POJAM I PREDMET KRIMINOLOGIJE
Page
1
Po knjizi ’’Kriminologija’’ Milo Bošković, 2011. g. i nekoliko pitanja po knjizi ’’Osnovi kriminologije’’ Ivanka Marković, 2007.g.
1. POJAM KRIMINOLOGIJE KRIMINOLOGIJA je nauka o zločinu , latinski crimen-zločin. Kriminologija je nauka koja izučava kriminalitet kao negativnu društvenu pojavu. U najopštijem smislu kriminologija je nauka o zločinu. Ovaj termin je prvi upotrebio francuski antropolog P. Topinard u svom delu “Antropologija” 1879, označavajući kriminologiju kao nauku o proučavanju krivičnih dijela. Prvo delo pod nazivom Kriminologija objavio je italijanski pozitivista –sudija krivičar RAFAELE GAROFALO 1884. Definisanjem pojma kriminologije bavio se veliki broj autora. TRADICIONALAN POJAM zločin, u savremenom značenju to je kriminalitet. Kriminalitet je veoma stara društvena pojava i za nju se zanimaju mnoge nauke kao što su: pravna nauka, sociologija, psihologija, psihopatologija, antropologija, fenomenologija i dr. Istorijski posmatrano moramo navesti Hamurabijev zakonik 1800.g.p.n.e. Indijski zakoni Manu 1200. g,p.ne. Zakon dvanaest tablica kojim se kriminalitet kažnjavao. Proučavajući kriminalne probleme sa raznih aspekata vremenom su se razvile i posebne kriminološke discipline kao što su: kriminalna antropologija sociologija, psihologija, politika, etiologija, fenomenologija i druge koje ne nose predznak “ kriminalne” kao što su: viktimologija, penologija i slično. Nekadašnji direktor kriminološkog društva u Beču Grasberger smatra da kriminologija obuhvata brojne naučne discipline koje međusobno povezuje jedino to što predmete njihovog istraživanja predstavljaju krivična dela. On smatra da je Franc List s pravom okvalifikovao kriminologiju kao pomoćnu nauku krivičnog prava. Po mišljenju Grasbergera kriminologija nije čista već je pre prirodna nauka jer se u metodi istraživanja služi njihovim metodama. Profesor kriminologije Graunhurt u Oksfordu smatra da je kriminologija empirijska nauka koja naučno proučava rezultate, forme i uzroke zločina, kaznenog i popravnog postupka sa zločincima. Koncepcija kriminologije ima onoliko koliko ima i samih kriminologa. Neki autori smatraju da postoji pet i više područja na kojima se iskazuje predmet kriminologije. Holist tvrdi da se u teoriji kriminologija pojavljuje: prvo, kao samostalna naučna disciplina koja se bavi istraživanjem krivičnih dela i kazni, zatim kao nauka o zločinu u širem smislu, kojom se obuhvataju uzroci kriminaliteta, metodi njihovog suzbijanja, pitanje kriminalne politike, penologije, materijalnog i formalnog krivičnog prava; treće kao nauka o pojavama i uzrocima kriminaliteta, uz kriminalistiku, krivično pravo i kriminalnu politiku; četvrto kao nauka o ličnosti i peto područje po kome se kriminologija u užem smislu shvata kao nauka o uzrocima i pojavama kriminaliteta. Iz treće grupe pravca kriminologije izdvajaju se stavovi Reklesa koji ovu discipline smatra naukom o kažnjavanju, policiji, sistemu sudstva, kriminalitetu maloletnika i drugo. Po Danskim naučnicima Hurvitu i Kristijansenu kriminologiju čine: kriminografija-opisni deo zasnovan na statistici; kriminalna sociologija, kriminalna biologija, kriminalna somatologija, kriminalna psihologija, društvenopsihološko tretiranje delikvenata, kriminalna genetika, predikciona istraživanja i viktimologija.
Page
2
Četvrti pravac zastupaju savremeni američki kriminolozi koji u svojim radovima akcenat stavljaju na ličnost delikventa i njegov tretman, učenje o činjenicama zločina i načinu njegovog suzbijanja. Po uverenju Saderlanda i Kresija kriminologija je nauka koja tim nazivom obuhvata tri discipline: sociologiju krivičnog prava,. kriminalnu etiologiju i penologiju.
Predstavnici petog pravca su pretežno nemački kriminolozi koji su veoma brojni. Lernel razlikuje kriminologiju sensu stricto, kao nauku o genetskom činiocu zločina i sensu largo koja pored prvog značenja obuhvata i kriminalnu fenemenologiju, strukturu i dinamiku. Po Midendorfu kriminologija u Nemačkoj smatra se naukom o zločinu, kao pojava pojedinaca i naroda, po Eksneru to je nauka o kriminalitetu. Poljski kriminolog Valčak smatra da je kriminologija nauka čiji je predmet istraživanje uzroka kriminaliteta, njegovih oblika, pravilnosti i zavisnosti povezanih s prestupnikom i kriminalitetom. Veoma rano se kriminalitetom bavila i kriminalna sociologija koja je svoja kriminološka shvatanja začela praktično sa klasičnom školom u 18 veku. Poznati francuski sociolog Dirkem je preko definisanja pojma kriminaliteta ustanovio pojam kriminologije. On je rekao da je kriminalitet proizvod mešanja uticaja ljudi i društva, čiji se koreni nalaze u društvu i da je imanentan samom društvu. Po njemu pojava kriminaliteta sadržana je u kažnjavanju dok nauka koja se tim bavi naziva se kriminologija. S obzirom da postoji različito definisanje pojma kriminologije u teoriji postoje različiti pokušaji određenja kriminoloških područja i disciplina. Pobornici shvatanja kriminologije kao grupne nauke, dijele je na teorijske i aplikativne discipline. U teorijske-prema njima spadaju kriminalna sociologija, kriminalna antropologija, kriminalna psihologija, kriminalna psihopatologija i penologija. Aplikativna ili primenjena kriminologija obuhvata kriminalnu politiku, kriminalnu profilaksu i kriminalistiku. PREDSTAVNICI AUSTRIJSKE ENCIKLOPEDIJSKE ŠKOLE smatraju da je kriminologija multidisciplanarna nauka koja obuhvata parcijalne discipline: od kojih se jedne bave kriminalnom stvarnošću-kriminalna fenomenologija, kriminalna sociologija, kriminalna psihologija i kriminalna antropologija; druge se bavi činjenicama krivičnog postupka -kriminalistika, sudska medicina, sudska psihologija, a treće sprečavanjem krivičnih dela kriminalna profilaksa, kurativna pedagogija, penologija. SINTETIČKA SHVATANJA kriminologiju vide kao sintetičku nauku koja se svodi na enciklopedijsko shvatanje kriminaliteta. Nju su postavili Nićeforo i Feri. Ovo stanovište su kasnije prihvatili i drugi naučnici, a od savremenih francuski kriminolog Pinatel. Prema Feriju kriminologija je opšti pojam za sve krivične nauke, pa i za krivično pravo. Ovakva shvatanja temelje se na teoriji da je kriminologija nauka koja se bavi sveobuhvatnim proučavanjem zločina i izvršioca, kao delatnost čoveka i masovne pojave. Ona koristi saznanja drugih nauka poput biologije, medicine, psihologije, sociologije i psihopatologije.
Page
UŽI POJAM KRIMINOLOGIJE predstavlja kriminologiju kao nauku koja se bavi izučavanjem etiologije i fenomenologije kriminaliteta, kao masovne i individualne pojave. Kriminologija je nauka o deliktu i delikventima. Pristalice ovog koncepta kriminologije su Garofalo, Dirkem, Lombrozo, Pinatel i dr.
3
KRIMINOLOŠKE DISCIPLINE I PODRUČJA nastale su iz različitih pristupa u definisanju. Najčešća podela je na kriminalnu fenomenologiju, kriminalnu etiologiju i kriminalnu profilaksuprevencija i suzbijanje. Kriminalna fenomenologija –simptomatologija, bavi se pojavnim oblicima kriminaliteta, tj. dinamikom i strukturom delikta, kao njihovom rasprostranjenošću (kirminalna geografija), dok oblasti kriminalne etiologije pripadaju pitanja faktora i uzročnosti koje su usmerene prvenstveno ka ličnosti delikventa. Slična ovoj je i podela na opštu i kliničku kriminologiju.
Može se reći da preovlađuje shvatanje ŠIREG POJAMA KRIMINOLOGIJE po kome pristalice ove koncepcije smatraju da kriminologija pored istraživanja kriminaliteta u užem smislu izučava i sve ostale oblike prestupnog i devijantnog ponašanja; zatim sistem državnih mera i mehanizama za suzbijanje kriminaliteta, uključujući organizaciju i rad pravosudnih i policijskih organa i ustanova za izvršenje krivičnih sankcija. Unutra ove koncepcije ima više shvatanja i pristalice ove koncepcije su: Ferri, Gassberger, Gros, Seeling i dr. 2. PREDMET KRIMINOLOGIJE Predmet proučavanja kriminologije je delikventna ličnost ili sam delikt ili i jedno i drugo. Prva shvatanja o predmetu kriminologije potiču od italijanskog kriminologa Lombroza koji je smatrao da je osnovno pitanje nauke zločinac, a ne njegovo delo. Shvatanja koja predmet kriminologije svode na ličnost polaze od stava da ličnost prestavlja najviši pojam za kriminologiju i njeno proučavanje je glavni predmet kriminoloških ispitivanja. Pod ličnošću se podrazumjeva duševna struktura čovjeka, ’’njegova forma mentis’’, način njegovor posmatranja, reagovanja i sfere intelekta (razum, volja, senzibilnost). Drugo stanovište koje je sociološko i pravno polazi od toga da je predmet kriminologije zločin. Ovo shvatanje potiče od francuskog sociologa Dirkema, gde se pretežna kriminološka istraživanja kreću u dva pravca: posmatranje unutrašnjeg stanja ličnosti i ispoljavanje slobodne ili prinudne volje, koje su uslovljene socijalnom okolinom. Ličnost delikventa, kao predmet kriminologije, može se posmatrati iz dva aspekta: -
kako se njegovo unutrašnje stanje manifestuje u socijalnoj sredini i na drugoj strani, kako se socijalna sredina odražava na njegova unutrašnja svojstva.
Neki autori polaze od stanovišta da su predmet izučavanja kriminologije kriminološki faktori, odnosno uzroci koji čoveka dovode do vršenja krivičnih dela. Predstavnici ovih shvatanja su: Feri, Hurvit, Pinatel i dr. Ovo stranovište potiče od italijanskog pozitiviste Feria. Ovo shvatanje je važilo pola veka kao vladajuće shvatanje. Na osnovu toga se kriminologija konstituisala kao kriminalna etiologija, odnosno kauzalistička kriminologija. Neki autori (Tarde i Lakasanj) polaze od stava da je predmet kriminologije zločin, ali ne zločin u statičkom smislu, već kao istorijska i retrospektivna kategorija.
Page
Poseban predmet kriminologije je ličnost delikventa, njegova socijalna obeležja, psihološka i biološka struktura.
4
PREDMET KRIMINOLOGIJE U PRAVNO-SOCIOLOŠKOM SMISLU su inkrimisane pojave shvaćene kao individualno ili grupno ponašanje u realnom društvenom životu i odnosu. Tako shvaćen predmet kriminologije nije samo kriminalitet s formalnopravnog stanovišta, već je kriminologija nauka koja izučava, pored izvršioca kao individualnog i kriminaliteta kao društvenog fenomena, i kriminogene faktore (spoljne i unutrašnje) i njihovu strukturu u datim društvenim uslovima; uzroke, uslove i povode, a sve sa aspekta određenih istorijskih, kulturnih, socioloških i dr. okolnosti. PREDMET KRIMINOLOGIJE U NAJOPŠTIJEM SMISLU je kriminalitet kao individualni čin i društvena pojava, njegovi uzroci i pojavni oblici. To podrazumeva da je PREDMET KRIMINOLOGIJE: s jedne strane skup individualnih pojava, što znači skup delikata koje je počinio pojedinac, a sa druge strane to je negativna društvena pojava koja je zakonom zabranjena aktivnost, to je skup individualnih akata društvene nediscipline sankcionisane kao krivična dela.
Kriminologija se može smatrati pozitivnom naukom, jer su predmet njenog izučavanja društvena stvarnost, činjenice i pojave, koje se ne iskazuju samo u apstraktnim pravnim definicijama i formulacija, već kao nauka čiji je predmet zločin (krivično djelo), zločinac (učinilac krivičnog djela) i uzroci zločina (kriminaliteta). Zakon trećeg elementa ili Garofalov princip je: ’’Krivični zakon je poznavao samo dva termina, prekršaj i kaznu. Nova kriminologija poznaje tri elementa: ZLOČIN, ZLOČINCA i SREDSTVA REPRESIJE’’. Pojam asocijalnost – u opštem smislu -nedruštvenost, nehumanost i koristi se kao najopštiji sinonim za sve vrste devijantnog ponašanja. U užem značenju pojava u kojoj pojedinac ili društvene grupe ne prihvataju ni društvene vrijednosti ni običajne norme sredine, jer ne posjeduju osnovna socijalna osjećanja i sposobnost da s ljudima normalno komuniciraju. Pojam antisocijalnost – predstavlja teži oblik asocijalnosti, koji se manifestuje u antidruštvenom ponašanju, suprotstavljanju vladajućim društvenim normama. Označava ponašanje koje je sankcionisano određenim oblicima spontane ili organizovane reakcije društva. Pojam delinkvencija – u opštem smislu, podrazumjeva ukupnost ljudskih ponašanja kojima se teže povređuju običajne norme odnosa među ljudima. Socijlano – patološke pojave čine fenomenološki izraz pojava bolesti zavisnosti, mentalno-socijalne devijacije, seksualne devijacije, samoubistva i pokušaji samoubistva. Pojam kriminalitet – u opštem smislu predstavlja ukupnost kriminalnih ponašanja kojima se ugrožavanju univerzalne vrijednosti i koja su inkrimisana kao krivična djela. 3. ODNOS KRIMINOLOGIJE SA OSTALIM NAUKAMA Kriminologija kao multidisciplinarna nauka je granična i veoma je oslonjena na neke druge nauke i sa njima je međusobno povezana i uslovljena. Najtešnju vezu ima sa KRIVIČNIM PRAVOM, KRIVIČNIM PROCESNIM PRAVOM, KRIMINALISTIKOM, PENOLOGIJOM i VIKTIMOLOGIJOM. Kriminologija i krivično pravo VEZA IZMEĐU KRIVINOG PRAVA I KRIMINOLOGIJE veoma je bliska. Neki teoretičari poput Ferija tvrde da je krivično pravo grana kriminologije. Ta povezanost potiče usled toga što je kriminologija usmjerena ka proučavanju etioloških i fenomenoloških problema kriminaliteta, a krivično pravo na opšte pravne institute krivičnog dela. Krivično pravo izučava sistem pozitivnih pravnih propisa, posebno onih koji se odnose na krivična dela i sankcije. Krivično pravo i kriminologija su dve autonomne naučne discipline sa srodnim predmetom i ciljem izučavanja, koje su komplementarne iz razloga što jedna drugu obogaćuju i dopunjavaju. Kriminologija i krivično procesno pravo
Page
5
KRIVIČNO PROCESNO PRAVO kao naučna disciplina bavi se postupkom i procesnim subjektima utvrđivanja postojanosti uslova da je određeno delo izvršeno i da se na osnovu toga izriču krivične sankcije za počinjeni delikt. CILJ KRIVIČNOG PROCESNOG PRAVA je da se na propisan način utvrdi postojanje krivičnog djela i odgovornosti izvršioca, odnosno da se izrekne odgovarajuća krivična sankcija. Veza između kriminologije i krivično procesnog prava odnosi se na tretman učinilaca krivičnog djela, u postupku utvrđivanja odgovornosti, te izbora i izricanja sankcija.
Kriminologija i kriminalistika Kriminalistika i kriminologija su dve naučne discipline koje su uzajamno povezane. Kriminalistika, kao naučna disciplina, bavi se izučavanjem sredstava i metoda otkrivanja i razjašnjavanja krivičnih djela, otkivanja i hvatanja izvršioca krivičnih djela, otkrivanja i obezbjeđivanja dokaza i sprečavanja izvršavanja krivičnih dijela, a kriminologija uzrocima kriminaliteta i njegovim pojavnim oblicima. OSNOVNI CILJ KRIMINALISTIKE JE proučavanje naučnih metoda na utvrđivanju materijalnih činjenica, odnosno prikupljanja dokaza u vezi sa krivičnim delom i izvršiocem. Najtešnji odnos između ove dve naučne discipline postoji kod proučavanja ličnosti delikvenata, kod kojih su metodi veoma slični, a u nekim područjima (psihologija ličnosti delikventa) i identični. Kriminologija i penologija PENOLOGIJA je nauka o načinu i efikasnosti sistema izvršavanja kazni i drugih sankcija, sa aspekta njihovog uticaja na resocijalizaciju ličnosti izvršilaca krivičnih djela i suzbijanja kriminaliteta. Osnovna pitanja i područja penologije su sistem i organizacija kazneno-popravnih ustanova; klasifikacija i razvrstavanje osuđenika; način i uslovi izdržavanja kazni. Penologija kroz praktičnu primjenu krivičnih sankcija daje kriminologiji uvid u ispravnost i pouzdanost određenih kriminoloških stavova. Posebno značajna je penološka disciplina ANDRAGOGIJA koja se bavi pitanjima usavršavanja metoda, oblika i sredstava vaspitanja, obrazovanja i prevaspitanja osuđenih lica. VIKTIMOLOGIJA se tretira negdje kao samostalna disciplina, ali najčešće kao GRANA KRIMINOLOGIJE, koja se bavi izučavanjem žrtava krivičnih djela i odnosa žrtve i izvršioca. Ona se prvenstveno bavi ličnošću žrtve krivičnog dela, njene bio-psihičke karakteristike i socijalna obeležja. Kriminologija i druge nauke PSIHOLOGIJA je nauka koja sistematski proučava psihički život čovjeka baveći se prvenstveno mentalnim sadržajem i psihičkim procesima ličnosti. Kriminologija koristi saznanja psihologije posebno sa aspekta uticaja ličnih osobina i njihove povezanosti sa ponašanjem koji uslovljavaju delinkvenciju. PSIHOPATOLOGIJA je nauka o mentalnim poremećajima ličnosti. U kriminologiji zauzima važno mesto u proučavanju određene kategorije delikvenat. Na osnovu saznanja da među delinkventima postoji i određeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremećeni, neki psihijatri (Esquirol, Despin, Zilboord, Pinel...) su razvili i poseban pristup – teoriju o zločinu čiji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca.
Page
SOCIOLOGIJA kao društvena nauka proučava strukturu i zakonitosti društvenih odnosa i procesa. Predmet proučavanja sociologije su određeni tipovi društvene zajednice, društvene grupe, ustanove i organizacije i oblici društvenog života ljudi. Na osnovu socioloških učenja i metoda razvile su se mnogobrojne sociološke teorije u kriminologiji, kao i kriminološke discipline (kriminalna sociologija i sociologija kriminaliteta).
6
PSIHIJATRIJA je grana medicine, odnosno nauka o mentalnim bolestima i poremećajima. Bavi se i problemima preventive, terapijske i rehabilitacione faze delinkvenata, naročito u izučavanju njihovih mentalnih stanja i poremećaja, kao uzroka kriminalne orijentacije. Iz aspekta kriminologije izuzetan značaj ima forenzička psihijatrija, koja se bavi istraživanjima ponašanja osoba s mentalnim poremećajima, delikata počinjenih u takvom stanju i inicira psihijatrijski tretman takvih osoba sklonih kriminalnom ponašanju.
PEDAGOGIJA u najopštijem smislu je nauka o vaspitanju. Ona se bavi ne samo pozitivnim već i negativnim uticajem vaspitanja, koji, kako se u kriminologiji pokazalo utiče na kriminalno ponašanje. Upravo zbog toga su rezultati njenog istraživanja jako bitni sa aspekta uticaja etioloških faktora na delinkvenciju. SOCIJALNA PATOLOGIJA je mlada naučna disciplina čiji je predmet izučavanja složen i odnosi se na kompleks ljudskih problema i posebne strane čovekove normalnosti i zdravlja. U najširem smislu to su ne samo problemi koji se odražavanju na ekonomsko socijalne uslove, već i na psihološke karakteristike i biološke determinante ličnih i društvenih poremećaja koji se mogu okarakterisati kao patologija. To su kockanje, prostitucija, alkoholizam i dr. FILOZOFIJA je akademska disciplina i predstavlja najopštije mišljenje o zakonitostima razvoja prirode, čovjeka i društva. Delinkvencija i devijacije su opšti pojmovi poremećaja u ljudskom društvu, vezani za određene filozofske kategorije mišljenja, kao što je uzročnost. Zakoni uzročnosti, kao i odnos opšteg, pojedinačnog i posebnog jesu oblasti koje kriminologija iz filozofskog pojmovnog aparata koristi za izučavanje logičkih i objektivnih veza i odnosa među patološkim i drugim društvenim pojavama. STATISTIKA je matematička disciplina analize numeričkih podataka. U kriminologiji se koriste opšte i posebne statističke metode, kao što su: metod teorije vjerovatnoće, metod srednje vrijednosti i metod korelacije. 4. POJAM KRIMINALITETA KRIMINALITET je negativna društvena pojava vršenja krivičnih djela od strane pojedinaca. Kriminalitet predstavlja pojedinačni akt i društveni fenomen. Postoji veliki broj različitih definicija kriminaliteta i zločina, ali u zavisnosti od njihovog karaktera sve one se mogu sistematizovati u dvije osnovne, a to je zakonska ili pravna i sociološka definicija. PRAVNA DEFINICIJA KRIMINALITETA – temelji se na normama materijalnog krivičnog zakonodavsta. Smatralo se da predmet kriminologije i pojam kriminaliteta nije moguće odrediti bez krivičnog prava Kriminalitet se isključivo tretira kao krivičnopravna kategorija i ograničava na ona protivpravna ponašanja koja su inkrimisana u normama važećeg krivičnog zakonodavstva. Postoji uže i šire određenje pojma kriminaliteta. Prema UŽEM shvatanju kriminalitet predstavlja samo radnje koje predstavljaju k. dela. Prema ŠIREM shvatanju reč je o delima koja obuhvataju sve protivpravne kažnjive radnje, pored krivičnih dela tu su i prekršaji i prestupi. KRIVIČNOPRAVNA DEFINICIJA zasniva se na principu zakonitosti, koji je uvela klasična krivičnopravna škola (nullum crimen sine lege) i omogućava sigurnost u pogledu obima i sadržaja učinjene protivpravne radnje. U krivičnopravnoj literaturi preovlađuje uži pristup, jer se smatra da ukoliko nešto nije krivično djelo, onda nije ni zločin, a to bi značilo da nije ni kriminalitet.
Page
KRIMINOLOŠKA DEFINICIJA postavlja vezu između pravnih i i socioloških tumačenja. Ovu vezu su popunili kriminolozi i kriminološka shvatanja koja polaze od inkriminisanih dela i društvenih uslova.
7
SOCIOLOŠKA DEFINICIJA je u definisanju kriminaliteta šireg pristupa, ona je sadržajnija, ona ne posmatra samo delo već proučava i učinioca, društvene uzroke, uslove i posledice kriminaliteta. Sociološka definicija kriminalitet definiše kao društvene pojave kojima se ugrožavaju osnovne društvene vrednosti.
KRIMINOLOŠKE DEFINICIJE KRIMINALITETA možemo odrediti kompilacijom bitnih obeležja pravnog i sociološkog značenja. To znači da su one skup društvenih pojava kojima se ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti i kao takve su sankcionisane krivičnim pravom. BITNA SVOJSTVA KRIMINALITETA SU: skup individualnih pojava –masovna pojava; pojava koja ima društveni karakter sa obzirom na rasprostranjenost u prostoru i vremenu; to je negativna društvena pojava kojom se krše neke norme i ugrožavaju vrednosti; to je istorijska pojava koja je karakteristična za sve periode društva; to je univerzalna pojava koja je svojstvena svim društvima i koja ne poznaje granice. KRIMINALITET nije samo prost skup individualnih pojava, već masovna i negativna društvena pojava, a zadatak kriminologije je da utvrdi njene uzroke, faktore, strukturu (ličnost i dela) i zakonitosti. 5. OPŠTA I KLINIČKA KRIMINOLOGIJA POSTOJI PODELA koja kriminologiju deli na: OPŠTU I KLINIČKU KRIMINOLOGIJU. Podela na opštu i kliničku kriminologiju potiče od francuskog kriminologa Pinatel Žana (Pinatel Jean). Prema njemu opšta ili sintetička kriminologija treba da koristi, upoređuje i sistematski izlaže podatke do kojih se dolazi u posebnim ili specijalizovanim kriminologijama. Od posebnih kriminologija navodi kriminalnu biologiju, a posebno se zalaže za kliničku kriminologiju kao primjenjenu nauku, koja se sastoji iz multidisciplinarnog pristupa pojedinačnom kriminalnom slučaju uz pomoć znanja opšte i posebnih kriminologija. Opšta kriminologija je enciklopedijska i sintetička, razvija se u vertikalnoj ravni i nalazi se na vrhu piramide sastavljene od kriminoloških nauka ili posebnih kriminologija. Kao naučna kriminologija, opšta kriminologija treba da zbliži i uporedi podatke izdvojene od specijalnih (posebnih) kriminologija koje se odnose na manifestacije, uzroke i posledice kriminalne pojave (kriminalna biologija ili biološka kriminologija, kriminalna psihologija ili psihološka kriminologija, kriminalna sociologija ili sociološka kriminologija). Slično Pinatelu, autori Lenjel, Levastin i Stanciju, smatrali su da će se posebne kriminologije sjediniti u opštu kriminologiju "kao kakvu prostranu i plodonosnu deltu". Ovo tvrđenje je bilo često osporavano, pa je opštoj kriminologiji čak negiran svaki naučni karakter. Opšta kriminologija može imati različite pravce: istorijske, teorijske, deskriptivne i diferencijalne prirode. Pored istorijskog pregleda kriminoloških izučavanja i određivanja operativnih pojmova kriminologije, opšta kriminologija obuhvata izučavanje osnovnih kriminoloških teorija i hipoteza, metoda i izvora kriminologije Klinička kriminologija je prilično rasprostranjena –Lombrozova škola-italijanska antropološka škola
Page
Klinička kriminologija, prema jednoj od najrasprostranjenijih i najširih definicija, predstavlja jedan kriminološki pravac, koji se, za razliku od opšte kriminologije, sastoji u "multidisciplinarnom pristupanju individualnom slučaju, uz pomoć principa i metoda kriminološke nauke i specijalizovanih kriminologija". Kroz multidisciplinarni pristup treba oceniti proučavanog delinkventa, formulisati hipoteze o njegovom budućem ponašanju i izraziti program pogodnih mera koje mogu da odstrane eventualni povrat. Razvoj kliničke kriminologije može se pratiti počev od Lombroza, italijanskog lekara, koji je među prvima ukazao da treba izučavati zločinca a ne zločin. Garofalo je istakao važnost socijalne ankete, a Pende, profesor patologije i kliničke metodologije u Rimu, naglašavao je da treba ispitati da li kod zločinca postoje kakve promene unutar sistema od koga zavisi njegovo ponašanje.
8
5.1. Klinička kriminologija
Page
Belgijski profesor Etjen de Gref zastupnik koncepcije prelaska na delo u okviru kliničke kriminologije, isticao je da, kada nešto radimo, mi mislimo da to činimo po svojoj volji.
9
Među kasnijim teoretičarima kliničke kriminologije u Italiji posebno se isticao lekar, direktor Instituta za kriminalnu antropologiju Univerziteta u Rimu, Benigno Di Tulio, koji je smatrao da treba primeniti "klinički kriterijum" pri izučavanju kriminaliteta, da treba proučavati čovekovu ličnost u svim aspektima, kao jedinstvo gde se široko ujedinjavaju nasleđene i stečene snage, biološke, psihološke, socijalne i kulturne. Kanepa Dakomo (Canepa Giacomo) profesor kriminalne antropologije na Medicinskom fakultetu u Đenovi, na Međunarodnom kongresu za kriminologiju u Beogradu 1973. u referatu "Kriminalna ličnost i tipologija delinkvenata", istakao je da problem ličnosti spada u oblast nauka kliničkog posmatranja i da "ličnost proizilazi iz skupa elemenata sa fizičkog i psihičkog aspekta da bi smo je razlikovali od drugih". Za razvoj kliničke kriminologije u Francuskoj značajni su Laignel, Lavastine, Stanciu, Pinatel, Favard; u Belgiji Versele i De Greff; u Švedskoj Kinberg. U Njemačkoj se kriminolog i pravnik Mergen zalagao za kriminološku kliniku, dok su Lenc i Zeelig u okviru kriminalno-biološkog pravca predlagali biološko i psihološko proučavanje individualnog prestupnika. Osnovna pitanja koja se razmatraju u okviru kliničke kriminologije su: opasno stanje, problem kriminalne ličnosti (da li postoji i ako postoji čime se karakteriše) i tipologija delinkvenata, a metod koji koristi prilikom izučavanja pojedinačnog slučaja kriminalnog ponašanja je klinički metod. Pojam opasnog stanja, kako tvrdi Pinatel, vlada kliničkom kriminologijom. Definiciju pojma opasnog stanja ili temibiliteta dao je Garofalo, određujući ga ne kao pravni pojam, već kao stvarnost koja se može klinički posmatrati. Pojmom opasnog stanja Garofalo je označavao najpre postojanu i aktivnu izopačenost prestupnika i količinu zla od koga možemo strahovati sa njegove strane, odnosno kriminalnu sposobnost prestupnika. Kasnije je ovako određenom pojmu opasnog stanja dodao formulu o prilagođavanju, koja se odnosi na istraživanje "mogućnosti prilagođavanja prestupnika" ili na uslove sredine za koju se može pretpostaviti da će u njoj prestupnik prestati da bude opasan. Razmatranje problema kriminalne ličnosti prošlo je kroz tri faze razvoja. U prvoj fazi naglašava se apsolutna specifičnost kriminalne ličnosti Lombrozo; u drugoj fazi, pod uticajem psihoanalize, ta specifičnost je negirana isticanjem da antisocijalne težnje latentnog karaktera postoje i kod delinkvenata i kod nedelinkvenata; u trećoj fazi (Di Tullio, Gemellio, De Greff, Pinatel) se tvrdi da je koncept kriminalne ličnosti operacionalan i da nema suštinske razlike između delinkvenata i nedelinkvenata, razlika je samo u stepenu ispoljavanja, tako da je teorija o kriminalnoj ličnosti samo "radna hipoteza". Pinatel je teoriju o kriminalnoj ličnosti izložio u osam tačaka: 1. Predmet kliničke kriminologije je prelazak na delo, 2. zločinac je čovek kao i drugi, koji se od drugih ljudi razlikuje sklonošću za prelazak na delo, 3. sklonost ka prelasku na delo izražava takvu strukturu ličnosti koja se naziva kriminalnom ličnošću, 4. kriminalna ličnost se opisuje pomoću psiholoških crta ličnosti koje se grupišu u centralno jezgro i varijante, 5. centralno jezgro obuhvata egocentrizam, labilnost, agresivnost i afektivnu ravnodušnost, a varijante se odnose na fizičke, intelektualne, tehničke sposobnosti, nutritivne i seksualne potrebe, 6. centralno jezgro upravlja prelaskom na delo, 7. varijante upravljanja načinima izvršenja dela, osvetljavaju opšti pravac, stupanj uspešnosti i motivaciju, 8. kriminalna ličnost je dinamička struktura.
Međutim, čak i radnje za koje smatramo da imaju najveći moralni značaj, određene su našim instinktima (nagonima). Ljudskom psihom upravljaju dve kategorije instinkata: l. instinkt odbrane, koji doprinosi samoodržanju i ispoljava se putem straha, bekstva, ali i agresije; 2. instinkt simpatije, koji deluje u vidu odricanja sebe samog i potpunog prihvatanja drugog. U dijalektičkoj dinamici dveju kategorija instinkata, čovek je sklon da izabere sigurnost nasuprot osećajnosti. Ali, kako se u ovom izboru osuđuje na samoću, iz koje proizilaze teškoće i osećanje krivice, on se trudi da to eliminiše povratkom ka drugom - bližnjem. Svesne i voljne funkcije imaju svoju ulogu u ovom pretvaranju osećanja i ponašanja, ali poremećaj karaktera i nedostatak inteligencije neće dozvoliti ispravljanje ponašanja i favorizovaće prelazak na delo. Klinička kriminologija, kao kriminološki pravac koji kroz multidisciplinarno pristupanje individualnom slučaju (mediko-psiho-socijalno i drugo ispitivanje) uz pomoć specifičnih principa i metoda raznih kriminoloških disciplina, ocenjuje proučavanog delinkventa, predviđa njegovo buduće ponašanje i izrađuje i ostvaruje program mera i staranja, značajno doprinosi upoznavanju kriminaliteta kao pojedinačne pojave. Međutim, kliničkoj kriminologiji se mogu staviti određene kritičke primedbe. Klinička kriminologija osvetljava psihološka svojstva ličnosti delinkventa, ali nedovoljno sagledava sociološku stranu kriminaliteta, društvene faktore i okolnosti koje utiču kako na formiranje ličnosti tako i na javljanje kriminalnog ponašanja.
Page
6.1. Univerzitetska kriminologija Podela na univerzitetsku (akademsku) i aplikativnu (primenjenu) kriminologiju zasniva se na shvatanjima kanadskog kriminologa Sabo (D. Szabo) i grupe kriminologa sa Departmana za kriminologiju u Montrealu (Kanada). Univerzitetska (akademska) kriminologija razvija se na univerzitetima zapadnih zemalja zadovoljavajući intelektualnu radoznalost univerzitetskih nastavnika, istraživača, ali ne i društva. Univerzitetska istraživanja se karakterišu velikom raznolikošću, unidisciplinarnim karakterom, stalnim porastom istraživačkih instrumenata, koji je uslovljen razvojem naučne tehnologije i metodologije. Ova istraživanja se prema shvatanju Gibens (Gibbens) odnose na četiri grupe pitanja: - proučavanje društva (nesvesno kriminalno ponašanje i neevidentirano od strane vlasti ili javnosti; dejstvo ukidanja kazni; stav javnog mnjenja u odnosu na težinu zločina i postupanje sa delinkventima; sociologija medicinskih i sudskih odeljenja namenjenih zločincima); - proučavanje društvenih institucija (sociološko proučavanje o funkcionisanju sudova, odeljenja za zaštitu dece, medicinsko-psihološko odeljenje, policije; metoda za osnivanje statistike o zločinima i zločincima); - proučavanje delinkvenata (fenomenološka i psihološka proučavanja koja se naročito odnose na nove tipove delinkvenata, proučavanje kriminalnih karijera, tipologija delinkvenata, etiološka izučavanja nekog tipa delinkventa u odnosu na primenjeni tretman); - proučavanje institucija za tretman (komparativno proučavanje tretmana, dužina tretmana, karakteristike kaznenopopravnih zavoda i sredstva koja omogućavaju da se dobije ili izmeni učinjena transformacija, uticaj postpenalne pomoći na efekt tretmana). Univerzitetska (akademska) kriminologija izazvala je otpor i primedbe od strane administrativnih organa (pravosuđe, policija, zatvorska administracija i dr.) uz naglašavanje da "čista kriminološka istraživanja" nisu u stanju da doprinesu funkcionisanju administracije pravde. Zbog toga je došlo do osnivanja istraživačkih službi u ministarstvima pravde u nekim zapadnim zemljama i do dogovora sa univerzitetskim centrima za realizaciju istraživanja sa praktičnim (aplikativnim) karakterom. Pošto je kriminologija sastavni deo humanitarnih nauka primenljivih u pravosudnoj upravi, u prevenciji kriminaliteta i tretmanu delinkvenata, važno je da se univerziteti opreme takvim akademskim strukturama kako bi udovoljili potrebama profesionalnog osposobljavanja i naučnog istraživanja.
10
6. AKADEMSKA I PRIMJENJENA KRIMINOLOGIJA
6.2. Aplikativna (primenjena) kriminologija Aplikativna (primenjena) kriminologija odnosi se na koncepciju kriminologije kao primenjene nauke i njenu ulogu u kriminalnoj politici. Od deskriptivne i akademske biopsihološke discipline, kriminologija se razvija u socijalnu, ekonomsku i političku disciplinu sa analitičkom i dinamičkom tendencijom. Prema modelu primenjene kriminologije, koji je dao Sabo, kriminološko istraživanje ima tri funkcije: prevenciju zločina i rehabilitaciju zločinca; kontrolu kriminaliteta; pravosudni, policijski i popravni sistem. Glavni cilj istraživanja je smanjenje ukupnih društvenih troškova koji prate kriminalitet, razvijanje boljih sredstva za prevenciju, suzbijanje i kontrola kriminaliteta. Model organizacije primenjene kriminologije može doprineti razvijanju racionalnije administracije pravosuđa u okviru posebnih istraživačkih instituta i centara, kao što su: centar za izučavanje prevencije i rehabilitacije, čiji bi cilj bio da se umanji potreba i želja za činjenjem zločina; centar za istraživanje represije i kontrola kriminalne aktivnosti, čiji bi cilj bio da učini težim izvršenje zločina i poveća opasnost da bude uhvaćen, centar za izučavanje celokupnog sistema pravosudne administracije (policija, sudovi, popravna služba itd.), čiji bi cilj bio smanjenje troškova operacija, čineći sistem efikasnim. Drugi način za realizaciju primenjene kriminologije sastoji se u postojanju istraživača u pojedinim administrativnim službama, čija bi dužnost bila da realizuju istraživačke poduhvate. Navedeni model primenjene kriminologije Sabo smatra racionalnim i prihvatljivim, jer se obim kriminaliteta stalno povećava u zapadnim zemljama, javno mnjenje neprestano ukazuje na potrebu efikasnije zaštite građana od kriminaliteta, nezadrživo rastu finansijski troškovi namenjeni funkcionisanju sistema krivičnog pravosuđa. Međutim, pogrešno bi bilo isključivo prihvatiti jedan ili drugi oblik kriminološkog istraživanja. Kao i u oblasti drugih nauka, tako i u oblasti kriminološke nauke, treba negovati fundamentalna i primenjena istraživanja, povezati ih i usavršavati zavisno od potrebe, interesovanja i mogućnosti istraživača. Fundamentalna istraživanja treba da otvore put primenjenim istraživanjima, koja će doprineti uspešnijem razvoju fundamentalnih istraživanja. 7. KRIMINOLOŠKE DISCIPLINE 7.1. Osnovne kriminološke discipline Među kriminološkim disciplinama primarno mjesto zauzima: kriminalna etiologija (proučava faktore i uzroke koji dovode do k. ponašanja) i kriminalna fenomenologija.
Page
KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA je područje kriminologije koje se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta. Ona utvrđuje klasifikaciju, proučava strukturu, stanje i kretanje (dinamiku) kriminalnog ponašanja. U širem smislu predstavlja dio kriminologije koji proučava i vrši tipologiju delinkventa u okviru pojedinih oblika kriminaliteta, izučava delikt kao pravni fenomen i delinkvenciju kao društvenu pojavu. Ona opisuje pojedine oblike kriminalnih delikata kao društvenu pojavu, tzv. kriminalna morfologija, način njihovog izvršenja, socijalnih uslova života i ponašanje delikvenata. Ovo područje je veoma široko obzirom na pojedine oblike kriminaliteta, kao i psihička i socijalna obeležja delikvenata. U predmet izučavanja kriminalne fenomenologije spadaju: prostorne karakteristike, vremenske varijacije, različite manifestacije u okviru iste grupe dela, struktura, sistematizacija i klasifikacija pojava kriminaliteta. Fenomenologija proučava delikvente po polu, uzrastu, obrazovanju, socijalnoj i drugoj pripadnosti.
11
KRIMINALNA ETIOLOGIJA PROUČAVA faktore, uzroke i povod kriminalnog ponašanja koja su usmerene prvenstveno ka ličnosti delikvenata. Ona istražuje uzroke ponašanja delikventa kroz način njegovog života, u njegovim moralnim i karakternim svojstvima i prirodi veza sa društvenom sredinom. Etiološki problemi su centralna teorijska pitanja kriminologije.
7.2. Posebne kriminološke discipline U ostale značajne kriminološke discipline spadaju kriminalna antropologija, kriminalna biologija, kriminalna etnologija, kriminalna geografija, kriminalna lingvistika, kriminalna morfologija, kriminalna pedagogija, kriminalna politika, kriminalna profilaksa, kriminalna psihologija, kriminalna psihopatologija, kriminalna sociologija i kriminalna statistika. KRIMINALNA ANTROPOLOGIJA JE kriminološka disciplina koja proučava etiološke osnove kriminaliteta polazeći od strukture učinalaca krivičnog delikta. Bavi se i proučavanjem njihovih anatomskih, fizioloških i psiholoških karakteristika. Lombrozo se smatra njenim osnivačem. Prema shvatanjima predstavnika ove discipline uzroci kriminalnog ponašanja su u biološko-konstruktivnoj i organski degenerativnoj strukturi ličnosti. KRIMINALNA BIOLOGIJA je disciplina koja proučava biostrukturu ličnosti (genetiku) delikventa, istraživanjem fizičkih determinacija devijantnosti na osnovu izgleda, konstrukcije ličnosti, zdravstvenog stanja, fizioloških procesa, nasleđa i dr. Ovaj pojam je uveo A Lenc ustanovljavajući posebnu disciplinu biološke orjentacije u proučavanju kriminaliteta. KRIMINALNA ETNOLOGIJA proučava vezu kriminaliteta i uslova života pojedinih naroda i etničkih zajednica. Posmatra međusobnu zavisnost načina života, običaja, tradicije naroda i delinkventnog ponašanja. U teoriji se prihvata da određeni činioci nacionalne karakterologije koji se ogledaju u vidu agresivnog mentaliteta, zaostale svesti, rasnog i verskog fanatizma, kao i nacionalno opterećenih predrasuda u sklopu sa drugim socijalnim činiocima mogu uticati na delinkventno ponašanje. KRIMINALNA GEOGRAFIJA je disciplina koja izučava prostorne i vremenske dimenzije kriminaliteta. Bavi se funkcionisanjem pravnog sistema, socijalnim uslovima, urbanizacijom, kulturom i drugim specifičnostima koje na teritoriji uslovljavaju specifične tipološke karakteristike i obim kriminaliteta. KRIMINALNA LINGVISTIKA je disciplina koja proučava način i oblike međusobne verbalne komunikacije delikventa. Izvršioci krivičnih dela u svojim sredinama koriste posebne načine komunikacije putem žargona, mimike i gestikulacije. Ona istražuje značenje pojedinih standardizovanih izraza i ustaljenih znakova međusobnog opštenja izvršioca krivičnih dela, kao jedne od oblasti posebne delinkventne kulture. KRIMINALNA MORFOLOGIJA predstavlja disciplinu koja se bavi spoljnim oblicima ispoljavanja zločina. Ona ukazuje na oblike pripremanja i izvršenja zločina, kao i na tragove izazvanih posledica.
Page
KRIMINALNA PROFILAKSA je disciplina koja proučava uspešnost preventivnih mera u suzbijanju i sprečavanju kriminaliteta. Prevencija predstavlja značajnu društvenu meru i reakciju na uklanjanju uzroka koji dovode do asocijalne, antisocijalne i delinkventne aktivnosti. Upravo zbog toga ona se bavi pitanjima uspešnosti socijalizacije ličnosti, vaspitnih mera i obrazovnog sistema, funkcionisanja sistema socijalnih mera i institucija socijalne, zdravstvene i druge zaštite bračnih i porodičnih savetovališta.
12
KRIMINALNA POLITIKA proučava mere i aktivnosti društva na problemima sprečavanja i suzbijanja kriminaliteta. Izučava opšte i posebne mere kao i svrsishodne aktivnosti zaštite društva od pojave kriminaliteta. Praktična primena kriminalne politke ogleda se u krivičnim zakonskim odredbama, kaznenoj politici, merama društvene prevencije kod sprečavanja i represije i suzbijanja delinkventnih pojava.
KRIMINALNA PSIHOLOGIJA bavi se proučavanjem psiholoških predispozicija, determinanti i manifestacija kriminalnog ponašanja ličnosti. Osnove delinkventnog ponašanja pored objektivnih činilaca uslovljavaju i psihološki faktori. Oni se ogledaju u strukturi ličnosti i njenoj individualnosti. Posebno se obraća pažnja na svojstva temperamenta i karaktera, stavova, navika, emocija, motiva, kompleksa i drugih crta ličnosti koje uslovljavaju asocijalnu i destruktivnu aktivnost i ponašanje. Psihoanalitički pristup proučava nesvesne motive kriminalnog ponašanja. KRIMINALNA PSIHOPATOLOGIJA je disciplina koja se bavi pitanjima odnosa duševnih stanja i delinkvencije. Proučavanje duševnih poremećaja i bolesti, kao uzročnosti kriminalne delatnosti, dovelo je do psihopatoloških pristupa u tipologiji delinkvenata i objašnjenju etioloških osnova kriminaliteta. Uzroci kriminaliteta po ovom shvatanju su trajne ili privremene duševne bolesti, duševni poremećaji ili zaostalost u duševnom razvoju. KRIMINOLOŠKA SOCIOLOGIJA je sociološka i kriminološka disciplina koja izaziva kriminalitet kao posebnu društvenu pojavu. Njenim osnivačem se smatra E.Feri koji je suprostavljajući se biološkim shvatanjima ukazao da i pored ličnih postoji potreba otklanjanja i socijalnih uzroka delinkvencije. Osnovni predmet istraživanja kriminalne sociologije je dejstvo spoljašnjih faktora, uticaja sredine na ličnost delikvenata i delinkvenciju uopšte kao što su ekonomski uticaji, uticaj kulture, porodice, demografski problem i slično. KRIMINALNA STATISTIKA predstavlja zvaničnu statistiku evidentiranja kriminalnih pojava prema određenim kriterijumima. Osnovu kriminalne statistike čine podaci policijskih i pravosudnih organa. Ustanovljena je početkom 19-og veka i pomoću nje a na osnovu statističkih podataka su se izučavali uticaj pola, starosti, profesije i dr. socijalnih obeležja ličnosti i sredine na kriminalitet i njegovu geografsku distribuciju. Na osnovu statističkih istraživanja mogući su relativno pouzdani nalazi o nekim etiološkim pitanjima uticaja na pojave kriminaliteta, posebno činioci dinamičnog karaktera (ekonomske krize, depresije, migracija, urbanizacija). 8. ISTORIJSKI RAZVOJ KRIMINOLOŠKE MISLI 8.1. ANTIČKA MISAO
Page
Prva značajna shvatanja u antičkoj filozofskoj misli sreću se u raspravama Aristotela i Platona koja su posvećena državi. Antički mislilac Platon u svom radu “ Državi” ukazuje na dve vrste uzroka zločina: PSIHOLOŠKE (UNUTRAŠNJE) I FIZIOLOŠKE (SPOLJAŠNJE). U fiziološke uzroke ubraja fizičku konstituciju, odnosno biološku degeneraciju.
13
Kriminologija spada u red mladih pravnih disciplina, razvila se u samostalnu nauku tek početkom 19-og veka. Međutim misao o zločinu i zločincu stari su koliko i samo društvo, počev od misli iz filozofskih sistema starog veka. SOFISTI su ovaj problem tretirali kroz izučavanje motiva ljudskog ponašanja uopšte još u 5-om veku p.n.e. Teokrat je smatrao da su u ljudskom ponašanju dominantna tri osnovna motiva: za zadovoljstvom, za bogaćenjem i za čašću. Svaki od njih u određenoj meri ima i devijantne posledice na čovekovu orijentaciju i ljudsko ponašanje. HIPOKRAT, antički filozof i lekar proučavajući negativan uticaj emocija na ponašanje čoveka, ustanovio je tipologiju temperamenta koja je i danas aktuelna u proučavanju ENDOGENIH faktora delinkvencije.
Platon zločinca tretira kao izraz bolesne duše sa uzrocima psihološke i fiziološke prirode. Po Platonu zločinac je osoba koja deluje pod uticajem strasti, motiva koristoljublja, iz neznanja, izvitoperenih seksualnih pobuda i psihičkog nereda. Takva ličnost u fiziološkom smislu je posebne telesne konstitucije, kao izraz biološke degeneracije. Za posledicu sve to ima nepopravljive krivce, rođene zločince, i za njih je “ jedini lek” smrtna kazna. Smatrao je da svrha krivičnih zakona treba da bude više suzbijanja kriminaliteta nego kažnjavanje krivca, i da ima više preventivni nego represivni smisao. Smatrao je da postoje popravljive i nepopravive ličnosti (recidivisti, povratnici). Zalagao se za određene mere kažnjavanja i lečenja zločinaca, kao i za individualizaciju kazne. ARISTOTEL JE SMATRAO da je zločinac osoba koja izvršava delo jer je pokvaren ili je pod uticajem zločinačkih sklonosti i navika i da na njegovu konačnu odluku nemaju bitnog uticaja spoljašnji činioci. Zločinci su po njemu bili neprijatelji društva, a društvo je bilo dužno da ih leči ili da ih se oslobodi. Mada je verovao da na zločince ne utiču nikakvi spoljni elementi van njihove ličnosti, priznavao je da uzroci kriminogenog ponašanja mogu biti u nekim uslovima društvenog života kao na primer slabost državne organizacije, siromaštvo, problemi u funkcionisanju pravosuđa. Smatrao je da u kaznenoj politici radi sprečavanja kriminaliteta treba voditi takvu politiku u kojoj će potencijalni zločinac videti očigledno više štete nego koristi u sopstvenim postupcima. Sprečavanje zločinca u namerama ne treba da bude samo u kaznama već i u lečenju ljudi od egoizma. Po njemu su ljudi racionalni egoisti pa će sami shvatiti taj odnos i odustati od namere koju su imali. Za nepopravljivost je smatrao da treba izvršiti smrtnu kaznu. 8.2. SREDNJOVEKOVNA MISAO O KRIMINALITETU U skladu sa društvenim odnosima i verskim dogmama u feudalizmu kriminalitet je shvaćan kao greh protiv božjih zapovesti i poretka božanskog reda, a sama kazna je morala biti kao božja pravda. U srednjem veku krivac se nije smatrao razumnim bićem na koje utiču spoljni faktori, već bićem u koje je usađen zao duh. Glavni predstavnici ovih shvatanja bili su sv. AUGUSTIN I TOMA AKVINSKI. Augustin je kasnije nazvan “Sveti”, bio je filozof poreklom iz Afrike – današnji Alžir, u svom delu “O božjoj državi” zastupao je stav da kazna predstavlja otkupljivanje za izvršeno delo, a svrha kažnjavanja je izazivanje kajanja kod izvršioca. Njegovo zalaganje za ukidanje smrtne kazne nije bilo motivisano humanošću zato što je smatrao da se izvršenjem smrtne kazne neopravdano uskraćuju muke zločinaca i da su time lišeni prilike da se kroz patnje i bol iskupe i pomire sa uvređenim božanstvom. Prema njegovom mišljenju zločincem dominira zao duh, a lek i obaveze Crkve je da ga popravi tako što će isterati đavola iz grešnika.
Page
Značaj perioda-U feudalizmu i uopšte u srednjem vijeku ustanovljen je složen istražni postupak, suđenje je postalo procedura ustanovljavanja istine o zločincu i krivici, a izricanje kazne određivano je prema zakonski utvrđenim uslovima.
14
Toma Akvinski je bio osoba plemićkog porekla, predavač teologije u Napulju. U svojim delima Zbornik teologije i Zbornik protiv neznabošca pored apsolutne pravde, u vidu kazne za najteže delikte povrede božanskog reda, ističe i relativnu pravdu koja štiti od drugih dela koja ugrožavaju ljudsko društvo, i kojom se uspostavlja društveni red. U objašnjavanju grešnog ponašanja čoveka oslanjao se na tezu koja je savremena teorija psihoanalize, odnosno na pretpostavku da je u pitanju sukob savesti kao dela čovekove duše koja je usmerena ka razumskom ponašanju i nagonima koji ih prevladavaju da bi zadovoljili fiziološke i instiktivne potrebe.
8.3. HUMANISTIČKA I RENESANSNA MISAO Humanizam predstavlja epohu u razvoju ljudskog društva i predstavlja raskid sa srednjovekovnim mističnim shvatanjima o krivičnom delu kao povredi božanskog reda i kazni čiji je jedini cilj ispaštanje i pomirenje sa bogom. Pod uticajem društvenih nauka i filozofskih shvatanja Grocijusa, Rusoa i Hobsa izvršen je snažan pritisak i kritika na crvene dogme i inkvizicioni postupak. U ovom periodu sazreva saznanje o kriminalitetu kao društvenoj pojavi koje je uslovljeno društvenim odnosima i uređenjem, čime se razbija mit o zločincu kao zloduhu. Umesto iracionalnog na scenu stupa objektivno i naučno shvatanje socijalne uslovljenosti u ponašanju ljudi. Renesansni pisci među kojima se posebno isticao Makijaveli ističu da je zlo urođena pojava i da je vezana za ljudsku prirodu koja je pesimistički orijentisana. Arapski istoričar IBN HALDUN je tvrdio da veći uticaj na čoveka imaju običaji i navike od same prirode čoveka i njegovog temperamenta. Engleski naučnik TOMAS MOR isticao je društveni karakter kriminaliteta i predlagao je ublažavanje sistema kažnjavanja. On je isticao da je koren zločina u samom društvu i načinu života vladajuće klase i da se promenama u smislu boljih životnih uslova može uticati na sprečavanje kriminalnog ponašanja čovjeka.
Page
15
Suprotno Haldunu i Moru neki mislioci tog vremena su smatrali da su delinkventne predispozicije pretežno izraz unutrašnjih faktora, konstitucije i urođenosti. Italijanski fiziognomičar Dela Porta tvrdio je da postoji uzročna veza između oblika lica i karakternih osobina. S druge strane T.Hobs, engleski filozof i jedan od utemeljivača škole prirodnog prava u svom delu Levijatan razvio je shvatanje da je čovjek po svojoj prirodi urođeno agresivan, nasilnik, predisponiran da drugome nanosi zlo i odbacuje društvene norme koje ga u tome ograničavaju. (Čovjek je čovjeku vuk – Homo homini lupus est, odnosno prirodno stanje je stanje rata svih protiv sviju – Bellum omnium contra omnes) Radikalni raskid sa srednjovekovnim shvatanjima izvršili su HUGO GROCIJUS, TOMAS HOBS I DŽON LOK. Francuski filozof HOLBAH u svom delu “ Sistem prirode” izneo je stanovište da društvo koje je lose organizovano i kojim se lose upravlja, mora biti puno poročnih i lakomislenih građana, robova, rasipnika, fanatika i razvratnika. Smatrao je da je ljudsko ponašanje posledica uslova u kojima čovek živi, a ne njihove urođenosti. Švajcarac Žan Žak Ruso u svom delu “Društveni ugovor” smatra da je čovek, po svojoj prirodi savršeno biće, ali da se kvari pod uticajem društva kada ono zapadne u ekonomsko i političko ropstvo, kada vrši zločine. Prema njegovom mišljenju čovjek čini zločin da bi ponovo uspostavio slobodu koje se odrekao pristupajući društveno ugovorenim odnosima. Francuski pravnik MONTESKIJE u svom delu “Duh zakona” izneo je teze o uslovljenosti društvenih pojava, karaktera čoveka i mentaliteta naroda, pa i kriminaliteta geografskim a posebno klimatskim uslovima života. Prema Monteskijeu ljudi iz sjevernih krajeva sa hladnom klimom su u osnovi izdržljiviji, energični, slavoljubivi i ratoborni, dok su oni iz južnih i toplijih predjela pretežno lijeni, plašljivi i pokorni. Zastupao je mišljenje da krivični zakoni ukoliko žele da budu efikasni moraju biti prilagođeni vremenu, tradiciji, kulturi i društvenim prilikama sredine.
9. OSNOVNI KRIMINOLOŠKI PRAVCI Do 18-og vijeka kriminološka misao egzistira u raznovrsnim pogledima filozofa, teologa, humanista i dr. mislilaca. U 18. i 19. vijeku u naučnom opusu pojavile su se kriminološke škole kao što su: - Klasična - Antropološka - Italijanska pozitivistička - Sociološka škola i - Škola društvene odbrane. 10. KLASIČNA ŠKOLA Klasična škola predstavlja prvo sistematizovano teorijsko razmišljanje o kriminalitetu. Ovaj kriminološki pravac nastao je krajem 18-og i početkom 19-og veka. Škola je nastala pod uticajem francuske revolucije kao reakcija na surove kaznene sisteme i široka diskreciona ovlašćenja vlasti u tom periodu u Evropi. Prema osnovnim shvatanjima škole, sloboda čoveka je najveća društvena vrednost, a zločin je povreda etičkog reda i izraz slobodne volje čoveka, a ne uticaj bilo kakvih subjektivnih ili objektivnih procesa ili odnosa. Predstavnike klasične škole nije interesovala ličnost zločinca već funkcija zakona i legalni krivičnopravni procesi. Ličnost delikventa nije bila predmet nauke već krivično delo i kazna. Krivica je proizilazila iz moralne odgovornosti, a kažnjavanje je za svrhu imalo odmazdu, ispaštanje i ponovno uspostavljanje pravnog i etičkog reda. PREDSTAVNICI KLASIČNE ŠKOLE SU: italijanski pravnik ČEZARE BAKARIJA, nemački teoretičar ANSELM FOJERBAH, engleski filozof DŽEREMI BENTAM . Italijanski pravnik Čerzare Bekarija je začetnik klasične škole. Svojim delom “O zločinu i kaznama” značajno je uticao da se njegove ideje ugrade u: Krivični zakonik Francuske iz 1791 god; Napoleonov krivični zakonik iz 1813 god; Bavarski krivični zakonik iz 1813, kao i Krivične zakonike Srbije i Crne Gore. Prema Čezaru zločin je pre svega izraz loših zakona, a ne posledica vladanja loših ljudi i zbog toga zakoni treba da garantuju jednak tretman svih ljudi. Nemački pravni teoretičar Anselm Fojerbah u svojim delima “Revizija osnovnih postavki i pojmova pozitivnog kaznenog prava” i Udžbenik celokupnog nemačkog kaznenog prava, pored osnovnih pravnih instituta, definisao je teoriju GENERALNE PREVENCIJE sa tezom da je svrha kažnjavanja sprečavanje potencijalnih kriminalaca da ne čine prestupe, a ne odmazda i ispaštanje. Engleski filozof i pravnik Džeremi Bentam u svom delu “Uvod u principe morala i prava” isticao je da čoveka u devijantnom ponašanju vode težnje za isticanjem. Zakon treba da uredi sreću za sve, a kazna mora biti pravedna, a ona će to biti ukoliko sprečava nezakonita dela.
Page
NAJVEĆA SLABOST KLASIČNE ŠKOLE bilo je to što je zanemarivala ličnost izvršioca krivičnog djela i društvenu uslovljenost delinkvencije, pa je sve probleme kriminaliteta svodila na čisto pravne formulacije. Upravo zbog isključivo formalne logike imala je ograničavajući uticaj na kriminološku nauku.
16
ZNAČAJAN DOPRINOS KLASIČNE ŠKOLE ČINI: • uvođenje principa zakonitosti i jednakosti u krivičnom pravu; • uvođenje principa individualizacije kazne; • ukidanje inkvizitorskog postupka; • ograničavanje smrtne kazne i • ukidanje telesnih kazni- žigosanje, sakaćenje i slično i • za orjentaciju uvođenja pravnih principa.
11. ANTROPOLOŠKA ŠKOLA Antropološka škola javlja se sedamdesetih godina 19-og veka kao reakcija protiv formalizma klasične škole. Teorijskim korenom antropološke škole smatra se delo “Poreklo vrste” Čarlsa Darvina. Iz darvinizma nastala su dva posebna kriminološka pravca ANTROPOLOŠKI I POZITIVISTIČKI. Antropološku školu zasnovao je ČEZARE LOMBROZO, sa tezom da delikvente karakterišu određena tipična konstituciona obeležja degenerativnih karakteristika tela, posebno lobanje i lica. Prema LOMBROZOVOJ KLASIFIKACIJI razlikuju se kriminalni tipovi: - ROĐENI ZLOČINCI sa brojnim anomalijama anatomske, biološke i psihološke prirode (neosetljivi i bez osećanja samilosti što ih čini predisponiranim za kriminalno ponašanje); - DUŠEVNO BOLESNI IZVRŠIOCI KRIVIČNOG DELA koji se dele na moralne ludake (zakržljalih moralnih čula), duševne bolesnike i matodoide (poluludaci); - ZLOČINCI IZ STRASTI neuravnotežene preosetljive osobe koje afektivno deluju i vrše krivična dela u nastupu ljubomore, mržnje i gneva; - SLUČAJNI ZLOČINCI bez urođenih sklonosti, ali koji pod uticajem spoljnih faktora čine manja ili nehatna krivična dela i - DUŠEVNO BOLESNI ZLOČINCI nervno neuravnotežena lica sa urođenim dispozicijama za vršenje krivičnih dela pretežno imovinskog karaktera. U prvom izdanju svog dela on je smatrao da oko 65%-70% od ukupnog broja delikata počine rođeni kriminalci, ali je kasnije pod uticajem kritike i svojih evolutivnih shvatanja taj odnos sveo na 35%-40%. Pored fizičkog izgleda pripisivao im je i određena moralna svojstva, izvlačeći to iz činjenice da se češće tetoviraju od nedelinkventnih ličnosti, da za razliku od ostalih ispoljavaju veću neosetljivost na bol. Posebno se u antropološkoj školi ističe tip tzv. konstitucionalnog izvršioca krivičnog djela. Lombrozo je koristeći se statističkim metodama i metodama merenja, u svom delu dao detaljnu sliku tzv. ZLOČINAČKOG TIPA. Takva slika odaje delikventa kao ljudskog degenerika, jednu vrstu fizičke i moralne nakaze. Lombrozo je radi potvrde svoje teorije “rođenog zločinca” kao lekar izvršio veliki broj obdukcija i ispitao 383 lobanje mrtvih italijanskih zatvorenika i 5907 živih prestupnika, ukazujući na njihove anatomske, fiziološke i psihičke anomalije. U konstitucionalne kriminogene elemente Lombrozo ubraja nasleđe od dalekih predaka. Verujući u teoriju “rođenog zločinca” za njeno dokazivanje proučavao je na stotine izvršioca krivičnih dela – osuđenika.
Page
Pod uticajem mnogobrojnih kritičara tog vremena Lombrozo je postepeno pored anatomskih karakteristika u faktore delinkvencije uveo i ekonomske i socijalne faktore, ali im je pridavao sporedni – sekundarni uticaj i značaj.
17
U anatomskih karakteristika degenerativne prirode ubrajao je karakteristike tela: nenormalno velika ili mala glava; asimetrija lica; mali i zdepast rast; dugačke i klempave uši; sličnost sa šimpanzom; čudan izgled; udubljene i kose oči; malo i zakošeno čelo; velika vilica i jagodične kosti; kriv, prćast i spljošten nos kod lopova, odnosno šiljat kod ubica; usne mesnate i otečene; brazde na obrazima kakve imaju neke životinje; kratka ili dugačka brada kao kod majmuna; defekti grudnog koša; inverzije genitalnih organa; predugačke ruke i veći broj prstiju. U FUNKCIONALNO FIZIOLOŠKE NENORMALNOSTI ubrajao je: neosetljivost na bol, daltonizam, oslabljeno čulo pipanja i sl. Lombrozo je došao do zaključka da kriminalci imaju primitivni tip moždane strukture, a samim tim i ponašanja. Ova stanja su se nazivala ATAVISTIČKA.
Lombrozova teorija je vremenom gubila na značaju. Tome je posebno doprineo engleski lekar ČARS GORING koji je proveravajući Lombrozovu tezu upoređivao hiljade osuđenika i vojnike jedne britanske vojne jedinice. Goring je nakon proučavanja došao je do zaključka da između ove dve grupacije ne postoje nikakve evidentne razlike. Rezultate ovog istraživanja objavio je u svojoj knjizi “ Engleski osuđenik”. Goring je dokazao da atavizam nema naučnu podlogu i podaci koje je sakupio su zauvek diskreditivali Lombrozovu ideju o “ rođenom zločincu”. Značaj škole i kritička shvatanja. Savremena shvatanja odbacuju antropološku školu i njene pristupe kao nenaučne i jednostrane. Međutim njen značaj je u tome što je prva ukazala na važnost izučavanja izvršioca krivičnog dela, a ne samo delikta kao normativne kategorije. Italijanska škola u konfliktu sa klasičnom - opredelila se za potpuno napuštanje – pravnog pojma odgovornosti, a kao glavni problem postavljen je: - stepen opasnosti individue, koji ona predstavlja za društvo, a ne stepen slobode individue. Antropološka i italijanska pozitivistička škola, u tom periodu su ukazivali na potrebu da treba istražiti patološka obeležja izvršilaca krivičnih dela – ukazivanjem na stanje opasne individue. 12. ITALIJANSKA POZITIVISTIČKA ŠKOLA Posle klasične i antropološke škole i na bazi njihove kritike nastao je novi pravac u kriminologiji koji je bio orijentisan ka izučavanju pozitivnih činjenica vezanih za izvršioca krivičnih dela, poznat u teoriji kao ITALIJANSKA POZITIVISTIČKA ŠKOLA. Za razliku od klasične škole pozitivisti se okreću proučavanju sveta oko sebe, tumačeći ljudsko ponašanje determinacijama bioloških, psiholoških i socijalnih faktora. Predstavnici ove škole su ENRIKO FERI I RAFAELE GAROFALO koji su bili Lombrozovi sljedbenici.
Page
Prema njegovoj tipologiji razlikuje se pet kategorija kriminalaca-krivaca: - DUŠEVNO BOLESNI krivci gde spadaju duševno obolela lica, poremećena i psihopatološka lica; - ROĐENI KRIVCI kod kojih je neizbežna kriminalna sklonost posledica naslednih osobina koje su formirane generacijama; - KRIVCI IZ NAVIKE, kao podvrsta rođenih krivaca koji su rano počeli sa kriminalom i pod uticajem prilika, posebno nekažnjavanja, ostali hronični kriminalci;
18
ENRIKO FERI u svojim razmatranjima polazi od izvesnih socijalnih uslova sredine kao što su: porodica, škola, vaspitanje, uslovi života i rada, kao i državni oblici institucionalnog organizovanja u suzbijanju kriminaliteta i definisanju kaznene politike. Prema pozitivističkom učenju na ličnost dominantno djeluju antropološki ili unutrašnji faktori. Oni su u biti karaktera čovjeka, a kako će se ličnost ponašati u sredini zavisi dodatno od uticaja fizičkih faktora. Prema Enriku Feriju uzroci delinkvencije su prvenstveno u prirodnim, odnosno fizičkim faktorima, kao i u porodičnim, društvenim i ekonomskim uslovima. Za to je odbacivao pojam moralne odgovornosti i prihvatao samo društvenu odgovornost izraženu kroz zakonsku. Pod uticajem prirodnih nauka i filozofije Feri je insistirao na eksperimentalnoj metodi kao najvažnijem elementu u proučavanju ličnosti. Društvena opasnost nije u izvršenom djelu, ona je u čovjeku-počiniocu. Otuda njegova pozitivistička okrenutost prema delinkventu, a ne prema deliktu. Tipologija delinkvenata koju je izveo Feri zasnovana je na određenoj kritici Lombrozove klasifikacije zločinaca. Feri je kriminalce delio na dve grupe: - one kod kojih dominiraju unutrašnji faktor i(anomalije organske i fizičke konstrukcije) i - one kod kojih preovlađuju socijalni faktori.
-
KRIVCI IZ STRASTI sangvinične, nervozne i osetljive osobe koje čine zločin pod uticajem jakih emocija; SLUČAJNI KRIVCI, lakomislene i moralno neosetljive osobe.
On smatra da antropološki faktori u vidu anatomskih i funkcionalnih anomalija dominiraju kod duševno bolesnih krivaca, rođenih krivaca i krivaca iz strasti, dok socijalni faktori preovlađuju kod krivaca iz navike i slučajnih krivaca. RAFAELE GAROFALO je drugi predstavnik pozitivističke škole. On je bio italijanski sudija i krivičar tog vremena. U svom delu „Kriminologija“ ustanovio je četiri tipa prestupnika: - TIPIČNE ZLOČINCE; - PLAHOVITE PRESTUPNIKE, UBICE-izvršioci k.dela sa pogrešnim predstavama o časti i nužnosti osvete sa tradicionalnim predrasudama; - NASILNIKE, prestupnike lišene samilosti i kradljivce lišene osećanja čestitosti; - POHOTLJIVCE prestupnike sa niskom nivoom moralne energije. Od svih kategorija najvažnijom je smatrao tipične zločince ili ubice sa predumišljajem. Zastupao je stav da su u pitanju osobe bez moralnih osećanja, jer ubijaju iz sebičnih pobuda, tvrdio je da se radi o osobama koje su nepopravljivi kriminalci za koje je smrtna kazna jedina efikasna sankcija i da su u pitanju psihopate. Značaj i kritička shvatanja. Značajna dostignuća antropološke i pozitivističke škole su u bitnom pitanju skretanja pažnje nauke pa i zakonodavstva na ličnost izvršioca krivičnog djela, ukazivanje na to da se problem kriminaliteta ne iscrpljuje samo u pitanju odgovornosti za težinu djela, već i u pitanju delinkvente opasnosti svojstvene ličnosti izvršioca, ukazivanju na to da kazna nije jedini instrument suzbijanja kriminaliteta, te potrebi individualizacije krivičnih sankcija. Pozitivisti su naišli na brojne kritike mada su njihova shvatanja duboko ukorenjena u teoriji, krivičnom mišljenju i praksi. 13. SOCIOLOŠKA ŠKOLA Sociološka škola daje akcenat prvenstveno na socijalne i druge društvene činioce determinacije kriminalne orjentacije čoveka. Postoji nekoliko varijanti sociološke škole: - FRANCUSKA ŠKOLA; - ČIKAŠKA ŠKOLA; - AUSTRIJSKA ENCIKLOPEDIJSKA ŠKOLA; - NEMAČKA SOCIOLOŠKA ŠKOLA.
Page
Francuska škola se zalagala za istorijsku i retrospektivnu dimenziju izučavanja kriminaliteta, smatrajući da je na drugačiji način nemoguće saznati celinu i suštinu problema pojava kriminaliteta u društvu.
19
FRANCUSKA ŠKOLA ILI TZV. LIONSKA ŠKOLA, čiji je glavni predstavnik GABRIEL TARDE uvodi tezu kolektivne krivice, odnosno smatra da društvo stvara i priprema zločine i da shodno tome za njih ima i odgovornost. Tarde, profesor sudske medicine u Lionu i jedan je od Lombrozovih učenika, vremenom je odbacio teoriju o „rođenom zločincu“, smatrajući da pored fizičkih i psihičkih predispozicija i socijalna sredina oblikuje ličnost, pa i njegovo delinkventno ponašanje. ADOL PRINS, profesor krivičnog prava iz Brisela i jedan od osnivača ovog pravca, smatrao je da je kriminalitet proizvod samog čovečanstva kao takvog, dok je Lakasanj proklamovao kriminološku sintagmu – ’’kakvo društvo takav i kriminalitet’’.
Značaj ove škole je u tome što je ukazala na uticaj socijalnih faktora i odnosa na društvene pojave i psihičke procese individue, te njihovog ponašanja u raznim socijalnim okolnostima. Suprostavljajući svoje stavove italijanskom pozitivističkom pravcu, ova škola uvodi tezu da društva stvara i priprema zločine i shodno tome za njih ima i odgovornost. ČIKAŠKA ŠKOLA u svom proučavanju polazi od stanovišta da su ljudska zajednica i sredina glavni faktori uticaja na ljudsko ponašanje. Predstavnici čikaške škole polaze od shvatanja da je kriminalitet: produkt socijalnog okruženja, posledica načina života u velikim gradovima, posledica nedostataka i sloma društvene kontrole nad užim grupama migranata, sirotinje i maloletnika. Oni kriminalitet objašnjavaju posljedicom neujednačenog razvoja društva, procesima i sukobima koji se u vezi s tim javljaju. Socijalnu sliku Čikaga 20-ih godina karakterišu: velike migracione populacije posebno crnačke iz ruralnih u urbana područja, povećanje gradskog stanovništva u vrlo kratkom periodu sa milion na pet miliona. Rat, velika depresija i mafija prouzrokovali su socijalnu nejednakost velikih razmera. Predstavnici ove škole su W.I.Tomas, F.Znaniecki, R.Park, E.Burdžis, K.Šo i H.Mekej. Prema shvatanjima predstavnika ove škole delinkventnu orijentaciju generišu procesi koji karakterišu upad konkurentskih vrsta, sukob radi dominacije među vrstama, prilagođavanje slabijih vrsta dominirajućima, asimilacija novog poretka i simbioza. Problem u shvatanjima ove škole je u tome što je bilo teško prihvatiti objašnjenja vezana za posljedice društvene dezorganizacije i devijacije i što je umnogome opterećena subjektivizmom.
Page
NJEMAČKA SOCIOLOŠKA ŠKOLA dovela je do približavanja i integracije stavova klasične škole i italijanskog pozitivizma radi rešavanja osnovnih problema u kriminologiji i pozitivnom krivičnom pravu. Ona su kasnije dobila teorijski okvir u posebnom kriminološkom pravcu – tzv. njemačka sociološka škola ili kako su je negdje nazivala ’’prva škola društvene odbrane’’. Ova škola polazi od stanovišta da je suzbijanje i sprečavanje kriminaliteta moguće samo utvrđivanjem uzroka koje su svrstali u dve grupe: - INDIVIDUALNA SVOJSTVA DELIKVENATA (nasledna i stečena) i - FIZIČKE, DRUŠTVENE, GEOGRAFSKE I EKONOMSKE OKOLNOSTI I USLOVI Urođene sklonosti i naklonosti, prema ovim shvatanjima, nisu osnovni uzrok zločina, već društvene okolnosti koje zajednički deluju, ali imaju i poseban uticaj. U vezi sa tim zavisno od njihove dominacije i uticaja kriminaliteta dele se na AKUTNI I HRONIČNI.
20
AUSTRIJSKA ENCIKLOPEDIJSKA ŠKOLA nastala je na temelju teorijskih shvatanja profesora krivičnog prava iz Beča i oca kriminologije HANSA GROSA. Značaj Grosovih radova ogleda se u tri pravca: - prvi put su odnos, izvršenja i suzbijanja delikata, kao reakcije društva, shvaćeni kao jedinstvo u celini problema - u središte tog odnosa postavljen je čovek, kao psihofizička individua, a ne zločinac; - takav odnos delova i celine problema moraju zajedno razmatrati u tesnoj povezanosti kriminologija, krivično pravo i penologija. GROS – smatra da kriminologija obuhvata: 1. kriminalna antropologija koju čine: kriminalna somatologija i objektivna psihologija, i 2. kriminalna sociologuja, koju deli na: statistiku; socijalnu psihologiju, kriminalistiku i subjektivnu psihologiju. ZELIG – smatra da kriminologiju čine 2 osnovna područja: 1. nauka o uzrocima i pojavi zločina ( etiologija, fenomenologija i kriminalna sociologija) i 2. nauka o suzbijanju kriminaliteta (kriminalistika, penologija)
AKUTNI KRIMINALITET se smatra posledicom delovanja spoljnih činilaca, a HRONIČNI dominantnim uticajem ličnih svojstava. Iz nemačke sociološke škole proistekla je poznata klasifikacija delikvenata prema kriterijumima LISTA- nemačkog profesora krivičnog prava. List polazeći od dvojne podele kriminaliteta i kriminalce deli na KRIVCE IZ NAVIKE i SLUČAJNE KRIVCE. Krivce iz navike nazivao je i hroničnim krivcima i krivcima po tendenciji i to su bile one osobe kod kojih postoji urođena sklonost ili stečene dispozicije ka kriminalnom ponašanju. Tu on razlikuje popravljive i nepopravljive krivce, a najtežim tipom je smatrao profesionalne kriminalce. SLUČAJNI KRIVCI su delikventi koji su nastali pod uticajem spoljnih socijalnih činilaca i uslova. Oni se po psihofizičkim osobinama ne razlikuju od nedelinkvenata, ali im je ponašanje uslovljeno jakim uticajima spoljnih uslova i povoda. Suštinski značaj ove škole je što je kriminološka saznanja da je krivično djelo produkt subjektivnog, socijalnog i fizičkog faktora iskoristila za formiranje odgovarajućih stavova u kriminalnoj politici i krivičnopravnim normama, kao relativno autonomnoj teorijskoj koncepciji. 14. ŠKOLA DRUŠTVENE ODBRANE Škola društvene odbrane, prvenstveno kao društveni pokret, nastala je nakon II svetskog rata. Ona je težila socijalizaciji i humanizaciji krivičnog prava. Ideje ovog pokreta začete su u Đenovi (Italiji) 1945. god. osnivanjem Centra za izučavanje ideja društvene odbrane. 1949 god. pokret je prerastao u Međunarodno udruženje društvene odbrane. Osnovni sadržaji u idejama predstavnika pokreta (Filipe Gramatika i Mark Ancel) motivisani su u humanijem odnosu prema osuđenim licima i mjerama resocijalizacije, a radi njihove brže i sigurnije reintegracije u društvo. Pokret odbacuje ranije teorijske pristupe biološke, psihološke i sociološke osnove klasifikacije delinkvenata. U njemu egzistiraju dva gledišta reformi kaznene politike: - Jedno zasnovano na ideji klasifikacije i kategorizacije delinkvenata sa ciljem prave resocijalizacije i primjene kaznenih mjera - Drugo, ekstremno gledište koje preferira na ukidanje kaznenog zakonodavstva i uvođenje psihijatrijskih, psiholoških, socijalnih i dr. mjera suzbijanja delinkvencije. S razvojem krivičnopravne i kriminološke nauke krajem 19-og veka u teoriji je sve prisutnija orijentacija na prevaspitavanju kao osnovnoj svrsi i resocijalizaciji kao cilju kažnjavanja prestupnika. Prevazilaženjem shvatanja klasične misli o zločinu i kazni, kao objektivnim elementima preokupacije nauke, počinje polako da prodire, a zatim i da dominira ideja o subjektivnoj strani problema odnosno o krivcu koga kazna, posebno kazna lišenja slobode, treba da resocijalizuje tokom njenog izvršenja. Dotadašnja penološka praksa je pokazala da represivna funkcija kazne nije doprinela opadanju stope kriminaliteta.
Page
U proučavanju kriminaliteta kriminologija se koristi naučnim metodama koje su zajedničke svim društvenim naukama, s tim što ih ona prilagođava izučavanju kriminaliteta u svim njegovim pojavnim oblicima. Kriminologija je izgradila svoje sopstvene metode: metodu izučavanja kriminaliteta kao individualnih slučajeva i metodu izučavanja kriminologije kao masovne pojave. Kriminološke metode su: metoda izučavanja individualnih slučajeva; metoda izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave; statistički metod.
21
15. KRIMINOLOŠKE METODE –metodi kriminologije
Kriminologija se bavi izučavanjem kriminaliteta koji se manifestuje istovremeno kao pojedinačna pojava i kao masovna pojava. Kao pojedinačna pojava kriminalitet je vezan za ličnost izvršioca krivičnog djela. Kriminalitet je i masovna pojava koja je povezana sa socijalnom struktorom kao cjelinom, koja izvire iz nje kao njena zakonita pojava i koja integriše u sebi na određen način sve pojave pojedinačnog kriminaliteta. Zadatak kriminologije je da izučava kriminalitet i kao masovnu društvanu pojavu, da otkrije uzroke i zakonitosti njenog javljanja u datim uslovima života. S obzirom na ovakav dvostruki karakter kriminaliteta u kriminologiji se koriste dvije osnovne metode: - Metoda proučavanja individualnih slučajeva - Metoda proučavanja kriminaliteta kao masovne pojave 16. METODA IZUČAVANJA INDIVIDUALNIH SLUČAJEVA
Page
Tehnike prikupljanja podataka o kriminalitetu kao individualnoj pojavi su različite i obuhvataju: - razgovor (pored biografskih podataka o učiniocu treba da obezbijedi dobijanje podataka na osnovu kojih će se moći saznati odnos učinioca prema određenim problemima, način proživljavanja izvjesnih perioda njegovog života, način doživljavanja određenih događaja iz života i sl. Razgovor se može voditi na nekoliko načina: usmjereni razgovor – odvija se po unaprijed pripremljenoj šemi i često se na pitanja može odgovarati sa da ili ne, neusmjereni razgovor – ne postoji unaprijed pripremljena šema i osoba se pušta da slobodno govori uz povremeno postavljanje podpitanja, upotreba pitanja s ciljem – usmjerena na neke značajne detalje iz života osobe koju ispitujemo a o kojima ta osoba nerado govori i mikroanamneza – kao razgovor pomoću kojeg se pokušava do detalja rasvjetliti neka faza u razvoju ispitanika.
22
Sastoji se u proučavanju pojedinih slučajeva delinkventnog ponašanja i pojedinih izvršilaca k. dela (“case metod”, “case study”). S obzirom na činjenicu da polazi od konkretnih slučajeva delinkventnog ponašanja, s ciljem da se sagledaju svi njegovi elementi značajnu ulogu ima metod analize i indukcije kao i ekipni rad i interdisciplinarni pristup. Ovo ispitivanje se najčešće vrši u kazneno-popravnim ustanovama, vaspitni ustanovama ili specijalnim klinikama. Ova metoda obuhvata sve elemente proučavanja ličnosti delikvenata tj. sve strane u njegovom razvoju što podrazumeva genetičko proučavanje, kao i objektivne i subjektivne okolnosti i uslove koji su omogućili izvršenje njegove delinkventne radnje. To ispitivanje treba da obuhvati sociološke, psihološke, psihijatrijske i druge relevantne činjenice, te da omogući ustanovljavanje jednog registra osnovnih podataka o starosti, polu, zanimanju, mjestu rada, mjestu stanovanja, porodičnom stanju i odnosima u porodici, materijalnom stanju, društveno-političkoj pripadnosti, društvenom statusu, stepenu obrazovanja, ranijem kažnjavanju itd. Ovo ispitivanje treba da prikaže osnovne crte ličnosti delinkventa, pobude i motive izvršenja krivičnog djela, uslove koji su pogodovali izvršenju krivičnog djela, okolnosti pod kojima je djelo izvršeno, podatke o žrtvi krivičnog djela i sve druge elemente koji mogu biti od značaja za kriminološko istraživanje. U savremenoj kriminologiji iz ove metode se razvila posebna klinička metoda koja se sastoji u primeni postupaka prema delinkventnom licu koji su analogni tretmanu na klinici. Tu se radi o individualnom ispitivanju ličnosti delikventa koje se vrši kliničkim putem, kliničkom metodom. KLINIČKA METODA SE SASTOJI IZ ČETIRI FAZA: - medicinsko-psihološko i socijalno ispitivanje; - utvrđivanje kriminološke dijagnoze; - davanje socijalne prognoze o budućem ponašanju delikvenata i - davanje predloga za penološki tretman učinioca. Ovom metodom se ispituju sve strane ličnosti delinkventa: biološka, psihološka, psihijatrijska pa i sociološka. Klinička metoda ima za cilj otkrivanje i utvrđivanje uzročnih faktora koji deluju na svaki pojedinačni slučaj različitim dinamizmom.
promatranje (obuhvata zapažanje i tumačenje ponašanja neke osobe i njenih reakcija u određenim okolnostima. Često se vrši u toku razgovora sa ispitanikom, ali i u sudnici, u kontaktu ispitanika sa drugim saučesnicima ili zatvorenicima i sl); - psihološku analizu k. dela i načina njegovog izvršenja (metodološki postupak koji se zasniva na shvatanju da se unutrašnja struktura čovjekove ličnosti može upoznati preko njegovih postupaka i ponašanja npr. pobude i motivi izvršenja k.d., način i priroda izvršenog k.d., okolnosti pod kojima je izvršeno, držanje učinioca poslije izvršenja k.d. mogu da otkriju pojedine crte ličnosti učinioca). - psihoanalizu ličnosti (vrši se pomoću raznih testova koje možemo svrstati u dvije osnovne grupe: testovi kojima se mjere određena svojstava ličnosti – testovi svojstva i testovi koji prikazuju ličnost u cjelini – testovi ličnosti. U okviru testova svojstva ličnosti najviše se primjenjuju testovi inteligencije kojima se mjeri sposobnost ličnosti da se snađe u novoj i do tada nepoznatoj životnoj situaciji. Najpoznatiji testovi ličnosti su tzv. projektivni testovi pomoću kojih ispitivana osoba dajući svoj sud i mišljenje o nečemu, zapravo prikazuje svoju ličnost), - analizu životnih uslova (tj. proučavanje socijalnih uslova života koju nazivamo i subjektivno – objektivna anamneza. Analiza socijalnih uslova života treba da obuhvati proučavanje životnog istorijata ličnosti, proučavanje objektivnih i subjektivnih uslova života, kao i reagovanje ličnosti na te uslove). Upotrebom navedenih tehnika istraživanja postiže se svestrano proučavanje ličnosti sa svih aspekata. Tako objedinjena i sintetička ocjena ličnosti koju su obavili stručnjaci iz raznih oblasti, zove se KRIMINOLOŠKA EKSPERTIZA. -
17. METODA IZUČAVANJA KRIMINALITETA KAO MASOVNE POJAVE Metoda izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave nastaje nakon proučavanja kriminaliteta kao pojedinačne pojave, sledi druga faza-proučavanje kriminaliteta kao masovne pojave. Ovo izučavanje kriminaliteta koristi se prvenstveno za naučno-istraživački rad, posebno za otkrivanje uzroka kriminaliteta, obima, strukture i kretanja kriminaliteta. Postupak proučavanja kriminaliteta kao masovne pojave ostvaruje se kroz nekoliko faza: - određivanje predmeta i cilja istraživanja, - postavljanje hipoteza, - prikupljanje podataka, - analiza i - sinteza (zaključci).
posmatranje eksperiment, upoređivanje ispitivanje
Page
-
23
Određivanje predmeta i cilja istraživanja pretpostavlja tačno određivanje pojave koja će se proučavati i onoga šta se želi postići proučavanjem date pojave. Postavljanje hipoteze je utvrđivanje polaznih pretpostavki istraživanja. Npr. predmet istraživanja je kretanje kriminaliteta na određenom području. Hipoteza je da je došlo do povećanja kriminaliteta u posmatranom periodu u odnosu na raniji period. Istraživanje treba da potvrdi ili da ospori postavljenu hipotezu. NAJZNAČAJNIJA FAZA U IZUČAVANJU KRIMINALITETA JE PRIKUPLJANJE PODATAKA. U ovoj fazi primenjuju se različite tehnike istraživanja:
Posmatranje je takav istraživački postupak kojim se prikupljaju činjenice o stvarnom stanju i toku izvršenja krivičnog djela. Može biti neposredno i posredno. Neposrednim posmatranjem prikupljaju se činjenice o svim značajnim elementima izvršenih krivičnih djela koji se mogu odnositi na spoljno područje zbivanja npr. vrijeme i mjesto izvršenja djela, povod izvršenja, podatke o žrtvi, sredstva izvršenja, saučesništvo, i dr. ili na ličnost delinkventa npr. karakterne crte, temperament, motiv, pobude, obrazovanje, podaci o porodici itd. Ono se naziva i posmatranje sa učestvovanjem jer posmatrač faktički učestvuje u posmatranoj pojavi. Poznati su slučajevi neposrednog posmatranja maloljetničkih bandi. Posredno posmatranje se vrši tako što se podaci prikupljaju iz kaznenih evidencija, sudskih dosijea, dnevne štampe, dnevnika, autobiografija i memoara kriminalca. Najtačniji podaci se dobijaju iz zvaničnih evidencija. Eksperiment je vrsta posebno posmatranja koje se vrši na osnovu vještačkog izazivanja pojave. Upotrebljava se u peneološkoj oblasti u procesu resocijalizacije i readaptacije osuđenih lica u kaznenopopravnim ustanovama i vaspitnim ustanovama. Upoređivanje je slično eksperimentu jer se njime vrši upoređivanje različitih pojava delinkventnog ponašanja s obzirom na geografska područja, vremenske razmake, objekte napada, grupe i vrste krivičnih djela. Jedan od oblika upoređivanje koji se naročito koriste u kriminološkim istraživanjima jeste korištenje kontrolnih grupa. Sastoji se u tome što se pored delinkventne grupe koja se želi proučavati formira i grupa nedelinkvenata tj. kontrolna grupa, a zatim se posmatranjem i upoređivanjem ovih dvija grupa utvrđuju razlike između delinkvenata i nedelinkvenata, određena svojstva delinkvenata, uticaj uzroka na vršenje krivičnih djela itd. Prilikom formiranja grupa mora se voditi računa da pripadnici obe grupe imaju slične sociološke i biopsihološke karakteristike, tj. da potiču iz iste socijalne sredine, da imaju ista ili slična fizička i psihička svojstva, uzrast, obrazovanje. Ispitivanje je takva tehnika istraživanja kojom se prikupljanje činjenica o posmatranoj pojavi vrši putem intervjuisanja koje može biti usmeno i pismeno. Usmeni intervju se sprovodi u formi slobodnog razgovora a pismeni intervju se vrši pomoću upitnika ili ankete. Poslednja faza ispitivanja kriminaliteta je sređivanje podataka, njihova analiza i izvlačenje zaključaka. Time se utvrđuje da li je postavljena hipoteza potvrđena ili ne, a na osnovu zaključaka se obično formulišu određeni prijedlozi i preporuke za smanjenje ili uklanjanje ispitivane pojave. 18. STATISTIČKI METOD U IZUČAVANU KRIMINALITETA STATISTIČKI METOD koristi se u proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave. Primenom različitih statičkih metoda predviđaju se tendencije: opadanje, stagnacija, porast pojedinih oblika i vrsta delinkvencije u određenom periodu. Statistička evidencija kriminaliteta predstavlja zbir podataka o kriminalitetu koju vode određeni državni organi. Evidenciju statističkih metoda vode organi unutrašnjih poslova, javna tužilaštva i sudovi. To bi značilo da postoji statistika kriminaliteta organa unutrašnjih poslova, javnih tužilaštva i sudova.
Sudska statistika obuhvata sva krivična dela čiji izvršioci su osuđeni. Sudska statistika se uzima kao osnov praćenja kretanja kriminaliteta i za kriminološka istraživanja.
Page
Statistika javnih tužilaštava sadrži podatke o svim k. delima za kojim je pokrenut postupak. Međutim ni ova ova evidencija ne daje tačne podatke jer se pojedini sudski postupci završe odbijajućom ili oslobađajućom presudom.
24
Statistika unutrašnjih poslova sadrži podatke o svim podnetim prijavama i svim krivičnim delima za koja se na bilo koji način sazna. Nedostatak ove statistike je u tome što sva prijavljena ponašanje ne moraju imati karakter krivičnih djela tako da se za neka nikada ne pokrene krivični postupak, a s druge strane ova statistika ne obuhvata krivična djela po privatnoj tužbi.
Nijedna od navedenih statistika kriminaliteta nam ne daje apsolutno tačne i pouzdane podatke o broju izvršenih k. dela i njihovih izvršilaca. Pored toga određeni broj k. dela ostaje nepoznat. To su krivična djela koja nisu otkrivena ili je učinilac nepoznat. Taj obim kriminaliteta koji ostaje nepoznat u kriminološkoj literaturi naziva se “tamna brojka kriminaliteta”. Tamna brojka se tačno ne može utvrditi, ona se može samo pretpostaviti. Tamna brojka kriminaliteta sadrži 3 grupe krivičnih djela: savršene zločine (veoma ih je teško otkriti jer su izvršena pod povoljnijim uslovima, veoma spretno i bez vidljivih tragova), poznata djela koja ne daju povoda za vođenje krivičnog postupka (javljaju se uglavnom u selima gdje ih pokriva seoska solidarnost pa ih je teško sudski dokazati što često dovodi do odustajanja od njihovog gonjenja) i djela tzv. bjelog okovratnika (kriminalitet imućnih slojeva društva koji se kriju iza finansijske i političke moći). Pored tamne brojke kriminaliteta postoji i brojka pretjerivanja kriminaliteta koja se odnosi na one aktivnosti koje se prikazuju kao krivična djela a to u stvari nisu. Prilikom izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave upotrebljavaju se razne statističke metoda kao što su zakon vjerovatnoće, srednja vrijednost, metoda korelacija, metoda uzoraka i sl. Ove metode služe za prikupljanje podataka i njihovu obradu, a ne za naučno objašnjenje kriminaliteta. Statistički metod se može koristiti samo kao pomoćni metod u proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave, a nikako kao jedini i isključivi metod. 19. TEORIJE U KRIMINOLOGIJI (pojam, vrste, naučni i praktični značaj) Naučna misao se još pre nego što je kriminologija ustanovljena kao posebna nauka, interesovala da objasni zašto se neki ljudi vladaju asocijalno, zašto se neko ponašanje smatra kriminalnim, a drugo ne. Kroz istoriju se pokušavalo kroz razne škole tumačiti kriminalno ponašanje ličnosti uopšte i kriminaliteta kao pojava. Različiti pristupi u istraživanjima, tumačenju i teorijskoj zasnovanosti u izučavanju pojava kriminaliteta i kriminalnog ponašanja ličnosti uopšte - doveli su do različitih pravaca i teorija: biološke teorije, psihološke teorije, psihopatološki pristupi i sociološke teorije. U biološke teorije spadaju: FRENOLOŠKA TEORIJA; TEORIJA NASLEĐA; BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI; HROMOZOMSKA TEORIJA; ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA I RASNA TEORIJA. PSIHOLOŠKE TEORIJE: psihoanalitička shvatanja; teorija inteligencije, teorija neprilagođenosti, frustraciona teorija i bihevioristička teorija. PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPI - Na osnovu saznanja da među delinkventima postoji i određeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremećeni Nićefor je izneo tezu o kriminalitetu kao psihopatološkoj pojavi, a slična mišljenja imali su i drugi kriminolozi (Despin, Pinel, Zilboord, Esquirol) koji su razvili i poseban pristup – teoriju o zločinu čiji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca. Suština ovih pristupa je da se devijantno ponašanje tumači raznim oblicima psihopatoloških stanja ličnosti.
Page
1. TEORIJA SOCIJANE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA; • Teorija anatomije; • Teorija društvenih problema • Teorija socijalnog interakcizma i etikecije; • Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja; • Funkcionalizam
25
Najznačajnije SOCIOLOŠKE TEORIJE su:
2. TEORIJE SOCIJANOG UČENJA • Teorije imitacije • Teorija diferencijalne asocijacije • Teorija diferencijalne identifikacije 3. KUTUROLOŠKE TEORIJE • Teorija podkultura i kontrakultura • Teorija kulturnog konflikta • Teorija društvenih grupa 4. TEORIJE KRITIČKE ORIJENTACIJE 20. BIOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt) Biološke teorije u kriminologiji čine naučni pravci koji shvatanja o organskom svetu i Darvinovo učenje o evoluciji vrsta analogijom primjenjuju na društvene odnose i pojave. U pitanju su teorije koje svoju zasnovanost temelje na mišljenjima da su biološke predispozicije osnovni kriminogeni faktori. Tu se posebno ubrajaju činioci biosomatskih procesa kao što su: urođene, nasledne, organske, fiziološke i druge biološke funkcije koje uslovljavaju delinkventno ponašanje pojedinih lica. Ovi teorijski pristupi vode porijeklo do frenoloških shvatanja i učenja antropološke i dijelom pozitivističke škole, ali su vremenom imali više modaliteta, uvažavajući osim anatomskih i druge činioce uticaja na delinkvenciju a naročito elemente biološkog i genetskog nasljeđa. U biološke teorije spadaju: FRENOLOŠKA TEORIJA; TEORIJA NASLEĐA; BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI; HROMOZOMSKA TEORIJA; ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA I RASNA TEORIJA.
Page
1. Lombrozova teorija se nije održala, ali je među prvima postavila pitanje ličnosti delikventa i njegovih unutrašnjih svojstava koja ga čine svjesnim ili nesvjesnim, odnosno odgovornim, manje odgovornim ili uopšte neodgovornim za postupke. 2. Savremena kriminološka misao tvrdi da biološki faktori mogu činiti neke predispozicije, ali ne i determinacije za devijantne sklonosti. Uticaj bioloških faktora ne može se negirati, ali se ne može ni prenaglašavati bez uticaja veze socijalnih i psiholoških uslova. Empirijska istraživanja na zatvorenicima i njihova poređenja sa studentima i vojnicima pokazala su da su degenerativne razlike među njima neznatne. Utisak da su mentalno retardirana lica više delinkventna od ostalih su rezultat predrasuda okoline prema njima nego njihovog stvarnog ponašanja. Biološki faktori se moraju posmatrati uz socijalne i psihološke faktore, s obzirom da svi oni utiču na kriminalitet. 3. Uticaj nasljednih i rasnih osobina takođe se pokazala apsurdnim i više ukazuje na socioekonomske uslove života pojedinaca, etničkih grupa i ’’rasa’’ nego na njihovu biološku predisponiranost.. 4. Hromozomske aberacije – teza da je u zatvorima više XYY muškaraca u poređenju sa XY muškarcima kroz novija istraživanja ne dokazuju da su XYY agresivniji i nasilniji od drugih. Istraživanja su pokazala da, iako su ove osobe zaista bile više naklonjene vršenju krivičnih dijela, kod njih nije bilo riječi o nasilničkim zločinima. Zaključeno je da je veći procenat ovih osoba u zatvorima više rezultat nekih drugih faktora, npr. niske inteligencije, kao i posljedica socijalne reakcije koju te osobe izazivaju svojim osobinama.
26
KRITIKA BIOLOŠKIH TEORIJA Ove teorije teško izdržavaju kritičke osvrte, mada se njihov doprinos nauci ne može sasvim odbaciti.
5. Biološki faktori imaju značaj samo u smislu predispozicija, a manje kao uzročnika odlučujućeg značaja u etiologiji devijantnosti. Oni se mogu uzeti u obzir samo u sticaju sa socijalnim i psihološkim faktorima. U tom smislu veoma je važna orijentacija koju ima biološko-psihološku i biološko –sociološku orijentaciju, a to je klinička kriminologija, koja je čisto medicinsku orjentaciju, pored bioloških i psiholoških uticaja, dopunila i socijalnim činiocima uticaja, ali njena osnovna slabost bila u tome što je i dalje zadržavala objašnjenje pojave na (individualnim) kliničkim slučajevima delinkvencije. Time je onemogućeno da se kriminalitet označi kao društveni fenomen. 21. FRENOLOŠKA TEORIJA Frenologija je nauka o lobanji na kojoj je zasnovan biološki pravac i shvatanje u nauci da se na osnovu oblika lobanje mogu odrediti duševne osobine i sposobnosti nekog čoveka. Frenološke teze u kriminologiji pojavile su se početkom 19-og veka. Predstavnici frenološke škole su: bečki lekar GAL i švedski teolog LAVATER. Ove teorije ističu povezanost delinkventnih sklonosti i moralnih osobina ličnosti sa konstitucijom lobanje. Prema ovoj teoriji suština karakternih osobina čoveka je u vezi sa koštanom konstitucijom, oblikom i obimom glave koji se izražava u segmentima. Segmenata ima 26 po Galu ili 35 po Lavateru. Segmentima se određuju „više“ i „niže“ sklonosti čoveka u zavisnosti od oblika glave. Prema frenološkim shvatanjima glava kod kriminalaca je kruškastog oblika ima širi vilični deo od čeonog dela usljed dominacije nižih segmenata, dok je kod nedelinkvenata razvijeniji gornji deo glave. Na osnovu tzv. segmenta pristalice frenološke teorije su smatrale da se sa sigurnošću mogu predvideti buduća ponašanja osobe. Frenološka teorija je dugo vremena bila popularna i priznata i u Evropi i u Americi. Tridesetih godina prošlog veka ova teorija je skoro u potpunosti osporena. Osnovna zamjerka je bila da je naučno neutemeljena pretpostavka da meko moždano tkivo može uticati na oblik i formu čvrste koštane strukture kakvu ima lobanja. Spada u biološke teorije. 22. TEORIJA NASLEĐA
Page
Od svih oblika nasleđa (materijalno, duhovno i genetsko), za kriminologiju je najbitnije genetsko, ono koje se ispoljava u biološkim karakteristikama definisanim u hromozomima, genima i dezoksiribonukleinskom kiselinom-DNK. Ova istraživanja su sa izvesnim stepenom pouzdanosti dokazala genetsko nasleđe kod slučajeva mentalne retardiranosti, odnosno prisustva hromozomske aberacije predaka i potomaka (šizofrenija i afektivni poremećaji). Na osnovu genetičkih učenja izdiferenciran je tzv. ATAVISTIČKI TIP DELINKVENTA.
27
Pitanje odnosa nasleđa i delinkvencije je klasično pitanje kriminologije koje potiče još od Lombroza. Prema Lombrozu „rođeni zločinac“ potiče iz degenerisane porodice kod čijih se članova javljaju slučajevi ludila, gluvoće, sifilisa, epilepsije i alkoholozma. U predstavnike ove teorije spada ENRIKO FERI, koji kada govori o rođenom kriminalcu i ’’neizbježnoj tiraniji prirođenih sklonosti’’, biološkim faktorima pridaje bitan značaj kod delinkvencije smatrajući da u ponašanju ličnosti postoje nasledne sklonosti. Na ovoj tezi postavio je teoriju diferencijalne dijagnoze po kojoj se sklonost sastoji u nečemu specifičnom što još nije utvrđeno. Feri to objašnjava na praktičnom primeru dvojice idiota, vaspitavanih pod istim uslovima, od kojih jedan reaguje na šalu ubistvom, a drugi ne. Feri to tumači tako da jedan od njih koji je ubica, pored idiotije ima i nasleđenu zločinačku sklonost, a drugi nema.
Kriminolozi su u drugoj polovini 19. veka teoriju nasleđa priznavali kao naučno validnu, mada je u savremenim shvatanjima dosta osporavana. Pod uticajem teorija o nasleđu razvijena je posebna disciplina u okviru penologije tzv. EUGENIKA čiji je cilj bio sprečavanje reprodukcije u okviru populacije koja ima genetske delinkventne dispozicije putem sterilizacije. (sprečavanje rađanja dece kod nasljednih bolesnika). GENETIČKA SHVATANJA tumače da je kriminalno ponašanje urođena i nasledna pojava što je dokazano kroz dve vrste studija proučavanjem tzv. KRIMINALNIH PORODICA I BLIZANACA. Genetika je nauka o nasleđu i naslednim osobinama koje se prenose genima koji su relativno postojani kroz generacije potomaka. Blizanci su korišćeni kao eksperimentalni subjekti dokaza genetičkih svojstava, i to kao primarnih naslednih činilaca ne samo konstitucionalnih i bioloških već i psihičkih osobina ličnosti. Istraživanja su korišćena da bi se objasnio uticaj genetičkih faktora kod tzv. kriminalnih porodica, i za dokaz da je kriminalna aktivnost jednojajčanih blizanaca, zbog genetske sličnosti, u većoj meri podudarna od dvoćelijskih blizanaca ili drugih krvnih srodnika. Ova shvatanja su dovela do zaključka o opravdanosti bioloških teorija kriminaliteta i uvođenja mjera sterilizacije kao kriminalne prevencije kod seksualnih delikvenata. Na taj način se teorija nasleđa proveravala kroz tzv ADOPTIVNE STUDIJE, posmatranjem ponašanja dece datih na usvajanje, odnosno razlika u uticanju sredine i bioloških činilaca. Iz ovih studija je utvrđeno da ukoliko su oba deteta od istih roditelja, čija je biografija kriminalna, takođe delinkventne orijentacije i u novoj sredini, onda postoji osnovanost teorije o biološkom kriminalnom nasleđu. Istraživanja blizanaca i adoptivne studije o „podudarnosti“ bavili su se pitanjem kolika je verovatnoća da će pojedinac (jednojajčani blizanac) imati iste ili slične karakteristike (inteligenciju, kriminalno ponašanje) kao njegov biološki srodnik. Drugi pristup se odnosio na shvatanje da geni, kao element hromozoma, imaju nasledne osobine, čime se objašnjava uslovljenost hromozomskih aberacija za delinkventne osobine. Treća varijanta nastala je u okviru socioloških pristupa u tzv. teoriji socijalnog nasleđa prema kojoj starije generacije prenose u nasljeđe svoje osobine na mlađe. Prema tim mišljenjima, roditelji su svoje probleme iz mladosti prenosili na potomstvo što se odražava na biopsihički razvoj i ponašanje dece, jer nagomilani problemi dovode do akumulacije asocijalnosti i dispozicije delinkventnog ponašanja. 23. BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI
Biokonstitucionalna teorijai
Prva značajna teorija u okviru bioloških teorija s konstitucionalnim osnovana, proistekla je iz Lombrozove antropološke škole, koja je u početku potpuno ignorisala druge kriminološke činioce, kao uzročnike kriminaliteta, a uzimala je u obzir samo fizički izgled delikventa. Ova teorija je doživela ozbiljne kritike, jer istraživanja nisu pokazala ispravnost tih stavova.
Page
Iako su Lombrozova početna učenja u celini osporavana, činjenica je da su neke osnovne postavke ostale izvor za mnoga kasnija učenja. Suština ovih bioloških pristupa svodi se na objašnjenje da ličnost zločinca, pored konstitucionalnih karakteristika, određuju i psihološka svojstva.
28
Predstavnici su: (Lombrozo, Di Tilio, Eksner, Grasberger) Lombrozo i drugi predstavnici su devijacije i delinkvenciju kod žena objašnjavali hormonskim poremećajima, menopauzom, poremećajima menstrualnih ciklusa i dr. Time su nastojali dokazati da žene, zbog svojih motoričkih karakteristika, sklonije devijacijama od muškaraca. Prostituciju kod žena su objašnjavali njihovom zaostalošću u evolutivnom razvoju.
Smatrajući da postoji veza između fizičkih i svojstava ljudi sklonih delinkvenciji, austrijski kriminolog Zelig je čak tu posebnu naučnu disciplinu nazvao kriminalna biologija. Zeling je tvrdio da je krivično djelo ’’psihomatski živi proces’’, zločin čovjeka kao živog bića. Zeling u svojoj klasifikaciji delinkventa razlikuje: atipične, mešovite i čiste tipove kriminalaca. Grasberger je vjerovao da je povezivanje kriminalne antropologije i kriminalne psihologije dovelo do toga d biloška teorija ima stanovište da između telesnih i psihičkih procesa postoji zavisnost. Mnogi drugi predstavnici ovih teorija (Eksner, Nojrojter, Delmos, Blondel, Di Tulio i dr.) su smatrali da između fizičkog-anatomskog izgleda i moralnih osobina čoveka postoji kauzalna (uzročna) veza (neki ljudi određenog morfološkog oblika su skloniji devijacijama od drugih). Di Tulio – tvrdi da su ’’svi izvršioci krivičnog djela po navici, profesionalni kriminalci i kriminalci po sklonosti uvijek konstitucionalnog tipa’’. Biološki pristupi su zapaženi i u američkoj literaturi. HOTON (prof. na Harvardskom univerzitetu) – smatra da su biološke inferiornosti primaran uzrok zločina. Prema njegovom mišljenju: fizičke i mentalne osobine čoveka su povezane jer su fizičke osobine indicije mentaliteta i dispozicije čovjeka. On smatra da je čovek sklon kriminalu niže biološke pripadnosti. (visoki i mršavi predisponirani su za ubistva i pljačke, visoki i teški za prevare i krivotvorenja, mali za krađe i provale, niski i teški za napade na čoveka i sexualne zločine).
Teorija biokonstitucionalnih sklonosti
Ovaj pravac u kriminologiji razvijen je između dva svetska rata iz kriminalne biologije nemačkih i austrijskih teoretičara, posebno antropološke kriminalističke škole iz Graca, koju je vodio Adolf Lenc. Predstavnici ove teorije su: Lenc, Nićeforo, Hageman, Morseli, Hoton, Lange i dr. Oni u objašnjenju delinkvencije polaze od biloške naslednosti, kao osnovnog uzročnog faktora. Urođene sklonosti za delinkvenciju i nasleđe u delinkventnoj orjentaciji pripisuju se ličnostima posebnih, bioloških, svojstava koja se stiču: nasleđem gena i nasleđem posebnog konstitucionalnog tipa. Time ova teorija u izvjesnoj mjeri integriše postulate biokonstitucionalne teorije i teorije nasleđa. Ovaj pravac zalaže se za proučavanje naslednih sklonosti (razdražljivost, agresivnost i dr.)– koje mogu da dovedu do devijantnog ponašanja. Međutim takve sklonosti kod predaka nisu uvijek vodile u delinkvenciju. Smatra se da se ne mogu nasleđem prenositi kriminala djela predaka, nego samo sklonosti koje su do njih dovele. Predstavnici ove teorije negiraju teoriju o urođenom zločincu, ali zato smatraju da kod određenih ličnosti – postoje urođene sklonosti ka devijantnom ponašanju. Predstavnici ovog pravca smatraju da devijantno ponašanje određuje pored naslednih osobina i povezanost između fizičkog izgleda i psihičkih osobina ličnosti.
Page
Predstavnik ove teorije je Žan Pinatel. Hromozomska teorija je zasnovana na učenju da postoje poremećaji u jezgru ćelije – hromozomima (aktivne supstance ćelijskog jezgra), koja sadrži gene i nosilac je naslednih osobina, a produkuju društveno abnormalno ponašanje.
29
24. HROMOZOMSKA TEORIJA
Ova teorija nastala je na osnovu rezultata istraživanja sprovedenog na osuđenicima i govori o tome da se među kriminalcima znatno češće javljaju XYY kombinacija hromozoma nego u normalnoj populaciji XY. Tako se razvila hipoteza da je višak hromozoma Y u vezi sa kriminalnim ponašanjem, naročito nasilnim. JAKOBS je 1965 god. sugerisao da muškarci sa XYY sindronom imaju veći stepen agresivnosti nego normalni muškarci XY. Prema ovoj teoriji veliki višak hromozoma Y stvara poseban konstitucionalni tip ličnosti sklonih kriminalitetu, tako se kombinacije hromozoma XYY kod muškaraca i XXY kod žena – smatraju se kriminogenim. Višak Y hromozoma – podstiče na određenu vrstu krivičnih dela – sexualne delikte, svađe, ubistva, a kod žena i na prostituciju. OSNOVNE POSTAVKE HROMOZOMSKE TEORIJE SU: -
jedan od hiljadu muškaraca je tip hromozomske aberacije XYY; muškarac XYY je više predisponiran kriminalnom ponašanju ili bolnici za mentalno oštećene osobe nego muškarac XY; muškarac XYY je manje inteligentan nego muškarac XY i pošto je više XYY muškaraca u zatvoru nego što ih je na slobodi, taj hormonalni poremećaj je glavni krivac za agresivnost i nasilje takvih osoba.
PINATEL je u vezi sa tim smatrao da je abnormalna hromozomska kombinacija čak 50-60 puta veća kod delinkventnih nego kod nedelinkventnih grupa. Teorija o „hromozomskom ubici“ oživela je Lombrozovu teoriju i izazvala rasprave medicinskih i kriminoloških stručnjaka. Ove teze posebno su bile izražene nakon otkrića viška hromozoma kod teških i višestrukih ubica Danijela Igona u Parizu i Ričarda Speka-„čudovišta iz Čikaga“ koji je ubio osam mladih bolničarki. 25. ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA
Page
Endokrinološka teorija predstavlja jedan od pravaca biološke teorije. Endokrinološka teorija uzroke kriminaliteta objašnjava poremećajima u funkcionisanju endokrinih (tiroidna-štitna, hipofiza, nadbubrežna i polne) žlezda. Ova shvatanja su rezultat medicinskih istraživanja, a polaze od stava da su posledica tih poremećaja mentalni poremećaji ličnosti, niska inteligencija i nagoni. Autori ove teorije (Pande, Šlap, Smit, Berman, Podolski) endokrini sistem uzimaju za osnovu uzroka delinkvencije, smatrajući da žlezde sa unutrašnjim lučenjem bitno utiču na psihofizički razvoj ličnosti pa se u tim poremećajima mogu tumačiti svi oblici devijantnog ponašanja. Šlap i Smit smatraju da su osobe koje pate od endokrinih poremećaja tipični urođeni zločinci. Podolski smatra da što više pada nivo šećera u krvi to je veća tendencija u vršenju krivičnih dela. Kritičari ove teorije smatraju da poremećaj endokrinih žlezda utiču na emocionalno stanje ličnosti, a veza sa kriminogenim ponašanjem je više indirektna, nego što je neposredna posledica. Ipak, poremećajem rada endokrinih žlezda objašnjavaju se sexualni delikti, jer su poremećeni nagoni i inteligencija – što dovodi do asocijalnosti i afekata. Endokrinologija je naučna disciplina koja se bavi proučavanjem osobina i rada žlezda sa unutrašnjim lučenjem i u vezi s tim temperamenta, psihičkog života i ponašanja čoveka.
30
Predstavnik ove teorije je Pande.
26. RASNA TEORIJA Predstavnici ove teorije: Lombrozo, Garofalo, Nićeforo. Rasna teorija je najekstremniji vid bioloških pristupa zasnovana na pretpostavci, da je rasno svojstvo svakog od pripadnika viših i nižih rasa urođeno i nasleđeno. Ovaj teorijski pravac delinkventno ponašanje vezuje pretežno za određenu rasnu pripadnost. U savremenom shvatanju ovi pristupi imaju uporišta kod onih autora koji nastoje da statističkim podacima, poređenjem kriminaliteta „belih“, „žutih“ „crnih“ i ostalih dokažu rasni karakter „obojenih“. Teorija ima osnova u stavovima Lombroza, Nićefora, a posebno Garofala prema kojima sklonost ka zločinu prenosi se nasledstvom, kao i sve druge sklonosti i predispozicije. U ovim pristupima polazilo se od teze da je zločin pojava u životu naroda. Ova teorija kroz istoriju je zloupotrebljavana za progon Jevreja, a njeni sledbenici pokušavali su da dokažu da je ovaj narod „rasno predisponiran“ za kriminalne djela falsifikovanja isprava, korupciju, lažno bankarstvo i sl. Takva orijentacija je posebno bila izražena u vreme fašizma u Nemačkoj i antisemitskih pokreta u Sovjetskom Savezu od 1933 do 1945. God.
27. PSIHOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt) Nastale su iz socijalne medicine kao rezultat kritike bioloških pristupa. One u prvi plan objašnjenja pojava socijalnih devijacija i delinkvencije, kao njegovog posebnog izraza, postavljaju psihološke determinante. Autori ovih teorija nalaze da su uzroci ovih pojava u raznim psihičkim svojstvima i osobinama ličnosti (inteligencija, motivi, stavovi, procesi mišljenja). Psihološke teorije polaze od psiholoških karakteristika koje determinišu ponašanje ličnosti, dovodeći u vezu psihičke osobine i devijantnost i tu su se razvila dva globalna pravca učenja: - jedno po kome se ponašanje ličnosti može sagledavati iz psihološkog osnova, ali ne i van konteksta uticaja socijalnih i društvenih činilaca – integralno stanovište i - drugo koje uzima u obzir samo psihološke osnove uzročnosti (motivaciju karakter, emocije, inteligenciju, sklonost i slično). Time se problem društvenih pojava pokušava sagledati na individualnim slučajevima. Iz ovog drugog pristupa razvile su se sljedeće PSIHOLOŠKE TEORIJE: psihoanalitička shvatanja; teorija inteligencije, teorija neprilagođenosti, frustraciona teorija i bihevioristička teorija. KRITIKA PSIHOLOŠKIH TEORIJA Značaj psiholoških teorija u objašnjenju uzroka, faktora i pojava socijalne devijantnosti ne može se osporiti s obzirom da dokazuju vezu između ličnosti i njenog ponašanja (dela). Bez obzira što mnoga od tih shvatanja idu u psihologizam, njihov doprinos u objašnjenju društvenih sukoba je veoma visok ali, uzroci devijacija ne mogu se objasniti samo psihološkim faktorima, tj. bez uzimanja u obzir bioloških i socioloških faktora.
Page
Kritika psihoanalitičkih shvatanja: - ova shvatanja su uspešno objasnila mehanizam delovanja kompleksa, funkciju podsvesti i uzroke psihičkih konflikata, ali postoje i slabosti ovih shvatanja:
31
Rot i Petini: su psihološke teorije podvrgli kritici i ukazali na pozitivne i negativne strane ovih teorija. Instinktivističke teorije o poreklu devijantnosti nisu ni prihvaćene ni osporene zbog teškoća u njihovoj praktičnoj proverljivosti.
Pre svega, to je prekompetentnost: nastojanje da ovom teorijom objasne sve oblasti ljudskog duha, kao i da objasne ponašanje odraslih osoba, isključivo kroz različite uticaje u dečijem uzrastu i funkcije podsvesti. Kritičari smatraju da se ponašanje odraslih ne može izvoditi iz analogije ponašanja djece, niti se može pridavati više značaj tjelesnoj nego duševnoj strani ličnosti. Drugi ukazuju da je psihoanaliza spekulativna teorija, da nema elementarne veze s objašnjenjima devijantnosti, jer negira socijalnu uslovljenost ponašanja čoveka, pošto zločin ispoljava socijalne protivrječnosti. Umjereni kritičari, koji u cjelini ne odbacuju validnost psihoanalize, kao osnovni nedostatak smatraju pretenzije da svojim metodom objasne celinu devijantnih pojava i sve njihove fenomenološke oblike. Takođe, u ovim shvatanjima nije sporno postojanje nagona, ali tu se samo naglašava njihova iracionalna strana (podsvest), ne dovodeći ih u vezu sa savešću (superegom) kao faktor usklađivanja, nekad manje, nekad više. Ukoliko bi se ove teorije prihvatile bez rezervi, onda bi to značilo da je društvo nemoćno u kontrolisanju i obuzdavanju agresije i ljudske destrukcije uopšte. Grasberger u kritičkom osvrtu na: školu individualne psihologije: ističe da se ne može neuspeh ličnosti u procesu društvenog prilagođavanja svesti samo na uticaj sredine. Kritika frustracione teorije: ne dovode sve frustracije do agresivnog ponašanja, već i do drugih oblika ponašanja koja se ne mogu podvesti pod ovaj pojam. Isto tako, agresivnost se može ispoljiti i kad frustracije ne postoje. Ovoj teoriji, From zamera, da je pojam frustracije nedovoljno jasno određen, jer se može različito shvatiti, čime ovu teoriju čini empirijski neodrživom. Kritika teorije inteligencije: inteligencija i obrazovanje mogu u nekim slučajevima uticati na asocijalno ponašanje, ali sami po sebi ne mogu se smatrati devijantnim. Činjenica da je najveći broj devijantnih ličnosti ispodprosječnog obrazovanja, ali to još nije dokaz determinacije, jer se obrazovanost može pojaviti kao posredni činilac i posljedica nekog drugog neposrednijeg izvora. Inteligencija i obrazovanost se ne mogu poistovjećivati. Takođe, nije dokazano da su delinkventi manje obrazovani i nižeg nivoa inteligencije u odnosu na nedelinkventnu populaciju, a tamo gdje su i iskazane neke razlige pitanje je šta je tome posljedica: stvarno stanje ili su inteligentniji vještiji u prikrivanju delinkventne sklonosti. 28. PSIHOANALITIČKA SHVATANJA - TEORIJA
Page
Psihoanalitička shvatanja za polaznu osnovu imaju objašnjenja devijantnosti psihičkim stanjem ličnosti u sferi nesvesnog, odnosno podsvesnog, pre svega potisnute seksualne sile i impulsa. Ova shvatanja polaze od teze da sve što se odvija u životu i snovima čoveka, nastaje iz podsvesti, odnosno posledica je događaja u ranom detinjstvu, a koje su u neposrednoj vezi sa razvojem seksualnosti u najopštijem smislu. Na osnovama psihoanalitičkih shvatanja razvijen je poseban pravac kriminalne psihologije koji sklonost čoveka ka destrukciji, agresiji i nasilju objašnjavaju instinktima, naročito instinktom smrti (tanatos).
32
Psihoanaliza je pravac u psihologiji koji se bavi izučavanjem nesvestih, podsvesnih i svesnih psihičkih sadržaja. Ovaj pravac je zasnovao Frojd po kome je ponašanje čoveka uslovljeno određenim stepenima psihoseksualnog razvoja i instikata. Predstavnici – Frojd, Adler, Jung, Fridlender, Korn, Mak-Korkli
Etore Patini psihoanalizu tretira kao „nauku o podsvesti“, a podsvest definiše kao stanje u kome je čitava svest o trenutnoj situaciji svedena na opšte zapažanje iskustava u kome (opažanju) nije identifikovan objekt (iskustva). Ovakvo stanje naziva se i „ pomračena svest“. Prema psihoanalitičarima delikt je proizvod, odnosno posledica potisnute želje u podsvesti. U podsvesti se sukobljavaju prikriveni motivi i želje i tu proizvode unutrašnje sukobe. Ti unutrašnji sukobi se rešavaju potiskivanjem motiva i želja.. Za razliku od drugih pravaca koji prihvataju postojanje i nehatnog delikta, prema psihoanalitičarima nema nehatnog delikta, nema ničeg slučajnog, nehatnog i nenamernog, već je namera potisnuta u podsvesti. Na ovim postavkama izgrađeni su i stavovi o povezanosti i kauzalitetu nagona i devijacija (posebno kod Friedlandera), gde se faktori kriminaliteta tumače poremećajima odnosa funkcionalnih komponenti čovekovog života: IDA, EGA i SUPEREGA. Prema ovim shvatanjima poremećaji nastaju po 3 osnova: uticajem antidruštvenog karaktera pod uticajem konstitucije ličnosti i sredine; poremećajima organske prirode, kao posledicom nervnih oštećenja i toksičnosti i psihotičnih poremećaja EGA, usled čega ličnost nije u stanju da razlikuje stvarnost od fikcije.
Page
TIPOLOGIJA DELINKVENCIJE: Neki psihoanalitičari –Aleksander i Staub, razlikuju: zamišljeni (imaginarni) kriminalitet koji se ispoljava u vidu pretnji i efektivni kriminalitet koji može biti hronični i akcidentni. Hronični kriminalitet je posledica delovanja. - organskih kriminalaca koji su neuračunljiva lica-imbecili, duševno bolesni, narkomani; - normalnih kriminalaca sa kriminalnim superegom –telesno i mentalno su zdravi, ali su sa moralnim shvatanjima u sukobu sa društvenim shvatanjima; - nerazvijenih, zaostalih kriminalaca (imaju atavistički ego, a nerazvijen Superego) i - Kriminalaca nesvesnih svojih postupaka-neurotici. Akcidentni kriminalitet podrazumeva dela koja su izvršena nehatno, u afektu ili u legitimnoj samoodbrani. Psihoanalitičar Adler kroz koncept individualne psihologije pri objašnjenju pojave devijantnosti pridaje poseban značaj kompleksu inferiornosti, a Jung Edipovom kompleksu-skup ljubavnih i neprijateljskih osećanja koje svako dete oseća prema roditeljima. Prema Adleru „čovek je pri rođenju neispisani list papira“ , a šta će biti u budućnosti određuje mu sudbina. Ukoliko mu ona uskrati želje kod njega će se razviti kompleksi inferiornosti i neuspjeha u socijalizaciji.
33
ID predstavlja nesvesni deo psihičke strukture i čini deo nagonskog bića ličnosti. Njegova psihička energija ili ono što Frojd naziva libidom, instinktivistička je, teži za uživanjem i zadovoljavanjem prvenstveno bioloških potreba i motiva. EGO –razum, svest, je najaktivniji deo strukture ličnosti koji se odražava kao mišljenje, percepcija, govor, učenje, memorija, rasuđivanje, motorika, akcija i vreme. SUPEREGO –savest je deo psihičkih funkcija koje se odnose na moralne zahteve, norme društva i socijalne motive. Superego je ključna komponenta psihičke strukture za razumevanje moralnog ponašanja i reguliše ponašanje ličnosti da ne izvrši ili ne planira k.delo, a ukoliko to ipak uradi strogo ga kažnjava prekorima sredine i osećajem krivice. ID, EGO i SUPEREGO nisu strogo odeljeni jedan od drugog, oni su u dinamičkom odnosu. Korn i Mak Korkli: delinkvenciju objašnjavaju tako što se kod deteta prvo razviju biološki nagoni preko ID-a (dete uočava predmete oko sebe i pod uticajem nagona pokušava da ih prisvoji), a kasnije kada za to budu kažnjavani (funkcija SUPEREGA) oni shvataju ili ne shvataju značaj svojih postupaka (funkcija EGA). Time se dominacijom ID-a i nerazvijenošću funkcija EGA i SUPEREGA, tumači delinkventno ponašanje ličnosti.
Škola individualne psihologije delinkventnost pripisuje kompleksima inferiornosti-manje vrednosti, od kojih pate određene ličnosti, a razvija se na bazi organskih slabosti. To se u društvenoj sredini na individuu ispoljava tko što ga sredina odbacije. Da bi prevladao kompleks čovjek se mora sukobiti sa sredinom i prekršiti društvenu normu i tako postaje devijantna ličnost. 29. TEORIJA INTELIGENCIJE U psihološkim teorijama postoji pristup koji uzroke delinkvencije dovodi u vezu sa psihičkim svojstvima niske inteligencije, maloumnosti.(prva varijanta) Predstavnici ove teorije smatraju da deficitarnost inteligencije dovodi do neshvatanja značaja društvenih normi od strane ličnosti, a samim tim i odsustva odgovornosti za njihovo poštovanje i pridržavanje. Istraživanja koja su se u početku bavila odnosom inteligencije i kriminaliteta nazivana su tzv. „pedigre“ studijama. Pomoću njih su se vršila genetička izučavanja porodičnog stabla kriminalaca kako bi se utvrdilo ima li osnova u porodičnom poreklu predaka sa niskim koeficijentom inteligencije-IQ. To se posebno odnosi na radove Dodaglea i Goddarda. Druga varijanta ove teorije (Ferguson, Burt, Bagot) devijantnost dovodi u vezu sa niskom obrazovnom strukturom, a pri tom se ovaj faktor uzima kao posledica niske inteligencije, a ne kao odraz socijalnih uslova i mogućnosti obrazovanja. Oba pristupa pokušavaju da dokažu da kod devijantnih ličnosti preovladavaju osobe ispodprosječne inteligencije i nivoa obrazovanja, što ima za posljedicu neshvatanje društvenih vrijednosti i odgovornost za vlastite postupke. Pojedini predstavnici ove teorije (Vilson i Hernštajn) smatraju da niska inteligencija i kriminalna orjentacija imaju nešto zajedničko, ali da to ne znači da je niska inteligencija uzrok kriminala, bez obzira na to što analize mnogih studija na osuđenicima ukazuju da je njihova inteligencija ispod prosečne inteligencije nedelinkventne populacije. Ovi autori smatraju da visoka inteligencija obezbeđuje neku vrstu zaštite od „upadanja“ u kriminalnu zonu za osobe koje su inače pod rizikom –na primer oni koji su rasli u rasturenim domovima ili su imali roditelje kriminalace. Kritike teorije: - inteligencija nije sama po sebi faktor delinkvencije, već se mora posmatrati u sticaju sa drugim socijalnim i psihološkim faktorima. 30. TEORIJA NEPRILAGOĐENOSTI i FRUSTRACIONA TEORIJA
Page
Neka psihološka shvatanja delinkventno ponašanje tumače faktorima nemogućnosti prilagođavanja ličnosti u realnim socijalnim uslovima, raskorakom između ciljeva pojedinaca i interesa zajednice. Neprilagođenost kao uzrok devijantnosti tumači se na različite načine. Di Tulio misli da se neprilagođenost nalazi u oblasti osjećanja, Pejdž smatra da je uzroke kriminaliteta najbolje tražiti u prilagođavanju individue na njenu okolinu. Frojd smatra da se kriminalitet javlja upravo zbog toga što pojedinci kod kojih postoje instiktivne kriminalne tendencije ne uspevaju da se prilagode društvu, jer im nedostaje vaspitanje za to. Frojd polazi od pretpostavke da svaki čovek ima kriminogene dispozicije, a one dolaze do izražaja samo kod pojedinaca koji nisu u stanju da se prilagode društvenim normama.
34
Teorija neprilagođenosti - Predstavnici: Pejdž, Frojd, Di Tulio.
Frustraciona teorija - Predstavnici: Dalard, Muler, Heli Neki psiholozi poput Dalarda i Mulera kriminalne dispozicije čoveka objašnjavaju posledicama trajnog delovanja frustracionih činilaca na ličnost u njenom razvoju. Dalard i saradnici su 1939. god. ovom teorijom objašnjavali devijantno ponašanje i ljudsku agresivnost, smatrajući da usljed frustracija kod ličnosti dolazi do razočarenja, emocionalnih promena i poremećaja u psihičkim funkcijama koje se manifestuju u destruktivnim agresijama (u takvim stanjima ličnost bez osećanja krivice za svoje postupke na neracionalan način uklanja prepreke radi ostvarenja svojih želja i ciljeva). Heli smatra da je uzrok kriminalnog ponašanja čoveka u frustracijama nastalim usled nezadovoljenih potreba u ranoj fazi detinjstva. Frustraciona teorija polazi od stanovišta, da je pojačana agresivnost reakcija na sve što sprečava zadovoljenje motiva. Predstavnici ovih teorija smatraju da se teži oblici devijantnosti-delinkvencija mogu dovesti u direktnu vezu sa uzrocima frustracionih stanja, niskim pragom frustracione tolerancije. Oni navode da frustracije mogu nastati: usled delovanja socijalnih faktora (ekonomski status, regionalni raspored) ili ličnih svojstava (invaliditet, obrazovanje, fizički izgled i slično). Prema poznatoj teoriji traženja žrtve (Dalard 1939) uzrok agresivnosti je u preprekama ostvarenja željenog cilja. Usljed nemogućnosti zadovoljenja motiva, izazvana gomilanjem frustracija, agresija se usmjerava ka najpristupačnijim ciljevima, objektima koji ne moraju biti stvarni izvor frustracije. Odbrambeni sistem frustrirane osobe je u disfunkciji i sa socijalnom sredinom. Na osnovama frustracione teorije postoje pokušaji da se objasni i kriminalitet nižih slojeva društva, kao kompenzaciona reakcija na socijalni status, kao i pojave huliganstva i vandalizma. ( Frustracija – je potištenost zbog prepreke, ometanja u ostvarivanju želje. To je složeno psihičko stanje nastalo usled nemogućnosti da se zadovolje aktuelni motivi, usled čega mogu nastupiti posledice razdražljivosti, netrpeljivosti i agresije. Frustraciona tolerancija je prag maksimalne izdržljivosti frustracija bez poremećaja ponašanja. Ona odražava sposobnost ličnosti da ne podlegne emocijama i nagonu i da održi prethodno razvijeno ponašanje. Osobe koja ne posjeduju dovoljan stepen frustracione tolerancije sklonije su od ostalih prekršajima i krivičnim dijelima u afektu) 31. BIHEVIORISTIČKA SHVATANJA-TEORIJA
Page
Ove teorije delinkvenciju tumače kao stečeni, naučeni oblik ponašanja, a kao osnovni uzročnik ljudske destrukcije uzimaju društvene faktore. Ličnost reaguje u zavisnosti od toga na koji način reagovanja je naučena. Delinkventno ponašanje objašnjava se uzrocima stečenih navika ponašanja kroz učenje po modelu. Posmatrajući delinkventno ponašanje modela ličnost može takvo ponašanje potpuno da usvoji, iako mu je do tada bilo strano. Biheviorizam sve vrste ponašanja izvodi iz učenja, pa i emocionalna stanja, sa orijentacijom da je svako ponašanje moguće menjati vaspitanjem. Ovaj pravac se ponegdje u literaturi tretira i teorijom socijalnog učenja. Pristup je zasnovan na Burdžersovoj verziji shvatanja pojma socijalnog učenja, zakonu imitacije i radovima o agresiji Bandure, po kome je delinkventno ponašanje uzrokovano kao i svako drugo posredstvom tzv. modelovanja tj. opservacionog učenja. Prema ovoj teoriji svako ponašanje uključujući i kriminalno, je naučeno. Prema njima, učenje se stiče na više načina, kroz porodicu, preko medija, učešćem u subkulturnim grupama i sl.
35
Predstavnici: Bardžes, Bandura.
Ukoliko su takve grupe delinkventno orijentisane one će po modelu socijalnog učenja imati uticaj i na ponašanje osobe koja prije toga nije imala delinkventne sklonosti. Teorija je veoma bliska sociološkim teorijama diferencijalne asocijacije i diferencijalne identifikacije. U novije vreme našla je mesto u radovima Ejkersa. Prema Ejkersu učenje je naziv za situaciju u kojoj je ponašanje uslovljeno podržavanjem, kažnjavanjem ili uočavanjem posljedica koje su nastale za drugoga. Značaj učenja je u tome što se podržavanjem povećava učestalost ponašanja, a kažnjavanjem smanjuje. Kriminalno ponašanje je rezultat odnosa između uspeha u kriminalnoj karijeri i uspešnosti kažnjavanja. Biheviorizam je pravac u psihologiji koji je zasnovao američki psiholog Votson, on je proučavao psihičke procese na osnovu objektivnog ponašanja ljudi, s orijentacijom na fiziološke aspekte problema psiholoških procesa. 32. PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPI Osnovni pristupi uzročnosti devijantno ponašanje objašnjavanju raznim oblicima psihopatoloških obolenja ličnosti (bolesti i poremećaj psihe, trajna i privremena duševna obolenja, duševni poremećaj i zaostali duševni razvoj), tj. raznim oblicima duševne poremećenosti (težim i lakšim). Na osnovu saznanja da među delinkventima postoji i određeni procenat onih koji su duševno bolesni i poremećeni Nićefor je izneo tezu o kriminalitetu kao psihopatološkoj pojavi, a slična mišljenja imali su i drugi kriminolozi (Despin, Pinel, Zilboord, Esquirol) koji su razvili i poseban pristup – teoriju o zločinu čiji je uzrok u mentalnoj defektnosti izvršioca. Suština ovih pristupa je da se devijantno ponašanje tumači raznim oblicima psihopatoloških stanja ličnosti. Pojam duševne poremećenosti – se različito tumači: a) psihijatrijsko shvatanje – to je odstupanje od stanja normalnosti u mentalnom zdravlju ličnosti. b) sociološko shvatanje –ovaj pojam svode na asocijalno i devijantno, za razliku od prosječnog i normalnog društvenog ponašanja na šta bitno utiču socijalni,a ne unutrašnji činioci ličnosti. Pojam društvene poremećenosti pokušavaju da definišu i odrede i sociolozi i psiholozi. Svi oni polaze od jednog kriterijuma ’’odstupanje od normalnog’’ ali s različitih polazišta, zavisno od discipline koja problem posmatra. Kriterijum normalnosti je ujedno i pokazatelj poremećenosti.
Page
T.Šef psihičke poremećaje određuje kao reakciju ličnosti na društveno etiketiranje devijacija. T.Sas poznati antipsihijatar u teoriju je ušao s tezom da duševni poremećaji u stvari i ne postoje. Fars i Danham su smatrali da se psihopatološki poremećaji javljaju kao posledica visokog stepena socijalne izolacije i dezorganizacije. Holingshed i Redlih razmatraju taj problem isključivo kroz uzroke migracija u siromašnim dijelovima grada i sl. Veza psihopatoloških faktora s nekim oblicima kriminaliteta nije sporna. Psihički poremećene ličnosti zavisno od stepene poremećenosti, mogu ispoljavati devijantne sklonosti od najblažih do najtežih oblika kriminaliteta. Drugo je pitanje njihove uračunljivosti i odgovornosti psihički poremećenih ličnosti za učinjene delikte zbog ponašanja koje je različito od psihički normalnih ličnosti.
36
Većina teoretičara psihopatološke orijentacije kriminalitet tumači – poremećajem nervnog sistema. Smatraju da je čovekov karakter je uslovljen sklopom nervnog sistema. Zavisno od toga, postoje ličnosti sporijeg i intenzivnijeg oblika ispoljavanja emocija i temperamenta – pri čemu su ovi drugi skloniji devijacijama.
Dipre prihvatajući neke postavke iz ovih pristupa razvio je posebnu biokonstitucionalnu teoriju koja ima za osnovu psihopatološku determinaciju. Opisao je anomalije koje se manifestuju u vidu ekscesa, atrofije, inverzija i devijacija, 3 vrste instinkta: 1.
instinkt konzervacije – ovaj instinkt se javlja u 3 oblika: a) instinkt hranjenja - može biti trojak: atrofiran (smanjen - odsustvo apetita), hipertrofiran (ojačan – proždrljivost ili deviliran (toksikomanija). b) instinkt vlasništva – takođe može biti atrofiran, hipertrofiran i deviliran (ličnost je istrošena, gramziva ili škrta). c) Instinkt razvoja – pojavljuje se samo u obliku hipertrofije (narcisoidnost, samohvalisanje, izmišljanje i bežanje u bolest).
2.
instinkt reprodukcije – (sexualni instinkt) – manifestuje se u obliku atrofije (frigidnost, impotentnost) ili hipertrofije (sexualne nastranosti, nema osećaja za porodični život). instinkt asocijacije – pojavljuje se u 2 oblika: a) instinkt simpatije - ličnost je egoistična i bezosećajna, b) instinkt imitacije – ličnost je agresivna i mitoman – a to dovodi do teškog izopačenja karaktera. Ovakav tip ličnosti smatra se tzv.“konstitucionalnim pokvarenjakom“, koji je zarazan za okolinu, nepopravljiv, neizlečiv i potpuno neprilagodljiv društvu.
3.
Značaj psihopatoloških pristupa: - ukazuju na činjenicu da se jedan deo populacije ponaša devijantno zbog mentalnih poremećaja. Kritika psihopatoloških pristupa: - među kriminalcima se ne nalazi procentualno ništa više duševno poremećenih ličnosti – nego među ostalim građanima. Mentalni poremećaji nisu jedini faktor kriminaliteta, već se moraju posmatrati u sklopu sa ostalim faktorima. Psihopatološki faktori uz ostale uzroke mogu imati značaj kriminogenog obeležja u određenim pojedinačnim slučajevima. Posebno posmatran taj faktor ne može naučno validno objašnjavati kriminogene pojave i ličnost.
33. SOCIOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt)
Page
Međutim ni ove teorije nisu imune od zastranjivanja, posebno kada pokušavaju da preko socijalnog statusa objasne specifičnosti psihičkih poremećaja i dovode ih u uzročnu vezu isključivo sa elementima uslova i načina života. Takva orjentacija u nauci se definiše kao determinantni sociologizam.
37
Sociološke teorije predstavljaju naučna shvatanja koja pojave i događaje izučavaju i tumače sa pozicija determinacije društvenih i uže socijalnih faktora. Ovakva misao o delinkvenciji nastala je iz kritičkih postavki prema antropološkim, biološkim i psihološkim shvatanjima. Biološke i psihološke teorije u proučavanju socijalnih devijacija polaze sa aspekta ličnosti delinkventa. Međutim takvi pristupi se smatraju jednostranim, nepotpunim i nedovoljno naučno utemeljenim, što je nastojala da prevaziđe sociološka misao o devijacijama koja uz ličnost posmatra i društvene uzroke koji je formiraju kao takvu, kao i uticaj ličnosti na društvene odnose, ekonomske socijalne i druge determinante.
Najznačajnije sociološke teorije su: 1. TEORIJA SOCIJANE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA; • Teorija anatomije; • Teorija društvenih problema • Teorija socijalnog interakcizma i etikecije; • Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja; • Funkcionalizam 2. TEORIJE SOCIJANOG UČENJA • Teorije imitacije • Teorija diferencijalne asocijacije • Teorija difirencijalne identifikacije 3. KUTUROLOŠKE TEORIJE • Teorija podkultura i kontrakultura • Teorija kulturnog konflikta • Teorija društvenih grupa 4. TEORIJE KRITIČKE ORIJENTACIJE Kritika i Doprinos socioloških teorija: Sociološke teorije su dale značajan doprinos shvatanju uzroka i razumijevanju pojava devijantnog ponašanja. One ukazuju na važnost socijalne sredine i pojedinih njenih elemenata. U nauku uvode shvatanje da je devijantnost društvena pojava, a ne zbir individualnih, bioloških, psiholoških i patoloških svojstava ličnosti.
Najpotpuniju kritiku socioloških teorija, dali su neomarksistički pristupi:
Page
Kao reakcija na monodisciplinarne i multifaktorske pristupe u etiologiji delinkvencije pojavila se pojavila se: kritička orijentacija prema postojećim sociološkim teorijama. Prema ovim teorijama – za shvatanje kriminaliteta nužno je poći od niza determinanti koje uslovaljavaju složenu društvenu pojavu uzrokovana dinamičkim procesom povezanih i međusobno uslovljenih faktora, od kojih svaki ima poseban (i ne uvek isti) uticaj na pojavu u celini. Taj odnos se mora posmatrati u dinamičkom odnosu uzroka, uslova i povoda.
38
Međutim – ove teorije devijantnost posmatraju vrlo usko (kao društvenu pojavu), ne unoseći dovoljno drugih elemenata, s obzirom na to da se devijantnost iskazuje i kao individualni čin. Smatra se da su slabosti pomenutih teorija u njihovoj jednostranosti i nepotpunosti, insistiranju da se pojave socijalnih devijacija objasne na jednom opštem uzroku. Pojave kriminaliteta su veoma složen kompleks problema da bi mogle biti samo predmet jedne nauke. U etiologiji kriminaliteta razvili su se mnogi multifaktorski pravci i kritička orijentacija. Ove teorije polaze od više uzročnosti devijantnog ponašanja, povezujući to sa izučavanjem kauzaliteta između mnogobrojnih činilaca biofizičkog i socijalnog karaktera. Na taj način su prošireni vidici saznanja o delinkvenciji kao društvenoj pojavi, ali se smatra da je njena slabost što se taj odnos ne može izvesti samo iz međusobnog mehaničkog dejstva faktora, bez sistematizacije značaja uticaja pojedinih od njih u ukupnoj pojavi.
Po njima: Biološke osobine imaju značaja u ponašanju individue (indivudue se po tome i razlikuju). Međutim , ličnost nije određena samo rođenjem: biološkim i fiziološkim procesima, već je određuju i socijalni uticaji i proces socijalizacije. Biološke predispozicije i psihološki faktori ne mogu imati za posledicu devijacije, bez spoljnih (društvenih) činilaca. Isto tako, ni sami socijalni uslovi ne mogu imati takvo dejstvo, bez psihičkih i bioloških uslova. Za shvatanje suštine pojava socijalne devijacije moraju se imati u vidu mnogobrojni činioci, prije svega unutrašnji (faktor ličnosti) i spoljni-objektivni (prirodni) i društveni, zatim istorijski i genetički, društveno-ekonomski i idejno politički, urbani i ruralni, neposredni i posredni. Marks i Engels su problem devijantnosti sveli na pitanje otuđenosti i strukturalnih karakteristika klasnog društva, sukobima normativnog i realnog. Devijaciju su definisali kao borbu pojedinaca i društvenih grupa, kao proizvod njihovog položaja u društvu, a ne kao njihovo patološko obilježje. Prema njihovom shvatanju patologija je u društvu, a ne u ličnosti. Iz tih stanovišta razvili su se i neki pristupi neomarksističke orjentacije – jedan od njih je ekonomski determinizam. Tako Bonger, uzroke pojave socijalnih devijacija nalazi u ekonomskim ulovima, ali ga tretira kao društvenu pojavu. Ona je prema njemu odraz sebičnosti, egoizma i ekonomske bijede koju produkuju kapitalistički odnosi. Zastupajući materijalističko stanovište ukazivao je na kapitalistički način proizvodnje kao odgovarajući način sticanja profita, koji na jednoj strani ima egoizam, a na drugoj socijalni status suprotstavljanja takvim stavovima. Mertonova teorija anomije zasnovana je na neomarksističkoj ontologiji društvenih protivrječnosti. Fromova shvatanja društvene strukturiranosti defekta i otuđenje čovjeka smatraju se takvim pristupom objašnjenja devijantnog ponašanja ljudi. Problem otuđenosti i normativno-vrednosnog sistema su polazne osnove marksističkog objašnjenja devijantnosti.
Page
Kritička kriminologija je neomarksistička orjentacija u kriminologiji sa radikalnim stavovima kritike liberalističke tradicije u nauci. Prestavnici su: Tejlor, Volton, Jang, Li i Hulsman Zalaže se za potpunu teoriju o devijacijama koja podrazumijeva: političku ekonomiju zločina, socijalnu psihologiju zločina, socijalnu dinamiku djela, socijalnu psihologiju društvene reakcije, uticaj društvene reakcije na dalje devijantno ponašanje i cilj teorijske analize. Britanski kriminolozi (Li i Jang) preko kritičkih shvatanja definisali su teoriju ’’levog realizma’’ ili ’’teoriju relativnog odricanja’’. Oni ukazuju na– povećanje kriminaliteta kao rezultat savremenih životnih uslova, posebno u urbanim sredinama, ulični kriminalitet, kriminal elite, privredne malverzacije. Pri tome – posledice društvene reakcije na kriminalitet oseća samo siromašni deo društva i marginalizovane društvene grupe. Rast uličnog kriminaliteta je u upravnoj srazmjeri sa industrijskom stopom i porastom proizvodnje.
39
Neomarksistički pristupi – socijalnu devijantnost, kao društvenu posebnost, posmatraju kao nešto što je od opšteg značaja. Socijalne devijacije su ’’posebne društvene pojave koje čine dio posebne devijantne stvarnosti. Specifičnosti ove realnosti je u: 1. Karakteristikama društvenih odnosa, koji nastaje kršenjem društvenih normi, 2. Unutrašnjoj strukturiranosti koja se manifestuje u različitim oblicima društvenih devijacija i njihovoj povezanosti, specifičnim uslovima u kojima se javljaju, pravilnostima učestalosti pojedinih oblika 3. društvenim posebnostima devijantne populacije, koje su nastale delom i u interakciji devijantnog ponašanja i društvenog reagovanja.
Predstavnici ove teorije ne dovode direktno u vezu siromaštvo i kriminaliteta, koliko shvatanje marginalnih slojeva o neopravdanosti društva i kriminalitetu kao načinu ispravljanja nepravdanih nejednakosti. Kriminalnu orjentaciju u ponašanju te društvene grupe smatraju legitimnim pravom svoje aktivnosti. Ovom pristupu i teoriji osporava se realističnost, jer izražava više protest protiv kapitalističkog sistema nego što ukazuje na stvarne uzroke kriminaliteta, pošto je kriminalitet marginalizovanih i siromašnih slojeva karakterističan kako za kapitalistička i tako i socijalistička društva, kako za razvijena tako i za nerazvijena. Radikalna kriminologija: - nastala u američkoj kriminološkoj misli (R Kvini, Schwendinger, Plat, Takagi i dr). Zločin objašnjavaju kroz klasnu koncepciju. Uzroci zločina su u klasnim odnosima; strukturi vlasništva i kontroli sredstava za proizvodnju. Zločini su prema shvatanjima radikalnih kriminologa društveno štetne aktivnosti, koje povređuju osnovna prava, pravo na egzistenciju i ljudsko dostojanstvo. Oni su u biti kapitalističkih proizvodnih odnosa, a ne zakonom određene aktivnosti, jer su zakoni izraz volje vladajuće klase, a kriminal samo uzgredna posledica političke ekonomije kapitalizma. Problem kontrole i sprečavanja zločina moguć je samo rješenjem socijalnih barijera i klasne eksploatacije, odnosno – rušenjem kapitalističkih društveno-ekonomskih odnosa. Prema R.Kviniju kriminalitet dele na: 1. delikte dominacije (čine ih pripadnici vladajuće klase koji se za to ne kažnjavaju i 2. delikte represije (oni nastaju kao prilagođavanje i otpor deliktima dominacije).
TEORIJA SOCIJALNE SREDINE I SOCIJALNIH PROBLEMA (ovo nije u pitanjima ali sledećih 5 teorija spadaju u ovu) U ovu grupu teorija spadaju one koje kriminalitet kao individualni čin i kriminalitet kao društvenu pojavu vide uzročno vezane za mikro sredinu i u makro sredini, odnosno za izvesne poremećaje društvenih odnosa i procesa u društvenoj zajednici, odnosno socijalnoj sredini. U ove teorije spadaju: Teorija anomije, Teorija društvenih problema, Teorija socijalnog interakcizma i etikecije, Teorija socijalnih veza i suzdržavanja i Funkcionalizam. 34. TEORIJA ANOMIJE
Page
Dirkem (franc. sociolog) uveo je koncept anomije još u svojoj knjizi „Podela rada u društvu’’ 1893. čime je objašnjavao neregularno stanje do kojeg dolazi u pojedinim društvima. Dirkem je ovaj termin ponovo upotrebio u svom delu „Samoubistvo“ 1897. god. smatrajući anomiju moralno neregularnim stanjem. Po Dirkemu - stanje anomije je takvo stanje po kome su norme očekivanog ponašanja odsutne, nedefinisane ili nejasno formulisane, stanje odsustva normi.
40
Predstavnici: Dirkem, Merton Ovaj sociološki pravac ima izvorno polazište u jednom od Dirkemovih, odnosno Mertonovih pozitivističkih shvatanja uzročnosti delinkvencije. Anomija u osnovi znači beznormnost, bezakonje, Patološko stanje društvenog sistema, odsustva regulativnih funkcija planskog razvoja i organizovanog djelovanja društva. U takvom društvu ranije norme su preživjele, neodgovarajuće ili protivrječne, odluke organa države su nelegitimne, institucije vlasti i organizacije dezorganizovani, a pojedinci dezorjentisani. Anomija ima sa posljedicu haotičnost, krize i propadanje vrijednosti.
Poremećaj socijalnih normi čini norme nepoštovanim, pojedinac nije u stanju da nađe svoje mesto u društvu, jer mu nisu jasna pravila po kojima treba da se ponaša. To dovodi do stanja nezadovoljstva, konfliktnih odnosa i fenomena devijacija. On je ustanovio da su određeni društveni periodi (npr. ekonomska depresija) doveli do većeg stepena anomije i viših stopa kriminala, samoubistva i devijantnosti. Prema Dirkemovim stavovima anomija je stanje nedostatka jasnih i primenjivih društvenih normi ili sudara normi. U novije vreme ovo stanje anomije je karakteristično za zemlje tranzicije. Dirkem veruje da se u takvim društvima gubi sila društvene kontrole, jača individualizam, razvijaju pojave bezobzirnosti, pohlepe, haosa i nereda. Dirkem ovako stanje naziva „period vakuma u shvatanjima o društvenim vrednostima“. Društveno stanje dezorganizovanosti, nesigurnosti, usamljenosti i izolacija, posebno u velikim gradovima, dovode do pojave bezakonja i društvenog neprilagođavanja. Dirkem je među prvima dao definiciju kriminologije kao nauke koja izučava kažnjiva dela. Prema njegovom mišljenju kriminalitet je normalna društvena pojava i zbog toga je od mnogih kritikovan. Njegove teze kritičari nisu shvatali,a on je ukazivao da je kriminalitet istorijska pojava, da ne postoji društvo bez kriminala i da je kriminal odraz društvenog stanja, organizacije, odnosa i kulture, a kriminalci su profesija koju ne diktira njihova savest, već odnosi u društvu. Prema njemu zločin je nužan i nema društva koje se ne suočava s problemom kriminalnosti. On takođe smatra da svako društvo vremenom iz homogenizacije prelazi u fazu dezorganizacije, što neki nazivaju TEORIJOM DEZORGANIZACIJE. Prema njegovom mišljenju, uzroci kriminaliteta su u prirodi društva, u samom društvu, u međusobnim odnosima ljudi. U periodima radikalnih društvenih promena dolazi do poremećaja i kriza u društvu – pri čemu se gubi društvena kontrola i postojeće vrednosti gube značaj. Takva stanja dovode do shvatanja pojedinaca i grupa da mogu da se ponašaju bez odgovornosti i obaveza prema dotle važećim normama i postojećim vrednostima. Drugi značajan predstavnik i osnivač pozitivističkog pravca ove teorije je Merton koji anomijom shvata kao društveno stanje odnosno, kao tip društvene strukture. Po njemu anomija i devijantnost nastaju – usled – disfunkcije društvenih ciljeva i sredstava – koja u tom društvu služe za ispunjenje tih ciljeva. Odsustvo poštovanja normi – dovodi do pojedinačnog i grupnog odstupanja od društveno prihvatljivog ponašanja. Ta odstupanja mogu se ispoljiti u formi: inovacija, ritualizma, povlačenja i pobune.
Page
Po Mertonovom mišljenju, društvo je definisalo puteve i mehanizme da se ostvare društveno potrebni ciljevi posredstvom rada, školovanja i slično, ali ono nije moglo svima da obezbedi i uslove da ostvare te ciljeve. Upravo zbog toga se pojavljuju razni nelegitimni putevi njihovog ostvarenja. Mertom je ustanovio pet oblika individualne i grupne reakcije - socijalne adaptacije, u odnosu na sredstva i ciljeve: - KOMFORIZAM – prihvatanje kulture i institucionalnih vrednosti; - RITUALIZAM – prihvata vrednosti odbijajući mogućnost da će se one ikada dostići, ritualisti napuštaju ciljeve u koje su vjerovali ali se pridržavaju načina života koji ne dolazi u sukob sa društveno prihvatljivim; (konformizam i ritualizam nemaju obilježja devijantnosti.
41
Određeni tip društvene strukture utiče na pojedine ličnosti da odstupe od ustaljenih društvenih normi i devijantno se ponašaju. Nemogućnost da se određeni društveni ciljevi ostvare legalnim sredstvima (jer ta sredstva nisu svima jednako dostupna) – kod nekih ljudi izaziva ideju da se ti ciljevi mogu ostvariti vaninstitucionalnim sredstvima i metodama. U tome Merton viti etiološke osnove devijantnosti. Prema Mertonu – problem je socijalnih devijacija u onome što kultura i potrebe čoveka zahtevaju i onoga što društvena struktura omogućava.
-
-
-
INOVACIJA – prihvatanje kulturnih vrednosti, ali zbog ekonomske nejednakosti podstrekava siromašne slojeve da koriste nelegalne metode, a bogate i ljude na funkcijama, da se koriste korupcijskim metodama (kriminalitet belog okovratnika); POVLAČENJE –znači odbacivanje vrednosti i mogućnosti njegovog institucionalnog ostvarivanja. Pristalice ovog oblika napuštaju i sredstva i ciljeve odajući se alkoholizmu i narkomaniji; POBUNA je podređena radikalnom cilju promene vrednosti i institucija.
Pored Dirkema i Mertona – anomiju su izučavali i drugi teoretičari (Klovard, Olin, Bastidu). Po njima – kao reakcija na anomiju – javljaju se psihički poremećaji ličnosti koji dovode do kriminaliteta i devijacija. Ovu teoriju nazvali su: „teorija struktura mogućnosti“.
35. TEORIJA SOCIJALNOG INTERAKCIZMA I ETIKECIJE
Page
Ova teorija ima i drugi pristup ali se on bitno ne razlikuje i to je teorija etikecije po kojoj svako delinkventno ponašanje ne mora imati grupni karakter, pošto je obrazac delinkventnosti ono što je društveno sankcionisano i kod individualnog čina od strane državnog organa. Time se delikvencija objektivizira na stvarno ponašanje - evidentiranje devijanata. Etikecija je prema tome oznaka društvene reakcije na kriminalnu radnju, stigma koja prati izvršioca krivičnog dijela. Značaj i kritički odnos. Pobornici ove teorije ne smatraju devijantima osobe koje su izvršile neki zločin, već osobe čije je ponašanje društvo osudilo kao kriminalno. Prema tome sam postupak ličnosti i njegova orjentacija nisu bitni, bitna je drušvena reakcija. Devijant je samo ona osoba, koja je tako označena. To je tzv. “kriminološko učenje o stigmatizaciji” (obeležavanje, žigosanje). Prema Bekeru devijacija nije kvalitet postupaka koji izvrši jedna osoba, već je posljedica primjenjenih zakona i sankcija drugih prema okrivljenima. Devijant je onaj kome je ova oznaka uspešno dodeljena. Društvena reakcija na određeno ponašanje predstavlja etiketu u vidu pojma: lopov, narkoman, nasilnik, prostitutka i slično. Takva osoba postepeno prihvata ulogu koju joj je društvo nametnulo – stigmatizacijom i počinje da se ponaša prema očekivanju datog profila. Predstavnici ove teorije su: LEMERT I BEKER. Lemert: fenomen devijantnosti definiše kao posledicu institucionalne stigmatizacije društvenih grupa, ili pojedinaca, koji se potom identifikuju s namenjenim ulogama. Prema ovim shvatanjima delinkvencija je objektivizirana na stvarno ponašanje – evidentiranjem izvršioca krivičnih djela, jer se prema njihovom mišljenju ljudi dijele na devijante i nedevijante, pri čemu je društvo pravnom normom devijante označilo kao takve. Spada u socijalne teorije.
42
Predstavnici: Lemert, Beker, Gofman Teorija socijalnog interakcizma polazi od opšteg pristupa o devijantnom ponašanju. Osnovana teza teorije socijalnog interakcizma je da su društveni odnosi, odnosi interakcije devijantnih i nedevijantnih društvenih grupa, u kojima određene društvene grupe odstupaju od normalnih pravila i obrazaca ponašanja i teže delinkventnom ponašanju. Devijantno ponašanje nije pojava sama po sebi devijanti se biološki i psihološki ne razlikuju od ostalih), već ga društvena reakcija čini takvim. Beker taj odnos ilustruje praktično pretpostavljenim primjerom: izvršen incest od određene ličnosti dok ne bude optužena izaziva samo javno pogovaranje, dok u slučaju optužbe može i kobno završiti. Prema pristalicama ove teorije (Lemert, Beker, Gofman) društvo se deli na KONFORMISTE koja je kontrolna društvena grupa i DEVIJANTE prema kojima je usmerena društvena reakcija –preventiva i sankcije.
36. TEORIJA SOCIJALNIH FUNKCIONALIZMA
VEZA
I
TEORIJA
SUZDRŽAVANJA
I
Teorija socijalnih veza i teorija suzdržavanja spada u grupu novijih socioloških teorija. Teorija socijalnih veza ili teorija društvenih spona kako je nazivao Hirši za zadatak ima da objasni zašto se ljudi prodruštveno ponašaju, a ne devijantno. Hirši je 1969. god. ustanovio četiri društvene spone unapređenja socijalizacije čoveka: veza-povezanost; obaveza-predanost; uključenost-učestvovanje i vjerovanje. Po njemu što su ove spone čvršće, manje su mogućnosti delinkventnog ponašanja. Svaki čovek je podložan društvenom i antidruštvenom ponašanju, a kakvo će ono biti zavisi od društvene kontrole –reda i zakona, a ne od moralne norme. Hirši:– smatra da svi ljudi imaju uslove i mogućnosti da postanu kriminalci, a da državna kontrola (a ne moralna) obezbeđuje red i zakon. Bez te kontrole svako bi bio u mogućnosti da se bavi kriminalitetom. Moralna sankcija nije dovoljna za suzbijanje kriminala, jer je ona kod jednog broja ljudi veoma slaba, pošto delinkventi odbijaju takve vrednosti i norme. Prva uporišna tačka socijalizacije kod Hiršija je veza i povezanost, odnosno odanost, koja je posebno izražena prema porodici i školi. Odanošću prema roditeljima potiskuju se delinkventne predispozicije. Slaba veza učenika i škole podstiče delinkvenciju, a bliska veza sa školom, profesorom i drugovima deluje u pozitivnom nedelinkventnom ponašanju. Druga uporišna tačka ili socijalna veza jeste obaveza –predanost, a odnosi se na vreme, energiju i napore u edukativnim socijalnim naporima koje ličnost vezuju moralnim vrednostima društva. Treći oblik socijalnih veza je uključenost- učestvovanje, što označava zaokupljenost aktivnostima konvencionalnim interesima zajednice, zbog čega se ostavlja malo vremena za ponašanje koje se smatra devijantnim. Poslednjom tačkom ili socijalnom vezom Hirši smatra vjeru koja naglašava sistem socijalnih vrijednosti, u smislu poštovanja zakona, ljudi i institucija koje ih primenjuju. Hiršijevoj teoriji se prigovara što je previše hipotetičkih pitanja o socijalnoj povezanosti, što nije uspostavio uzročne veze lanaca događaja koji dovode do delinkvencije i što je okrenuta ka preventivi kako da ne bude kriminaliteta, a ne objašnjava zašto on već postoji.
Page
43
Teorija suzdržavanja. Krajem 60–tih godina prošlog veka američki sociolog Rekles je na sličnim principima pokušao da objasni svojom teorijom suzdržavanja kako delinkvenciju, tako i normalno ponašanje. Po njemu - ljudsko ponašanje se odvija pod međusobnim uticajima 2 oblika kontrole (suzdržavanja) – spoljne i unutrašnje. Oba oblika štite ličnost od delinkventnog ponašanja: Društveni procesi podstiču jedinku ili je odvraćaju od delinkventnog ponašanja. Spoljnim normativnim zabranama društvo kontroliše članove zajednice. Efekti spoljnog suzdržavanja su veći ukoliko su u zajednici potpuniji procesi identifikacije sa vrijednostima i normama, ukoliko je društvo postavilo razumne limite ponašanja i odgovornosti, te ukoliko u njemu postoje uslovi alternativnih puteva uspjeha i satisfakcije, kao i mehanizam ostvarivanja postavljenih ciljeva. Nasuprot tome, kriminalitet podstiče pojava siromaštva, deprivacije, nezaposlenosti, nesigurnosti i nejednakosti. Unutrašnja komponenta suzdržavanja i uslov normalnosti podrazumeva jak ego, razvijenu svest, visok stepen odgovornosti i visok prag frustracione tolerancije.
Funkcionalizam. Predstavnici: Klarens, Džefri Funkcionalistički pristup za polaznu osnovu ima da je društvo skladna organska cjelina njegovih delova, pri čemu je zajednički interes izražen u zajedničkom sistemu vrednosti. Devijantnost po funkcionalizmu je rezultat uticaja neuspešne socijalizacije, psihičkih povreda i trauma doživljenih u uslovima konfliktnih normi. Ova teorija polazi od toga da u društvu postoji funkcionalno jedinstvo elemenata koji mu omogućavaju skladan razvoj. Poremećaj u pojedinim elementima tog sistema dovodi do patoloških pojava kao i do kriminaliteta. Prema osnivaču ove teorije Džefriju društvene institucije i njihove veze treba da budu predmet izučavanja uzročnosti kriminaliteta, a ne ličnost – izvršilac kriminalnih radnji. Ovoj teoriji se prigovara da društvo posmatra kao statično i beskonfliktno i da devijantne ličnosti posmatra kao patološke ličnosti, a ne kao proizvod socijalnih uticaja na njih. TEORIJE SOCIJALNOG UČENJA (nije među pitanjima ali sljedeće 3 teorije su podvrste ove) Grupi teorija socijalnog učenja pripadaju ona shvatanja koja uzroke delinkvencije nalaze u imitaciji, identifikaciji, odnosno u podržavanju modela u društvenoj sredini. Ove teorije slične su biheviorističkim shvatanjima koja su svrstana u psihološka, ali koja imaju dosta dodirnih tačka koje su vezane za socijalne uslove. Tu se ubrajaju teorija imitacije, teorija diferencijalne asocijacije i teorija diferencijalne identifikacije. 37. TEORIJA IMITACIJE
Page
44
Predstavnik: Tarde Teorija imitacije prihvata uticaj socijalne sredine na pojave delinkvencije, uvodeći i druge elemente. Tarde pravnik i sociolog sa sociopsihološkim pristupima dao je doprinos shvatanjima da uzroke treba tražiti i u uslovima državne organizacije. On za razliku od Lakasanja (kriminološka sintagma: kakvo društvo, takav i kriminalitet) proklamuje stav ’’kakva državna organizacija, takav i kriminalitet’’. Zalagao se za primenu načela o odgovornosti delikventa srazmerno njegovoj uračunljivosti. Njegova teorija ima socijalnu osnovu, psihički determinisanu u uzrocima oponašanja i sticanju navika. Odbacuje antropološka shvatanja o „rođenom zločincu“ , ukazuje na društveni karakter delinkvencije, zasnivajući svoja stanovišta na socijalno psihološkoj osnovi imitacije. Delinkvencija je oblik naučenog ponašanja koja se stiče i uči u saradnji sa drugima. Prema njemu čovek ubija ili ne ubija zbog toga što imitira druge. Tarde je opisao tri zakona imitacije: - zakon bliskog dodira- definiše ka modu u kojoj se ljudi u velikim gradovima oponašaju u onoj mjeri u kojoj među njima postoji uska veza - zakon imitacije superiornih – gdje niži slojevi oponašaju više, a kriminalci od viših uzora oponašaju pijanstvo, trovanje i ubistva (dela svojstvena kraljevima) - zakon ubacivanja – gdje se jedan način i metod izvršenja krivičnog djela zamjenjuje sa drugim. Smatrao je da su izvršioci k. dela osobe koje uče zanat kao i svaki drugi imitirajući uzore još od rane mladosti.
38. TEORIJA DIFERENCIJALNE ASOCIJACIJE Predstavnik: Saderland Teoriju po kojoj se uzročnost kriminaliteta nalazi u uzorima preuzetim iz devijantnih, odnosno delinkventih grupa, razvio je američki sociolog Saderland. Prema njegovom mišljenju, delinkventno ponašanje – uzrokovano je uzajamnim uticajem pojedinaca i grupa. Kriminalno ponašanje se stiče po modelu kriminalnih motivacija, stavova i tehnike učenjem i druženjem sa delinkventima. Teorija je dva puta dopunjavana, pri čemu jeosnova teza da je kriminalno ponašanja učeno ponašanje preko socijalne interakcije. Razlikujući individualno i grupno kriminalno ponašanje Saderland smatra da se ono stiče – postepeno uči u procesu međusobne komunikacije, bez obzira da li je riječ o obrascima ponašanja iz kriminaliteta oskudice ili kriminaliteta bijelog okovratnika. Na taj način se uzori pronalaze u delinkventnim grupama. Prema teoriji diferencijalne asocijacije učenje se odvija u cjelokupnom procesu razvoja ličnosti , u interakciji primarnih devijantnih grupa, ali i u komunikaciji sa grupama koje nisu devijantne u ponašanju, već su devijantne u mišljenju. Takvo kriminalno ponašanje nije nasleđeno, već se ono uči u sredini u kojoj se ličnost nalazi i komunicira. Zavisno od trajanja i učestalosti učenja – kod ličnosti, s vremenom preovladavaju delinkventne nad nedelinkventnim sklonostima. U socijalnoj sredini, u procesu komunikacije, ličnost se osposobljava za tehnike izvršenja delikta i orijentiše kriminalnoj motivaciji i stavovima. Saterlend smatra da je osnovna pretpostavka u sticanju delinkventne motivacije – učenje posredstvom pozitivne ili negativne definicije normi. Druženjem u kriminalnoj grupi, ličnost ne mora biti kriminalna, a da li će to postati zavisi od ličnih sklonosti i intenziteta kontakata, s onima koji imaju pozitivnu ili negativnu definiciju normi. On je izneo stanovište da pojedinci postaju kriminalci iz 2 razloga: 1. zbog (asociranja) čestog kontakta sa kriminalnom sredinom; 2. zbog izolacije od nekriminalne sredine Ova teorija se oslanja na učenja čikaške škole, odnosno na njene 3 osnove: ekološku i kulturnu; simbolički interakcizam i kulturni konflikt. Tako se : a) stopa kriminaliteta objašnjava modelom kulturnog konflikta; a b) procesi razvoja kriminalne karijere – pojedinaca i grupa - tumače se simboličkim interakcizmom.
Page
Saterlend je sam kritikovao svoju teoriju diferencijalne asocijacije, a osnovna zamerka je bila nemogućnost da objasni kriminalne mogućnosti, kao jedan od osnovnih faktora kriminalnog ponašanja.
45
Ova teorija se zasniva na nekoliko osnovnih postulata: 1. kriminalno ponašanje se uči; 2. kriminalno ponašanje se uči u interakciji sa drugim osobama u procesu komunikacije; 3. početak kriminalnog učenja je u grupama prijatelja; 4. u toku učenja kriminalnog ponašanja – uče se: tehnike izvršenja krivičnog dela, razvijaju se specifični motivi i opravdavaju se ponašanje i stavovi. 5. Specifične direkcije motiva uče se iz definicije legalnih kodova 6. Prisvajajući više povoljnijih od nepovoljnijih kodova narušavanja zakona osoba postaje delinkvent.......
Njegovo sociološko objašnjenje kriminaliteta bilo je usmereno prema varijacijama u socijalnom ambijentu (okruženju) u formi interpersonalnih kontakata sa kriminalnim i nekriminalnim uzorima. Međutim dozvoljavao je mogućnost da njegova shvatanja mogu biti redefinisana, na takav način da se u obzir uzmu i lične osobine, kao što je npr: stidljivost, što može da uzrokuje laku povodljivost za ovakvim uzorima. 39. TEORIJA DIFERENCIJALNE IDENTIFIKACIJE Predstavnik: Glaser Teorija je nastala redefinisanjem stanovišta diferencijalne asocijacije od strane Glasera. Prema ovoj teoriji: devijantno ponašanje uslovljeno je identifikacijom delinkventa sa uzorima (izmišljenim ili stvarnim) i normama ponašanja u delinkventnoj grupi. On smatra da se identifikacijom oblikuje svest i prihvataju modeli kriminalne orijentacije, tako što ličnost sama odabere pojedinca ili grupu koji mu postaju uzor, sa kojima se identifikuje i oponaša ih u jedinstvu (mišljenja, stavova i dr. vrednosti). (pojedinac se upušta u kriminalno ponašanje u smislu da se identifikuje sa stvarnim ili izmišljenim osobama, sa čije tačke gledišta njegovo kriminalno ponašanje deluje prihvatljivo). U psihologiji postoji pojam “referentne grupe”. To su grupe čijih normi i standard ponašanja se pridržava osoba, koja im faktički ne pripada. U kriminologiji – koncepcija referentne grupe ima značaja, jer su mogući slučajevi: - da pripadnici običnih “normalnih” društvenih grupa – biraju kao svoju referentnu grupu, grupu predstupnika i dosledno tome – nastoje svojim ponašanjem pokazati pripadnost toj grupi – čineći protivpravne radnje. Neka shvatanja u ovoj oblasti polaze od toga da diferencijalna asocijacija i identifikacija izazivaju masovnu stigmatizaciju, što ima za posljedicu obrazovanje devijantnih subkultura, po čemu je ova teorija bliska teoriji etikecije, kao i teoriji podkultura i kontrakultura. Kritike: Glaser je pažnju usredsredio prema individualnim faktorima koji se posmatraju između kontakata u okruženju i kriminalnog ponašanja. Ova teorija posmatra pojedinca kao aktivnog, voljnog učesnika u procesu kriminalnog učenja. Ključno pitanje u objašnjenju kriminalnog ponašanja prema Glaseru jeste - sa kim pojedinac subjektivno odlučuje da se identifikuje, sa kriminalcima ili nekriminalcima. Slabosti: Teoriju diferencijalne identifikacije je manje originalna od teorije diferencijalne asocijacije u smislu prirode i sadržaja procesa socijalnog učenja. Glaserova stanovišta su manje sociološkog usmerenja, jer više ukazuju na psihološke fenomene – varijacije u unutrašnjoj identifikaciji pojedinca sa drugim osobama, bez obzira na to – da li su te osobe prave ili izmišljene.
Page
46
KULTUROLOŠKA TEORIJA (nije među pitanjima ali sljedeće 2 teorije su podvrste ove) Kulturološke teorije su one u čijoj osnovi etiološkog definisanja problema delinkvencije stoje kulturni činioci, kao što su faktori podkultura i kontrakulturnih obrazaca ponašanja, kulturnog raskoraka ili sukoba kultura, te odnosi društvenih grupa.
40. TEORIJA PODKULTURA I KONTRAKULTURA Predstavnici: Koen, Volfgang, Ferakuti, Klauard, Miler Teorija podkultura i kontrakultura je poseban pristup koji polaze od toga da i devijantne grupe, kao i konformističke grupe, imaju svoje vrednosti, orijentacije i stavove (obrasci podkultura, subkultura i kontrakultura) i svesno ih drže za pozitivne. Devijantne grupe preko identifikacije, socijalizacije i imitacije formiraju posebnu podkulturu i kontrakulturu, primerenu vrednostima koje grupa afirmiše, sa hijerarhijskim ustrojstvom, neformalnim pravilima, koja obavezuju članove na odgovarajuće specifično ponašanje, diferentno od društveno vrednovanog. Ovaj model ponašanja je u sukobu s opštim, univerzalnim i kulturnim vrednostima, u čemu neki teoretičari nalaze osnov za delinkventno ponašanje, naročito među omladinom. Na taj način Koen: preko delinkventne subkulture tumači ponašanje maloletničkih bandi. On smatra da se maloletnička delikvencija pojavljuje kao sukob kulturnih vrednosti, mladih pripadnika niže klase s vrednostima srednjih klasa. Koen je u svojom radovima prikazao evolutivni put nastanka maloletničkih bandi. Ove bande nastaju kao subkultura u sirotinjskim kvartovima većih gradova. Svoje uzroke imaju u ukorenjenim klasnim razlikama, roditeljskim težnjama i školskim uslovima. Deca - prestupnici se udružuju, kako bi sebi obezbedili neki status. Njihovi prestupi često nemaju realnu svrhu, jer odbacuju ili uništavaju ukradene stvar. U pitanju je jedna hedonistička subkultura. . Njihovo udruživanje se tumači Frojdovskim odbrambenim mehanizmom na savlađivanju straha i kao neprijateljska reakcija na sistem vrednosti srednje klase. Volfgang i Ferakuti - smatraju da sistem vrednosti neke subkulture zahteva i očekuje nasilje u određenim društvenim situacijama. Sličnih stanovišta je i Klauard i Olin. Prema njima delinkventna subkultura zavisi od područja u kome se razvija i stepena integrisanosti u društvenoj zajednici. To je ona subkultura u kojoj neke forme delinkventne aktivnosti čine bitne zahtjeve za ostvarivanje dominantnih uloga koja subkultura podržava. Time se devijantno ponašanje se javlja kao klasni sukob, koji se razrešava nastojanjem niže klase da dostigne standard više klase. Takva delinkventna subkultura karakteriše se utilitarnim, zlonamernim i negativnim vrijednostima. Klauard – je kriminalne grupe posmatrao kao kulturne podgrupe, među kojima razlikuje 3 osnovne:
3.
unutar grupe kao model za demonstraciji droge i seksa
Slična mišljenja iznosi Miler: - proučavajući maloletničke gangove i “kulturu ganga” u Bostonu. On tvrdi da neke grupe krše društvene norme – ne zbog toga što su u sukobu sa srednjom klasom, već zato što su usvojili vrednosti nižih klasa, jer tako lakše dolaze do cilja, nego legalnim putem.
47
2.
Prva vezuje se za neke uobičajene ili neuobičajene određene vrednosti: postoji bliska povezanost članova; stariji kriminalci u grupi služe mlađima učenje. drugi tip predstavljaju konfliktne i nasilne družine; skloni su destrukciji i sile, manja je povezanost članova nego u prethodnoj grupi. najbezazlenija grupa, tzv. “dupli gubitnici”- poznatiji u svijetu alkohola, (poznati po pridržavanju i zakonitog i nezakonitog ponašanja).
Page
1.
Za razliku od drugih predstavnika teorija subkulture koji delinkvenciju posmatraju kroz prizmu odbacivanja kulture srednje klase, Miler: delinkvenciju tumači sistemom vrednosti nižih klasa, kao odgovor društvenih grupa na život u bedi. Istraživanjem je izveo zaključak: da se svako društvo strukturira u društvene grupe, od kojih svaka stvara svoj sistem vrednosti i podkultura. On je definisao 6 osnovnih interesa nižih klasa, koje predstavljaju kohezionu sponu socijalne integracije, i to: 1. životne prilike kao osnovna preokupacija (zapadanje u probleme i nalaženje izlaza iz njih); 2. žilavost , kao osobina koja ih čini privrženim kršenju zakona; 3. naglašeni mačizam i drskost; 4. snalažljivost kao sposobnost da se prevarom drugih za sebe stekne materijalna korist ili ugled; 5. život na ivici zakona i bavljenje opasnim poslovima, te povezanost života sa sudbinom i preokupacija nezavisnošću; 6. odbacuju autoritet i oslanjanja na druge, žele nezavisnost Kritika teorije: Teorija ima uporište u fenomenologiji, odnosno izraženoj stopi kriminaliteta siromašnih krajeva i slojeva društva. Slabosti teorije: - prenaglašavaju značaj kulture i kulturnih vrednosti u negativnoj orijentaciji čoveka; - zanemaruju druge činioce društvenog uticaja i protivurečnosti društvenog položaja nižih klasa; - isključuju svaki vid uslovljenosti pojave od strane fizičkih karakteristika ličnosti. - Ne objašnjavaju zašto većina siromašnih nisu devijanti, odnosno što su i pripadnici srednjih i viših slojeva kriminalno orijentisani. 41. TEORIJA KULTURNOG KONFLIKTA
Page
48
Predstavnici: (Torsten Selin) Teorija kulturnog konflikata ili teorija kulturnog raskoraka, devijacije, pa i kriminalitet kao društvenu pojavu objašnjava proizvodom sukoba kultura, kulturnih vrednosti između društvenih grupa i unutar same grupe. Pri tom podrazumeva da grupe mogu biti različite: nacionalne, socijalne, verske, rasne i slično. Iz opšteg pojma sukoba vrednosti, analogijom se objašnjava i pojava kriminaliteta kao jedan od mogućih oblika društvenog sukoba. SELIN: smatra da između kulturnih vrednosti različitih grupa, postoji konflikt koji se ispoljava u formi: a) graničnih slučajeva; b) uticaja jedne grupe na drugu c) spajanje sadržaja raznih kultura u jednu. Posledice ove vrednosti sukoba dele se na: primarne-nastale iz sukoba vrednosti između grupa i sekundarne koje su nastale iz sukoba vrednosti unutar grupe. Sukobi između društvenih grupa različitih kultura nastaju, najčešće kao posledica velikih migracija, između starosedelaca i doseljenika, a može da se ispolji i kao sukob generacija. Začetnik ove teorije je američki sociolog Selin. Prema Selinu: konflikt normi postoji, kada se na specifičnu životnu situaciju - u kojoj se neka osoba nalazi, mogu primeniti različita pravila ponašanja. Iz sukoba normi nastaje i kriminalno ponašanje.
42. KRITIČKA ORJENTACIJA U KRIMINOLOGIJI Sociološke teorije su dale značajan doprinos shvatanju uzroka i razumjevanju pojava devijantnog ponašanja. One ukazuju na važnost socijalne sredine i pojedinih njenih elemenata. U nauku uvode shvatanje da je devijantnost društvena pojava, a ne zbir individualnih, bioloških, psiholoških i patoloških svojstava ličnosti. Međutim – ove teorije devijantnost posmatraju vrlo usko (kao društvenu pojavu), ne unoseći dovoljno drugih elemenata, s obzirom na to da se devijantnost iskazuje i kao individualni čin. Smatra se da su slabosti pomenutih teorija u njihovoj jednostranosti i nepotpunosti, insistiranju da se pojave socijalnih devijacija objasne na jednom opštem uzroku. Pojave kriminaliteta su veoma složen kompleks problema da bi mogle biti samo predmet jedne nauke. U etiologiji kriminaliteta razvili su se mnogi multifaktorski pravci i kritička orijentacija. Ove teorije polaze od više uzročnosti devijantnog ponašanja, povezujući to sa izučavanjem kauzaliteta između mnogobrojnih činilaca biofizičkog i socijalnog karaktera. Na taj način su prošireni vidici saznanja o delinkvenciji kao društvenoj pojavi, ali se smatra da je njena slabost što se taj odnos ne može izvesti samo iz međusobnog mehaničkog dejstva faktora, bez sistematizacije značaja uticaja pojedinih od njih u ukupnoj pojavi. Kao reakcija na monodisciplinarne i multifaktorske pristupe u etiologiji delinkvencije pojavila se pojavila se: kritička orijentacija prema postojećim sociološkim teorijama. Prema ovim teorijama – za shvatanje kriminaliteta nužno je poći od niza determinanti koje uslovaljavaju složenu društvenu pojavu uzrokovana dinamičkim procesom povezanih i međusobno uslovljenih faktora, od kojih svaki ima poseban (i ne uvek isti) uticaj na pojavu u celini. Taj odnos se mora posmatrati u dinamičkom odnosu uzroka, uslova i povoda. Najpotpuniju kritiku socioloških teorija, dali su neomarksistički pristupi:
Page
Marks i Engels su problem devijantnosti sveli na pitanje otuđenosti i strukturalnih karakteristika klasnog društva, sukobima normativnog i realnog. Devijaciju su definisali kao borbu pojedinaca i društvenih grupa, kao proizvod njihovog položaja u društvu, a ne kao njihovo patološko obilježje. Prema njihovom shvatanju patologija je u društvu, a ne u ličnosti. Iz tih stanovišta razvili su se i neki pristupi neomarksističke orjentacije – jedan od njih je ekonomski determinizam. Tako Bonger, uzroke pojave socijalnih devijacija nalazi u ekonomskim ulovima, ali ga tretira kao društvenu pojavu. Ona je prema njemu odraz sebičnosti, egoizma i ekonomske bijede koju produkuju kapitalistički odnosi. Zastupajući materijalističko stanovište ukazivao je na kapitalistički način proizvodnje kao odgovarajući način sticanja profita, koji na jednoj strani ima egoizam, a na drugoj socijalni status suprotstavljanja takvim stavovima. Mertonova teorija anomije zasnovana je na neomarksističkoj ontologiji društvenih protivrječnosti.
49
Po njima: Biološke osobine imaju značaja u ponašanju individue (indivudue se po tome i razlikuju). Međutim , ličnost nije određena samo rođenjem: biološkim i fiziološkim procesima, već je određuju i socijalni uticaji i proces socijalizacije. Biološke predispozicije i psihološki faktori ne mogu imati za posledicu devijacije, bez spoljnih (društvenih) činilaca. Isto tako, ni sami socijalni uslovi ne mogu imati takvo dejstvo, bez psihičkih i bioloških uslova. Za shvatanje suštine pojava socijalne devijacije moraju se imati u vidu mnogobrojni činioci, prije svega unutrašnji (faktor ličnosti) i spoljni-objektivni (prirodni) i društveni, zatim istorijski i genetički, društveno-ekonomski i idejno politički, urbani i ruralni, neposredni i posredni.
Fromova shvatanja društvene strukturiranosti defekta i otuđenje čovjeka smatraju se takvim pristupom objašnjenja devijantnog ponašanja ljudi. Problem otuđenosti i normativno-vrednosnog sistema su polazne osnove marksističkog objašnjenja devijantnosti. Neomarksistički pristupi – socijalnu devijantnost, kao društvenu posebnost, posmatraju kao nešto što je od opšteg značaja. Socijalne devijacije su ’’posebne društvene pojave koje čine dio posebne devijantne stvarnosti. Specifičnosti ove realnosti je u: 1) Karakteristikama društvenih odnosa, koji nastaje kršenjem društvenih normi, 2) Unutrašnjoj strukturiranosti koja se manifestuje u različitim oblicima društvenih devijacija i njihovoj povezanosti, specifičnim uslovima u kojima se javljaju, pravilnostima učestalosti pojedinih oblika 3) društvenim posebnostima devijantne populacije, koje su nastale delom i u interakciji devijantnog ponašanja i društvenog reagovanja.
Page
Radikalna kriminologija: - nastala u američkoj kriminološkoj misli (R Kvini, Schwendinger, Plat, Takagi i dr). Zločin objašnjavaju kroz klasnu koncepciju. Uzroci zločina su u klasnim odnosima; strukturi vlasništva i kontroli sredstava za proizvodnju. Zločini su prema shvatanjima radikalnih kriminologa društveno štetne aktivnosti, koje povređuju osnovna prava, pravo na egzistenciju i ljudsko dostojanstvo. Oni su u biti kapitalističkih proizvodnih odnosa, a ne zakonom određene aktivnosti, jer su zakoni izraz volje vladajuće klase, a kriminal samo uzgredna posledica političke ekonomije kapitalizma. Problem kontrole i sprečavanja zločina moguć je samo rješenjem socijalnih barijera i klasne eksploatacije, odnosno – rušenjem kapitalističkih društveno-ekonomskih odnosa odnosa. Prema R. Kviniju kriminalitet dele na: 3. delikte dominacije (čine ih pripadnici vladajuće klase koji se za to ne kažnjavaju i 4. delikte represije (oni nastaju kao prilagođavanje i otpor deliktima dominacije).
50
Kritička kriminologija je neomarksistička orjentacija u kriminologiji sa radikalnim stavovima kritike liberalističke tradicije u nauci. Predstavnici su: Tejlor, Volton, Jang, Li i Hulsman Zalaže se za potpunu teoriju o devijacijama koja podrazumijeva: političku ekonomiju zločina, socijalnu psihologiju zločina, socijalnu dinamiku djela, socijalnu psihologiju društvene reakcije, uticaj društvene reakcije na dalje devijantno ponašanje i cilj teorijske analize. Britanski kriminolozi (Li i Jang) preko kritičkih shvatanja definisali su teoriju ’’levog realizma’’ ili ’’teoriju relativnog odricanja’’. Oni ukazuju na– povećanje kriminaliteta kao rezultat savremenih životnih uslova, posebno u urbanim sredinama, ulični kriminalitet, kriminal elite, privredne malverzacije. Pri tome – posledice društvene reakcije na kriminalitet oseća samo siromašni deo društva i marginalizovane društvene grupe. Rast uličnog kriminaliteta je u upravnoj srazmjeri sa industrijskom stopom i porastom proizvodnje. Predstavnici ove teorije ne dovode direktno u vezu siromaštvo i kriminaliteta, koliko shvatanje marginalnih slojeva o neopravdanosti društva i kriminalitetu kao načinu ispravljanja nepravdanih nejednakosti. Kriminalnu orjentaciju u ponašanju te društvene grupe smatraju legitimnim pravom svoje aktivnosti. Ovom pristupu i teoriji osporava se realističnost, jer izražava više protest protiv kapitalističkog sistema nego što ukazuje na stvarne uzroke kriminaliteta, pošto je kriminalitet marginalizovanih i siromašnih slojeva karakterističan kako za kapitalistička i tako i socijalistička društva, kako za razvijena tako i za nerazvijena.
43. KRIMINALNA ETIOLOGIJA (ovo pitanje nema u našoj knjizi, ovo sam skinula sa PF Beograd u kombinaciji sa nekim dijelovima u našoj knjizi za koje mislim da spadaju u ovo pitanje) KRIMINALNA ETIOLOGIJA PROUČAVA faktore, uzroke (opšte i neposredne), uslove i povode kriminalnog ponašanja koja su usmerene prvenstveno ka ličnosti delikvenata. Ona istražuje uzroke ponašanja delikventa kroz način njegovog života, u njegovim moralnim i karakternim svojstvima i prirodi veza sa društvenom sredinom. Etiološki problemi su centralna teorijska pitanja kriminologije. Većina autora ističe da je kriminalna etiologija "centralno područje" kriminologije. Termin "etiologija" (od grčkog "aitia-uzrok i "logos"-nauka, učenje) izvorno je označavao filozofsku nauku o uzrocima i posledicama stvari. Kriminalna etiologija je deo kriminologije koji proučava opšte uzroke kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačne, posebne, neposredne uzroke, uslove i povode javljanja kriminalnog ponašanja (kriminogene faktore). O uzrocima kriminaliteta postoji veliki broj teorija i shvatanja, praktična istraživanja su takođe brojna, što sve ukazuje na nedovoljnu razjašnjenost opštih uzroka kriminaliteta kao masovne društvene pojave i posebnih uzroka kriminalnog ponašanja. Uprkos različitim shvatanjima, može se reći da se u okviru kriminalne etiologije neki opšti uzroci kriminaliteta i pojedinačni uzroci kriminalnog ponašanja mogu smatrati za otkrivene i utvrđene. Pri tome, nije isključeno da izvesni neotkriveni uzroci mogu da se nalaze u oblasti nedovoljno proučene čovekove ličnosti. Kriminalna etiologija se najčešće deli prema prirodi faktora koji deluju na javljanje kriminaliteta, na dve oblasti: egzogenu etiologiju i endogenu etiologiju. Egzogena etiologija se odnosi na izučavanje uzroka kriminaliteta koji proizilaze iz određene društvene kulture i strukture, uslova života, delovanje raznih kriminogenih faktora vezanih za porodicu, školu, grupu, sredstva masovne komunikacije, sukoba kultura, različitih shvatanja o vrednostima, druga devijantna ponašanja itd. Endogena etiologija izučava uticaj ličnih osobina, psiholoških karakteristika, crta ličnosti na javljanje kriminalnog ponašanja. U okviru endogene etiologije treba razjasniti kako se odvija proces "kriminalizacije ličnosti", zašto pojedina lica vrše krivična dela u određenim socijalnim uslovima, a druga u istim tim uslovima to ne čine, kakav uticaj na kriminalitet imaju psihički procesi (lični intelektualni procesi: mišljenje, učenje, inteligencija, opažanje; emocionalni procesi ili osećanja i voljni procesi-motivacija) i psihičke osobine (navike, sposobnosti, temperament, potrebe, interesi). Osnovna pitanja koja razmatra kriminalna etiologija odnose se na utvrđivanje opštih uzroka (korena kriminaliteta) i kriminogenih faktora - neposrednih činilaca kriminalnog ponašanja. Medu kriminogenim faktorima moguće je razlikovati uzroke (sa većim intenzitetom deluju na javljanje kriminaliteta, često presudno i neposredno izazivaju kriminalno ponašanje), uslove (doprinose javljanju kriminalnog ponašanja) i povode (spoljni uticaji i okolnosti koji su vezani za samu situaciju izvršenja krivičnog dela i doprinose donošenju odluke za izvršenje dela). Podele kriminogenih faktora različite su u kriminološkoj literaturi. Kriminogeni faktori se dele na: antropološke, fizičke ili kosmotelurne i društvene, društvene i individualne, endogene i egzogene, objektivne i subjektivne, neposredne sociogene faktore i ličnost delikventa.
Page
Uzročnost je jedna od veza kriminaliteta i drugih socijalnih pojava, ali ne i jedina. Kriminalitet je suviše složena pojava da bi se mogla objasniti samo uzrokom i posledicom. Između uzroka i posledice postoji još čitav niz okolnosti, koje se nazivaju kriminogenim uslovima.
51
USLOVI I POVODI KAO KRIMINOGENI FAKTORI-uslovi kriminalnog ponašanja (ovo je iz naše knjige)
Uslovi su oni činioci koji oblikuju posledicu, ali nisu u mogućnosti da je proizvedu. Oni omogućavaju da se u izvjesnim okolnostima lakše izvrši kriminalna radnja. Uslovi se pojavljuju kao dopunski faktor, koji „podstrekava“, omogućuje ili olakšava vrstu delinkventnog ponašanja. U odnosu na uzroke – koji su direktni faktori, uslovi su – posredni faktori. Mogu se odnositi na: mesto, način, vreme, sredstva i drug okolnosti izvršenja krivičnog djela (najpogodnije mesto, doba dana, vremenske prilike, najefikasniji način i sredstvo i sl). U najopštijem smislu u uslove spadaju: neefikasnost organa krivičnog gonjenja; neadekvatne sudske sankcije; nedovoljna organizacija i zaštita imovine; poznavanje nekih veština, raspolaganje sredstvima za izvršenje krivičnih radnji i sl. Iz uzroka uz određeni uslov do posledice delikta neposredno stoji povod. Uzroci i uslovi izazivaju nastanak pojave, ali je povod potreban da bi nastala posledica. Povodi su dodatni uslovi da bi nastala posledica. Povodi su svi oni trenutni motivi u odluci da se izvrši kriminalni akt. Oni čine podsticaj (dodatni stimulans) za odluku. Najčešće zavise od ličnosti izvršioca, njegove sklonosti ka vršenju krivičnih dela, emocionalne zrelosti, psihičkog stanja i strukture ličnosti. 44. KRIMINALITET KAO INDIVIDUALNI ČIN i DRUŠTVENA POJAVA
Page
Sociološka definicija. Sociološki pristup u definisanju kriminaliteta je širi, sadržajniji, jer ne posmatra samo djelo već proučava i učinioca, društvene uzroke, uslove i posledice kriminaliteta. Sociološka definicija kriminalitet definiše kao društvene pojave kojima se ugrožavaju osnovne društvene vrednosti. Manjkavost ovih definicija je u tome što su neodređene kada se u sadržinskom smislu postavi pitanje šta je to društvena vrijednost. Sociološki termini (asocijalno ponašanje, devijantnost, prestupništvo, napad na društvene vrijednosti i sl.) su neodređeni u toj mjeri da se kriminalcem i kriminalom može proglasiti svako lice i djelo koje odudara ne samo od krivičnih, nego i od moralnih normi, a koje se teško mogu podvesti pod pojmove zločinac i zločin.
52
Pojam kriminaliteta. Potiče od latinske riječi crimen – zločin. Najopštije definicije polaze od toga da je kriminalitet je negativna društvena pojava vršenja krivičnih djela od strane pojedinaca. Kriminalitet predstavlja pojedinačni akt i društveni fenomen. Postoji veliki broj različitih definicija kriminaliteta i zločina, ali u zavisnosti od njihovog karaktera sve one se mogu sistematizovati u dvije osnovne, a to je zakonska ili pravna i sociološka definicija. Pravne definicije. Osnovu pravnih definicija čine norme materijalnog krivičnog zakonodavsta. Postoji uže i šire određenje pojma kriminaliteta. Prema užem shvatanju kriminalitet predstavlja samo radnje koje predstavljaju krivična dela. Prema širem shvatanju reč je o delima koja obuhvataju sve protivpravne kažnjive radnje, pored krivičnih dela tu su i prekršaji i prestupi U krivičnopravnoj literaturi preovlađuje uži pristup, jer se smatra da ukoliko nešto nije krivično djelo, onda nije ni zločin, a to bi značilo da nije ni kriminalitet. Ovakva definicija ima određene vrednosti, ali i slabosti. Suština je u tome da je svaki zločin kriminalitet, a kriminalitet je sankcionisan krivičnim zakonodavstvom. Defektnost proizilazi iz toga što ovakva definicija nije odredila sadržajnu već samo normativnu stranu pojave. I drugo prema Maksvelu kriminalitet je promjenljiva pojava jer ga određuje pozitivno zakonodavstvo, pa neko djelo u jednom periodu može, a u drugom ne mora biti inkrimisano. Problem pravne definicije je u tome što kriminalitet tretira u normativnom (formalnom) smislu, kao da iza njega ne postoji ljudska djelatnost kao činjenica ili zbir činjenica, društvena stvarnost, koja prethodi pravnom pojmu.
Kriminološka definicija. Postavlja vezu između pravnih i i socioloških tumačenja. Ovu vezu su popunili kriminolozi i kriminološka shvatanja koja polaze od inkriminisanih dela i društvenih uslova. Kriminološke definicije kriminaliteta možemo odrediti kompilacijom bitnih obeležja pravnog i sociološkog značenja, odnosno kao skup društvenih pojava kojima se ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti, a koje su kao takve sankcionisane krivičnim pravom. Bitna svojstva kriminaliteta su: - skup individualnih pojava –masovna pojava; - pojava koja ima društveni karakter sa obzirom na rasprostranjenost u prostoru i vremenu; - negativna društvena pojava jer se njome krše neke norme i ugrožavaju vrednosti; - istorijska pojava koja je karakteristična za sve periode društva; - univerzalna pojava koja je svojstvena svim oblicima državnih zajednica, i koja ne poznaje granice. Kriminalitet, kao predmet, nije samo prost skup individualnih pojava, već masovna i negativna društvena pojava, a zadatak kriminologije je da utvrdi njene uzroke, faktore, strukturu (ličnost i dela) i zakonitosti.
45. KRIMINOGENI FAKTORI (pojam, vrste, teorije faktora)
Page
Feri razlikuje: antropološke, fizičke i društvene faktore. Drugi pristup u klasifikaciji faktora je njihovo razvrstavanje prema pravcu delovanja. Takva podjela je dovela do klasifikacije koje proizilaze iz usmjerivosti kriminalne biologije, kriminalne sociologije i kriminalne antropologije. Grispinji smatra da: kriminalna sociologija treba da izučava lične i društvene faktore, odnosno faktore koji proizilaze iz fenomena društva-mase; a kriminalna antropologija bi izučavala kriminalitet kao individualnu pojavu, kao pojedinačan slučaj. Treća podela polazi manifestacija faktora u vremenu. Zelig je smatrao da treba razlikovati problem izvršenja dela i problem razvoja ličnosti. Di Tulio je razlikovao faktore koji utiču na predispozicije za zločin, na pripremanje zločina i izvršenje. Saderland je faktore klasifikovao na: istorijske i genetičke. Tarde je dao do sada najrasprostranjeniju podelu na: endogene-unutrašnje i egzogene-spoljne faktore. On je dozvoljavao mogućnost da biološki i fizički faktori mogu imati izvjesnu ulogu u nastanku zločina, ali je primat dao uticaju društvene okoline (spoljnim faktorima) ne zanemarujući i značaj individualnog opredeljenja ličnosti.
53
Pojam kriminogenih faktora – kriminogeni faktori predstavljaju centralno pitanje kriminalne etiologije. Kriminalitet je, kao složena društvena pojava, determinisan mnogobrojnim činiocima, u literaturi najčešće definisanim kao kriminogeni faktori. Prva podjela kriminogenih faktora je na: uzroke koji su najvažniji; uslove i povode. U najopštijem smislu, pod kriminogenim faktorom podrazumevaju se svi oni činioci koji utiču na bilo koji način na pojavu kriminaliteta kao društvene pojave i kao individualnog čina. To je skup činilaca psihološke, biološke i socijalne prirode, koji deluju kao uzroci, uslovi i povodi za kriminalna dela, njihov međusobni odnos i uslovljenost. Vrste kriminogenih faktora. Problem se javlja kod konkretnijeg određenja činilaca koji čine faktor. Neki ih dele na: - objektivne-vezane za delo ili socijalnu situaciju i - subjektivne koje su vezane za ličnost izvršioca.
Teorija faktora. Vremenom su se u literaturi pojavili i neki teorijski pravci, koji su se pretežno bavili ovim problemom, kao što je faktorska teorija. Faktorska teorija pojavljuje se u dve varijante: - monistička-polazi od biologističkih učenja, pri čemu je jedan faktor uzročnik jedne pojave (postepeno je ova teorija napuštena) i - pluralističko ili multikauzalno tumačenje objašnjava da su pojave kriminaliteta mehanički uslovljene faktorima biološkog, psihološkog i socijalnog karaktera. Ovaj drugi pravac je šire prihvaćen u kriminologiji i kriminolozi ga dijele najmanje na dve vrste faktora uticaja na kriminalitet: unutrašnje i spoljne. Ovim teorijama naročito faktorskoj pluralističkoj daju se određene vrijednosne odlike, ali se smatra da su obe, dijelom jednostrane i nepotpune. Objektivni i subjektivni faktori. Objektivno subjektivni faktori su najčešći sadržaj u kome se mogu svrstati sve ostale klasifikacije, kao što su opšti i posebni, neposredni i posredni i slično. Objektivni se odnose na spoljne činioce uticaja na kriminalno ponašanje, socijalne uslove. Subjektivni faktori su vezani za biološku strukturu i psihičke procese ličnosti koji dovode do devijantnog ponašanja. Opšti, posebni i pojedinačni fakori. Opšti kriminogeni faktori su izvor posebnih i pojedinačnih. Posebni kriminogeni faktori uslovljavaju posebne vrste kriminaliteta ili pojedinačni kriminalni akt. Iako djeluju u sklopu opštih uslova, kao jedinstvena cjelina, njihov uticaj nije isti. U nekim slučajevima dolazi do izražaja dominacija jednih, na drugim prostorima, drugim pojavama ili vremenima drugih. Nekada se pojedini faktori ispoljavaju u jednoj pojavi, kao opšti uzrok ili kao neposredni, a na drugoj kao posebni, sekundarni, ali i u jednom i u drugom slučaju u uzajamnoj povezanosti. Dinamičko i uzajamno dejstvo faktora. Kriminalitet se može posmatrati samo u sklopu: opštih i posebnih; subjektivnih i objektivnih: posrednih i neposrednih faktora i njihovih dinamičkih međuuticaja. Do kriminalne radnje ne dovode samo uzroci već i drugi činioci, uslovi, povodi, motivi. Socijalni faktori se odvijaju preko mikro grupa (porodice, škole) i u procesima uticaja socijalnih procesa industralizacije, urbanizacije, uticaja mas medija i sl. Unutrašnji faktori se ispoljavaju kao urođeni (biološki) i stečeni (psihološki) elementi uzroka i uticaja.
Page
Pitanje uzročnosti kriminaliteta možemo sresti još u raspravama Platona i Aristotela. Postepeni napredak nauke doveo je do diferenciranja etioloških (kriminogenih) faktora na neposredne uzroke, uslove i povode za kriminalno ponašanje. Problem nastaje prilikom tačnog određivanje ovij pojmova. Neki autori uzrok, uslov i povod smatraju sinonimima, drugi za uzroke uzimaju i povode, motivacije i slično. Definisanjem ovih pojmova bavili su se i međunarodni kriminološki kongresi (II kongres posebno). Prema toj definiciji „uzrok je neophodan uslov bez koga se određena pojava ne bi manifestovala“ Prema H. Hentigu uzrok je ona sila koja svojim delovanjem određuje pojavljivanje nove sile ili novog objekta, uzrok proizvodi posledicu i neophodno joj prethodi. Pod uslovom on smatra ono stanje koje proizvodi samo prilike i propratne stimulanse, koje omogućavaju da se osvjetle elementi slučajnosti, koji imaju svoju važnost u etiologiji zločina. O.Kinberg smatra da je uzrok objektivna činjenica koja proističe između ličnosti i situacije dok je povod subjektivnog karaktera i rezultat djelovanja spoljne situacije na individuum.
54
46. UZROČNOST KRIMINALNOG PONAŠANJA
Činjenica je, međutim, da nema pojave bez uzroka, nema posledice koja nema svoju vezu sa nekim od prethodnih činilaca (uzroka). Bez utvrđivanja tih prethodnih činilaca, te veze, kriminalitet se ne može objasniti. Kriminolozi su pretežno saglasni da postoje: objektivni i subjektivni uzroci kriminaliteta i to su razgraničenja veoma jasna. Međutim, prilikom podele na neposredne i posredne uzroke, veoma se teško uočavaju razlike i nijanse među njima. Faktori uzročnosti. Pod faktorima uzročnosti uzimaju se objektivno mjerljivi elementi sa egzaktnim dovođenjem u vezu sa posledicama pojedinih oblika kriminaliteta. Problem u kriminologiji je u tome što iz mnoštva činilaca koji uslovljavaju delikt treba izdvojiti stvarni uzrok. Faktori uzročnosti postoje izvan svesti čovjeka, oni su realnost u drušvenom odnosu i prirodi čovjeka. Uzročnost je odlučujući faktor odnosno objektivna i kauzalna veza između nekog stanja i posledica. To mogu biti činioci socijalnog i ličnog karaktera: materijalno stanje, porodične prilike, krizna razdoblja, pojava alkoholizma i narkomanije, socijalni i kulturni sukobi i sukob vrijednosti, kao i faktori vezani za subjektivna svojstva ličnosti. Njihova veza je uslovljena jer je delinkventno ponašanje uticaj socijalnih faktora, najčešće povezan sa unutrašnjim svojstvima, potrebama i motivima ispoljavanja. Prema tome, kriminalitet je pojava koja se javlja kao posledica delovanja mnogobrojnih uzroka, ona je složen proces interakcije mnogobrojnih elemenata biološke, psihološke i socijalne prirode.
47. DELIKVENTNA LIČNOST i OPASNO STANJE DELINKVENTNE LIČNOSTI Delinkventna ličnost Pored spoljašnjih, sociogenih-objektivnih faktora, za shvatanje kriminaliteta bitni su i unutrašnji subjektivno-endogeni faktori. Spoljni faktori, iako odlučujući nisu dovoljni da se može objasniti pojava ili pojedini oblici kriminaliteta, a posebno ne njihovi izvršioci –ličnost delinkventa. Subjekt izvršenja krivičnog dela je uvijek čovek sa nekim svojim trajnim karakterom ili trenutnim osećanjem, motivima, ciljevima i interesima, koje su uobičajeno definisane predispozicijama. Svaki čovek se prirodno rađa sa sopstvenim biopsihičkim faktorima i ne postoji opšte prihvaćena definicija ličnosti. Još složeniji problem nastaje kada je u pitanju termin delinkventna ličnost. Centralno pitanje kriminologije, posebno kriminalne etiologije je da li postoji razlika između delinkventne i normalne ličnosti? Po tom pitanju dominiraju dva shvatanja: - Prvo polazi od toga da ne postoje nikakve biološke i psihološke razlike između delikvenata i nedelinkvenata, što bi značilo da delinkventna ličnost kao takva i ne postoji. - Drugo, pretežno shvatanje polazi od stavova da je delinkventna ličnost devijantna, biološki abnormalna, osoba poremećene psihičke strukture.
Page
Naučna istraživanja koja su vezana za biološke pristupe delinkventnu osobu vide kao ličnost koja ima specifične tjelesne degenerativne karakteristike, bilo konstitucionalnih specifičnosti, endokrinih i hromozomskih aberacija (aberacija-odstupanje), genetskih predispozicija i urođenih sklonosti, bilo rasnih predispozicija.
55
Prve ideje o delikventu-zločincu datiraju od antičkih mislilaca. Prva naučna shvatanja i pokušaj studioznog izučavanja delinkventne ličnosti vezuju se za antropološku školu i Lombroza. Prema savremenim shvatanjima ličnost delikventa čine posebnosti ili neki od elemenata kombinacije biološke osnove, psihološke strukture, psihopatološke i društvene determinacije.
Pristupi psihološke orijentacije delinkventnu ličnost vide kao osobu koja je ispod posječene inteligencije, niskog praga frustracione tolerancije, psihoanalitičari ih vide kao osobe sa poremećenim nagonima; bihevioristi kao ličnosti koje su formirane u procesu socijalnog učenja, individualna psihologija ih vidi kao osobe koje su iskompleksirane. Vrlo često je delinkventna ličnost definisana poremećajima duševnog stanja i nervnog sistema. Obično se ovakva stanja vezuju za pojave slaboumnosti, psihoza, neuroza, paranoje i poremećaja ličnosti. Opasno stanje delinkventne ličnosti Evolucija kriminološke i posredno krivičnopravne misli uslovila je da se ona posljednjih dva vijeka bavi koliko izvršiocima krivičnih dijela, toliko i zločinima koji signaliziraju postojanje posebnog elementa – opasnog stanja u društvenom telu. Fuko podseća u vezi sa opasnim stanjem delinkventne ličnosti da je nauka od samog početka razvoja pribegavala izučavanju zločinaca, preko zločina i iznad njega, što se opravdavalo dvostrukim interesom: da treba uvesti više racionalnosti u krivičnu praksu i da se opšte klauzule zakona i pravnih kodeksa moraju bliže uskladiti sa društvenom realnošću izlaska iz pravnog sistema koji se postupno razvijao do svog nastanka tokom srednjovjekovne inkvizicije Veliki reformatori krivičnog zakonodavsta su našli racionalan odgovor na pitanje ’’Šta se mora kazniti i kako’’, ali se pojavilo novo pitanje koje je unijelo konfuziju: ’’koga mislite vi da kažnjavate’’. Stvarni problem koji je svuda bio na snazi je bio problem opasne individue. Postoje li individue koje su urođeno opasne? Na osnovu kojih znakova se one mogu prepoznati i kako bi trebalo reagovati na njihovo prisustvo?.
Page
Dijagnoza i stepeni opasnog stanja. Temibilitet je kriminalna sposobnost kao element opasnog stanja ličnosti. To je pojam iz savremene kliničke kriminologije. Ovaj pojam prvobitno je uveo Garofalo 1878. i njime je označio postojanu i aktivnu izopačenost prestupnika i količinu zla od koga možemo strahovati s njegove strane,ili drugim riječima njegovu kriminološku sposobnost. Prema Pinatelu, kriminološka dijagnoza opasnog stanja može imati sledeće forme: • kriminalna sposobnost veoma jaka, prilagođenost veoma niska i to je najviši stepen opasnog stanja; • kriminalna sposobnost jaka, prilagodljivost vrlo slaba to je ozbiljno opasno stanje; • kriminalna sposobnost mala, prilagodljivost vrlo slaba i to je srednje opasno stanje i • kriminalna sposobnost vrlo slaba, prilagodljivost veoma visoka to je lakši stepen opasnog stanja.
56
Na VI kongresu kriminologa u Madridu 1970 godine definitivno je uveden pojam kriminalna ličnost. Teorije kriminalne ličnosti izložio je francuski kriminolog Pinatel, prema njemu kriminalna ličnost je strukturalno jedinstvo i izraz ličnih obilježja koja su u akciji i interakciji. Opasno stanje je latentno stanje sklonosti kriminalne ličnosti ka vršenju krivičnih dela. Garofalo je pod tim pojmom podrazumijevao da elementa: kriminalnu sposobnost (temibilitet) u vidu pretpostavljene i realne opasnosti i mogućnosti prilagođavanja delikvenata u raznim fazama ostvarenja krivičnog djela. Ludeu je analizu opasnog stanja istakao kroz etiološke pojmove dijagnoze, prognoze i tretmana. Pinatel polazi od shvatanja da se ono manifestuje u dva oblika: hronično i imanentno. Pinatel hroničnim opasnim stanjem smatra čvrsto i postojano stanje karakteristično za formiranu kriminalnu ličnost kojim se povremeno stimuliše volja permanentne kriminalne karijere. Imanentno opasno stanje definiše pojmom tzv. opšteg opasnog stanja kako ga je ustanovio DE GREF u smislu krize ili grozničavog stanja, kroz koju prolaze svi prestupnici neposredno pre prelaska na delo. Opasno stanje se utvrđuje na osnovu biosomatskih i socijalnih indicija.
Pinatel pored kliničke razlikuje kao nadopunu etiološku dijagnozu koja može imati sledeće forme: • jak biološki uticaj u kombinaciji sa jakim društvenim uticajem i to predstavlja hronično opasno stanje; • jak biološki uticaj sa slabim društvenim uticajem to je granični, marginalni slučaj opasnog stanja i • slab biološki uticaj sa slabim društvenim uticajem to je epizodni slučaj opasnog stanja. 48. KLINIČKE METODE U DIJAGNOSTICI KRIMINALNE LIČNOSTI Klinični ili naučni metodi u dijagnostici kriminalne ličnosti zasnovani su na određenim saznanjima: a) kriminološke ekspertize i socijalne anamneze; b) kriminološke dijagnoze i c) kriminološke prognoze koja se odnosi na pojedinačne slučajeve veštačenja optuženih ili osuđenih lica u naučnom postupku opservacije i ispitivanja ličnosti. Kriminološka ekspertiza je naučna metoda ispitivanja ličnosti delinkvenata radi procenjivanja budućeg ponašanja, određivanja adekvatne sankcije i tretmana za resocijalizaciju. Nju obavlja grupa stručnjaka specijalista iz pojedinih oblasti –psiholozi, psihijatri, socijalni radnici, za potrebe sudijskog postupka ili prevaspitanja. Kriminološka ekspertiza se radi na osnovu: a) mediko-psihološkog ispitivanja i b) socijalne anamneze. Mediko-psihološko izučavanje odnosi se na izučavanje ličnosti, a socijalna anamneza se odnosi na sagledavanje i objašnjenje uticaja ekonomskih, socijalnih i porodičnih prilika na ličnost. Ova metoda je veoma važna i primenjiva kod: utvrđivanja uračunljivosti, stepena odgovornosti, individualizacije kazne i tretmana rehabilitacije i prevaspitanja. Kriminološka dijagnoza se radi na osnovu kriminološke ekspertize, a u pitanju je klinička metoda utvrđivanja stepena opasnosti delinkventa. Kriminološka dijagnoza se odvija kroz tri faze: • utvrđivanje kriminalne sposobnosti ili temibiliteta; • stepena društvene neprilagođenosti i • dijagnoze opasnog stanja koje se dobija sintezom dva prethodna postupka. Svaka od ovih faza ima i podfazne postupke. Kriminološka prognoza je treća faza u proučavanju ličnosti osuđenika koja podrazumeva predviđanja budućeg ponašanja delikventa. Ona se radi na osnovu kriminološke ekspertize za potrebe: određivanja krivične sankcije optuženom i tretmana resocijalizacije u odgovarajućim kazneno-popravnim ustanovama. Najpotpunija kriminološka prognoza je ona koja je izvedena kliničkim postupkom.
Page
Biološki faktori predstavljaju kriminogene činioce koji su definisani prvenstveno u kriminološkim teorijama biološke i antropološke orijentacije. U biološke faktore spadaju činioci biosomatskih procesa kao što su: urođene, nasledne, organske, fiziološke i druge biološke funkcije koje uslovljavaju delinkventno ponašanje pojedinih lica.
57
49. BIOLOŠKI FAKTORI
ORGANSKE DETERMINANTE Organske determinante su kriminogeni faktori koji su uslovljeni organskim poremećajima. U pitanju su endogeni faktori koji se u nekim teorijama smatraju bitnim uzročnicima kriminaliteta. U antropološkoj teoriji organske determinante se tretiraju kao urođene ili stečene konstitucionalne anomalije psihopatološke prirode. Organske poremećaje čine patogene promene u psihosomatskom sistemu, koje su nastale kao posledica anomalija u fiziološkim funkcijama organizma ili negativnim spoljnim uticajima. U prvu grupu spadaju maloletna lica sa poremećajima u smislu bolesti ili povreda, koje su nastale u toku rođenja ili ranoj mladosti. Takva stanja su uzrok nepravilnog razvoja ličnosti što dovodi do stepena psihičke nezrelosti, sa slabom kontrolom impulsa, plitkosti osećanja, niske frustracije i afektivne tolerancije, koji ih čine potencijalnim delikventima. U ovu grupu spadaju i slučajevi posledica genetskih svojstava, poremećaja u funkcionisanju endokrinih žlezda ili zakasnelog puberteta. U drugu grupu spadaju promene nastale usled bolesti, zaraze, zagađenosti okoline ili fizičkim traumama.
Page
UROĐENI FAKTORI Urođeni faktori su vrsta subjektivnih svojstava ličnosti kriminogenog značaja koji su delom biološke, a delom psihološke karakteristike u tipologiji delikvenata. U nauci su podeljena mišljenja o tome da li postoji tip delinkventne ličnosti sa urođenim svojstvima. Teorije koje prihvataju postojanje takvog tipa polaze od bioloških karakterističnih abnormalnosti ili psihičkih poremećaja. Po biologističkim shvatanjima Morela, delikvent je ličnost karakterističnih urođenih svojstava mentalne i antropološke degeneracije. Savremena naučna misao eliminisala je vrednost bioloških teorija o tipu urođenog zločinca, posebnih biokonstitucionalnih naslednih karakteristika, ali ne sasvim i teoriju o urođenim sklonostima.
58
NASLEĐE Nasleđe po opštem značenjem predstavlja prenošenje osobina živih bića sa predaka na potomstvo. Uticaj nasleđa na ljudsko ponašanje postaje poslednjih godina sve veća preokupacija nauke. Osnovna teza da geni bitno utiču na ljudsko ponašanje je sve aktuelnija. Za kriminologiju je bitno genetsko nasleđe koje se ispoljava u biološkim karakteristikama definisanim u: hromozomima, genima i dezoksiribonukleinskom kiselinom – DNK. Kombinacija gena jednog roditelja sa genima drugog roditelja naziva se genotip, iz koga proizilazi sistem genetska svojstva ličnosti, dok spoljašnji izgled, bez obzira na genetski sastav ličnosti, označava se pojmom fenotip. Genetsko nasleđe se odnosi na: pojedinca, etničku celinu i ljudsku vrstu. Kriminolozi druge polovine 19-og veka većinom su priznavali teoriju nasleđa kao naučno validnu. U savremenim uslovima ona je osporavana i svodi se na istraživanja koja se vrše: na primerima blizanaca i u oblasti genetskih svojstava predaka i potomaka iz delinkventnih porodica. Na osnovu jednog novijeg istraživanja jednojajčanih i dvojajčanih blizanaca došlo se do zaključaka koji ukazuju na značajan uticaj gena na svaku od dimenzija psihopatologije i zajednički genetski uticaj na obe te dimenzije. Ističe se da malo više od polovine ovih osobina može se povezati sa genetskim faktorima, a nešto manje od polovine sa uticajem socijalne sredine koji su za blizance bili različiti. Druga studija istraživanja maloletničkog prestupništva ukazuje na to da se većina jednojajčanih i dvojajčanih blizanaca ponašaju pod uticajem genetske uslovljenosti. Može se zaključiti da je uticaj nasleđa na ljudsko ponašanje pa i delinkventno ponašanje veoma značajno, kao i uticaj okoline koji je u gotovo polovini slučajeva presudan.
ANTROPOLOŠKI FAKTORI Antropološki faktori su jedan od tipova kriminogenih svojstava ličnosti. Feri je antropološke faktore podelio u tri grupe: a) organsku konstituciju čoveka –sve organske anomalije i telesne osobine-anomalije lobanje, mozga i slično; b) psihičku konstituciju –sve devijacije inteligencije, emocija, osećaja i c) lična svojstva –biološki uslovi rase, pola, doba, biološko socijalne uslove, građansko stanje, obrazovanje i vaspitanje. PSIHOLOŠKI FAKTORI To su individualna obeležja ličnosti koja deluju kumulativno, teže su merljiva i ne mogu se odvojeno posmatrati. Psihološki faktori su subjektivni faktori u psihološkom smislu, oni su individualna obeležja ličnosti koji se manifestuju u karakteru, inteligenciji, emocijama, motivima i drugim svojstvima ličnosti. Ovi faktori su teže merljivi, deluju kumulativno i nije ih moguće odvojeno posmatrati, ali bez njihove spoznaje nije moguće objasniti ni djelovanje objektivnih faktora. Važnost psiholoških faktora je u tome što je svaka individua različito reaguje na spoljne podsticaje, na ono što smo nazvali socijalni faktori. U psihološke faktore se ubrajaju: a) psihostruktura; (psihičke osobine) b) sklonosti i navike; c) karakter (agresivnost, impulsivnost, egoizam, egocentričnost, malicioznost, deprivacija); d) inteligencija; e) emocije; f) motivacija.
Page
Psihološku strukturu čini organizacija psihičkih osobina ličnosti. Psihostruktura deluje kao celina uzajamnih uticaja i uslovljavaju različita reagovanja ličnosti na spoljne nadražaje. Reagovanja mogu biti u granicama društveno prihvatljivih, ali i asocijalnih, antisocijalnih i delinkventnih ponašanja. Različita reagovanja ljudi u odnosu na iste socijalne uslove posledica su, pored ostalog, i različite psihološke strukture ličnosti, koja te uslove na različite načine doživljava. Psihološka struktura ličnosti u kriminologiji je od značaja kako u utvrđivanju uzročnosti delinkventne orjentacije, tako i odgovornosti za izvršena krivična djela. Prilikom razmatranja odnosa psihostrukture ličnosti i delinkvencije postoje dva shvatanja: - Jedno, po kome ne postoje posebne delinkventne ličnosti s posebnom psihostrukturom, različitom od ostalog stanovišta - Drugo koje ne samo što smatra da postoje razlike između delinkvenata i nedelinkvenata, već postoje posebni tipovi psihostrukture delinkvenata. Zbog ovakvih shvatanja u nauci postoje podeljena mišljenja o tome da li u psihološkom smislu postoji tip delinkventne ličnosti: teorije koje prihvataju postojanje takvog tipa polaze od karakterističnih abnormalnosti ili psihičkih poremećaja, drugi pristup osporava ovakva shvatanja negirajući psihostrukturalnu generalizaciju razlika između delinkvenata i ostalih. Savremena nauka odbacila je shvatanje bioloških teorija o tipu urođenog zločinca i zastupa stanovište da se ni u psihološkom smislu ne može govoriti od određenom tipu delikventa.
59
50. PSIHOSTRUKTURA I DELIKVENCIJA
No ipak kod delikvenata je reč o odstupanju od normalnih oblika reagovanja. Ta odstupanja su najvećim delom: 1. proizvod uticaja društvene sredine, ali i 2. posledica reagovanja osoba sa specifičnim emocijama, motivima i karakterima, na čiju psihostrukturu, socijalna sredina ima veći uticaj. To je posebno izraženo kod maloletničke delinkvencije. Maloletni delikventi se razlikuju od normalne populacije po: - znatno većem stepenu neurotizma i psihoticizma; - po većem stepenu extraverzije; - emocionalnosti i emocionalne nezrelosti, a takođe - postoje razlike u crti agresivnosti. Tipovi delikvenata od ostalih osoba razlikuju se po individualnim psihičkim svojstvima, koja ih samo u nekim slučajevima čine podobnijim od ostalih za kriminalnu radnju, ali nisu njihov isključivi, pa čak ni dominantni uzrok delinkventnosti. To što su neka od ličnih svojstava prisutnija kod pojedinih tipova kriminalne strukture (kao što su: nizak prag frustracione tolerancije, emocionalna nestabilnost, ispodprosečna inteligencija i sl.), takve ličnosti nisu nužno i sklone kriminalnom ponašanju, ukoliko je kod njih razvijen viši stepen moralne svesti i ne postoje druge kriminalne sklonosti i navike. Istraživači različitih stručnih profila su u više slučajeva pokušavali da dovedu u vezu određena psihička svojstva i delinkvenciju Engleski psiholog AJZENK – smatra da je delinkvencija karakteristična za extravertni temperament ličnosti, za osobe siromašne prilagodljivosti i sporih psihomotoričkih reakcija. Savremena nauka je odbacivala ova shvatanja jer nije došla do jedinstvenog psihološkog tipa delinkvenata. Mnogobrojni pokušaji posebno u starijoj literaturi nisu došli do dokaza o postojanju tzv. kriminalne psihe jer nijedan od faktora psihostrukture ličnosti kod delikvenata nije nepoznat i u nedelinkventnoj populaciji. Psihostruktura slučajnih krivaca ni malo se ne razlikuje od populacije nedelinkvenata.
Page
Sklonost kao kriminalna dispozicija, u opštem smislu, je nagonska reakcija, ljubav prema nečemu, naklonost. Sklonost je faktor uzročnosti u smislu urođene dispozicije ili stečene navike ka kriminalnom ponašanju. Sklonost kod čoveka pod uticajem istih uslova ima za posledicu iste odgovore odnosno stvara naviku. Nasuprot korisnim, postoje i negativne sklonosti i navike. Lične osobine (crte ličnosti) ispoljavaju se u kontinuitetu socijalnog života, a svojom celovitošću funkcija čine sklonosti. Sklonosti u psihološkom smislu mogu biti tendencije urođene prirode, kao posledica određenih karakternih crta ličnosti, temperamenta i emocija, ali se crte pod uticajem socijalnih faktora i procesa socijalizacije vremenom pretvaraju u moralne, kulturne i druge navike. U slučajevima odgovarajućih društvenih uslova i vaspitnih faktora uticaja kroz porodicu, školu i okolinu te predispozicije, ma koliko bile intenzivne, ne moraju se pretvoriti u kriminalne sklonosti. Nasuprot tome, ukoliko izostane proces socijalizacije, negativni uticaji mogu dovesti do toga da se kod takvih ličnosti razviju kriminalne sklonosti, a samim tim i navike. Sa urođenom psihostrukturom i formiranim navikama u konfliktnim socijalnim odnosima, ličnost razrešava problem na način koji ponekad odstupa od uobičajenog. U kojoj meri će kriminalna reakcija biti izražena zavisi od dva faktora: 1. intenziteta sklonosti i 2. intenziteta socijalnog izazova.
60
51. SKLONOST, NAVIKA, KARAKTER KAO KRIMINALNA DISPOZICIJA
Ukoliko je intenzitet kriminalne sklonosti (tzv. temibilitet) jači, bezazleni socijalni podsticaji dovešće do prestupničke reakcije i obratno. Osobine sklonosti i navika karakteristični su za delinkvente recidiviste. Otuda su sklonosti i navike najizraženije kod delikata nasilja, sexualnih i imovinskih delikata, dakle tamo gde je pojava povrata najizraženija. Navika koja opredeljuje delinkventno ponašanje stiče se u pogodnim, relativno približnim, socijalnim uslovima. U tom procesu ostvaruju se mehanizmi učenja po modelu (o čemu govori biheviorističko shvatanje), kao i sticanje same potrebe da se u datom trenutku reaguje na socijalnu draž (o čemu govori teorija uslovljavanja). Pod uticajem navika izvršilac krivičnog djela postaje ’’robotiziran’’ u ponašanju ili kako kaže Prudon ’’Navika je tuđinka koja u nama potiskuje razum’’. U vezi s navikom postoje 2 objašnjenja: - prvo, po Gijomu navika se intenzivira sa ponavljanjem postupka, a regresira s odsustvom - drugo, tzv. Tordikov zakon da se navika formira s motivom i interesom za činjenje djela. Ketle: smatra da je kriminalna sklonost manja ili veća verovatnoća da neko pod istim uslovima, počini zločin. Verovatnoća proizilazi iz psihopatoloških poremećaja, koje imaju određeni karakteri ličnosti (temperamenta, inteligencije i emocija) s niskim pragom otpornosti prema spoljnim, egzogenim faktorima i podliježu uticajima tih faktora ili sredine u delinkventnom smjeru. KARAKTER I KRIMINALNE PREDISPOZICIJE Sklonost za vršenje kriminalnih radnji mnogi vezuju za karakter, odnosno prirodu i narav koja se manifestuje u predispozicijama ličnosti. (Predispozicija je prirodna, urođena, naklonost prema nečemu ili nekoj vrsti ponašanja, to su genetski određene potencijalne mogućnosti razvoja određenih psihofizičkih karakteristika). Karakter čini kompleks ličnih osobina, sklonost ka određenoj vrsti raspoloženja i ponašanja čoveka (preduzimljivost, odlučnost, doslednost), koje ga bitno i trajno od rođenja, odlikuju i razlikuju od drugih. Karakter osim moralnih osobina (poštenja, sebičnosti, skromnosti, savesnosti, hrabrosti, kukavičluka i sl.), obuhvata i voljne osobine (doslednost, upornost, energičnost itd.). S obzirom da se karakternim osobinama izražavaju sadržaji ponašanja pojedinca i ciljevi kojima teži, one spadaju u motivacione ili dinamičke osobine ličnosti.
Page
61
Procenjivanje karaktera je od značaja kako sa kriminološkog tako i sa krivičnopravnog aspekta, posebno pri utvrđivanju motiva delinkventnog ponašanja. Karakter je prvenstveno moralna kategorija psihološkog i socijalnog sadržaja i obe čine jedinstvo uticaja na kriminalnu orijentaciju ličnosti. Sklonost ka delinkventnom ponašanju imaju oni karakteri sa crtama ličnosti koji nisu u stanju dovoljne otpornosti prema spoljnim, egzogenim činiocima i podležu uticajima tih faktora ili sredine u delinkventnom smijeru. Svaka ličnost je svakodnevno pod dejstvom pozitivnih i negativnih uticaja, a koji će uticaj na određenu ličnost preovladati zavisi od njegove psihostrukture. Ličnosti na čije osobine jači uticaj imaju negativni faktori ispoljavaju razne oblike devijantnog ili delinkventnog ponašanja. Ličnosti kod kojih postoji uska veza između psihološke strukture i krivičnih dijela, smatraju se sklonim delinkventnosti. U pitanju su osobe negativnih karakternih crta kao što su crte agresivnosti, impulsivnosti, malicioznosti, egoizma, osobe deprimirane prirode i dr.
52. AGRESIVNOST, KRIMINALNA SKLONOST, EGOIZAM KAO KRIMINALNA PREDISPOZICIJA U najznačajnije patološke crte karaktera spada agresivnost. Agresivnost je urođeno svojstvo čoveka, a u teorijskom smislu je sklonost nasrtljivosti, tendencija da se silom ili drugim oblicima fizičke i psihičke prinude rešavaju konflikti sa drugim ili sa sobom (autoagresija). Agresivnost se smatra dispozicijom delinkventnosti kod povratnika i profesionalnih kriminalaca. Svrstava se u uzroke težih oblika socijalne destrukcije, pojava delikata nasilja, akcidentnog kriminaliteta, seksualnih delikata i samoubistva. Osoba koja je sklona agresivnosti u teoriji se označava kao agresivna ličnost. Negativne crte agresivne ličnosti su: netolerantnost, nasrtljivost, sklonost konfliktima i rješavanje sporova nasiljem i silom. Manifestuje se antisocijalnim poremećajima ličnosti koja poseduje neurotična svojstva. To su ličnosti sa jakim osećajem nesigurnosti, dubokog nepoverenja u druge i stalnog straha od sopstvene ugroženosti. Imaju nizak prag tolerancije, njihovim ponašanjem dominiraju nagoni i teško se prilagođavaju sredini. Skloni su otvorenim i nepromišljenim napadima (zlostavljanju, ponižavanju, omalovažavanju). Takvi pojedinci pri izvršavanju krivičnih dela često su bezobzirni i poznati su kao recidivisti u deliktima: ubistava, teških telesnih povreda i drugih vidova nasilničkog ponašanja. Druga karakteristična patogena crta ličnosti, veoma bliska agresivnosti, je impulsivnost. Impulsivnost predstavlja sklonost afektivnim, usiljenim, nerazumnim i neobuzdanim postupcima, većim delom su nezavisni od svesti, volje i mogućnosti kontrole. Impulsivnost predstavlja posledicu nekontrolisanog delovanja instinkta, odnosno superiornosti Ida nad Egom i Superegom. Impulsivne osobe su lako razdražljive, sklone su naglim postupcima i agresiji, tučama, svađama, uvredama i drugim vidovima fizičkog nasilja. EGOIZAM I EGOCENTRIČNOST KAO KRIMINALNE PREDISPOZICIJE Egoizam i egocentričnost kao kriminalne predispozicije su takođe negativne karakterne osobine i svojstva ličnosti koja mogu imati kriminogeno svojstvo. Egoizam se ispoljava kod čoveka u samoživosti, motivacionoj orijentaciji usmerenoj prvenstveno prema sebi. Osoba takvog karaktera u ponašanju rukovođena je sopstvenim interesima, sebičnošću i neosećajnošću za druge. Takav oblik asocijalnosti ispoljen u najvišem stepenu samoživosti i shvatanju da je (lična korist iznad svakog drugog motiva). Zbog toga je naročito karakterističan za imovinske delikte. Egoizam spada u karakterne osobine velikog broja delikvenata, a kao kriminogeni faktor u najsnažnije motivacione determinante. Ogleda se ne samo u motivu prisvajanje, nego i u bezobzirnosti prema preprekama u ostvarivanju kriminalnog cilja. Često je vezan za neke druge negativne emotivne osobine, kao što je: ljubomora, zavist, sujeta, karijerizam i dr.
Malicioznost čini jednu od bitnih delinkventnih tendencija u karakteru ličnosti. U opštem smislu malicioznost se manifestuje kao podmuklost, sujeta, zluradost i pakost.
Page
MALICIOZNOST I KRIMINALNA SKLONOST
62
Egocentričnost je karakterna crta i asocijalna osobina ljudi, sklonost čoveka da svojim ponašanjem u sredini, stavlja u centar pažnje sebe i svoje interese. Egocentrične ličnosti su prezauzete sobom, neosetljive za probleme drugih, poseduju egoistične motive, sklone su histeriji. Egocentrik ima iskrivljenu sliku o sopstvenoj veličini, sujetan je i osetljiv, sklon je sukobima, kada je riječ o tome kako njegovu ličnost vrednuju drugi. U psiho-socijalniom smislu egocentrične ličnosti su nestrpljive, netolerantne, autoritarne, dvolične, podle i despotske naravi.
Maliciozne osobe poseduju crte egoizma i egocentričnosti, bezosećajnosti i rigidnosti. Ove osobine mogu biti urođene ali se mogu i sticati pod uticajem socijalnih uslova. Takve ličnosti u izvršenju delikta nasilja imaju osvetnički sindrom, mogu biti veoma surove u postupcima iživljavanja na žrtvi. U osnovi malicioznosti nalazi se crta zavisti koja povremeno prelazi . Osobe koje poseduju ova svojstva sklone su da bez ličnog interesa, smišljaju i čine podmukle radnje kako bi drugima naneli štetu. Razlozi za ovakve postupke za okolinu nisu poznati i neobjašnjivi su pa se kao takvi tumače kao obest, pakost i destrukcija radi destrukcije. Sujetna osoba zbog emocionalne i socijalne nezrelosti kroz život reaguje primitivno, neodgovorno, nerazumno i nesvesno i vremenom postaje potpun rob svog velikog EGA. 53. DEPRIVACIONI FAKTORI DELINKVENCIJE Deprivacija predstavlja jednu od osobina ličnosti koja je u osnovi čini asocijalnom i u većoj ili manjoj meri devijantnom. Deprivacija znači lišavanje ili gubitak sadržaja i draži koje su nužne za zadovoljavanje potreba. Najčešće se radi o socijalnoj deprivaciji - isključivanje čoveka iz društvenih odnosa (karakteristično za decu odraslu po domovima i osuđivanu populaciju). Ove ličnosti imaju oštećenu emocionalnu sferu, kao i sposobnost za uspostavljanjem kontakata. Takva ličnost je prinuđena da se odriče ustaljenih običaja ponašanja i postaje podložna pritiscima raznih neformalnih grupa. To sve utiče da se osuđenik lišava statusa slobodne ličnosti, povlači se u sebe i da neprestano bude u sukobu sa strogim normama zatvorskog režima života i autonomnih kriminalnih grupa. U opštem značenju deprivacija predstavlja lišavanje ili gubitak sadržaja ili draži koje su nužne za zadovoljenje potreba. Uzroke deprivacije treba tražiti u društvenoj degradaciji , osećaju odbačenosti društvene sredine i nemogućnosti ostvarenja motiva i potreba stanja koja su tipična za osuđena lica. Delinkventno ponašanje uslovljeno deprivacijom javlja se kao neposredna posledica nagomilanih frustracija čije pražnjenje može izazvati kompezacione reakcije koje su izražene u nekom kriminalnom ili drugom devijantnom aktu. Frustracione reakcije se obično manifestuju u negativnom smeru koji je u formi razdražljivosti, netrpeljivosti, agresiji, regresiji, fiksacijama i slično. U slučajevima osoba prinuđenih na zajednički život, ličnost je primorana da se odriče ustaljenih običaja, ograničena je izborom ponašanja i podložna raznim pritiscima neformalnih grupa. U zatvorenim sredinama, bilo da su formalne (zatvori, vojska, domovi) ili neformalne (kriminalne ili prestroge porodične sredine), ličnost je pored prinudnih normi uređenog ponašanja, često izložena i maltretiranju od strane samih pripadnika sredine i njihovim ucenama. U odnosu na nasilnike postoji osećanje ugroženosti, straha, nesigurnosti i nezaštićenosti od nasilnika i sexualno izopačenih osoba. Takvim sredinama osoba je lišena statusa slobode ličnosti i povlači se u sebe. Osnovni oblici deprivacije javljaju se u vidu deprivacije slobode, sigurnosti, hetroseksualnih odnosa, mogućnosti sticanja materijalnih dobara, zadovoljavanja duhovnih i kulturnih potreba.
Page
Inteligencija u najopštijem smislu podrazumeva bistrinu uma. U psihologiji pod ovim pojmom se imaju na umu kapaciteti i sposobnost samostalnog mišljenja, razumevanja i prosuđivanja postojećih i snalaženja u novim situacijama. Inteligencija se meri skalama tzv. koeficijentom inteligencije (IQ), a razvoj inteligencije dostiže se do 16-te godine.
63
54. INTELIGENCIJA I KRIMINALNA ORIJENTACIJA
SKALA KOEFICIJENTA INTELIGENCIJE JE : • IQ ispod 25 je idiotija, • IQ od 25-50 su imbecili, • IQ od 50 -70 je debilnost, • IQ od 70-80 je mentalna zaostalost, • IQ od 80-90 je ispod prosečne inteligencije, • IQ od 90-110 je prosečna inteligencija, • IQ od 110-120 je visoka inteligencija, • IQ od 120-140 su izuzetno obdareni, • IQ preko 140 su genijalne ličnosti. Prva psihološka istraživanja upućivala su na tzv. teoriju slaboumnosti, kao osnovni uzrok delinkvencije. Neka istraživanja ističu, a druga osporavaju ulogu inteligencije kao faktora uzročnosti kriminaliteta. Neka krivična dela vezana su za određenu strukturu intelektualnih sposobnosti, ali to govori više o uticaju ekonomskih uslova nego o karakteru ličnosti. Mnogobrojna istraživanja ipak ukazuju da je prosečni IQ kriminalca između 90-93, dok nekriminalna populacija ima prosečnu inteligenciju 100 IQ. Wilson i Ray: su pokušali da objasne razliku između kriminalne i nekriminalne populacije. (istraživanja prosečni IQ kriminalaca je 90-93 IQ, nekriminalne populacije 100 IQ.) Ova pojava tumači se: neurološkim problemima kriminalne populacije ili odsustvom interakcije sa okolinom ili etikecije u školi. Inteligencija u nekim slučajevima ima neposredni, a u drugim posredni uticaj na delinkventno ponašanje. Ispodprosečna inteligencija neposredno utiče na otežan proces socijalizacije (vaspitne forme) ličnosti u bilo kojoj formi da se ona odvija (faktor porodice, škole ili socijalne sredine). Time se teže usvajaju moralne norme sredine, sporije shvataju i prihvataju pravne i druge vrste društvenih zabrana. U krivično pravnom smislu se odražava na upravljanje postupcima i shvatanje njihovih posledica. Posredni faktori se ispoljavaju u lancu socijalnih činilaca uticaja. Ispodprosečna inteligencija utiče na sporo i otežano obrazovanje, a ono dalje ima za posledicu nedostatak stručnosti i nemogućnosti zapošljavanja i probleme materijalne egzistencije. To se na kraju posredno dovodi u vezu sa tzv. deliktima nužde, pa je upravo zato veoma visok procenat ovih lica u imovinskim deliktima, posebno krivičnim delima krađe. Iznadprosečna inteligencija se ni u kom slučaju ne može smatrati uzročnikom kriminalne orijentacije ličnosti. Njen značaj je prvenstveno u prevenciji kriminaliteta. Kod ovih osoba inteligencija se javlja kao faktor sprečavanja kriminalnog ponašanja. Manji broj delikvenata iznadprosečne inteligencije se objašnjava i time da su ove osobe sposobnije da prikriju vršenje i tragove izvršenja krivičnih dela. Uticaj iznadprosečne inteligencije u nekim slučajevima, iako svakako nije uzrok, pojavljuje se kao uslov izvršenja krivičnih dela – kod osoba koje poseduju urođene dispozicije i stečene sklonosti, posebno kod profesionalnih vidova kriminaliteta. Najčešće je to vezano za delikte uslovljene poznavanjem stručnih znanja (privredni kriminalitet, kompjuterski kriminalitet , terorizam) i nekih veština (borilačke veštine ) u deliktima nasilja, kao i sposobnosti komunikacije i manipulacije ljudima, što je slučaj sa deliktima vezanim za prevarne radnje i deliktima korupcije.
Page
Emocije se definišu kao subjektivni doživljaj prema stvarima, ljudima, događajima i ličnim postupcima. U opštem smislu emocije čine osećanja, ljudske reakcije u vidu afekata, raspoloženja i strasti na neko zbivanje, osetljivost čoveka, uzbuđena strana organizma, uzrujanosti.
64
55. EMOCIJE, TEMPERAMENT, MOTIVACIJA i KRIMINOGENO PONAŠANJE
Page
TEMPERAMENT Temperament je pretežno urođena osobina ličnosti koji označava emocionalni način reagovanja pojedinaca, brzinu, snagu i trajanje osećanja, kao i vrstu dominantnog emocionalnog tona (prijatnost ili neprijatnost). Najpoznatiju klasifikaciju temperamenta dao je stari grčki lekar i mislilac Hipokrat, a upotpunio je antički mislilac Galen, po kojoj postoje 4 tipa temperamenta: 1. kolerični; 2. sangvinički; 3. flegmatički i 4. melanholički. Od svih tipova temperamenta, kolerici su najskloniji devijantnom ponašanju. To su osobe: • naglih i snažnih reakcija, koje se lako uzbuđuju, čije su emocije visokog intenziteta (besa, sreće-kolerik će se uvijek radovati više od drugih, tuge).
65
U kriminologiji stanjem emocija se objašnjavaju nestabilnosti ličnosti u ponašanju; kod emocionalnih blokada – kada se javlja kočenje misaonih procesa usled prejakih emocija - afekata i kod emocionalnih poremećaja – gde se javlja nesrazmernost i neprikladnost emocionalnih reakcija u odnosu na datu situaciju. Značaj uticaja pre svega neprijatnih emocija (strah, panika, mržnja, ljubomora) na ponašanje čoveka, prihvaćen je i u krivičnom pravu, u smislu određivanja obeležja nekog krivičnog dela kao kvalifikovanog ili privilegovanog (npr: osveta, ubistvo u afektu, čedomorstvo), zavisno od stanja emocija. Mnogi kriminolozi povezuju stanje emotivne nestabilnosti i kriminaliteta. Neki smatraju da delinkvenciju maloletnika prati nervna napetost, a drugi da kriminalnu aktivnost potenciraju preterano razvijene emocije. Uz to, emocijama i kriminalnim ponašanjem vezuju se i radnje lica s mentalnim poremećajima (mane u emocionalnoj sferi), reakcije osoba sa funkcionalnim psihozama (emotivne oscilacije), ponašanje šizofreničara sa čestim emotivnim krizama i psihopata kao izrazito emocionalno labilnih ličnosti. Smatra se da osobe nestabilne psihofizičke strukture (iskompleksirane, inferiorne, sujetne) teško mogu da se emocionalno kontrolišu u određenim situacijama i sklonije su delinkventnom ponašanju. Emocionalna nestabilnost je u uskoj vezi sa emocionalnoj poremećenošću. Emocionalna poremećenost je vid poremećaja u razvoju ličnosti, koji je čini emocionalno labilnom. Ispoljava se u emocionalnim stanjima u vidu prenaglog reagovanja ili reakcije prejakog intenziteta. Uzrokuju je organski i češće psiho-socijalni faktori nastali iz konfliktnih odnosa pojedinca i sredine. Oni su izraženi u visokom stepenu impulsivnosti i agresivnosti. Naučna istraživanja ukazuju na to da su emocionalni poremećaji izraženiji kod delinkvenata nego kod nedelinkventne populacije. Delinkvencija dece i maloletnika se najvećim delom vezuje za faktore emotivnih poremećaja nastalih iz problema interpersonalnih odnosa u porodici (npr. bezgranična tolerancija majke i pravdanje svake vrste ponašanja deteta, identifikacija strogog oca sa delinkvencijom sina, loši odnosi devojčica sa ocem, reakcije nastale iz konflikata u fazi puberteta..). Iz pojmova emocionalne poremećenosti u kriminologiji se izvodi tipologija: emocionalno labilne ličnosti i emocionalno poremećenog delikventa. Emocionalno labilna ličnost – to je tip ličnosti kod koje je emocionalno stanje negativno određeno. Takva osoba: nesigurno vlada svojim osećanjima, ponaša se neprimereno običajima sredine, lako se uzbuđuje, brzo menja raspoloženja, sklona je ljubomori, mržnji, zavisti, sujeti, zluradosti. Kod ovih ličnosti u konfliktnim situacijama potisnuti kompleksi i motivi izbijaju u prvi plan i dovode do odluka i postupaka koji često nisu razumljivi i racionalni. Emocionalno poremećeni delinkvent – to su delinkventi sa neurotičnim i psihotičnim načinima reagovanja karakteristični za maloletne osobe. Neurotične reakcije nastaju u ranoj mladosti, kao posledica odbacivanja od strane porodice i sredine i deprivacije, što dovodi do poremećaja u razvoju ličnosti. Kao psihotične reakcije navode se, manifestacije šizofrene prirode.
kolerici se brzo odlučuju na akciju i često se uzbuđuju, podložni su neurotičnim promenama, emocionalno osetljivi, veoma eksplozivni u reakcijama, skloni afektivnim reakcijama i agresivnom ponašanju. Često neadekvatno reaguju – dramatizuju stvari, spremni su na prepirku i tuču zbog sitnica, plaču i euforično se raduju. Kod sangvinika preovlađuju osećanja nad razumom, jer brzo formiraju mišljenje i donose odluku. Sangvinik brzo reaguje, ali mu osećanja nisu jaka i ne traju dugo. Brzo prelazi iz lošeg u dobro raspoloženje i obično je vedar. Podložni su uticaju okoline i podsticanju na nerazumne postupke. Flegmatici su najodmereniji, emocionalno najstabilniji i najotporniji frustracionim izazovima i uticaju okoline na kriminalnu reakciju. Melanholik retko reaguje, a kad reaguje onda su osećanja vrlo intenzivna i dugo traju. • • • •
MOTIVACIONI FAKTORI DELINKVENCIJE Pored saznajnih procesa, karaktera, inteligencije i emocija – motivi kao kriminogeni faktori zauzimaju značajno mesto – kao subjektivni činioci uzročnosti delinkvencije. Oni čine psihički i dinamički proces uslovljen: urođenim dispozicijama i stečenim navikama, emocijama i biološkim potrebama, ali i socijalnim činiocima – (društvenim stanjem, moralnim shvatanjima sistema vrednosti i ponašanjem drugih).
Page
Vodinelić – smatra da na kriminalno ponašanje utiče više „tzv snop motiva“. Oni nastaju u međuuticaju spoljne sredine i unutrašnjeg sveta, pri čemu subjektivni činioci čine bitne osnove motiva. Prema njemu učinilac je taj koji sebi postavlja cilj i želi da se taj cilj ostvari izvršenjem krivičnog dela, a na rezultat utiču bar tri činioca: konkretna okolina; odnos sa njom i životni stav (predstava i osećanje). Samo kriminalno ponašanje je emocionalno obojeno. Nekada kriminalnom aktu može prethoditi jedan, a nekada u sticaju više motiva (npr. uz ljubomoru i uvreda i osveta). Pikulski: poljski kriminolog razlikuje 4 nivoa motivacionih procesa, koji mogu biti u vezi sa prestupništvom , a proizilaze jedan iz drugog: prvi ili osnovni – obuhvata znanje, inteligenciju, mišljenje, hijerarhiju vrednosti, stavove, zanimanja, sklonosti, osećanje, temperament. (oni su u strukturi individualnosti čoveka, a ispoljavaju se u odnosu prema sredini); drugi nivo predstavlja potrebe i mogućnosti njihovog zadovoljavanja, pri čemu je potreba stanje nedostatka, a mogućnosti su uokvirene društvenim normama; treći nivo su motivi u konkretnom zadovoljavanju potreba; četvrti – intelektualno konstruisanje prestupničkog ponašanja, koje je izazvano konkretnim motivom.
66
Motivi su racionalni postupci i nijedno ljudsko ponašanje (osim kod duševnih bolesnika i postupaka nesvesnog nehata) nije bez motiva i cilja. Potrebe čoveka se u svesti formiraju kao psihološke kategorije - motivi. Motivi su svesne pobude koje ličnost pod određenim socijalnim uslovima podstiču na postizanje nekog interesa. U shvatanju motiva postoji više pristupa u kriminologiji. Jedna grupa autora na motive gleda kao „na predstavu o promeni u spoljašnjem svetu i zadovoljstvu koje učinilac očekuje da će nastupiti sa činjenjem krivičnog dela“(Perović). Drugi veruju da se motiv ne može definisati kao krajnji cilj, jer motiv treba da dâ objašnjenje za nastanak krivičnog dela; (Subotić) Pojedini autori motive definišu „kao najbliži uzrok, odnosno specijalni povod za zločin“, povezan sa nagonom i karakterom.
Zvonarević: motive deli na: 1. kompenzacione – uslovljene otklanjanjem inferiornosti; 2. motive iz želje za osvetom ; 3. motive inspirisane potrebom održavanja statusa i 4. motive s odsustvom moralne snage u iskušenjima koja ih mame. Uticaj motiva na neposrednu kriminalnu delatnost Motivi nisu jedini, ali su pretežni osnov kriminalne orijentacije. Oni su izraz slobodne volje i mogu biti: - urođeni – subjektivni motivi (kod njih preovlađuju urođene instinktivističke sklonosti i biološki nagoni – pod uticajem ovih motiva vreše se zločini iz strasti, seksualni delikti i delikti nasilja) i - stečeni - pod uticajem socijalnih faktora, koji se stiču tokom razvoja čoveka. Socijalni motivi su više prisutni u racionalnom ponašanju kod imovinskih dela, privrednog kriminaliteta, organizovanog, kompjuterskog, odnosno kod delikata interesne prirode). Svaka faza u izvršenju krivičnog dela motivisana se nekim ciljem (od pripreme, izvršenja, do prikrivanja tragova) Motiv je sadržan u psihičkom odnosu izvršioca prema djelu, oštećeno i žrtvi. Nekada motivi mogu biti čisto kriminalni, a nekad su druge prirode, ali za posledicu imaju krivično delo. Motiv može biti privilegovana okolnost ili kvalifikatorno obeležje krivičnog dela, i tada je bitna činjenica od čega može zavisiti vrsta i visina kazne za izvršioca krivičnog dela. U sudskoj praksi utvrđivanje odgovornosti i visina sankcije nije moguće bez utvrđivanja motiva. U tom smislu FUKO – smatra –„da bi mehanizam kažnjavanja delovao, mora se ustanoviti motiv, tj. psihološki razumljiva veza između čina i počinioca“. Poseban značaj imaju „tzv. utilitarni motivi“ (praktično korisni). Izdvajanje ovih motiva vrši se iz razloga, jer ponekad deluje samo jedan motiv, a nekada više njih istovremeno, kao i usled različitih uzroka koji podstiču motivacione faktore ponašanja. U kriminalnoj orijentaciji, ličnost stimulišu ili ograničavaju: tradicionalne vrednosti; moralna shvatanja i oblici i stepen društvene reakcije U periodima dezorganizacije društva, anomije, radikalnih promena i kriza, perioda tranzicije, kriminalitet dobija nove forme. Ova stanja podstiču neke motivacione faktore, koji se ispoljavaju u vidu koristoljubivih motiva i to kod: kriminaliteta oskudice; pohlepe, grabeži,; kriminalnog renterijerstva i korupcije i posredno kod mnogih drugih delikata.
Page
Za shvatanje pojma patologije ličnosti nužno je odrediti pojam normalnosti, odnosno granicu u socijalnom prihvatljivom ljudskom ponašanju. Pojam patološke ličnosti utvrđen je opštim osobinama normalne ličnosti, koju čine: emocionalna, intelektualna i socijalna zrelost. Pod tim komponentama podrazumevamo: intelektualnu sposobnost zrelog rasuđivanja; emocionalnu sposobnost u komunikaciji sa ljudima i sposobnost usklađivanja ličnih i društvenih interesa. Psihopatološki faktori spadaju u unutrašnje poremećaje. Bez obzira što savremena nauka ne prihvata tezu o posebnoj patološkoj strukturi delinkventne ličnosti činjenica je da su psihički poremećaji uzrok delinkventnog ponašanja ličnosti. U kriminološkim teorijama vlada mišljenje da psihički poremećaji, delom neposredno ili pretežno posredno, utiču na devijantno ponašanje ili teže oblike delinkventnog ponašanja ličnosti. Istraživanja pokazuju da su psihopatološki faktori ličnosti znatno zastupljeniji u delinkventnoj populaciji, nego u normalnoj populaciji (delinkventne grupe više iskazuju osobine preosjetljivosti, tvrdoglavosti, agresivnosti i razdražljivosti, zatim u delinkventnim grupama 3-5 puta više se pojavljuju faktori anksioznosti, hipersenzitivnosti, šizoidnosti i depresije)
67
56. PSIHOPATOLOŠKI FAKTORI
S obzirom na vrstu i težinu psihičkih poremećaja, izvršena je Međunarodna klasifikacija bolesti na: a) duševne poremećaje (duševna zaostalost i duševne bolesti); b) neurotične poremećaje; c) poremećaje ličnosti Duševni poremećaji Duševni poremećaji su teži defekti psihičkih funkcija u sferi svesti, mišljenja, opažanja, inteligencije, emocija, raspoloženja. Takva stanja se ispoljavaju u poremećajima nagona, osećajnosti, rasuđivanja, pamćenja i delovanja. Uzroci mogu biti unutrašnji: nasleđe, oboljenja endokrinih žlezda i spoljni: povrede, oboljenja glave, psihički stresovi i intoksikacija. Manifestuju se kao privremeno ili trajno psihopatološko stanje. Teži oblici predstavljaju razne vidove duševne zaostalosti i duševne bolesti. Činioci koji dovode do duševnih poremećaja mogu biti: organski, konfliktni društveni odnosi, dezorganizacija, anomija, izolacija i dr. faktori koji izazivaju razne oblike poremećaja, čiji ishod može dovesti do sukoba ličnosti, s okolinom i društvenim normama. U kriminološkom smislu, duševni poremećaji su značajni iz aspekta uzročnosti delinkventnog ponašanja usljed nemogućnosti rasuđivanja ličnosti o posledicama postupka, odnosno stepena njegove odgovornosti u krivičnom postupku. Razlikuju se 2 osnovne vrste duševnih poremećaja: 1. duševna zaostalost (mentalna retardiranost, oligofrenija); 2. psihotična stanja (duševna bolest) Duševna zaostalost: je vid psihičkog poremećaja koji se ogleda u ograničenosti duševnog razvoja (oligofrenija). To su, u stvari, defekti inteligencije (urođeni ili stečeni u ranom detinjstvu), kao posledica obolenja centralnog nervnog sistema ili teške socijalne zaostalosti. U nauci je nesporno da mentalna zaostalost utiče na mogućnost značaja kritičkog shvatanja sopstvenih postupka i njihovih posledica, samim tim da je smanjena odgovornost za postupke povreda društvenih norimu. Mentalne defektnosti kod nekih oblika kriminaliteta pojavljuju se češće u delinkventnog negu u nedevijantnoj strukturi društva što se posebno odnosi n pojavu seksualnih delikata, te nekih oblika socijalno-patoloških pojava (skitničenja, prostitucije, prosjačenja). Duševno zaostale osobe (zbog intelektualne ograničenosti), nisu samo izvršioci, već često i žrtve krivičnih dela nasilja. Česti su slučajevi da je antisocijalno ponašanje duševno poremećenih osoba izazvano neprimjerenom reakcijom okoline, predrasudama i diskriminacionim postupcima, te takav odnos socijalne sredine pogoršava osnovnu mentalnu bolest i usljed niskog praga frustracione tolerancije čini je težom.
Page
a) debilnost: (lakši oblik duševne zaostalosti-oligofrenija). Ovde spadaju osobe čiji je IQ 50 – 70. Takva osoba je intelektualno ograničena u mjeri koja kod odraslih odražava mentalnu sposobnost deteta od 8 – 12 godina, zavisno od stepena intelektualne oštećenosti. Debilne osobe su najviše zastupljene u delinkvenciji od svih duševno zaostalih lica, posebno u deliktima nasilja i seksualnim deliktima. Njihova nasilnička, prestupnička aktivnost motivisana je željom za isticanjem ili samoodbranom, od neprikladne reakcije okoline na njihovo duševno stanje.
68
Razlikuju se 3 stepena duševne zaostalosti: a) debilnost (50-70) dete od 8 do 12 godina;(kao lakši stepen umne slabosti) b) imbecilnost (25-50) dete 2-7 godina; (srednji stepen umne bespomoćnosti) c) idiotija (ispod 25); najteži vid zaostalosti.
Debili su emocionalno labilni, a u kritičnim situacijama, često gube moć rasuđivanja, koja je i onako smanjena (naročito u stanju alkoholisanosti, afekta) pa u konfliktnim situacijama postaje još ograničenija. b) imbecilnost: (srednji oblik duševne zaostalosti). To su osobe sa IQ 25 – 49. Kod odrasle ličnosti to podrazumjeva nivo inteligencije deteta od 2 – 7 godina. Imbecili su delimično u stanju da se staraju o sebi i da rade najjednostavnije poslove. Veoma su sugestibilni (nagovorljivi, podložni). Retko su skloni bilo kakvoj delikvenciji ali su češće žrtve sexualnih delikata. c) idiotija: (najteži oblik mentalne zaostalosti). IQ ovih osoba je ispod 30. Uzroci idiotije su genetsko nasleđe, bolest roditelja ili teška oštećenja mozga prilikom rođenja. Ponašanje idiota je najčešće nagonskog karaktera. Ispoljavaju određen stepen agresivnosti, ali su u praksi retko izvršioci krivičnih dela. Češće su žrtve neprimerene reakcije okoline ili krivičnih dela, kao što su ubistva od strane rodbine ili protivprirodnog bluda od strane seksualno nastranih osoba. 57. PSIHOTIČNA STANJA Druga vrsta težih duševnih poremećaja kod kojih se defektnosti mentalnih funkcija do te mjere izražene da znatno utiču na rasuđivanje i sposobnost ličnosti da udovolji elementarnim zahtjevima života spada u oblast koja se definiše opštim nazivom psihoze. Psihoze (psihotična stanja) su najteži oblici poremećaja mentalnih funkcija (duševna oboljenja). Manifestuju se kroz izobličenu predstavu o stvarnosti u vidu deluzija i halucinacija i potpune ili znatno ograničene mogućnosti kontakta ličnosti sa realnošću. Ovakve osobe imaju otežanu mogućnost razumevanja i percepcije. Razlikuju se organske psihoze (demencija, alkoholičarske psihoze, korsakovljev sindrom, toksične, upalne, degenerativne psihoze) i funkcionalne psihoze (šizofrenije, afektivne psihoze, paranoidna stanja, manično-depresivne psihoze i dr.)
Page
Među teže oblike psihotičnih stanja (psihoza) spadaju: šizofrenija, paranoja i epilepsija.
69
a) manično-depresivne psihoze: To su paranoidni i privremeni duševni poremećaji, manične ili depresivne prirode. Ova duševna funkcija može biti povišena, što utiče na povećanje aktivnosti bolesnika (manija) ili može biti sasvim snižena (depresija). Ove faze se periodično ponavljaju i na kraju bolesnog perioda mešaju. U savremenoj literaturi za ovu pojavu se koristi sinonim bipolarni afektivni poremećaj Manija je stanje bolesno povišenog raspoloženja, bolesnik se ponaša euforično i nagonski. Ova osobina se vezuje za uzročne faktore razdražljivosti i sukoba osobe sa okolinom, seksualne delinkvencije i prostitucije. U nekim slučajevima manični poremećaji mogu uzrokovati disfunkciju u rasuđivanju, razdražljivost, agresivno ponašanje, kao i krivična djela nasilja. Depresivne psihoze se odražavaju poremećajima ličnosti u sferi afekata, nagona i volje. Raspoloženje kod ovih osoba je tužno, misli crne, bolesnik postaje sve ubeđeniji u svoje ništavilo i nesreću koje pričinjava svojima. Ove ličnosti su sklone sitnim krađama, prevarama, samoubistvima, lišavanju života najdražih osoba. Osobe obolele od ovih poremećaja, najčešće su neuračunljive, jer nisu u stanju da shvate značaj svojih postupaka, niti njihove posledice.
b) šizofrenija: je jedna od najtežih vrsta mentalnih bolesti. Izvorno naziv znači rascjep duše, raspadanje duševne ličnosti bolesnika. Manifestuje se u poremećajima mišljenja, izvitoperenim logičkim relacijama, čestim halucinacijama u vidu prisilnih misli, izdatih naređenja ili preteće opasnosti nekoga u okruženju i potrebe da se ona bezuslovno otkloni. Suština šizofrenije sastoji se u rascepkanosti pojedinih psihičkih funkcija. Kod ove bolesti inteligencija ostaje sačuvana. Simptomi šizofrenije dele se na: pozitivne i negativne. Pozitivni simptomi su sumanute ideje, smetnje i poremećaji mišljenja, halucinacije i čudno ponašanje. Sumanute ideje su lažna uvjerenja ili zablude koje nemaju podlogu u realnoj životnoj situaciji. Bolesnik može čuti glasove (slušne halucinacije) koji komentarišu njegovo ponašanje, izruguju mu se ili mu naređuju što da čini (naređujuće halucinacije) ili vidi stvari koje ne postoje (vizuelne halucinacije) i takva zapažanja smatra realnim. Značajni oblici šizofrenije su paranoidna i afektivna šizofrenija. Osobe obolele od ovih vrsta šizofrenije, po pravilu vrše krivična dela sa elementima nasilja. Poseban oblik šizofrenije je „tzv. dvostruka ličnost“. To je ličnost odvojena na posebne funkcionalne celine, kod koje postoje dva ili više zasebna, obično suprotstavljena, regulativna sistema realne i iracionalne svesti (normalni i patološki) i ponašanja. Transformacije ličnosti, obično se manifestuju, tako što povremeno dominira jedna, a povremeno druga ličnost, pri čemu, najčešće jedna ličnost ne zna da postoji njena druga strana ili su u slaboj vezi. U ekstremnim slučajevima, može doći i do potpunog raspada ličnosti, kada bolesna osoba na čudan i morbidan način ispoljava agresiju. c) paranoja: To je rijetka vrsta hronične psihoze koja se, usljed sumanutih ideja koje dominiraju bolesnikom ličnošću, odlikuje poremećenošću komunikacije ličnosti sa okolinom, psihičkom rigidnošću, zlovoljom, bolesnim idejama proganjanja, osećajima ljubomore i veličine. Paranoik je u inteligenciji i logičkim konstrukcijama, očuvana, a u mnogim sferama realnog mišljenja, čak i normalna ličnost. Ali usled sumanutih ideja proganjanja ima izraženu sklonost lažnom optuživanju i parničenju (ubeđen je u krivicu drugih, sklon agresiji i spreman da vrši najrazličitije vrste krivičnih dela od uvrede i klevete do nanošenja teških telesnih povreda i ubistava). Frojd: smatra da su uzrok paranoje potisnute homosexualne sklonosti i osećaj krivice. Krivična odgovornost se može delom ili u potpunosti isključiti, samo u slučajevima ukoliko je deliktna radnja posledica sumanutih ideja. U ostalim slučajevima, takva lica su potpuno uračunljiva i krivično odgovorna.
Page
(kod psihoza odnos sa realnošću je poremećen – kod neuroza očuvan)
70
d) epilepsija ili padavica: To je povremena poremećenost funkcije svesti, s tendencijom ponavljanja i gubicima prisebnosti u vreme epileptičnog napada. Može se javiti u svako doba čovekovog života. Vremenom, kod ovih bolesnika razvijaju se i posebne promene u karakteru, uz postepen gubitak inteligencije. Sam epileptični napad je iznenadan, nagao i praćen potpunim prekidom svesti. Epileptičari su emocionalno nestabilne osobe, preosetljive, razdražljive, karakteriše ih afektivna agresivnost sa čestim posledicama nemotivisanog nasilja. Povremena „sumračna stanja“ u fazama delirijuma i gneva mogu dovesti do brutalnih ponašanja i izvršenja delikata (ubistava, nanošenja teških telesnih povreda, podmetanja požara i drugih oblika oštećenja materijalnih dobara).
58. NEUROTIČNI POREMEĆAJI Neurotični poremećaji (neuroze) su vrsta lakših poremećaja u sferi volje i motivacije, kojih je ličnost svesna. Za razliku od psihotičnih stanja, neurotična ličnost je svesna svojih tegoba, pa je prema tome osnovna razlika između neuroza i psihičkih poremećaja je u odnosu prema realnosti. Kod psihoza, odnos sa realnošću je poremećen, dok je kod neuroza odnos sa realnošću očuvan. Neurotičar raspolaže mentalnim sposobnostima, ali nije u stanju da kontroliše emocije. Posledica su emocionalnog konflikta između urođenih potreba i nesposobnosti da se te potrebe zadovolje u realnosti. Mogu se manifestovati kao fizičke ili psihičke smetnje (blokade nekih telesnih funkcija, preteran strah, opsesivne misli, anksiozna stanja, histerični simptomi i dr). Osobine neurotične ličnosti koje imaju kriminogenu dispoziciju su: - ekstravertnost i egocentričnost – težnja za isticanjem (samorealizacija i isticanje) – mogu biti propraćeni težnjom da se drugome nanese zlo, bol i patnja. Ovo se tumači posledicom poniženja koje je ličnost doživela u razvoju; - samodestrukcija - u vidu samooptuživanja, samoprezira, mazohizama. Kriminolozi razlikuju tri tipa neurotičnog kriminaliteta: 1. delikti iz osećanja krivice; 2. kompenzacioni prestupi izazvani frustracijama i 3. zločini nastali prenošenjem neurotičnih veza Neurotični prestupnik je delinkvent kod koga ponašanje stalno varira između normalnog i patološkog. Neurotični prestupnik djeluje na simboličan način da bi zadovoljio nesavesan nagon. Neurotično stanje, prestupnik doživljava kao stanje unutrašnjih sukoba, težnji za uživanjem i kompleksa iz djetinjstva, on to stanje rešava izvršenjem delikta i tako uspostavlja psihološku ravnotežu. Karakteriše ga stanje neurotične anksioznosti (napeto emotivno stanje zbog bojazni da nešto neprijatno može da usledi). Ima osećaj nesigurnosti, straha i teskobe, asocijalan je ima otežanu komunikaciju sa okolinom, nepoverljiv je, razdražljiv, mrzovoljan. Smatra se da su uzroci neuroze u nedostatku ljubavi u ranom detinjstvu, usled čega dolazi do straha od ljudi i neprijateljstva prema ljudima.
Page
1. Anksioznost: To je emocionalan poremećaj, vrsta straha, tj. strepnje od nekog nastupajućeg događaja ili opasnosti. Strah (zastrašenost) kod ličnosti izaziva osećanje nespremnosti suočavanja sa životnim problemima. Taj strah izvire iz nesigurnosti osobe u samu sebe, usljed čega zapada u teškoće između pobude i kočenja psiholoških procesa, čija posljedica u nekim slučajevima može biti „tzv. panični poremećaj“ sa opsesivnim i histeričnim simptomima, raspad sistema i nemogućnosti racionalnog rasuđivanja. Osoba je u stalnom strahu da će je neko napasti ili nečim ugroziti. U takvom stanju ukoliko počini krivično djelo on može biti i posljedica smanjene uračunljivosti ličnosti.
71
Kod neurotičnih prestupnika izraženo je osećanje krivice, zbog čega su podobni za prevaspitanje i rehabilitaciju u kombinaciji sa medicinskim i socijalnim mjerama. Vrste neurotičnih poremećaja su: 1. anksioznost; 2. fobija; 3. histerije; 4. opsesivno-kompulzivni poremećaj (opsesije); 5. depresije.
2. Histerija: To je teži poremećaj fizičkih ili psihičkih funkcija izazvan trenutnim emocionalnim konfliktima. Manifestacije histerije: pojačana osetljivost, nemogućnost samokontrole, razdražljivost, glavobolje, neobuzdani napadi besa i privremeni poremećaji svesti. To je oblik neurotičnog stanja, često praćeno raznih psihološkim poremećajima, bez ikakvog organskog oboljenja u njihovoj osnovi. Histerija se može javiti kod normalne i zrele osobe, obično kao reakcija na produženi akutni stres. Histerične osobe su veoma podložne afektivnim reakcijama, sugestiji i sklone su lažnom optuživanju, davanju lažnih iskaza, slanja anonimnih pisama, klevetama. 3. fobije: To je vrsta poremećaja koji se ogledaju u potisnutom neurotskom naboju, abnormalnom i bezrazložnom osećanju straha od unutrašnjih stanja ili spoljnih situacija. Stvarni straj je racionalno osjećanje čovjeka da je život ugrožen, međutim fobije su vrsta neprirodnog (nerealnog) straha. Fobije su vrsta patološkog straha koje najčešće simbolizuju potisnute impulsivne želje s kojima osoba nije u stanju da se suoči. Patološki strah – fobija je ono stanje pri kojem se u odnosu na nešto ili neku situaciju gubi samokontrola. U tom sanju misli se blokiraju, fiziološke reakcije se mijenjaju (tahikardija, gušenje, nesanica) pa je javlja panično stanje i neodoljiva potreba da se traži pomoć ili zaštita. Fobije su karakteristične za paranoidne, šizoidne i opsesivno-kompluzivne ličnosti. Ima ih oko 500 vrsta, a najčešće su strah od samoće i od gužve. Za kriminologiju su najznačajnije: androfobija (strah žene od muškarca) i ksenofobija (strah od stranaca). Fobična ličnost je asocijalna, svesna je iracionalne prirode straha, ali ga ne prihvata racionalno, nije u sanju da ga prevlada i izbjegne situacije koje mu ponavljaju fobične predstave. 4. opsesije: To je poremećaj u vidu navale prisilnih misli u svesti. Osoba dobija besmislene ideje koje ne može lako da odbaci, iako je svesna njihove iracionalne prirode. U pokušaju da razreši opsesivne ideje, ličnost može preduzimati odbrambene radnje koje spadaju u devijantno ponašanje. Posledično se odražava na moguće pojave seksualnih perverzija i pojave kleptomanije i piromanije. 5. depresija: To je neugodno stanje pojačanog neraspoloženja i klonulosti fizičke i psihičke energije, kojem se subjekt potpuno prepušta. Kao psihički poremećaj predstavlja veoma heterogen skup simptoma vezanih za prolazno ili trajno opadanje neuropsihičke tenzije, ali nema bitnih elemenata delinkventne važnosti. Nema pouzdanih saznanja o tome šta uzrokuje depresiju. Podložni su joj ljudi svih uzrasta, te sve socijalne, ekonomske, profesionalne, kulturne ili religijske grupe. Depresija zavisno od stepena, parališe i utiče na to kako čovjek opaža, osjeća, misli i kako se ponaša. Depresija se posledično manifestuje u vidu fizičkih smetnji; poremećajima osećanja (razdražljivost, agresivnost, bes, nestrpljivost); poremećajima u ponašanju (povlačenje iz društvenih, radnih i zabavnih aktivnosti); i poremećajima u mišljenju.
Page
Poremećaji ličnosti se različito shvataju u teoriji. • Psihoanalitičari:–smatraju da su u osnovi ovih poremećaja konflikti ličnosti, a njihova posledica je poremećaj u ponašanju, koji se manifestuje u psihopatijama i neurozama. • Rodžers: - smatra da je u osnovi ovih poremećaja nesklad između slike pojedinca o sebi i standarda koje su drugi postavili, što izaziva anksioznost (teskobu) i prati dezorganizaciju ličnosti. • U nauci se smatra da uzroci poremećaja ličnosti potiču iz kompleksnosti najranijih životnih iskustava ili usled genetskih i socijalnih faktora Poremećaji ličnosti mogu imati i različite posljedice, kao što su: zloupotreba alkohola i droga, seksualni poremećaji, anksiozna stanja, manično-depresivni poremećaji, opsesivno-kompulsivni poremećaji, depresija i suicidne ideje, porodično nasilje, zlostavljanje djece i drugi oblici nasilja.
72
59. POREMEĆAJI LIČNOSTI
Prema Međunarodnoj klasifikaciji bolesti, u poremećaje ličnosti spadaju: 1) manija; 2) psihopatije; 3) afektivni poremećaji; 4) paranoidni poremećaji; 5) šizoidni poremećaji; 6) epileptoidni poremećaji. 1) psihopatije ili disocijalni poremećaji ličnosti: su urođeni poremećaji u strukturi, ponašanju i emocionalnom razvoju ličnosti, naročito složenih komponenti tzv. socijalnih emocija, ličnih osećanja i volje. Kod psihopata nije riječ o duševnom poremećaju, već o poremećaju strukture ličnosti i psihičkih funkcija, kao što su mišljenje, pamćenje percepcija. Prema tome kod njih nema defekta inteligencije ni sposobnosti rasuđivanja, već je u pitanju izopačenost u moralnim nazorima, poimanju socijalnih normi, nedostatku volje, motiva i radnih navika, a posebno emotivnih komponenti. Kod psihopata ne postoje, ili su veoma ograničeni, moralni obziri i norme, evidentno je odsustvo svesti o univerzalnim vrednostima, nema osećanja krivice i greha u prestupničkoj delatnosti. Psihopate odlikuje emocionalna nestabilnost, slaba kontrola afekta, prkosno i agresivno ponašanje, asocijalnost, nastranost, afektivno su razdražljive ličnosti sa veoma sniženim pragom tolerancije na frustraciona stanja, egocentrične, afektivno hladne, labilnog raspoloženja, nepostojanje i ćudljive prirode, imaju izrazito neprijateljski stav prema okolini. Reaguju impulsivno na trenutni motiv, nagonski, prkosno, osvetoljubivo i agresivno, beskurpuloznim postupcima. Sa krivičnopravnog aspeksta, psihopate spadaju u uračunljive, eventualno, u osobe smanjene uračunljivosti, tj. smatraju se licima odgovornim za svoje postupke. Među kriminalcima se nalazi oko 15% psihopata. U kriznim situacijama moguće su naglašene i crte neuračunljivosti, šizoidnosti i paranoidnosti, zbog čega reaguju primitivno. Osnovna osobenost psihopata je njihovo znatno učešće u najtežim oblicima kriminaliteta, recidivizam i emocionalna ravnodušnost,odnosno bestijalnost odnosa prema žrtvama u toku izvršenja krivičnog djela. Najizrazitiju sklonost ispoljavaju u deliktima nasilja, posebno delima ubistva, silovanja, razbojništva i zlostavljanju u porodici, ratnim zločinima. Psihopate delikte vrše iz različitih pobuda: interesno motivisanih (ubistva i razbojništva); zadovoljavanja sadističkih strasti (silovanja); i ostvarivanja pozicije moći i dominacije (ratni zločini, nasilje u religioznim sektama i porodično nasilje). Smatra se da su uzroci psihopatija različiti: gubitak roditelja, nedostatak roditeljske ljubavi, licemerno ponašanje roditelja (u sredini glume srećnu porodicu, a omalovažavaju dete), suviše strog otac i suviše popustljiva majka (zbog čega dete ne trpi autoritet i manipuliše majkom). Zbog činjenice da je ovaj oblik poremećaja, u osnovi trajan kod ličnosti, da u izvršenju delikta kod njih nema osjećaja krivice prema njima mjere prevaspitanja i resocijalizacije su dosta neuspješne.
Page
3) afektivni poremećaji: Prolazni funkcionalni poremećaji raspoloženja ličnosti, izazvani nagomilanim emocijama nazivaju se afektima. Ovi poremećaji često dovode do konfliktnih odnosa sa sredinom, Afekti kao izraz osjećanja predstavljaju najznačajnija psihička reagovanja čovjeka, jer usmjeravaju njegove osnovne funkcije.
73
2) manija: u opštem smislu predstavlja zanesenost i opsednutost idejom i potrebom. U užem značenju podrazumijeva povišeno ispoljavanje bijesa, sumanutosti, euforičnosti, prenaglašenog optimizma. U intezivnom stanju manija može da ovlada cjelokupnim psihičkim životom čovjeka, do patoloških stanja - manično-depresivnih psihoza, ali se obično javljaju uz druge duševne bolesti kao što su: (šizofrenija, alkoholne psihoze). U vezi sa ovom vrstom poremećaja dovode se u vezu pojmovi: 1. monomanija (manija ubistva); 2. kleptomanija (manija krađe) i 3. piromanija (podmetanje požara).
Kriminološki značaj afekata je tim veći jer su mahom izraz određenog raspoloženja nastalog mimo čovjekove volje, čime se delimično, a u ekstremnim slučajevima i potpuno remeti logičko razmišljanje ličnosti. Takva stanja su često praćena agresijama (verbalnom ili fizičkom). Afektivnim poremećajima patološkog karaktera, težih oblika, smatraju se pojave vezane za fenomene aksioznosti, depresije, manično-depresivne psihoze. Afektivna ličnost je osećajna, lako razdražljiva, sklona nekontrolisanom impulsivnom ponašanju, emocionalno nestabilna, preosetljiva, sa slabo razvijenom kontrolom pražnjenja nagomilanih afekata (emocija). To su uglavnom egoistične osobe sa intelektom na granici ili ispod proseka. U stanju afekta može doći i do privremene duševne poremećenosti (stanje sužene svesti), kao posledice afektivne psihoze. Takva ličnost najčešć izvršava krivična djela nasilja, kao što su ubistvo (k.d. ubistva na mah), kao i djela akcidentalnog kriminaliteta posebno saobraćajne delinkvencije. Lombrozo: prema mišljenju Lombraza“zločinci iz strasti“ su neuravnotežene i preosjetiljive osobe koje afektivno djeluju i vrše krivična djela u nastupu ljubomore, mržnje ili gneva. 4) Poremećaji sa simptomima bolesti Paranoidni, šizoidni, epileptoidni poremećaji su duševna stanja ličnosti, koja ne predstavljaju bolest, ali se po simptomima manifestuju slično paranoji, šizofreniji i epilepsiji. Paranoidni poremećaji: Paranoidna ličnost nije duševno obolela (isto kao i šizoidna i epileptoidna) ali ima pogrešnu predstavu o stvarnosti. Pod dominacijom sumanutih ideja, takva ličnost živi u uvjerenju da je neko proganja. Stalno je pod strepnjom i sumnjom d je neko zakida u pravima i interesima, krajnje je sumnjičava, anksiozna i sa homoseksualnim dispozicijama, narcisoidna, teško se prilagođava, sujetna je, ljubomorna, prema okolini se odnosi sa prezirom i omalovažavanjem, u stanju je i da najbezazlenije probleme konstruiše kao tuđu zlonamernost i opasnost po svoj integritet, pa preduzima odbrambene radnje neprimerene datoj situaciji. Šizoidni poremećaji: Postoji više simptoma sličnih šizofreniji naglašena je introvertnost, autizam, ravnodušnost, emocionalna neosetljivost. Šizofrene osobe su asocijalne, hladne, ekscentrične, osobene, neobazrive. Posebno su u kriminologiji značajne šizoidne psihopate, među kojima se razlikuje više tipova: hladne psihopate;(bezosećajne ličnosti sklone brutalnostima vrše krivična dela nasilja hladno i sa predumišljajem); fanatici; (čije pretenciozne ideje ih često sukobljavaju sa okolinom); asocijalne i anti-socijalne psihopate; (lažljivci, sujetni egoisti i nepouzdane ličnosti); astenične psihopate; (mekušci -koji tu osobinu često kompenzuju agresivnošću); bezvoljne psihopate;(lakomislene osobe sklone alkoholu, prevarama i sitnim krađama). Epileptoidni poremećaji: Epileptoidija je psihičko stanje ličnosti sa usporenim tokom ideja. Manifestuje se slično epilepsiji. Epileptoidne ličnosti su razdražljive, sebične, asocijalne, apatične, tvrdoglave, sklone naglim i nepredviđenim ponašanjima, sve do izvršenja krivičnog dela. (asteničan –nemoćan, slab, potiče od slabosti)
Page
Spoljni faktori su oni činioci uticaja na društvo, pojedinca i njegovo ponašanje koji vode poreklo iz društvenih odnosa i socijalnih uslova, i u literaturi definišu – kao SOCIJALNI FAKTORI. Takvi faktori su objektivne prirode i djeluju na duže vrijeme, što znači da se tretiraju u dinamičkom, odnosno genetičkom procesu. Spoljne činioce uticaja na delinkvenciju moraju se posmatrati u kauzalitetu (sprezi) sa predispozicijama ličnosti, njenim biološkim stanjem i psihostrukturom.
74
60. SOCIJALNI FAKTORI
U spoljne faktore uzročnosti kriminaliteta (prirodne i socijalne) ubrajaju se: ekonomski činioci; politički činioci; socijalno-patološki činioci; mikro-grupni činioci i drugi činioci, koje čine (socijalna nejednakost, rasna i nacionalna diskriminacija, nezaposlenost, nizak životni standard, nepismenost, odsustvo zadovoljavanja kulturnih potreba) Na uticaj socijalne sredine u oblasti delinkvencije, ukazali su italijanski pozitivisti, a posebno ENRIKO FERI – u kritici ANTROPOLOGIZMA. Oni su pošli od izvesnih socijalnih uslova uticaja sredine, gde ubrajaju: porodicu, vaspitanje, školu, uslove života i rada, kao i državne oblike institucionalnog organizovanja i njihov značaj u sprečavanju kriminaliteta i efikasnosti kaznene politike. Ove stavove naučno su verifikovale sociološke teorije. Socijalna sredina - je najvažniji ambijent u kome se formiraju spoljni elementi uticaja na ličnost, deo je: društvene sredine, oblik primarne zajednice (porodica, škola, radna sredina) i ambijenta neformalne društvene strukture (vršnjaci, ulica, susedstvo). Ona predstavlja jedan od najbitnijih uslova socijalizacije ličnosti, ali i uzroka njenog asocijalnog ponašanja, da se u vezi sa njenim značajem razvila i posebna teorija devijantnost. U ostale socijalne faktore ubrajamo: ekonomske uslove, migracione faktore, tranzicione procese, ratne uslove, uticaj masovnih medija i drugo. 61. EKONOMSKI USLOVI
Page
U vreme ekonomskih kriza – kriminalitet se razvija u epidemičnim razmerama. Ekonomsku krizu prati raslojavanje stanovništva na jednoj strani kriminalno bogaćenje, a na drugoj ubrzano siromašenje. U isto vrijeme javlja se čitav niz socijalnih problema (nezaposlenost, niske zarade, opšte siromaštvo društva, profiterstvo, krijumčarenje, pljačke). U vrijeme kriza pored materijalne ugrožena je lična sigurnost građana, a društvena dezorganizacija logična posledica takvog ekonomskog stanja (ona dovodi do porodičnih kriza, depresija, porasta alkoholizma i prostitucije, krađa i prevara). U tim periodima kriminalitet ima tendenciju porasta, posebno imovinskih delikata, špekulacija, nezakonitih transakcija. Ove pojave dovode do osećanja materijalne ugroženosti, Kada lično osjećanje nesigurnosti postane opšta pojava u pitanju je ozbiljan pokazatelj ekonomske krize i jedan od kriminogenih faktora
75
Ekonomski faktori kriminaliteta su spoljni faktori uticaja na kriminogeno ponašanje Ekonomska stabilnost društva je osnova materijalne sigurnosti čovjeka i jedan od osnova prevencije kriminaliteta, posebno krivičnih djela s koristoljubivim motivima. Zato su ekonomski faktori izučavanja uzroka delinkvencije od izuzetnog značaja, a posebno ekonomske krize, materijalna pozicija i status čovjeka, stanje i razlike u ekonomskom položaju određenih kategorija stanovništva (bijeda, siromaštvo, bogatstvo). Čitave oblasti kriminaliteta predstavljaju svojevrsni sektor kriminalne ekonomije (oblast privrednog kriminaliteta, organizovanog kriminaliteta, ilegalne trgovine, špekulacije, krijumčarenja). Ekonomske krize društva i ekonomska nesigurnost pojedinca i društvenih grupa čine opšte determinante kriminaliteta kao cjeline i pojedinih njegovih oblika. Takva stanja karakterišu - teški privredni poremećaji u ekonomiji, što se neminovno odražava na društveno stanje i odnose u određenoj zemlji, a prateće posledice su: nezaposlenost; smanjena platežna sposobnost i standard građana; ograničene mogućnosti investiranja; pojava bankrotstva i drugih oblika propadanja privrednih subjekata.
Page
Ekonomski uslovi i društveni status su bitan osnov egzistencije i kao kriminogeni faktor objektivnog karaktera se u literaturi tumači na više načina, posebno su izdvojeni činioci – siromaštva. Siromaštvo - je stanje odsustva ekonomskih, socijalnih i kulturnih uslova za zadovoljavanje osnovnih bioloških i drugih ljudskih potreba, odnosno egzistencijalnih uslova života. Kriterijumi siromaštva su relativni i zavise od razvijenosti zemalja. Mišljenje po kome je „siromaštvo majka zločina“ potiče još od MARKA AURELIJA, i od tada su shvatanja o uticaju ovog faktora na kriminalitet podeljena: 1. neomarksističke teorije: - ovom problemu pristupaju s pozicija klasnih razlika i sukoba s tezom da će smanjenjem klasnih razlika nestati i uzroci zločina, klasična sociološka teorija: - zločin se rađa iz nužde i siromaštva, pa će se s poboljšanjem materijalnih uslova , kriminalitet smanjiti. Prema shvatanjima njenih predstavnika nedostatak materijalnih uslova, siromaštvo i beda – kao problem egzistencije čoveka u mnogim se vidovima multiplicira u vidu posrednih uzroka devijantnog ponašanja (neobrazovanje i nezaposlenost) i vidu neposrednih uzroka devijantno ponašanje (imovinski delikti) I u savremenoj kriminološkoj literaturi postoje shvatanja da je kriminalitet je zakonita pojava kod nižih društvenih slojeva, a delinkvenacija nihova kultura. Siromaštvo nije izolovani kriminogeni faktor. Ono deluje u sticaju sa drugim faktorima, pri čemu je nekima i uzrok ili uslov, a drugima posljedica. Siromaštvo je jedan od generatora delinkventnog ponašanja, posebno za delikte imovinskog karaktera, iako postoje o tome različita mišljenja. Kriminalitet kome su uzroci beda i siromaštvo – u literaturi se definiše kao kriminalitet oskudice. Posredne posledice siromaštva su: neobrazovanje i nekvalifikovanost; nedovoljna uposlenost i niski prihodi; loš porodični status; nedovoljna kultura i povezanost s pojavama alkoholizma. Siromaštvo- stvara i druge kriminogene uslove: nestabilnost članova porodice koja nastaje zbog negativnog socijalnog i materijalnog statusa i negativan uticaj na emocionalni razvoj dece. Neki autori smatraju da su materijalni uslovi „najjače sile delinkvencije“, odnosno najznačajniji kriminogeni faktori. Na ovaj problem je ukazivao i TARDE smatrajući da je „većina ubica i notornih kradljivaca počela je svoj život kao napuštena deca bez doma i porodičnog vaspitanja“. WILIAM BONGER: (poznati holandski kriminolog) ekonomski faktor smatra presudnim uzročnikom delinkvencije On navodi da je zločin uslovljen egoističnim ulovima kapitalističkog sistema koji imaju za posljedicu nerazvijen socijalni instinkt čovjeka, slabljenje moralnih svojstava čovjeka i jačanje egoističnih tendencija. Ovakav stav imaju i neki domaći autori: Milutinović – tvrdi da ekonomski ugroženi slojevi i pojedinci, kada se nalaze društveno u potisnutom i degradiranom položaju koji ih navodi na vršenje devijantnih djelatnosti doživljavaju na svakom koraku poniženje svoje ličnosti i dostojanstva Perović – navodi da je činjenica da siromaštvo predstavlja najznačajniji činilac delinkventnog ponašanja. Važan ekonomski činilac – koji posredno – u sticaju – sa siromaštvom – uzrokuje delinkventno ponašanje, jeste nezaposlenost. Imovinski delikti i maloletničko predstupništvo – srazmerni su pojavi nezaposlenosti. Nezaposlenost bitno utiče na život i ponašanje ljudi. Najteže posledice nezaposlenosti je siromaštvo – koje čoveka u oskudici primorava da za obezbeđenje materijalne egzistencije često poseže za nelegalnim načinima pribavljanja dobara neophodnih za život. Druga posledica je nesigurnost i psihička konfuzija – to dovodi do razočarenja i raznih oblika društvenih devijacija (alkoholizma, prostitucije, prosjačenja).
76
a) siromaštvo – kao kriminogeni faktor
Posledica u lancu: siromaštvo – nivo obrazovanja – jeste nezaposlenost, koja dovodi do stalnog pogoršavanja materijalnog stanja – koje dovodi do kriminaliteta. b) kriminalitet izobilja Veliki broj autora negira pristup da je siromaštvo, kao ekonomski faktor – važan uzrok kriminaliteta u celini. Oni ističu da je uticaj siromaštva na kriminalitet sporadičan. To dokazuju i podacima da je – imovinski kriminalitet u razvijenim zemljama u porastu i pored rasta životnog standarda, zarada, boljih mera socijalne zaštite. Ovi autori polaze od teze da – i bogatstvo – izobilje - parazitizam (potreba za raskošnim životom) mogu biti uzročnik nekih oblika kriminaliteta, kao što je slučaj sa organizovanim kriminalom povlašćenih društvenih slojeva. Bogaćenje nameće velike obaveze i dužnosti, ali je i izazov za još veće bogaćenje. Jedan od kriminogenih faktora je – pohlepnost – kod motiva sticanja profita na nezakonit način. (savremeno potrošačko društvo favorizuje bogatstvo kao statusni simbol oličen u metaforičnoj tezi: „vrediš onoliko koliko imaš“ tj. za određene osobe veoma stimulativan činilac – posezanja za nelegalnim sredstvima pribavljanja – statusne pozicije u društvu.) Bogatstvo se, se nasuprot siromaštvu, kao motivu održavanja egzistencije, javlja kao uzročnik profiterskih interesa. Težnja za bogaćenjem kod nekih osoba nema granice, ne biraju se sredstva i načini za brzo sticanje kapitala, makar to bili i najteži oblici privrednog i organizovanog kriminala. U vezi s tim - u literaturi se susreću pojmovi – „kriminalnog rentijerstva“, kao metoda i kriminaliteta izobilja – kao posebnog kriminalnog fenomena. MANUEL LOPEZ RAY ( REJ) – Smatra da visok ekonomski razvoj ne podrazumeva istovremeno i razvoj moralnih vrednosti. U veoma razvijenim zemljama – uporedo sa povećanjem standarda – u porastu je kriminalitet i to njegovi najorganizovaniji oblici. Ukoliko je cilj siromašnih je da skromnije žive, onda je cilj bogatih da žive što raskošnije, da s pozicija materijalnog statusa imaju veću političku moć i društveni uticaj, postoje tendencije da sa što manje rada ostvare što veći profit, izbjegnu obaveze, nepridržavanjem normi ekonomskog i finansijskog poslovanja. Treba naglasiti da se kriminalitet siromaštva i izobilja razlikuju po pojavnim oblicima. Kriminalitet siromaštva se javlja u imovinskim deliktima, a kriminalitet izobilja u privredom i organizovanom kriminalitetu. Društvene posljedice kriminaliteta bogatih su neuporedivo veće i štetnije.
Page
Migracije su fizičko kretanje – seobe stanovništva u prostoru, privremeno ili trajno preseljavanje stanovništva (imigracija ili emigracija) iz jednog socio-kulturnog ambijenta u drugi, iz jedne zemlje u drugu. Mogu biti uslovljene: političkim činiocima; ekonomskim činiocima dobrovoljne i prinudne Posledice migracija su: - problemi adaptacije migranata praćeni su ekonomsko-socijalnim problemima vezanim za uzroke kriminaliteta, ( nezaposlenost, zdravstveni i stambeni uslovi života, loša komunikacija u novoj sredini, zbog različitih kultura, običaja, svesti.). - nepovoljan razvoj ličnosti (u novoj sredini ne postoje više norme koje ga moralno vezuje za izvorne običaje, porodicu i susedstvo, pa se slobodnije ponaša, često i devijantno) - kidanje patrijarhalnih veza i tradicionalnih vrednosti, - nastanak socijalnih, psiholoških problema i konflikata, - pojavljuju se usamljenost, izgubljenost, deprivacija, gubljenje rodbinskih, susedskih i prijateljskih veza - u novoj sredini podliježu novim iskušenjima u vidu alkoholizma, narkomanije, prostitucije i delinkvencije.
77
62. MIGRACIONI FAKTORI
U svetu (koji je polarizovan i ekonomski i socijalno) – postoji problem ili tendencija prelaska stanovništva iz siromašnih država u bogatije. Ova pojava se odvija u sve većem obimu i sve brže i zemlje useljenja postavljaju sve veće barijere tim pojavama (stvaraju politički ambijent diskriminacije doseljenika – nemaju ista politička i socijalna prava, kao „domaći državljani“). KULTURNI KONFLIKTI -za migrante su vezani problemima adaptacije i kulturni konflikti koji su praćeni nezaposlenošću, nedostatkom stambenih, zdravstvenih i drugih uslova. Kulturni konflikti su latentna stanja potencijalnog prerastanja u neprijateljstvo ili agresiju. Sve to ima za posljedicu propratne pojave: kulturnih antagonizama, izazivanje povreda javnog reda, a često i delinkvencije težih oblika - imovinska krivična dela, krađe i teške krađe. (npr. u Srbiji među izbjeglicama ovaj problem bio je izražen posebno kod mlađe populacije koji su vršili uglavnom imovinska krivična djela krađe i teške krađe – ovaj problem je u direktnoj vezi sa načinom na koji su izbjeglice prihvaćene u pojedinim sredinama). Ovo ne znači da je doseljeničko stanovništvo predodređeno da vrši krivična dela. Oni samo prolaze kroz mnogobrojne teškoće adaptacije. Pored dobrovoljnih, poseban problem predstavljaju ilegalne migracije. U procese ilegalnih migracija direktno su ugrađuju krijumčarenje i trgovina ljudima kao najunosniji izvor zarade za organizovani kriminaliteta – gde su žrtve siromašni imigranti. Ilegalne imigracije – predstavljaju direktno kršenje ljudskih prava (ropstvo, prostitucija, ekonomska eksploatacija). Vezano za ekonomske uslove kao kriminogeni faktor, migracije su karakteristične za neka normalna stanja, kao što su: urbanizacija naselja i industrijalizacije koje ga nesumnjivo prate. (Urbanizacija prestavlja proces nastajanja gradova i težnje kretanja stanovništva iz seoskih u gradska naselja. U sociološkom smislu, proces ne samo fizičkog preseljavanja na relaciji selo-grad, već i svi procesi koji se odnose na širenje gradskog načina života i kulture).
Page
Ratni faktori Prema opštem značenju – rat je oružani sukob protivnika, jedan od oblika političkog rješavanja međunarodnih odnosa i najgrublji način nasilnog rješavanja međunarodnih suprotnosti i konflikata. U nauci su podeljena mišljenja o tome – šta su suštinski uslovi nastanka ratova: 1. jedni smatraju da je rat neodvojivi deo ljudske prirode; 2. drugi poriču prethodno shvatanje i tvrde da rat može biti odstranjen iz ljudskog života jer je uzrokovan moralnim zastranjenjem, društvenim i ekonomskim poremećajima. Prema tome – rat nije neizbežan. Može se izbeći pravilnim obrazovanjem, vaspitanjem i uređenjem društvenih odnosa. Posledice ratova: nisu samo socijalne, nego se duboko odražavanju i na psihičke funkcije i duševno zdravlje čoveka. Ratovi izazivaju poremećaje racionalnog vladanja čoveka, kad ga nadvladaju bijes, panika i strah.
78
Sa urbanizacijom se pojavljuje niz socijalnih pitanja kriminogenog značaja: problemi adaptacije; sukobi kultura i vrednosti; nezaposlenost; stambeni problemi i zdravstveni problemi. Zbog toga mnogi kriminolozi ističu – uslovljenost urbanizacije i kriminaliteta. Postoji nekoliko elemenata kauzaliteta tih dveju pojava: faktor zakona velikih brojeva (veći broj ljudi podrazumeva i veći procenat asocijalnih ponašanja) faktor pauperizacije (nezaposlenost i beda manifestuju se više u urbanim, nego u ruralnim područjima) faktor iskušenja (grad nudi mnogo više izazova za laku zaradu nego selo) faktor anonimnosti (individua u gradu je usamljena i nepoznata što joj pogoduje u zaštiti od otkrivanja u kriminalnim radnjama). faktor interakcije i imitacije (nosioci delinkventnog ponašanja žive pretežno u gradu i u svojoj sredini reprodukuju kriminalce lakše nego na selu).
Iako su ljudi skloni da ljudsku prirodu tumače biološki i prirodno nasilnom - FROM – smatra da ratobornost nije funkcija čovekovih prirodnih nagona, već njegovog razvitka u civilizaciji. Ratovi su sasvim racionalno sredstvo za postizanje političkih ciljeva. Ratovima prethode: masovne psihološke pripreme u vidu širenja nacionalističkih predrasuda; idolatrije poslušnosti kolektivnog iritiranja EGA. Posledica svega su stresovi koji ugrožavaju čovekovo mentalno zdravlje (ratom izazvani psihološki poremećaji kreću se u rasponu od anksioznih i paničnih stanja do ozbiljnih posttraumatskih stresnih poremećaja i reaktivnih psihoza). Rat može imati: ekonomsku, političku, rasnu, versku i drugu pozadinu uzroka, a bitno svojstvo jeste da se vodi oružanim sredstvima. Istraživanja ukazuju na to da se u ratnim uslovima – kriminalitet uvećava, naročito među omladinom. To je povezano s mnogim faktorima: - poremećajima u funkcionisanju sistema vlasti, - smanjenjem obima proizvodnje, - nestašicom važnih materijalnih dobara, - odsustvom sankcija, - stvaranjem navika za određena dela i - oskudicom materijalnih sredstava. Od sigurnosti pravnog sistema zavisi i poštovanje ljudskih prava i sloboda, ali i njihova zloupotreba. (dolazi do povećanja djela nasilja, razbojništva i razbojničkih krađa, nasilničkog ponašanja, ratnih zločina, špijunaže – sve do djela genocida). Savremeni ratovi uključujući one posle II svetskog rata – govore o brutalnosti u nasilničkom ponašanju – što je suprotno civilizacijskom razvoju. Uticaj rata na pojave kriminaliteta ispoljava se u svim fazama (uoči, u toku i neposredno posle rata). U ratu dolazi do preorijentacije proizvodnje na ratne potrebe. Posledica toga je – nestašica robe široke potrošnje, a samim tim dolazi do pojava špekulacije i nedozvoljene trgovine. Nestašicu robe izaziva i gomilanje robe na zalihama i njihov veštački nedostatak na tržištu. Dolazi i do značajne pokretljivosti stanovništva, napuštanja domova i pojave izbeglištva. U takvim uslovima nedostatak egzistencijalnih uslova života navodi pojedince i grupe na delinkvenciju. Legalne državne institucije otežano funkcionišu, a izvršioci krivičnih djel su često nedostupni nadležnim organima. Pored rata i druge vanredne okolnosti bitno uzrokuju kriminalitet. To su: - elementarne nesreće većih razmera; - postkatastrofalna razdoblja; - vreme socijalnih nemira. Neki autori međutim, smatraju da su elementarne katastrofe prenaglašene, kada je u pitanju kriminalitet i da se taj utisak više stiče zbog informativno predimenzionisanih slučajeva, kao pojačane aktivnosti policije. 63. UTICAJ TRANZICIONIH PROCESA
Page
M. GODDELIER – izrazom „Period tranzicije“ – označava posebnu fazu u evoluciji nekog društva, fazu u kojoj se ono susreće sa sve većim unutrašnjim i spoljašnjim teškoćama – prilikom reprodukovanja privrednih i društvenih odnosa na kojima društvo počiva. U isto vrijeme pojavljuju se novi društveni i privredni odnosi, koji se brže ili sporije, više ili manje nasilno proširuju i postaju osnov jednog novog društva.
79
Ovaj pojam – zavisno od toga gde se odvija, ima: opšte značenje i posebno značenje.
J. PETROVIĆ – smatra da bi „Tranzicija generalno trebalo da podrazumijeva promjenu oblika upravljanja društvom, što zahteva uvođenje čitavog niza upravljačkih i drugih elemenata od kojih prvenstveno imamo u vidu: demokratiju, vladavinu prava, uspostavljanje novih pravila i institucija, sanaciju i reformu neuralgičnih tačaka društvenog i ekonomskog sistema, privatizaciju, denacionalizaciju i promenu sistema vrednosti na kome počiva društvo. Postavlja se pitanje: U kojoj meri procesi tranzicije utiču na pojave kriminaliteta? Opšti zaključak i odgovor na ovo pitanje (a na osnovu Dirkemovog shvatanja – da je kriminalitet normalna društvena pojava) – je da su tranzicioni procesi imanentni kriminalitetu. (neodvojivi) Npr. Stanje u Srbiji i ostalim republike bivše Jugoslavije odražava i stanje u zemljama jugoistočne Evrope koje su u poslednjih dve decenije u dinamičnim procesima koji se nazivaju tranzicijom. Tranzicija je počela krajem 1989. godine. Svrha tranzicije motivisana je: 1. neefikasnošću državnog sistema zasnovanog na državnoj svojini i planskoj privredi i 2. potrebom za dinamičnijim razvojem i njihovom uključenju u Evropsku i međunarodnu podelu rada. U periodu tranzicije došlo je do kriminalizacije bitnih segmenata političkih i ekonomskih odnosa. Umesto tržišne i regularne ekonomije razvila se: špekulativna ekonomija, prelivanje društvenog kapitala pod vidom privatizacije u fondove elite – nomenklature, a osnov sive ekonomije činila je: trgovina naftom, cigaretama, devizama, drogom i oružjem. U takvim uslovima ORGANIZOVANI KRIMINALITET je dobio mogućnost za veću društvenu afirmaciju i ozbiljniji uticaj u društvu. Nekontrolisano širenje korupcije u privrednim, bankarskim i finansijskim oblastima i institucijama i nasilja kao metoda ostvarivanja političkih ciljeva aktiviralo je sve destruktivne potencijale društva. KONTROLANA FUNKCIJA PRIVATIZACIJE namerno ili slučajno, svesno ili nesvesno, postavljena je tako da ide na ruku organizovanom kriminalitetu.
64. UTICAJ OBRAZOVANJA Obrazovanje kao socijalni proces je oblik vaspitanja i socijalizacije ličnosti i osposobljavanja za profesionalnu delatnost, zanimanje, kao i usklađenost sopstvenog ponašanja sa ostalim članovima društva.
Page
U kriminologiji preovlađuju mišljenja: FERI-ja, BONGER-a i još nekih naučnika, da sa višim stepenom obrazovanja opada i kriminalitet. U vezi uticaja obrazovanja na stanje kriminaliteta PINATEL smatra, da u teoriji postoje 3 grupe pristupa: 1. pesimistički, (GAROFALO i TARDE); 2. optimistički ( FERI i HOJER) i 3. mešoviti (LOMBROZO i De GREF).
80
Obrazovanjem se stiču navike, način života i ponašanja. Ono je uslov za održavanje i poboljšanje životnog standarda. Taj sistem da bi odgovorio funkciji koju čovek ima, mora biti postavljen tako da otkriva sposobnost i talenat pojedinaca i razvija osećanje solidarnosti, kritičko mišljenje, razumevanje i toleranciju. Obrazovanje pruža specifičnu profesionalnu i stručnu orijentaciju i doprinosi: - ličnim i moralnim svojstvima kao što su: mišljenje, interaktivnost, kompetentnost i sposobnost ličnosti u korišćenju i inoviranju kulture tradicije, - podstiče intelektualnu radoznalost, - ohrabruje želju za učenjem, nezavisnost i - zanimanje za život i rad drugih ljudi. Pitanje – u kojoj je meri obrazovanje kriminogeni faktor – je sporno.
I.
Predstavnici pesimističkog shvatanja
GAROFALO – smatra da obrazovanje nema direktnog uticaja na opadanje kriminaliteta. TARDE – je imao suprotan stav, tj. da stepen obrazovanja utiče na kvalitet zločina, ako ne i na kvantitet zločina. II.
Predstavnici optimističkog shvatanja su opovrgavali stavove pesimista.
ENRIKO FERI – smatra da obrazovanje pomaže kod velike mase potencijalnih kriminalaca da se ispravi ili umanji ona nepromišljenost, koja ko njih predstavlja najjači stimulans koji vodi kriminalitetu. BONGER – smatra da između obrazovanja i kriminaliteta postoji neposredna veza. FERGUSON - smatra da je školska sprema najsnažniji faktor delinkventnosti. HOJER – smatra da dobro obrazovanje pruža pojedincu čvrst temelj, da nađe zaposlenje, da ga zadrži, da radi i da na taj način pošteno živi. Ono ima kapitalno značenje u borbi protiv kriminaliteta. III.
Predstavnici mešovite teorije:
LOMBROZO – smatra da obrazovanje u zemljama gde nije razvijeno, u početku deluje na povećanje svih oblika kriminaliteta, osim ubistava, a kada se razvije, utiče na smanjenje najokrutnijih oblika, ali i na povećanje nekih drugih vidova. Na taj način obrazovanje ima uticaja na mijenjanje prirode kriminaliteta i smanjenje okrutnosti u tim pojavama.
Page
Upoređujući neka istraživanja i navedene pristupe PINATEL zaključuje da: - pesimistička teorija nema validne osnove; - optimistička se delom može usvojiti (iz manje obrazovnih sredina regrutuje se najveći broj kriminalaca) - mešovita teorija je najprihvatljiva. On smatra da obrazovanje svakako favorizuje kriminalitet kradljivaca i povratnika, ali predstavlja snažnu kočnicu protiv paljevina, seksualnih delikata i ubistava. Škola, kao institucija u kojoj se obrazovanje stiče je veoma važna. Iako podaci ukazuju na to da u strukturi delinkvenata preovladavaju osobe sa nižim stepenom obrazovanja u teoriji nije dokazano da se nedostatak obrazovanja mora odraziti devijantno, kao što ni visok stepen obrazovanja ne garantuje odsustvo delinkventnosti. Zavisno od vrste delinkvencije, obrazovanje se dovodi u manju ili veću vezu sa kriminalnom aktivnošću članova društva, što se posebno odnosi na imovinske delikte i pojedine njegove oblike, kao i na maloletne delinkvente. Obrazovanje je u uskoj vezi sa zanimanjem koje je u mnogim slučajevima uslov za izvršenje krivičnih dela. Obrazovanje se smatra uzročnikom delinkvencije, jer neka istraživanja ukazuju na to da je srazmerno stepenu neobrazovanosti, kriminalitet u nekim sredinama prisutniji (delikti nasilja). Međutim, odsustvo obrazovanja je posledica i nekih drugih uzroka, pa se može posmatrati tek kao posredni kriminogeni faktor. Lica sa nižim stepenom obrazovanja iskazuju veći stepen kriminogenog ponašanja, zato što nisu prošli odgovarajuće forme i stepene socijalizacije. Njihov kulturni i obrazovni nivo je manje u mogućnosti da shvati razlike u ponašanju, da pronađe odgovarajuće zaposlenje ili da aktivno učestvuje u društvenom životu.
81
DE GREF -smatra da obrazovanje ne igra nikakvu ulogu, ali priznaje da se najveći broj kriminalaca regrutuje iz manje obrazovanih sredina.
To posredno utiče na psihičku stranu ličnosti, njenu nesigurnost i sklonost devijaciji. Takva lica su sklonija vršenju imovinskih delikata i delikata nasilja. S druge strane neki vidovi kriminaliteta (privredni, kompjuterski, organizovani) imaju za pretpostavku posjedovanje visokostručih znanja. U tesnoj vezi sa obrazovanjem je i proces vaspitanja. Vaspitanje je pravilan duhovni i intelektualni razvoj dece i odgajanje mladih. To je proces prenošenja kulturnih obrazaca na pojedinca i grupe u razvoju. Odvija se u različitim uslovima socijalne sredine, prvenstveno u porodici, školi i socijalnoj sredini vršnjaka. Kroz proces vaspitanja, ličnost prevladava egoistične, egocentrične i devijantne tendencije i sklonosti. Devijantnost u ponašanju mladih može biti posledica prestrogog vaspitanja i kažnjavanja. Prestrogo vaspitanje stvara psihički invalidnu ličnost, čini je nesigurnom i depresivnom. Porodični odnosi i vaspitanje – utiču direktno na pravilan razvoj mlade ličnosti i odsustvo vaspitnih sadržaja u školskim programima, je kobno za sazrevanje mlade osobe. Mnogi autori smatraju da je vaspitanje bitno, ali da se ne može smatrati kriminogenim faktorom (npr: oni ukazuju na to da u razvijenim zemljama s visokim stepenom obrazovanja kriminalitet se ne smanjuje nego se povećava). Pored porodice škola je kao socijalna sredina veoma bitna sredina i institucija u kojoj se odvijaju najvažniji vaspitni i obrazovni procesi socijalizacije ličnosti. Ipak u savremenim uslovima, školski programi i uloga škole su više orijentisane na obrazovni nego na vaspitni aspekt funkcije. Izostaje izgrađivanje moralnih normi, pozitivnih stavova i karaktera ličnosti. Nedostatak odgovarajuće opreme, laboratorija, kabineta i sportski dvorana koji bi pobudili interes i usmjerili učenike ka tome da slobodno vrijeme provode u kreativnim aktivnostima. U odsustvu programskih i praktičnih mjera i vaspitne uloge koju škola mora da ima, ona se pojavljuje kao jedna od sredina asocijalnog ponašanja mladih, s ispoljavanjem raznih oblika devijantnosti. Na kraju -možemo zaključiti da se obrazovanje kao kriminogeni faktor mora posmatrati zajedno s drugim činiocima – jer je ono u najtješnjoj vezi s prevencijom, a dijelom i uzrocima i uslovima kriminalnog ponašanja, (kao kod psiholoških faktora, faktora inteligencije i socijalnih obeležja krivičnih dela, koji se dovode u vezu sa profesijom i društvenim statusom).
Page
Mediji i medijski kriminalitet su nezaobilazna tema savremene kriminološke literature. Masovni mediji su mediji koji prenose informacije, to su sredstva komunikacije različite tehničke i funkcionalne sadržine: radio, televizija, novine , filmovi, štampa, časopisi i dr. Savremeni mediji imaju mnogobrojne mogućnosti da rafinirano i otvoreno utiču na funkcionisanju modernog društvenog života. Njihova bitna obilježja su usmjerenost prema heterogenom, brojnom i anonimnom auditorijumu, po prirodi brzih, javnih i prolaznih informacija namjenjenih mentalnoj funkciji s ozbiljnim socijalnim implikacijama. U savremenom društvu oni su postali jedan od najznačajnijih činilaca uticaja na socijalizaciju mladih (prvo stanovište), bitan faktor na formiranje njihovih vrednosnih stavova i modela ponašanja. Shvatanja o uticaju sredstava informisanja na delinkvenciju su veoma podeljena. Pretežno preovlađuju shvatanja, a to i istraživanja pokazuju, na brojne negativne uticaje efekata medijskih sadržaja na kriminalnu formu ispoljavanja, mada mnogi osporavaju ovakve teze. Zastupljeno je stanovište da nasilje u medijskim scenama utiče na redukciju agresivnih nagona kod gledalaca- hipoteza o katarzi (drugo stanovište). Hipoteka o katarzi polazi da nasilje u medijskim scenama utiče na redukciju agresivnih nagona kod gledalaca. Ovo shvatanje se potkrepljuje sa stavovima Aristotela, Frojda i Lorenca.
82
65. UTICAJ MASOVNIH MEDIJA
Prema ovim mišljenjima u emisijama gde dominira nasilje mediji igraju društvenu funkciju oslobađanja mladih od latentnih sklonosti agresiji, ublažavajući njihove akcione motive. Sociolozi navode da mediji nisu indikatori i inspiratori kriminalne orijentacije, niti se mogu smatrati uzročnicima nasilja i kriminalnog ponašanja, već više agensom dodatnog uticaja na efektuiranje kriminalne motivacije. Milutinović smatra da uticaj literature, štampe i filma ne može imati neposrednog kriminogenog faktora. Uloga medija u prevenciji kriminaliteta je izuzetno velika. OBJEKTIVNO INFORMISANJE JAVNOSTI o pojavama delinkvencije u sredstvima javnog informisanja bitno utiče na pozitivne predstave, formiranje stavova javnog mnjenja, i samim tim na efekte društvene reakcije u oblasti suzbijanja kriminaliteta. Medijski kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava uslovljena podsticajima masovnih medija na kriminalitet. Najizrazitiji način zloupotrebe medija je u sprezi privatnih medija i ekonomskih, državnih i partijskih centara moći. U KRIMINOLOŠKOM SMISLU masovni mediji su u mogućnosti da trajno uobličavaju svest-ispiranjem mozga, kao sredstvom ideologije i političke manipulacije. Naši autori smatraju da se najvažnije faktori kriminalnih podsticaja koji dolaze posredstvom medija, ogledaju u: 1. bespoštednoj borbi medija za osvajanje što većeg broja gledalaca; 2. komercijalizacija nasilja i drugih vidova kriminaliteta, kao visoko kotirane robe na tržištu; 3. učestalost i broj konflikata koji lako pronalaze put do gledalaca. Kada su u pitanju štampa i razni žanrovi literature, prevladavaju stavovi da ne postoje pouzdani pokazatelji njihovog kriminalnog uticaja. Kriminalitet i drugi vidovi prestupničkog ponašanja u štampi zauzimaju vidno mesto. U literaturi prevladavaju mišljenja da štampa sa šund i pornografskim sadržajem može imati negativan uticaj i predstavljati delinkventni faktor. Od svih sredstava masovnih komunikacija najveći uticaj u savremenim društvima ima televizija sa mnogobrojnim stanicama i mnoštvom kanala. NEGATIVAN UTICAJ MASOVNIH MEDIJA na maloletnike je najvidljiviji i to na više načina: 1. maloletnici prihvataju vrednosti koji im se nude putem medija i padaju pod njihov uticaj; 2. mladi se identifikuju, oponašaju devijantne grupe ili pojedince; 3. već formirane kriminalce inspiriše na izbor sredstava i metoda za izvršenje delikata (uče se kriminalne tehnike); 4. podsticanje nasilja i agresivnosti maloletnika i dece. Nemački kriminolog Šnajder smatra da je medijski kriminalitet isključivo nasilnički, nasilje se ulepšava i estetski prikazuje. Neka istraživanja ukazuju na to da lica koja više gledaju televizijsko nasilje više i žive u strahu da ne budu žrtve zločina i u tom emocionalnom stanju su nesigurni i naglašenog su senzibilnog ponašanja. 66. UTICAJ OBRAZOVANJA (PONAVLJA SE PITANJE br 64)
Page
Porodica predstavlja najstariji oblik socijalne zajednice, najhomogenija, najčvršća i najtrajnija zajednica u svim istorijskim tipovima društva. PORODIČNA SREDINA se smatra jednom od bitnih determinanti ponašanja ličnosti, posebno delinkvencije dece i maloletnika. Ovaj faktor kao neposredni ili posredni faktor uvažava većina kriminoloških teorija. Moralna funkcija porodice uzima se kao jedan od važnijih uslova mogućnosti i puteva integracije društva i socijalizacije čovjeka.
83
67. PORODIČNI FAKTORI-degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta
PORODICA je društvena sredina u kojoj se odvija primarni proces vaspitanja i socijalizacije ličnosti. U njoj se stiču prva i osnovna moralna i estetska načela, intelektualne predispozicije, radne navike i socijalna funkcija uopšte. Svako odsustvo vaspitne funkcije porodice, strukturalnog raspada i dezorganizacije vodi u neki oblik devijacije ili delinkvencije.
Page
1. Nepotpune porodice – u kojima porodično ognjište nije razdvojeno, ali je socijalna adaptacija djeteta ugrožena 2. Kao i razdvojena porodica – gdje se ubrajaju sve vrste rastave, smrti i drugi oblici nestanka jednog od roditelja.
84
STRUKTURALNE ANOMALIJE I PORODIČNI KRIMINALITET Na uzrok kriminaliteta najvećim delom utiču strukturalne anomalije u porodici, a posebno poremećaj porodičnih odnosa i poremećaj porodične strukture. Pojava socijalne patologije u porodičnoj sredini može biti uzrok sukoba, oponašanja ili sticanja devijantnih navika. Osnovu porodične sredine čini njeno jezgro, brak. Poremećaji u bračnim odnosima smatraju se jednim od mikrogrupnih faktora devijantnosti, kako kod supružnika, tako i kod dece. Poremećaji u porodičnoj strukturi uslovljeni su nepotpunošću porodičnog nukleusa, a nastaju smrću jednog od roditelja, razvodom ili nekim drugim razlogom razdvojenosti supružnika međusobno ili od djece. Svaka kriza u porodičnim odnosima predstavlja opasnost za njeno buduće funkcionisanje. Porodična kriza je moguće stanje različitih odnosa i sadržaja u kojima postoji pojedinačno ili grupno nezadovoljstvo porodičnim životom, koje iziskuje neke promjene. POSLEDICE PORODIČNIH POREMEĆAJA su: poligamija, dvobračnost, vanbračnost sa maloletnim licem, zlostavljanje i zapuštanje maloletne dece, kršenje porodičnih obaveza, pojave porodičnih nasilja, incest, odnosno rodoskrnavljenja. NATEŽE FORME PORODIČNIH KRIZA prouzrokovane su teškim društvenim uslovima kojima su članovi porodica izloženi: nezaposlenost, stambena nezbrinutost, zdravstvena ugroženost, materijalna ugroženost i slično. Način vaspitanja u porodici je bitan uslov ponašanja deve u svim razvijenim fazama. Strogo vaspitanje i kažnjavanje stvara psihološki invalidnu ličnost, nesigurnu depresivnu. Nedostatak vaspitanja stvara agresivnu ličnost, bez osećanja za granice društveno dopuštenog i normalnog. Lombrozo je uočio da se među kriminalcima nalazi veliki broj dece poročnih roditelja, vanbračne dece i siročadi. Mnogi istraživači su u okviru psihološke teorije privrženosti dokazivali uslovljenost budućeg ponašanja djeteta privrženošću djeteta sa roditeljima ili drugim starateljem u toku hranjenja i periodu zavisnih potreba, koje bitno utiču na kasnije faze pravilnog razvoja u toku procesa socijalizacije ili odstupanja od društveno prihvatljivih normi. Baulbi, smatra da nedostatak jednog ili oba roditelja i česte selidbe, traumatični i teški uslovi života utiču na privrženost. Farington i Hokins ističu da takvi događaji do osme godine razvoja djeteta utiču na kriminalnu orjentaciju u godinama kasnije zrelosti. Gotfredson i Hirči navode da je buduće ponašanje djeteta u vidu normalnog ili devijantnog uslovljeno njegovim emotivnim razvojem sa primarnim starateljima u toku dječijeg razvoja. R.Kac ističe kriminološki važne hipoteze: 1. Rano odsutni otac stimuliše nesigurnu privrženost djeteta, 2. Nesigurna povezanost roditelja i djeteta obrnuto je uslovljena sa samokontrolom, a stimuliše nasilničko ponašanje u kasnijem životu, 3. Nesigurna povezanost roditelja i djeteta stimuliše neadekvatnu pažnju prema djetetu, 4. Strogost i nezainteresovanost majke i oca smanjuje dječiju samokontrolu, 5. Samokontrola je obrnuto srazmjerna sa nasilničkim ponašanje. Socijalna teorija Hojera, osporava značaj uticaja porodice na delinkventno ponašanje djece, a li zato prihvata da u njegovim kasnijim fazama odraslosti predstavlja problem prilagođavanja. Teorija diferencijalnih asocijacija Sadrerlanda, polazi od stavova da dijete asimiluje asocijalno vaspitanje od roditelja koje ga kasnije vodi u zločin. Djete može i ne mora postati delikvent, sve zavisi od učitelja u procesu vaspitanja. Sociološke teorije u porodične faktore uzročnosti ubrajaju:
U prvom slučaju uzročni faktori se manifestuju u obliku vaspitne zapuštenosti, upućivanja na delinkvenciju, odbacivanje, patološka posesivnost majke i sl. Razdvojena ognjišta imaju kriminogenu dimenziju u onim slučajevima gdje se razdvajanje pojavljuje u kauzalnoj vezi s asocijalnošću. Ovdje dolaze u obzir mnogobrojne činjenice: socijalnog i seksualnog nezadovoljstva supružnika, frustracija djece u toku bračnih razmjerica, izgubljeni autoritet roditelja, pojava trećeg lica u ranijoj bračnoj vezi. Taj uljez – treće lice, kod djeteta se pojavljuje kao suparnik, djete reaguje prema roditelju osvetnički i ide u samokažnjavanje upuštajući se u kriminalne postupke i ponašanja. Strukturalne promjene u porodici, posebno raspadanje braka, imaju bitnu ulogu u kriminalitetu odraslih, naročito povratnika. Na asocijalna ponašanja, takođe utiču i afektni poremećaji kao što su: ljubomora, odsustvo pažnje i pretjerana nježnost, podređenost, antipatija i sl. 68. SLOBODNO VREME Slobodno vreme je ono vreme koje čoveka ne obavezuje radom, već je prepušteno slobodnom izboru aktivnosti pojedinaca. Ono je bitan faktor sa ozbiljnim obrazima na razvoj, formiranje i zrelost ličnosti. Ono je posebno bitno kod mladih ličnosti, jer se devijantnost najčešće rađa zbog dokolice. Ako procesi socijalizacije ne odigraju svoju ulogu i funkciju smatra se da slobodno vrijeme mladih može biti prazno vrijeme. DOSADA se smatra jednim od uzroka devijantnog ponašanja, posebno maloletnika. Fenomen dosade i dokolice u životu mladog čoveka može biti prazno vreme –vreme iskušenja, dosade, besposličarenja i lenstvovanja. Ono postaje pogodan prostor za delovanje raznih negativnih činilaca, za preduzimanje podviga i prihvatanje asocijalnih obrazaca ponašanja. U dokolici i neradu mlad čovek se oseća izgubljeno i ne vidi smisao života. Osećaj praznine izaziva depresiju koja se može manifestovati svuda gde ne postoji mogućnost psihički aktivnog angažovanja. Dosada se smatra jednim od uzroka devijantnog ponašanja, posebno kada su u pitanju maloletnici. Ona predstavlja početak svih poroka koji potiču iz osećaja samomržnje, separatnog straha, krivice, očaja i anksioznosti. U dosadi ličnost se oseća neispunjenom, praznom zbog čega nastaju razne besmislene odluke i ishodi. DOKOLICA je slobodno vreme koje čovek koristi da bi zadovoljio svoje emotivne i druge potrebe - odmor, zabava, lični razvoj. U vreme dokolice a pri sticaju nepovoljnih okolnosti moguće je da se u potrebi da se izbegne otuđenost i dosada dođe do pojave identifikacije sa neformalnim grupama krajnje destruktivnog ponašanja. Neki sociolozi tvrde da maloletnička delikvencija isključivo nastaje u slobodnom vremenu kao posledica faktora dokolice. Slobodno vreme koje se definiše kao vreme dokolice izazovnije je za stranputicu dece imućnijih roditelja nego siromašnih na šta ukazuje i sudska praksa. 69. SOCIJALNA OBELEŽJA i KRIMINALITET SOCIJALNA OBELEŽJA I KRIMINALITET predstavljaju distribuciju socijalne strukture i nekih socijalnih posebnosti kriminalne populacije. Obično se pod socijalnim obilježjem podrazumjevaju starost, pol, profesija, obrazovanje, porodični,socijalni i profesionalni status i porjeklo, materijalne prilike, mjesto boravka i vrsta delinkventne orjentacije.
Page
Društveni status čini položaj pojedinca i grupe u društvenoj strukturi, to je mesto na skali društvenog ugleda , moći i materijalnog bogatstva. Status ličnosti može biti ustanovljen rođenjem bilo da je stečen i od njega zavisi njegov uticaj ali i ponašanje u društvu.
85
DRUŠTVENI STATUS
Nepovoljan društveni status proizilazi iz rasne politike, verske ili ideološke diskriminacije, stanja siromaštva, nedovoljnog obrazovanja, nezaposlenosti, protivreče ambicije i položaja i predstavljaju jedan od kriminogenih faktora. Društveni status stratifikovan položaje na višem stepenu društvene hijerarhije može se iskazati na dva načina. Prvi viši društveni status omogućava veći društveni uticaj na oblike društvene reakcije i prevencije kriminaliteta sa jedne strane , a sa druge strane predstavlja objektivan uslov da uz subjektivne okolnosti bude osnov za vršenje određenih dela organizovanog i privrednog kriminala. PROFESIJA Profesija predstavlja osnovno zanimanje, specijalizovanu djelatnost. Ima određenu važnu osnovu za istraživanja socijalnih obilježja kriminaliteta, kako njegove fenomenološke tako, u izvjesnom smislu i etiološke strane u kriminološkom smislu, profesijom se uslovno tretira i zanimanje jedne delinkventne strane (profesionalnih kriminalaca). Kod tzv,profesionalnih kriminalaca, koji kontinuirano ponavljaju ista krivična djela iz koristoljublja i sama kriminalna aktivnost uslovno predstavlja zanimanje.
Page
DELIKVENCIJA ŽENA predstavlja posebnu vrstu prestupništva i oblik asocijalnog ponašanja koji su uslovljeni biopsihičkom strukturom i socijalnim položajem žena. To su pojave u kojima dominiraju blaži oblici kriminaliteta prostitucija i narkomanija. U teoriji postoje dva pristupa objašnjenja specifičnosti delinkvencije žena. Jedan polazi od bioloških i psiholoških faktora, a drugi uzima u obzir socijalno-ekonomske činioce položaja žene u društvu. Biološke determinante su bio-psihološki faktori, odnosno hipoteze da su žene vještice – zle, rđave, opasne, prostitutke, amoralne, emocionalno nestabilne, iracionalne o posrnule žene. Socijalno – ekonomske osnove smatraju da su uzroci ženskog kriminaliteta marginalizacija ekonomskog i društvenog položaja, koji se negativno iskazuje u obrazovanju i u profesionalnoj strukturi i socijalnom statusu. Kriminalitet žena je teži oblik delinkvencije u klasifikaciji kriminalnih pojava na osnovama posebnog biološkog i socijalnog obilježja – ženskog pola. Žene u kriminalnim aktivnostima učestvuju, različito od zemlje, sa od 1% do 20% ukupnog kriminaliteta. Pretežno se radi o: prevarama, klevetama, prostituciji, uvredama, sitna krađa i nešto težih KD iz oblasti privrednog kriminaliteta. UZROCI ŽENSKOG KRIMINALITETA Etiologija ženskog kriminaliteta se različito objašnjava, predstavnici antropološke škole uzroke nalaze u morfološkim karakteristikama. Tarnovska, je uzročnost delinkvencije žena (posebno prostitutki) tumačila nenormalnošću ušiju i zuba, te oblika njihovog lica i lobanje. Prema mišljenju Lombroza većina žena nisu zločinci, krivična djela čine mahom slučajno. Djelom mogu biti i atavistički zločinci i u tim slučajevima su podmukle i veoma brutalne pri izvršenju krivičnih djela. Karakterišu ih osobine dužih ruku i kraćih nogu, s razvijenim dlanovima od prstiju. Imaju obično tamne oči i tamnu kosu. Filip Eps, na osnovu poređenja delinkventne i nedelinkventne strukture žene zaključili da su niže, teže i mišićavije žene sklonije kriminalitetu.
86
POL je anatomsko fiziološka struktura po kojom se razlikuju muška i ženska osoba. Postoje shvatanja da je kriminalitet tipično muški fenomen, ali se ne može zanemariti i znatno učešće žena, posebno u nekim vidovima kriminaliteta. Društveni položaj muškaraca je takav da oni više nego žene dolaze u konfliktne odnose, priroda njihove profesije i zanimanja kojima se bave podložnija je iskušenjima i razvijaju se u povoljnim uslovima, u kojima unutrašnje predispozicije delinkvencije mogu više doći do izražaja. Muški poslovi pripadaju vrsti zanimanja koja dozvoljavaju kontrolisanu upotrebu agresije. Agresija muškarca često prelazi u različite vrste nasilništva, kao što su razbojništva, huliganizam, zlostavljanje vršnjaka u školi, silovanje ili tuče. Svako ponašanje služi jasnoj instrumentalnoj svrsi – postiže interpersonalni konačni cilj.
VRSTE ŽENSKOG KRIMINALITET Ženski kriminalitet razlikuje se od muškog po tome što je manje agresivnog tipa, rjeđi je recidivizam i vrše ga lica starijeg životnog doba. U slučaju kada vrše KD nasilja žene pretežno reaguju impulsivno, a veoma rjetko su takva djela planirana. Kod umišljenih delikata obično su u pitanju motivi čedomorstva i koristoljublje. Ne može se govoriti o ženskom tipu nasilnika, ali se neki faktori osobenosti nalaze u karakteru, impulsivnosti, ljubomore, sujete, mržnje i osvete, činioca koji se kriminološki tretiraju kao niske pobude i zločini iz strasti. U poslednje vreme je naglo povećan broj obima u organizovanom kriminalu. Žene su počele da ulaze i u mafijaške organizacije, žene dobrovoljno preuzimaju zadatke u zločinačkim organizacijama kada policija uhvati njihove bosove. One su jedine koje mogu komunicirati sa muškarcima u zatvorima i tako postaju oslonac mafiji. Žena retko ubija u afektu, njen postupak je po pravilu jasno i potpuno promišljen. Na taj akt se odlučuje najčešće u krajnjoj nuždi i u situacijama kada je životno ugrožena zbog dugogodišnjeg porodičnog nasilja. Retko ubija u direktnom sukobu , iz koristoljublja, a skoro nikada njena žrtva nije nepoznata osoba. Za k. delo čedomorstva odlučuju se pretežno mlađe, neudate osobe, koje se boje društvene osude ili žele da se oslobode bebe koju vide kao prepreku za dalji život. Statistička istraživanja bračnog nasilja pokazuju da muškarci i žene ispunjavaju sličan vid, pa čak i broj agresivnih činova nad bračnim partnerom ili drugim članovima porodice, posebno decom. Približno 40% ubistava u porodici počinile su žene, motivacija žena koja su počinila ubistvo znatno se razlikuju od onih kod muškaraca zločinaca. NARODNOST U etičkom smislu se mogu posmatrati delikti vezani za rasne, verske i nacionalne osobenosti izvršilaca i predrasuda o njima i žrtvama. Zločini zasnovani na rasnim, etičkim, nacionalnim i religijskim o predrasudama karakteristični su ne samo za mirnodopsko vreme već i za ratne uslove. Ta k. dela su veoma brutalna, kako u pojedinačnim slučajevima tako i prema socijalnim ili nacionalnim grupama. Izazivaju visok stepen straha, panike, anksioznosti kod stvarnih i potencijalnih žrtava. Počinioci takvih dela su po pravilu organizovane grupe. Ti delikti prema definiciji FBI-a predstavljaju kriminalno delo počinjeno protiv imanja ili društva koje je motivisano protiv osoba iz predrasuda prema njihovoj rasi, veri, nesposobnosti, seksualnoj orijentaciji ili etičkoj pripadnosti. Kod nas je visoka stopa kriminaliteta posebno delikata imovinskog karaktera u odnosu na stopu stanovništva izraženija kod Roma nego kod drugih naroda,. Kriminalitet Roma dovodi se u vezu sa njihovim marginalizovanim ekonomskim i društvenim statusom, materijalnim položajem i diskriminacijom sistema socijalne zaštite i institucija društvene kontrole. Romi su diskriminisani i u verskom pogledu, oni se na prostorima gde žive opredeljuju kao pripadnici pravoslavlja, rimokatolicizma i islama, a u poslednje vreme i protestantizma.
Page
DEJČIJA DELIKVECIJA Vrsta prestupništva osoba najmlađeg uzrasta označava se pojmom dječija delikvencija. Najčešće se smatra da se radi o osobama do 14. godina života. Oni se za ovaj uzrast smatraju, pretežno, prolaznom pojavom. Otuda u psihološkoj strukturi delinkventne djece dominiraju crte psihomotorne nestabilnosti, agresivnosti i odsustvo osjećanja krivice. Odnos djece prema drugima i vrijednostima društva vezani su za njihov kriterijum shvatanja moralnosti. Kriminalitet djece čini najteži oblik prestupa koji se razmatra u okviru maloljetničke delinkvencije. Pretežno se radi o KD krađe i sitnih krađa, podmetanja požara, zlostavljanja mlađih i slabijih.
87
UZRAST Uzrastne kategorije zauzimaju značajno mesto u delikvenciji. Najčešće se delinkventne grupe formiraju u maloletničkom uzrastu na po dve godine do 14-te godine, od 14-16; od 16-18 god. a kod punoletnika na svakih pet godina do 50 te godine, a zatim na svakih deset godina, sa obzirom na to da je kod takve populacije kriminalitet u znatnom opadanju.
Ova delikventna populacija potiče, pretežno, iz porodica s poremećenom porodičnom strukturoma i odnosima. Djeca nisu u kriminološkom smislu samo subjekt, već često i objekt delinkvencije. To se odnosi na slučajeve zlostavljanja djece, zloupotrebe u seksualnim deliktima obljube, protivprirodnog bluda, incesta, prosjačanja i prostitucija. KRIMINALITET MALOLJETNIKA Maloljetnički kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava posebne populacione strukture stanovnika – maloljetnika. Čini najteži oblik maloljetničkog prestupništva. Udio maloljetničkog kriminaliteta u kriminalitetu uopšte razlikuje se od zemlje do zemlje. Pretežno se kreće oko trećine ukupne pojave, a li ima i zemalja gdje je ta zastupljenost znatno veća. Maloljetnici najčešće vrše imovinska KD (krađa) i taj procenat u ukupnom maloljetničkom kriminalitetu kreće se oko 50-70%. Druga vrsta pojava po zastupljenosti su saobraćajni delikti i treća karakteristika, ogleda se u porastu maloljetničkog kriminaliteta kod pojava seksualnih delikata, posebno djela silovanja. Maloletnici najčešće vrše imovinska krivična dela, zatim saobraćajna delikte i seksualne delikte, posebno delikt silovanja. 70. OBLICI DRUŠTVENE SVIJESTI i KRIMINALITET
Page
POLITIKA – obuhvata ukupnost procesa, odnosa i institucija regulacije životnih aktivnosti, interesa i konflikata u okviru globalne zajednice. Ona je najvažnija oblast uticaja na inkriminaciju i dekriminaciju ljudskog ponašanja. Određivanje politike u širem smislu je u stvari utvrditi materijalni položaj i socijalni status pojedinaca. Politika u najopštijem smislu određuje stanje anomalije i stabilnosti, stanje konstruktivnih odnosa ili dezorganizacije. Mnogi politički činioci koji potiču iz konfliktnih političkih odnosa i protivrečnih interesa u društvu smatraju se faktorima uzročnosti ratnih zločina, delikata genocida, terorizma i drugih vidova političkog, privrednog i nekih oblika klasičnog kriminaliteta. Neki ulaze u strukture političkog angažovanja radi materijalnog bogaćenja, drugi, koji su već stekli bogatstvo posebno u kriznim vremenima tranzicije žele da ulaskom u politiku kroz institucije legalizuju stečenu imovinu, a treći nastoje da preko legalnog ili nelegalnog stečenog pribave moć koju ima jedino vlast. Nije retko da ljudi koji su se uz to bavili finansiranjem pojedinih stranaka, uđu u političku strukturu iz straha da im vlast ne oduzme finansijsku moć koja je stečena uglavnom u nelegalnim uslovima i da sačuvaju svoje bogatstvo od preispitivanja porekla. RELIGIJA – u nauci su podeljena mišljenja o vezi religije i kriminala. Jedni smatraju da religija svojim propovedima preventivno utiče na sprečavanje kriminaliteta, dok drugi smatraju da je verski fanatizam veoma važan kriminogeni faktor. U osnovnim religijskim dogmama postojala su principijelna zalaganja vera i crkava za mir, ljudski odnos i moralne obzire koji se moraju svrstati u značajne faktore za suzbijanje kriminaliteta. Za razliku od religije sujeverje je imalo uvek negativnu ulogu koja je pod vidom otklanjanja crne magije „od zlih očiju“ i slično uticala je na podsticanje kriminalnih radnji. Sekta je izdvojena manja verska zajednica ili religiozna grupa sa čvrstom organizacijom i načelima. Pojava sekti vezuje se za opadanje moći velikih crkava, a objašnjava se krupnim društvenim promenama koje pred savremenog čoveka postavljaju problem usamljenosti i sve većeg gubitka direktnog kontakta sa narodom. Kultovi i sekte mnogo agresivnije i neposrednije nude integraciju u određenu zajednicu.
88
Društvena svijest je svjest razvijena u društvu, u vidu zajedničkih sadržaja raznih oblika moralne, religijske, pravne i ideološke svijesti. Društvena sredina, obrazovanje, nauka i kultura su osnovna područja i uslovi za formiranje društvene svijesti, koji se izgrađuje sistem vrednosnih sudova (stavova) ličnosti. Ti stavovi čine čovjeka sposobnim da opaža, vrjednije i na određen način reaguje na uzročne i druge faktore koji ugrožavaju vrijednosti koje čine osnovu njegove lične sigurnosti i stabilnosti društvene zajednice. Os svih vidova društvene svijesti u najtješnju vezu s ljudskim ponašanjem dovode se politika, religija, ideologija, pravo i moral.
Pojava sekti vezuje se za opadanje moći velikih hrišćanskih crkava u izazovima savremenog života i slabljenja tradicionalnih vrednosti. Osnovna obeležja sekti su izolacija pripadnika, kontrola svih informacija i odnosa u članstvu, dok novac služi kao sredstvo manipulacije ljudskim sudbinama. Od članstva se zahteva slepa pokornost, izvršavanje zahteva vođa, poštovanje uputstava i običaja koji vladaju u sekti. Psihopatske crte uočene su kod većine pripadnika ekstremističkih sekti koje satanističkim ritualima mučenja, zlostavljanja, kanibalizma, samoubistva, seksualnog zlostavljanja vrše krivična dela. Od posebno ekstremnih sekti kod nas su poznate: satanističke, Sajentološka crkva i Red sunčanog hrama. IDEOLOGIJA - je sistem mišljenja verovanja i ideja šire ili uže grupe, klase ili čitave epohe kojima se na prikriven način izražavaju njihov položaj, interesi i vrednost, a koji se predstavljaju kao univerzalni. Ideologija označava izopačenu društvenu svest, netačnu iskrivljenu sliku sveta i društva i pojava u njima, koje o tome stvaraju pojedine društvene grupe. Ovo je često iracionalno mišljenje koje se često racionalno koristi kao sredstvo pojedinih društvenih grupa u nametanju ne samo sopstvene slike o svetu već i sopstvenog uticaja i jačanja pozicije moći. U takve ideologije u literaturi ubrajaju se pojedini pokreti u okviru ideologije fašizma, komunizma i liberalizma. Koristeći razne manipulativne moći oni su u velikoj meri u mogućnosti da utiču na razne oblike ljudske destruktivnosti i samodestrukcije u ime „viših ideala“ gušeći svest čoveka kao humanog i društvenog bića , pretvarajući ga u poslušnika, bezlično i otuđeno biće. Ideološka svijest se preko političkog uticaja permanentno koristi za razne vidove pravne manipulacije i političkih vidova inkriminacije i progona neistomišljenika. MORAL - predstavlja skup usvojenih pravila ljudi u zajednici pomoću kojih se ocenjuju vlastiti i tuđi postupci kao dobri ili loši. Pod moralom podrazumeva se svest i osećanje dužnosti, a povreda morala vidi se u pogledu moralne odgovornosti-sankcija. Svaki oblik kriminaliteta je povreda moralne norme, ali kriminološka misao govori o društveno izopačenim shvatanjima moralnih vrednosti kao kriminogenom faktoru. Največi stepen amoralnosti čine oni koji vrše dela silovanja, krivična dela protiv imovine, krađe, razbojništva, a najmanji oni koji su počinili oni koji su počinili neki saobraćajni delikt. Moral je jedna od bitnih funkcija neformalnoe društvene kontrole, koje znatno djeluje kao prevencioni faktor u sprječavanju delinkvencije. Da bi imalo legitimitet, sankcionasnje nekog ljudskog ponašanja, treba da bude moralno opravdano. Ljudsko ponašanje treba da ima moralnu opravdanost, a ne samo zakonsku dopuštenost da bi imalo legitimitet. PRAVO - kao skup pravnih normi i društvenih odnosa sankcionisan državnom prinudom obezbeđuje funkcionisanje celine pravnih institucija i subjekata društva i da reaguje na pojave kriminaliteta. Pravo deluje preko pravnog poretka kao skupa pravnih normi po kojima se ljudi vladaju. Sistem krivično pravnih je deo pravnog poretka koji imaju za cilj suzbijanje i sprečavanje kriminaliteta, a obezbeđuje se u sistemu javnog poretka. Javni poredak je skup pravnih normi kojima su regulisana osnovna prava i slobode ličnosti koje su utvrđene najvišim pravnim aktom, ustavom. Povrede javnog poretka predstavljaju krivični ili prekršajni delikt. SOCIJALNO PATOLOŠKE POJAVE – uskoj su vezi, a često i same uzrok pojava kriminaliteta. To se naročito odnosi na pojave alkoholizma, narkomanije, seksualnih devijacija, prostitucija, kocka i slično. Ove pojave ne djeluku izolovano, već su u uzajamnoj vezi sa drugima.
Page
KRIMINALITET u najopštijem smislu je skup društvenih pojava kojima se ugrožavaju univerzalne društvene vrednosti, a koje su kao takve sankcionisane krivičnim pravom. Kriminalitet je složena društvena pojava, vezana za izvršioca, KD i socijalnu sredinu.
89
71. KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA- POJAVNI OBLICI KRIMINALITETA
Dio kriminologije koji se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta zove se fenomenologija. Predmet fenomenologije su spoljna forma djela i učinilac. U tipološkim klasifikacijama kriminalnog ponašanja u naučnoj i stručnoj literaturi prisutni su veoma različiti pristupi. Ne postoji idealna fenomenološka klasifikacija, a da joj se ne bi moglo prigovoriti. PODELA KRIMINALITETA: 1. delikt nasilja, 2. imovinski delikt, 3. privredni kriminalitet, 4. organizovani kriminalitet, 5. kompjuterski kriminalitet, 6. saobraćajna delikvencija, 7. seksualna delikvencija, 8. politički kriminalitet, 9. ekološki kriminalitet, 10. .maloletnička delikvencija, 11. .recidivizam-povratništvo u vršenju k.dela. 72. DELIKT NASILJA (pojam i vrste) DELIKT NASILJA –svi oblici kriminaliteta su u određenom smislu akti nasilja. NASILJE predstavlja drsku i bezobzirnu primenu fizičke sile, protivpravnog ugrožavanja integriteta čoveka i drugih javnih dobara i društvenih vrednosti. Bitna obilježja nasilja su iživljavanje i drskost bez razumnog povoda, prinuđavanje drugog da trpi takvo ponašanje čime se teško vrijeđa njegovo dostojanstvo ili ugrožava fizički integritet. Teško ga je precizno definisati jer se pod nasiljem svrstavaju različiti sadržaji, čime se njegova suština svodi ili na krajnje uske ili veoma široke okvire. Često je nasilje sinonim za širok spektar pojmova kao što su zločin, tortura, tenor, zloupotreba moći i slično. Nasilje se manifestuje na ulici, na poslu, sportskim priredbama, drugim javnim skupovima, u porodici, školskoj sredini i dr. Psiholog A.Loni misli da se nasilje razvija u etapama – evolutivnim stupnjevima. Prva etapa – kada ličnost postaje žrtva nasilja, druga – žrtva uči kako da ia sma bude nasilna i da izvuče korist iz toga, treća etapa – žrtva prelazi na akt ubistva. VRSTE DELIKTA NASILJA: a) krvni delikti- KD protiv života ubistva, b) porodično nasilje, c) delikti protiv čovečnosti, d) terorizam, e) politička delikvencija. Od svih navedenih delikata najteža su kolektivna. Uzroci kolektivnih KD su sociološki, ekonomski i politološki.
73. KRIVNI DELIKTI
Page
KRVNI DELIKTI podrazumevaju sva dela uperena protiv fizičkog integriteta ličnosti, delikti izvršeni primenom sile i nasilja. U ovu oblast spadaju svi oblici dela koja za posledicu imaju smrt ili telesne povrede. Najteži oblici krvnih delikata su:
90
a. POJAM, VRSTE I OPŠTE KARAKTERISTIKE
a) ubistva, b) teške telesne povrede. Takva djela mogu biti izvedena različitim sredstvima: fizičkim i psihičkim, direktnim ili indirektnim. Najteže krivično djelo iz krvnih delikata je ubistvo. Ubistvo je jedan od najstarijih ljudskih grijehova. Omo predstavlja najteži oblik KD, poznat kroz cjelokupnu ljudsku istoriju kao delikt suprotan običajima, moralu i pravnoj normi i sankcionisan najtežim krivičnim sankcijama. Kako je ubistvo najekstremniji vid ljudske destrukcije, ono čini mnogostruki fenomen i problem: etički, kulturni, socijološki, psihološki, medicinski, pravni. Kod svih ubistava nasilje je dominantno sredstvo. Postoje i posebno teški kvalifikovani oblici nasilja koji za posljedicu imaju ubistva na svirep (mučenje i mrcvarenje žrtve) i ubistva na podmukao način – prevarno, višestruka ubistva, ubistva službenih lica u vršenju službene dužnosti, ubistva iz bezobzirne osvete, ubistvo djeteta ili bremenite žene i ubistvo više lica. Postoje i pojedini delikti nasilja koji se nazivaju „privilegovanim“ zbog olakšavajućih okolnosti za učinioca. To su ubistva izvršena u afektivnim i posebnim psihopataloškim stanjima (ubistvo na mah), ubistva iz nehata i samilosti, te ubistva djeteta pri porođaju, tzv.čedomorstvo. U krvne delikte se ubrajaju i sve vrste nanošenja tjelesnih povrijeda, a naročito teške tjelesne povrjede i povrijede koje za posljedicu imaju određen stepen fizičkog oštećenja, invalidnosti ili smrtnosti. b. UZROCI KRVNIH DELIKATA Motivi za krvne delikte veoma raznovrsni. Najčešći su:koristoljublje, osveta, prikrivanje drugog KD, pobude iz konfliktnih odnosa sa okolinom. Značajan uticaj imaju i psihološki i psihopatološki uzroci kao stanja u kojima nastupa nasilje bez motiva. Na ubistva značajan uticaj imaju afekti, amnezija, alkoholizam i psihopatija. Prema subjektivnim kriterijumima krvni delikti se klasifikuju kao: afektivno-impulsivni,posljedica psihotičkih stanja i ako voljna radnja. Afektivna radnja – najčešće do izražaja dolaze patološki afekti koji se vremenom nagomilavaju. Suština afekta je u razdražljivosti i agresiji. Najčešći oblici su u stanju frustracije i nagomilanog afekta, kao posljedica reakcije osoba sa niskim pragom frustracione tolerancije. Izvršioci tih delikata su uglavnom osobe bez ikakve krimainalne karijere, a njihova djela posljedica interpersosnalnih konflikata u datoj situaciji između izvršioca i žrtve koji su se, po pravilu prethodno poznavali. Psihotična stanja – spadaju KD koje vrše psihotične osobe, šizofreničari, paranoici i osobe u stanju patološke ljubomore. Psihopatije mogu biti uzročnici nasilja iz više razloga, i to: 1. Kod psihopata postoji odsustvo moralnosti, nema osjećaja krivice i grijeha, 2. Snižen prag tolerancije na frustaciona stanja, 3. Egocentrične osobe – najvažnija osbina asocijalnost Umišljajna radnja – najrjeđi krvni delikt koji je planiran, svjestan i voljan. Najčešće se čine iz koristoljublja ili osvete, radi prikrivanja drugog KD ili radi izvršenja drugog KD. U ovu grupu spadaju i tzv.profesionalna ubistva i ubistva iz časti. Često KD ubistava doprinosi i sama žrtva svojim izazivačkim i agresivnim ponašanjem, bilo verbalnim ili fizičkim.
Page
Tipologiju delikventa iz oblasti krvnih delikata teško je odrediti. Socijalna obilježja izvršilaca krvnih delikata kroz kriminološka sitraživanja ukazuju na to da je nasillničko ponašanje pretežno vezano za mlađu mušku populaciju, nižeg obrazovnog nivoa. Mnjihov ekonomski status je ispod prosjeka, ali oni ne spadaju u grupu ekonomski i egzistencijalno ugtoženih struktura.
91
74. TIPOLOGIJA DELINKVENATA
a. POJAM UBICE I TIPOLOGIJA Pojam ubice – prve studije o ubicama datiraju iz prve poslovine 19. v, kada je američki psihijatar Rej opisao dve vrste ubica: homicidne monomanijake i kriminalne nbice. Prve je smatrao psihološki abnor,alnim, a druge normalnim osobama. Homocidni monomanijaci su u apsolutnoj vlasti strasti koje njima dominiraju, dok su kriminalne ubice osobe koje planiraju zločin radi ostvarenja nekog sasvim određenog cilja. Lombrozov tip ubice pripada grupi koju on naziva rođenim zločincem, karakterističnih fizičkih degenerativnosti (zakrivljene oči, jake vilice, kovrdžava crna kosa, tanke usne, velike uši i preteći izraz). LOMBROZOV TIP UBICE-je rođeni ubica. TIPOLOGIJA PREMA PSIHOLOŠKOM PROFILU: profil ubica se uglavnom veže za teoriju agresivnosti, a većina autora ih u psihometriskom opisu svodi na egocentrične, emocionalno nezrele, impulsivne osobe sa niskim pragom frustracione tolerancije i slabom kontrolom racionalnog ponašanja. Takav profil ubice koji je analizirala L.KRON na profilu 142 ispitanika-osuđene ubice. Razvrstala ih je na osnovu Klaster analize na pet kategorija-tipova i to: 1. 2. 3. 4. 5.
Neurotični tip ubice, Paranoični tip ubice, Simulativni tip ubice, Depresivni tip ubice, Normalni tip ubice.
Page
KLINIČKA TIPOLOGIJA - Najpotpuniju tipologiju ubica daju klinička istraživanja. Prema Gutmaheru postoje sledeće vrste ubica: normalni, šizofreni, psihopatski, alkoholičarski, sadistički, depresivni, osvetnički, psihotični, histerični, mentalno zaostali, seksualni tip, pasivno-agresivni tip, deca ubice, tip sa organski moždanim poremećajima. B.Kapamadžija je tipologiju ubica odredio prema vrstama ubistava deleći ih na: ubistvo kao pretežno voljna radnja, ubistvo kao pretežno afektivno impulsivna radnja i ubistvo kao pretežno psihotična radnja. Identičnu klasifikaciju sačinio je Štajgleder. Postoje i raširena uvjerenja da su ubice duševni bolesnici. Međutim, istraživanja ukazuju na to da psihoze među ubicama nisu ništa rsprostranjenije nego među stanovništvom uopšte.
92
NEUROTIČNI TIP: pripada 6,37% ispitanika. Najviše je alkoholičara, ali ima i ljudi sa najvišim stepenom obrazovanja. Nisu agresivni i sumnjičavi, ali su u razmišljanjima zaokupljeni suicidnim idejama. Bizarni motivi za ubistva su rjetkost. Najčešće ubijaju rođake ili prijatelje, a rjeđe ih na ubistvo stimuliše seksualna ljubomora. PARANOIDNI TIP je uz normalni i najčešći 28,17% ispitanika. Uglavnom su u pitanju socijalno preosjetljive ličnosti,sa prikrivenom agresivnošću. Pretežno potiču iz alkoholičarskih i razorenih porodica. Iamju loša iskustva iz djetinjstva i negativan odnos prema majci. Ovaj tip ima najniži stepen obrazovanja. SIMULATIVNI TIP 12, 68% uglavnom ne potiču iz razorenih porodica, skloni su ubistvu bliskih osoba i izuzetno su agresivni prema okolini. Takođe su u većini sa nižim stepenom obrazovanja. DEPRESIVNI PROFIL 23,94% tu su u pitanju socijalno izolovane osobe, povučene, kod kojih dominira pesimizam, beskorisnost, to su oni koji nemaju samopouzdanje. Krivična dela najčešće čine u alkoholisanom stanju. Seksualni elem pri izvršenju djela, a žrtve su vrlo bliske osobe. NORMALNI PROFIL 29,87% ispitanika, tu je najveći broj ubica sa višom i visokom stručnom spremom, potiču iz problematičnih porodica, a njihove žrtve su poznanici, prijatelji i rodbina. Za sve navedene profile karakteristično je da su kao deca bili zlostavljani od roditelja ili suseda.
b. SERIJSKI UBICA-HOMOCIDOMAN Serijski ubica – homocidonam - često se sreće, posebno u kriminalnoj literaturi, jeste tip delikventa koga je teško odrediti jedinstveno definicijom, zbog individualnih razlika samih ubica, izvršenih krivičnih djela i različitosti kriterijuma autorskih pristupa. Prema mišljenju Egera kriterijumi za klasifikaciju nekoga kao serijskog ubice su: 1. da je izvršio minimum 3-4 ubistva sa izvesnim vremenskim pauzama između pojedinačnih slučajeva; 2. da su ubica i žrtve do delikta jedni drugima nepoznati; 3. sadističko iživljavanje nad žrtvom; 4. motivi uglavnom psihološki, a ne materijalni; 5. da žrtve za ubicu imaju simboličan značaj; 6. žrtve su obično rizične i ranjive grupe. Jedna od definicija FBI glasi da serijska ubistva podrazumevaju četiri ili više žrtava, koja počinje depresivne i paranoidne osobe, koje vide sebe kao misionare ili heroje, besno kažnjavajući svet kojeg se boje ili ga mrze. Neki autori (Levin i Fox) ukazuju na to da su među serisjkim ucama najbrojnije tzv. serisjke ubice seksualno motivisane i da je ovaj motiv u pitanju kod svakog trećeg ubistva. Drugi (Bartol) ističu da postoje dve tipične vrste serijskih ubica: oni koji tragaju za prepoznavanjem i serijske ubice iz koristoljublja, dok treći (Ditez) dodaju i treću vrstu, tj.profesionalne ubice koji vrše krivična djela iz oblasti organizovanog kriminala. Socijalna obilježja serijskih ubica ukazuju na to da je rječ o muškarcima iz niže klase ili srednje, u dobi od dvadeset do trideset godina. Većina je imala teško djetinjstvo, jer su ih zlostavljali roditelji te su nasilničku narav ispoljavali još od najranijeg djetinjstva. Serijski ubica obično idealizuje žrtvu, sa željom da je postidi, ponizi i uništi. Birajući slabije od sebe često se nad njim pervezno iživljava. Mnogi autori sklonosti seriskim ubistvima vežu sa ulogom majke, jer kao konstatuje Eger mnoge serijske ubice su imale neobičan i neprirodan odnos sa majkom. Uloga majke kod ubica nije uvjek istovjetna, mnoge majke – ubica – se se prema njima odnosile isuviše zaštitnički, druge su ih zlostavljale i ifizički i seksulno, a neke su bile loš primjer u sredini za svoje sinove. Serisjke ubice su uglavnom lišavali života žrtve koje su ih asocirale na njihovu majku i njeno ponašanje.
Page
PORODIČNO NASILJE uvek je postojalo i bilo veoma rasprostranjeno u svim istorijskim vremenima, kulturama i društvima. Uvek je imalo ozbiljne posledice , posebno po žene i decu. Nasilje u porodici označeno je kao problem od ošteg javnog interesa, odnosno predmet posebne pažnje društva. Porodica je idilična zajednica samo u mašti i nadi. Nasilje u porodici smatra se jednim od najtežih oblika kršenja ljudskih prava. Nasilnici u porodici su lica svih društvenih slojeva, obrazovan ja, socijalnog statusa. Prema motivu i tipu korišćenja sredstava porodično nasilje možemo satrati: 1. Fizičko (udaranje, premlaćivanje, mučenje), 2. Seksualno, 3. Verbalno (vrijeđanje, psovanje, ponižavanje), 4. Psihološko (ucjene, prijetnje, zastrašivanja), 5. Ekonomska (uskraćivanje prava na raspolaganje novcem), 6. Strukturalno nasilje (nemogućnost ostvarivanja osnovnih prava). Nasilje u porodici može izazvati bilo koji član, a najrasprostanjeniji oblici su nasilje roditelja nad djecom i nasilje u braku.
93
75. PORODIČNO NASILJE
Nasilje nad djecom podrazumjeva različite oblike fizičkog i psihičkog zlostavljanja, ugrožavanja zdravlja i fizičkog integriteta i psihičke strukture ličnosti, kojima se onemogućava njihov normalan emocionalni razvoj i fizičko zdravlje. Nasiljem u braku se smatra, kako fizičko tako i psihičko nasilje, materijalno uskraćivanje potreba i seksulano zlostavljanje. Različiti su samo načini oblika nasilja, bilo da su to verbalni, psihički ili fizički vidovi nasilja ili njihova kombinacija.
Page
b. NASILJE PREMA DJECI Unutar porodice, djete može biti objekt i svjedok nasilja, bilo direktno ili indirektno. Ono je izloženo psihičkoj torturi i doživljava stres. Direktno nasilje nad djecom podrazumjeva korišćenje fizičke sile ili prijetnje, koje izazivaju psihičke poremećaje. Bol.patnju,strah. Nasiljem se djete ne navikava samo na bol i patnju, nego ono uči da se kristi nasiljem. Djeca nasilje doživljavaju kada u porodičnim obračunima postoje žrtve, posebno u slučajevima razvoda, gdje roditelji uzimaju djecu kao taoce. Nerjetko se dešava da roditelji tolerišu maltretiranje od stane oćuha, maćehe ili polubraće. Kada su u pitanju devijantne ličnosti (narkomani i alkoholičari) praksa ukazuje na to da su oni kao i paranoidni šizofrenici osobe sklone da zlostavljaju ili zapostavljaju djecu. Slučajevi koji zauzimaju visoko mjesto u statistici su ubistva koja počini majka nad svojom djecom. Kao motici razlikuju se tri grupe slučajeva:
94
a. UZROCI PORODIČNOG NASILJA Uzroci porodičnog nasilja u najčešćim slučajevima su u kombinaciji sa socijalnim, psihopatološkim i kulturno-istorijskim činiocima. Osnovni motiv kod porodičnog nasilja je sticanje i zadržavanje kontrole nad porodičnom zajednicom ili pojedinim njenim članovima. To može biti posledica patrijarhalnosti društva i neravnopravne raspodele moći-fizičke i statusne, među njenim članovima.Većina žrtava polazeći od stereotipa tradicije nasilje je prihvatilo kao nametnutu ulogu. Oni su naučeni da je zlostavljanje „zasluženo“ i očekovano. Različito vrednovanje statusa muškaraca i žena, starijeg i mlađeg, roditelja i dece uticalo je na osećanje bespomoćnosti i zavisnosti jednih prema drugima pa i na nužnost tolerancije nasilja. Nasilje poćinje verbalnim konfliktima i fizičkim zlostavljanjem, vremenom dolazi so ozbiljnih povreda, koje mogu da se završe ubistvom. Psihičko nasilje je poseban aspekt i izražava se u svesnom stvaranju atmosfere straha koja je deo nasilja. Psihijatrijski poremećaji-psihoze, često ugrožavaju fizički integritet članova porodice , s tim što su izraženiji slučajevi autoagresije, posebno kod čedomorstva. Uočena je povezanost između zaposlenosti i socio-ekonomskog položaja muškaraca i nasilja u porodici. Tradicija i prenošenje „kulturnih obrazaca“ doprineli su da porodično nasilje u društvu ima visok stepen tolerancije u društvenoj reakciji, pa i u samoj zakonodavnoj sferi. Većina zakonodavstava nije ovu sferu regulisalo zakonima pa je ona prepuštena oštećenoj osobi da vodi privatni postupak po predlogu tužioca. Uzroci nasilja u porodici mogu se naći i u socijalnim sredinama, posebno siromašnim, gde vladaju nezaposlenost, socijalna i egzistencijalna nesigurnost, lična zavist i statusno stanje dominacije i podređenosti. Dobrim delom porodično nasilje je posledica porodične patologije, psihičkih poremećaja, alkoholizma ili nekih situacionih okolnosti. U takvim situacijama porodični sistem se adaptira na asocijalno ponašanje člana, koji diktira način komunikacije i odnosa. Alternativa u ponašanju porodice sa takvim članom je ili tolerancijatrpljenje nasilja, ili pribegavanje nasiljem prema njemu. Kod pojedinih porodica sa neusklađenim odnosima koje imaju dobru komunikaciju sa okolinom za poremećaje u njoj se sazna tek kada nastanu tragične posledice. Ljudi retko reaguju na konflikte unutar porodice iako se za slučajeve nasilja zna duže vreme. Predstava da je dom sigurno mesto i da je intimnost doma nedodirljiva ponekada dom čini „utočištem“ zla i patologije. U našem krivičnom zakonu delo pod nazivom nasilje u porodici u osnovi ima tri teža oblika. Osnovni oblik odnosi se na povrdu i ugrožavanje telesnog i duševnog integriteta člana porodice ili ozbiljnu pretnju da će se napasti na život i telo. Teži oblici postoje ukoliko je pri izvršenju osnovnog oblika korišćeno oružje, opasno oruđe ili sredstvo podobno.
1. Ubistvo djeteta koje izvrši duševno oboljela majka, 2. Ubistvo iz ljubomore – kada djete smeta da bi se ostvario određeni odnos sa partnerom, 3. Ubistvo iz socijalnih razloga. c. BRAČNO NASILJE Prodični konflikti u većini slučajeva proizilaze iz poremećenih bračnih odnosa. Dva su specifična faktora kod nasilja nad ženama: pojava mizoginije i status žene u društvu uopšte. Mizoginija, kao oblik mržnje prema ženama manifestuje se ne samo u mišljenju i stavovima ljudi, već i u diskriminacionim postupcima u sferi svakodnevnog i javnog života. Društveni i socijalni položaj žene ne čini njen statusni tretman jednak muškarcima. Posljedica toga je da u ovoj oblasti nije riječ samo o posebnom obliku porodičnog nasilja, već nasilju nad ženama kao socijalnom grupom po osnovu njene polne pripadnosti. Nasilje u porodici usmjereno je prije svega na ženske članove porodice. Prema vrasti napada možemo razlikovati lično i strukturalno nasilje. Lično nasilje je pretežni oblik pod kojim podrazumjevamo direktni fizički napad na tijelo žene npr.nanošenje tjelenih povreda, ubistva, silovanje. Strukturalno nasilje izraženo je u pozicijoniranju statusa manje vrijednosti, njenom nepoštovanju kao porodičnog i društvenog subjekta. Najteže posljedice porodičnog nasilja su ubistva njenih članova. Počinioci porodičnih ubistava su najčešće muškarci – pretežno muževi, zatim očevi i braća. Muževi ubijaju žene iz afekta, a nerjetko poslije toga izvrše samoubistvo. Kada žena donese odluku da ubije rjetko odustane, a za razliku od muškarca nikada ne ubija zbog ljubomore, već zbog zlostavljanja, pa ne osjeća grižu savjesti kada izvrši ubistvo. Žene svoje partnere ubijaju na spavanju kada žrtve ne očekuju napad. Između žene i muškarca postoje razlike u motivu izvršenja zločina. Muškarci najčešće ubijaju usljed akutnih duševnih poremećaja i alkoholizma, a žene to mahom čine u afektivnom stanju. Među muškarcima je mnogo psihičkih bolesnika, dok su žene emocionalno labavije. Muškarci najčešće ubijaju supruge i roditelje, a žene djecu i muževe.
Page
Delikti protiv čovečnosti i međunarodnig prava podrazumevaju skup krivičnih dela čiji je opšti zaštitni objekt nacionalna, etnička, rasna ili verska grupa, civilno stanovništvo, telesni integritet i slobode građana. Jedan od najpoznatijih teoretičata ratova, fon Klauzevic, okarakterisao je rat kao produženje politike drigim sredstvima. Odnosno silu koju sistematski i dugotrajno upotrebljava država ili grupa ljudi protiv druge države ili grupe ljudi. Prema njegovom mišljenju, što su jasniji i jači politički ciljevi, a ambicije javno podržane, to su krvaviji, razorniji i skuplji ratovi u koje vlade uvlače svoj narod. Ratovi se često objektivnim kriterijumima razmatraju i tretiraju na osnovu principa legalnosti i moralnosti, čak i racionalnosti. Njavažniji međunarodni dokumenti iz ove oblsti su četiri konvencije iz 1949.g i dva dopunska protokola tih konvencija iz 1977.g. 1. Konvencija o sprječavanju i kažnjavanju genocida iz 1948.g 2. Konvencija o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanih sukoba iz 1954.g 3. Konvencija o sprječavanju i kažnjavanju zločina aparthejda (legalno rasno raslojavanje) iz 1973.g 4. Konvencija o sprječavanju i kažnjavanju krivičnih djela protiv lica pod međunarodnom zaštitom iz 1976. godine.
95
76. DELIKTI PROTIV ČOVJEČNOSTI
Delikti u vezi sa ratovima uobičajno se nazivaju međunarodna KD, jer je riječ o djelima koja su najdirektnija i za sada skoro jedina regulisana međunarodnim krivičnim pravom, ili međunar.ratnim pravom. Ovom vrstom delikta se ne ugrožavaju samo nacionalna dobra i interesi, već i sama međunarodna zajednica. U opštem smislu zločini protiv čovječnosti definicijom su načelno odeđeni kao delikti protiv generalno usvojenog međ.prava na način koji su usvojili pravni sistemi svijeta. Zločini protiv čovječnosti i međ.prava usmjereni su ka zločinačkom karakteru. Nehumanosti i nečovječnom ponašanju, koji čini djelatnost širokog spektra aktivnosti i sistematskog napada počinjenog s umišljajem takvog napada. Najpreciznije odredbe zločina protiv čovječnosti su sadržane u Rimskom statutu Međunarodnog krivičnog suda iz 1998.g, gdje se ovom vrstom zločina smatraju radnje: ubistva, istrebljenje, porobljavanje, deportacija, silovanje, seksualno ropstvo, prisilna trudnoća, prisilno sterilisanje i dr. Međunardnom klasifikacijom ove vrste zločina mogu se odrediti kao: 1. zločin protiv mira; 2. zločini protiv humanitornog prava, 3. ratni zločini, 4. zločini genocida. a. ZLOČINI PROTIV MIRA sastoje se u pripremanju rata, njegovom planiranju i započinjanjuagresiji. Paradoks ovog zločina je što se njegov izazivač može kazniti samo ako u ratu bude poražena strana, jer ga pobjednički status protivpravno amnestira od krivice. Zličini protiv mira spadaju u internacionalne probleme narušavanja međunar.mira. ZLOČINI PROTIV HUMANITORNOG PRAVA: najvažnija odlika protiv savremenih ratova je odbacivanje principa viteštva, fer ratovanja i poštovanja običaja ratnih pravila. U 20. V uvedena su nova pravila - ubistva protivnika na i van bojnog polja, ubistva zarobljenika i bolesnika, uništavanje, istrebljivanje, etničko čišćenje i slično, a sve pod formom „koletaralne štete“ postalo je česta pojava. Savremeni ratovi odlikuju se neselektivnosti prema stanovništvu, razaranjem infrastrukture i kulturnih dobara, teškim ratnim zličinima genocida, ekološkim zločinima, udarima na genetsko nasleđe.
Page
c. RATNI ZLOČINI Ratni zločini su teški oblici povrede međunarodnog ratnog prava i pravila vođenja rata. Njima su obuhvaćni nehumani postupci i zločini za vreme rata prema civilnom stanovništvu, protiv ranjenika i bolesnika, kao i ratnih zarobljenika, prema kulturnim, istorijskim, zdravstvenimi drugim civilnim objektima ukoliko ne služe u ratne svrhe. Nasilje u tim deliktima podrazumeva: ubistva, zlostavljanja, kolektivno zastrašivanje, kažnjavanje, odvođenje u koncentracione logore, prisilno raseljenje, prisiljavanje na prinudni rad, nanošenje patnji i dr u sredstva primjene ratnih zločina spadaju logori, kao metod fizičke i psihičke torture.
96
b. DELIKTI GENOCIDA predstavljaju sistematsko uništavanje nacionalnih, verskih, etničkih ili rasnih grupa. Prema KONVENCIJI O GENOCIDU koju su donele UN 1948 godine, genocid je proglašen međunarodnim deliktom. Takvo djelo može biti izvršeno u ratu, oružanim sukobima i u miru. Suština delikta sastoji se u nameri da se potpuno ili delimično uništi neka nacionalna, rasna ili verska grupa ubistvima, teškim narušavanjem fizičkog ili duševnog zdravlja ili nanošenje patnje prinudnim raseljavanjem ili istrebljenjem ljudi. Kod ove vrste delikta dovoljna je namjera, a ne i faktička posljedica. Genocid je zločin koji je usmjeren protiv grupe, a pojedinci su žrtve zličina prvenstveno kao njeni pripadnici.
d. TIPOLOGIJA RATNIH ZLOČINACA Dva su osnovna problema opstanka čovjeka u rato, a to su alijenacija i animalizacija. Alijenacija – duševno rstrojstvo i ludilo prouzrokovano specifičnm činiocima života u atmosferi rata. Animalizacija – odsustvo ljudskog – je samo logična posljedica i posednji stadijum alijenacije. To je svođenje ponašanja ličnosti na nečovječne psotupke, odsustvo emocija i bezdušnost. Ratni zločinci - Izvršioci krivičnih dela protiv čovečnosti podvode se pod opšti naziv RATNI ZLOČINCI. To je poseban tip kriminalne ličnosti, gde spadaju: direktni i indirektni naredbodavci. DIREKTNI NAREDBODAVCI su osobe iz srednjeg i visokog vojnog komandnog kadra, koji neposredno naređuju izvršavanje dela ratnih zločina i zločina genocida. INDIREKTNI NAREDBODAVCI su najčešće najviši politički, državni i nacionalni lideri koji svesno, podstiču direktne izvršioce na zločin. Psihološki profil – bestijalnim deliktima u ratnim uslovima sklonie su psihopatske ličnosti. One ispoljavaju nevjerovatnu odvažnost, hrabrost i mržnju prema neprijatelju, ali se istvremeno ne pridržavaju discipline i „pravila ratovanja“. Psihološki tip ratnog zločinca – obično je to čovjek koji je iz normalnog građanskog života, prelaskom u uniformu, pretvoren u masovnog i bestijalnog ibicu, bez griže savjesti, osjećanja krivice i moralnih ljudskih obzira. Ratni zločinac je u pogledu mentalnog zdravlja normalan čovjek. Neki istražioci smatraju da su ratni zločici duševo oboljele osobe, sužene moći rasuđivanja i inteligencije. 77. TERORIZAM
Page
b. OPŠTE KARAKTERISTIKE Savremeni terorizam odlikuju: a) visok stepen organizovanosti, b) globalizam, c) profesionalizam, d) zloupotreba tehničkih dostignuča, e) velika finansijska moć stečena pranjem novca,
97
a. POJAM TERORIZMA Terorizam je latinska reč terror, terrois koja znači jak strah. Pojam terorizam doživjeo mnoge promjene u svom osnovnom zančenju. Najčešće se svrastava i definiše kao djelo političkog nasilja. On je stalni pratilac ljudske istorije i savremene ljudske zajednice. Krajem 20. Vijeka svijet je bio suočen sa eskalcijom terorizma. Savremeni terorizam prestavlja problem za međunarodmu zajednicu. Razni ekstermistični pokreti vide u nsilju jedino efikasno sredstvo za ostavrivanje političkog cilja, a nekontrolisana proizvodnja raznovrsnog oružja i opsanih materija dans je teroristima veoma dostupan.Terorizam podrazumeva doktrinu, metod i sredstvo izazivanje straha i nesigurnosti kod građana sistematskom upotrebom nasilja radi ostvarivanja određenih, prvenstveno političkih ciljeva. Pojam terorizma obuhvata različite akte nasilja i ugrožavanja ljudskih prava i života, kao i individulanih i zajedničkih dobara, što za posljedicu ima to da se do danas nije uspjeo definisati pojam terorizma. Početna forma definicije terorizma data je 1930.g u Brislu, zatim 1937. g u okviru Društva naroda. Enciklopedijski pojam terorizma glasi: akcija nasilja, koja se primjenjuje iz političkih razloga radi zastrašivanja i bespoštednog slamanja otpora onoga prema kome se vrši. Ovo je manje više pristup oko koga se kreću sve fefinicije pojma terorizam. Postoje i tzv. deskriptive definicijekoje pored smisla i cilja uključuju oblike, metode i sredstva kriminalne aktivnosti. Najprikladnija definicija od svih navedenih je da je terorizam doktrinu, metod i sredstvo izazivanja straha i nesigurnosti kod građana sistematskom upotrebom nasilja radi ostvarivanja određenih, prvenstveno političkih ciljeva.
f) manipulacija novčanim zavodima. U bitna svojstva terorizma koja ga izdvajaju iz cjeline kriminaliteta ubrajaju se: f) korišćenje ekstranormalnih oblika političkog nasilja; g) komunikacijska funkcija obavještenja o cilu, h) zastrašivanje – psihološki učinak nadmašuje fizičke učinke, i) specifična organizaciona i kadrovska struktura organizacija i njenih pripadnika zasnovana na ideološkim, nacionalnim, rasnim ili verskim osnovama, j) posebnosti cilja- izazivanje psihoze opšte opasnosti, k) neselektivnost ciljeva – izuzetna surovost pri izvršenju akcija l) aktivnost koja je usmerena prema velikom broju građana, nedužnim i nemoćnim osobama, m) raznovrsnost i stalno proširivanje spektra objekata napada i slično. TERORISTIČKE ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVARENJU ODREĐENIH IDEOLOŠKIH CILJEVA SU: Crvene brigade i prva linija u Italiji, Raf u Nemačkoj, Oas i direktna akcija u Francuskoj, Grapo u Španiji, Crvena Armija –Sekigun u Japanu i dr. TERORISTIČKE ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVARIVANJU VERSKIH CILJEVA SU: najpoznatija Al Kaida, a ORGANIZACIJE KOJE TEŽE OSTVIVANJU ODREĐENIH NACIONALNIH, PRE SVEGA SEPARATISTIČKIH CILJEVA SU: Ira u Velikoj Britaniji, Eta u Španiji, Hamas u Palestini, Front za oslobođenje Kvebeka u Kanadi, OBK , UČK NA Kosovu i dr. c. VRSTE I OBLICI TERORIZMA Postoje različite klasifikacije tipologije terorizma. U literaturi je najčešća podela na: a) međunarodni, b) državni, c) individualni i d) grupni terorizam.
Page
U NAJŠIREM SMISLU MEĐUNARODNI TERORIZAM SE MOŽE RAZVRSTATI NA: transnacionalni, i međudržavni. Transnacionalni terorizam - manifestacija terorizma u međunarodnim odnosima čiji su izvršioci nedržavni subjekti, odnosno pojedinci i grupe i gdje postoji određen stepen saradnje izvršilaca iz više zemalja koje se opredeljuju za terorizam kao način djelovanja i oblik borbe za ostvarivanje svojih političkih i drugih ciljeve. Međunarodni terorizam je oruđe, odnosno jedan od specifičnih spoljnopolitičkihpostupaka države kao subjekta međunarodnih odnosa i međunarodnog prava, a ne pojedinaca ili grupa.
98
MEĐUNARODNI TERORIZAM –međunarodno pravo za sada nije definisalo terorizam, a samim tim nije ni predvidelo krivične sankcije za njegove aktere, već je kroz pojedinačne aktekonvencije odredilo samo pojedina krivična dela terorizma – otmice vazduhoplova, bombaški napadi, uzimanje talaca, napadi na međunarodno zaštićena lica. U stručnoj literaturi međunarodni terorizam se u početnoj fazi proučavanja odnosio na terorističke akte sa inostranim elementom, da bi kasnije ovaj pojam obuhvatao svaki napad na neko, međunarodnim pravom zaštićeno dobro. Radoslav Gaćinović za međunarodni terorizam kaže da je to skup međunarodnim pravom zabranjenih aktivnosti usmerenih prema pojedincima, grupi, državi, njenim institucijama i dobrima – avioni, ambasade, brodovi i slično koje izvode teroristi pojedinci, terorističke organizacije ili država radi ostvarivanja svojih ciljeva pri tom narušavajući stabilnost te države, odnosno međunarodne zajednice, kao kršenje konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda.
P.ČIČOVAČKI je izveo jednu od najnovijih klasifikacija terorizma: a) RELIGIJSKI, b) POLITIČKI, c) DRŽAVNI, d) TERORIZAM ASOCIRAN SA ORGANIZOVANIM KRIMINALITETOM I e) PATOLOŠKI TERORIZAM. RELIGIJSKI TERORIZAM je inspirisan religijskim fundamentalizmom, u kome se nasilje uvek nazire kao preteća senka. POLITIČKI TERORIZAM najčešće nastaje u nerazvijenijem zemljama sveta i uslovljen je fenomenom ekonomskih kriza i sukoba između bogatih i siromašnih i političkim ambicijama jednih da promene stanje i status, i drugi da ga održe ili prošire. DRŽAVNI TERORIZAM ima najrazličitije forme. Svojstven je diktatorskim režimima, može biti usmeren protiv sopstvenog stanovništva, ali i protiv drugih država. U drugim tipologijama državni terorizam definiše se kao skup mera koje podrazumevaju stvaranje uslova i neposrednog preduzimanja terorističkih akata koje vrši država preko svojih specijalizovanih organa. PODELA TERORIZMA PO KOMBSU KOMBS UVODI SLEDEĆU PODELU: a) tajni državni terorizam - koji podrazumeva direktno, ali ne i otvoreno, učešće državnih službenika u terorističkim akcijama; b) terorizam podržavan od države - u kome država ili privatna grupa učestvuju u izvođenju akcija u korist države gde je država naručilac, ali ne i neophodno aktivan učesnik u terorističkim aktima. TERORIZAM ASOCIRAN SA ORGANIZOVANIM KRIMINALITETOM specifičnost ovog oblika terorizma jeste da on ostvaruje određene veze s pojedinim državama i njenim odgovarajućim organima, kako radi izvođenja terorističkih aktivnosti na prostorima te zemlje prema političkim protivnicima, tako na terotoriji neke druge zemlje, čime se ostavruju pojedini politički ciljevi. Kao oblik organizovanog kriminaliteta terorizam podrazumjeva postojanje dobro organizovane i strukturisane kriminalne organizacije , koju finansira država sa kojom su uspostvaljene odgovarajuće veze, što akterima terorističke djelatnosti obezbjeđuju sigurnost od krivičnog progona i znatnu imovinsku korist.
Page
d. UZROCI TERORIZMA Uzroci terorizma različito se definišu. Socijolozi i politikolozismatraju da ličnost teroriste odlikuju neke specifičnosti, ali da uzrok terorizma ne treba tražiti u prirodi čovjeka, već u socijalnim i ekonomskim problemima nastalim siromaštvom i otuđenošću pojedinih društvenih grupa i slojeva. Neki autori (Johnson i Burton) uzroke terorizma nalaze u različitim ideologijama – anarhistička shvatanja terorističke borbe protiv „društvenog zla“, revolucionarni marksizam sa idejama socijalističke revolucije, novolevičanski sindikalizam i reakcionarni neofašizam.
99
PATOLOŠKI TERORIZAM – oblik terorizma kada individue ili grupe teroterorišu druga lica prevenstveno zato da budu promjećeni, da skrenu pažnju društva – ponekad i čitavog svijeta – na sebe. Njegova osnovna odlika je da je terorizam šiora organizaciona forma koju čini organizovana grupa, organizacija, partija, država ili internaionalna teroristička organizacija.
Najčešći oblici motivacije terorizma su politički, pa mu otuda politički činioci i daju osnovna obilježja. Međunar.izvori uzročnosti su spoljni: kolonijalizacija, strana okupacija, agresija, strana eksplotacija bogatstva, a unutrašnji su: ekonomska i politička nejednakost, bjeda, glad, opšte siromaštvo, nepoštovanje i kršenje ljudskih prava i sl.
e. KRIVIČNOPRAVNI ASPEKTI TERORIZMA Krivičnopravno regulisanje svih aspekata terorizma bitna je pretpostavka adekvatnog funkcionisanja međunarodne zajednice, ali i nacionalnih zakonodavstava u borbi na spriječavanju i suzbijanju ove pojave. Terorizam. Međunarodni terorizam, mora biti jasno određen, odnosno ikriminisan kako međunarodnim pravnim aktima, tako i na nivou nacionalnih zakonodavstava. U deklaracija i rezolucijama UN i monogoborjnih evropskih tijela terorizam se tertira kao međunarodni delikt. Svi vidovi terorizma nisz ikriminisani od strane UN, inkrimisani su oni oblici koji su ugroženi od teroritičkih napada,a to su: diplomatsko osoblje, taoc, vazduhoplovi, brodvi i nuklerani materijal. Problem nepostojanja univezalne Konvencije UN predstavlja ozbiljne prepreke u funkcionisanju odbrambenih mehanizama međunarodne zajednice na tom planu. Moguća su dva modela klasifikacije obilježja terorizma: objektivni i subjektivni. Objektivni – terorističkim deliktima se mogu smatrati kvalifikovani oblici nekoliko vrsta drugih krivičnih dijela: a) Zločini protiv ličnosti – umišjajna ubistva, nasilničko ponašanje, otmica ličnosti b) Napadi na imovini – napadi na javne objekte i saobraćajna sredstva. Subjektivni – obuhvaćena su dijela izvedena sa ciljem izazivanja straha i nesigurnosti građana. U vezi sa tim, dovoljna je i namjera da se cilj ostvari terorom. To podrazumjeva pripreme, akte organizovanja, prikupljanje sredstava i pravljenje plana akcije. Kada je u pitanju pojam izvršioca u terorizmu – on je neodređen i specifičan. Što se tiče oblika izvršenja – radi se o saizvršilaštvu, a pojedinac je samo neposredni izvršilac konretnog akta ili radnje. Imajući u vidu sve ove probleme oko ikriminacije terorizma, smatra se opravdanim da se pod ovim pojmom podrazumjeva „svaki akt nasilja kojim se ugrožava život ljudi (nevine žrtve) i čine materijalne štete oštećenjem ili rušenjem objekta od javnog interesa građana, s ciljem izazivanja straha i opšte nesigurnosti građana. To podrazumjeva: akt fizičkog nasilja, iza koga stoji određena organizacija, da ima elemente umišljaja i da predstavlja ne samo izvršni akt, nego i prijetnju sistematske primjene.
Page
Terorizam je u suštini profesionalni i pretežno kolektivni oblik kriminaliteta. Terorističke organizacije su posebne profesionalne organizacije kriminalne orijentacije koje odlikuju stroga pravila unutrašnje hijerarhije i militarne organizacije, fanatizam i solidarnost ćlanstva i anonimnost članstva. Prema svemu ovom bitne karakteristike terorističkih organizacija su: organizacione osnove, hijerarhija, fanatizam pripadnika, planska aktivnost, finansiranje. Organizacione osnove – terorotsičke grupe uskladjenu sa njihovim ciljevima. Prisutno je jednostavno rukovođenje i mobilan sastav sa malim i efiksnim formacijam (od pet do deset pripadnika). savremene terorističke organizacije dans podrazumjevaju podjelu zadataka, jedni su zaduženi za obezbjeđiavnje novca, drugi za falsifikovanje dokumenata, treći za obuku i sl. Članovi terorističkih grupa su stručno i fizički osposlobljeni za izvršenje akcija. Hijerarhija – ovih organizacija je najčešće veomma složena i zasniva se na striktnoj podjeli rada.
100
f. TERORISTIČKE ORGANIZACIJE
Prihvatanje novih članova vrši se uz zakletvu pismmeno ili usmeno, ili u za to određenim manifestacijama uz određene teroritičke simbole (nož, pištolj i sl.) Fanatizam pripadnika – velika ideološka, nacionalna i religijska fanatistočnost pripadnika, njihova agresivnost i odlučnost ba samoubilačke akcije i slično, karakteristika su najekstremnijih terorističkih organizacija u svijetu. Planska aktivnost – planiranje se odnosi na zaštitu od otkrivanja organizacije ili hvatanja i likvidacije pripadnika i planiranja izvođenja terorističkih akata. Posebna pažnja poklanja se zaštiti sredstava prevoza i komunikacije, skloništa i veza. Finansiranje – ključna karika u teroritičkom lancu. Kriminalitet i terorizam se uveliko prepliću, kroz nelegalnu trgovinu narkotika, oružja, bijelog roblja i sl. Često se koriste i državni fondovo obavještajnih službi, sredstva političkih organizacija. Kao i samofinasiranje iz klasičnih kriminalnih akata provala i otmica. g. LIČNOST TERORISTE Na osnovu podataka iz policijskih evidencija stvorena je bliža slika o teroristima. Oni ukazuju na to da su terorsiti uglavnom mlađi (fanatično opredjeljena – nacionalno, religijski ili ideološki) ljudi do 25 godina života, višeg obrazovanja, da potiču iz imućnih slojeva društva, s devijantnim sklonostima. Psiholozi SAD zaključuju da su teroristi normalni ljudi, s tim što se oni brže ljute i imaju nekakvu normalnu potrebu za ljutnju, kao i da bjes izraze kroz akciju, u odnosu na ostale građane. Karakteristično za teroriste je to što oni priznaju svoja dijela, u odnosu na ostale delikvente, ali odgovornost odbacuju i pripisuju subjektu (protivniku) ka kome je teroristički akt usmjeren. Teroristi problem svode na tri osnovna pitanja: 1. bolesno društvo, 2. državno nasilje, 3. istinitost za koju se bore.
78. POLITIČKA DELIKVENCIJA
Imovinski-kriminalitet -delikti su vrsta krivičnih dela kojima se ugrožavaju imovinska prava građana i drugih pravnih subjekata. Ovi delikti spadaju u vrstu klasičnog kriminaliteta. Po obimu to su najbrojnija vrsta krivičnih dela i vid delinkvencije gde postoji najveći stepen profesionalizacije.
Page
79. IMOVINSKI DELIKTI
101
Politička delikvencija u tipologiji kriminalnih pojava predstavlja vrstu prestupništva koje je određeno političkim ciljem ili motivima izvršilaca. Vrsta političke delinkvencije uslovljena je karakterom društveno polituičkog sistema i njegovim temeljnim vrijednostima. Politička delikvencija je najdirektnije određena elementima ustavnog sitema jedne zemlje i njene bezbjednosti. Osnova obilježja političke delinkvencije su politički motiv kao cilj i nasilje sredstvo njegovog ostvarenja. U političko nasilje spadaju politička ubistva, diverzije, sabotaža, represija i sl. A političko zlostavljanje može biti fizičko i psihičko, odnosno fizička i psihička tortuta. Pod fizičkim zlostavljanjem podrazumjeva se primjena sile kojom se ugrožava fizički integritet čovjeka, a psihičko zlostavljanje predstvalja uticanje na svijest radi iznuđivanja. Postoji i kombinovani oblik torture, kombinuje se i fizička i pisihička tortura (fizički obračuni na javnim mjestima, politička ubistva) njteži oblik kombinovane torture je političko ubistvo kao sistemska likvidacija protivnika.
Izvršioci ovih krivičnih dela, posle silovanja, su u najvećem delu povratnici oko 30%. IMOVINSKE KRIMINALITETE (DELIKT) možemo razvrstati na: 1) KLASIČNE DELIKTE; 2) DELIKTE S ELEMENTOM FIZIČKOG NASILJA 3) PREVARNE DELIKTE; 4) DELIKTE BEZ MOTIVA KORISTOLJUBLJA. a. KLASIČNI IMOVINSKI DELIKTI u njih spadaju sve vrste krađa i drugi oblici nezakonitih prisvajanja tuđe pokretne i nepokretne imovine. Najčešće krađe događaju se po tržnim centrima, u zatvorenim prostorima, saobračajnim sredstvima, a po načinu izvršenja spadaju u džepne krađe. S obzirom na vrijednost, vrijeme i način izvršenja, krađa može biti: sitna krađa, obična krađa, teška krađa i razbojnička krađa. SITNA KRAĐA - predstavlja krivično delo gde je predmet prisvajanja stvar male vrednosti. TEŠKA KRAĐA - podrazumeva krađu koja je izvršena provaljivanjem, obijanjem, za vreme elementarne nepogode, na poseban drzak i opasan način, kada je ukradeno dobro veće vrednosti, ako su krađom ugrožena neka opšta društvena dobra, to su specifičnim oblici krađe - šume, divljač, ribe, i slično, ako je u sprezi sa organizovanim kriminalom. Najtežim obilikom smatra se teška krađa u kombinaciji sa organizovanim kriminalitetom. U najprofitabilnije forme krimainaliteta spadaju krađe intelektualne svojine, umjetničkih i kulturnih dobara, neovlašteno korišćenje prava autora i izvođača i sl.
Page
REKET – u krivičnopravnom smislu to je djelo iznude i ucjene. To je posebna vrsta kriminalne rente, oblik profesionalnog kriminaliteta zasnovan na sistemu prinude i nasilja. Postoji kao razvijen i unosan biznis zločinačkih udruženja i svojevrsna naplata „poreza“ od vlasnika privatnog kapitala. Reket se obavlja reketiranjem, tj.ucjenom uz prijetnju odmazdom vlasnicima kapitala, članovima porodica ili materijalnim sredstvima. Sistem reketa najčešće obuhvata ugostiteljske objekte, kockarnice, javne kuću i sl. Postupak naplate reketa sprovodi se sukcesivno. Kod klasičnog reketa moguće su tri situacije:
102
b. IMOVINSKI DELIKTI FIZIČKOG NASILJA u ove delikte spadaju najteži oblici ove vrste krivičnog dela kod kojih su fizička sila i pretnja prema žrtvi osnov metoda i sredstava izvršenja delikta. Tu spadaju razbojništva, krađa, iznuda i ucena. Razbojništva i razbojničke krađe su po svojoj strukturi složena kriminalna aktivnost koja djelom spada u imovinske (krađe), a dijelom u krivična djela klasičnog fizičkog nasilja (prinude). Nasilje se kod imovinskih delikata koristi kao sredstvo prinude u oduzimanju imovine, određenih dobara ili stvari. RAZBOJNIŠTVO u krivičnopravnom smislu podrazumjeva protivpravno oduzimanje i prisvajanje tuđe pokretne stvari primenom grube sile ili ozbiljne pretnje na život i telo. U ovom deliktu sadržana su dva KD: prinuda i protivpravno pribavljanje imovinske koristi. Razbojničkom krađom smatra se krađa kada izvrilac zatečen pri izvršenju delikta krađe upotrijebi silu ili ozbiljnu prijetnju da će je upotrijebiti atakujući na fizički inegritet drugog, da bi zadržao ukradenu stvar.najčešći objekt napada je lična imovina građana, a u najdrastičnijim slučajevima objekti u kojima se drži novac (banke, benyinske pumpe i sl.). Na jednom međunarodnom savjetovanju izdiferencirane su četiri vrste razbojništva, tj.kriminaliteta sa elementima nasilja posebne vrste, i to: 1. Prepadi na banke, 2. Prepadi na vrijednosne transporte, 3. Na trgovine, 4. Prepadi na otvorenim prostorima. U poseban oblik razbojništva i razbojničkih krađa ubraja se morska piraterija.
1. Dolazi do obračuna između pojedinaca ili grupa zbog neraščišćenih imovinskih odnosa iz nekog ranijeg poslovnog odnosa, 2. Druga situacija predstavlja klasično izvršenje KD iznude, gdje pojedinac ili grupa u namjeri da sebi pribavi protivpravnu imovinsku korist silom ili ozbiljnom prijetnjom prinudi drugo lice, koje uglavnom posjeduje neki objekt ili drugu imovinu, da mu preda određenu imovinsku vrijednost. 3. Treća situacija podrazunjeva slučajeve gdje pojedine kriminalne organizacije nude navodnu zaštitu uz obavezu plaćanja određenog novčanog iznosa, od strane lica kome se nudi takva zaštita, a ono je nije tražilo. Svojevrstan oblik reketa je ugovaranje i primanje novca ili drugih potrošnih sredstava uz nesrazmjernu imovinsku korisist korišćenja teškog imovinskog stanja, teških prilika, lakomislenosti ili nedevoljne sposobnosti za rasđuvanje drugoga. c. PREVARNI IMOVINSKI DELIKTI To su krivična djela prevarnog karaktera. To su delikti koje učini izvršilac: 1. pribavljanjem pokretnih stvari koje su mu poverene (krivično delo: utaje) ili 2. pribavljanjem kakve imovinske korosti – dovođenjem i održavanjem u zabludi (krivično delo: prevare) kao i 3. zloupotrebom ovlašćenja u pogledu staranja o imovini ili zastupanja imovinskih interesa (krivično delo: zloupotreba poverenja), kao i 4. raspolaganje sa stvarima pribavljenim krivičnim delom (krivično delo: prikrivanja).
d. OSTALI OBLICI U ostale oblike imovinskih delikata spadaju i delikti koji nemaju prevashodno koristoljubiv motiv, ali se njima onemogućavaju ili oštećuju određena imovinska prava drugih, to su: odzuimanje tuđe stvari, uništenje i oštećenje tuđe stvari, neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila, protivpravno useljenje i oštećenje tuđih prava. U takve delikte spadaju: • krivična dela oduzimanje tuđe stvari, • uništenje ili oštećenje tuđe stvari, • neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila, • protivpravno useljenje i oštećenje tuđih prava.
Page
1. Uzroci klasičnih delikata - može se reći da su imovinski delikti po prirodi motiva (koristoljublje) srodni po uzrocima, a po pojedinim osobenostima oblika specifični, a svaki od njih ima i posebne faktore i činioce uzročnosti u kombinaciji objektivnihi subjektivnih elemenata. Krađe u strukturi imovinskih djela preovladavaju,a prema vrsti delikvenata mogu biti profesionalne i neprofesionalne. Neprofesionalnim se smatraju – povremeni i prolazni slučajevi obesnog ili avanturističkog ponašanja, maloljetnika – u krađama na objektima sa stepenom manjeg rizika, a profesionalnim – one pojave koje se vrše kontinuirano (u povratu) i s koristoljubivim motivom. Delikti krađa, posebno sitnih i običnih specifični su po 2 bitna faktora uticaja. Jedan se odnosi na primjerenost pojave maloletničkom uzrastu i počecima stvaranja kriminlne karijere. Drugi na faktor egzistencijalne nužde (onih činilaca uzročnosti čiju osnovu čini siromaštvo, beda i tzv.kriminalitet oskudice).
103
80. FAKTORI IMOVINSKOG KRIMINALITETA
Teški oblici krađa, kao i delikti s elementima fizičkog nasilja, tipični su vidovi profesionalnog kriminaliteta. Kod teških krađa i delikata s elementima fizičkog nasilja – izvršioce odlikuje veći stepen kriminalne sklonosti. Izvršavaju ih delikventi s izgrađenom kriminalnom karijerom i pretežno psihopatskom, agresivnom i pohlepnom crtom ličnosti. Po socijalnim obeležjima u pitanju su mlađe osobe nižeg stepena obrazovanja i iz porodica s poremećenim odnosima. Kriminalnu karijeru obično počinju sitnim krađama, zatim teškim blažim vidovima razbojništva sve do teških slučajeva krađa. 2. Uzroci delikata nasilja - krivična dela razbojništva i razbojničke krađe vrši poseban tip delinkventne ličnosti – uobičajeno nazvan razbojnikom. To je osoba – nasilnik, pljačkaš, profesionalni kriminalac, primitivan tip ličnosti – koga karakteriše niži stepen obrazovanja, bezosećajnost, grubost i bezobzirnost – pri vršenju krivičnih dela. Deliktne radnje krađe i pljačke – obavlja u grupi bezobzirnom primenom nasilja na objekte i svaki otpor, ne prezajući od upistva, ne samo oštećenog već i svedoka.U pitanju su muškarci profesionalni delikventi mlađe populacije, između 20 – 40 godina života. 3. Uzroci preventivnih oblika - Prevarni imovinski delikti po prirodi uzročnosti slični su krađama, ali ih bitno razlikuje delikventna struktura. Prevarante karakteriše sposobnost manupulacije sa žrtvom.
81. PRIVREDNI DELIKTI Privredni kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava koji je uslovljen povredama propisa u privrednom i finansijskom poslovanju. S obzirom da se pod privrednim kriminalitetom podrazumjevaju različite vrste krivičnih djela (KD), kako ona protiv privrede tako i ona protiv službene dužnosti a djelom i KD protiv imovine, susrećemo se sa različitim teorijskim definicijama i zakonodavnim principima. Najčešće su krivičnopravne definicije i one suštinu pojma svode na normativističko shvatanje. Začetnik normativističkog shvatanja je Alzberg, koji koristi termin privredno krivično pravo. Pihler razlikuje ekonomski i privredni kriminalitet, smatrajući privredni kriminalitet širim pojmom, a ekonomski posebnim oblikom. Pihler pod privrednim kriminalitetom podrazumeva: pojave ekonomskog kriminaliteta, delikte protiv službene dužnosti i imovinska krivična djela.
Page
Privredni prestupi su blaži vidovi privredne delinkvencije. U pitanju je veoma masovna društvena pojava povrede pravila o privrednom ili finansijskom poslovanju od strane pravnog ili odgovornog lica, sa štetnim posledicama po privrednu organizaciju ili društvenu zajednicu. Razlike između krivičnih djela i privrednih prestupa su trojake: - stepen društvene opasnosti privrednih prestupa je manji, nego kod krivičnih dela: - kod krivičnih dela odgovorna su samo fizička lica, a kod privrednih prestupa i fizička i pravna lica; - kod krivičnih dela osnovni princip odgovornosti je subjektivna odgovornost, a kod privrednih prestupa za odgovornost je dovoljna samo pravna odgovornost prestupa.
104
Kriminološke i sociološke definicije privredni kriminalitet definišu u širem smislu; Privrednim kriminalitetom se smatra ponašanje koje nadležni organ kvalifikuje kao kazneni delikt u za to utvrđenom postupku.To podrazumjeva delinkvenciju fizičkih i pravnih lica u oblasti finansijskog pravnog poslovanja –krivična djela, prestupi i prekršaji; Uži pojam podrazumjeva samo krivičnopravne privredne i finansijske delikte, a isključuje prestupe i prekršaje čak i neke oblike imovinskih delikata.
Najčešći oblici privrednih prestupa su dela nezakonitog ostvarivanja prihoda i privilegija. To se posebno odnosi na prestupe i prekršaje u carinskom i deviznom režimu, kod invensticionih ulaganja, izbegavanja plaćanja poreza i doprinosa, zloupotrebe poverenja i slično. Sankcije za privredne prestupe su kazne i zaštitne mjere. Kazne su u principu novčane, a zaštitne mere se najčešće sprovode na oduzimanju protivpravne koristi. Opšte karakteristike privrednog kriminaliteta su: a) Složenost i dinamičnost pojavnih oblika; b) Koristoljublje kao motiv; c) Specijalizacija izvršilaca-profesionalizam; d) Pretežnost profesionalne orijentacije; e) Dela se vrše kontinuirano i planski; f) Većina krivičnog dela se izvršava u nekom obliku saučesništva tj. organizovano; g) U objekte i sredstva koja koristi privredni kriminalitet spadaju različiti oblici imovine, npr: naturalni, u vidu materijalnog predmeta, stvari ili roba u vlasništvu; novčani u vidu falsifikovanja, gotovinskih ili bezgotovinskih plaćanja u prometu; korišćenje prava, ovlašćenja i moći na različitim nivoima nosilaca ovlašćenja i kontrolnih funkcija; h) Ovim oblikom kriminaliteta ugrožene su brojne privrdne oblasti, posebno: proizvodnja, skladišna delatnost, transport i špedicija, trgovina, finansije, platni promet, bankarski sistem i dr; i) Izuzetno visoka tamna brojka kriminaliteta; j) Najčešća dokazna sredstva su dokumenti- fakture, računi, izvodi, završni računi i dr; k) Najčešći izvršioci su službena i odgovorna lica u privrednom i finansijskom poslovanju. Uzroci privrednog kriminaliteta su činioci aktuelnih ekonomskih, socijalnih društvenih uslova i globalnih kretanja kao i specifičnosti nacionalnih prostora.Neki od njih zauzimaju posebnu pažnju: tranzicioni faktori, netransparentnost globalnih procesa privatizacije; profitni cilj i društvena tolerancija Vrste privrednog kriminaliteta su: a) Delikti zloupotrebe moći –položaja i ovlašćenja;
Page
b) Delikti finansijskih prevara; Prevara je akt dovođenja ili održavanja drugoga u zabludi.Finansijske prevare čine značajan procenat u privrednom kriminalitetu i u najdirektnijoj su vezi sa zloupotrebom službenog položaja. Uzroci prevara su recesija, smanjenje obima posovanja neefikasnost korporativne reorganizacije pri čemu se friziraju izvještaji kako bi se postigla veća cjena akcija ili npr. veći bonus na kraju godine.
105
Ova vrste delikta je zasnovana na koristoljubljivom motivu i sklonostima izvršioca KD da koristeći svoj položaj i službena ovlaštenja, zloupotrebom funkcije nezakonito prisvajaju novčana sredstva, materijalna i druga dobra i privilegije. Metode, sredstva i načini zloupotrebe se odražavaju kroz: prisvajanje neevidetiranih viškova u proizvodnji; prisvajanje viškova putem prevare potrošača; prisvajanje neevidentiranih viškova zloupotrebom funkcije u ličnu korist; prikrivanje manjka falsifikovanjem dokumentacije; korištenjem kontrolne funkcijeanalitičkog i materijalnog knjigovodstva; fiktivna knjiženja; prisvajanje iz izvora korupcije. Uslov za mogućnost zloupotrebe je preko tri nivoa pozicije i statusa funkcije: Upravljanja i rukovođenja; kontrole i izvršavanja; operativne funkcije.
c) Kriminalitet „belog okovratnika“ i delikt korupcije i d) Delikti krijumčarenja i nedozvoljene trgovine. Krijumčarenje i nedozvoljena trgovinaomugućavaju sa se u uslovima brze komunikacije i mogućnostima prikrivenih transakcija međunarodnih kriminalnih odragnizacija, ostvaruju velike sume novca i drugih vrijednosti stečenih na prodaji i preprodaji narkotika, oružja, alkohola, umjetničkih djela, plemenitih metala, dragulja, nuklearnih tehnologija, trgovina ljudi, organa i rjetkih zaštićenih vrsta biljaka i životinja. U našem zakonodavstvu pojam nedozvoljene trgovine podrazumjeva svaku protivzakonitu aktivnost usmjerenu na sticanje ekonoske koristi a kojojm se nanosi finansijska i druga šteta državi i subjektima koji posluju u skladu sa zakonom. Obuhvata protivpravne aktivnosti: nabavku robe i drugih predmete; bavljenje trgovinom ili posredovanjem; zastupanjem domaćih organizacija u prometu roba i usluga. Šteta od nedozvoljene trgovine se ne svodi samo na utaju poreza već i derogiranje pravila privrednog poslovanja i ugrožavanje funkcionisanja ekonomskog sistema. Faktori koji doprinose razvoju sive ekonomije su nedostatak međunarodne saradnje i efikasnosti, nedostupnost i tajnost u bankarskim sistemima kao i primamljivost velikih novčanih sredstava angažovanih u svrhu korupcije. Uzroci ilegalne trgovine su tranzicija, priliv izbjeglica, ekonomski činioci siromaštva, rast nezaposlenost...Negativni privredni i društveni tokovi su stvarali ambijent za djelovanje sive ekonomije i stvaranje privilegija određenim slojevima u društvu koji su to koristili u kriminalizaciji privrednih tokova u prometu roba i usluga naroćito one robe koja nije bila sotupna. 82. KRIMINALITET BELOG OKOVRATNIKA i DELIKTI KORUPCIJE
Page
Ovaj oblik kriminaliteta obuhvata skoro sve oblasti i profesije javnog života. Najčešće se vezuje za državne institucije: inspekcijske ili poreske službe, policijske i carinske organe, kao i medicinsko osoblje. Korjeni kriminaliteta „belog okovratnika“ sežu u oblasti privrednih korupcija, bankarstva,osiguranja, železnice i trgovine. Smatra se da je ova pojava rasprostranjena u svakom društvu i da su njeni stvarni uticaji na društvo veći nego što se takva dela otkrivaju i presuđuju. Ova vrsta delinkvencije tretira se posebno teškom, jer se velikim transakcijama utaja poreza, direktnim i indirektnim oblicima korupcije nanose znatno veće štete nego klasičnim oblicima kriminaliteta. Zbog društvenog uticaja i pozicije, izvršioci ovih dela su relativno vanzakonski pošteđeni odgovornosti. U nekim procenama u razvijenim zemljama štete od ove vrste kriminaliteta kreću se i na desetine milijardi dolara godišnje.
106
U okviru privrednog kriminaliteta izdiferencirala se posebna vrsta profesionalnog kriminaliteta viših društvenih slojeva tzv. kriminalne elite, ili kako ju je Saderlend definisao kao kriminalitet „belih okovratnika“. Saderlend pod ovim pojmom podrazumeva: kriminalitet u oblastima privrednog poslovanja, čije se pojave najčešće ispoljavaju u mahinacijama u vezi sa kupoprodajom raznih akcija, lažnog reklamiranja robe, lažnog iskazivanja finansijskog stanja i poslovanja pojedinih korporacija, podmićivanje poslovnih partnera, neposrednim ili posrednim podmićivanjem državnih činovnika, a radi osiguranja povoljnih poslovnih aranžmana, pronevere, nenamenskog trošenja sredstava, poreske utaje i slično. Ovde su u pitanju specifične oblasti delinkvencije u privredi, poslovnim i vladajućim strukturama i vezanost za neku vrstu zanimanja u čijoj nadležnosti su diskrecione odluke, ovlašćenja kontrole i izvršenja službenih, poslovnih, državnih i finansijskih poslova.
Delikti korupcije imaju najtešnju vezu sa kriminalitetom “belog okovratnika”. Korupcija predstavlja zloupotrebu moći koju ima određena funkcija, radno mesto ili položaj u društvenoj ili privrednoj hijerarhiji radi nezakonitog sticanja materijalnog bogatstva ili statusa. Većina definicija korupcija svodi se na “zloupotrebe javnih ovlašćenja, političke i ekonomske-finasijske moći kako bi se na ilegalan način stekla materijalna dobit, kao i politička statusna pozicija za sebe ili drugofizičko ili pravno lice. Korupcija je globalni fenomen, odlika je svakog društva, posebno je izražena u društvima koja su organizovana na totalitarnim principima vlasti i zemljama tranzicije gde su ključne odlike u nadležnosti grupe ljudi ili pojedinaca. U zemljama tranzicije posebno pogodno tlo za korupciju čine faktori u procesu privatizacije velikog broja preduzeća i imovine znatne vrednosti društvenog ili državnog vlasništva, koja se privatizuje u kratkim vremenskim intervalima, bez adekvatnog pravnog regulisanja. Kod privatizacije u zemljama tranzicije do korupcije najčešće dolazi zbog pravnog sistema u kome imovinska prava nisu potpuno uređena, zbog birokratskih centara moći koji mogu uticati na process promene vlasničkih prava nad imovinom i poziciji pojedinaca i grupa da u procesu alokacije mogu nelegalno izmeštati iz državnog i društvenog u privatno vlasništvo. To podrazumeva direktnu prodaju preduzeća bez tržišne procedure, pravna procedura je bez jasnih pravila, izbegavaju se javni tenderi, preuzimaju se transakcije od strane centara moći izbegavanjem konkurentskih procedura, diskrecionim ovlašćenjima u pogledu prispelih ponuda i uslova plaćanja. Plodno tlo za korupciju je i područje političkog odlučivanja, odnosno potkupljivanje političkih partija i njihovih lidera u predizbornim aktivnostima. Mnogi “biznismeni” u toku predizbornih kampanja koriste da pod vidom legalnih donacija potkupljuju političare, koji su sa pozicija vlasti dužni da takve usluge adekvatno nadoknade. Ovakvi primeri iz političke prakse zapadnoevropskih i severnoameričkih podrućja skoro da su redovna praksa političkih skandala i afera. Sukob interesa ili gomilanje funkcija takođe predstavljaju poseban kadrovski problem. Ukoliko sukob interesa nije pod odgovarajućom kontrolom on dovodi do toga da funkcioneri –državni i privredni mogu da donesu samostalno odluke na osnovu diskrecionih ovlašćenja i bez uvida javnosti. U tim slučajevima lako preovladaju lični, partijski ili porodični interesi iznad opšteg, pa ne čudi zloupotreba službenog položaja i ovlašćenja.
Page
Poslednjih godina jedna od najozbiljnijih preokupacija jeste pojava organizovanog kriminala i mogućnost njegovog sprečavanja. Organizovani kriminalitet je vrsta delinkvencije “privrednog tipa” i tipologija kriminalnih pojava vezana je za aktivnost profesionalnih kriminalnih organizacija pri lemu one pretenduju da se povežu sa vlašću, ostvare profit i ekonomski i potički uticaj u društvu. Najvažnije karakteristike organizovanog kriminaliteta su: da je to kriminalna organizacijakriminalni sindikati; hijerarhija, odgovornost i subordinacija; mrežna struktura; fleksibilnost u radu; infiltriranje u državne i privredne strukture; veza sa organima vlasti i drugim institucijama; nasilje kao metod; profit kao cilj; profesionalizam kao karakteristika; transnacionalni karakter; izražena društvena opasnost; mnoštvo raznovrsnih oblika; izdvajanje rukovodnih od operativnih delova sistema; posebnosti u formama kriminalnog organizovanja i dr. Krivično-pravna priroda organizovanog kriminala: Zakon ne sadrži preciznu definiciju ali organizovani kriminal dovodi u vezu sa vršenjem određenih vrsta i oblika KD: protiv ustavnog uređenja; protiv čovječnosti; falsifikovanje i pranje novca; neovlaštena proizvodnjai promet drogom; nedozvoljena trgovina oružjem;trgovina ljudima; razbojništvo; mito i korupcija; iznuda; otmica i druga KD kojim je zaprijećenja kazna zatvora u trajanju od 5 godina.
107
83. ORGANIZOVANI KRIMINALITET (POJAM, OBLICI, UZROCI)
Da bi se slučaj vodio po postupku predviđenom za org.kriminal potrebna su 4 kumulativna uslova: osnovana sumnja da je KD izvršeno; KD djelo rezultat djelovanja više od dva lica; da je grupa organizovana s ciljem vršenja KD; da se djelo izvršilo s ciljem sticanja dobiti ili moći. Organizovanom kriminalnom grupom se smatra grupa od tri ili više lica koja postoji određeno vrijeme, djeluje sporazumno s ciljem vršenja jednog ili više KD radi sticanja koristi za koja je predviđena kazna od 4 god zatvora i teža.
Page
Pojavni oblici organizovanog kriminaliteta su: osnovni i ostali oblici. Osnovni oblici organizovanog kriminaliteta su: trgovina narkoticima, terorizam, korupcija, pranje novca, trgovina ljudima, reket, kompjuterski kriminalitet, trgovina oružjem i nuklearnim materijalom. Ostali oblici organizovanog kriminaliteta su: krijumčarenje vozila, krijumčarenje cigareta, krijumčarenje nafte i naftnih derivate, trgovina kulturnim dobrima, trgovina retkim biljkama I životinjama, ekološki kriminalitet, pomorska piraterija, organizovana kocaka i dr. Uzroci organizovanog kriminaliteta Mogu se podeliti na nacionalne i međunarodne. Međunarodni faktori uticaja pogoduju razvoju organizovanog kriminaliteta kroz procese globalizacije, odsustva i tolerancija kontrole prekograničnog prometa i nedovoljno bezbedan razvoj internacionalne, posebno finansijske kontrole, razvoj internet tehnike i slično. U nerazvijenim zemljama i zemljama u tranziciji uzroci su u raznim oblicima anomičnih stanja, društvene dezorganizacije i pojava “ sive ekonomije”. Tradicionalni sistemi zaštite ograničeni na nacionalne okvire i klasični pristup da svakom zločinu odgovara jedan kriminalac, pokazuju se neuspješnim. Opšte karakteristike i svojstva kriminalnih organizacija su: • Visok stepen društvene opasnosti • Transnacionalni karakter • Profesionalizacija metoda • Složena mrežna struktura • Običajna stroga unutrašnja pravila • Visok stepen sigurnosti organizacije • Dinamičnost u funkcionalnim dijelovima • Princip izdvajanja rukovodnih od operativnih dijelova Vrste kriminalnih organizacija i grupa: Prema stepenu unutrašnje čvrstine i načina delovanja organizovanog kriminaliteta, INTERPOL izdvaja četiri tipa kriminalnih organizacija: prvi je tradicionalni i njega čine mafijaške organizacije po principu hijerarhije sa strogim unutrašnjim pravilimama života i normi ponašanja, sa izvesnom raznovrsnošću zakonitih i nelegalnih aktivnosti. Drugi tip su takozvane profesionalne organizacije specijalizovanih članova sa ciljem ispunjavanja određenih zločinačkih aktivnosti.
108
Evropska unija je 1994. god. donela obavezujuću definiciju koja sadrži 11 zahtjeva, od kojih barem šest treba da budu ispunjeni da bi se neki slučaj mogao tretirati kao organizovani kriminalitet. Od ovih 11 zahtjeva tri su obavezujuća: da je djelo rezultat organizovanog djelovanja više od dva lica; da se radi o vršenju teških krivičnih djela; da je cilj njihovog vršenja sticanje dobiti ili moći. Fakultativni zahtevi Evropske Unije su: da je svaki član kriminalne organizacije imao unapred određen zadatak ili ulogu; da je kriminalna organizacija planirana na duže vrijeme ili neograničeno; da se djelatnost organizacije zasniva na primjeni određenih pravila interne kontrole i discipline članova; da se djelatnost organizuje planira i vrši u međunarodnim razmjerama; da se u vršenju djelatnosti primenjuje nasilje i zastrašivanje ili da postoji spremnost na njihovu pripremu; da se u vršenju djelatnosti koriste privredne ili poslovne strukture; da se koristi pranje novca ili nezakonito stečene dobiti; da postoji uticaj organizacije ili njenog djela na političku vlast, medije, izvršnu ili sudsku vlast ili na druge društvene i ekonomske činioce.
Takve organizacije nisu stalne i nemaju stroge forme organizovanja. Bave se krađama automonila, falsifikovanjem novca, razbojništva, iznuđivanjem, reketiranjem i sl. treći tip su organizacije čija se delatnost odražava na međunarodnom planu, ali sa jezgrom homogenih etičkih skupina kakve su trijade i jakuze. četvrtoj grupi pripadaju internacionalne terorističke organizacije. U kriminološkom smislu oblici kriminalnog organizovanja su: kriminalna grupa, organizovana kriminalna grupa, kriminalna organizacija, mafija kao najviši stepen organizacije. Kriminalne organizacije tipa mafije: Mafija kao najviši stepen kriminalne organizacije je specifična delikventna struktura i sredina koja deluje u okviru organizovanih oblika kriminaliteta. Mafijašku organizaciju od jednostavnog kriminalnog udruženja razlikuje statusni položaj, izvorne sposobnosti posedovanja „moći zastrašivanja“ „stanje potčinjenosti“ , „ zavet ćutanja“. Mafija u odnosu na kriminalno udruženje poseduje poziciju monopola, izbornu i ekonomsku moć tj. legitimnu poziciju političke moći u jednom socijalnom okruženju, državi ili društvu, zavisno od njenih razmera razvijenosti. Osnovne odlike mafije su hijerarhijska struktura organizacije –u njoj centralno mesto zauzima porodica na čijem je čelu boss – kum, u održavanju unutrašnje discipline i ostvarivanja interesa koristi se prinuda, mafija ima tesne koruptivne veze sa vladajućim strukturama vlasti. U novije vreme mafija sve veći deo kapitala prebacuje iz ilegalnih u legalne poslove i ostvaruje profit i na ovoj osnovi. Savremeni mafijaški kum nije kriminalac tradicionalnog tipa. Mnogo je obrazovaniji i kulturniji, živi na „visokoj nozi“ barata internetom a ne pištoljem, i finansijski je obrazovan kako da brzo investira i opladi novac. Komunikativan je i kreće se po mnogim svetskim metropoloma, vešt je u pregovorima, odlično govori svetske jezike. On je moderni bos bizmismen, političar, direktor, birokrata najjači kada ne primenjuje nasilje, ubistvom se koristi tek kada iscrpi sva druga sredstva do cilja, pri čemu je potkupljivanje prva stvar. Među najpoznatije mafije spadaju Koza nostra sa Sicilije, Andragente iz Kalabrije, Kamora iz Napulja, Jakuze iz Japana, Trijede iz Kine, ruska mafija, albanska mafija, američka mafija, kolumbijska mafija, nigerijska mafija, meksička narko mafija... 84. VRSTE KRIMINALNIH AKTIVNOSTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA 1) Nedozvoljena trgovina 2) Organizovana prostitucija i kocka 3) Reket 4) Pranje novca I ostale oblike
Page
Trgovina narkoticima Uživanje narkotika predstavlja ozbiljan zdravstveni, socijalni i društveni problem u svim zemljama sveta. Proizvodnja narkotika u skoro svim zemljama sveta je ilegalna proizvodnja i trgovina i sankcionisana je. Bečkom konvencijom 1988 god. predviđene su mere na suzbijanju nedozvoljene trgovine drogama, ali i obaveza država da u svojim krivičnim zakonima uvedu krivično delo pranja novca. Našim zakonodavstvom ova oblast je regulisana poglavljem KD protiv zdravlja ljudi, odnosno KD: neovlaštenje proizvodnje i stavljanja u promet opojnih sredstava, i omogućavanje uživanja.
109
Nedozvoljena trgovina je organizovani kriminalitet prisutan u svim oblicima trgovine deficitarnom robom, robom čiji je prmet zabranjen ili se nalazi pod posebnim režimom, čiju cijenu formira ilegalno tržište a koje donosi laku zaradu. Najkarakterističniji su trgovina narkoticima, oružjem, ljudima
Nedozvoljena trgovina narkoticima odvija se svuda po sistemu uređene organizacije i mreže koja funkcioniše po principu hijerarhije, od proizvođača droga, nakupaca i vlasnika skladišta, do transportne mreže i organizacije za preraspodelu u potrošačkim područjima. Narkotici kojima se najčešće trguje su: heroin, kokain, marihuana i sintetičke droge-amfetamini, lsd, i dr. Heroin se distribuira iz Pakistana, Avganistana, Mijanmara i dr. Proizvodnja kokaina je u Kolumbiji između 30-70%. Krajnji cilj distribucije narkotika je Zapadna Evropa –Holandija, Belgija, Poljska. Pravci kretanja narkotika su balkanska ruta. Veze narkomanije i vlasti pojedinih zemalja su evidentne i otvaraju se fiktivne firme koje su namenjene za pranje novca, sospstvene špedicije za transport. U Evropi se godišnje zaplijeni oko 5 tona kokaina. Podjela tržišta na međunarodnom planu je evidentna, sicilijanski gangovi kontrolišu kokainske transakcije u SAD. Turska mafina heroinske transakcije u Evropi, afrički azilanti su prodavci...Kolumbijski bos Pablo Eskobar i Hiberto Orehuela spadaju u najbogatije ljude sveta. Hiberto kontroliše 60% prometa kokaina u SAD, dok Burmanac Kim Njunt narko general koji je šef tajnih službi Burme kontroliše 60% prometa heroina iz Burme u SAD. Sicilijanski gangovi upravljaju međunarodnim kokainskim transakcijama u SAD i na relaciji prekomorske zemlje – Evrope. Smatra se da narkotici čine promet organizovanog kriminala u Holandiji 80%, Španiji 60%, Belgiji 47%, Finskoj 35% i dr. Trgovina oružjem Trgovina oružjem spada u tradicionalne forme klasičnog oblika kriminalnog biznisa organizovanog kriminala .Pored legalnog oblika trgovine oružjem postoji i ilegalna trgovina oružjem, posebno vatrenim kojim se snadbevaju paravojne formacije, terorističke organizacije i druge kriminalne organizacije. U praksi su poznata tri n ačina trgovine oružja: - legalna i otvorena trgovina sa drugim zemljama po utvrđenim pravilima i procedurama; - tajna i nelegalna trgovina sa drugim državama, preko treće države i - tajno snadbevanje nedržavnih subjekata koji preko posrednika na crnom tržištu .
Page
Konvencija definiše kao KD sledeće radnje: • Nezakonita proizvodnja vatrenog oružja i dijelova • Nezakonita trgovina vatrenog oružja i dijelova • Falsifikovanje, brisanje,uklanjanje ili mijenjanje oznaka na vat..oružju
110
Smatra se da dio međunarodnih transfera oružja nije posledica odluka država već korumpiranih vojnih ili političkih zvaničnika. Krijumčarenje se obavlja raznim kanalima i putevima pri čemu transport određenom vrstom saobraćaja predstavlja posebno razrađenu strategiju: izviđanja graničnih prelaza; proučavanje carinske i policijske kontrole; posedovanje prevoza ili angažovanja sredstava za prevoz robe koju prate falsifikovana dokumenta. Krijumčare se: pištolji, mitraljezi, bombe, nuklearni materijal, radioaktivni otpad, hemijske, biološke i radiološke supstance. Pored pokušaja da međunarodna zajednica uredi ovlast trgovine oružjem donošenjem konvencija i međusobnim usklađivanjem zakonodavstva, politički motivi u međudržavnim sukobima i ogroman biznis utiču na to da se trgovima odvija skoro legalno. Konvenciojm UN definisani su pojmovi: Pod vatrenim oružjem podrazumeva se svako prenosivo oružje koje ima cev i koje ispaljuje, ili se može modifikovati da ispaljuje hitac na osnovu dejstva eksplozije. Nezakonita trgovina označava svaki uvoz, izvoz, nabavku, prodaju, premještanje i transport vatrenog oružja i njgovih dijelova preko teritorije jedne države učesnice na teritoriju druge, kada jedna od država nije to odobrila.
Trgovina ljudima Kriminalna delatnost trgovine ljudskim bićima obuhvata: prinudu, vrbovanje, tzransport, kupovinu i prodaju, prebacivanje i skrivanje osoba radi njihovog seksualnog ili ekonomskog iskorišćavanja, ilegalno usvajanje dece prodaju ljudskih organa, krijumčarenje i eksploataciju rada migranata. Vezuje se i za ilegalne ulaske u zemlju-izbegavanje graničnog prelaza sa ciljem ostvarivanja profita ili koristi drugih. Trgovina ljudima je noviji kriminološki i krivičnopravni pojam mada je kroz istoriju poznat kao trgovina bjelim robljem. U bijelo roblje svrstavaju se osobe ženskog pola koje se na prisilan i prevaran način odvode iz jednih i prodaju u drugim državama radi prostitucije. Naročito iz azijskih i istočnoevropskih zemalja u Evropu a iz Evrope na Bliski i Srednji Istok. Uprkos naporima međunarodne zajdenice da se ta pojava spreči i suzbije u nekim zemljama Evrope, Azije i Afrike ta pojava se i dalje toleriše, čak do nekle ima i tradiciju. Trgovina djecom Putevi trgovine djecom su slični putevima droge na relaciji sjever-jug a u novije vrijeme i istokzapad. U metodu delikata su primjena nasilja tj.klasične otmice mada u praksi su prisutne i zloupotrebe pod vidom „usvajanja“ ili kupovine. Drugi metod su profesionalne prevre u smislu obećanja o boljoj budućnosti djeceili pritiska na majke u stanju socijelne nužde. Treći put je nagovaranje djece i njihovo odvođenje sa javnih mjesta. KD prate krađa identiteta i falsifikovanje dokumenata. Trgovina ljudskim organima Kriminalni profit je našao pogodno tlo u trgovini ljudskim organima. Savremena medicina je dosta napredovala pa su neke transplantacije, posebno bubrega, postale rutinski hiruški posao. Okolnosti da se lako putuje po svetu i da je komunikacija olakšana, da postoji brza razmena informacija između prodavaca i preprodavaca organa, dokazuje da je ovj oblik trgovine veoma unosan posao. Potražnja za organima za transplantaciju u zemljama sa najvišom stopom donatora već je premašila ponudu. Najveći broj trgovine organima obavlja se ilegalno, a davaoci mahom žive u bedi da im je zdravlje nakon prodatog organa bitno ugrožerno. Oni se tretiraju kao „vreće rezervnih delova“, a ne kao ljudska bića. Trgovaćka mreža organa ražirena je od Indije i Tajlanda, preko Turske i zemalja Istočne Evrope, do Austrije i Italije. Destinacije donatora su Moldavija, Argentina, Čile, zemlje Brazila do Filipina. Na tim tržištima za prodaju bubrega donatori dobijaju oko 3000 dolara, a krajnji korisnik ga plaća do 100.000.
Page
Do migracija stanovništva došlo je zbog olakšane komunikacije, ljudi iz lokalnih krajeva sele se na razne strane svih kontinenata. Krijumčarenje ilegalnih imigranata postao je unosan posao koji se obavlja pod kontrolom organizovane mreže kriminaliteta. Usled intenzivnog saobraćaja između istočnoevropskih zemalja i zapadnoevropskih zemalja kamioni su postali glavno sredstvo prebacivanja imigranata. Taj sistem su razvili i kosovski Albanci koji zajedno sa albancima iz Albanije kontrolišu krijumčarenje ljudi iz Belgije i Francuske u Veliku Britaniju. Velika Britanija je poslednjih godina postala najatraktivnija zemlja za imigrante koji traže politički azil. Za ilegalno prebacivanje ljudi preko granice uzimaju se velike pare, a povećanje stanovništva u zemljama doseljenih imigranata predstavlja veliki problem. U našem krivičnom zakonodavstvu krijumčarenje migranata inkriminisano je kao krivično delo nedozvoljen prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi, kojim je obuhvaćeno krivično delo protivpravnog bogaćenja ili druge koristi omogućavanjem drugom da nedozvoljeno pređe državnu granicu, ili nedozvoljeno boravi u zemlji ili tranzitira kroz Srbiju lice koje nije domaći državljanin.
111
Krijumčarenje migranata
Organizovana prostitucija Kriminalitet i prostitucija su u svim vidovima u uzajamnim odnosima. Upravo zbog toga je veoma teško ustanoviti šta je čemu neposredni uzrok. Preko prostitucije se podstrekava i prikriva kriminalitet. Sredstva od kriminaliteta idu na prostituciju, organizacija prostitucije je jedan od čestih oblika profesionalnog i organizovanog kriminaliteta. Od prostitucije živi čitava skala kriminalacapodvodači, makroi, svodnici i drugi paraziti prostitucije. Prostitucija je najčešće pod otvorenom ili prikrivenom zaštitom policije ili lokalnih organa. Vlasnici javnih kuća retko se znaju, ali njima upravljaju u ime „višeg gazde“, koji uzima reket. Često stvarni posrednik ima javne kuće u više gradova, a u njegovo ime ih vodi „poslovna, otmena dana koja je nemilosrdna žena i sa uspehom vodi javne knjige i mušterije. U savremenim uslovima poznata je pojava trgovine ženama radi prostitucije i snimanja pornografskih filmova-sex trafiking. Razlikuju se evropski i azijski sex trafiking. Azijski je vezan za otmice ili kupovinu devojaka između 11-13 godina, koje se u lancu kupoprodaje prometiraju i po više puta dok ne stignu u bordele ili ulično tržište. Evropski tip trafikinga vezan je za društvene procese u istočno-evropskim zemljama iz kojih devojke u dobu između 20-23 godine, sa srednjim, a mnoge i sa visokim obrazovanjem stižu u metropole Nemačke, Italije, Švedske i drugih zapadnoevropskih zemalja i kroz prostituciju traže šansu za bolji život od nesigurnih materijalnih uslova koji im se nude u sopstvenim zemljama. Potražnja za prostitutkama u razvijenom svetu sve je izraženija, a ekonomski uslovi žena u nerazvijenim zemljama sve nepovoljnija. Najteži oblici seksualnog zlostavljanja odvijaju se zapravo kroz razne oblike prostitucije. Krivična dela koja proizilaze iz prostitucije su: podvođenje drugog lica sa ciljem prostituisanja; eksploatisanje prostituisanih lica; upravljanje i držanje bordela; izdavanje ili stavljanje na raspolaganje zgrade ili drugih prostorija radi vršenja prostitucije ili sličnih aktivnosti. Našim krivičnim zakonom ova pojava je regulisana poglavljem KD protiv polne slobode a to su: podvođenje i omogućavanje vrđenja polnog odnosa; posredovanje u vršenju prostitucije i prikazivanju pornografskih materijala i iskorištavanje djece za pornografiju. Kockanje
Pranje novca je protivpravni postupak legalizacije kapitala stečenog kriminalnom delatnošću. To su fin. transakcije prikrivanja stvarnog porjekla novca. Sastoji se u falsifikovanju poslovno finansijske dokumentacije i manipulaciji u sistemu međubankarskih transakcija.
Page
85. PRANJE NOVCA, REKET KAO OBLICI
112
Kockanje se pojavilo još u starom i srednjem veku. U početku nije obuhvatalo novčane uloge, ali se vremenom izmenilo. Forme biznisa u Evropi dobija krajem XIV i u XVX veku. Kockanje je vid socijalne patologije u kome učestvuje veliki broj ljudi. Činjenicu da je znatan broj ljudi naklonjen kocki, izvršioci krivičnih dela su iskoristili kao mogućnost za sticanje velikih prihoda što je za posledicu imalo stvaranje kockarskih sindikatamafijaši su preuzeli kontrolu nad kockanjem. Kockanje prelazi u deo organizovanog kriminaliteta u slučaju kada se organizuju prevare u igri, kada reketaši deluju svojim uobičajenim metodama: obeležavanjem teritorije, zakupljivanjem mašina, uklanjanjem protivnika i pružanjem zaštite uz naknadu, uzimanje dela prihoda. Kockanje je zabranjeno, kockarske organizacije rade ilegalno, a prihodi su veoma visoki. Kockanje se organizuje u različitim oblicima: igre sa brojevima, kartanje, igre za kockarskim mašinama-rulet, klađenje-konjičke trke, sportska takmičenja i dr. Najzastupljeniji su kockarski automati, oni ne traže velika ulaganja, a donose velike prihode. Proizvođači su najčešće same kockarske organizacije koje daju dozvolu za koriščenje zainteresovanim sa nadoknadama.
Page
Za uspjeh sprečavanja pranja novca bitna je međunarodna saradnja i harmonizacija zakonodavsta ali ono što otežava jeste nedovoljna odgovornost banaka u suprotstavljanju pranja novca, nedovoljne kontrolne funkcije i stručnost osoblja u sprečavanju. Reket je posebna vrsta kriminalne rente, oblik profesionalnog kriminaliteta zasnovan na ucjenama iznudamai nasilnom ponašanju.. Danas se reketarstvo razvilo u biznis kriminalnih grupa nerjetko povezan sa korupcijom u policiji i pravosuđu. Reket postoji kao razvijen i unosan biznis zločinačkih udruženja i svojevrsna naplata „poreza“ od vlasnika privatnog kapitala, a radi „zaštite“ od drugih kriminalnih organizacija. Obavlja se ucenom uz pretnju odmazdom vlasnicima kapitala, članovima porodice ili materijalnim sredstvima. Sistem reketa najčešće obuhvata ugostiteljske objekte, privatna preduzeća, kockarnice, javne kuće. Razlikujemo: klasični reket prinude, zaštite od drugih kriminalnih grupa; komercijalni reket osiguranja tržišta, zaštita od konkurencije i unutrašnji reket samozaštite unutarkriminalnih struktura. Klasični reket se sprovodi metodom reketiranja, prinude i ucjene s prijetnjom odmazne vlasnicima kapitala, članovima porodice, ili njihovim materijalnim sredstvima kao što su ugostiteljski objekti, preduzeća, kockarnice, javne kuće... Unutrašnji reket je orjentisan na suparničke organizacije od strane jačih prema slabijim. Koristeći se pozicijom statusa na „crnom tržištu“ kriminalne organizacije ne dopuštaju individulizam već primoravaju slabije da se integrišu u neku od postojećih grupa. Komercijalni reket je tzv. Biznis reket gdje se radi o nenasilnim metodama. Ova vrsta se razvija u posebnim okolnostima npr.krize gdje u nedostatku robe na tržištu dolazi do pojave „neregularnog tržišta“ gdje su poslovni subjekti prinuđeni na saradnju uzmi ili ostavi.
113
Poreklo prljavog novca potiče od nelegalne trgovine, iz skrivenih ili proneverenih fondova izražen na utajama poreza, ilegalnom trgopvinom drogama i opijatima, iz organizovane kocke, prostitucije i reketa, kao i procesima privatizacije kapitala u bivšim socijalističkim zemljama Istočne Evrope i organizovanih kanala kriminaliteta na Zapadu. Pranje novca je postalo međunarodni problem razvijenih zemalja i ostalih zemalja. Posledice se ogledaju u ugrožavanju međunarodnog finansijskog tržišta, preuzimanje kontrole tržišta od strane kriminalnih organizacija, poremećaji funkcije ekonomske politike, izazivanje ekonomske nestabilnosti, usporavanje ekonoskog razvoja i rasta. Procjene su da se godišnje opere između 300 i 500 milijardi pa čak i 1000 milijardi USD. Pranje novca oštećuje svaku državu. Najpogodnije perionice su banke i finansijske institucije koje ne provjeravaju porjeklo novca Prljavi novac se obično pretvara iz stečene valute u neku drugu valutu preko menjačnica, a zatim se ulaže u banke zemalja sa najstabilnijom situacijom (Francuska ,Švajcarska). Druga mogućnost je stvaranje sopstvenih banaka. Tako opran novac se dalje investira u legalne poslove.U tom smislu su popularne u off-šor kompanije u zemljama gdje su finansijske transakcije pod strogim režimom poštovanja disktecionih prava banaka odakle se legalizuje u normalne i legalne poslove. Prvi način tehnike pranja novca u 4 koraka: • Stvaranje uslova za plasman i razmjenu nelegalno stečenog novca • Plasiranje novca • Presvlačenje sredstava ili zametanje tragova, skrivanje izvora prihoda • Integracija ili ponovno ubacivanje novca u legalne tokove Druga tehnika se odvija u dvije faze: • Polaganje depozita u banci zemlje gdje perači neće biti sankcionisani • Transformacija novca kroz liberalne bankarske tokove da bi se novac u trećoj etapi vraćao u legalne tokove kroz štednju i investicione findove.
86. SEKSUALNI DELIKTI Pojam i opšte karakteristike: Sexualna delikvencija je pojava koja prevazilazi oblike prorodnosti i dobrovoljnosti partnera u seksualnom odnosu. To je kompleksna pojava, čija suština proizilazi iz posebnog ponašanja učinioca delikta i odnosa žrtve. Krivična dela protiv slobode odlučivanja u polnim odnosima uvek su predstavljala pojavu s ozbiljnom društvenom reakcijom, ali i problem u krivično-pravnim sistemima. Ovi delikti su specifični po: stepenu moralne izopačenosti (seksualni delikt spada u najstariju vrstu ponašanja, koji se u moralnom i običajnom smislu tretira kao neprirodan i nedozvoljen čin. To je univerzalni problem mnogih društava i rekacije na ovaj problem su različite); visokom procentu tamne brojke (iako kažnjiv u svim državama sveta, ovaj delikt se različito tretira. U nekim zemljama sveta ovaj delikt se tretira kao“delikt protiv običaja i morala sredine“, a ne kao „delikt protiv prava i slobode ličnosti i napad na telesni integritet“. Osim toga žrtve imaju problema sa dokazivanjem silovanja.( ukoliko im počinilac nije naneo teže fizičke povrede ili ako nisu poznavale počinioca). izraženom recidivizmu (pored imovinskih delikata spada u vrstu prestupništva s najvećim procentom recidivizma. Ali razlika je u tome što je recidivizam kod imovinskih delikata posledica profesionalne orijentacije i koristoljubive sklonosti, dok kod sexualnih delikata uzroci su pre svega u psihopatološkoj strukturi ličnosti; i osobenostima uzroka (kod ove vrste delinkvencije dominiraju subjektivni činioci, pre svega uzroci vezani za ličnost izvršioca, dok se socijalni faktori pojavljuju samo u izboru pogodnih uslova za realizovanje dela). Sexualna delikvencija je pretežno urbani fenomen. U seoskim sredinama društvena reakcija nije samo pravna, nego i običajna – prisutna je snažna moralna osuda , kako sredine, tako i porodice izvršioca. Vrste seksualnih delikta: Seksualnu delinkvenciju svrstavamo u:
Page
Primarno obilježje ove vrste delinkvencije je primjena izičke sile kroz agresivni čin zadovoljavanja u savlađivanju otpora i na patnjama žrtve-silovanjem. Nasilje se ispoljava u više dimenzija obljube nad nemoćnim i maloljetnim licima, u zloupotrebi djece i nezaštićenih mlađih osoba , traumatskoj primjeni sile sa fizičkim povredama ili lišavanjem života žrtve. Silovanje je seksualni delikt protiv volje prinudom drugogo lica na obljubu upotrebo grube sile ili ozbiljnom prijetnjom da će sila biti upotrebljena. Kao psihološki enomen silovanje je rustracioni akt bijesa, mržnje i brutalog izliva emocija ispoljen kao kompenzacioni aktor kompleksa izvršioca nad žrtvom. Sociološki-silovanje je akt „muške dominacija“, čin superiornosti nad žrtvom. U psihološkom smislu, polazeći od motiva koji je podsvesna radnja zadovoljenjA biološkog nagona, silovanje se ispoljava kao orma dokazivanja moći i kontrole nad žrtvom.Seksualni čin je arma a zadovoljeni motiv dominacije, sebični motiv zadovoljenja sebe-suština.
114
Sadististički delikti –silovanje
Najteži oblici silovanja su grupna silovanja bandi, kontinuirana silovanja u izbjegličkim logorima i silovanja u porodici.. Istraživanja kažu da se dešava najčešće noću u stanu žrtve ili učinioca, zatvorenim prostorijama, autu rjeđe na otvorenom...U 50% slučajeva žrtva je poznavala učinioca. Posledice silovanja su psihičke, fizičke i socijalne. Fizičke su povrede i zarazne bolesti, psihičke su najtrajnije u vidu trauma, neurotičnih poremećaja, osjećaja straha, nedostatka samopoštovanja i sklonost samoubistvu, narkomaniji,alkoholizmu...Socijološke su neki oblici invalidnosti, neželjena trudnoća, opdsustvo porodične komunikacije... Delikti statusne zavisnosti: Neki oblici seksualne delinkvencije vezani su za podređenost i nemoć žrtve da pruži otporStatusni položaj u društvu ili porodici stavlja ljude u položaj potčinjenosti i nadređenosti, dominacije i fizičke moži-nemoći.Takva pozicija omogućava tri oblika seksualnih delikata: seksualnog zlostavljanja, seksualnog uznemiravanja i incesta. Slučaj polnog opštenja-obljube i nedozvoljenih polnih radnji u kojima je iskorišten položaj zavisnosti ili nemoći žrtve jeste seksualno zlostavljanje.To su slučajevi iskorištavanja službenog položaja rukovodioca; vaspitača i staraoca nad štićenicima ( u našem zakonu KD obljube zloupotrebom službenog položaja); iskorištavanje stanja psihičke i fizičke nezrelosti (KD obljuba nad djetetom i obljuba nad nemoćnim licem). Najteži oblici su seksualno zlostavljanje djece i KD incesta. Seksualno zlostavljanje djece je svaki oblik polnog opštenja bez pristanka djeteta ili čak i sa pristankom , ako je mlađe od 14 godina. Incest-rodosrnavljenje je polono opštenje sa bliskim krvnim srodnikom po pravoj liniji bez obzira na stepen i po pobočnoj između oca i kćerke i sestre i brata. Incest otac-kćerka često se opisuje kao simptom disfunkcionalnog porodičnog sistema prouzokovan seksualnim stresovima, nedostatkom seksualnih odnosa ili bračnim konfliktom.Uloga majke je važnai smatra se odgovornom ukoliko se uzdržavala od seksa ili izbjegavala vaspitavanje djeteta. Seksualno uznemiravanje su verbalni, fizički ili kombinovani pritisci kojima se žena vrijeđa, plaši i ucjenjuje sa đtetim posledicama po njeno fizičko, psihičko zdravlje i reputaciju.-KD nedozvoljene polne radnje.
Page
Uzroci seksualnih delikata: U literaturi su prisutnio razni pristupi objašnjenja uzroka pojave seksualne delinkvencije počev od poremećaja polnih nagona, rasnih predrasuda, agresivne seksualnosti do uzroka socijalnih dimenzija ali nikako bolesti ili poremećaja ličnosti. Psihološki pristupi su jedan od pravaca objašnjenja. Psihoanalitičari daju primat uzročnosti u ranom seksualnom razvoju zatim nepravilnim porodičnim vaspitanjem u djetinjstvu (autoritativan otac ili zaštitnička majka) ili lake dostupnosti porografskih sadržaja Većina osuđenih izvršioca KD nisu osobe sa psihotičnim dijagnozama ipak većinu njih karatkerišu negativne crte karaktera ili neki od poremećaja ličnosti.
115
Seksualne devijacije: To su odnosi i ponašanja pojedinca i grupa gdje se izbjegava heteroseksualnost kao prirodni odnos muškarca i žene u smislu zadovoljavanja unutrašnjih emotivnih i fizičkih potreba i produženja vrste. Najtipičniji su vidovi prisile muškaraca ili podavanja žene bez ljubavi. Pos seksualnim nastranostima su i abnormalne sklonosti kao homoseksualnost, pedofilija, narcizam, gerontofilija, zoofilija, nekrofilija. Jedan od najčešćih oblika je prostitucija-najstarija devijacija ovog tipa, posebno popularna u ratnim i tranzicijsim razdobljima. To su kD podvođenja i omogućavanja vršenja polonog odnosa kD posredovanja u vršenju prostitucije i kd priazivanja pornografsog materijala i isorištavanja djece za pornografiju.
Opšti socijalni faktori uslovljenosti i uročnosti seksualne delinkvencije postoje u tipu kulture i optedruštvenoj prihvatljivosti takvog ponašanja. U izrazito patrijahalnim sredinama muškarci su dominantni a žene „legalni“ subjekt seksualne zloupotrebe. Neki os socijalnih činilaca kao što su nezaposlenost ili besposličarenje djeluju kao stimulans na pojavu sek.delinkvencije. Tu su i intelektualna zaostalost, nizak stepen obrazovanja, alkoholizam... Za pojavu incesta se vezuju uzroci u poremećajima porodičnih odnosa gdje se javljaju razne devijacije oje utiču na pojavu sesualne delivencije ovog tipa. To se odnosi i na nepravilan razvoj djece sa primjerima neadevatnih vaspitnih uticaja, sticaja moralnih i estetskih načela, odsustvu slobodne omuniacije, patrijahalna podjela u porodici i zavjera ćutanja.
87. TIPOLOGIJA SEKSUALNIH DELINKVENATA Problemi i specifičnosti tipologije: Za razliku od mnogih drugih oblika riminaliteta, smatra se da su sesualni deliti i nasilje u njima prvenstveno uzroovani struturom ličnosti.Postoji više poušaja određivanja uzroka seksualnog nasilja. Prema nekim to je tzv.osvetnički recidiv osobe oja je u djetinjstvu bila žrtva seksualnog nasilja; prema drugima razlozi su u rizi trećeg doba dok neki ovu pojavu smatraju posledicom stresnog života, ekonomske nesigurnosti, dosade... Silovanje žena a naročito djece je oduvje izazivalo najveći interes i reakciju društva. Prema Lombrozovoj teoriji seksualni delinkvent je osoba fiziči degenerativnih osobina, dugih ušiju, spljoštene lobanje, kosim i približenim očima, spljoštenog nosa i široke brade. To je izvršilac koji često čini i neku vrstu KD. Teorijski shvatanja: Nei autori ukazuju da su među serijskim ubicama najbrojnije one seksualno motivisane. Gutmader je opisao tri tipa seksualnih delikvenata: autentiči čiji je motiv primarno seksualan; sadistički tipmotiv u seksualnog zadovoljstva u fizičkom nasilju i agresivni tip klasičnog kriminalca. Koen navodi četiri tipa: pomjereno agresivni-bjes usmjeren na sesualni akt, kompenzatorsi tipnesposobnost normalnog sek.zadovoljava kompenzira silovanjem, difuzni tip-fuzionisani oblici seksualne i agresivne energije i impulsivni tip-silovatelj bez plana. MekKaldon razlikuje višestruke povratnike, psihopate i osobe sa psihičkim poremećajem.
Page
Socijalna obilježja: U literaturi nije izdiferenciran opšti tip seksualnog delikventa ali su na osnovu kliničkih ispitivanja seletirani razni profili njihove psihostrukture, poremećaja ličnosti i specifičnih socijalnih obilježja. Veliki broj je s negativnim iskustvom iz ličnog razvoja, porodičnih, ličnih i socijalnih faktora koji su uslovili usvojen sistem vrijednosti i moralna shvatanja. U 80% slučajeva radi se o emocionalnoj nezrelosti, nestabilnosti, neurotičnosti, ispodprosječnoj inteligenciji, neuspješnosti stvaranja normalnih sesualnih kontakata i niskom nivou frustracione tolerancije. Ovaj oblik kriminaliteta vezan je za urbane sredine.
116
Seksualni delikvent-normalna ili patološka ličnost: Soro sva istraživanja govore o tome da su mnogobrojne predrasude o sekualnom deliventu koje postoje u javnosti nemaju naučnu osnovu da je delikvent motivisan neontrolisanim seksualnim porivima, osoba s ruba margine, mentalno poremećena individua. Stvarna socijalna slika i psihološki profil nisu ni izbliza takvi.
Psihopatološka struktura: Seksualni nasilnik zarazliku od drugih nasilnih delikvenata razlikuje se po velikom poremećaju ličnosti, agresivnosti i antisocijalnom ponašanju, alkoholisanosti u deliktu. Za jednu vrstu tavih delikvenata uobičajn je naziv seksualni manijak kao pojam izvršioca D silovanja u povratu. Od takvih učinilaca žrtva je objekat zadovoljavanja želje kroz doživljaj seksualnog uzbuđenja uslovljenog mučenjem. Araterističan je intenzitet primjene sile kod psihopata prema žrtvi u većoj mjeri nego što je sama potreba za zadovoljenjem seksualne požude što ukazuje na sadističku prirodu. Brutalnost je uzrokovana projekcijom sopstvenih frustracija, neuspjeha, stresova koje oni iskaljuju na žrtvi. 88. SAOBRAĆAJNI DELIKTI Vrsta prestupništva uslovljena korištenjem saobraćajnog sredstva i nepridržavanjem saobraćajnih propisa svrstava se u saobraćajne delikte. To je KD ugrožavanja saobraćaja kao posledica saobraćajnih nezgoda i saobraćajni prekršaji. Prevozna sredstva su postala sredstvo, mjesto i predmet višestruke socijalne destrukcije; izvšenja KD i prekršaja; zagađivanja okoline; narušavanja javnog reda; ugrožavanja opasnim materijama koje se prevoze; zastoja i prekida saobraćaja. Vrste i posledice saobraćajne delikvencija: Najteže oblike saobraćajne delinkvencije predstavljaju preršaji u saobraćaju i krivični delikti gdje spadaju djela ugrožavanja javnog saobraćaja i radnje kojima su ugroženi sami učesnici odnosno njihov život ili saobraćajna sredstva. U najčešće prekršajne delikte spadaju: nepropisna brzina, nepropisno preticanja, nedržanje odstojanja, neustupanja prava prvenstva. Rizičnim zakonom su obuhvaćena sledeća KD: ugrožavanja javnog saobraćaja, ugrožavanje javnog saobraćaja opasnom radnjom ili opasnim sredstvom, ugrožavanje bezbjednosti vazdušnog saobraćaja nasiljem, otmica broda ili vazduhoplova, piratstvo, nesavjesno vršenje nadzora nad javnim saobraćajem, nepružanje pomoći povređenom u saobraćajnoj nezgodi i nek djela protiv bezbjednosti saobraćaja. Jedna trećina KD otpada na ugrožavanje saobraćaja a dve trećine na prekršaje. Saobraćajna nezgoda: je događaj u kome je, greškom vozača, nastradalo jedno ili više lica ili je nastala materijalna šteta. U psihološkoj strukturi postoji nekoliko teorija nezgoda. Prema teoriji slučaja, saobraćajne nezgode su van kontrole ljudi i događaju se slučajno. Prema teoriji zaraze-jednom doživljenom nezgodom, traumatizovana ličnost ima veću vjerovatnoću da je ponovo doživi. Teorija sklonosti je proizvod diferencijalne psihologije gdje određene osobine predisponiraju vršenju saobraćajnih nezgoda. Posledice: saobraćajnih nezgoda su mnogobrojne: procjene su da je do sada poginulo 20 miliona ljudi i isto toliko ostalo invalidima. Godišnje se dogodi 50 miliona nezgoda u kojim pogine 250 000 ljudi a povrede zadobije 7 miliona ljudi
Page
117
Socijalne posledice su mnogo kompleksnije, zbog invalidnosti povređeni postaju socijalni problem društva, zatim izdržavanje kazni, psihičke traume. Materijalne štete su visoke i odražavaju se na visoke trošove zdravstvene, socijalne i druge prirode.
89. FAKTORI SAOBRAĆAJNE DELINKVENCIJE U veoma bogatoj literaturi o saobraćajnoj delikvenciji postoje mnogobrojne sistematizacije faktora njihove uzročnosti. Neki od tih faktora se dijele na: faktor –čovjek; vozilo-okolina; neposredneposredna; primarne i sekundarne; i sl. Svaka od tih podjela ima određenu osnovanost ali najprikladnija se čini podjela na objektivne i subjektivne faktore jer iscrpljuje najbitnije činioce uzročnosti saobraćajne delinkvencije. Objektivnim faktorima se smatraju društveni, tehnički i prirodni faktori a u subjektivne spadaju činioci vezani za ličnost čovjeka kao učesnika u saobraćaju.
Page
Subjektivni faktori: Čovjek je jedini subjektivni faktor i najznačajniji od svih faktora u saobraćajnoj delikvenciji. Kompleksnost ljudskog faktora ispoljava se u psihičkim, fizičkim, moralnim obrazovnim i zdravstvenim svojsvima. Postoji mišljenje da su biopsihološke osobine čovjeka ograničene da bi zadovoljile sve elemente složenih situacija koje se pojavljuju u saobraćaju. Saobraćaj zahtjeva mogućnost blagovremene percepcije, blagovremenog predviđanja, ograničenog vremena reagovanja. Statistička istraživanja uazuju da je u 60-80% slučajeva učešće čovjeka u saobraćajnoj nezgodi ključno. Tehnički faktor u interaciji među ljudima unosi neke elemente za koje se smatra da dijelom mijenjaju i ljudsku prirodu i dovode do saobraćajno-socijalnog konflikta. U socijalnom smislu čovjek za volanom iživljava potisnute nagone, egoizam, strast... Na subjektivni fator donekle utiču i stepen obrazovanja, pol i starost. Žene kao manje prisutna grupa u javnom saobraćaju (što se danas ne može reći) i koje su svojim psihofizičkim osobinama manje sklone bezobzirnosti i alkoholisanju su u prednosti nad muškim polom. Nedostatak iskustva taođe ima za posledicu manju sposobnost upravljanja vozilom. Kada je riječ o saobraćajnom delikventu, njegova identifikacija je sporna. Prema jednom u pitanju su dve ličnosti-jedna za volanom, druga van toga a prema drugom shvatanju radi se o istom karakteru. Jedni smatraju da je saobraćajni delikvent jednak kriminalnom deliventu nekog drugog krivičnog djela, do toga da to nema jedno veze s drugim.
118
Objektivni faktori: Društveni faktori čine sredinu gdje se saobraćaj odvija i tu spadaju mnogi činioci različitog intenziteta i uticaja a posebno ekonomskog i kulturnog razvoja; socijalno-demografski uslovi; stanje u društvenom okruženju; veličina teritorije; uticaj tradicije, kulture, morala i običaja. Poremećaji u društvenoj strukturi i odnosima imaju za posledicu ugrožavanje bezbjednosti saobraćaja. Povećanje standarda, urbanizacija, migracija, heterogena struktura učesnika u saobraćaju dovode do konflikata među učesnicima saobraćaja. Nemogućnost da čovjek u planirano vrijeme obavlja funkcije rađa frustracije koje se odražavaju kao uzročnici povećanog rizika. Jedan od društvenih faktora jeste i uvriježeno shvatanje javnog mnenja o karakteru saobraćajnih delikata tj da se saobraćajni delikt ne smatra kriminalom. Ne treba izjednačavati klasični kriminalitet i saobraćajnu delinkvenciju ali je činjenica da učesnici u saobraćaju mnogim radnjama svjesno dovode svoj i život drugih u opasnost. Tehničke faktore čine stanje puteva i stanje vozila. Stanje puteva se javlja kao delikventni faktor kada putna mreža ne prati razvoj drumskog saobraćaja, kada projektovani putevi ne odgovaraju obimu i strukturi u saobraćaju. Smatra se da je faktor puta isključivi uzročnik u 15-20% slučajeva. Vozilo kao faktor bezbjednosti treba da posjeduje tri elementarna svojstva: da svojim elementima ne povećava rizik, da što manje ugrožava subjektivna osobine vozača i da svojim pasivnim elementima sprečava i ublažava povrede. Vozilo kao faktor rizika ima učešća u 5-10% saobraćajnih nezgoda. U prirodne faktore spadaju faktori spoljne sredine kao klimatski i geografski te učestvuju u faktorima uzroka nezgoda i to mokar kolovoz 10%, sneg 22%, poledica 35% i jaka kiša 33%.
Takođe tiplologija delikventa u saobraćaju po jednima ukazuje na ličnost niskog stepena inteligencije, tipične mladalačke psihe i s egoističnim agresivnim i asocijalnim osobinama. Date klasifiacije su uglavnom zasnovane na biopsihološim svojstvima inteligencije, bezobzirnosti i agresivnosti. Preovlađuju mišljenja da ne postoji ličnost biološki predisponirana i genetski predodređena da bude saobraćajni delivent ali da postoji skup zajdničkih osobina onih ličnosti koje češče čine prešaje. Recidivizam u saobraćajnoj delivenciji je neposredno vezan za psihofizička svojstva povratnika i neKa socijalno demografsKa obilježja, ukoliko i postoji odnosi se na neke osobine recidivista a to je agresivnost, sklonost alkoholu, anksioznost, depresija...Socijalno-demografska karakteristika povratništva ispoljava se u pretežnoj muškoj polnoj struturi, populaciji između 25-45 godina. Saobraćajna delikvencija i kriminalitet su uskoj vezi a vozilo je istovremeno postalo sredstvo, predmet i mjesto izvršenja krivičnog djela. 90. KOMPJUTERSKI KRIMINALITET Sve rasprostranjenija upotreba računara i razvoj računarske tehnologije doprinele su lakšem obavljanju mnogih poslova i jedinstvenoj i bržoj komunikaciji, ali su i omogućili veće zloupotrebe pojedinaca, grupa i čitavih organizacija. One su brzo inovirale načine izvršenja klasičnih krivičnih dela. Posledica svega je i novi oblik tzv. kompjuterskog kriminaliteta specifičan po strukturi, obimu i osobenosti, koji svuda u svetu bilježi progresivan rast i pojavu novih krivičnih dela. Kompjuterski kriminalitet je vrsta delinkvencije i tipologija kriminalnih pojava koja je nastala u vezi sa zloupotrebom kompjuterske tehnike i tehnologije. Postoje razne definicije: Espertse grupa OECD: “kompjuterski kriminalitet predstavlja svako ilegalno, neetičko i neautorizovano ponašanje koje uključuje prenos i obradu podataka“. Parker: “...zloupotreba kompjutera u smislu upotrebe kompjuterske tehnologije u kome žrtva trpi ili bi mogla da trpi gubitak a učinilac djeluje u namjeri da sebi pribavi korist“.
Page
Vodinelić razlikuje kompjuterski kriminalitet u prvom užem smislu, a taj pojam obuhvata: računarsku prevaru, sabotažu i špijunažu, od kompjuterskog kriminaliteta u širem smislu, pod kojim smatra protivpravno prisvajanje računara i njegovih djelova krađom, pronevjerom i prevarom, fingirane krađe računara, zloupotrebe automata sa novcem za igru kojim se upravlja pomoću računara. Pod ovim pojmom autor podrazumjeva i sva ona krivična djela gdje se računar javlja kao izvršenje krivičnog dela. Kompjuterski kriminalitet karakterišu svojstva velike dinamike i izuzetnih formi pojavnih oblika i vidova ispoljavanja. Uticajem kompjuterske tehnike i programa u oblastima kriminaliteta posebno privrednog i finansijskog mjenja se model ispoljavanja. Javljaju se novi opasniji oblici kriminalnog ponašanja koji do sada nisu bili poznati u kriminalističkoj praksi. Sa sobom nose i opasnosti od širenja i masovne upotrebe elektronskog prisluškivanja, krađe poslovnih i drugih tajni kao i različitih oblika intelektualne svojine, ozbiljnog narušavanja privatnosti i drugih ljudskih sloboda i prava kao i ličnog integriteta, a u poslednje vrjeme prisutna je realna opasnost od talasa terorističkih akata raznih vrsta-tehno terorizam. Štetne posledice su izuzetno velike a pronevjere kompjuterom se desetostruko veće nego klasičnim prisvajanjem.
119
Bekei: “ ...vršenje krivičnih djela kod kojih je računar sredstvo ili objekat odnosno upotreba kompjutera pri vršenju prevare, utaje, zloupotrebe čiji je cilj prisvajanje novca, usluge ili poslovne manipulacije čak i kad je uperena protiv samog računara:“
Načini korištenja komjutera su različiti, kao objekat napada, kao sredstvo izvršenja, kao sredstvo planiranja odnosno prikrivanja djela ili rukovođenja kriminalom. Takva tehnika je u potpunosti potisnula klasične sisteme špijunaže. Posledica toga je izuzetno visoka tamna brojka komp.kriminaliteta. Kompjuter kao sredstvo koristi se za pljačke, pronevjere, finansijske malverzacije, špijunaže, terorizam... Kompjuter kao objeakt trpi napad na hardver i softver u smislu otkrivanja, uklanjanja i uništavanja programa, brisanja podataka, oštećenje, uništenja hardvera. Tri sredstva pomoću kojih se uništava ili oštećuje program su virusi, crvi i trojanci gdje treći omogućaja pristup kompjuteru bez znanja vlasnika. Vrste kompjuterskog kriminaliteta : S obzirom da je kompjuterski kriminalitet internacionalni problem postoji nekoliko međunarodnih dokumenata koji iniciraju sankcionisanje i tako klasifikuju pojedine vrste. UN vrši podjelu na cyber kriminalitet u užem smislu-kao svako nezakonito ponašanje usmjereno ka elektronskim operacijama sigurnosti kompjuterskih sistema i podataka koji se u njima obrađuju; cyber kriminalitet u šire smislu- kao svako nezakonito ponašanje vezano za kompjuterski sistem i mrežu uključujući i nezakonito posjedovanje ,nuđenje i distribucija podataka preko kompjuterske mreže. Konvencija Savjeta Evrope predviđa 4 grupe djela: - djela protiv povjerljivosti, integriteta i dostupnosti kompjuterskih podataka i sistema-njih čine nezakonit pristup, presretanje, uplitanje u podatke ili sisteme, korišćenje uređaja (proizvodnja, prodaja, uvoz, distribucija), programa, password-a; - djela vezana za kompjutere-kod kojih su falsifikovanje i krađe najtipičniji oblici napada; - djela vezana za sadržaje-dječja pornografija je najčešći sadržaj koji se pojavljuje u ovoj grupi obuhvatajući posjedovanje, distribuciju, transmisiju, čuvanje ili činjenje dostupnim i raspoloživim ovih materijala, njihova proizvodnja radi distribucije i obrada u kompjuterskom sistemu ili nosiocu podataka; - djela vezana za kršenje autorskih i srodnih prava obuhvataju reprodukovanje i distribuciju neautorizovanih primeraka djela kompjuterskim sistemima. Po međunarodnoj klasifikaciji kompjuterski delikti su: prevare izvršene manipulacijom kompjuterarazni metodi kompjuterskih prevara i programskih manipulacija; kompjutersko falsifikovanje; nanošenje štete prilikom unošenja podataka ili programa-virusi, logičke bube, crvi; špijunaža i sabotaža. Vrste kompjuterskog kriminaliteta možemo razvrstati na: haking kriminalitet; kompjuterske zloupotrebe; kompjuterske prevare; kompjuterske sabotaže; kompjuterski terorizam; kompjuterska piraterija; kompjuterski vandalizam i kompjuterski kriminalitet vezan za mrežnu konfiguraciju informacionih sistema.
Page
Haking kriminalitet u krivičnopravnom smislu podrazumjeva krivična djela kojima se vrši neovlašćen-protivpravan pristup, elektronski upad, tzv. provaljivanjem, u centralni kompjuterski sistem i njegovu bazu podataka u našem krivičnom zakonodavstvu krivično djelo: neovlašćen pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka. Hakeri preko personalnih računara upadaju neovlašćeno u informativne sisteme drugih korisnika i vlasnika, spretno izbjegavajući mehanizme softverske i druge zaštite. Ovi motivi su avanturistički, da se iskažu lične sposobnosti i demonstrira informatička sposobnost nalaženja slabosti u mehanizmu zaštite kompjuterskih sistema. Poseban izazov za hakere predstavljaju kompjuterske mreže maksimalne bezbjednosti, kao što su: vojne, policijske, obaveštajne i slične kompjuterske mreže i komunikacije. Nezavisno što motivi ovih izvršilaca nisu vođeni lošim namerama haking može izazvati vrlo ozbiljne štete.
120
Haking kriminalitet:
Ozbiljne štete mogu nastati nehotičnim oštećenjima na vitalnim kompjuterskim mrežama, ugrožavanjem zaštićenih podataka – neovlašćeno brisanje ili izmjena, određenog stepena značaja ili vrste tajnosti ili na drugi način oštećenja ličnih prava ili poslovnih i službenih podataka, ili kao najteža posledica –činjenje računarskih podataka neupotrebljivim. Kompjuterske zloupotrebe: Kompjuterske zloupotrebe ili kompjuterska krađa čini jedan od najčešćih oblika kompjuterskog kriminaliteta a po posledicama najteži. Neovlašteno korištenje računara ili računarske mreže (KD u našem zakonodavstvu) predstavlja unos, izmjenu, brisanje ili potiskivanje računarskih programa ili podataka kao i ostale vrste mješanja u obradu podataka koje utiču na njen rezultat, čime se izaziva ekonomski gubitak drugog lica s namjerom da se stekne nezakonita ekonomska dobit za sebe ili treće lice. Od posebnog značaja je zloupotreba krađa identiteta što ima za posledicu gubljenje povjerenja u komercijalne transakcije čime se ugrožava lična privatnost i nanose materijalne štete drugom licu. Kompjuterske prevare: Kompjuterske prevare čine najzastupljeniju vrstu delikta. Po motivima su istovjetni sa djelom kompjuterske zloupotrebe – namjera pribavljanja koristi za sebe ili druge ali se razlikuju po načinu izvršenja-na prevaran način odnosno unošenjem preko kompjutera netačnih podataka, ili se propušta unošenje tačnih podataka, ili se na bilo koji drugi način, računar se koristi za ostvarivanje prevare u krivičnopravnom smislu .Po modelu su prilagođene ili inovirane varijante klasičnih finansijsih prevara od suptilnih do profesionalno odrađenih. Ambijentalni okvir omogućava internet trgovina, anonimnost, distanca i trenutna priroda transacija. Najčešće prevare se vrše preko interneta koji ne uslovljava fizički pristup izvršioca do prostora ili objekata nekog od sistema za isplatu.
Page
Kompjuterski terorizam: Kompjuterski terorizam u krivično pravnom smislu predstavlja izazivanje straha i uznemiravanje javnosti. Kompjuterski terorizam je više buduća nego aktuelna pojava. U savremenom društvu postoji realna opasnost da informatički resursi, a posebno globalne informatičke mreže postanu i veoma efikasno sredstvo u terorističkoj aktivnosti, posebno za špijunažu, sabotažu, upade u nacionalne sisteme, banke podataka, računarske resurse, bezbjednosne i odbrambene komunikacione sisteme, objekte kojima se elektronski upravlja rafinerije nafte, aerodromska postrojenja, železnice, vodovode, elektrosnabdjevanje i slične objekte za značaj građana. Teroristi planiraju korišćenje i svih vidova oružane tehnike zasnovane na korišćenju visoke kompjuterske tehnologije kao i raspoloživih „tržišnih kadrovskih potencijala“- da obučavaju teroriste za tajne akcije putem visoke tehnologije.
121
Kompjuterske sabotaže: Kompjuterske sabotaže, kod nas se zovu računarska sabotaža., sastoje se u unosu, izmjenama, brisanju ili potiskivanju računarskih podataka ili računarskih programa ili upad u računarski sistem sa namjerom da se onemogući funkcionisanje računara ili telekomunikacionog sistema. To znači da uništenje ili oštećenje kompjutera i drugih uređaja ili oštećenje kompjutera i drugih uređaja za obradu podataka u okviru kompjuterskih sistema, ili brisanje, mjenjanje, odnosno sprečavanje korišćenja informacija u njihovoj memoriji. To se čini oštećenjem operativnog sistema u informativnom mehanizmu i programima korisnih usluga, prvenstveno onih koji imaju javnu funkciju čuvanja i korišćenja podataka za državne organe, ustanove, preduzeća ili druge organizacije od opšteg značaja-organi unutrašnjih poslova, saobraćaj, elektroprivreda, vodovodna preduzeća i druge ustanove i preduzeća koja čine privredni sistem ili imaju javnu funkciju.
Kompjuterska piraterija: Pod kompjuterskom piraterijom podrazumeva se: neovlašćeno kopiranje zaštićenog računarskog programa –bespravno kopiranje, distribucija ili javno objavljivanje računarskih programa zaštićenih zakonom i neovlašćeno kopiranje topografije –bespravno kopiranje zakonom zaštićene topografije, besplatno korišćenje ili uvoz u te svrhe topografije ili poluprovodničkog proizvoda napravljenog korišćenjem topografije i računarski falsifikat-unos, izmena, brisanje ili potiskivanje računarskih podataka ili programa, kao i ostale vrste mešanja u obradu podataka na račun ili pod uslovima, predviđenim domaćim zakonom, koji bi predstavljao delo falsifikata da je počinjen u odnosu na klasičan predmet takvog krivičnog dela. U našem zakonodavstvu ove pojave su inkriminisane kao krivično djelo neovlašćeno iskorišćavanja autorskog djela ili predmeta srodnog prava i krivično djelo neovlašćeno uklanjanje ili mjenjanje elektronske informacije o autorskim i srodnim pravima. „Poslovna piraterija“ se odnosi na protiv zakonito kopiranje programa, softvera, diskova i video materijala-syber kiminalitet. Kompjutersi vandalizam: je posebna vrste kompjuterskog kriminaliteta a svodi se na namjerno oštećenje računarskih podataka i programa. U našem zakonodavstvu to je KD oštećenje računarsih podataka i programa i KD pravljenje i unošenje računarskih virusa. Stvaranje i unošenje virusa ima za posledicu izmjene podataka, brisanje baza podataka, usporavanje izvršenja programa... Kriminalitet vezan za kompjuterske mreže: Kriminalitet ove vrste je vezan za oblike protiv pravnog ponašanja kod koga se kompjuterske mreže javljaju u trostrukoj ulozi: kao sredstvo izvršenja, kao objekat izvršenja i kao socijalno tehnički ambijent izvršenja. To podrazumjeva KD neovlašćenog pristupa zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka. Kompjuterske mreže su sve češće sredstvo za realizaciju KD dječje pornografije, zloupotrebe inteletualne svojine, on line nedozvoljene prodaje kao ambijentalno okruženje u kome se napadi realizuju. 91. FAKTORI KOMPJUTERSKOG KRIMINALITETA
Page
Tehničko-tehnološki faktori: Opasnosti od kompjuterskog kriminala su sve izraženije zbog intenzivnog razvoja mreže, pojeftinjenja opreme, minijaturizacije, prenosa svih vrsta i obima evidencija i poslovanja na kompjuter. Rasprostranjenost ovih pojava ne prati adekvatan sistem tehničke zaštite i sistemske kontroloe takvog poslovanja. Uzroci nezaštićenosti su mnogobrojni a posebno se ističu: sofisticirana tehnika, prenos podataka kompaktnim diskovima, ranjivost kompjuterskog sistema, nesavršenost zaštitinih programa, dostupnost podatataka širokom krugu službenog i tehničkog osoblja. Pored tehnike na obim i intenzitet kompjuterskog kriminala utiče i ubrzan tehnološki razvoj računarskih mreža, pre svega interneta i s obzirom na činjenicu da izvršioci ostaju anonimni jer je mala vjerovatnoća da budu otkriveni tako da to predstavlja veliki izazov za učinioce.
122
Kriminološke pretpostavke uslovljenosti kompjuterskog kriminaliteta su mnogobrojne ali se mogu svrstati u • tehničke faktore-laka pristupačnost i softverska nezaštićenost računarse tehnologije • tehničko-tehnološke faktore-razuđenost i nesigurnost mreža koje omogućavaju pristup pod zaklonom anonimnosti • neefikasna prevencija-teškoća u otkrivanju i dokazivanju ovih delikata i nestručnost osoblja zaduženog za otkrivanje
Neefikasna prevencija čini jedan od poticajnih faktora kriminalno sklonih ličnosti da čine krivična djela a ispoljava se u vidu slabosti u sferi korisničkog djela i slabosti operativno-istražnog sistema. Pored nestručnosti u uočavanju kriminalnih radnji uzrok nedovoljne društvene reakcije jeste u svojevrsnoj toleranciji od strane oštećenih. Veoma mali broj prijavljuje ovakva djela zbog straha od negativnog publiciteta i gubitka poslovnih partnera kao i stav da je kompjuterski kriminal marginalan i bezopasan. Otkrivanje ovih djela zahtjeva poseban pristup i stručnost u dve vrste znanja: problemskog iz oblasti koja je ugrožena i poznavanje kompjuterse tehnologije. Organi gonjenja su u većini zemalja nestručni i nespremni za suprotstavljanje ovakvom kriminalitetu jer su se pojavili novi izvršioci koji imaju znanje na znatno višem nivou od onog koje posjeduju organi gonjenja. Prema podacima, pravne institucije i vlast otkrile su do sada samo 5% kompjuterskog kriminaliteta. Faktori pravne (ne)regulacije: Pravna priroda problema takođe čini jedan od značajnih faktora uslovljenosti jer u ovoj oblasti nisu jasno postavljena zakonska pravila uređenosti. Zbog toga i postoji nedovoljna izgrađenost krivičnopravnog sankcionisanja ove vrste delikata. Pravni nedostaci zaštite kreću se u rasponu od minimalne do potpune zakonske regulative a posebno u nedostatku adekvatne krivično-pravne sankcije. Još uvjek nedostaju uslovi obezbjeđenja sigurnosti podataka, propisi namjenjeni korisnicima i javnosti kojima se pod unapred utvrđenim uslovima mogu koristiti tuđi informacioni sistemi.
Page
Tipologija kompjutersih delivenata: Bitna razlika postoji u poimanju kompjutersog delikventa i u doživljaju impresije u javnosti i u njegovim stvarnim karakternim svojstvima. U javnosti se on doima kao sposoban čovjekkompjuterski znalac, vešt. S druge strane izvršilac kompjterskog kriminaliteta je po mnogočemu sličnih karakternih osobina primjerenih vrsti klasičnih delikata.Tako npr. izvršilac krivičnih djela kompjuterske zloupotrebe i prevare karakterišu osobine izvršilaca krivičnog djela privrednog kriminala. Profil kompjuterskog kriminalca pretpostavlja određen kapacitet intelektualnih sposobnosti ( ne u pogledu formalnog obrazovanja), u pogledu ličnih osobina-otvoren za praćenje tehnološkog napretka, intimno-često neostvaren i kompjuter za njih predstavlja centar života. Tu se diferenciraju hakeri i profesionalni izvršioci. U socijalno-psihološkom smislu njčešće je riječ o nedelikventnim, nenasilnim socijalno prilagodljivim pojedincima. U pitanju su osobe mlađe dobi 17-25, s predispozicijama praćenja tehnološkog napretka, interesno orjentisani provjeri sopstvenih mogućnosti preko otkrivanja kompjuterskih tajni. U psihološkom smislu su u pitanju osobe prosječne i iznadprosječne inteligencije, ambiciozne, vješte, narcisoidne, mlađe, visokomotivisane... Dijele se na avanturiste, radoznalce, kreativne enigmatičare, destruktivce, agresivce, osobe sklone kompjuterskom vandalizmu i na kraju klasične kriminalce koji hakiranje koriste kao metod pribavljanja nezakonite koristi. Profesionalni kompjuterski delikventi su osobe kojima je to jedino zanimanje a djeluju kao individualci, u okviru kriminalne grupe ili kriminalnih organizacija. Njihovi motivi su politički (špijunaža, sabotaža i terorizam), koristoljubivi (poslovna i industrijska špijunaža, piraterija, krađe, prevare) i vandalski orjentisani motivi i postupci.
123
Subjektivni fatori: Treba imati u vidu dve činjenice a to je da na kompjuterski kriminalitet utiču neki opšti socijalni činioci koji su se javili usled povoljnih kriminalnih okolnosti te uključivanje subjekata organizovanog kriminaliteta i subjektivni činioci kriminalne sklonosti samih izvršilaca. Naročito se ističe faktor motivacije izvršilaca a to je avanturistički motiv, potreba za dokazivanjem naročito od mlađe populacije.
92. MALOLETNIČKI KRIMINALITET
Page
U novije vrijeme je za maloljetnički kriminalitet karakterističan povećan broj delikta nasilja i pojedinačnog i kolektivnog. Kolektivni kriminalitet je prisutniji nego kod odraslih, maloljetnici nasilje na ulici prenose kao model ponašanja iz porodične sredine, gdje su i sami bili zlostavljani psihički, fizički i seksualno. Žrtve su slabiji i hendikepirani pojedinci koje maltretira grupa, kao i starije i bespomoćne osobe. Spontano nasilje se javlja u formi izazivanja nereda i organizovane primjene nasilja, koje je samo sebi cilj, na primer na sportskim takmičenjima, koncertima i drugim vidovima javnih manifestacija. Poluorganizovanom nasilju skloniji su mlađi maloljetnici aktima zastrašivanja, reketiranja učenika, otimanju stvari, sitnim krađama, neposrednim sukobima-tučama. Ove grupe zlostavljaju svoje vršnjake u školskim dvorištima, na ulici, kao i u sredinama gdje žive.
124
Maloljetnička delikvencija je pojava socijalno neprilagođenog ponašanja posebne populacione strukture stanovništva, koja se više ne smatra djecom, ali u razvoju nisu dostigla stadijum punoljetstva. Maloljetnik je osoba posebne uzrasne kategorije i biopsihičkih osobina. Od odraslih se razlikuje po stepenu emocionalne i intelektualne zrelosti, svjesnosti postupaka i odgovornosti za svoje ponašanje. Maloljetnici se razvrstavaju u kategorije mlađih-osobe između 14-16 godina života i starijih maloljetnika –osobe između 16 i 18 godine života. Podjela se zasniva na anatomskoj i psihičkoj razvijenosti, odnosno mentalnoj zrelosti određene strukture maloljetničke populacije i usklađenosti njihovog odnosa u pogledu usvajanja i poštovanja pravnih, moralnih i društvenih normi. Sankcije za maloljetne delikvente se razlikuju od onih koje su predviđene za odrasle osobe. Za izuzetno teške krivične prestupe mogu se izreći kazne maloljetničkog zatvora. U slučajevima lakših dela koja su posledica težih vidova vaspitne zapuštenosti izriču se zavodske-vaspitne mere, a u blažim vidovima, kada je uzrok delinkventne orijentacije nepromišljenost i blaži oblici vaspitne zapuštenostidisciplinske mere i mere pojačanog nadzora. Za maloljetne delikvente najčešće se upotrebljavaju pojmovi: vaspitno zapuštena omladina, delikventi, maloljetni kriminalci, posrnula djeca, huligani, siledžije i slično. Kriminalitet je najteži oblik maloljetničkog prestupništva. Karakterističan je po tome što je znatno zastupljen, ali i po obimnosti u pojedinim njegovim oblicima. Udio maloljetničke delinkvencije u kriminalitetu uopšte razlikuje se od zemlje do zemlje. Pretežno se kreće oko 20-25%, ali ima i zemalja u kojima je ta zastupljenost skoro do polovine ukupne pojave. Maloljetnici najčešće vrše imovinske delikte- najviše djela krađe, i taj procenat u ukupnom maloljetničkom kriminalitetu je oko 50%. Kriminalitet ove vrste je još izraženiji kod maloljetnica i u našoj zemlji se kreće oko 93 % izvršenih krivičnih dela, (koje maloljetnice izvrše) najviše su krivična dela krađe i sitne krađe. Prilikom izvršenja krivičnog dela krađe i sitne krađe iz stanova i kuća, maloljetne prestupnice su najčešće koristile ranije uspostavljen odnos prijateljstva i poznanstva sa žrtvom, a prilikom izvršenja krađa iz robnih kuća, samoposluga i prodavnica koristile su nepažnju prodavaca; prilikom krađa u prostorijama škole ispoljile su drskost i bezobzirnost, teške krađe maloljetnice su vršile najčešće obijanjem, koristeći nađene predmete na mestu izvršenja krivičnog dela; pomoću lukavstva i upotrebom fizičke sile vršile su krivična dela razbojničke krađe i razbojništva. Druga pojava po zastupljenosti su saobraćajni delikti maloljetnika. Oni su prouzrokovani faktorima neiskustva, ali i posebne psihostrukture. Treća kategorija su seksualni delikti posebno krivična djela silovanja. U nekim oblastima kriminaliteta maloljetnici skoro da ne učestvuju posebno kada je u pitanju politički kriminilatet, djela protiv službene dužnosti i krivična djela privrednog kriminaliteta.
Organizovano nasilje maloljetnika sprovodi se u maloljetničkim bandama koje predstavljaju poseban vid prestupničkog ponašanja koji je karakterističan po specifičnom sistemu vrijednosti – organizacije, realizacije, individualnih ciljeva kroz grupno ponašanje. U grupi se stiče ugled i prestiž i ispoljavaju se specifični oblici solidarnosti –prijateljstvo, kolektivni duh, solidarnost i zajedničko ubjeđenje u realizaciji kriminalnih ciljeva. Članovi se odabiraju i primaju u grupu ukoliko su spremni da prihvate posebna pravila ponašanja i sisteme vrednosti delinkventne grupe. Takve grupe su isključivo karakteristične za gradske sredine i za dokon način života-previše slobodnog vremena. Na čelu organizacije nalazi se vođa koji neformalnoj grupi obezbeđuje jedinstvo, utiče na formiranje stavova i pravila discipline. U maloljetničkim bandama članstvo je obično istog etničkog, rasnog i socijalnog porekla i potiču iz dezorganizovanih porodica iz prigradskih naselja, odanost i poštovanje bandi je obavezno, prostor djelovanja je pod kontrolom bande. Prilikom prijema novih članova obično se postupak odvija po nekom ritualu. Novija obilježja ovih grupa karakteriše pomjeranje donje granice života članova sa tendencijom prijema djece, multietičnost, povećanje ženske populacije i sticanje prihoda od droge i prostitucije. U strukturi maloljetničke delinkvencije po obimu i društvenim posledicama socijalno-patološke pojave su ispred kriminaliteta i ostalih vidova prestupništva. Tu se radi o alkoholizmu, narkomaniji i prostituciji koji stvaraju organske poremećaje naročito u ranoj mladosti 93. FAKTORI MALOLETNIČKOG KRIMINALITETA Smatra se da kod devijacija i delinkventnog ponašanja mladih postoje i neke specifičnosti uzroka, uslova i povoda. Biopsihološka struktura, emocionalna zrelost i socijalna obilježja maloljetnih prestupnika bitno se razlikuju od odraslih delikvenata. Njihova kriminalna aktivnost nije posledica čvrste volje i zrelog razmišljanja jer im se vinost i uračunjivost iskazuju u posebnoj formi. Rasprostranjeno je mišljenje socijalnih radnika, kada je riječ o maloljetnicima da se radi o neprilagođenoj, fizički hendikepiranoj, mentalno ispod normale, zaostaloj, zapuštenoj, nestabilnoj, nastranoj osobi, siročetu, ličnosti na stramputici...sa kojima se ne slažu kriminolozi koji maloljetnike smatraju osobama nesposobnim da razlikuju dobro od zla radi nedostatka zrelosti.
Page
Osnovni faktori istraživanja etiološih i fenomenološih problema delinkvencije i devijacije jesu socijalna sredina, delikt i ličnost. Faktor ličnosti se smatra karakterističnim i posebno tretira kroz specifičnosti tjelesnih i psihičih promjena karakterističnih za tu dob. Psihička nestabilnost i teškoća adaptacije na određene životne uslove nalazi izlaz u u ponašanju koje tendira u poremećaje ponašanja. Adolescenci su u specifičnom stanju razvoja kada im je potreban uzor, autoritet, povjerenje, podrša i pomoć porodice a ona najčešće izostaje pa se djeca okreću ulici. Doba adolescencije počinje od 12 godine a zvaršava psihosocijalnim sazrevanjem oko 24-25 godine. U psihičkom smislu ličnost sazreva oko 18. Granice normalnog i devijantnog ponašanja veoma je teško utvrditi jer se ta stanja dešavaju ciklično i u amplitudama tako da su dijagnoze relativna stvar. Ipak se kategorišu u prolazne ili stalne poremećaje. Pojavljuju se fiziče i seksualne promjene koje uzrokuju komplekse i emotivne promjene. Česti su slučajevi psihopatskih stanja neuroze, ekspanzije, inhibicije te se tako klasifikuju: teško deprimirani delikventi, emocionalno poremećeni delikventi, delikventi sa problemima u porodici i situacioni delikventi. Delikvencija nastala u porodici nastaje usled identifikacije sa strogim ocem, promiskuitetno ponašanje nastaje kao posledica konfliktnih odnosa, odbacivanja ili neprilagođenog odnosa sa majkom.
125
Biološki i psihološki faktori:
Socijalni fatori: Interesantna je socijalna karta delikventa. Tipični predstavnik je muškog pola, izvršilac imovinskog delikta, potiče iz porodice sa poremećenim odnosima, ima slabe kontakte sa ocem, probleme sa učenjem i ponašanjem u školi, drogira se i sklon je agresivnom ponašanju. Porodična sredina je primarni element socijalizacije i dirketno se odražava na intelektualni i psihološki razvoj djece gdje se navode materijalna situiranost, zaposlenost, odnos i briga roditelja, stambeni uslovi. Faktori urbanizacije i migracija iz ruralnih područja kao kriminogeni fatori iskazuju se kroz sukob savremenog i tradicionalnog, sukob generacija, formalnog i neformalnog obracsa kontrole, gdje je kriminalitet maloljetnika stvrstan u prvenstveno urbani fenomen. Pored porodice, škola je institucija u kojoj se odvijaju najvažniji vaspitno-obrazovni procesi socijalizacije ličnosti i osposobljavanja za odgovarajuće radne i društvene funkcije. Bitan faktor je slobodno vrijeme gdje u čestom odsustvu pozitivnih sadržaja i dokoličarenju nastaju razni oblici devijantnog ponašanja. Maloljetnička delikvencija se u 99% slučajeva odvija u slobodno vrijeme. Uticaj sredstava masovnih komunikacija na maloljetnike je znatno prisutniji nego kod odraslih. Kroz oponašanja i identifikaciju povećava se prag nasilja kod djece gdje najupečatljivija iskustva oni iz medija prenose u realan svijet. Vaspitanje je bitan uslov orjentacije u ponašanju čovjeka i moguć uzrok maloljetničkog prestupništva. U pozitivnom smislu podrazumjeva pravilan duševni innteletualni razvoj kod djece. Prestrogo vaspitanje i kažnjavanje psihološki uobličava invalidnu, teško prilagodljivu, depresivnu i nesigurnu ličnost dok je ličnost u odsustvu vaspitavanja lišena saznanja šta je dozvoljeno a šta ne. Vaspitna zapuštenost ogleda se u odsustvu duševnog, intelektualnog i moralnog razvoja ličnosti što ukazuje ne devijantno ponašanje. Stanje vaspitne zapuštenosti rješava se resocijalizacijom, prevaspitavanjem u penološkom smislu primjene vaspitnih mjera izrečenih u krivičnom postupku.
Page
Savremeno društvo, nov način tehnolgije imaju izuzetan značaj za čovječanstvo, međutim ti procesi osim progresivne dimenzije uzrokuju niz negativnih promjena koje ugrožavaju prirodu, čovjekovu sredinu i samog čovjeka. Ekološki problemi su takvi da izazivaju poremećaje društvenih fukcije sa tipično društvenim i psihološkim uzrocima. Ekologija nije samo nauka već i etika. Ona u prvi plan stavlja traganje za novim ljudskim identitetom, humanističku potrebu za novim ali i za očuvanjem prirode kao univerzalne i trajne vrijednosti. Kvalitet života čovjeka čini ukupnost čovjekovih individualnih, materijalnih, kulturnih i duhovnih vrijednosti. Zato ekstremizam prema prirodi nije ništa drugo već narušavanje i ugrožavanje upotrebne vrijednosti sopstvene sredine. Odnos čovjeka i prirode je uzajaman ali je priroda uslov opstanka čovjeka. Ona prema njemu vrši trostruku funkciju: biološku (zdravlja), ekonomsku (prirodne rezerve) i socijalnu (duhovni razvoj). Umjesto prirode, problem odnosa postao je čovjek. On je taj koji zloupotrebom nauke vrši nasilje nad prirodom. Posledice devijacije u odnosu prema prirodi ne iskazuju se samo u zagađivanju okoline već i u nerazumnom iscrpljivanju rezervi koje su ipak ograničene. Najznačajnini problemi su u zagađenosti, uništenju biosfere (zemlja, vazduh, voda). Kao posledica nezaštićenih tehničko-tehnoloških procesa javljaju se hemijska jedinjenja koj u vidu otpadnih materija dospijevaju u biosferu i neposredno ugrožavaju prirodnu sredinu.
126
94. EKOLOŠKI KRIMINALITET
Procesom nepotpunog sagorijevanja velike količine štetnih nusprodukata se nađe u atmosferi tako da se vodotoci diretno zagađuju iz vazdušne sredine. Zagađivanje biosfere može biti: nuklearno, industrijsko, saobraćajno i urbanističko. Industrijsko je najizrazitije, otpadne materije dolaze u vodu i samim tim i u prehrambene proizvode čime uzrokuju razna oboljenja. Nuklearna zagađenja utiču na genetske promjene a ekološka trovanja prouzokuju masovne teške bolesti kao što je kancer, arterioskleroza, neurološka oboljenja. Eološka kriza je vezana za odnose u socijalnoj zajednici; odnose čovjeka i društva; te odnos čovjeka i prirode. Uzroci ekološke krize mogu biti različiti. Neki autori smatraju da je to težnja za blagostanjem i slobodnim vremenom, drugi da je stvar u tehnizaciji svijeta, treći –u povećanju broja stanovnika, problemu hrane, iscrpljivanju prirodnih resursa. Ekološka destrukcija uslovljena je ekološkom sviješću kao dijelom opšte kulture i socijalno izopačenog shvatanja o vrijednosti, tzv, teorija krize. Uzrok problema nije u ograničenosti prirode već u neograničenim i nerazumnim apetitima čovjeka, neadekvatnim ciljevima i neprihvatanju vrijednosti koje su uslov opstanka čovječanstva. Trka u neograničenom privrednom rastu u poređenju sa stvarnim potrebama i razarajućim posledicama postaje besmislena.
Page
127
Krivično pravni standardi, regulacija i efekti: Polazeći od navedenih posledica u tehničko-tehnološkom razvoju poslednjih decenija, mnogih i raznovrsnih izvora opasnosti za životnu sredinu pa i sam opstanak civilizacije, međunarodna zajednica je svojim aktima utvrdila niz mjera, postupaka i sredstava s ciljem da se otklone, spriječe ili umanje izvori ugrožavanja sredine. Ovim aktima se iniciraju temeljne reforme pravnog sistema i harmonizacija propisa nacionalnog domaćeg zakonodavstva s međunarodnim propisima. Savjet Evrope je u Konvenciji o građansoj odgovornosti za štete nastale usled ativnosti koje su opasne za životnu sredinu opasnom ativnošču predvidio: proizvodnju, rukovanje, skladištenje, uzgajanje, utovar, istovar jedne ili većeg broja opasnih supstanci ili svaku djelatnost koja je slične vrste u vezi sa ovim opasnim supstancama. To se odnosi i na genetski modifikovane organizme koji predstavljaju rizik za čovjeka, prirodnu sredinu ili imovinu, rad instalacija ili postrojenja za spaljivanje, obradu, rukovanje ili reciklažu otpadaka pod uslovom da predstavljaju značajan rizik za čovjeka i prirodnu sredinu. Prvi najznačajniji akt krivičnopravne zaštite životne sredine u međunarodnim okvirima predstavlja Konvencija o zaštiti životne sredine podsredstvom krivičnog prava koju je usvoio Savjet Evrope u Strazburu 1998. godine. U našem krivičnom zakonodavstvu zastupljena su brojna krivična djela iz ove oblasti. U prvu grupu spadaju inkriminacije opšteg značaja za prirodnu sredinu odnosno krivična djela zagađivanja životne sredine, nepreduzimanja mjera zaštite životne sredine, protiv pravna izgradnja objekata i postrojenja koja zagađuju životnu sredinu, uništenje, oštećenje i iznošenje u inostranstvo zaštićenih prirodnih dobara, unošenje opasnih materija i prerađivanje istih, nedozvoljena izgradnja nuklearnih postrojenja i povreda prava na informisanje o stanju životne sredine. Druga grupa obuhvata inkriminacije kojima se štite pojedinačna prirodna dobra kao što su ubijanje i mučenje životinja, prenošenje zaraznih bolesti od životinja, nesavjesno pružanje veterinarkse njege, proizvodnja štetnih sredstava za liječenje životinja, zagađivanje vode za ishranu, pustošenje šuma, šumska krađa, nezakonit lov i ribolov.
95. RECIDIVIZAM Recidivizam ili povratništvo je krivično-pravni pojam koji se definiše kao krivično djelo koje delikvent ponovo izvrši. Bitni elementi recidivizma su: ranija osuda, ponovno izvršenje krivičnog djela, identičnost pobuda i vremenska distanca. Razlikujemo opšti i specijalni povrat. Pod opštim povratom podrazumjeva se bilo koje KD koje ponovo počini isti izvršilac a pod specijalnim povratom podrazumjevamo izvršenje istovrsnog krivičnog djela. Prema kriminološkom pristupu pored krivičnog djela u obzir se uzima i ličnost delikventa gdje se podrazumjevaju krivična djela koja se ponove bez obzira da li su sankcionisana ili otkrivena prije toga. Na trećem Kongresu kriminologa u Londonu 1955 godine zauzet je stav da suštinu recidivizma čini elementi sledećeg sadržaja: 1. da je neko lice, prethodno učinilo i osuđeno za krivično djelo-izvrši novo krivično djelo – povratnik stricto sensu 2. da je neko lice, prethodno učinilo i osuđeno za krivično djelo ili tretirano na neki drugi način-izvrši ili preduzme kriminalnu djelatnost zbog svog opasnog stanja –povratnik lato sensu Penološka definicija pod recidivizmom podrazumjeva da pravosnažno osuđeno lice ponovo izdržava kaznu u kazneno-popravnoj ili nekoj drugoj ustanovi.
Page
Tipologija recidivista: Istraživanja ukazuju na to da polovina ili dve trećine povratnika živi u gradu, ali da od ukupnog broja povratnika, jedne i druge populacije dve trećine potiče sa sela. Njihova bitna socijalna obilježja su: većina je živjela u nepovoljnim porodičnim prilikama i odnosima u porodici; nedovoljno ili nepotpuno obrazovanje i nezaposlenost; rana i dugotrajna maloljetnička kriminalna karijera samo su neki od njihovih bitnih socijalnih obeležja. U ukupnom povratništvu, recidivizam maloljetnika posmatra se kao posebno aktuelna pojava jer se u ovoj populacionoj strukturi odvija proces sazrijevanja i stvaranja navika kriminalnog ponašanja.
128
U fenomenološkom smislu recidivizam je karakterističan za krivična djela izraženijeg stepena profesionalizacije kao što su imovinski delikti, organizovani kriminal i prevare dok u etiološkom smislu ukazuje na elemente uzročnosti kao kod npr.seksualnih delikata i maloljetničke delinkvencije. Peneološka analiza povratništva govori o dve moguće vrste uzročnih faktora: neprimjerenom izboru krivične sankcije i neadekvatnim tretmanima prevaspitavanja tj. neuspjelim procesima resocijalizacije. Pored imovinskih delikata i seksualni delikti spadaju u vrstu prestupništva sa najvećim procentom recidivizma. Kod imovinskih delikata recidivizam je posledica profesionalne orijentacije i koristoljubive sklonosti, a kod seksualnih delikata uzročnost je pre svega u psihopatološkoj strukturi ličnosti. Zato se i smatra da je recidivizam u ovoj oblasti samo posledica jer realno ne postoje svrsishodni, adekvatni pravni mehanizmi za njihovo sprečavanje i suzbijanje. Recidivizam je poznat po specifičnosti faktora i tu dominiraju subjektivni činioci, pre svega uzroci vezani za ličnost izvršioca, dok se socijalni faktori pojavljuju samo u izboru pogodnih uslova da se realizuju motivi i ciljevi njihove moralne izopačenosti. Seksualna delikvencija je pretežno urbani fenomen, a takvi stavovi nalaze osnov i u statističkim podacima na regionalnim nivoima analize delikata u seoskim i gradskim, kao i u tradicionalno patrijarhalnim i građanskim sredinama. U seoskim i patrijarhalnim sredinama reakcija društva nije samo pravna, već i običajna jer je prisutna snažna moralna osuda kako sredine, tako i porodice izvršioca, ali i ozbiljna potencijalna-osvetnička reakcija porodice žrtve.
Maloljetnici povratnici se u više od dve trećine slučajeva pojavljuju u djelima protiv imovine vršeći djela krađe i teške krađe. Tipologija delikvenata recidivista moguća je po kriminološkim kriterijumima vrste delikata u kojima se najčešće pojavljuju i djeli se na: delikvente iz navike, profesionalne delikvente i delikvente po tendenciji. Delikventi iz navike su recidivisti asocijalne prirode kod kojih se postepenim ponavljanjem prestupničkog ponašanja stvara kriminalna navika. Oni se kriminalu odaju još u ranoj mladosti, socijalno su neprilagođeni, psihopatske prirode-nesposobni za socijalizaciju, emocionalno nestabilni, prosječne ili ispodprosječne inteligencije i nižeg nivoa obrazovanja i niskog praga frustracione tolerancije. Delikventi po tendenciji ili delikventi iz strasti su osobe čija je kriminalna karijera više uzrokovana subjektivnim činiocima ličnosti nego socijalnim faktorima, bilo da su u pitanju faktori poremećaja biološkog, psihološkog ili psihopatološkog karaktera. Mjere izricanja kazne kod ovog tipa prestupništva najčešće su mere bezbjednosti čuvanja, liječenja i posebne terapeutske mjere u zatvorenim tipovima ustanove. Profesionalni delikventi su izvršioci krivičnih dela koji su po nekim osobinama slični povratnicima iz prve kategorije, ali sa posebnostima racionalne kriminalne orijentacije, odnosno izbora vršenja krivičnih dela kao profesije, zanimanja i motivom koristoljubive prirode, koja kod prve kategorije nije uvjek izražena.
Page
129
K r a j
Contents 1.
POJAM KRIMINOLOGIJE ...........................................................................................2
2.
PREDMET KRIMINOLOGIJE......................................................................................4
3.
ODNOS KRIMINOLOGIJE SA OSTALIM NAUKAMA.............................................5
4.
POJAM KRIMINALITETA ...........................................................................................7
5.
OPŠTA I KLINIČKA KRIMINOLOGIJA ....................................................................8
6.
AKADEMSKA I PRIMJENJENA KRIMINOLOGIJA ..............................................10
6.1. Univerzitetska kriminologija .............................................................................................10 6.2. Aplikativna (primenjena) kriminologija ...........................................................................11 7.
KRIMINOLOŠKE DISCIPLINE ..................................................................................11
7.1. Osnovne kriminološke discipline .......................................................................................11 7.2. Posebne kriminološke discipline ........................................................................................12 8.
ISTORIJSKI RAZVOJ KRIMINOLOŠKE MISLI .....................................................13
8.1. ANTIČKA MISAO ............................................................................................................13 8.2. SREDNJOVEKOVNA MISAO O KRIMINALITETU ...................................................14 OSNOVNI KRIMINOLOŠKI PRAVCI .......................................................................16
10.
KLASIČNA ŠKOLA ......................................................................................................16
11.
ANTROPOLOŠKA ŠKOLA .........................................................................................17
12.
ITALIJANSKA POZITIVISTIČKA ŠKOLA ..............................................................18
13.
SOCIOLOŠKA ŠKOLA ................................................................................................19
14.
ŠKOLA DRUŠTVENE ODBRANE ..............................................................................21
15.
KRIMINOLOŠKE METODE –metodi kriminologije ..................................................21
16.
METODA IZUČAVANJA INDIVIDUALNIH SLUČAJEVA .....................................22
17.
METODA IZUČAVANJA KRIMINALITETA KAO MASOVNE POJAVE ............. 23
18.
STATISTIČKI METOD U IZUČAVANU KRIMINALITETA ..................................24
19.
TEORIJE U KRIMINOLOGIJI (pojam, vrste, naučni i praktični značaj) ................ 25
20.
BIOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt) .................................................26
21.
FRENOLOŠKA TEORIJA ...........................................................................................27
22.
TEORIJA NASLEĐA ....................................................................................................27
23.
BIOKONSTITUCIONALNA TEORIJA I TEORIJA SKLONOSTI ..........................28
24.
HROMOZOMSKA TEORIJA ......................................................................................29
25.
ENDOKRINOLOŠKA TEORIJA .................................................................................30
26.
RASNA TEORIJA .........................................................................................................31
27.
PSIHOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt) .............................................31
28.
PSIHOANALITIČKA SHVATANJA - TEORIJA .......................................................32
29.
TEORIJA INTELIGENCIJE ........................................................................................34
Page
9.
130
8.3. HUMANISTIČKA I RENESANSNA MISAO..................................................................15
30.
TEORIJA NEPRILAGOĐENOSTI i FRUSTRACIONA TEORIJA .......................... 34
31.
BIHEVIORISTIČKA SHVATANJA-TEORIJA ..........................................................35
32.
PSIHOPATOLOŠKI PRISTUPI ...................................................................................36
33.
SOCIOLOŠKE TEORIJE (pojam, vrste i kritički osvrt) ............................................37
34.
TEORIJA ANOMIJE ....................................................................................................40
35.
TEORIJA SOCIJALNOG INTERAKCIZMA I ETIKECIJE ....................................42
36. TEORIJA SOCIJALNIH VEZA I TEORIJA SUZDRŽAVANJA I FUNKCIONALIZMA ..............................................................................................................43 37.
TEORIJA IMITACIJE ..................................................................................................44
38.
TEORIJA DIFERENCIJALNE ASOCIJACIJE..........................................................45
39.
TEORIJA DIFERENCIJALNE IDENTIFIKACIJE ...................................................46
40.
TEORIJA PODKULTURA I KONTRAKULTURA....................................................47
41.
TEORIJA KULTURNOG KONFLIKTA .....................................................................48
42.
KRITIČKA ORJENTACIJA U KRIMINOLOGIJI ....................................................49
43.
KRIMINALNA ETIOLOGIJA .....................................................................................51
44.
KRIMINALITET KAO INDIVIDUALNI ČIN i DRUŠTVENA POJAVA ................. 52
45.
KRIMINOGENI FAKTORI (pojam, vrste, teorije faktora) ........................................53
46.
UZROČNOST KRIMINALNOG PONAŠANJA..........................................................54
47.
DELIKVENTNA LIČNOST i OPASNO STANJE DELINKVENTNE LIČNOSTI ...55
48.
KLINIČKE METODE U DIJAGNOSTICI KRIMINALNE LIČNOSTI ................... 57
49.
BIOLOŠKI FAKTORI ..................................................................................................57
50.
PSIHOSTRUKTURA I DELIKVENCIJA ...................................................................59
51.
SKLONOST, NAVIKA, KARAKTER KAO KRIMINALNA DISPOZICIJA .......... 60
DEPRIVACIONI FAKTORI DELINKVENCIJE........................................................63
54.
INTELIGENCIJA I KRIMINALNA ORIJENTACIJA ..............................................63
55.
EMOCIJE, TEMPERAMENT, MOTIVACIJA i KRIMINOGENO PONAŠANJE .. 64
56.
PSIHOPATOLOŠKI FAKTORI ...................................................................................67
57.
PSIHOTIČNA STANJA ................................................................................................69
58.
NEUROTIČNI POREMEĆAJI .....................................................................................71
59.
POREMEĆAJI LIČNOSTI ...........................................................................................72
60.
SOCIJALNI FAKTORI .................................................................................................74
61.
EKONOMSKI USLOVI ................................................................................................75
62.
MIGRACIONI FAKTORI ............................................................................................77
63.
UTICAJ TRANZICIONIH PROCESA ........................................................................79
64.
UTICAJ OBRAZOVANJA ...........................................................................................80
Page
53.
131
52. AGRESIVNOST, KRIMINALNA SKLONOST, EGOIZAM KAO KRIMINALNA PREDISPOZICIJA...................................................................................................................62
65.
UTICAJ MASOVNIH MEDIJA ...................................................................................82
66.
UTICAJ OBRAZOVANJA (PONAVLJA SE PITANJE br 64) ..................................83
SLOBODNO VREME ...................................................................................................85
69.
SOCIJALNA OBELEŽJA i KRIMINALITET ............................................................85
70.
OBLICI DRUŠTVENE SVIJESTI i KRIMINALITET ...............................................88
71.
KRIMINALNA FENOMENOLOGIJA- POJAVNI OBLICI KRIMINALITETA .... 89
72.
DELIKT NASILJA (pojam i vrste) ...............................................................................90
73.
KRIVNI DELIKTI .........................................................................................................90
a.
POJAM, VRSTE I OPŠTE KARAKTERISTIKE........................................................90
b.
UZROCI KRVNIH DELIKATA ...................................................................................91
74.
TIPOLOGIJA DELINKVENATA ................................................................................91
a.
POJAM UBICE I TIPOLOGIJA .................................................................................92
b.
SERIJSKI UBICA-HOMOCIDOMAN ........................................................................93
75.
PORODIČNO NASILJE ...............................................................................................93
a.
UZROCI PORODIČNOG NASILJA ............................................................................94
b.
NASILJE PREMA DJECI .............................................................................................94
c.
BRAČNO NASILJE.......................................................................................................95
76.
DELIKTI PROTIV ČOVJEČNOSTI ...........................................................................95
a.
ZLOČINI PROTIV MIRA ............................................................................................96
b.
DELIKTI GENOCIDA ..................................................................................................96
c.
RATNI ZLOČINI ..........................................................................................................96
d.
TIPOLOGIJA RATNIH ZLOČINACA........................................................................97
77.
TERORIZAM ................................................................................................................97
a.
POJAM TERORIZMA ..................................................................................................97
b.
OPŠTE KARAKTERISTIKE .......................................................................................97
c.
VRSTE I OBLICI TERORIZMA .................................................................................98
d.
UZROCI TERORIZMA ................................................................................................99
e.
KRIVIČNOPRAVNI ASPEKTI TERORIZMA ........................................................ 100
f.
TERORISTIČKE ORGANIZACIJE .......................................................................... 100
g.
LIČNOST TERORISTE .............................................................................................. 101
78.
POLITIČKA DELIKVENCIJA .................................................................................. 101
79.
IMOVINSKI DELIKTI ............................................................................................... 101
a.
KLASIČNI IMOVINSKI DELIKTI ........................................................................... 102
b.
IMOVINSKI DELIKTI FIZIČKOG NASILJA ......................................................... 102
c.
PREVARNI IMOVINSKI DELIKTI .......................................................................... 103
Page
68.
132
67. PORODIČNI FAKTORI-degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta .............................................................................................................................83
80.
FAKTORI IMOVINSKOG KRIMINALITETA ........................................................ 103
81.
PRIVREDNI DELIKTI ............................................................................................... 104
82.
KRIMINALITET BELOG OKOVRATNIKA i DELIKTI KORUPCIJE ................ 106
83.
ORGANIZOVANI KRIMINALITET (POJAM, OBLICI, UZROCI) ...................... 107
84.
VRSTE KRIMINALNIH AKTIVNOSTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA ...... 109
85.
PRANJE NOVCA, REKET KAO OBLICI ................................................................ 112
86.
SEKSUALNI DELIKTI ............................................................................................... 114
87.
TIPOLOGIJA SEKSUALNIH DELINKVENATA .................................................... 116
88.
SAOBRAĆAJNI DELIKTI ......................................................................................... 117
89.
FAKTORI SAOBRAĆAJNE DELINKVENCIJE ...................................................... 118
90.
KOMPJUTERSKI KRIMINALITET ......................................................................... 119
91.
FAKTORI KOMPJUTERSKOG KRIMINALITETA .............................................. 122
92.
MALOLETNIČKI KRIMINALITET ......................................................................... 124
93.
FAKTORI MALOLETNIČKOG KRIMINALITETA .............................................. 125
94.
EKOLOŠKI KRIMINALITET ................................................................................... 126
95.
RECIDIVIZAM ........................................................................................................... 128
133
OSTALI OBLICI ......................................................................................................... 103
Page
d.
