u Italiji, Raf u Nemackoj, Oas i direktna akcija u Francuskoj, Grapo u Španiji, Crvena Armija –Sekigun u Japanu i dr. TERORISTICKE ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVARIVANJU VERSKIH CILJEVA SU: najpoznatija Al Kaida, a ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVIVANJU ODREÐENIH NACIONALNIH, PRE SVEGASEPARATISTICKIH CILJEVA SU : Ira u Velikoj Britaniji, Eta u Španiji, Hamas u Palestini, Front za oslobodenje Kvebeka u Kanadi, OBK , UCK NA Kosovu i dr. c.VRSTE I OBLICI TERORIZMA Postoje razlicite klasifikacije tipologije terorizma. U literaturi je najcešca podela na: a) medunarodni, b) državni, c) individualni i d) grupni terorizam. MEÐUNARODNI TERORIZAM–medunarodno pravo za sada nije definisalo terorizam, a samim tim nije ni predvidelo krivicne sankcije za njegove aktere, vec je kroz pojedinacne akte konvencije odredilo samo pojedina krivicna dela terorizma– otmice vazduhoplova, bombaški napadi, uzimanje talaca, napadi na medunarodno zašticena lica. U strucnoj literaturi medunarodni terorizam se u pocetnoj fazi proucavanja odnosio na teroristicke akte sa inostranim elementom, da bi kasnije ovaj pojam obuhvatao svaki napad na neko, medunarodnim pravom zašticeno dobro. Radoslav Gacinovicza medunarodni terorizam kaže da je to skup medunarodnim pravom zabranjenih aktivnosti usmerenih prema pojedincima, grupi, državi, njenim institucijama i dobrima – avioni, ambasade, brodovi i slicno koje izvode teroristi
pojedinci, teroristicke organizacije ili država radi ostvarivanja svojih ciljeva pri tom narušavajuci stabilnost te države, odnosno medunarodne zajednice, kao kršenje konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda. U NAJŠIREM SMISLU MEÐUNARODNI TERORIZAM SE MOŽE RAZVRSTATI NA: transnacionalni, i medudržavni. Transnacionalni terorizam- manifestacija terorizma u medunarodnim odnosima ciji su izvršioci nedržavni subjekti, odnosno pojedinci i grupe i gdje postoji odreden stepen saradnje izvršilaca iz vise zemalja koje se opredeljuju za terorizam kao nacin djelovanja i oblik borbe za ostvarivanje svojih politickih i drugih ciljeve. Medunarodni terorizam je orude, odnosno jedan od specificnih spoljnopolitickihpostupaka države kao subjekta medunarodnih odnosa i medunarodnog prava, a ne pojedinaca ili grupa. P.ČIČOVAČKI je izveo jednu od najnovijih klasifikacija terorizma: a) RELIGIJSKI, b) POLITICKI, c) DRŽAVNI, d) TERORIZAM ASOCIRAN SA ORGANIZOVANIM KRIMINALITETOM I e) PATOLOŠKI TERORIZAM. RELIGIJSKI TERORIZAMje inspirisan religijskim fundamentalizmom, u kome se nasilje uvek nazire kao preteca senka. POLITICKI TERORIZAM najcešce nastaje u nerazvijenijem zemljama sveta i uslovljen jefenomenom ekonomskih kriza i sukoba izmedu bogatih i siromašnih i politickim ambicijama jednih da promene stanje i status, i drugi da ga održe ili prošire. DRŽAVNI TERORIZAM ima najrazlicitije forme. Svojstven je diktatorskim režimima, može biti usmeren protiv sopstvenog stanovništva, ali i protiv drugih država. U drugim tipologijama državni terorizam definiše se kao skup mera koje podrazumevaju stvaranje uslova i neposrednog preduzimanja teroristickih akata koje vrši država preko svojih specijalizovanih organa. PODELA TERORIZMA PO KOMBSU---KOMBS UVODI SLEDECU PODELU: a)tajni državni terorizam-koji podrazumeva direktno, ali ne i otvoreno, ucešce državnihslužbenika u teroristickim akcijama; b)terorizam podržavan od države-u kome država ili privatna grupa ucestvuju u izvodenjuakcija u korist države gde je država narucilac, ali ne i neophodno aktivan ucesnik u teroristickim aktima. TERORIZAM ASOCIRAN SA ORGANIZOVANIM KRIMINALITETOM specificnost ovogoblika terorizma jeste da on ostvaruje odredene veze s pojedinim državama i njenim odgovarajucimorganima, kako radi izvodenja teroristickih aktivnosti na prostorima te zemlje prema politickim protivnicima, tako na terotoriji neke druge zemlje, cime se ostavruju pojedini politicki ciljevi. Kao oblik organizovanog kriminaliteta terorizam podrazumjeva postojanje dobro organizovane istrukturisane kriminalne organizacije , koju finansira država sa kojom su uspostvaljene odgovarajuce veze, što akterima teroristicke djelatnosti obezbjeduju sigurnost od krivicnog progona i znatnu imovinsku korist. PATOLOŠKI TERORIZAM –oblik terorizma kada individue ili grupe teroterorišu druga lica prevenstveno zato da budu promjeceni, da skrenu pažnju društva– ponekad i citavog svijeta– na sebe. Njegova osnovna odlika je da je terorizam široka organizaciona forma koju cini organizovana grupa, organizacija, partija, država ili internaionalna teroristicka organizacija. d.UZROCI TERORIZMA Uzroci terorizma razlicito se definišu. Socijolozi i politikolozismatraju da licnost teroriste odlikujuneke specificnosti, ali da uzrok terorizma ne treba tražiti u prirodi covjeka, vec u socijalnim iekonomskim problemima nastalim siromaštvom i otudenošcu pojedinih društvenih grupa i slojeva. Neki autori (Johnson i Burton) uzroke terorizma nalaze u razlicitim ideologijama–anarhisticka shvatanja teroristicke borbe protiv „društvenog zla“,
revolucionarni marksizam sa idejama socijalisticke revolucije, novolevicanski sindikalizam i reakcionarni neofašizam. Najcešci oblici motivacije terorizma su politicki, pa mu otuda politicki cinioci i daju osnovna obilježja. Medunar.izvori uzrocnosti su spoljni: kolonijalizacija, strana okupacija, agresija, strana eksplotacijabogatstva, a unutrašnji su: ekonomska i politicka nejednakost, bjeda, glad, opšte siromaštvo, nepoštovanje i kršenje ljudskih prava i sl. e.KRIVICNOPRAVNI ASPEKTI TERORIZMA Krivicnopravno regulisanje svih aspekata terorizma bitna je pretpostavka adekvatnog funkcionisanja medunarodne zajednice, ali i nacionalnih zakonodavstava u borbi na sprijecavanju i suzbijanju ove pojave. Terorizam. Medunarodni terorizam, mora biti jasno odreden, odnosno ikriminisan kako medunarodnim pravnim aktima, tako i na nivou nacionalnih zakonodavstava. U deklaracija I rezolucijama UN i monogoborjnih evropskih tijela terorizam se tertira kao medunarodni delikt. Svi vidovi terorizma nisz ikriminisani od strane UN, inkrimisani su oni oblici koji su ugroženi od teroritickih napada,a to su: diplomatsko osoblje, taoc, vazduhoplovi, brodvi i nuklerani materijal. Problem nepostojanja univezalne Konvencije UN predstavlja ozbiljne prepreke u funkcionisanju odbrambenih mehanizama medunarodne zajednice na tom planu.Moguca su dva modela klasifikacije obilježja terorizma: objektivni i subjektivni. Objektivni–teroristickim deliktima se mogu smatrati kvalifikovani oblici nekoliko vrsta drugih KD: a)Zlocini protiv licnosti–umišjajna ubistva, nasilnicko ponašanje, otmica licnosti b)Napadi na imovini –napadi na javne objekte i saobracajna sredstva. Subjektivni–obuhvacena su dijela izvedena sa ciljem izazivanja straha i nesigurnosti gradana. U vezi sa tim, dovoljna je i namjera da se cilj ostvari terorom. To podrazumjeva pripreme, akte organizovanja, prikupljanje sredstava i pravljenje plana akcije.Kada je u pitanju pojam izvršioca u terorizmu –on je neodreden i specifican. Što se tice oblika izvršenja – radi se o saizvršilaštvu, a pojedinac je samo neposredni izvršilac konretnog akta iliradnje. Imajuci u vidu sve ove probleme oko ikriminacije terorizma, smatra se opravdanim da se pod ovim pojmom podrazumjeva „svaki akt nasilja kojim se ugrožava život ljudi (nevine žrtve) i cinematerijalne štete oštecenjem ili rušenjem objekta od javnog interesa gradana, s ciljem izazivanjastraha i opšte nesigurnosti gradana. To podrazumjeva: akt fizickog nasilja, iza koga stoji odredena organizacija, da ima elemente umišljaja i da predstavlja ne samo izvršni akt, nego i prijetnjusistematske primjene. f.TERORISTICKE ORGANIZACIJE Terorizam je u suštini profesionalni i pretežno kolektivni oblik kriminaliteta. Teroristicke organizacije su posebne profesionalne organizacije kriminalne orijentacije koje odlikuju stroga pravila unutrašnje hijerarhije i militarne organizacije, fanatizam i solidarnost clanstva I anonimnost clanstva. Prema svemu ovom bitne karakteristike teroristickih organizacija su: organizacione osnove, hijerarhija, fanatizam pripadnika, planska aktivnost, finansiranje. Organizacione osnove–terorotsicke grupe uskladjenu sa njihovim ciljevima. Prisutno je jednostavno rukovodenje i mobilan sastav sa malim i efiksnim formacijam (od pet do deset pripadnika). savremene teroristicke organizacije danas podrazumjevaju podjelu zadataka, jedni suzaduženi za obezbjediavnje novca, drugi za falsifikovanje dokumenata, treci za obuku i sl. Clanoviteroristickih grupa su strucno i fizicki osposlobljeni za izvršenje akcija. Hijerarhija–ovih organizacija je najcešce veomma složena i zasniva se na striktnoj podjeli rada Prihvatanje novih clanova vrši se uz zakletvu pismmeno ili usmeno, ili u za to određenim manifestacijama uz odredene teroriticke simbole (nož, pištolj isl.)
Fanatizam pripadnika–velika ideološka, nacionalna i religijska fanatistocnost pripadnika, njihova agresivnost i odlucnost ba samoubilacke akcije i slicno, karakteristika su najekstremnijih teroristickih organizacija u svijetu. Planska aktivnost– planiranje se odnosi na zaštitu od otkrivanja organizacije ili hvatanja I likvidacije pripadnika i planiranja izvodenja teroristickih akata. Posebna pažnja poklanja se zaštiti sredstava prevoza i komunikacije, skloništa i veza. Finansiranje–kljucna karika u teroritickom lancu. Kriminalitet i terorizam se uveliko preplicu,kroz nelegalnu trgovinu narkotika, oružja, bijelog roblja i sl. Cesto se koriste i državni fondovi obavještajnih službi, sredstva politickih organizacija. Kao i samofinasiranje iz klasicnih kriminalnih akata provala I otmica. g.LICNOST TERORISTE--Na osnovu podataka iz policijskih evidencija stvorena je bliža slika o teroristima. Oni ukazuju na to da su terorsiti uglavnom mladi (fanaticno opredjeljena– nacionalno, religijski ili ideološki) ljudi do 25 godina života, višeg obrazovanja, da poticu iz imucnih slojeva društva, s devijantnim sklonostima. Psiholozi SAD zakljucuju da su teroristi normalni ljudi, s tim što se oni brže ljute I imaju nekakvu normalnu potrebu za ljutnju, kao i da bjes izraze kroz akciju, u odnosu na ostalegradane. Karakteristicno za teroriste je to što oni priznaju svoja dijela, u odnosu na ostaledelikvente, ali odgovornost odbacuju i pripisuju subjektu (protivniku) ka kome je teroristicki akt usmjeren. Teroristi problem svode na tri osnovna pitanja: 1.bolesno društvo, 2.državno nasilje, 3.istinitost za koju se bore. 78. POLITICKA DELIKVENCIJA Politicka delikvencija u tipologiji kriminalnih pojava predstavlja vrstu prestupništva koje jeodredeno politickim ciljem ili motivima izvršilaca. Vrsta politicke delinkvencije uslovljena je karakterom društveno polituickog sistema i njegovim temeljnim vri jednostima. Politicka delikvencija je najdirektnije odredena elementima ustavnog sitema jedne zemlje i njene bezbjednosti. Osnova obilježja politicke delinkvencije su politicki motiv kao cilj i nasilje sredstvo njegovog ostvarenja. U politicko nasilje spadaju politicka ubistva, diverzije, sabotaža,represija i sl. A politicko zlostavljanje može biti fizicko i psihicko, odnosno fizicka i psihickatortuta. Pod fizickim zlostavljanjem podrazumjeva se primjena sile kojom se ugrožava fizickiintegritet covjeka, a psihicko zlostavljanje predstvalja uticanje na svijest radi iznudivanja. Postoji I kombinovani oblik torture, kombinuje se i fizicka i pisihicka tortura (fizicki obracuni na javnim mjestima, politicka ubistva) njteži oblik kombinovane torture je politicko ubistvo kao sistemska likvidacija protivnika.
79. IMOVINSKI DELIKTI Imovinski-kriminalitet -delikti su vrsta krivicnih dela kojima se ugrožavaju imovinska pravagradana i drugih pravnih subjekata. Ovi delikti spadaju u vrstu klasicnog kriminaliteta. Po obimu to su najbrojnija vrsta krivicnih dela i vid delinkvencije gde postoji najveci stepen profesionalizacije Izvršioci ovih krivicnih dela, posle silovanja, su u najvecem delu povratnici oko 30%. IMOVINSKE KRIMINALITETE (DELIKT) -možemo razvrstati na: 1)KLASICNE DELIKTE;
2)DELIKTE S ELEMENTOM FIZICKOG NASILJA 3)PREVARNE DELIKTE; 4)DELIKTE BEZ MOTIVA KORISTOLJUBLJA. a. KLASICNI IMOVINSKI DELIKTI u njih spadaju sve vrste krada i drugi oblici nezakonitih prisvajanja tude pokretne i nepokretneimovine. Najcešce krade dogadaju se po tržnim centrima, u zatvorenim prostorima, saobracajnimsredstvima, a po nacinu izvršenja spadaju u džepne krade. S obzirom na vrijednost, vrijeme i nacinizvršenja, krada može biti: sitna krada, obicna krada, teška krada i razbojnicka krada. SITNA KRAÐA - predstavlja krivicno delo gde je predmet prisvajanja stvar male vrednosti. TEŠKA KRAÐA- podrazumeva kradu koja je izvršena provaljivanjem, obijanjem, za vreme elementarne nepogode, na poseban drzak i opasan nacin, kada je ukradeno dobro vece vrednosti, ako su krađom ugrožena neka opšta društvena dobra, to su specificnim oblici krade- šume, divljac, ribe, i slicno,ako je u sprezi sa organizovanim kriminalom. Najtežim obilikom smatra se teška krada u kombinaciji sa organizovanim kriminalitetom. U najprofitabilnije forme krimainaliteta spadaju krade intelektualne svojine, umjetnickih i kulturnih dobara, neovlašteno korišcenje prava autora iizvodaca i sl. b.IMOVINSKI DELIKTI FIZICKOG NASILJA u ove delikte spadaju najteži oblici ove vrste krivicnog dela kod kojih su fizicka sila i pretnja prema žrtvi osnov metoda i sredstava izvršenja delikta. Tu spadaju razbojništva, krada, iznuda I ucena. Razbojništva i razbojnicke krade su po svojoj strukturi složena kriminalna aktivnost koja djelomspada u imovinske (krade), a dijelom u krivicna djela klasicnog fizickog nasilja (prinude). Nasilje se kod imovinskih delikata koristi kao sredstvo prinude u oduzimanju imovine, odredenih dobara ili stvari. RAZBOJNIŠTVO u krivicnopravnom smislu podrazumjeva protivpravno oduzimanje i prisvajanje tuđe pokretne stvari primenom grube sile ili ozbiljne pretnje na život i telo. U ovom deliktusadržana su dva KD: prinuda i protivpravno pribavljanje imovinske koristi. Razbojnickom krađom smatra se krada kada izvrilac zatecen pri izvršenju delikta krade upotrijebi silu ili ozbiljnu prijetnju da ce je upotrijebiti …. atakujuci ….na fizicki inegritet drugog, da bi zadržao ukradenu stvar. Najcešc iobjekt napada je licna imovina gradana, a u najdrasticnijim slucajevima objekti u kojima se držinovac (banke, benzinske pumpe i sl.). Na jednom medunarodnom savjetovanju izdiferencirane s U cetiri vrste razbojništva, tj.kriminaliteta sa elementima nasilja posebne vrste, i to: 1.Prepadi na banke, 2. Prepadi na vrijednosne transporte, 3. Na trgovine, 4.Prepadi na otvorenim prostorima. U poseban oblikrazbojništva i razbojnickih krađa ubraja se morska piraterija.REKET –u krivicnopravnom smislu to je djelo iznude i ucjene. To je posebna vrsta kriminalne rente, oblik profesionalnog kriminaliteta zasnovan na sistemu prinude i nasilja. Postoji kao razvijen I unosan biznis zlocinackih udruženja i svojevrsna naplata „poreza“ od vlasnika privatnog kapitala. Reket se obavlja reketiranjem, tj.ucjenom uz prijetnju odmazdom vlasnicima kapitala, clanovima porodica ili materijalnim sredstvima. Sistem reketa najcešce obuhvata ugostiteljske objekte, kockarnice, javne kucu i sl. Postupak naplate reketa sprovodi se sukcesivno. Kod klasicnog reketa moguce su tri situacije: 1.Dolazi do obracuna izmedu pojedinaca ili grupa zbog nerašcišcenih imovinskih odnosa iz nekog ranijeg poslovnog odnosa,
2.Druga situacija predstavlja klasicno izvršenje KD iznude, gdje pojedinac ili grupa u namjeri da sebi pribavi protivpravnu imovinsku korist silom ili ozbiljnom prijetnjom prinudi drugo lice, koje uglavnom posjeduje neki objekt ili drugu imovinu, da mu preda odredenu imovinsku vrijednost. 3.Treca situacija podrazunjeva slucajeve gdje pojedine kriminalne organizacije nude navodnu zaštitu uz obavezu placanja odredenog novcanog iznosa, od strane lica kome se nudi takva zaštita, a ono je nije tražilo. Svojevrstan oblik reketa je ugovaranje i primanje novca ili drugih potrošnih sredstava uz nesrazmjernu imovinsku korisist korišcenja teškog imovinskog stanja, teških prilika, lakomislenosti ili nedevoljne sposobnosti za rasduvanje drugoga. c. PREVARNI IMOVINSKI DELIKTI To su krivicna djela prevarnog karaktera. To su delikti koje ucini izvršilac: 1. pribavljanjem pokretnih stvari koje su mu poverene (krivicno delo: utaje) ili 2. pribavljanjem kakve imovinske korosti –dovodenjem i održavanjem u zabludi (krivicnodelo: prevare) kao i 3. zloupotrebom ovlašcenja u pogledu staranja o imovini ili zastupanja imovinskih interesa(krivicno delo: zloupotreba poverenja), kao i 4.raspolaganje sa stvarima pribavljenim krivicnim delom (krivicno delo: prikrivanja). d.OSTALI OBLICI U ostale oblike imovinskih delikata spadaju i delikti koji nemaju prevashodno koristoljubiv motiv, ali se njima onemogucavaju ili oštecuju odredena imovinska prava drugih, to su: odzuimanje tuđe stvari, uništenje i oštecenje tude stvari, neovlašceno korišcenje tudeg vozila, protivpravno useljenje I oštecenje tudih prava. U takve delikte spadaju: •krivicna dela oduzimanje tude stvari, •uništenje ili oštecenje tude stvari, •neovlašceno korišcenje tudeg vozila, •protivpravno useljenje i oštecenje tudih prava. 80. FAKTORI IMOVINSKOG KRIMINALITETA 1.Uzroci klasicnih delikata-može se reci da su imovinski delikti po prirodi motiva(koristoljublje) srodni po uzrocima, a po pojedinim osobenostima oblika specificni, a svaki od njihima i posebne faktore i cinioce uzrocnosti u kombinaciji objektivnihi subjektivnih elemenata. Krade u strukturi imovinskih djela preovladavaju,a prema vrsti delikvenata mogu biti profesionalne i neprofesionalne. Neprofesionalnim se smatraju – povremeni i prolazni slucajevi obesnog iliavanturistickog ponašanja, maloljetnika–u kradam a na objektima sa stepenom manjeg rizika, a profesionalnim– one pojave koje se vrše kontinuirano (u povratu) i s koristoljubivim motivom. Delikti krada, posebno sitnih i obicnih specificni su po 2 bitna faktora uticaja. Jedan se odnosi naprimjerenost pojave maloletnickom uzrastu i pocecima stvaranja kriminlne karijere. Drugi na factor egzistencijalne nužde (onih cinilaca uzrocnosti ciju osnovu cini siromaštvo, beda i tzv.kriminalitet oskudice). Teški oblici krada, kao i delikti s elementima fizickog nasilja, tipicni su vidovi profesionalnog kriminaliteta. Kod teških krada i delikata s elementima fizickog nasilja–izvršioce odlikuje vecistepen kriminalne sklonosti. Izvršavaju ih delikventi s izgradenom kriminalnom karijerom I pretežno psihopatskom, agresivnom i pohlepnom crtom licnosti. Po socijalnim obeležjima u pitanjusu mlade osobe nižeg stepena obrazovanja i iz porodica s poremecenim odnosima. Kriminalnukarijeru obicno pocinju sitnim kradama, zatim teškim blažim vidovima razbojništva sve do teških slucajeva krada.
2.Uzroci delikata nasilja-krivicna dela razbojništva i razbojnicke krade vrši poseban tip delinkventne licnosti–uobicajeno nazvan razbojnikom. To je osoba–nasilnik, pljackaš, profesionalni kriminalac, primitivan tip licnosti– koga karakteriše niži stepen obrazovanja, bezosecajnost, grubost i bezobzirnost– pri vršenju krivicnih dela. Deliktne radnje krade i pljacke–obavlja u grupi bezobzirnom primenom nasilja na objekte i svaki otpor, ne prezajuci od upistva, nesamo oštecenog vec i svedoka.U pitanju su muškarci profesionalni delikventi mlade populacije,izmedu 20– 40 godina života.3. Uzroci preventivnih oblika –Prevarni imovinski delikti po prirodi uzrocnosti slicni su kradama, ali ih bitno razlikuje delikventna struktura. Prevarante karakteriše sposobnost manupulacije sa žrtvom. 81.PRIVREDNI DELIKTI Privredni kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava koji je uslovljen povredama propisa u privrednom i finansijskom poslovanju. S obzirom da se pod privrednim kriminalitetom podrazumjevaju razlicite vrste krivicnih djela (KD), kako ona protiv privrede tako i ona protiv službene dužnosti a djelom i KD protiv imovine, susrecemo se sa razlicitim teorijskim definicijama i zakonodavnim principima. Najcešce su krivicnopravne definicije i one suštinu pojma svode na normativisticko shvatanje. Zacetnik normativistickog shvatanja je Alzberg, koji koristi termin privredno krivicno pravo. Pihler razlikuje ekonomski i privredni kriminalitet, smatrajuci privredni kriminalitet širim pojmom, a ekonomski posebnim oblikom. Pihler pod privrednim kriminalitetom podrazumeva: pojave ekonomskog kriminaliteta, delikte protiv službene dužnosti i imovinska krivicna djela. Kriminološke i sociološke definicije privredni kriminalitet definišu u širem smislu; Privrednim kriminalitetom se smatra ponašanje koje nadležni organ kvalifikuje kao kazneni delikt u za to utvrdenom postupku.To podrazumjeva delinkvenciju fizickih i pravnih lica u oblasti finansijskog pravnog poslovanja –krivicna djela, prestupi i prekršaji;Uži pojam podrazumjeva samo krivicnopravne privredne i finansijske delikte, a iskljucuje prestupe i prekršaje cak i neke oblike imovinskih delikata. Privredni prestupi su blaži vidovi privredne delinkvencije. U pitanju je veoma masovna društvena pojava povrede pravila o privrednom ili finansijskom poslovanju od strane pravnog ili odgovornoglica, sa štetnim posledicama po privrednu organizaciju ili društvenu zajednicu. Razlike izmedu krivicnih djela i privre dnih prestupa su trojake: -stepen društvene opasnosti privrednih prestupa je manji, nego kod krivicnih dela: -kod krivicnih dela odgovorna su samo F lica, a kod privrednih prestupa i fizicka i pravna lica; -kod krivicnih dela osnovni princip odgovornosti je subjektivna odgovornost, a kod privrednih prestupa za odgovornost je dovoljna samo pravna odgovornost prestupa. Najcešci oblici privrednih prestupa su dela nezakonitog ostvarivanja prihoda i privilegija. To seposebno odnosi na prestupe i prekršaje u carinskom i deviznom režimu, kod invensticionih ulaganja, izbegavanja placanja poreza i doprinosa, zloupotrebe poverenja i slicno.Sankcije za privredne prestupe su kazne i zaštitne mjere. Kazne su u principu novcane, a zaštitnemere se najcešce sprovode na oduzimanju protivpravne koristi. Opšte karakteristike privrednog kriminaliteta su: A )Složenost i dinamicnost pojavnih oblika; b) Koristoljublje kao motiv; c) Specijalizacija izvršilaca-profesionalizam; d) Pretežnost profesionalne orijentacije; e) Dela se vrše kontinuirano i planski; f) Vecina krivicnog dela se izvršava u nekom obliku saucesništva tj. organizovano;
g) U objekte i sredstva koja koristi privredni kriminalitet spada ju razliciti oblici imovine, npr:naturalni, u vidu materijalnog predmeta,stvari ili roba u vlasništvu; novcani u vidufalsifikovanja, gotovinskih ili bezgotovinskih placanja u prometu; korišcenje prava,ovlašcenja i moci na razlicitim nivoima nosilaca ovlašcenja i kontrolnih funkcija; h) Ovim oblikom kriminaliteta ugrožene su brojne privrdne oblasti, posebno: proizvodnja,skladišna delatnost, transport i špedicija, trgovina, finansije, platni promet, bankarskisistem i dr; i) Izuzetno visoka tamna brojka kriminaliteta; j) Najcešca dokazna sredstva su dokumenti- fakture, racuni, izvodi, završni racuni i dr; k) Najcešci izvršioci su službena i odgovorna lica u privrednom i finansijskom poslovanju. Uzroci privrednog kriminaliteta su cinioci aktuelnih ekonomskih, socijalnih društvenih uslova I globalnih kretanja kao i specificnosti nacionalnih prostora. Neki od njih zauzimaju posebnu pažnju:tranzicioni faktori, netransparentnost globalnih procesa privatizacije; profitni cilj i društvena tolerancija Vrste privrednog kriminaliteta su: a) Delikti zloupotrebe moci–položaja i ovlašcenja; Ova vrste delikta je zasnovana na koristoljubljivom motivu i sklonostima izvršioca KD da koristecisvoj položaj i službena ovlaštenja, zloupotrebom funkcije nezakonito prisvajaju novcana sredstva, materijalna i druga dobra i privilegije.Metode, sredstva i nacini zloupotrebe se odražavaju kroz: -prisvajanje neevidetiranih viškova u proizvodnji; prisvajanje viškova putem prevare potrošaca -prisvajanje neevidentiranih viškova zloupotrebom funkcije u licnu korist; -prikrivanje manjka falsifikovanjem dokumentacije; -korištenjem kontrolne funkcije analitickog i materijalnog knjigovodstva; -fiktivna knjiženja;prisvajanje iz izvora korupcije. Uslov za mogucnost zloupotrebe je preko tri nivoa pozicije i statusa funkcije: Upravljanja I rukovodenja; kontrole I izvršavanja; operativne funkcije. b) Delikti finansijskih prevara; Prevara je akt dovodenja ili održavanja drugoga u zabludi. Finansijske prevare cine znacajan procenat u privrednom kriminalitetu i u najdirektnijoj su vezi sa zloupotrebom službenog položaja. Uzroci prevara su recesija, smanjenje obima posovanja neefikasnost korporativne reorganizacije pri cemu se friziraju izvještaji kako bi se postigla veca cjena akcija ili npr. veci bonus na kraju godine. c) Kriminalitet „belog okovratnika“ i delikt korupcije i d) Delikti krijumcarenja i nedozvoljene trgovine. Krijumčarenje i nedozvoljena trgovina omugucavaju sa se u uslovima brze komunikacije I mogućnostima prikrivenih transakcija medunarodnih kriminalnih odragnizacija, ostvaruju velike sume novca i drugih vrijednosti stecenih na prodaji i preprodaji narkotika, oružja, alkohola, umjetnickih djela, plemenitih metala, dragulja, nuklearnih tehnologija, trgovina ljudi, organa irjetkih zašticenih vrsta biljaka i životinja. U našem zakonodavstvu pojam nedozvoljene trgovine podrazumjeva svaku protivzakonitu aktivnost usmjerenu na sticanje ekonoske koristi a kojojm se nanosi finansijska i druga šteta državi isubjektima koji posluju u skladu sa zakonom. Obuhvata protivpravne aktivnosti: nabavku robe I drugih predmete; bavljenje trgovinom ili posredovanjem; zastupanjem domacih organizacija uprometu roba i usluga. Šteta od nedozvoljene trgovine se ne svodi samo na utaju poreza vec i derogiranje pravila privrednog poslovanja i ugrožavanje funkcionisanja ekonomskog sistema.Faktori koji doprinose razvoju sive ekonomije su nedostatak medunarodne saradnje i
efikasnosti,nedostupnost i tajnost u bankarskim sistemima kao i primamljivost velikih novcanih sredstava angažovanih u svrhu korupcije. Uzroci ilegalne trgovine su tranzicija, priliv izbjeglica, ekonomski cinioci siromaštva, ra st nezaposlenost...Negativni privredni i društveni tokovi su stvarali ambijent za djelovanje sive ekonomije i stvaranje privilegija odredenim slojevima u društvu koji su to koristili u kriminalizaciji privrednih tokova u prometu roba i usluga narocito one robe koja nije bila sotupna. 82.KRIMINALITET BELOG OKOVRATNIKA i DELIKTI KORUPCIJE U okviru privrednog kriminaliteta izdiferencirala se posebna vrsta profesionalnog kriminaliteta viših društvenih slojeva tzv. kriminalne elite, ili kako ju je Saderlend definisao kao kriminalitet „belihokovratnika“. Saderlend pod ovim pojmom podrazumeva: kriminalitet u oblastima privrednog poslovanja, cije se pojave najcešce ispoljavaju u mahinacijama u vezi sa kupoprodajom raznih akcija, lažnog reklamiranja robe, lažnog iskazivanja finansijskog stanja i poslovanja pojedinih korporacija, podmicivanje poslovnih partnera, neposrednim ili posrednim podmicivanjem državnih cinovnika, a radi osiguranja povoljnih poslovnih aranžmana, pronevere, nenamenskog trošenja sredstava, poreske utaje i slicno.Ovde su u pitanju specificne oblasti delinkvencije u privredi, poslovnim i vladajucim strukturama ivezanost za neku vrstu zanimanja u cijoj nadležnosti su diskrecione odluke, ovlašcenja kontrole I izvršenja službenih, poslovnih, državnih i finansijskih poslova. Ovaj oblik kriminaliteta obuhvata skoro sve oblasti i profesije javnog života. Najcešce se vezuje za državne institucije: inspekcijske ili poreske službe, policijske i carinske organe, kao i medicinskoosoblje. Korjeni kriminaliteta „belog okovratnika“ sežu u oblasti privrednih korupcija,bankarstva,osiguranja, železnice i trgovine. Smatra se da je ova pojava rasprostranjena u svakom društvu i da su njeni stvarni uticaji na društvo veci nego što se takva dela otkrivaju i presuduju. Ovavrsta delinkvencije tretira se posebno teškom, jer se velikim transakcijama utaja poreza, direktnim I indirektnim oblicima korupcije nanose znatno vece štete nego klasicnim oblicima kriminaliteta. Zbog društvenog uticaja i pozicije, izvršioci ovih dela su relativno van zakonski pošteđeni odgovornosti. U nekim procenama u razvijenim zemljama štete od ove vrste kriminaliteta krecu se I na desetine milijardi dolara godišnje. Delikti korupcije imaju najtešnju vezu sa kriminalitetom “belog okovratnika”. Korupcija predstavlja zloupotrebu moci koju ima odredena funkcija, radno mesto ili položaj u društvenoj ili privrednoj hijerarhiji radi nezakonitog sticanja materijalnog bogatstva ili statusa. Vecina definicijakorupcija svodi se na “zloupotrebe javnih ovlašcenja, politicke i ekonomskefinasijske moci kako bise na ilegalan nacin stekla materijalna dobit, kao i politicka statusna pozicija za sebe ili drugo-fizicko ili pravno lice. Korupcija je globalni fenomen, odlika je svakog društva, posebno je izražena u društvima koja su organizovana na totalitarnim principima vlasti i zemljama tranzicije gde su kljucne odlike u nadležnosti grupe ljudi ili pojedinaca. U zemljama tranzicije posebno pogodno tlo za korupciju cinefaktori u procesu privatizacije velikog broja preduzeca i imovine znatne vrednosti društvenog ili državnog vlasništva, koja se privatizuje u kratkim vremenskim intervalima, bez adekvatnog pravnog regulisanja. Kod privatizacije u zemljama tranzicije do korupcije najcešce dolazi zbog pravnog sistema u komeimovinska prava nisu potpuno uredena, zbog birokratskih centara moci koji mogu uticati na process promene vlasnickih prava nad imovinom i poziciji
pojedinaca i grupa da u procesu alokacije mogu nelegalno izmeštati iz državnog i društvenog u privatno vlasništvo. To podrazumeva direktnu prodaju preduzeca bez tržišne procedure, pravna procedura je bez jasnih pravila, izbegavaju se javni tenderi, preuzimaju se transakcije od strane centara moci izbegavanjem konkurentskih procedura,diskrecionim ovlašcenjima u pogledu prispelih ponuda i uslova placanja. Plodno tlo za korupciju je i podrucje politickog odlucivanja, odnosno potkupljivanje politickih partija i njihovih lidera u predizbornim aktivnostima.Mnogi “biznismeni” u toku predizbornih kampanja koriste da pod vidom legalnih donacija potkupljuju politicare, koji su sa pozicija vlasti dužni da takve usluge adekvatno nadoknade. Ovakvi primeri iz politicke prakse zapadnoevropskih i severnoamerickih podrucja skoro da su redovna praksa politickih skandala i afera. Sukob interesa ili gomilanje funkcija takode predstavljaju poseban kadrovski problem. Ukoliko sukob interesa nije pod odgovarajucom kontrolom on dovodi do toga da funkcioneri –državni i privredni mogu da donesu samostalno odluke na osnovu diskrecionih ovlašcenja i bez uvida javnosti. U tim slucajevima lako preovladaju licni, partijski ili porodicni interesi iznad opšteg, pa ne cudi zloupotreba službenog položaja i ovlašcenja. 83. ORGANIZOVANI KRIMINALITET (POJAM, OBLICI, UZROCI) Poslednjih godina jedna od najozbiljnijih preokupacija jeste pojava organizovanog kriminala I mogucnost njegovog sprecavanja. Organizovani kriminalitet je vrsta delinkvencije “privrednog tipa” i tipologija kriminalnih pojavavezana je za aktivnost profesionalnih kriminalnih organizacija pri lemu one pretenduju da se povežu sa vlašcu, ostvare profit I ekonomski i poticki uticaj u društvu. Najvažnije karakteristike organizovanog kriminaliteta su: da je to kriminalna organizacijakriminalni sindikati; hijerarhija, odgovornost i subordinacija; mrežna struktura; fleksibilnost u radu;infiltriranje u državne i privredne strukture; veza sa organima vlasti i drugim institucijama; nasiljekao metod; profit kao cilj; profesionalizam kao karakteristika; transnacionalni karakter; izraženadruštvena opasnost; mnoštvo raznovrsnih oblika; izdvajanje rukovodnih od operativnih delovasistema; posebnosti u formama kriminalnog organizovanja i dr. Krivicno-pravna priroda organizovanog kriminala: Zakon ne sadrži preciznu definiciju ali organizovani kriminal dovodi u vezu sa vršenjem odredenihvrsta i oblika KD: protiv ustavnog uredenja; protiv covjecnosti; falsifikovanje i pranje novca; neovlaštena proizvodnjai promet drogom; nedozvoljena trgovina oružjem;trgovina ljudima; razbojništvo; mito i korupcija; iznuda; otmica i druga KD kojim je zaprijecenja kazna zatvora u trajanju od 5 godina Da bi se slucaj vodio po postupku predvidenom za org.kriminal potrebna su 4 kumulativna uslova: -osnovana sumnja da je KD izvršeno; -KD djelo rezultat djelovanja više od dva lica; -da je grupa organizovana s ciljem vršenja KD; -da se djelo izvršilo s ciljem sticanja dobiti ili moci. Organizovanom kriminalnom grupom se smatra grupa od tri ili više lica koja postoji odredeno vrijeme, djeluje sporazumno s ciljem vršenja jednog ili više KD radi sticanja koristi za koja je predvidena kazna od 4 god zatvora i teža. Evropska unija je 1994. god. donela obavezujucu definiciju koja sadrži 11 zahtjeva, od kojih baremše st treba da budu ispunjeni da bi se neki slucaj mogao tretirati kao organizovani kriminalitet. Odovih 11 zahtjeva tri su obavezujuca: -da je djelo rezultat organizovanog djelovanja više od dva lica; -da se radi o vršenju teških krivicnih djela;
-da je cilj njihovog vršenja sticanje dobiti ili moci. Fakultativni zahtevi Evropske Unije su: da je svaki clan kriminalne organizacije imao unapredodreden zadatak ili ulogu; da je kriminalna organizacija planirana na duže vrijeme ili neograniceno; da se djelatnost organizacije zasniva na primjeni odredenih pravila interne kontrole i disciplineclanova; da se djelatnost organizuje planira i vrši u medunarodnim razmjerama; da se u vršenju djelatnosti primenjuje nasilje i zastrašivanje ili da postoji spremnost na njihovu pripremu; da se uvršenju djelatnosti koriste privredne ili poslovne strukture; da se koristi pranje novca ili nezakonito stecene dobiti; da postoji uticaj organizacije ili njenog djela na politicku vlast, medije, izvršnu ili sudsku vlast ili na druge društvene i ekonomske cinioce. Pojavni oblici organizovanog kriminaliteta su: osnovni i ostali oblici. Osnovni oblici organizovanog kriminaliteta su: -trgovina narkoticima, terorizam, korupcija, pranjenovca, trgovina ljudima, reket, kompjuterski kriminalitet, trgovina oružjem i nuklearnimmaterijalom. Ostali oblici organizovanog kriminaliteta su: krijumcarenje vozila, krijumcarenje cigareta,krijumcarenje nafte i naftnih derivate, trgovina kulturnim dobrima, trgovina retkim biljkama I životinjama, ekološki kriminalitet, pomorska piraterija, organizovana kocaka i dr. Uzroci organizovanog kriminaliteta Mogu se podeliti na nacionalne i medunarodne. Medunarodni faktori uticaja pogoduju razvoju organizovanog kriminaliteta kroz procese globalizacije, odsustva i tolerancija kontrole prekogranicnog prometa i nedovoljno bezbedan razvoj internacionalne, posebno finansijskekontrole, razvoj internet tehnike i slicno. U nerazvijenim zemljama i zemljama u tranziciji uzroci suu raznim oblicima anomicnih stanja, društvene dezorganizacije i pojava “ sive ekonomije”. Tradicionalni sistemi zaštite ograniceni na nacionalne okvire i klasicni pristup da svakom zlocinu odgovara jedan kriminalac, pokazuju se neuspješnim. Opšte karakteristike i svojstva kriminalnih organizacija su: •Visok stepen društvene opasnosti • Transnacionalni karakter •Profesionalizacija metoda •Složena mrežna struktura •Obicajna stroga unutrašnja pravila •Visok stepen sigurnosti organizacije •Dinamicnost u funkcionalnim dijelovima •Princip izdvajanja rukovodnih od operativnih dijelova Vrste kriminalnih organizacija i grupa: Prema stepenu unutrašnje cvrstine i nacina delovanja organizovanog kriminaliteta, INTERPOL izdvaja cetiri tipa kriminalnih organizacija: -prvi je tradicionalni i njega cine mafijaške organizacijepo principu hijerarhije sa strogim unutrašnjim pravilimama života i normi ponašanja, sa izvesnom raznovrsnošcu zakonitih i nelegalnih aktivnosti. -Drugi tip su takozvane profesionalne organizacije specijalizovanih clanova sa ciljem ispunjavanja odredenih zlocinackih aktivnosti. Takve organizacije nisu stalne i nemaju stroge forme organizovanja. Bave se krađama automonila,falsifikovanjem novca, razbojništva, iznudivanjem, reketiranjem i sl. treci tip su organizacije cija se delatnost odražava na medunarodnom planu, ali sa jezgrom homogenih etickih skupina kakve sutrijade i jakuze. cetvrtoj grupi pripadaju internacionalne teroristicke organizacije. U kriminološkom smislu oblici kriminalnog organizovanja su: kriminalna grupa, organizovanakriminalna grupa, kriminalna organizacija, mafija kao najviši stepen organizacije. Kriminalne organizacije tipa mafije:
Mafija kao najviši stepen kriminalne organizacije je specificna delikventna struktura i sredina koja deluje u okviru organizovanih oblika kriminaliteta. Mafijašku organizaciju od jednostavnog kriminalnog udruženja razlikuje statusni položaj, izvorne sposobnosti posedovanja „mocizastrašivanja“ „stanje potcinjenosti“ , „ zavet cutanja“. Mafija u odnosu na kriminalno udruženje poseduje poziciju monopola, izbornu i ekonomsku moc tj. legitimnu poziciju politicke moci u jednom socijalnom okruženju, državi ili društvu, zavisno od njenih razmera razvijenosti. Osnovne odlike mafije su hijerarhijska struktura organizacije –u njoj centralno mesto zauzima porodica na cijem je celu boss– kum, u održavanju unutrašnje discipline i ostvarivanja interesa koristi se prinuda, mafija ima tesne koruptivne veze sa vladajucim strukturama vlasti. U novije vreme mafija sve veci deo kapitala prebacuje iz ilegalnih u legalne poslove i ostvaruje profit i na ovoj osnovi. Savremeni mafijaški kum nije kriminalac tradicionalnog tipa. Mnogo je obrazovaniji i kulturniji, živi na „visokoj nozi“ barata internetom a ne pištoljem, i finansijski je obrazovan kako da brzo investira i opladi novac. Komunikativan je i krece se po mnogim svetskim metropoloma, vešt je u pregovorima, odlicno govori svetske jezike. On je moderni bos bizmismen, politicar, direktor, birokrata najjaci kada ne primenjuje nasilje, ubistvom se koristi tek kada iscrpisva druga sredstva do cilja, pri cemu je potkupljivanje prva stvar. Medu najpoznatije mafije spadaju Koza nostra sa Sicilije, Andragente iz Kalabrije, Kamora iz Napulja, Jakuze iz Japana, Trijede iz Kine, ruska mafija, albanska mafija, americka mafija, kolumbijska mafija, nigerijska mafija,meksicka narko mafija.. 84.VRSTE KRIMINALNIH AKTIVNOSTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA 1)Nedozvoljena trgovina 2)Organizovana prostitucija i kocka 3)Reket 4)Pranje novca I ostale oblike Nedozvoljena trgovina je organizovani kriminalitet prisutan u svim oblicima trgovine deficitarnom robom, robom ciji je prmet zabranjen ili se nalazi pod posebnim režimom, ciju cijenu formira I legalno tržište a koje donosi lakuzaradu. Najkarakteristicniji su trgovina narkoticima, oružjem, ljudima Trgovina narkoticima Uživanje narkotika predstavlja ozbiljan zdravstveni, socijalni i društveni problem u svim zemljamasveta. Proizvodnja narkotika u skoro svim zemljama sveta je ilegalna proizvodnja i trgovina I sankcionisana je. Beckom konvencijom 1988 god. predvidene su mere na suzbijanju nedozvoljenetrgovine drogama, ali i obaveza država da u svojim krivicnim zakonima uvedu krivicno delo pranja novca. Našim zakonodavstvom ova oblast je regulisana poglavljem KD protiv zdravlja ljudi, odnosno KD: neovlaštenje proizvodnje i stavljanja u promet opojnih sredstava, i omogucavanje uživanja. Nedozvoljena trgovina narkoticima odvija se svuda po sistemu uredene organizacije i mreže koja funkcioniše po principu hijerarhije, od proizvodaca droga, nakupaca i vlasnika skladišta, dotransportne mreže i organizacije za preraspodelu u potrošackim podrucjima. Narkotici kojima senajcešce trguje su: heroin, kokain, marihuana i sinteticke droge-amfetamini, lsd, i dr.Heroin se distribuira iz Pakistana, Avganistana, Mijanmara i dr. Proizvodnja kokaina je u Kolumbiji izmedu 30-70%. Krajnji cilj distribucije narkotika je ZapadnaEvropa –Holandija, Belgija, Poljska. Pravci kretanja narkotika su balkanska ruta. Veze narkomanijei vlasti pojedinih zemalja su evidentne i otvaraju se fiktivne firme koje su namenjene za pranjenovca, sospstvene špedicije za transport. U Evropi se godišnje zaplijeni oko 5 tona kokaina. Podjela tržišta na medunarodnom planu je evidentna, sicilijanski gangovi kontrolišu kokainske
transakcije u SAD. Turska mafina heroinske transakcije u Evropi, africki azilanti su prodavci...Kolumbijski bos Pablo Eskobar i Hiberto Orehuela spadaju u najbogatije ljude sveta.Hiberto kontroliše 60% prometa kokaina u SAD, dok Burmanac Kim Njunt narko general koji je šef tajnih službi Burme kontroliše 60% prometa heroina iz Burme u SAD. Sicilijanski gangovi upravljaju medunarodnim kokainskim transakcijama u SAD i na relaciji prekomorske zemlje–Evro pe. Smatra se da narkotici cine promet organizovanog kriminala u Holandiji 80%, Španiji 60%, Belgiji 47%, Finskoj 35% i dr. Trgovina oružjem Trgovina oružjem spada u tradicionalne forme klasicnog oblika kriminalnog biznisa organizovanog kriminala .Pored legalnog oblika trgovine oružjem postoji i ilegalna trgovina oružjem, posebno vatrenim kojim se snadbevaju paravojne formacije, teroristicke organizacije i druge kriminalne organizacije. U praksi su poznata tri n acina trgovine oružja: -legalna i otvoren a trgovina sa drugim zemljama po utvrdenim pravilima i procedurama; -tajna i nelegalna trgovina sa drugim državama, preko trece države i -tajno snadbevanje nedržavnih subjekata koji preko posrednika na crnom tržištu . Smatra se da dio medunarodnih transfera oružja nije posledica odluka država vec korumpiranihvojnih ili politickih zvanicnika. Krijumcarenje se obavlja raznim kanalima i putevima pri cemu transport odredenom vrstom saobracaja predstavlja posebno razradenu strategiju: izvidanja granicnih prelaza; proucavanje carinske i policijske kontrole; posedovanje prevoza ili angažovanjasredstava za prevoz robe koju prate falsifikovana dokumenta. Krijumcare se: pištolji, mitraljezi, bombe, nuklearni materijal, radioaktivni otpad, hemijske, biološke i radiološke supstance. Pored pokušaja da medunarodna zajednica uredi ovlast trgovine oružjem donošenjem konvencija imedusobnim uskladivanjem zakonodavstva, politicki motivi u medudržavnim sukobima i ogroman biznis uticu na to da se trgovima odvija skoro legalno. Konvenciojm UN definisani su pojmovi: Pod vatrenim oružjem podrazumeva se svako prenosivooružje koje ima cev i koje ispaljuje, ili se može modifikovati da ispaljuje hitac na osnovu dejstvaeksplozije. Nezakonita trgovina oznacava svaki uvoz, izvoz, nabavku, prodaju, premještanje i transportvatrenog oružja i njgovih dijelova preko teritorije jedne države ucesnice na teritoriju druge, kada jedna od država nije to odobrila. Konvencija definiše kao KD sledece radnje: •Nezakonita proizvodnja vatrenog oružja i dijelova • Nezakonita trgovina vatrenog oružja i dijelova •Falsifikovanje, brisanje,uklanjanje ili mijenjanje oznaka na vat..oružju Trgovina ljudima Kriminalna delatnost trgovine ljudskim bicima obuhvata: prinudu, vrbovanje, tzransport, kupovinu i prodaju, prebacivanje i skrivanje osoba radi njihovog seksualnog ili ekonomskog iskorišcavanja,ilegalno usvajanje dece prodaju ljudskih organa, krijumcarenje i eksploataciju rada migranata. Vezuje se i za ilegalne ulaske u zemlju-izbegavanje granicnog prelaza sa ciljem ostvarivanja profitaili koristi drugih. Trgovina ljudima je noviji kriminološki i krivicnopravni pojam mada je kroz istoriju poznat kao trgovina bjelim robljem. U bijelo roblje svrstavaju se osobe ženskog pola koje se na prisilan i prevaran nacin odvode iz jednih i prodaju u drugim državama radi prostitucije. Narocitoiz azijskih i istocnoevropskih zemalja u Evropu a iz Evrope na Bliski i Srednji Istok. Uprkosnaporima medunarodne zajdenice da se ta pojava spreci i suzbije u nekim zemljama Evrope, Azije iAfrike ta pojava se i dalje toleriše, cak do nekle ima i tradiciju. Trgovina djecom--Putevi trgovine djecom su slicni putevima droge na relaciji sjever -jug a u novije vrijeme i istok-zapad. U metodu delikata su primjena nasilja tj.klasicne otmice mada u
praksi su prisutne I zloupotrebe pod vidom „usvajanja“ ili kupovine. Drugi metod su profesionalne prevre u smislu obecanja o boljoj buducnosti djeceili pritiska na majke u stanju socijelne nužde. Treci put je nagovaranje djece i njihovo odvodenje sa javnih mjesta. KD prate krada identiteta i falsifikovanje dokumenata. Trgovina ljudskim organima Kriminalni profit je našao pogodno tlo u trgovini ljudskim organima. Savremena medicina je dosta napredovala pa su neke transplantacije, posebno bubrega, postale rutinski hiruški posao. Okolnostida se lako putuje po svetu i da je komunikacija olakšana, da postoji brza razmena informacija izmedu prodavaca i preprodavaca organa, dokazuje da je ovj oblik trgovine veoma u nosan posao. Potražnja za organima za transplantaciju u zemljama sa najvišom stopom donatora vec je premašila ponudu. Najveci broj trgovine organima obavlja se ilegalno, a davaoci mahom žive u bedi da im je zdravlje nakon prodatog organa bitno ugrožerno. Oni se tretiraju kao „vrece rezervnih delova“, a nekao ljudska bica. Trgovacka mreža organa ražirena je od Indije i Tajlanda, preko Turske i zemaljaIstocne Evrope, do Austrije i Italije. Destinacije donatora su Moldavija, Argentina, Cile, zemljeBrazila do Filipina. Na tim tržištima za prodaju bubrega donatori dobijaju oko 3000 dolara, a krajnji korisnik ga placa do 100.000. Krijumcarenje migranata Do migracija stanovništva došlo je zbog olakšane komunikacije, ljudi iz lokalnih krajeva sele se narazne strane svih kontinenata. Krijumcarenje ilegalnih imigranata postao je unosan posao koji seobavlja pod kontrolom organizovane mreže kriminaliteta. Usled intenzivnog saobracaja izmedu istocnoevropskih zemalja i zapadnoevropskih zemalja kamioni su postali glavno sredstvoprebacivanja imigranata. Taj sistem su razvili i kosovski Albanci koji zajedno sa albancima iz Albanije kontrolišu krijumcarenje ljudi iz Belgije i Francuske u Veliku Britaniju. Velika Britanija je poslednjih godina postala najatraktivnija z emlja za imigrante koji traže politicki azil. Za ilegalno prebacivanje ljudi preko granice uzimaju se velike pare, a povecanje stanovništva u zemljamadoseljenih imigranata predstavlja veliki problem. U našem krivicnom zakonodavstvu krijumcarenje migranata inkriminisano je kao krivicno delo nedozvoljen prelaz državne granice i krijumcarenje ljudi, kojim je obuhvaceno krivicno delo protivpravnog bogacenja ili druge koristi omogucavanjemdrugom da nedozvoljeno prede državnu granicu, ili nedozvoljeno boravi u zemlji ili tranzitira kroz Srbiju lice koje nije domaci državljanin. Organizovana prostitucija Kriminalitet i prostitucija su u svim vidovima u uzajamnim odnosima. Upravo zbog toga je veoma teško ustanoviti šta je cemu neposredni uzrok. Preko prostitucije se podstrekava i prikriva kriminalitet. Sredstva od kriminaliteta idu na prostituciju, organiza cija prostitucije je jedan od cestih oblika profesionalnog i organizovanog kriminaliteta. Od prostitucije živi citava skala kriminalaca- podvodaci, makroi, svodnici i drugi paraziti prostitucije. Prostitucija je najcešce pod otvorenom ili prikrivenom zaštit om policije ili lokalnih organa. Vlasnici javnih kuca retko se znaju, ali njimaupravljaju u ime „višeg gazde“, koji uzima reket. Cesto stvarni posrednik ima javne kuce u vise gradova, a u njegovo ime ih vodi „poslovna, otmena dana koja je nemilosrdna žena i sa uspehomvodi javne knjige i mušterije. U savremenim uslovima poznata je pojava trgovine ženama radi prostitucije i snimanja pornografskih filmova-sex trafiking. Razlikuju se evropski i azijski sex trafiking. Azijski je vezan zaotmice ili kupovinu d evojaka izmedu 11-13 godina, koje se u lancu kupoprodaje prometiraju i po više puta dok ne stignu u bordele ili ulicno tržište. Evropski tip trafikinga vezan je za društvene procese u istocno-evropskim zemljama iz kojih devojke u dobu izmedu 20-23 godine, sa srednjim, a
mnoge i sa visokim obrazovanjem stižu u metropole Nemacke, Italije, Švedske i drugih zapadno evropskih zemalja i kroz prostituciju traže šansu za bolji život od nesigurnih materijalnihuslova koji im se nude u sopstvenim zemljama. Potražnja za prostitutkama u razvijenom svetu sve jeizraženija, a ekonomski uslovi žena u nerazvijenim zemljama sve nepovoljnija. Najteži obliciseksualnog zlostavljanja odvijaju se zapravo kroz razne oblike prostitucije. Krivicna dela koja proizilaze iz prostitucije su: podvodenje drugog lica sa ciljem prostituisanja; eksploatisanje prostituisanih lica; upravljanje i držanje bordela; izdavanje ili stavljanje na raspolaganje zgrade ili drugih prostorija radi vršenja prostitucije ili slicnih aktivnosti. Našim krivicn im zakonom ova pojava je regulisana poglavljem KD protiv polne slobode a to su: - podvodenje i omogucavanje vrdenja polnog odnosa; -posredovanje u vršenju prostitucije i -prikazivanju pornografskih materijala i iskorištavanje djece za pornografiju. Kockanje Kockanje se pojavilo još u starom i srednjem veku. U pocetku nije obuhvatalo novcane uloge, ali se vremenom izmenilo. Forme biznisa u Evropi dobija krajem XIV i u XVX veku. Kockanje je vid socijalne patologije u kome ucestvuje veliki broj ljudi.Cinjenicu da je znatan broj ljudi naklonjen kocki, izvršioci krivicnih dela su iskoristili kaomogucnost za sticanje velikih prihoda što je za posledicu imalo stvaranje kockarskih sindikata-mafijaši su preuzeli kontrolu nad kockanjem. Kockanje prelazi u deo organizovanog kriminaliteta u slucaju kada se organizuju prevare u igri, kada reketaši deluju svojim uobicajenim metodama: obeležavanjem teritorije, zakupljivanjem mašina, uklanjanjem protivnika i pružanjem zaštite uznaknadu, uzimanje dela prihoda. Kockanje je zabranjeno, kockarske organizacije rade ilegalno, a prihodi su veoma visoki. Kockanje se organizuje u razlicitim oblicima: igre sa brojevima, kartanje, igre za kockarskim mašinama-rulet, kladenje-konjicke trke, sportska takmicenja i dr. Najzastupljeniji su kockarski automati, oni ne traže velika ulaganja, a donose velike prihode. Proizvodaci su najcešce same kockarske organizacije koje daju dozvolu za korišcenje zainteresovanim sa nadoknadama. 85. PRANJE NOVCA, REKET KAO OBLICI Pranje novca je protiv pravni postupak legalizacije kapitala stecenog kriminalnom delatnošcu. To su fin. transakcije prikrivanja stvarnog porjekla novca. Sastoji se u falsifikovanju poslovno finansijske dokumentacije i manipulaciji u sistemu medubankarskih transakcija. Poreklo prljavog novca potice od nelegalne trgovine, iz skrivenih ili proneverenih fondova izražen na utajama poreza, ilegalnom trgopvinom drogama i opijatima, iz organizovane kocke, prostitucije I reketa, kao i procesima privatizacije kapitala u bivšim socijalistickim zemljama Istocne Evrope I organizovanih kanala kriminaliteta na Zapadu. Pranje novca je postalo medunarodni problem razvijenih zemalja i ostalih zemalja. Posledice se ogledaju u ugrožavanju medunarodnog finansijskog tržišta, preuzimanje kontrole trži šta od strane kriminalnih organizacija, poremecaji funkcije ekonomske politike, izazivanje ekonomske nestabilnosti, usporavanje ekonoskog razvoja i rasta. Procjene su da se godišnje opere izmedu 300 i 500 milijardi pa cak i 1000 milijardi USD. Pranje novca oštecuje svaku državu. Najpogodnije perionice su banke i finansijske institucije kojene provjeravaju porjeklo novca Prljavi novac se obicno pretvara iz stecene valute u neku
druguvalutu preko menjacnica, a zatim se ulaže u banke zemalja sa najstabilnijom situacijom (Francuska ,Švajcarska). Druga mogucnost je stvaranje sopstvenih banaka. Tako opran novac se dalje investira u legalne poslove.U tom smislu su popularne u off-šor kompanije u zemljama gdje su finansijsketransakcije pod strogim režimom poštovanja disktecionih prava banaka odakle se legalizuje unormalne i legalne poslove. Prvi nacin tehnike pranja novca u 4 koraka: •Stvaranje uslova za plasman i razmjenu nelegalno stecenog novca •Plasiranje novca •Presvlacenje sredstava ili zametanje tragova, skrivanje izvora prihoda •Integracija ili ponovno ubacivanje novca u legalne tokoveDruga tehnika se odvija u dvije faze: •Polaganje depozita u banci zemlje gdje peraci nece biti sankcionisani • Transformacija novca kroz liberalne bankarske tokove da bi se novacu trecoj etapi vracao u legalne tokove kroz štednju i investicione findove. Za uspjeh sprecavanja pranja novca bitna je medunarodna saradnja i harmonizacija zakonodavsta ali ono što otežava jeste nedovoljna odgovornost banaka u suprotstavljanju pranja novca, nedovoljne kontrolne funkcije i strucnost osoblja u sprecavanju. Reket je posebna vrsta kriminalne rente, oblik profesionalnog kriminaliteta zasnovan na ucjenamaiznudamai nasilnom ponašanju.. Danas se reketarstvo razvilo u biznis kriminalnih grupa nerjetko povezan sa korupcijom u policiji i pravosudu. Reket postoji kao razvijen i unosan biznis zlocinackih udruženja i svojevrsna naplata „poreza“ od vlasnika privatnog kapitala, a radi „zaštite“ od drugihkriminalnih organizacija. Obavlja se ucenom uz pretnju odmazdom vlasnicima kapitala, clanovima porodice ili materijalnim sredstvima. Sistem reketa najcešce obuhvata ugostiteljske objekte, privatna preduzeca, kockarnice, javne kuce. Razlikujemo: klasicni reket prinude, zaštite od drugih kriminalnih grupa; - komercijalni reketosiguranja tržišta, zaštita od konkurencije i unutrašnji reket samozaštite unutarkriminalnih struktura. Klasicni reket se sprovodi metodom reketiranja, prinude i ucjene s prijetnjom odmazne vlasnicima kapitala, clanovima porodice, ili njihovim materijalnim sredstvima kao što su ugostiteljski objekti, preduzeca, kockarnice, javne kuce... Unutrašnji reket je orjentisan na suparnicke organizacije od strane jacih prema slabijim. Koristeci se pozicijom statusa na „crnom tržištu“ kriminalne organizacije ne dopuštaju individulizam vec primoravaju slabije da se integrišu u neku od postojecih grupa. Komercijalni reket je tzv. Biznis reket gdje se radi o nenasilnim metodama. Ova vrsta se razvija uposebnim okolnostima npr.krize gdje u nedostatku robe na tržištu dolazi do pojave „neregularnog tržišta“ gdje su poslovni subjekti prinudeni na saradnju uzmi ili ostavi. 86.SEKSUALNI DELIKTIPojam i opšte karakteristike: Sexualna delikvencija je pojava koja prevazilazi oblike prorodnosti i dobrovoljnosti partnera u seksualnom odnosu. To je kompleksna pojava, cija suština proizilazi iz posebnog ponašanja ucinioca delikta i odnosa žrtve. Krivicna dela protiv slobode odlucivanja u polnim odnosima
uvek su predstavljala pojavu s ozbiljnom društvenom reakcijom, ali i problem u krivicnopravnim sistemima. Ovi delikti su specificni po: stepenu moralne izopacenosti (seksualni delikt spada u najstariju vrstu ponašanja, koji se u moralnom i obicajnom smislu tretira kao neprirodan i nedozvoljen cin. To je u niverzalni problem mnogih društava i rekacije na ovaj problem su razlicite); visokom procentu tamne brojke (iako kažnjiv u svim državama sveta, ovaj delikt se razlicito tretira.U nekim zemljama sveta ovaj delikt se tretira kao“delikt protiv obicaja i morala sredine“, a ne kao „delikt protiv prava i slobode licnosti i napad na telesni integritet“. Osim toga žrtve imaju problemasa dokazivanjem silovanja.( ukoliko im pocinilac nije naneo teže fizicke povrede ili ako nisu poznavale pocinioca). izraženom recidivizmu (pored imovinskih delikata spada u vrstu prestupništva s najvecim procentom recidivizma. Ali razlika je u tome što je recidivizam kod imovinskih delikata posledica -profesionalne orijentacije i koristoljubive sklonosti, dok kod sexualnih delikata uzroci su pre svega u psihopatološkoj strukturi licnosti; I osobenostima uzroka (kod ove vrste delinkvencije dominiraju subjektivni cinioci, pre svega uzrocivezani za licnost izvršioca, dok se socijalni faktori pojavljuju samo u izboru pogodnih uslova zarealizovanje dela). Sexualna delikvencija je pretežno urbani fenomen. U seoskim sredinama društvena reakcija nije samo pravna, nego i obicajna– prisutna je snažna moralna osuda , kakosredine, tako i porodice izvršioca. Vrste seksualnih delikta: Seksualnu delinkvenciju svrstavamo u: Sadististicki delikti–silovanje. Primarno obilježje ove vrste delinkvencije je primjena izicke sile kroz agresivni cin zadovoljavanjau savladivanju otpora i na patnjama žrtve-silovanjem. Nasilje se ispoljava u više dimenzija obljube nad nemocnim i maloljetnim licima, u zloupotrebi djece i nezašticenih mladih osoba , traumatskoj primjeni sile sa fizickim povredama ili lišavanjem života žrtve. Silovanje je seksualni delikt protiv volje prinudom drugogo lica na obljubu upotrebo grube sile ili ozbiljnom prijetnjom da ce sila biti upotrebljena. Kao psihološki enomen silovanje je rustracioni akt bijesa, mržnje i brutalog izliva emocija ispoljen kao kompenzacioni aktor kompleksa izvršioca nadžrtvom.Sociološki-silovanje je akt „muške dominacija“, cin superiornosti nad žrtvom. U psihološkom smislu, polazeci od motiva koji je podsvesna radnja zadovoljenjA biološkog nagona, silovanje se ispoljava kao orma dokazivanja moci i kontrole nad žrtvom.Seksualni cin je zadovoljeni motiv dominacije, sebicni motiv zadovoljenja sebe-suština. Najteži oblici silovanja su grupna silovanja bandi, kontinuirana silovanja u izbjeglickim logorima isilovanja u porodici.. Istraživanja kažu da se dešava najcešce nocu u stanu žrtve ili ucinioca,zatvorenim prostorijama, autu rjede na otvorenom...U 50% slucajeva žrtva je poznavala ucinioca. Posledice silovanja su psihicke, fizicke i socijalne. Fizicke su povrede i zarazne bolesti, psihicke sunajtrajnije u vidu trauma, neuroticnih poremecaja, osjecaja straha, nedostatka samopoštovanja i sklonost samoubistvu, narkomaniji,alkoholizmu...Socijološke su neki oblici invalidnosti, neželjena trudnoca, opdsustvo porodicne komunikacije... Delikti statusne zavisnosti: Neki oblici seksualne delinkvencije vezani su za podredenost i nemoc žrtve da pruži otpor Statusni položaj u društvu ili porodici stavlja ljude u položaj potcinjenosti i nadredenosti, dominacije I fizicke moći-nemoci.Takva pozicija omogucava tri oblika seksualnih delikata: seksualnog zlostavljanja, seksualnog uznemiravanja i incesta.
Slucaj polnog opštenja-obljube i nedozvoljenih polnih radnji u kojima je iskorišten položaj zavisnosti ili nemoci žrtve jeste seksualno zlostavljanje. To su slucajevi iskorištavanja službenog položaja rukovodioca; vaspitaca i staraoca nad šticenicima ( u našem zakonu KD obljube zloupotrebom službenog položaja); iskorištavanje stanja psihicke i fizicke nezrelosti (KD obljubanad djetetom i obljuba nad nemocnim licem). Najteži oblici su seksualno zlostavljanje djece i KD incesta. Seksualno zlostavljanje djece je svaki oblik polnog opštenja bez pristanka djeteta ili cak i sa pristankom , ako je mlade od 14 godina. Incest-rodosrnavljenje je polono opštenje sa bliskim krvnim srodnikom po pravoj liniji bez obzira na stepen i po pobocnoj izmedu oca i kcerke i sestre i brata. Incest otac-kcerka cesto se opisuje kao simptom disfunkcional nog porodicnog sistema prouzokovan seksualnim stresovima, nedostatkomseksualnih odnosa ili bracnim konfliktom. Uloga majke je važnai smatra se odgovornom ukoliko se uzdržavala od seksa ili izbjegavala vaspitavanje djeteta. Seksualno uznemiravanje su verbalni, fizicki ili kombinovani pritisci kojima se žena vrijeda, plaši I ucjenjuje sa dtetim posledicama po njeno fizicko, psihicko zdravlje i reputaciju.-KD nedozvoljenepolne radnje. Seksualne devijacije: To su odnosi i ponašanja pojedinca i grupa gdje se izbjegava heteroseksualnost kao prirodni odnos muškarca i žene u smislu zadovoljavanja unutrašnjih emotivnih i fizickih potreba i produženja vrste. Najtipicniji su vidovi prisile muškaraca ili podavanja žene bez ljubavi. Pos seksualnim nastranostima su i abnormalne sklonosti kao homoseksualnost, pedofilija, narcizam, gerontofilija,zoofilija, nekrofilija. Jedan od najcešcih oblika je prostitucija -najstarija devijacija ovog tipa, posebno popularna u ratnim i tranzicijsim razdobljima. To su kD podvodenja i omogucavanja vršenja polonog odnosa kD posredovanja u vršenju prostitucije i kd priazivanja pornografsog materijala i isorištavanja djece zapornografiju. Uzroci seksualnih delikata: U literaturi su prisutnio razni pristupi objašnjenja uzroka pojave seksualne delinkvencije pocev od poremecaja polnih nagona, rasnih predrasuda, agresivne seksualnosti do uzroka socijalnih dimenzijaali nikako bolesti ili poremecaja licnosti. Psihološki pristupi su jedan od pravaca objašnjenja. Psihoanaliticari daju primat uzrocnosti u ranom seksualnom razvoju zatim nepravilnim porodicnimvaspitanjem u djetinjstvu (autoritativan otac ili zaštitnicka majka) ili lake dostupnosti porografskih sadržaja Vecina osudenih izvršioca KD nisu osobe sa psihoticnim dijagnozama ipak vecinu njih karatkerišu negativne crte karaktera ili neki od poremecaja licnosti. Opšti socijalni faktori uslovljenosti i urocnosti seksualne delinkvencije postoje u tipu kulture I optedruštvenoj prihvatljivosti takvog ponašanja. U izrazito patrijahalnim sredinama muškarci su dominantni a žene „legalni“ subjekt seksualne zloupotrebe. Neki os socijalnih cinilaca kao što sunezaposlenost ili besposlicarenje djeluju kao stimulans na pojavu sek. delinkvencije. Tu su iintelektualna zaostalost, nizak stepen obrazovanja, alkoholizam... Za pojavu incesta se vezuju uzroci u poremecajima porodicnih odnosa gdje se javljaju raznedevijacije oje uticu na pojavu sesualne delivencije ovog tipa. To se odnosi i na nepravilan razvoj djece sa primjerima neadevatnih vaspitnih Uticaja, sticaja moralnih i estetskih nacela, odsustvuslobodne omuniacije, patrijahalna podjela u porodici i zavjera cutanja. 87. TIPOLOGIJA SEKSUALNIH DELINKVENATA Problemi i specifičnosti tipologije: Za razliku od mnogih drugih oblika riminaliteta, smatra se da su sesualni deliti i nasilje u njima
prvenstveno uzroovani struturom licnosti.Postoji više poušaja odredivanja uzroka seksualnognasilja. Prema nekim to je tzv.osvetnicki recidiv osobe oja je u djetinjstvu bila žrtva seksualnog nasilja; prema drugima razlozi su u rizi treceg doba dok neki ovu pojavu smatraju posledicomstresnog života, ekonomske nesigurnosti, dosade... Silovanje žena a narocito djece je oduvjeizazivalo najveci interes i reakciju društva. Prema Lombrozovoj teoriji seksualni delinkvent je osoba fizici degenerativnih osobina, dugih ušiju,spljoštene lobanje, kosim i približenim ocima, spljoštenog nosa i široke brade. To je izvršilac kojicesto cini i neku vrstu KD. Teorijski shvatanja: Nei autori ukazuju da su medu serijskim ubicama najbrojnije one seksualno motivisane. Gutmader je opisao tri tipa seksualnih delikvenata: autentici ciji je motiv primarno seksualan; sadisticki tip- motiv u seksualnog zadovoljstva u fizickom nasilju i agresivni tip klasicnog kriminalca. Koen navodi cetiri tipa: pomjereno agresivni-bjes usmjeren na sesualni akt, kompenzatorsi tip-nesposobnost normalnog sek.zadovoljava kompenzira silovanjem, difuzni tip-fuzionisani obliciseksualne i agresivne energije i impulsivni tip-silovatelj bez plana. MekKaldon-razlikuje višestruke povratnike, psihopate i osobe sa psihickim poremecajem. Seksualni delikvent-normalna ili patološka licnost: Soro sva istraživanja govore o tome da su mnogobrojne predrasude o sekualnom deliventu kojepostoje u javnosti nemaju naucnu osnovu da je delikvent motivisan neontrolisanim seksualnim porivima, osoba s ruba margine, mentalno poremecena individua. Stvarna socijalna slika I psihološki profil nisu ni izbliza takvi. Socijalna obilježja: U literaturi nije izdiferenciran opšti tip seksualnog delikventa ali su na osnovu klinickih ispitivanjaseletirani razni profili njihove psihostrukture, poremecaja licnosti i specificnih socijalnih obilježja.Veliki broj je s negativnim iskustvom iz licnog razvoja, porodicnih, licnih i socij alnih faktora koji su uslovili usvojen sistem vrijednosti i moralna shvatanja. U 80% slucajeva radi se o emocionalnojnezrelosti, nestabilnosti, neuroticnosti, ispodprosjecnoj inteligenciji, neuspješnosti stvaranja normalnih sesualnih kontakata i niskom nivou frustracione tolerancije. Ovaj oblik kriminaliteta vezan je za urbane sredine. sihopatološka struktura: Seksualni nasilnik zarazliku od drugih nasilnih delikvenata razlikuje se po velikom poremecaju licnosti, agresivnosti i antisocijalnom ponašanju, alkoholisanosti u deliktu. Za jednu vrstu tavih delikvenata uobicajn je naziv seksualni manijak kao pojam izvršioca D silovanja u povratu. Odtakvih ucinilaca žrtva je objekat zadovoljavanja želje kroz doživljaj seksualnog uzbudenja uslovljenog mucenjem. Arateristican je intenzitet primjene sile kod psihopata prema žrtvi u vecojmjeri nego što je sama potreba za zadovoljenjem seksualne požude što ukazuje na sadisticku prirodu. Brutalnost je uzrokovana projekcijom sopstvenih frustracija, neuspjeha, stresova koje oniiskaljuju na žrtvi. 88. SAOBRACAJNI DELIKTI Vrsta prestupništva uslovljena korištenjem saobracajnog sredstva i nepridržavanjem saobracajnih propisa svrstava se u saobracajne delikte. To je KD ugrožavanja saobracaja kao posledica saobracajnih nezgoda i saobracajni prekršaji. Prevozna sredstva su postala sredstvo, mjesto i predmet višestruke socijalne destrukcije; izvšenja KD i prekršaja; zagadivanja okoline; narušavanja javnog reda; ugrožavanja opasnim materijama koje se prevoze; zastoja i prekida saobracaja. Vrste i posledice saobracajne delikvencija:
Najteže oblike saobracajne delinkvencije predstavljaju preršaji u saobracaju i krivicni delikti gdje spadaju djela ugrožavanja javnog saobracaja i radnje kojima su ugroženi sami ucesnici odnosno njihov život ili saobracajna sredstva. U najcešce prekršajne delikte spadaju: nepropisna brzina, nepropisno preticanja, nedržanjeodstojanja, neustupanja prava prvenstva. Rizicnim zakonom su obuhvacena sledeca KD:ugrožavanja javnog saobracaja, ugrožavanje javnog saobracaja opasnom radnjom ili opasnimsredstvom, ugrožavanje bezbjednosti vazdušnog saobracaja nasiljem, otmica broda ilivazduhoplova, piratstvo, nesavjesno vršenje nadzora nad javnim saobracajem, nepružanje pomoci povredenom u saobracajnoj nezgodi i nek djela protiv bezbjednosti saobracaja. Jedna trecina KD otpada na ugrožavanje saobracaja a dve trecine na prekršaje. Saobracajna nezgoda: je dogadaj u kome je, greškom vozaca, nastradalo jedno ili više lica ili je nastala materijalna šteta. U psihološkoj strukturi postoji nekoliko teorija nezgoda. Prema teoriji slucaja, saobracajne nezgodesu van kontrole ljudi i dogadaju se slucajno. Prema teoriji zaraze-jednom doživljenom nezgodom, traumatizovana licnost ima vecu vjerovatnocu da je ponovo doživi. Teorija sklonosti je proizvod diferencijalne psihologije gdje odredene osobine predisponiraju vršenju saobracajnih nezgoda. Posledice: saobracajnih nezgoda su mnogobrojne: procjene su da je do sada poginulo 20 miliona ljudi i isto toliko ostalo invalidima. Godišnje se dogodi 50 miliona nezgoda u kojim pogine 250 000ljudi a povrede zadobije 7 miliona ljudi. Socijalne posledice su mnogo kompleksnije, zbog invalidnosti povredeni postaju socijalni problemdruštva, zatim izdržavanje kazni, psihicke traume. Materijalne štete su visoke i odražavaju se navisoke trošove zdravstvene, socijalne i druge prirode.
89. FAKTORI SAOBRACAJNE DELINKVENCIJE U veoma bogatoj literaturi o saobracajnoj delikvenciji postoje mnogobrojne sistematizacije faktoranjihove uzrocnosti. Neki od tih faktora se dijele na: faktor –covjek; vozilo-okolina; neposredne-posredna; primarne i sekundarne; i sl. Svaka od tih podjela ima odredenu osnovanost ali najprikladnija se cini podjela na objektivne i subjektivne faktore jer iscrpljuje najbitnije cinioce uzrocnosti saobracajne delinkvencije. Objektivnim faktorima se smatraju društveni, tehnicki I prirodni faktori a u subjektivne spadaju cinioci vezani za licnost covjeka kao ucesnika u saobracaju. Objektivni faktori: Društveni faktori cine sredinu gdje se saobracaj odvija i tu spadaju mnogi cinioci razlicitog intenziteta i uticaja a posebno ekonomskog i kulturnog razvoja; socijalno-demografski uslovi; stanje u društvenom okruženju; velicina teritorije; uticaj tradicije, kulture, morala i obicaja. Poremecaji u društvenoj strukturi i odnosima imaju za posledicu ugrožavanje bezbjednostisaobracaja. Povecanje standarda, urbanizacija, migracija, heterogena struktura ucesnika u saobracaju dovode dokonflikata medu ucesnicima saobracaja. Nemogucnost da covjek u planirano vrijeme obavljafunkcije rada frustracije koje se odražavaju kao uzrocnici povecanog rizika. Jedan od društvenih factora jeste i uvriježeno shvatanje javnog mnenja o karakteru saobracajnih delikata tj da se saobracajni delikt ne smatra kriminalom. Ne treba izjednacavati
klasicni kriminalitet i saobracajnu delinkvenciju ali je cinjenica da ucesnici u saobracaju mnogim radnjama svjesno dovode svoj i život drugih u opasnost. Tehnicke faktore cine stanje puteva i stanje vozila. Stanje puteva se javlja kao delikventni faktor kada putna mreža ne prati razvoj drumskog saobracaja, kada projektovani putevi ne odgovaraju obimu i s trukturi u saobracaju. Smatra se da je faktor puta iskljucivi uzrocnik u 15-20% slucajeva. Vozilo kao faktor bezbjednosti treba da posjeduje tri elementarna svojstva: da svojim elementima ne povecava rizik, da što manje ugrožava subjektivna osobine vozaca i da svojim pasivnim elementima sprecava i ublažava povrede. Vozilo kao faktor rizika ima ucešca u 5-10% saobracajnih nezgoda. U prirodne faktore spadaju faktori spoljne sredine kao klimatski i geografski te ucestvuju u faktorima uzroka nezgoda i to mokar kolovoz 10%, sneg 22%, poledica 35% i jaka kiša 33%. Subjektivni faktori: Covjek je jedini subjektivni faktor i najznacajniji od svih faktora u saobracajnoj delikvenciji.Kompleksnost ljudskog faktora ispoljava se u psihickim, fizickim, moralnim obrazovnim I zdravstvenim svojsvima. Postoji mišljenje da su biopsihološke osobine covjeka ogranicene da bizadovoljile sve elemente složenih situacija koje se pojavljuju u saobracaju. Saobracaj zahtjevamogucnost blagovremene percepcije, blagovremenog predvidanja, ogranicenog vremenareagovanja. Statisticka istraživanja uazuju da je u 60-80% slucajeva ucešce covjeka u saobracajnojnezgodi kljucno. Tehnicki faktor u interaciji medu ljudima unosi neke elemente za koje se smatra da dijelom mijenjaju i ljudsku prirodu i dovode do saobracajno-socijalnog konflikta. U socijalnom smislu covjek za volanom iživljava potisnute nagone, egoizam, strast... Na subjektivni fator donekle uticu i stepen obrazovanja, pol i starost. Žene kao manje prisutna grupau javnom saobracaju (što se danas ne može reci) i koje su svojim psihofizickim osobinama manjesklone bezobzirnosti i alkoholisanju su u prednosti nad muškim polom. Nedostatak iskustva taode ima za posledicu manju sposobnost upravljanja vozilom. Kada je rijec o saobracajnom delikventu, njegova identifikacija je sporna. Prema jednom u pitanju su dve licnosti-jedna za volanom, druga van toga a prema drugom shvatanju radi se o istomkarakteru. Jedni smatraju da je saobracajni delikvent jednak kriminalnom deliventu nekog drugog krivicnog djela, do toga da to nema jedno veze s drugim. Takode tiplologija delikventa u saobracaju po jednima ukazuje na licnost niskog stepenainteligencije, tipicne mladalacke psihe i s egoisticnim agresivnim i asocijalnim osobinama. Date klasifiacije su uglavnom zasnovane na biopsihološim svojstvima inteligencije, bezobzirnosti i agresivnosti. Preovladuju mišljenja da ne postoji licnost biološki predisponirana i genetski predodredena da bude saobracajni delivent ali da postoji skup zajdnickih osobina onih licnosti kojecešce cine prešaje. Recidivizam u saobracajnoj delivenciji je neposredno vezan za psihofizicka svojstva povratnika i neKa socijalno demografsKa obilježja, ukoliko i postoji odnosi se na neke osobine recidivista a to je agresivnost, sklonost alkoholu, anksioznost, depresija...Socijalno-demografska karakteristika povratništva ispoljava se u pretežnoj muškoj polnoj struturi, populaciji izmedu 25-45 godina. Saobracajna delikvencija i kriminalitet su uskoj vezi a vozilo je istovremeno postalo sredstvo,
predmet i mjesto izvršenja krivicnog djela. 90. KOMPJUTERSKI KRIMINALITET Sve rasprostranjenija upotreba racunara i razvoj racunarske tehnologije doprinele su lakšem obavljanju mnogih poslova i jedinstvenoj i bržoj komunikaciji, ali su i omogucili vece zloupotrebe pojedinaca, grupa i citavih organizacija. One su brzo inovirale nacine izvršenja klasicnih krivicnihdela. Posledica svega je i novi oblik tzv. kompjuterskog kriminaliteta specifican po strukturi, obimu i osobenosti, koji svuda u svetu bilježi progresivan rast i pojavu novih krivicnih dela. Kompjuterski kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava koja je nastala u vezi sa zloupotrebom kompjuterske tehnike i tehnologije. Postoje razne definicije: Espertse grupa OECD: “kompjuterski kriminalitet predstavlja svako ilegalno, neeticko ineautorizovano ponašanje koje ukljucuje prenos i obradu podataka“. Parker: “...zloupotreba kompjutera u smislu upotrebe kompjuterske tehnologije u kome žrtva trpi ili bi mogla da trpi gubitak a ucinilac djeluje u namjeri da sebi pribavi korist“. Bekei: “ ...vršenje krivicnih djela kod kojih je racunar sredstvo ili objekat odnosno upotrebakompjutera pri vršenju prevare, utaje, zloupotrebe ciji je cilj prisvajanje novca, usluge ili poslovne manipulacije cak i kad je uperena protiv samog racunara:“ Vodinelic razlikuje kompjuterski kriminalitet u prvom užem smislu, a taj pojam obuhvata: racunarsku prevaru, sabotažu i špijunažu, od kompjuterskog kriminaliteta u širem smislu, pod kojim smatra protivpravno prisvajanje racunara i njegovih djelova kradom, pronevjerom i prevarom, fingirane krade racunara, zloupotrebe automata sa novcem za igru kojim se upravlja pomocuracunara. Pod ovim pojmom autor podrazumjeva i sva ona krivicna djela gdje se racunar javlja kaoizvršenje krivicnog dela. Kompjuterski kriminalitet karakterišu svojstva velike dinamike i izuzetnih formi pojavnih oblika I vidova ispoljavanja. Uticajem kompjuterske tehnike i programa u oblastima kriminaliteta posebnoprivrednog i finansijskog mjenja se model ispoljavanja. Javljaju se novi opasniji oblici kriminalnog ponašanja koji do sada nisu bili poznati u kriminalistickoj praksi. Sa sobom nose i opasnosti odširenja i masovne upotrebe elektronskog prisluškivanja, krade poslovnih i drugih tajni kao I razlicitih oblika intelektualne svojine, ozbiljnog narušavanja privatnosti i drugih ljudskih sloboda i prava kao i licnog integriteta, a u poslednje vrjeme prisutna je realna opasnost od talasa teroristickih akata raznih vrsta-tehno terorizam. Štetne posledice su izuzetno velike a pronevjere kompjuterom se desetostruko vece nego klasicnim prisvajanjem. Nacini korištenja komjutera su razliciti, kao objekat napada, kao sredstvo izvršenja, kao sredstvo planiranja odnosno prikrivanja djela ili rukovodenja kriminalom. Takva tehnika je u potpunosti potisnula klasicne sisteme špijunaže. Posledica toga je izuzetno visoka tamna brojkakomp.kriminaliteta. Kompjuter kao sredstvo koristi se za pljacke, pronevjere, finansijske malverzacije, špijunaže, terorizam...Kompjuter kao objeakt trpi napad na hardver i softver u smislu otkrivanja, uklanjanja i uništavanja programa, brisanja podataka, oštecenje, uništenja hardvera. Tri sredstva pomocu kojih se uništavaili oštecuje program su virusi, crvi I trojanci gdje treci omogucaja pristup kompjuteru bez znanja vlasnika. Vrste kompjuterskog kriminaliteta : S obzirom da je kompjuterski kriminalitet internacionalni problem postoji nekoliko medunarodnih dokumenata koji iniciraju sankcionisanje i tako klasifikuju pojedine vrste.UN vrši podjelu na cyber kriminalitet u užem smislu -kao svako nezakonito ponašanje usmjereno
ka elektronskim operacijama sigurnosti kompjuterskih sistema i podataka koji se u njima obraduju; cyber kriminalitet u šire smislu- kao svako nezakonito ponašanje vezano za kompjuterski sistem i mrežu ukljucujuci i nezakonito posjedovanje ,nudenje i distribucija podataka preko kompjuterske mreže. Konvencija Savjeta Evrope predvida 4 grupe djela: 1-djela protiv povjerljivosti, integriteta i dostupnosti kompjuterskih podataka i sistema-njih cine nezakonit pristup, presretanje, uplitanje u podatke ili sisteme, korišcenje uredaja (proizvodnja, prodaja, uvoz, distribucija), programa, password-a; 2-djela vezana za kompjutere-kod kojih su falsifikovanje i krade najtipicniji oblici napada; 3-djela vezana za sadržaje-djecja pornografija je najcešci sadržaj koji se pojavljuje u ovoj grupi obuhvatajuci posjedovanje, distribuciju, transmisiju, cuvanje ili cinjenje dostupnim i raspoloživim ovih materijala, njihova proizvodnja radi distribucije i obrada u kompjuterskom sistemu ili nosiocu podataka; 5-djela vezana za kršenje autorskih i srodnih prava obuhvataju reprodukovanje i distribuciju neautorizovanih primeraka djela kompjuterskim sistemima. Po medunarodnoj klasifikaciji kompjuterski delikti su: prevare izvršene manipulacijom kompjutera-razni metodi kompjuterskih prevara i programskih manipulacija; kompjutersko falsifikovanje;nanošenje štete prilikom unošenja podataka ili programa-virusi, logicke bube, crvi; špijunaža isabotaža. Vrste kompjuterskog kriminaliteta možemo razvrstati na: haking kriminalitet;kompjuterske zloupotrebe; kompjuterske prevare; kompjuterske sabotaže; kompjuterski terorizam;kompjuterska piraterija; kompjuterski vandalizam i kompjuterski kriminalitet vezan za mrežnukonfiguraciju informacionih sistema. Haking kriminalitet: Haking kriminalitet u krivicnopravnom smislu podrazumjeva krivicna djela kojima se vršineovlašcen -protivpravan pristup, elektronski upad, tzv. provaljivanjem, u centralni kompjuterski sistem i njegovu bazu podataka u našem krivicnom zakonodavstvu krivicno djelo: neovlašcen pristup zašticenom racunaru, racunarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka.Hakeri preko personalnih racunara upadaju neovlašceno u informativne sisteme drugih korisnika ivlasnika, spretno izbjegavajuci mehanizme softverske i druge zaštite. Ovi motivi su avanturisticki,da se iskažu licne sposobnosti i demonstrira informaticka sposobnost nalaženja slabosti u mehanizmu zaštite kompjuterskih sistema. Poseban izazov za hakere predstavljaju kompjuterskemreže maksimalne bezbjednosti, kao što su: vojne, policijske, obaveštajne i slicne kompjuterskemreže i komunikacije. Nezavisno što motivi ovih izvršilaca nisu vodeni lošim namerama haking može izazvati vrlo ozbiljne štete. Ozbiljne štete mogu nastati nehoticnim oštecenjima na vitalnim kompjuterskim mrežama,ugrožavanjem zašticenih podataka–neovlašceno brisanje ili izmjena, odredenog stepena znacaja ilivrste tajnosti ili na drugi nacin oštecenja licnih prava ili poslovnih i službenih podataka, ili kao najteža posledica –cinjenje racunar skih podataka neupotrebljivim. Kompjuterske zloupotrebe: Kompjuterske zloupotrebe ili kompjuterska krada cini jedan od najcešcih oblika kompjuterskogkriminaliteta a po posledicama najteži. Neovlašteno korištenje racunara ili racunarske mreže (KD unašem zakonodavstvu) predstavlja unos, izmjenu, brisanje ili potiskivanje racunarskih programa ili podataka kao i ostale vrste mješanja u obradu podataka koje uticu na njen rezultat, cime se izaziva ekonomski gubitak drugog lica s namjerom da se stekne nezakonita ekonomska dobit za sebe ili trece lice. Od posebnog znacaja je zloupotreba krada identiteta što ima za posledicu gubljenje povjerenja ukomercijalne transakcije cime se ugrožava licna privatnost i nanose materijalne štete drugom licu.
Kompjuterske prevare: Kompjuterske prevare cine najzastupljeniju vrstu delikta. Po motivima su istovjetni sa djelom kompjuterske zloupotrebe –namjera pribavljanja koristi za sebe ili druge ali se razlikuju po nacinu izvršenja-na prevaran nacin odnosno unošenjem preko kompjutera netacnih podataka, ili se propuštaunošenje tacnih podataka, ili se na bilo koji drugi nacin, racunar se koristi za ostvarivanje prevare ukrivicnopravnom smislu .Po modelu su prilagodene ili inovirane varijante klasicnih finansijsih prevara od suptilnih do profesionalno odradenih. Ambijentalni okvir omogucava internet trgovina,anonimnost, distanca i trenutna priroda transacija. Najcešce prevare se vrše preko interneta koji neuslovljava fizicki pristup izvršioca do prostora ili objekata nekog od sistema za isplatu. Kompjuterske sabotaže: Kompjuterske sabotaže, kod nas se zovu racunarska sabotaža., sastoje se u unosu, izmjenama, brisanju ili potiskivanju racunarskih podataka ili racunarskih programa ili upad u racunarski system sa namjerom da se onemoguci funkcionisanje racunara ili telekomunikacionog sistema. To znaci dauništenje ili oštecenje kompjutera i drugih uredaja ili oštecenje kompjutera i drugih uredaja za obradu podataka u okviru kompjuterskih sistema, ili brisanje, mjenjanje, odnos no sprecavanjekorišcenja informacija u njihovoj memoriji. To se cini oštecenjem operativnog sistema u informativnom mehanizmu i programima korisnih usluga, prvenstveno onih koji imaju javnu funkciju cuvanja i korišcenja podataka za državne organe, ustanove, preduzeca ili drugeorganizacije od opšteg znacaja -organi unutrašnjih poslova, saobracaj, elektroprivreda, vodovodna preduzeca i druge ustanove i preduzeca koja cine privredni sistem ili imaju javnu funkciju. Kompjuterski terorizam: Kompjuterski terorizam u krivicno pravnom smislu predstavlja izazivanje straha i uznemiravanje javnosti. Kompjuterski terorizam je više buduca nego aktuelna pojava. U savremenom društvu postoji realna opasnost da informaticki resursi, a posebno globalne informaticke mreže postanu I veoma efikasno sredstvo u teroristickoj aktivnosti, posebno za špijunažu, sabotažu, upade unacionalne sisteme, banke podataka, racunarske resurse, bezbjednosne i odbrambene komunikacione sisteme, objekte kojima se elektronski upravlja rafinerije nafte, aerodromska postrojenja, železnice, vodovode, elektrosnabdjevanje i slicne objekte za znacaj gradana. Teroristi planiraju korišcenje i svih vidova oružane tehnike zasnovane na korišcenju visoke kompjuterske tehnologije kao i raspoloživih „tržišnih kadrovskih potencijala“-da obucavaju teroriste za tajne akcije putem visoke tehnologije. Kompjuterska piraterija: Pod kompjuterskom piraterijom podrazumeva se: neovlašceno kopiranje zašticenog racunarskog programa –bespravno kopiranje, distribucija ili javno objavljivanje racunarskih programa zašticenihzakonom i neovlašceno kopiranje topografije bespravno kopiranje zakonom zašticene topografije, besplatno korišcenje ili uvoz u te svrhe topografije ili poluprovodnickog proizvoda napravljenog korišcenjem topografije i racunarski falsifikat unos, izmena, brisanje ili potiskivanje racunarskih podataka ili programa, kao i ostale vrste mešanja u obradu podataka na racun ili pod uslovima, predvidenim domacim zakonom, koji bi predstavljao delo falsifikata da je pocinjen u odnosu naklasican predmet takvog krivicnog dela. U našem zakonodavstvu ove pojave su inkriminisane kaokrivicno djelo neovlašceno iskorišcavanja autorskog djela ili predmeta srodnog prava i krivicnodjelo neovlašceno uklanjanje ili mjenjanje e lektronske informacije o autorskim i srodnim pravima.„Poslovna piraterija“ se odnosi na protiv zakonito kopiranje programa, softvera, diskova i videomaterijala-syber kiminalitet. Kompjutersi vandalizam: je posebna vrste kompjuterskog kriminaliteta a sv
odi se na namjerno oštecenje racunarskih podatakai programa. U našem zakonodavstvu to je KD oštecenje racunarsih podataka i programa i KD pravljenje i unošenje racunarskih virusa. Stvaranje i unošenje virusa ima za posledicu izmjene podataka, brisanje baza podataka, usporavanje izvršenja programa... Kriminalitet vezan za kompjuterske mreže: Kriminalitet ove vrste je vezan za oblike protiv pravnog ponašanja kod koga se kompjuterske mreže javljaju u trostrukoj ulozi: kao sredstvo izvršenja, kao objekat izvršenja i kao socijalno tehnickiambijent izvršenja. To podrazumjeva KD neovlašcenog pristupa zašticenom racunaru, racunarskojmreži i elektronskoj obradi podataka. Kompjuterske mreže su sve cešce sredstvo za realizaciju KDdjecje pornografije, zloupotrebe inteletualne svojine, on line nedozvoljene prodaje kao ambijentalnookruženje u kome se napadi realizuju. 91. FAKTORI KOMPJUTERSKOG KRIMINALITETA Kriminološke pretpostavke uslovljenosti kompjuterskog kriminaliteta su mnogobrojne ali se mogu svrstati u •tehnicke faktore-laka pristupacnost i softverska nezašticenost racunarse tehnologije •tehnicko-tehnološke faktore-razudenost i nesigurnost mreža koje omogucavaju pristup pod zaklonom anonimnosti •neefikasna prevencija-teškoca u otkrivanju i dokazivanju ovih delikata i nestrucnost osoblja zaduženog za otkrivanje Tehnicko-tehnološki faktori:Opasnosti od kompjuterskog kriminala su sve izraženije zbog intenzivnog razvoja mreže,pojeftinjenja opreme, minijaturizacije, prenosa svih vrsta i obima evidencija i poslovanja nakompjuter. Rasprostranjenost ovih pojava ne prati adekvatan sistem tehnicke zaštite i sistemskekontroloe takvog poslovanja. Uzroci nezašticenosti su mnogobrojni a posebno se isticu: sofisticirana tehnika, prenos podataka kompaktnim diskovima, ranjivost kompjuterskog sistema, nesavršenost zaštitinih programa, dostupnost podatataka širokom krugu službenog i tehnickog osoblja. Pored tehnike na obim i intenzitet kompjuterskog kriminala utice i ubrzan tehnološki razvojracunarskih mreža, pre svega interneta i s obzirom na cinjenicu da izvršioci ostaju anonimni jer jemala vjerovatnoca da budu otkriveni tako da to predstavlja veliki izazov za ucinioce. Neefikasna prevencija cini jedan od poticajnih faktora kriminalno sklonih licnosti da cine krivicna djela a ispoljava se u vidu slabosti u sferi korisnickog djela i slabosti operativno-istražnog sistema. Pored nestrucnosti u uocavanju kriminalnih radnji uzrok nedovoljne društvene reakcije jeste usvojevrsnoj toleranciji od strane oštecenih. Veoma mali broj prijavljuje ovakva djela zbog straha odnegativnog publiciteta i gubitka poslovnih partnera kao i stav da je kompjuterski kriminal marginalan i bezopasan. Otkrivanje ovih djela zahtjeva poseban pristup i strucnost u dve vrste znanja: problemskog iz oblasti koja je ugrožena i poznavanje kompjuterse tehnologije. Organi gonjenja su u vecini zemalja nestrucni i nespremni za suprotstavljanje ovakvom kriminalitetu jer su se pojavili novi izvršioci koji imaju znanje na znatno višem nivou od onog koje posjeduju organigonjenja. Prema podacima, pravne institucije i vlast otkrile su do sada samo 5% kompjuterskog kriminaliteta. Faktori pravne (ne)regulacije: Pravna priroda problema takode cini jedan od znacajnih faktora uslovljenosti jer u ovoj oblasti nisu jasno postavljena zakonska pravila uredenosti. Zbog toga i postoji nedovoljna izgradenost krivicno -pravnog sankcionisanja ove vrste delikata. Pravni nedostaci zaštite krecu se u rasponu od minimalne
do potpune zakonske regulative a posebno u nedostatku adekvatne krivicno -pravne sankcije. Još uvjek nedostaju uslovi obezbjedenja sigurnosti podataka, propisi namjenjeni korisnicima i javnostikojima se pod unapred utvrdenim uslovima mogu koristiti tudi informacioni sistemi. Subjektivni fatori: Treba imati u vid u dve cinjenice a to je da na kompjuterski kriminalitet uticu neki opšti socijalnicinioci koji su se javili usled povoljnih kriminalnih okolnosti te ukljucivanje subjekata organizovanog kriminaliteta i subjektivni cinioci kriminalne sklonosti samih izvršilaca. Narocito seistice faktor motivacije izvršilaca a to je avanturisticki motiv, potreba za dokazivanjem narocito odmlade populacije. Tipologija kompjutersih delivenata: Bitna razlika postoji u poimanju kompjutersog delikventa i u doživljaju impresije u javnosti i u njegovim stvarnim karakternim svojstvima. U javnosti se on doima kao sposoban covjek -kompjuterski znalac, vešt. S druge strane izvršilac kompjterskog kriminaliteta je po mnogocemuslicnih karakternih osobina primjerenih vrsti klasicnih delikata.Tako npr. izvršilac krivicnih djelakompjuterske zloupotrebe i prevare karakterišu osobine izvršilaca krivicnog djela privrednogkriminala. Profil kompjuterskog kriminalca pretpostavlja odreden kapacitet intelektualnih sposobnosti ( ne u pogledu formalnog obrazovanja), u pogledu licnih osobina -otvoren za pracenje tehnološkog napretka, intimno-cesto neostvaren i kompjuter za njih predstavlja centar života. Tu se diferenciraju hakeri i profesionalni izvršioci. U socijalno- psihološkom smislu njcešce je rijec onedelikventnim, nenasilnim socijalno prilagodljivim pojedincima. U pitanju su osobe mlade dobi 17-25, s predispozicijama pracenja tehnološkog napretka, interesno orjentisani provjeri sopstvenih mogucnosti preko otkrivanja kompjuterskih tajni.U psihološkom smislu su u pitanju osobe prosjecne i iznadprosjecne inteligencije, ambiciozne,vješte, narcisoidne, mlade, visokomotivisane... Dijele se na avanturiste, radoznalce, kreativne enigmaticare, destruktivce, agresivce, osobe sklone kompjuterskom vandalizmu i na kraju klasicne kriminalce koji hakiranje koriste kao metod pribavljanja nezakonite koristi.Profesionalni kompjuterski delikventi su osobe kojima je to jedino zanimanje a djeluju kaoindividualci, u okviru kriminalne grupe ili kriminalnih organizacija. Njihovi motivi su politicki (špijunaža, sabotaža i terorizam), koristoljubivi (poslovna i industrijska špijunaža, piraterija, krade, prevare) i vandalski orjentisani motivi i postupci.
92.MALOLETNICKI KRIMINALITET Maloljetnicka delikvencija je pojava socijalno neprilagodenog ponašanja posebne populacione strukture stanovništva, koja se više ne smatra djecom, ali u razvoju nisu dostigla stadijum punoljetstva. Maloljetnik je osoba posebne uzrasne kategorije i biopsihickih osobina. Od odraslih se razlikuje po stepenu emocionalne i intelektualne zrelosti, svjesnosti postupaka i odgovornosti zasvoje ponašanje. Maloljetnici se razvrstavaju u kategorije mladih-osobe izmedu 14-16 godina života i starijih maloljetnika –osobe izmedu 16 i 18 godine života. Podjela se zasniva na anatomskoj i psihickojrazvijenosti, odnosno mentalnoj zrelosti odredene strukture maloljetnicke populacije i uskladenosti njihovog odnosa u pogledu usvajanja i poštovanja pravnih, moralnih i društvenih normi. Sankcije zamaloljet ne delikvente se razlikuju od onih koje su predvidene za odrasle osobe. Za izuzetno teškekrivicne prestupe mogu se izreci kazne maloljetnickog zatvora. U slucajevima lakših dela koja su posledica težih vidova vaspitne zapuštenosti izricu se zavodske-vaspitne mere, a u blažim vidovima,kada je uzrok delinkventne orijentacije
nepromišljenost i blaži oblici vaspitne zapuštenosti-disciplinske mere i mere pojacanog nadzora. Za maloljetne delikvente najcešce se upotrebljavaju pojmovi: vaspitno zapuštena omladin a, delikventi, maloljetni kriminalci, posrnula djeca, huligani, siledžije i slicno. Kriminalitet je najteži oblik maloljetnickog prestupništva.Karakteristican je po tome što je znatno zastupljen, ali i po obimnosti u pojedinim njegovim oblicima. Udio maloljetnicke delinkvencije u kriminalitetu uopšte razlikuje se od zemlje do zemlje. Pretežno se krece oko 20-25%, ali ima i zemalja u kojima je ta zastupljenost skoro do polovineukupne pojave. Maloljetnici najcešce vrše imovinske delikte-najviše djela krade, i taj procenat u ukupnommaloljetnickom kriminalitetu je oko 50%. Kriminalitet ove vrste je još izraženiji kod maloljetnica iu našoj zemlji se krece oko 93 % izvršenih krivicnih dela, (koje maloljetnice izvrše) najviše sukrivicna dela krade i sitne krade. Prilikom izvršenja krivicnog dela krade i sitne krade iz stanova ikuca, maloljetne prestupnice su najcešce koristile ranije uspostavljen odnos prijateljstva i poznanstva sa žrtvom, a prilikom izvršenja krada iz robnih kuca, samoposluga i prodavnica koristile su nepažnju prodavaca; prilikom krada u prostorijama škole ispoljile su drskost i bezobzirnost,teške krade maloljetnice su vršile najcešce obijanjem, koristeci nadene predmete na mestu izvršenjakrivicnog dela; pomocu lukavstva i upotrebom fizicke sile vršile su krivicna dela razbojnicke krade I razbojništva. Druga pojava po zastupljenosti su saobracajni delikti maloljetnika. Oni su prouzrokovani faktori maneiskustva, ali i posebne psihostrukture. Treca kategorija su seksualn i delikti posebno krivicna djela silovanja. U nekim oblastima kriminaliteta maloljetnici skoro da ne ucestvuju posebno kada je u pitanju politicki kriminilatet, djela protiv službene dužnosti i krivicna djela privrednog kriminaliteta. U novije vrijeme je za maloljetnicki kriminalitet karakteristican povecan broj delikta nasilja I pojedinacnog i kolektivnog. Kolektivni kriminalitet je prisutniji nego kod odraslih, maloljetnicinasilje na ulici prenose kao model ponašanja iz porodicne sredine, gdje su i sami bili zlostavljani psihicki, fizicki i seksualno. Žrtve su slabiji i hendikepirani pojedinci koje maltretira grupa, kao istarije i bespomocne osobe. Spontano nasilje se javlja u formi izazivanja nereda i organizovane primjene nasilja, koje je samosebi cilj, na primer na sportskim takmicenjima, koncertima i drugim vidovima javnih manifestacija. Poluorganizovanom nasilju skloniji su mladi maloljetnici aktima zastrašivanja, reketiranja ucenika, otimanju stvari, sitnim kradama, neposrednim sukobima-tucama. Ove grupe zlostavljaju svojevršnjake u školskim dvorištima, na ulici, kao i u sredinama gdje žive.
Organizovano nasilje maloljetnika sprovodi se u maloljetnickim bandama koje predstavljaju poseban vid prestupnickog ponašanja koji je karakteristican po specificnom sistemu vrijednosti–organizacije, realizacije, individualnih ciljeva kroz grupno ponašanje. U grupi se stice ugled i prestiži ispoljavaju se specificni oblici solidarnosti– prijateljstvo, kolektivni duh, solidarnost i zajednickoubjedenje u realizaciji kriminalnih ciljeva. Clanovi se odabiraju i primaju u grupu ukoliko su spremni da prihvate posebna pravila ponašanja i sisteme vrednosti delinkventne grupe. Takve grupe su iskljucivo karakteristicne za gradske sredine i za dokon nacin života-previše slobodnog vremena. Na celu organizacije nalazi se voda koji neformalnoj grupi obezbeduje jedinstvo, utice na formiranje stavova i pravila discipline. U maloljetnickim bandama clanstvo je obicno istog etnickog, rasnog isocijalnog porekla i poticu iz dezorganizovanih porodica iz prigradskih naselja, odanost i poštovanje
bandi je obavezno, prostor djelovanja je pod kontrolom bande. Prilikom prijema novih clanova obicno se postupak odvija po nekom ritualu. Novija obilježja ovih grupa karakteriše pomjeranje donje granice života clanova sa tendencijom prijema djece, multieticnost, povecanje ženske populacije i sticanje prihoda od droge i prostitucije. U strukturi maloljetnicke delinkvencije po obimu i društvenim posledicama socijalnopatološkepojave su ispred kriminaliteta i ostalih vidova prestupništva. Tu se radi o alkoholizmu, narkomaniji i prostituciji koji stvaraju organske poremecaje narocito u ranoj mladosti 93.FAKTORI MALOLETNICKOG KRIMINALITETA Smatra se da kod devijacija i delinkventnog ponašanja mladih postoje i neke specificnosti uzroka, uslova i povoda. Biopsihološka struktura, emocionalna zrelost i socijalna obilježja maloljetnihprestupnika bitno se razlikuju od odraslih delikvenata. Njihova kriminalna aktivnost nije posledica cvrste volje i zrelog razmišljanja jer im se vinost i uracunjivost iskazuju u posebnoj formi.Rasprostranjeno je mišljenje socijalnih radnika, kada je rijec o maloljetnicima da se radi oneprilagodenoj, fizicki hendikepiranoj, mentalno ispod normale, zaostaloj, zapuštenoj, nestabilnoj, nastranoj osobi, sirocetu, licnosti na stramputici...sa kojima se ne slažu kriminolozi koji maloljetnike smatraju osobama nesposobnim da razlikuju dobro od zla radi nedostatka zrelosti. Biološki i psihološki faktori: Osnovni faktori istraživanja etiološih i fenomenološih problema delinkvencije i devijacije jesu socijalna sredina, delikt i licnost. Faktor licnosti se smatra karakteristicnim i posebno tretira kroz specificnosti tjelesnih i psihicih promjena karakteristicnih za tu dob. Psihicka nestabilnost i teškoca adaptacije na odredene životneuslove nalazi izlaz u u ponašanju koje tendira u poremecaje ponašanja. Adolescenci su uspecificnom stanju razvoja kada im je potreban uzor, autoritet, povjerenje, podrša i pomoc porodice a ona najcešce izostaje pa se djeca okrecu ulici. Doba adolescencije pocinje od 12 godine a zvaršava psihosocijalnim sazrevanjem oko 24-25 godine. U psihickom smislu licnost sazreva oko 18. Granice normalnog i devijantnog ponašanja veoma je teško utvrditi jer se ta stanja dešavaju ciklicno i u amplitudama tako da su dijagnoze relativna stvar. Ipak se kategorišu u prolazne ili stalne poremecaje. Pojavljuju se fizice i seksualne promjene koje uzrokuju komplekse i emotivne promjene. Cesti suslucajevi psihopatskih stanja neuroze, ekspanzije, inhibicije te se tako klasifikuju: teško deprimirani delikventi, emocionalno poremeceni delikventi, delikventi sa problemima u porodici i situacioni delikventi.Delikvencija nastala u porodici nastaje usled identifikacije sa strogim ocem, promiskuitetno ponašanje nastaje kao posledica konfliktnih odnosa, odbacivanja ili neprilagodenog odnosa sa majkom. Socijalni fatori: Interesantna je socijalna karta delikventa. Tipicni predstavnik je muškog pola, izvršilac imovinskog delikta, potice iz porodice sa poremecenim odnosima, ima slabe kontakte sa ocem, probleme saucenjem i ponašanjem u školi, drogira se i sklon je agresivnom ponašanju. Porodicna sredina je
primarni element socijalizacije i dirketno se odražava na intelektualni i psihološki razvoj djece gdjese navode materijalna situiranost, zaposlenost, odnos i briga roditelja, stambeni uslovi. Faktori urbanizacije i migracija iz ruralnih podrucja kao kriminogeni fatori iskazuju se kroz sukob savremenog i tradicionalnog, sukob generacija, formalnog i neformalnog obracsa kontrole, gdje je kriminalitet maloljetnika stvrstan u prvenstveno urbani fenomen. Pored porodice, škola je institucija u kojoj se odvijaju najvažniji vaspitno-obrazovni procesi socijalizacije licnosti I osposob ljavanja za odgovarajuce radne i društvene funkcije. Bitan faktor je slobodno vrijeme gdje u cestom odsustvu pozitivnih sadržaja i dokolicarenju nastajurazni oblici devijantnog ponašanja. Maloljetnicka delikvencija se u 99% slucajeva odvija u slobodno vrijeme.Uticaj sredstava masovnih komunikacija na maloljetnike je znatno prisutniji nego kod odraslih. Kroz oponašanja i identifikaciju povecava se prag nasilja kod djece gdje najupecatljivija iskustva oni iz medija prenose u realan svijet.Vaspitanje je bitan uslov orjentacije u ponašanju covjeka i moguc uzrok maloljetnickog prestupništva. U pozitivnom smislu podrazumjeva pravilan duševni innteletualni razvoj kod djece. Prestrogo vaspitanje i kažnjavanje psihološki uoblicava invalidnu, teško prilagodljivu, depresivnu i nesigurnu licnost dok je licnost u odsustvu vaspitavanja lišena saznanja šta je dozvoljeno a šta ne. Vaspitna zapuštenost ogleda se u odsustvu duševnog, intelektualnog I moralnog razvoja licnosti što ukazuje ne devijantno ponašanje. Stanje vaspitne zapuštenosti rješava se resocijalizacijom, prevaspitavanjem u penološkom smislu primjene vaspitnih mjera izrecenih u krivicnom postupku. 94.EKOLOŠKI KRIMINALITET Savremeno društvo, nov nacin tehnolgije imaju izuzetan znacaj za covjecanstvo, medutim ti procesiosim progresivne dimenzije uzrokuju niz negativnih promjena koje ugrožavaju prirodu, covjekovusredinu i samog covjeka. Ekološki problemi su takvi da izazivaju poremecaje društvenih fukcije satipicno društvenim i psihološkim u zrocima. Ekologija nije samo nauka vec i etika. Ona u prvi plan stavlja traganje za novim ljudskimidentitetom, humanisticku potrebu za novim ali i za ocuvanjem prirode kao univerzalne i trajnevrijednosti. Kvalitet života covjeka cini ukupnost covjekovih individualnih, materijalnih, kulturnih I duhovnih vrijednosti. Zato ekstremizam prema prirodi nije ništa drugo vec narušavanje iugrožavanje upotrebne vrijednosti sopstvene sredine. Odnos covjeka i prirode je uzajaman ali je priroda uslov opstanka covjeka. Ona prema njemu vrši trostruku funkciju: biološku (zdravlja),ekonomsku (prirodne rezerve) i socijalnu (duhovni razvoj). Umjesto prirode, problem odnosa postao je covjek. On je taj koji zloupotrebom nauke vrši nasilje nad prirodom.Posledice devijacije u odnosu prema prirodi ne iskazuju se samo u zagadivanju okoline vec i unerazumnom iscrpljivanju rezervi koje su ipak ogranicene. Najznacajnini problemi su u zagadenosti, uništenju biosfere (zemlja, vazduh, voda). Kao posledicanezašticenih tehnicko-tehnoloških procesa javljaju se hemijska jedinjenja koj u vidu otpadnihmaterija dospijevaju u biosferu i neposredno ugrožavaju prirodnu sredinu. Procesom nepotpunog sagorijevanja velike kolicine štetnih nusprodukata se nade u atmosferi tako da se vodotoci di retno zagaduju iz vazdušne sredine.Zagadivanje biosfere može biti: nuklearno, industrijsko, saobracajno i urbanisticko. Industrijsko jenajizrazitije, otpadne materije dolaze u vodu i samim
tim i u prehrambene proizvode cime uzrokuju razna oboljenja. Nuklearna zagadenja uticu na genetske promjene a ekološka trovanja prouzokuju masovne teške bolesti kao što je kancer, arterioskleroza, neurološka oboljenja. Eološka kriza je vezana za odnose u socijalnoj zajednici; odnose covjeka i društva; te odnos covjeka i prirode. Uzroci ekološke krize mogu biti razliciti. Neki autori smatraju da je to težnja za blagostanjem i slobodnim vremenom, drugi da je stvar u tehnizaciji svijeta, treci–u povecanju broja stanovnika, problemu hrane, iscrpljivanju prirodnih resursa. Ekološka destrukcija uslovljena je ekološkom sviješcu kao dijelom opšte kulture i socijalnoizopacenog shvatanja o vrijednosti, tzv, teorija krize. Uzrok problema nije u ogranicenosti prirode vec u neogranicenim i nerazumnim apetitima covjeka, neadekvatnim ciljevima i neprihvatanju vrijednosti koje su uslov opstanka covjecanstva. Trka uneogranicenom privrednom rastu u poredenju sa stvarnim potrebama i razarajucim posledicama postaje besmislena. Krivicno pravni standardi, regulacija i efekti: Polazeci od navedenih posledica u tehnicko-tehnološkom razvoju poslednjih decenija, mnogih i raznovrsnih izvora opasnosti za životnu sredinu pa i sam opstanak civilizacije, medunarodna zajednica je svojim aktima utvrdila niz mjera, postupaka i sredstava s ciljem da se otklone, sprijece ili umanje izvori ugrožavanja sredine.Ovim aktima se iniciraju temeljne reforme pravnog sistema i harmonizacija propisa nacionalnog domaceg zakonodavstva s medunarodnim propisima. Savjet Evrope je u Konvenciji o gradansoj odgovornosti za štete nastale usled ativnosti koje su opasne za životnu sredinu opasnom ativnošcu predvidio: proizvodnju, rukovanje, skladištenje,uzgajanje, utovar, istovar jedne ili veceg broja opasnih supstanci ili svaku djelatnost koja je slicne vrste u vezi sa ovim opasnim supstancama. To se odnosi i na genetski modifikovane organizme koji predstavljaju rizik za covjeka, prirodnu sredinu ili imovinu, rad instalacija ili postrojenja za spaljivanje, obradu, rukovanje ili reciklažu otpadaka pod uslovom da predstavljaju znacajan rizik zacovjeka i prirodnu sredinu. Prvi najznacajniji akt krivicnopravne zaštite životne sredine u medunarodnim okvirima predstavlja Konvencija o zaštiti životne sredine podsredstvom krivicnog prava koju je usvoio Savjet Evrope uStrazburu 1998. Godine. U našem krivicnom zakonodavstvu zastupljena su brojna krivicna djela iz ove oblasti. U prvu grupu spadaju inkriminacije opšteg znacaja za prirodnu sredinu odnosno krivicna djela zagadivanja životne sredine, nepreduzimanja mjera zaštite životne sredine, protiv pravna izgradnja objekata i postrojenja koja zagaduju životnu sredinu, uništenje, oštecenje i iznošenje u inostranstvo zašticenih prirodnih dobara, unošenje opasnih materija i preradivanje istih, nedozvoljena izgradnja nuklearnih postrojenja i povreda prava na informisanje o stanju životne sredine.Druga grupa obuhvata inkriminacije kojima se štite pojedinacna prirodna dobra kao što su ubijanje i mucenje životinja, prenošenje zaraznih bolesti od životinja, nesavjesno pružanje veterinarke njege, proizvodnja štetnih sredstava za lijecenje životinja, zagadivanje vode za ishranu, pustošenješuma, šumska krada, nezakonit lov i ribolov. 95. RECIDIVIZAM Recidivizam ili povratništvo je krivicno- pravni pojam koji se definiše kao krivicno djelo koje delikvent ponovo izvrši. Bitni elementi recidivizma su: ranija osuda, ponovno izvršenje krivicnogdjela, identicnost pobuda i vremenska distanca.
Razlikujemo opšti i specijalni povrat. Pod opštim povratom podrazumjeva se bilo koje KD koje ponovo pocini isti izvršilac a pod specijalnim povratom podrazumjevamo izvršenje istovrsnog krivicnog djela. Prema kriminološkom pristupu pored krivicnog djela u obzir se uzima i licnost delikventa gdje se Podrazumjevaju krivicna djela koja se ponove bez obzira da li su sankcionisana ili otkrivena prije toga. Na trecem Kongresu kriminologa u Londonu 1955 godine zauzet je stav da suštinu recidivizma cinielementi sledeceg sadržaja: 1.da je neko lice, prethodno ucinilo i osudeno za krivicno djelo- izvrši novo krivicno djelo– povratnik stricto sensu 2.da je neko lice, prethodno ucinilo i osudeno za krivicno djelo ili tretirano na neki druginacinizvrši ili preduzme kriminalnu djelatnost zbog svog opasnog stanja –povratnik lato sensu Penološka definicija pod recidivizmom podrazumjeva da pravosnažno osudeno lice ponovo izdržava kaznu u kazneno-popravnoj ili nekoj drugoj ustanovi. Ufenomenološkom smislu recidivizam je karakteristican za krivicna djela izraženijeg stepena profesionalizacije kao što su imovinski delikti, organizovani kriminal i prevare dok u etiološkom smislu ukazuje na elemente uzrocnosti kao kod npr.seksualnih delikata i maloljetnicke delinkvencije. Peneološka analiza povratništva govori o dve moguce vrste uzrocnih faktora: neprimjerenom izboru krivicne sankcije i neadekvatnim tretmanima prevaspitavanja tj. neuspjelim procesima esocijalizacije. Pored imovinskih delikata i seksualni delikti spadaju u vrstu prestupništva sa najvecim procentom recidivizma. Kod imovinskih delikata recidivizam je posledica profesionalne orijentacije i koristoljubive sklonosti, a kod seksualnih delikata uzrocnost je pre svega u psihopatološkoj strukturilicnosti. Zato se i smatra da je recidivizam u ovoj oblasti samo posledica jer realno ne postoje svrsishodni, adekvatni pravni mehanizmi za njihovo sprecavanje i suzbijanje.Recidivizam je poznat po specificnosti faktora i tu dominiraju subjektivni cinioci, pre svega uzrocivezani za licnost izvršioca, dok se socijalni faktori pojavljuju samo u izboru pogodnih uslova da se realizuju motivi i ciljevi njihove moralne izopacenosti. Seksualna delikvencija je pretežno urbanifenomen, a takvi stavovi nalaze osnov i u statistickim podacima na regionalnim nivoima analize delikata u seoskim i gradskim, kao i u tradicionalno patrijarhalnim i gradanskim sredinama. Useoskim i patrijarhalnim sredinama reakcija društva nije samo pravna, vec i obicajna jer je prisutna snažna moralna osuda kako sredine, tako i porodice izvršioca, ali i ozbiljna potencijalna-osvetnicka reakcija porodice žrtve. Tipologija recidivista: Istraživanja ukazuju na to da polovina ili dve trecine povratnika živi u gradu, ali da od ukupnog broja povratnika, jedne i druge populacije dve trecine potice sa sela. Njihova bitna socijalna obilježja su: vecina je živjela u nepovoljnim porodicnim prilikama i odnosima u porodici;nedovoljno ili nepotpuno obrazovanje i nezaposlenost; rana i dugotrajna maloljetnicka kriminalna karijera samo su neki od njihovih bitnih socijalnih obeležja.U ukupnom povratništvu, recidivizam maloljetnika posmatra se kao posebno aktuelna pojava jer seu ovoj populacionoj strukturi odvija proces sazrijevanja i stvaranja navika kriminalnog ponašanja.
Maloljetnici povratnici se u više od dve trecine slucajeva pojavljuju u djelima protiv imovine vršecidjela krade i teške krade. Tipologija delikvenata recidivista moguca je po kriminološkimkriterijumima vrste delikata u kojima se najcešce pojavljuju i djeli se na: delikvente iz navike,profesionalne delikvente i delikvente po tendenciji.Delikventi iz navike su recidivisti asocijalne prirode kod kojih se postepenim ponavljanjem prestupnickog ponašanja stvara kriminalna navika. Oni se kriminalu odaju još u ranoj mladosti,socijalno su neprilagodeni, psihopatske prirode-nesposobni za socijalizaciju, emocionalno nestabilni, prosjecne ili ispodprosjecne inteligencije i nižeg nivoa obrazovanja i niskog praga frustracione tolerancije. Delikventi po tendenciji ili delikventi iz strasti su osobe cija je kriminalna karijera više uzrokovana subjektivnim ciniocima licnosti nego socijalnim faktorima, bilo da su u pitanju faktori poremecaja biološkog, psihološkog ili psihopatološkog karaktera. Mjere izricanja kazne kod ovog tipa prestupništva najcešce su mere bezbjednosti cuvanja, lijecenja i posebne terapeutske mjere u zatvorenim tipovima ustanove. Profesionalni delikventi su izvršioci krivicnih dela koji su po nekim osobinama slicni povratnicima iz prve kategorije, ali sa posebnostima racionalne kriminalne orijentacije, odnosno izbora vršenja krivicnih dela kao profesije, zanimanja i motivom koristoljubive prirode, koja kod prve kategorijenije uvjek izražena
