KRIMINOLOGIJA
Alisabri ŠABANI Muhamed BUDIMLIÆ
SARAJEVË / PRISHTINË 2007
Prof. dr. sci. Alisabri Šabani Mr. sci. Muhamed Budimlić
Ovaj kooautorski rukopis, primarno je namijenjen izvođenju nastave na modulu Kriminologija na dodpilomskom studiju Fakulteta kriminalističkih nauka Univerziteta u Sarajevu. Nastao je kao rezultat saradnje autora u procesu izvođenja nastave prema nastavnom programu na datom modulu. Autori 2
Pri pisanju skripte Kriminologija autori su obradili sljedeće oblasti: Prof. dr. sci. Alisabri Šabani Dio: 4. i 8. i Poglavlja: 3.3., 7.1.,
Mr. sci. Muhamed Budimlić Dio: 1, 2, 5, 6, 9. i Poglavlja: 3.1., 3.2., 7.2.,
3
Kriminologija - Sadržaj 1. Kriminalitet i kriminologija
6
1.1. Kriminologija – nauka o kriminalitetu i učiniteljima krivičnih djela
6
1.2.
9
Kriminologija – zadaci i oblasti proučavanja kriminaliteta
2. Metodi kriminologije
14
2.1. Kriminološke metode prema prirodi podataka
15
2.2. Metode zaključivanja (epilog kriminološkog istraživanja)
17
3. Razvoj kriminologije
19
3.1. Prednaučni period
20
3.1.1. Period opšteg filozofskog i humanističkog razmišljanja o kriminalitetu
20
3.1.2. Klasična škola
25
3.2. Period pozitivističke kriminologije
28
3.2.1. Historijski uslovi razvoja pozitivističke orjentacije u kriminologiji
29
3.2.2. Rana empirijska istraživanja kriminaliteta i kriminalnog ponašanja
29
3.2.3.Istaknuti predstavnici pozitivističke orjentacije u kriminologiji
33
3.2.3.1. Cesare Lombroso
34
3.2.3.2. Enrico Ferri
36
3.2.3.3.Raffaele Garofalo
38
3.2.3.4. Gabriel Tarde
39
3.2.3.5. A.Lacassagne
40
3.3. Razvoj kriminologije u XX vijeku 4. Sociološke teorije
40 45
4.1. Socijalna dezorganizacija
47
4.2. E. Durkheimova teorija anomije
50
4.3. Teorija diferencijalne asocijacije
51
4.4. Teorija diferencijalne identifikacije
54
4.5. Teorija kulturnog konflikta
54
4.6. Teorija podkulture i kontrakulture
55
4.7. Teorija anomije R.K. Mertona
57
4.8. Teorija socijalnog interakcionizma
59
4
5. Biološke teorije
62
5.1. Teorije koje ističu nedostatke
63
5.2. Teorije koje ističu značaj tjelesne građe
64
5.3. Teorije koje ističu različitost i smetnje
66
5.4. Teorije koje ističu značaj i ulogu biohemijskih uslova života
68
6. Psihološke teorije
70
6.1. Psihoanalitička teorija
70
6.2. Teorija jaza
72
6.3. Teorija moralnog razvoja
72
6.4. Teorija uskraćenosti za materinske dodire i povezanost
73
6.5. Teorija socijalnog učenja
74
6.6. Psihopatološke teorije
74
7. Fenomenologija kriminaliteta
76
7.1. Sociološka tipologija kriminaliteta
78
7.2. Fenomenološka dimenzija kriminaliteta
88
7.2.1. Kriminalna fenomenologija
88
7.2.2. Statika i dinamika kriminaliteta
89
7.2.3. Tipologije kriminaliteta
90
7.2.4. Uporedni podaci o kriminalitetu
92
8. Etiološka dimenzija kriminaliteta
94
9. Socijalna reakcija na kriminalitet
108
9.1. Faktori socijalne reakcije
109
9.2. Formalna socijalna kontrola
111
9.3. Neformalna socijalna kontrola
114
Literatura
118
5
1. Kriminalitet i kriminologija "Zašto ljudi nanose zlo jedni drugima?", jeste jedno od najznačajnijih pitanja koje se danas nalazi pred kriminolozima, ali je ovo pitanje istovremeno i centralno polazište iz kojeg se razvila ova nauka. Ipak, traženje odgovora na ovo, ili pitanja sličnog sadržaja, bilo je prisutno i u vremenima mnogo prije pojave ove naučne discipline. Traženje odgovora, objašnjenja, efikasnijeg razrješavanja problema kriminaliteta u značajnoj mjeri je u historiji zaokupljalo pažnju religijskih autoriteta, pisaca umjetničkih djela te filozofa. U današnjem vremenu, nažalost, postoje i brojni kriminolozi koji ovo pitanje postavljaju na nešto drugačiji način. Naime, danas, kada trka za materijalnim bogatstvima predstavlja osnovni cilj i smisao funkcionisanja ne samo velikog broja pojedinaca, već i organizacija ili čak država, pri čemu obim, struktura i dinamika kriminaliteta bilježi nezapamćene vrijednosti, sve aktulelnijim se čini postavljanje ovog pitanja na način "Zašto ljudi ne nanose zlo jedni drugima?". Interosovanje običnih ljudi, na pitanja koja se odnose na traženje uzroka prestupničkog ponašanja, mogu se svesti na nekoliko osnovnih polja. Prije svega radi se o emocionalnom interesovanju, jer bez sumnje zločin u svim svojim dimenzijama izaziva jaka osječanja, kako kod sudionika tog događaja, tako i kod svih onih koji primaju saznanja o njemu. Pored toga, kriminalitet predstavlja i opasnost za ustaljeni poredak etičkih, pravnih i drugih društvenih vrijednosti, te je stoga jedno od centralnih zona društvenog interesovanja. Kriminalitet, a anročito društveni aparat suprotstavljanja ima svoju cijenu, što predstavlja još jedno značajno polje interesovanja svakog pojedinog člana zajednice. Na kraju, kriminalitet za posljedicu ima i bolje razumijevanje ljudi, jer ispitivanja pokazju da se komunikacija među ljudima značajno popravlja ako se nalaze pod istim ili sličnim društvenim priticima, a kriminalitet svakako izaziva pritisak snažnog intenziteta na većinu pripadnika odrđene zajednice.
1.1. Kriminologija – nauka o kriminalitetu i učiniteljima krivičnih djela Kriminologija je dobila ime spojem dva pojma iz dva različita jezika. Crimen, što na latinskom znači zločin, i logos, što na starogrčkom znači znanje, nauka, sačinjava naslov 6
ove discipline. U najširem smislu ona i jeste nauka o zločinu. Ipak, proučavanje zločina prenijelo se na brojna polja naučnog istraživanja, što je za posljedicu imalo pojavu i razvoj brojnih naučnih disciplina, koje su sa različitim zadacima i različitim metodološkim postupcima pristupali istraživanju ovog negativnog fenomena. Za kriminologiju se kaže da proučava učinitelje krivičnih djela, kriminalnu prevenciju, sociologiju prava te društvene procese u vezi sa uzročnošću kriminalteta. Prema tome, kako se i većina autora iz oblasti kriminologije slaže, pod predmet kriminologije se podvode zločin, kao individualna pojava, učinitelj, kao autor djela, žrtva zločina, pri ćemu se u fokusu nalazi odnos učinitelja i žrtve, zatim kriminalitet, kao masovna pojava, te na posljetku reakcija, pojedinaca i društva na zločin i kriminalitet. Prema jednoj od definicija, kriminalitet predstavlja skupinu svih onih postupaka koji ugrožavaju i/ili povrijeđuju čovjekove osnovne (pravno zaštićene) vrijednosti, a te osnovne vrijednosti mogu biti individualne (život, tjelesni integritet, sloboda, imovina, sigurnost itd.), ili kolektivne- zajedničke vrijednosti (društveno uređenje, sigurnost države/ institucija, ekonomski ili privredni sistem države itd.). Iako kriminologija, kao i druge brojne naučne discipline, nema jednu, opšteprihvaćenu definiciju, ipak postoje definicije koje obuhvataju minimalni broj elemenata koji se sažimaju u ovoj nauci. Tako ćemo na ovom mjestu navesti neke od karakteristika koje se svakako trebaju uzeti u obzir pri pokušaju, ne samo definisanja ove nauke, nego i odreživanja njene društvene i naučne zadaće. Kriminologija je nauka koja proučavanju određenih pojava pristupa interdisciplinarno, multidisciplinarno i multimetodološki. Kriminologija je također i fenomenološkai kauzalno-genetička nauka, jer proučava pojavne oblike svog predmeta proučavanja i istražuje uzroke za takve pojave i posmatra ih u njihovom razvoju. Kriminologija nije pravna nauka, nego je nauka o iskustvima (empirijska nauka), koja upotrebljava rezultate i saznanja empirijskih istraživanja i rezultate iskustava. Unutar brojnih shvatanja o zadacima kriminologije izdvajaju se dvije grupe shvatanja, i to tradicionalno prema kojem je njen zadatak otkrivanje uzroka kriminalnog fenomena, te savremeno shvatanje, prema kojem se ova nauka treba više orijentisati na pitanje društvenog reagovanja na kriminalitet. S druge strane, kriminološke teorije se također 7
sistematiziraju prema određenim zajedničkim karakteristikama, a u najvećoj mjeri prema osnovnom pristupu u naučnom objašnjenju kriminaliteta te njegovom suprotstavljanju. Kao jedan od najvećih autoriteta klasicističkih teorija navodi se Cesare Beccaria ( 1738 1794 ), pozitivističkih teorija Cesare Lombroso ( 1835 - 1909 ), dok se za najznačajnijeg naučnika iz grupe teorija društvene reakcije navodi Filipo Gramatica ( 1901 - 1979 ). Danas, pozitiviste, neoklasičare, radikaliste, konzervativce, devijantologe, kauzaliste, interakcioniste, te predstavnike drugih pravaca, objedinjuje jedna zajednička crta proučavanja svih pojava sa karakteristikom “kažnjivosti od strane države”. Prema Petroviću i Mešku (2004) upotrebna vrijednost kriminoloških teorija, koje se odnose na proučavanje čovjekove prirode, motiva, duševnosti, socijalnih uslova i okolnosti, ekonomskih faktora itd., ogleda se u pitanjima da li teorija odgovara na bitna pitanja s obzirom na kriminalitet, da li je konstatacije moguće empirijski provjeriti, te da li je uopšte razumljiva. Pri ocjenjivanju teorije mora se voditi računa o vrijednosti pitanja i upotrebljivosti za razvoj nauke, mogućnosti krivotvorenja teorije, uopštenosti teorije, sjedinjenosti teorije sa već poznatim činjenicama, mogućnosti prijenosa teorije u stvarni život i uvaženu praksu, te na kraju mogućnosti ostvarenja u praksi (aplikativnosti). Kriminološke teorije se bave proučavanjem problemom kriminaliteta uopšte, oblicima kriminaliteta, opštim objašnjenjima kriminaliteta, objašnjenjem individualnog ponašanja prestupnika, sprečavanjem kriminaliteta i kažnjavanjem i obrađivanjem prestupnika. Kriminalitet, kao negativna pojava, ipak ima brojne uloge. Kontraverzan, ali za historijski razvoj kriminologije, značajan stav o ulozi kriminaliteta u društvu dao je jedan od najvećih sociologa savremenog doba, Emile Durkheim (1858 – 1917), prema kojem je kriminalitet sastavni dio svih društava, te da u tom smislu vladajuća društvena skupina, definira određene oblike ponašanja kao nepoželjne i zato kažnjive. U svakom društvu su ljudi individuumi, koji mogu zbog svog ponašanja dobiti naljepnicu prestupnika i/ili kriminalca. Društvo koje unificira ponašanje i ne dozvoljava individualnost, izgleda kao društvo kloniranih i mjesto gdje vlada dosada. Petrović i Meško (2004) navode najznačajnije uloge koje kriminalitet ostvaruje u društvu, te navode da kriminalitet oblikuje mjerila za mjerenje dobrog i lošeg u društvu, velika je industrija, spaja različite djelove populacije, može doprinijeti učinkovitosti društvenog života, da je upozorenje da je u društvu nešto naopako, kao i da je upozorenje da je nešto 8
naopako i sa društvenom organizacijom, te na posljetku da određena količina kriminalnih pojava djeluje kao ventil osiguranja. Bitno pitanje o kojem kriminolozi raspravljaju jeste pitanje prirode zakona i definicije kriminaliteta. Zakoni jesu formalni izrazi vrijednosnog sistema prevladajuće društvene snage određene kulture, kojima se, u užem pravnom smsilu, pod kriminalitetom najčešće podrazumijevaju krivična djela. Tako se u Krivičnom zakonu Bosne i Hercegovine navodi da: “Krivična djela i krivičnopravne sankcije se propisuju samo za ona ponašanja kojima se tako ugrožavaju ili povrijeđuju osobne slobode i prava čovjeka te druga prava i društvene vrijednosti zajamčene i zaštićene Ustavom Bosne i Hercegovine i međunarodnim pravom, da se njihova zaštita ne bi mogla ostvariti bez krivičnopravne prinude.”1 (čl.2., st.1.,KZBiH). Zakoni označavaju formalnu granicu između dozvoljenih i nedozvoljenih ponašanja. U literaturi se mogu diferencirati dva pristupa u definisanju kriminaliteta, i to pravna definicija kriminaliteta, koja obuhvata krivična djela (i ostala protivpravna ponašanja), te sociološka definicija kriminaliteta, koja obuhvata nemoralna i asocijalna ponašanja. Dakle, krivična djela jesu ona koja ispunjavaju sljedeće uslove: (1) nekome ili nečemu mora biti nanesena šteta; (2) djelo mora biti zabranjeno u vrijeme učinjenja; (3) prekršitelj mora imati krivičnu namjeru; (4) djelo mora biti u vezi sa nastalom posljedicom; (5) kazna za učinitelja takvog djela mora biti pravno određena, odnosno: Krivično djelo je protivpravno djelo koje je zakonom propisano kao krivično djelo, čija su obilježja (voljnja radnja, posljedica, uzročna veza, krivnja) propisana zakonom i za koje je zakonom propisana krivičnopravna sankcija, kako je to propisano u aktuelnom krivičnom zakonu Bosne i Hercegovine. Kao učinitelji krivičnih djela, u kriminološkim istraživanjima mogu se proučavati osuđeni, optuženi ili otkriveni izvršioci. 1.2. Kriminologija – zadaci i oblasti proučavanja kriminaliteta Koje pojave ili okolnosti se u datom vremenu i na određenom prostoru mogu definisati kao uzroci ili faktori nastanka kriminalnog ponašanja? Traženje odgovora na ovo pitanje pretpostavlja uzimanje u obzir rasprave o brojnim dilemama koje se pojavljuju u vezi s njim, a koje ni iz daleka nisu rješene u dosadašnjim naučnim poduhvatima o fenomenu kriminalnog ili uopšte prestupničkog ponašanja.
1
Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, broj 3/03, član 2., stav 1.
9
Fenomen kriminalnog ponašanja, kao individualne pojave, ili kriminaliteta, kao masovne pojave, danas se naučno posmatra iz brojnih grana društvenih, prirodnih ili humanističkih nauka. Rasprave koje se vode o pitanju kriminalnog ponašanja i kriminaliteta polaze sa različitih polazišta naučnog argumentiranja, što rezultira čitavim nizom definicija koje ove fenomene posmatraju sa sociološkog, psihološkog, biološkog, antropološkog, pravnog, ekonomskog ali i brojnih drugih stanovišta. U narednim izlaganjima osvrunt ćemo se na pojedine definicije značajnijih autora iz našeg okruženja kako bi oslikali heterogenost teorijskih pristupa u definisanju kriminalnog ponašanja i kriminaliteta. Ipak, većina orjentacija usmjerena je posmatranje ovog fenomena sa užeg, pravnog, ili šireg, sociološkog ugla. Prema Milutinoviću (1988), koji se smatra kriminološkim pionirom na prostoru zapadnog Balkana, kriminalitet se sastoji od krivičnih djela determinisana kao kršenje normi krivičnog zakona od strane lica koja naziva prestupnicima (pravna determinacija) i kriminalnog
ponašanja
kao
proizvoda
društvenog
života
uopšte
(sociološka
determinacija). S druge strane, Singerova (1994) definicija obuhvata skup svih činjenica o deliktu kao individualnoj i kriminalitetu kao društvenoj pojavi, ... ,delikt je u svakom slučaju ponašanje čovjeka koje bez obzira na to da li je obuhvaćeno krivičnim zakonom, u suprotnosti s ponašanjem koje društvo od svakog člana očekuje. Pod kriminalitetom podrazumijeva ukupnost svih delikata koji se u odreženom razdoblju dogode na nekom području. Sličan pristup zastupa i Mlađenović (1982), prema kojoj je neophodan pristup iz dvije dimenzije, odnosno shvatanje kriminaliteta kao društvena pojava, a krivičnog djela i ličnosti izvršioca kao pojedinačne pojave. Horvatić (1981) također polazi sa sličnog stanovišta da kriminalitet ima svoja "dva lica", odnosno da kriminalitet nije samo ukupnost zabranjenih kažnjivih ponašanja određenih u krivičnom zakonu za neki prostor i u nekom vremenu, već je istodobno i masovna društvena pojava i pojedinačno ponašanje nekih članova društvene zajednice u tom prostoru i kroz određeno vrijeme. Ignjatović (....) pak, pored posmatranja zločina kao individualne pojave i kriminaliteta kao masovne pojave, pažnju usmjerava značaj proučavanja i prestupnika kao autora djela, žrtve zločina kao i reakcije pojedinaca i društva na zločin i kriminalitet. 10
Nakon izloženog, može se zaključiti da kriminalitet obilježavaju dvije bitne karakteristike, i to njegova individualnost (krivično djelo i učinioc koji ga je izvršio), te ukupnost takvih pojedinačnih pojava na određenom prostoru i u određenom vremenu, koja karakteriše njegovu odliku masovnosti. Također, kriminalitet kao sociološki fenomen ima svoj negativan karakter, odakle se implicira obavezna reakcija zajednice, kroz pravosudni sistem svakako, što mu daje sociološko-pranu dimenziju. Nako što smo utvrdili sadrćaj fenomena kriminaliteta, u nastavku je neizbjeđno utvrditi značaj i strukturu pojava koje doprinose nastanku i/ili razvoju ovog fenomena. Dakle, dilema koja se najčešće javlja u raspravama o kriminalitetu odnosi se na etiološku dimenziju, odnosno granu kriminologije koja se bavi proučavanjem uslova i uzroka kriminaliteta. Kao ilustraciju koja oslikava značaj ovog segmenta kriminologije, izložit ćemo Izvještaj predsjedničke komisije za primjenu zakona i pravosudnu administraciju2, iz 1967. godine. Dio Izvještaja koji tretira pomenutu tematiku glasi: "Najprirodnije i najčešće pitanje koje ljudi postavljaju o zločinu jeste: Zašto? Oni to pitanje postavljaju i kada je riječ o pojedinačnim djelima i o njihovoj ukupnosti. U oba slučaja skoro da je nemoguće odgovoriti na to pitanje. Svaki pojedini zločin je odgovor na specifičnu situaciju ličnosti. Ona je neizmjerno komplikovani psihološki i emocionalni skup, koji je podložan i beskrajno složenim spoljašnjim pritiscima. Kriminalitet je milion takvih odgovora. Tražiti "uzroke" zločina samo u ljudskim motivima, znači rizikovati da se izgube u neprobojnoj prašini ljudske psihe. Moglo bi se reći da je kockarska strast uzrok pronevjere, ili da je zavisnost od droge uzrok krađe, ili da je ludilo uzrok ubistva, ali šta je izazvalo strast, zavisnost, ludilo? Zašto su se oni manifestovali na te načine u tom trenutku? Ima zločina tako iracionalnih, nepredvidivih i eksplozivnih, tako nepogodnih za analizu ili objašnjenje, da se mogu spriječiti ili se od njih može zaštititi u istoj mjeri kao od zemljotresa ili valova plime. ... Uzroci zločina su dakle brojni, tajanstveni i isprepleteni. Da bi samo počeo da se razumjeva, pojedinac mora prikupiti podatke o obimu i trendovima zločina, utvrditi iznos "cijene zločina", proučiti uslove života tamo
2
"Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report by President's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, 1967., p.17, preuzeto iz: Ignjatović, Đ., Kriminologija, str. 219.
11
gdje on buja, identifikovati zločince i njihove žrtve, utvrditi stav društva o zločinu. Ni jedan način opisivanja zločina ne ocrtava ga dovoljno dobro" Dakle, u narednim izlaganjima usmjerit ćemo se na obrazloženja o teorijama o uzrozima kriminaliteta, kako bi dali doprinos za što ozbiljnije pristupanje svim istraživanjima koja se bave ovim pitanjem. Uzrok (zločina, kriminaliteta, op.autora) se može definisati kao ona objektivna, realna promjena koja dovodi do neke druge realne pojave, a koja opet u daljnjem slijedu stalnog kretanja u prirodi i društvu dovodi do daljnje promjene, i tako stalno unedogled. (Horvatić, str 93) Složenost kriminaliteta, koja je predstavljena u prethodnim izlaganjima, najbolje oslikava kompleksnost problema sa kojim se susrećemo kada se upustimo u raspravu o uzrocima kriminaliteta. Najkompleksniju studiju o procesu nastanka kriminaliteta, dao je profesor Milan Milutinović kroz svoj sistem kriminalne etiologije, koji taj sistem predstavlja kroz dvije grane i to grana egzogene etiologije i grana endogene etiologije.3 Utvđivanje obima i intenziteta djelovanja kriminogenih faktora, nakon upoznavanja sa njihovim sadržajem, predstavlja sljedeći važan korak u elaboraciji tematike iz oblasti etiologije kriminaliteta. Kada se raspravlja o obimu kriminogenih faktora, tu se izdvajaju dvije veće grupe shvatanja. Prva su ona koja kriminalnu aktivnost pokušavaju objasniti dejstvom jednog baznog ćinioca, i ona se pojavljuju pod nazivom monistički pristup, ili monokauzalna odnosno monofaktorska tumačenja. Ovakva tumačenja su bila zastupljenija u najranijim fazama razvoja pozitivističke kriminologije. Druga grupa shvatanja polazi od stanovišta da se za tumačenje nastanka kriminaliteta mora obratiti pažnja na uticaj više različitih faktora, i ova tumačenja se mogu nazvati pluralističkim posmatranjima kriminalne etiologije, i svojstvena su modernijem pristupu izučavanju uslova i uzroka nastanka kriminaliteta. S druge strane, u odnosu na vrstu uticaja, može se reći da i tu postoje dva pristupa. Etiologija kriminaliteta ima dva područja koja su organski povezana. Jedno se odnosi na izučavanje kriminaliteta iz ugla određene društvene strukture i kulture, određenih uslova života, djelovanja raznih kriminogenih faktora, uticaja raznih shvatanja o vrijednostima i sukoba vrijednosti i drugih sličnih pitanja. To je egzogena etiologija. Drugo proučava 3
Sličnu sistematizaciju nalazimo i kod drugih autora. Vidi opširnije Mlađenović (1982), Horvatić (1981), Ignjatović (...)
12
proces formiranja ličnosti za vršenje delinkventne i kriminalne aktivnonosti ili, tačnije rečeno proces "kriminalizacije" koji treba da nas uvede u saznanje zašto pojedina lica vrše krivična djela, kako određeni uslovi u datoj kulturi čine od njih prestupnike i kriminalce. U okviru njega se izučava uticaj ličnih elemenata i svojstava na kriminalno ponašanje. To je područje tzv. endogene etiologije. (Milutinović, 1988., str. 254) Ovakav pristup naziva se pluralistički, ili multifaktorski, a prvi put se pojavljuje u radovima Enrica Ferria, koji se smatra i utemeljivačem ovog pristupa u krikminalnoj etiologiji. Nakon pojave ove multifaktorske orjentacije pojavljuje se tumačenje o intenzitetu djelovan ja pojedinih faktora ili grupa faktora. Tu se također može utvrditi postojanje različitih shvatanja, ali ipak može se reći da se većina autora u krajnjoj liniji o tzv. razvojnom uticaju različitih faktora, sa mogočnošću izdvajanja faktora sa pretežnim uticajem u određenim konkretnim slučajevima. Uočava se da je potrebno u svakoj konkretnoj situaciji svoj udio imaju kako individualni tako i spoljašnji faktori. Upravo je najzastupljenije ovo stanovište, prema kojem se svaki pojedini slučaj treba razmatrati i proučavati ponaosob, i tek nakon sistematske analize može se utvrditi postojanje nekog faktora koji ima pretežan karakter. Druga, neodvojiva od etiološke grana kriminologije, jeste fenomenologija, odnosno skup naučnih rasprava o fenomenologiji kriminaliteta. Tako Milutinović (1988.) tvrdi da ovo zasebno područje kriminologije proučava pojavne oblike, strukturu, strukturalne pojave i dinamiku kriminaliteta. Iako na prvi pogled razdvojene, ove dvije grane kriminologije nikako ne treba posmatrati odvojeno, prije svega zbog jedinstvenog predmeta proučavanja kojima se bavi, odnosno zbog zajedničkog cilja kojeg trebaju ispuniti. Taj cilj odnosi se na značajan doprinos koji trebaju dati u sveukupnoj društvenoj borbi protiv kriminaliteta, kroz njegovo što cjelishodnije naučno objašnjenje.
13
2. Metodi kriminologije Obzirom da se kriminalitet ispoljava u različitim aspektima, i sam pristup istraživanju fenomenološke i etiološke dimenzije treba biti oslonjen na naučna dostignuća iz različitih disciplina. Kriminalno ponašanje, kao individualna pojava, ili kriminalitet kao masovna pojava karakteriše se s jedne strane biološkim, psihološkim i psihijatrijskim crtama, odnosno sociološkim, pravnim ili ekonomskim karakteristikama s druge strane. Kako ističe Mlađenović (1982), istraživanje svakog pojedinog slučaja ili grupe prestupničkih ponašanja iziskuje potrebu primjene metoda većeg broja metoda koje se primjenjuju u različitim naukama, a ono se danas u kriminologiji naziva kompleksnim istraživanjem kriminalnog fenomena. Kriminologija, obično, ukoliko proučava individualne slučajeve preuzima metode proučavanja nauka koje za svoj predmet istraživanja također imaju individuu. S druge strane, ukoliko se radi o istraživanju kriminaliteta kao masovne, društvene pojave, u kriminologiji se posuđuju metode onih nauka koje se bave izučavanjem društva i društvenih pojava. Metodologija koje se često koristi u istraživanjima koja za svoj predmet uzimaju individualne slučajeve, naziva se istraživanjima "studija slučaja" ili "kliničkim metodama". Studije slučaja (eng. Case Study), u većini slučajeva se koristi u istraživanjima koja se provode u kaznenim i odgojnim ustanovama, odnosno specijalizovanim klinikama. Ovom vrstom studija proučava se ličnost delinkventa iz najmanje sociološkog, psihološkog i psihijatrijskog ugla, a cilj ovih ispitivanja je dobiti podatke o osnovnim crtama ličnosti delinkventa, pobudama i motivima za izvršenje krivičnih djela, analizirati okolnosti pod kojim je krivično djelo izvršeno, te ispitati karakteristike socijalne sredine u kojoj je učinilac živio. Ovakva istraživanja često se koriste za proučavanje delinkventnih skupina i bandi, sa posebnim aspektom istraživanja procesa nastanka i djelatnosti bande te pravila koja vladaju u bandi. Poznata su i istraživanja primjenom tzv. kliničke metode, kod kojih se ispitivanje vrši u 4 faze, i to medicinsko, psihološko i socijalno ispitivanje, utvrđivanje kliničke dijagnoze, davanje socijalne prognoze o budućem ponašanju delinkventa, te davanje prijedloga za penološki tretman učinioca. Metodologija istraživanja individualnih slučajeva u kriminaologiji karakteristična je i po metodološkim postupcima koji se u okviru nje primjenjuju. Najčešći postupci koji se u 14
ovom smislu primjenjuju su razgovor (usmjereni razgovor, neusmjereni razgovor, pitanja s ciljem i mikroanamneza), posmatranje (zapažanje i tumačenje ponašanje neke osobe i njenih reakcija u određenim okolnostima, npr. u razgovoru, na sudu itd., pri čemu nesvjesni i podsvjesni pokreti odražavaju stanje ličnosti koju promatramo), psihološka analiza krivičnog djela i načina na koji je izvršeno (ličnost čovjeka se odražava kroz njegove postupke i ponašanje, preko kojih je i bolje upoznajemo, npr. način i priroda izvršenog krivičnog djela, pobude i motivi izvršenja, okolnosti pod kojima je djelo izvršeno itd.), psihoanaliza ličnosti (upotreba testova koje razvija psihologija, a naročitose primjenjuju testovi svojstva (inteligencije, sposobnosti kocentracije, brzine reakcije) – verbalni i neverbalni, testovi ličnosti, kojima ispitanik dajući svoj sud o nečemu projecira svoju ličnost, tzv. projektivni testovi), analiza životnih uslova (razvoj ličnosti u socijalnoj sredini, pri čemu se ispituju i objektivni i subjektivni uslovi života). Posebna pažnja se usmjerava na neke karakteristike života ispitanika kao što su zdravstveno stanje ispitanika, porodična sredina, ekonomsko i socijalno stanje porodice, posebni problemi u porodici, bolesti, prostitucija, delinkvencija, alkoholizam, učenje i rad ispitanika, korištenje slobodnog vremena i ranija osuđivanost, i to u svim fazama života ispitanika. Metode izučavanja kriminaliteta kao masovne pojave usmjerene su na istraživanje obima, strukture i dinamike kriminaliteta. Kao jedan od klasičnih modela ove vrste istraživanja, Mlađenović (1982) navodi sljedeće faze istraživanja: određivanje predmeta i cilja istraživanja, Postavljanje hipoteze (osnovne i dopunske pretpostavke), prikupljanje podataka (posmatranjem: posredno- dokumenti ili neposredno- učesničko, eksperiment, upoređivanje i ispitivanje ili intervju), te na kraju analiza i sinteza. Statističke metode istraživanja kriminaliteta koriste se za obradu podataka o kriminalitetu koji se sjedne strane dobivaju iz oficijelnih izvora (policija, tužilaštva, sudovi, institucije za izvršenje krivičnih sankcija) i naučnih izvora iz studija kojima se nastoji doći do procjene tamne brojke kriminaliteta na određeneom prostoru i u određenom vremenu. 2.1. Kriminološke metode prema prirodi podataka Prije izalaganja o metodama prema prirodi podataka, osvrnut ćemo se na neke osnovne pojmove, čije poznavanje predstavlja i nužne pretpostavke za pokretanje kriminoloških istraživanja. Kriminalitet jeste broj registriranih krivičnih djela na određenom prostoru u određenom vremenskom razdoblju, a koeficjent kriminaliteta predstavlja broj registriranih 15
krivičnih djela podjeljen sa brojem kriminalno sposobnog stanovništva na 100.000 stanovnika. Posljednjih deset godina kriminologija je jako dobro usavršila svoju istraživačku aparaturu (instrumentarij). Ova disciplina je nesumnjivo u vom periodu pridobila jako veliki broj kriminalista, sociologa, psihologa, pedagoga i pravnika namećući svoje probleme kao primarni istraživački diskurs modernog društva. Ona nažalost predstavlja najveći izazov i najneophodniji segment društvenih nauka u XXI stoljeću. Israživačka pismenost u oblasti analize i sinteze tzv. «(ne)sigurnosnih pojava», predstavlja kamen temeljac za studij kriminologije danas. Obzirom da rad u službama za provedbu zakona predstavlja “mrtvo slovo na papiru”, za rukovodice u njima ako, zanemaruju istraživačku pismenost koja u najmanju ruku doprinosi: •
Shvatanju i kritičkoj analizi rezultata istraživanja;
•
Težnjama da i sami istražujemo kako bismo doprinjeli efikasnijem radu organa formalne socijalne kontrole;
•
Korištenju rezultata istraživanja pri donošenju odluka (što u stvarnosti nažalost nije slučaj niti u 1% slučajeva).
Logika kriminološkog istraživanja, prema Gasinu, oslikava se kroz tzv. ideal kriminološkog istraživanja, a to je eksplikativno istraživanje. Ova vrsta istraživanja pruža "apsolutno" znanje o pojavi koju ispitujemo kroz analizu etiologije pojave i svih zakonitosti koje se tiču te pojave. Sva druga istraživanja predstavljaju, dio eksplikacije i praktično govorimo o sastavnim dijelovima eksplikativnih istraživanja. U vezu sa eksplikativnim istraživanjima možemo dovesti: •
DESKRIPTIVNA – kojima se opisuju ali ne i objašnjavaju pojave;
•
STRUKTURALNA – kojima se proučava sastav predmeta (pojave);
•
PREDIKTIVNA – koja se koriste za predviđanje daljeg razvoja ispitivane pojave;
•
EKSPLORATIVNA – koja se koriste kao probna ili pilot istraživanja;
a spominju se i: •
PANEL - kojima se verificiraju rezultati do kojih se došlo ranijim istraživanjem;
•
METODOLOŠKA – koja služe za provjeru validnosti nekog postupka prije same primjene. 16
Savremena kriminologija se prema vrsti podataka koje istražuje, a istovremeno i prema metodama koje primjenjuje može podijeliti na kvalitativnu i kvantitativnu kriminologiju. Kvantitatvina kriminologija razvija sintetičku analizu a u okviru nje i «statistiku veza» (eng. statistics of association) koja utvrđuje relacije između dvije promjenjive pojave (npr. uporedne pojave praćenja koeficjenta korelacije između: kriminaliteta i životnog standarda, zaposlenosti, nivoa obrazovanja ili sl.). S druge strane za istraživanja iz oblasti kvalitativne kriminologije, do predmeta istraživanja najčešće se dolazi upotrebom tzv. Snow Ball Method-a. U kriminološkim istraživanjima podaci koji se ispituju mogu biti pojedinačni ili društveni podaci, prošli ili sadašnji podaci i primarni ili sekundarni podaci. 2.2. Metode zaključivanja (epilog kriminološkog istraživanja) Metode zaključivanja, koje se uobičajeno koriste ne samo u kriminologiji već i u drugim naukama, su dedukcija i indukcija, analogija, analiza i sinteze, aptrakcija i intucija te zaključivanje po vjerovatnoći. Zaključivanje deudkcijom vrijedi da ako dokažemo da neka pojava vrijedi za svako mjerenje iste u bilo kom vremenu ili uslovima, kažemo da ta pojava vrijedi i u svakom pojedinačnom slučaju. Ako neku pojavu (kriminalitet) ispitujemo kroz njene pojedine vidove (fenomenološki), i ako zaključimo da sve što vrijedi za jedan slučaj (manje-više) vrijedi i za cjelokupnu grupu takvih ponašanja, kažemo da smo upotrijebili induktivni način spoznaje. Zaključivanje po analogiji jeste najčešći način zaključivanja uopšte, a samim tim vrlo čest «gost kriminologije». Proizilazi iz srazmjernosti uočenih zajedničkih svojstava neke pojave i u njemu se ide od posebnog ka posebnom. Analiza se sastoji od realnog (objektivnog) rasčlanjivanja elemenata neke pojave uz dodatak tzv misaonog (subjektivnog) rasčlanjenja kako bi se spozno kauzalitet pojave i njenih sastavnih dijelova, dok sinteza predstavlja analitičko-sintetički metod saznavanja, kojim se sastavni elemneti neke pojave globaliziraju i promatraju kao jedinstvena cjelina. Apstrakcija predstavlja misaoni postupak izdvajanja zajedničkog, bitnog i općeg uz istovremeno odbacivanje pojedinačnog i nevažnog u pojedinim pojavama, a druge strane intuicija predstavlja mentalno svojstvo istraživača, njegova talenat koji je obično direktno srazmjeran njegovom istraživačkom iskustvu (broju pokušaja), koje ga «kraćim putem» 17
dovodi do rješenja problema a da on nije svjestan «puta kojim je sve to riješio». Zaključivanje po vjerovatnoći jeste postupak jako zavisan od hipoteza i naše namjere u istraživanju.
18
3. Razvoj kriminologije U razvoju kriminologije, kao zasebnoj naučnoj disciplini, mnoge ličnosti su ostavlile svoj značajan trag i doprinos. Na ovom mjestu izdvojit ćemo tri poznate ličnosti koje su razvoju ove nauke doprinijele na specifičan način svojim raspravama o kriminalitetu i njegovom tretmanu. Cessare Beccaria, svjim djelom Dei Delitti Delle Pene (1764.), obilježio je jedno veliko razdoblje, i snažno je doprinjeo pojavi i razvoju pravca, koji je u kriminološkoj, ali i u krivičnopravnoj literaturi poznat kao klasična škola. Druga ličnost jeste Paul Topinard, koji u svom djelu Antropologia (1879.), prvi put pominje sastavlja pojam kriminologija čime je nagovještava kao zasebno naučno područje. I upravo na toj liniji, Raffaele Garofalo objavljuje djelo pod naslovom Criminologia (1885.), kojim započinje sasvim novo razdoblje u pristupu objašnjenju kriminaliteta, sa svim svojim karakteristikama, kao i novim definisanim zadacima koja ova nauka preuzima u lepezi nauka koje se bave fenomenom zločina kao individualne pojave odnosno kriminalieta kao masovne pojave. Prve ozbiljnije naučne rasprave o uzrocima kriminaliteta javljaju se krajem 19. vijeka. Ipak, u tom periodu dominantnu ulogu u tumačenju pojava imali su predstavnici Klasične škole. Klasična škola, kao što je poznato nastala je aplikacijom načela Francuske buržoaske revolucije na teren krivičnog pravosuđa, a svoja objašnjenja zasniva isključivo na dogmatskim tumačenjima krivičnog djela, kazne, zakona, dakle pravnih fenomena. Ovakav pristup nije davao značajnije rezultete, naročito u toku 19. vijeka, i tadašnje društvo zahvaćeno burnom industruijskom revolucijom i razvojem komunikacija, suočilo se sa izrazitim porastom kriminaliteta. Neefikasnost sistema reagovanja na kriminalno ponašanje klasične škole, dovodi do sve učestalijih predlaganja novih metoda i uopšte novih pristupa tretmana ovom društveno negativnom fenomenu. Razvoju pozitivističke kriminologije snažan uticaj daje sveukupni razvoj različitih prirodnih i društvenih naučnih disciplina, a naročito aplikacije metoda empirijskog istraživanja u društvenim naukama. Kao što je poznato, metode pozitivizma su svoju prvu primjenu našle u prirodnim naukama (fizika, hemija, biologija) ali ubrzo svoje pristalice pronalaze i među sociolozima. U cilju preglednijeg sagledavanja razvoja kriminologije kao zasebnog naučnog područja, ovaj segment sistematizovat ćemo kroz izlaganja o karakteristikama razvoja u
tzv. 19
prednaučnom periodu, odnosno karakteristike razvoja u tzv. naučnom ili periodu pozitivističke kriminologije. 3.1. Prednaučni period Kriminolozi se tradicionalno slažu da je njihovo polje kao nauka nastalo u 18. vijeku, kada je Cesare Beccaria ustanovio učenje koje poznajemo kao klasična škola kriminologije. Ali ako pogledamo šta su neki mnogo raniji mislioci rekli o zločinu, moramo preispitati ovaj stav. Osvrnimo se na primjer na tezu: "Djeca vole raskoš. Ona imaju loš stav, omalovažavanje starijih. Ona se suprotnost svojih roditelja, brbljaju prije socijalizacije...tiraniziraju svoje učitelje...", koja može oslikati prvo moderno opisivanje maloljetničke delinkvencije, koju je iznio Socrates (470-399 BC), prije otprilike 2300 godina. (Adler et al., 1991., str 57). Dakle, iako se često uzima da se savremena kriminolgija razvila prvenstveno nakon uspostavljanja klasične škole, postoje brojni zapisi o kriminalitetu, njegovim uzrocima, oblicima, tretmanu itd. Iz ranijeg perioda, koji su značajno doprinijeli sveukupnom razvoju ove nauke. Ukoliko pogledamo unazad u historiju, primjetit ćemo da su filozofi i mislioci poput Socratesa, Platona, Aristotela iznosili značajna mišljenja o ovom fenomenu. Neke ideje koje su tada potakli i danas imaju svoje mjesto u našoj nauci. Narošito su značajne one koje se odnose na uzroke nastanka zločina, i kao takve možemo reći da su dograđivane vijekovima koji su dolazili. Iz tog razloga, ovom prilikom osvrnut ćemo se na najčešće pominjane zapise iz ove oblasti iz ranijih civilizacija, te ćemo ih obraditi u poglavlju pod naslovom Period opšteg filozofskog i humanističkog razmišljanja o kriminalitetu. 3.1.1. Period opšteg filozofskog i humanističkog razmišljanja o kriminalitetu Hammurabi (preminuo 1750 BC).4 Ovaj babilonski vladar poznat je kao autor zakonika koji je bio ispisan na stubu visine 2,25 metara. Zakonik je sadržavao 282 člana, a kao temeljna svrha istaknuta je zaštita društvenog sistema kroz onemogućavanje nasilja moćnijih nad slabijim (čime je isticano načelo pravednosti). Za prestupnike su bile propisane stroge kazne, kao što se smrt, žigosanje, rezanje udova, protjerivanje, a davao je i objašnjenja o uzrocima zločina, odnosno zloj sila kod počinitelja, prema kojoj je
4
Babilonski kralj, koji je propisao zakone drevnih zemalja Sumera i Mesapotamie.
20
neophodno kazniti ga da bi se izbjegla osveta, odnosno da bi se obezbjedila satisfakcija žrtve. Ovoj kategoriji, odnosno žrtvama je također posvećena značajna pažnja, i uzima se da je ovaj zakonik bio usmjeren ka žrtvi, jer su propisi obavezivali na nadoknadu štete pričinjene krivičnim djelom. Plato5 (428-347 BC). Tvrdio je da je kriminalitet izraz pohlepe koja izvire iz ljudske prirode, a za kaznu je tvrdio da joj je osnovna preventivna funkcija. Uzima se da je Začetnik individualizacije, u najvećoj mjeri zbog poznate teze po kojoj je “Zločin posljedica unutrašnjih činilaca, zbog čega kaznu treba prilagoditi stanju psihe konkretnog učinioca”. Aristotle6 (384-322 BC) Zakone je djelio na prirodne i umjetne, po ćemu Prirodni zakoni treba da štite univerzalno prihvaćene vrijednosti, dok se umjetnim zakonima ostvaruju jednakost i pravednost. U odnosu na svoju tezu da“Čovjek ne bi postao zločinac ako bi shvatio da od krivičnog djela ima više štete nego koristi” uzima se kao začetnik utilitarizma u oblasti suzbijanja zločina. Kao temeljni uzrok zloina navodi moralnu pokvarenosti pojedinca u određenim društvenim uslovima života Cicero7 (106-43 BC) Tvrdio je da je jedan od značajnijih uzroka zločina nekažnjivost, zbog čega je insistirao na neizbježnosti kazne, čime potiče visok nivo odgovornosti svih struktira zajednice zaduženih za provođenje zakona. Seneca8 (circa 4 BC - 65 AD) Poznata je njegova tvrdnja da s obzirom da je zločin izraz greške u pojedinca, kao glavni cilj kažnjavanja ističe popravljanje, te se može smatrati jednim od pionira shvatanja resocjalizacije kao ključnog cilja primjene krivičnih sankcija Period srednjeg vijeka9 bilježi gotovo potpuno različito tumačenje i objašnjenje društva i svih pojava koje okružuju čovjeka, u odnosu na poznate pisane tragove iz ranijeg perioda. U tom periodu dominantnu ulogu, u ovom segmentu ljudskog života, imale su religijske institucije. Po pitanju objašnjenja kriminaliteta i zločina kao i cjelokupnog tretmana 5
Drevni filozof atenske države, Socratesov učenik, i učitelj Aristotlea. Jedan od najvećih atenskih filozofa, učenik Platona, a učitelj slavnog vojskovođe Alexander the Great. 7 Marcus Tullius Cicero, poznati senator drevne rimske države. 8 Lucius Annaeus Seneca, poznati rimski senator i filozof. 9 Obično se uokviruje u vremenski period od 5. vijeka nove ere, obilježenog propašću zapadnog rimskog carstva, do kraja 18. vijeka, odnosno buržoaskih revolucija u Evropi. 6
21
istraživanja zločina, presuđivanja i kažnjavanja zločinaca, u kriminološkoj literaturi se mogu pronaći brojne karakteristike ovog perioda. Najznačajnije su: Sve ideje o kriminalitetu ranijeg perioda potpuno potisnute i zanemarene; Ne postoje pisani zakoni; Štiti se interes vladara i države, religija, moral, ličnost i svojina; Dominantna jurisdikcija crkve - primjena kanonskog prava; Hipertrofija vjerskih inkriminacija; Nejednakost pred sudom; Inkvizicioni postupak; Primjena surovih kazni. Ovaj segment u razvoju ljudskog objašnja zločina i reagovanja na njega značajan nam je u najvećoj mjeri jer se upravo Klasična škola javlja kao snažna reakcija na ovaj sistem. U kriminološkoj literaturi naznačavaju se neke teze iz života dvojice vjerskih autoriteta iz toga doba, sv.Augustina i sv. Tome Akvinskog. St. Augustine10 (354-430) Poznato je njegovo djelo O božijoj državi. Zalaže se za ispaštanje i iskupljenje za učinjeno zlodjelo kao cilj kazne.Protivi se smrtnoj kazni, tvrdeći da se njom učinilac lišava patnje koju je "zalužio" učinivši prije toga prijestup. St. Thomas Aquinas11 (1225-1274)
Poznato je njegovo djelo pod nazivom Summa
Theologica. Iznmeđu ostalog, zalaže se za relativnu kaznenu pravdu - tj. kažnjavanje za djela koja ugrožavaju ljudsko društvo a samim tim su usmjerena protiv božije volje Dugi period inertnosti i intelektualnog mrtvila srednjeg vijeka, koji je i kriminološku misao zatvorio u uske okvire mističnog i transcendentnog rezonovanja, izazvao je pravu bujicu misli i naglu aktivnost filozofa i naučnika već s početka 16. vijeka. Mnoge napredne ideje o humanizaciji krivičnog pravosuđa manifestovale su se, dakle, još u okrilju feudalnog društvenog poretka, da bi se dalje kontinuirale u radovima kasnijih naprednih pravnika, filozofa, empirista, racionalista i raznih drugih društvenih mislilaca u 17. i 18. vijeku. (Mlađenović, 1982., str.49) Tako, Karzov u Njemačkoj predlaže primjenu empiričkih metoda u krivičnom pravu, s druge strane Ejro se u Francuskoj ističe naprednim idejama za efikasnije procesno pravo, a Mateus u Holandiji se zalaže za uvođenje pravno sintetičkih metoda u krivično pravo. U ovom periodu upućuju se prve kritike na račun “glosatora”12 u Italiji, a u inspirisani naprednim idejama u Rusiji se 1648. godine donosi se nova zbirka zakona “Uloženje”. 10
Saint Augustine , jedan od najvećih svećenika rane katoličke crkve. Saint Thomas Aquinas , Italiajanski teolog i poznat kao Doctor of the Church. 12 Glosatori, tumači religijskih izvora -"kanona" 11
22
Za osnivanje i utemeljenje Klasične škole, a može se reći i na sveukupno iniciranje promjena koje su se uokvirile u buržoaske revolucije u Evropi s kraja 18. i početka 19. vijeka, velike zasluge pripadaju raspravama i radovima plejadi filozofa i mislilaca toga doba. U narednim izlaganjima bit će istkanute ličnosti koji su ostavile najdublji trag u razvoju kriminologije kao i uopšte krivičnopravnih i društvenih nauka. Tomas More (1478 – 1535) Pisac čuvene Utopije, smatra je jednim od osnivača kriminalne etiologije, jer je svojim izučavanjima ekonomskih prilika u Engleskoj nastojao da utvrdi uzroke krivičnih djela protiv imovine. Također, vođen humanizmom, predlaže zamjenu smrtne kazne prinudnim radom, prilagođenim popravljanju učinioca, čime začinje ideju o kazni lišenja slobode. (Ignjatović, 2005., str 149) Snažan je zagovornik je teze da uzroci kriminaliteta leže u društvu, te se zalaže za ublažavanje sistema kažnjavanja. Francis Bacon (1561 – 1626) Predlaže reformu sistema do koje bi se došlo kroz proučavanje sistema države, pri čemu bi cilj trebalo da bude uspostavljanje takvog prava koje bi imalo društvenu korist. Hugo Grotius (1583 – 1645) Veoma značajna ličnost u razvoju kriminološke misli, a u svojim raspravama zalaže se za uspostavljanje razumne mjere kažnjavanja te predlaže da se kazna formira tako da ima uticaj na popravljanje krivca. Zastupa teoriju Prirodnog prava, prema kojoj bi društveni prioritet bio (krivičnopravna) zaštita opšte priznatih prava, u koja ne ubraja prava vezana za vjersku stranu života čovjeka, čime kritikuje značaj i ulogu religijskih institucija ne samo u krivičnopravnom već uopšte u državnom sistemu. Thomas Hobbes (1588 – 1679) Poznati engleski materijalist i politički filozof, zalagao se za sistem protiv je mučenja i široke primjene smrtne kazne, te kritikuje nesrazmjernost između težine kazne i težine krivičnog djela. Zalaže se za stroge zakone koji će održavati red u društvu koje je sastavljeno od “egoističnih” pojedinaca. John Locke (1632 – 1704) Engleski empirist i filozof, koji je smatrao da je osnovni izvor znanja spoznato iskustvom, ističe da samo zakon može biti osnov kažnjavanja, da su svi građani jednaki pred zakonom i da mora postojati srazmjer između težine krivičnog djela i vrste i mjere kazne 23
Charle Montesquieu (1689 - 1755) Francuski politički filozof, protagonist ideje o razdvajanju izvršne, zakonodavne i sudske vlasti, poznat i po djelu “Duh zakona”, kritikuje sudsku i samovolju zakonodavaca. Također zalaže se za humanizaciju krivičnog postupka, a protiv je svireposti u kažnjavanju, formalizma i apstraktnosti krivičnog zakona. Tvrdi da krivični zakon mora biti u duhu istorijskih, društvenih i drugih specifičnosti zemlje. Francois Voltaire (1694 - 1788) Francuski pisac koji izražava svoje protivljenje prema feudalnom apsolutističkom krivičnom pravosuđu, vjerskoj intoleranciji i mračnjaštvu. Pored toga snažno se zalaže se za individualizaciju kazne i njeno prilagođavanje sklonostima krivca koje je ispoljio prilikom vršenja krivičnog djela. Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778) Francuski filozof i pisac, čije su ideje inspirisale Francusku revoluciju, autor poznatog djela “O društvenom ugovoru”. Svoje ideje o društvenom ugovoru (građanina i drđave) iznosi kroz teze: a) svaki čovjek ima pravo da se brani od svakog napada; b) pojedinac se odriče prava odbrane u korist zajednice; c) Društvo/ država posjeduje (preuzima odgovornost) pravo represije, primjenjujući kazne prema izvršiocima krivičnih djela. Immanuel Kant ( 1727 - 1804 ) i Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( 1770 - 1831 ) Njemački filozofi, peredstavnici reakcionarne struje, koji ističu da kazna treba imati ulogu odmazde i ona je sama sebi cilj, odnosno da se kaznom uspostavlja narušeni moralni poredak (npr. za krivična djela ubistva predlažu smrtnu kaznu; za silovanje predlažu kaznu kastracije itd.). Cesare Beccaria ( 1738 - 1794 ) Italijanski prosvjetitelj, u svom poznatom djelu Dei Delitti e Delle Pene, oštro kritikuje arbitrernost i samovolju tadašnjih sudija. Zalaže se za afirmaciju individualnih prava čovjeka u oblasti krivičnog zakonodavstva i kritikuje široku primjenu smrtne kazne, kažnjavanju djece i duševnih bolesnika itd. Esej je prevashodno okrenut rješavanju kriminalno političkih pitanja. Beccaria uz zahtjev za poštovanje zakonitosti ("svaki građanin mora znati kada je kriv, a kada nevin", istupa protiv prava suda da tumači smisao propisa i korišćenja analogije) razmatra i legitmnost normi krivičnog prava. Ni onaj ko je nadležan za njihovo donošenje nije u tom pogledu 24
potpuno slobodan. Njegova volja mora biti ograničena etičkom opravdanošću normi. Zakoni moraju počivati na moralu, odn. Usklađivanju čovjekove biološke prirode i nagona za slobodom sa zahtjevima društvenog života. (Ignjatović, 2005., str. 150) Pored toga, isticao je da kazne treba da budu korisne, da zadovoljavaju sljedeće uslove: nužnost, srazmjernost, bezizutena primjenjivost, hitnost, javnost izricanja, lični karakter. Bavio se i uzrocima zločina, prevencijom kriminalitetalegitimnošću kažnjavanja, tipologijom zločina. Anselm Foeurbach (1775-1833) Poznat je kao tvorac Teorije o cilju kazne / generalna prevencija sa psihološkom prinudom. Autor je i temeljnog krivičnopravnog načela Nullum Crimen Nulla Poena Sine Lege, koje je nastalo kao sinteza radova prethodnika (Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) ideje o isticanju značaja psihološke prinude kao osnovnog elementa kazne. 3.1.2. Klasična škola Sistematsko razmišljanje o zločinu i načinima njegovog suzbijanja počinje sa Klasičnom školom. Ona predstavlja prvi relativno adekvatan oblik ili sistem razmišljanja u kriminologiji, baš kao što se hebrejski, grčki i latinski označavaju kao klasični jezici jer se sa njima počinje izražavanje svih kategorija apstraktnog mišljenja. Sa stanovišta podjele teorijskih orjntacija u krivičnim naukama, ovo je prije krivičnopravna nego kriminološka škola. Međutim, i pored toga što se izričito ne bave uzrocima i pojavnim oblicima kriminalnog ponašanja, potrebno je u kriminologiji ukazati na njeno učenje koje je stvorilo pretpostavke za razvoj ove nauke. (Ignjatović, 2005., str149-150) Od kraja 18. do polovice 19. vijeka nauka krivičnog prava se razvija u jedan sasvim zaokružen i logičan sistem poznat pod nazivom klasična škola krivičnog prava. Odbrana prava čovjeka i građanina stoji u prvom planu svih preokupacija krivičnopravne nauke, ili drugim rječima, klasična škola krivičnog prava je ponikla u borbi za zaštitu zakonitosti i ličnosti, što je u stvari prestavljalo sadržaj političkog programa (Francuske buržoaske) revolucije. (Mlađenović, 1982., str. 53) Francuskom buržoaskom revolucijom proklamovana su tri ključna principa u organizaciji državne zajednice: zakonitost, sloboda, jednakost. Inspirisana ovim principima nastaje i poznata Deklaracija o pravima građanina i čovjeka od 26.08.1789., čiji su osnovni 25
sadržaji: Odgovornost se ne može protezati na uvjerenja; Zakonom se propisuju samo neophodne nužne kazne; Kažnjavanje samo ako to zakon predviđa; Kazna srazmjerna težini djela; Svi građani su jednaki u smislu zaštite i kažnjavanja; Individualizacija kazni; Smrtna kazna bez mučenja. Klasična škola je velikim dijelom reakcija na feudalno "krivično pravo", a naočito je usmjereno na promjene nekih negativnosti iz ovog perioda: ne postojanje pisanog krivičnog zakona; neograničena samovolja suda; nejednakost pred sudom; veliki broj vjerskih inkriminacija; suženje pravnog okvira primjene smrtne kazne; razdvajanje crkve od države; primjena surovih kazni. Ključne teze Klasične škole bile su: •
Svi ljudi, pa i kriminalci, slobodno biraju između puta kriminala i konformizma, zavisno od toga, u koji put vjeruju da će im donijeti više dobiti;
•
Učinitelji krivičnih djela nisu žrtve svoje okoline;
•
Učinitelji nisu nemoćni i na njih ne utiču natprirodne sile;
•
Svako krivično djelo je posljedica slobodne volje, učinjeno je sa razumom, a motivacija je uslovljena prije svega načelom bola i ugodnosti.
Novi krivičnopravni sistem uspostavljen Klasičnom školom sadržavao je propise koji su bili podijeljeni u dva dijela O kaznama ( Opšti dio ) i O krivičnim djelima i kaznama ( Posebni dio ), a slična sistematizacija poznata je i u savremenim krivičnim zakonima. Također, novo krivično zakonodavstvo karakteriše se normama koje upućuju na humano kažnjavanje, propisuje se novi kazneni režim za maloljetnike, zatim propisuju se odredbe o krivčnoj odgovornosti saučesnika. U krivične zakone uvode se instituti: krivična odgovornost, a umišljaj i nehat se unose u posebni dio krivičnog zakona. Krivično djelo i kazne se posmatraju isključivo kao pravni fenomeni, a sud je isključivo ograničen na izricanje zakonom striktno utvrđene kazne Klasična škola, u duhu sveukupne humanizacije odnosa među ljudima u mladim buržoaskim državama, nastoji konkretnim intervencijama u krivičnom zakonodavstvu humanizirati kaznenu politiku. Uvodi se tzv. Sistem fiksiranih kazni, koji predviđa izricanje jednakih kazni za učinioce jednakih krivičnih djela, kojima se jednaka krivična odgovornost utvrđuje primjenom indeterminističkog postulata o jednakoj slobodnoj volji 26
pri izvršenju krivičnog djela. Pored toga ukidaju se tjelesne kazne, a pravni okvir primjene smrtne kazne se drastično sužava. Izvršenje smrtne kazne svedeno na nekoliko oblika, a pored nje po prvi put uvodi se i kazna lišenja slobode. Pri opredjeljenju kazni sud se obavezuje da priroda kazne mora odgovarati prirodi izvršenog krivičnog djela, a jednakost pri izricanju kazni postavlja se kao temeljni imperativ ne samo sudske već i sveukupne politike suzbijanja kriminaliteta.
Kazne su određene samo zakonom, a propisuju se
odredbe koje obavezuju na izvršenje kazni javno i u mjestu počinjenja krivičnog djela Kaznena politika Klasične škole definiše se postulatom: "Kažnjava se zato što se griješilo a ne zato da se ne bi griješilo", odnosno cilj kazne je dvojak i odnosi se na a) odmazdusa aspekta onoga ko kažnjava; i b) ispaštanje - sa aspekta onoga ko se kažnjava. U kasnijim analizama utvrđeni su i brojni propusti i zamjerke učenju i prakticiranju pravnih instituta Klasične škole, a među njima najznačajniji su: Krivična djela i kazne predstavljeni isključivo kao pravni fenomeni; Krivac egzistira van realnosti u metafizičkim postavkama o krivičnim djelima i kaznama - zanemaruje se ličnost krivca; Kroz učenje o “Slobodnoj volji” potpuno zanemareni uzroci za pojavu kriminaliteta; Kaznena represija je osnova u kriminalno-političkoj borbi na suzbijanju kriminaliteta; Društveni karakter kriminaliteta potpuno izostavljen; Ne postoje preduslovi za naučno istraživanje kriminaliteta. Na ovom mjestu značajno je istači i ulogu i osnovne sdržaje pravca koji se pojavio kao pokušaj premoštavanja nedostataka Klasične škole. Radi se o tzv. Neoklasičnoj školi, koja je nastala pod pritiskom društva u odnosu na neučinkovitost klasične škole u suprotstavljanju kriminalitetu s jedne strane, te sve značajnijim rezultatima naučnih istraživanja iz drugih oblasti koji su ukazivali da se kriminalitet, kao masovna pojava, odnosno
kriminalno
ponašanjekao
individualna
pojava,
ne
mogu
objašnjavati
identeremnističkim objašnjenjima o apsolutno slobodnoj volji kao temeljnom pokretaču ljudskih aktivnosti, s druge strane. Tim ranim empirijskim istraživanjima kriminaliteta i kriminalnog ponašanja posvetit ćemo pažnju narednom poglavlju. Neoklasična škola je postepeno se udaljava od dogmatskih i metafizičkih rješenja klasične škole ali i dalje zadržava indeterminizam. Zahvaljujući njoj stepenuje se krivična odgovornost: Odgovornost; Smanjenu odgovornost; Punu neodgovornost. Prvi put u 27
krivičnom pravu se pominju instituti: pokušaj, saučesništvo, povrat, sticaj, a negativna karakteristika je da se ovaj sistem odmjeravanja slobodne volje karakteriše kao apstraktan i nerealan. 3.2. Period pozitivističke kriminologije Razvoj kriminologije u svjetlu pozitivističkog pristupa u objašnjenju čovjeka, njegovog ponašanja i njegovog okruženja, odnosno uzročno-posljedičnih veza koje se ostvaruju među njima, otvara najznačajniji dio razvoja ove nauke u novijem dobu. Istraživanja kriminaliteta i kriminološkog ponašanja empirijskim metodama doprinosi stvaranju brojnih pravaca, orjentacija i škola u etiologiji kriminaliteta. Pozitivna škola kriminologije pretpostavlja da je ljudsko ponašanje uslovljeno (determinisano) silama koje stoje van kontrole pojedinca (individue) pri čemu postoji mogućnost određivanja tih faktora. Suprotno učenju klasične kriminologije, koja zastupa (bez naučnog ispitivanja) da ljudi svjesno izabiru da počine zločin, predstavnici pozitivne kriminologije smatraju da je kriminalno ponašanje zasnovano utjecajem bioloških, psiholoških i socioloških faktora. (Adler et al., 1991., str 58.) Brojni su uslovi i uzroci doprinijeli pojavi i razvoju pozitivističke orjentacije u kriminologiji, ali se svakako dvije okolnosti naročito doprinijele ovom trendu. Rezultati ranih empirijskih istraživanja ukazuju na determinaciju ljudskog ponašanja - različiti egzogeni i endogeni faktori, s jedne strane, kao i to da je problem kriminaliteta sve značajniji društveni problem, što ukazuje na neefikasna aktuelna politika suzbijanja kriminaliteta, dominantne klasične škole. Ovo poglavlje bit će izloženo kroz obradu osnovnih historijskih uslova razvoja pozitivističke orjentacije u kriminologiji, zatim osvrta na sadržaj i značaj koji su ostavila rana empirijska istraživanja kriminaliteta i kriminalnog ponašanja, te izložiti osnovne značajke istraživačkog rada istaknutijih predstavnika utemeljitelja pozitivizma u kriminologiji. Na samom početku ovog poglavlja smatramo značajnim istači najznačajnije crte doprinosa pozitivizma u kriminologiji, a to su : reakcija na strogu Klasičnu školu, nove teorije o uzrocima kriminalnog ponašanja, primjena pozitivnog metoda u proučavanju kriminaliteta, usmjerenost na učinitelja rivičnog djela i novi koncepti kaznene politike.
28
3.2.1. Historijski uslovi razvoja pozitivističke orjentacije u kriminologiji Uslovi razvoja kriminoloških škola u duhu pozitivizma mogu se tražiti među brojnim različitim aspektima, a prije svega historijskim, društvenim, pravnim i svakako naučnim. Svi oni usmjereni su na ciljeve koji se u tom dobu postavljaju pred kriminologe, i odnose se na rasvjetljavanje problema kriminaliteta uopšte, pronalaženja uzroka kriminalnog ponašanja te pronalaženja najadekvatnijih sredstava za sprečavanje kriminaliteta. Prema Mlađenović (1982) uslovi razvoja pozitivizma u kriminologiji mogu se u najvećoj mjeri pronaći u traženju novih puteva oporavka od brutalnog srednjevjekovnog pravnog sistema, zatim u porastu kriminliteta, koji iziskuje reformu krivičnog zakonodavstva. Pored navedenih ističe se i značaj pojave naučnih pretpostavki za istraživane kriminaliteta na bazi prvih statističkih, socioloških, antropoloških, bioloških i psiholoških istraživanja, te uvođenja pozitivističkog metoda u društvene nauke."Uzroci kriminaliteta su duboki i kompleksni, krivično zakonodavstvo usmjereno na otklanjanje posljedica ali ne i na otklanjanje uzroka nije moglo postići uspjeh u smanjenju intenziteta kriminaliteta." Porast kriminaliteta se objašnjava djelovanjem brojnih faktora. Među njima ističe se značaj društveno-ekonomskih (uvećanje populacije, razvitak gradova, migracioni postupci, krupni naučni i tehnološki pronalasci, povećanje saobraćajnih veza), socijalnih (pauperizacija masa i odsustvo socijalnog staranja) i pravnih faktora (nagli razvoj pravnog saobraćaja, reglementacija novih grana pravnog života-pojava niza novih krivičnih djela). 3.2.2. Rana empirijska istraživanja kriminaliteta i kriminalnog ponašanja Kraj 18. i početak 19. vijeka obilježen je preporodom u razvoju prirodnih i društvenih nauka, a na bazi naučno-pozitivnog metoda, koji je zasnovan na proučavanju činjenica koje su dostupne našim osjetilima, dakle sistematskom opažanju i davanju naučnozasnovanih rezultata-zaključaka na temelju egzaktnih podataka. Naročitu ulogu u ovom procsu imao je Auguste Comte (1798-1857) koji svojim djelom Course de philosophie positive (1830) preporučuje primjenu modernih metoda fizičkih znanosti na istraživanje i tumačenje socioloških fenomena. Nova oblast, “Društvena fizika” upravo nagovještava primjenu naučnih metoda za proučavanje društvenih pojava, kao preteča izvjesna Sociologije. S druge strane, Charles Darwin (1809-1882), svojim revolucionarnim djelom o evoluciji vrsta Origin of Spieces pokreće nezaustavljiv razvoj prirodnih nauka koje za 29
predmet proučavanja imaju ljudsko biće, i suprotno tadašnjim objašnjenjima o čovjeku daje
utemeljenje
biologizma,
psihologizma,
antropologizma,
psihijatrizma
da
istraživanjima doprinesu razvoju ovih naučnih disciplina. Također, taj period obilježen i enormnim porastom kriminaliteta, koji dovodi u pitanje koncept kriminalne politike klasične škole. Za spoznaju ovog negativnog društvenog fenomena, naročit doprinos ima razvoj statistike. Ovaj period obilježen je i prvim popisima stanovništva u SAD-u, Engleskoj i Francuskoj. Ovi popisi su, između ostalog, dali i podatke o obimu, dinamici i strukturi kriminaliteta u njegovom totalitetu. Za tumačenje ovih rezultata naročitu zaslugu imaju dvojica statističara, Adolphe Quételet (1796-1874) svojim djelom Phisique sociale ou essai sur le développement des facultes de l’homme (1835) i André Michel Guerry (1802-1866) djelom Essai sur la statistique morale de la France (1833). Guerry je sitraživao odnose između spola i starosti i poredio ih sa kriminalitetom, te utvrdio da određene starosne grupacije vrše istovrsna krivična djela, te da pretežnost u vršenju odreženih krivičnih djela imaju muškarci odnosno žene. Prema Adler (1991) Guerry svojim nezavisnim radom ana vezama u kriminalnoj statistici, između nekih faktora kao što su siromaštvo, starost, spol, rasa i klimatski uslovi, zaključuje (kao i Quételet , op.aut.) da je društvo, a ne odluka individualnog počinioca, odlučujuće za kriminalno ponašanje. Mlađenović (1982) navodi da se Guerry bavio i raspodjelom kriminaliteta u pojedinim krajevima Francuske, čime je konstatovao da su ekonomski uslovi života odlučujući faktor u uzrocima krivičnih djela protiv imovine. Ta su djela najčešća u najbogatijim francuskim provincijama koje se odlikuju upravo vidnim raslojavanjem na ekonomskoj osnovi i u njima živi najviše siromašnog stanovništva. Upravo zbog ovih tvrdnji Guerry se smatra, zajedno sa Quételeteom, osnivačem tzv. kartografske škole. Kao što je istaknuto, Adolphe Quételet je u rezultatima svojih istraživanja apostrofirao značaj određenih faktora koji u većoj ili manjoj mjeri utječu na vršenje krivičnih djela. Kako ističe Adler (1991), Adolphe Quételet zaključuje da kriminalitet karakteriše određena zakonitost u svom poavljivanju u društvu, i ukoliko nema većih društvenih poremećaja, kao što su elementarne nepogode ili ratovi, veoma pravilno se može sagledavati njegov obim, struktura i dinamika. Ovaj belgijski statističar svoje zaključke zasniva na analizama kriminaliteta u Francuskoj, Belgiji i Holandiji i generalno ih naziva pokazateljima tzv. "moralne statistike". Vladajuća građanska klasa toga doba suočava se sa ovim rezultatima i primorana je poduprijeti nastojanja da se pronađe odgovor napitanje zašto je kriminalitet u porastu, koji 30
su razlozi odlučujući. Pošto su prirodne znanosti već zasnovale određena stanovišta o uzrocima ljudskog ponašanja uopšte, tko se i razvijaju i teorije o biološko-psihološkoj determinaciji zločina. Pored iznesenih obilježja, navedeni period karakteriše i nagla industrijalizacija društva, čija dinamika i intenzitet uslovaljavju uspostavljanje inoviranog sistema društvenih vrijednosti. Ignajtović (1997) iznosi da je doba u kome se unutar građanskog društva stvaraju moćne i privredne korporacije koje teže da zauzmu ne samo nacionalna, već i mečunarodno tržište. Ideje konkurencije i jednakih šansi za sve zamjenjuje teza za dominacijom i potrebom da se očigledno i sve veće razlikovanje u društvu opravda prirodnim razlikama među ljudima. Kao posljedica ovih nastojanja javlja se stav o zločinu kao djelu nenormalnog patološkog pojedinca. Naglo raste interesovanje za ova biološki, medicinski i psihijatrijski orjentisana istraživanja koja a priori polaze od tvrdnje da se prestupnici i po bio-psihološkoj konstituciji razlikuju od neprestupnika (Ignjatović, 2005., str 159) S druge strane, Adler (1991) ističe da različitosti na bazi fizičkih karakteristika i izobličenosti, posmatrano kroz historiju, bile su osnova za proglašenje takvih ličnosti predsiponiziranim za negativnosti. Prvi pisani dokumenti u kojima se naslučuje ova veza jesu primjeri Grčkog mislioca Socratesa, koji oblik lobanje i crte lica povezuje sa sklonošću ka alkoholou i brutalnosti. U narednim izlaganjima bit će prikazane teze o individualnom doprinosu najmarkantnijih istraživača koji su za predmete rasprava uzimali uzroke kriminalnog ponašanja, a zločin povezivali sa tjelesnom konstitucijom. Giambaptista della Porta (1535-1615), u svom djelu The human phisiognomy (1586), obrađuje odnose ljudskog ponašanja sa crtama lica neke osobe. On prikazuje određenu uslovljenost različitih karaktera od odnosa i rasporeda različitih dijelova lica. Naime, on naprimjer lopove opisuje kao osobe sa velikim usnama i oštrim pogledom. Svojim radom utemeljuje fiziognomiju kao disciplinu, koja će se nekoliko vijekova kasnije aktuelizirati u daljnjem traženju veza između između fizičkih obilježja i devijantnog ponašanja. Johan Kaspar Lavater (1741-1801), švicarski teolog, autor djela Les fragments physiognomiques (1775), također ispituje fiziognomičke postavke svog prethodnika. On pokušava da dokaže sličnosti ljudskih glava (naročito delinkvenata) sa glavama različitih 31
životinja i na taj način obilježi njihove karakterološke osobine. Također, on se smatra i pretečom jedne druge slične discipline, frenologije, kroz koju također pokušava kriminalno ponašanje sa oblikom i strukturom ljudskog mozga. Milutinović (1988) u tumačenju rada Lavatera iznosi, da ljudi razvijaju ovakve ili onakve, pozitivne ili negativne kriminalne akcije, zavisno od karakteri i strukture njihovog mozga. U raznim djelovima mozga su smještne razne sposobnosti, koje se ispoljavaju preko "čvoruga" na lobanji i sličnih spoljašnjih manifestacija. Franz Josef Gall (1758-1828), djelom The Anatomy and Physiology of the Nervous System in General, and of the Brain in Particular (1791), i Johan Kaspar Spurzheim (1776-1832), naslanjuje se na rad Lavetera iz oblasti frenologije, istražujući mogućnost povezivanja psiholoških sklonosti sa određenim izobličenjima na lobanji. Njihov rad je također podržao Charles Caldwell (1772-1853), koji je istraživao zavisnost ljudskog ponašanja od rasporeda moždanih ćelija. Ova učenja u tom periodu nisu pokazala naučno zasnovanost i njihova najveća zasluga se može ogledati u idejamakoje su potakle rad kasnijih istraživača. Henry Maudsley (1835-1918), autor djela Responsibility in Mental Disease (1874), kao i njegov prethodnik James Cowels Prichard (1768-1842) autor djela A Tretise on Insanity and other Disorders Affecting the Mind, navode se kao predstavnici psihijatrijske (negdje i psihopatološke) teorije. Kako navodi Horvatić (1981) oni smatraju da uzroci devijantnih ponašanja leže u psihi čovjeka, koja u tim slučajevima ima patološka obilježja. Međutim, i zdravo psihičko stanje može biti uzrokom devijantnosti i to prilikom teških anomalija moralnih načela pojedinaca, koje nazivaju "moralnim ludilom", iako pri tome takve osobe mogu biti i vrlo inteligentne. Mlađenović (1982) navodi da ovakva stanja nazivaju i srednjim zonama u evoluciji duševnih poremećaja a karakteriše ih odsustvo moralnog čula, koje rezultira ispoljavanjem izvjesnih perverznih osječaja ili jako naglašenim niskim instiktima. Upravo ova karaktersitika je presudna za njihovu karakterizaciju kao kriminalne psihoze, čije ispoljavanje umnogome zavisi od spoljašnjih uslova života. Tvrdnja da se svi kriminalci karakterišu ovim obilježjem nailazi na najviše osporavanja i utiče na neodrživost ove teorije. Jean Etienne Dominique Esquirol, sa djelom Mental maladies: A treatise of insanity (1845), uz Phillipe Pinela, autora djela A Tretise of Insanity (1806) i Isaac Raya (180732
1881), sa djelom pod naslovom The Medical Jurisprudence on Insanity (1838), također su objašnjavali kriminalno ponašanje psihologijom krivca. I ovi istraživači su se osvrtali na problem moralnog ludila. Termin "moralno ludilo" definisao je Pinel, radom u kojem je zaključio da između 20 i 60 % zatvorenika državnih zatvora pati od nekog oblika duševnog poremećaja. Adler (1991) dalje istič da je Ray bio prvi forenzički psihijatar u Americi, i koji se interesovao za primjenu psihijatrije u pravu. U svom djelu zalaže se za proširivanje sadržaja i uticaja instituta krivične odgovornosti. Esquirol je u svom radu razradio pojam monomanije.
Kako navodi Mlađenović (1982) to duševno stanje,
značajno za kriminalitet, odlikuje se nekim snažnim i neodoljivim nagonima, koji takvo lice naprosto guraju na vršenje određene vrste krivičnih djela. Poremećaji su prisutni samo u oblasti volje. Kao primjere za te poremećaje navode se homicidna manijasklonost ka ubistvima, suicidna manija- sklonost ka samoubistvu, piromanija- sklonost ka paljevinama, kleptomanija- sklonost ka krađama, dipsomanija- sklonost ka uživanju alkohola, te današnji oblik narkomanija- sklonost ka zuživanju opojnih sredstava. 3.2.3. Istaknuti predstavnici pozitivističke orjentacije u kriminologiji Intenzivnije proučavanje kriminaliteta datira tek od početka prošloga vijeka, prvenstveno od strane pojedinaca, koji su po svojoj naobrazbi spadali u red biologa, ljekara, psihologa i psihijatara, tj. specijalista za pojedine oblasti naučne i praktične djelatnosti. Sama ta okolnost profesionalne jednostranosti, koja je aktuelna znatnim djelom i u savremenoj kriminološkoj literaturi, orijentisala je istraživanje na isticanje jednostranog uticaja bioloških i psihičkih elemenata kao kriminogenih faktora. (Milutinović, 1988., str 89) Pored doprinosa koji ostavljaju u razvoju monistički orjentisane kriminalne etiologije, pioniri biološkog istraživanja korjena kriminalnog ponašanja, njihov značaj je i u naučnom "provociranju" istraživača iz drugih naučnih oblasti. Upravo ova činjenica doprinosi pojavi kritičkog stava prema biološki orjentiranim objašnjenjima o determinaciji devijantnog ponašanja, sa istovremenim iniciranjem niza istraživačkih poduhvata u etoiologiju kriminaliteta, pri čemu su se naročito isticala istraživanja socioloških i psiholoških determinanti ljudskog ponšanja. Sveukupni značaj pojave pozitivistički orjentiranih kriminoloških istraživanja ogleda se u prihvatanju značaja svih dimenzija etiologije kriminaliteta, odnosno pojave i razvoja pluralističkog pristupa u objašnjenju uslova i uzroka kriminalnog fenomena.
33
3.2.3.1. Cesare Lombroso Cesare Lombroso (1836-1909) započinje edukaciju na medicinskom fakultetu, pri čemu se opredjeljuje za psihijatriju, kojom se bavi tokom služenja vojnog roka i prvog univerzitetskog iskustva kao profesora u Torinu (Adler, 1991). Iskustvo koje je sticao u jednom italijanskom zatvoru pridonijelo je njegovom interesovanju za antropologiju, te poslije objave svojih naučnih radova postaje profesor kriminalne antropologije. Cesare Lombroso smatra se ocem moderne kriminologije. Njegova najveća zasluga se ogleda u transformaciji kriminologije ("nauke o zločinu") sa polja filozofskog tumačenja krivičnog djela i slobodne volje na naučna istraživanja uzroka kriminalnog ponašanja. Svojim djelom L’uomo delinquente, objavljenim u Milanu 1876. godine, te nešto kasnije i djelom pod naslovom The Female Offender, objavljenim u Londonu 1895. godine, objedinio je dotadašnja pozitivistička istraživanja zločina sa antropološkog stanovišta (naročito fiziognomička i frenološka istraživanja), pomenutu teoriju o evolciji vrsta Charlesa Darwina te pravila primjene pozitivnog metoda Augustea Comtea u kriminologiji. Osnivač je antropološke školekoja se kasnije razvila u Italijansku pozitivnu školu. Njegovo učenje se temelji na primjeni naučnih eksperimenata i istraživanja u potrazi za objašnjenjem kriminalnog ponašanja, koje se do tada tumačilo isključivo apstraktnim konceptom slobodne volje. Stavljajući počinitelja u središte pažnje i tumačeći njegov način ponašanja razlozima biološke, prije svega antropološke, prirode zasnovao je svoju koncepciju "rođenog zločinca" (Horvatić, 1981, str 32). Svojim istraživanjem obuhvatio je promatranje lobanja 383 mrtva zločinca i 5907 živih zatvorenika. Poslije pažljive sistematizacije rezultata iznio je svoju teoriju. On zločince smatra "greškom evolucije", "praistorijskom čovjeku zalutalim u civilizaciju", "moralnim ludakom" (Ignjatović, 1997). Zločinci nose svojim fiziološkim izgledom određena obilježja koja ih razlikuju u odnosu na ostale ljude. Ta obilježja kod zločinaca su nastala u procesu naslježivanja od dalekih predaka (atavizmi) i ogledaju se u upadljivim anatomskim ili/i fiziološkim crtama koje su prvi znaci duhovnog propadanja i izopačavanja moralnih vrijednosti, i naziva ih Stigmati degenracije. Te biološke manjkavosti (rođenih zločinaca) se ispoljavaju u dvije dimenzije, i to kroz tjelesne osobine: mala glava, unazad zabačeno čelo, razvijeni čeoni sinusi, debljina kostiju 34
lobanje, razmjere kostiju jagodice i sljepočnice, izbačena vilica, ubačenost očnih duplji, čupava i kudrava kosa, velike uši, rijetki zubi, sličnost između spolova, s jedne strane, odnosno kroz psihičke osobine: relativna neosjetljivost na bol, otupjelost čula dodira, veoma dobar vid, otupjela osječanja, prerana zrelost kada su u pitanju tjelesna zadovoljstva, lijenost, odsustvo grižnje savjesti, nehajnost koja se ponekad ispoljava kao hrabrost a nekada kao kukavičluk, velika taština, strast ka kockanju i alkoholu, žestoke ali kratkotrajne i prolazne strasti, s druge strane (Ignjatović, 1997). Ipak navodi da je uistinu teško naći osobu koja bi imala sva ova obilježja, ali u teoriji se i naglašava da je vjerovatnoća kriminalne aktivnosti direktno povezana sa brojem pronađenih pomenutih osobina. Pored rođenog zločinca, u svojoj tipologiji on navodi još četiri grupe delinkvenata, i to: epileptični, neuračunjivi zločinci (abnormalne osobe) te kriminaloidi, koje dalje dijeli na slučajne i krivce iz navike. Svaka od ovih grupa ima svoja posebna obilježja ali ona su, kako se potcrtava u teoriji, izražena u manjem obimu i nisu nastala isključivo rađanjem. To se posebno odnosi na neuračunjive, koji postaju kriminalci usljed određenih promjena u njihovom mozgu, koje se dalje reflektuju na smanjenu mogućnost razlikovanja između dobrog i lošeg, kao i isticanja spoljnih- situacionih okolnosti kod slučajnih i krivaca iz navike. Pored mnogobrojnih zasluga, koje Lombrosa i svrstavaju u red osnivača moderne kriminologije, kritičari ipak zapažaju određene greške u njegovoj teoriji. Upravo te kritike postaju baza za dalje sistematsko pručavanje uzroka kriminaliteta. Kako navodi Mlađenović (1982) kao osnovna greška Lombrosovog učenja o rođenom zločincu sastoji se u njegovoj apriori postavci u biopsihičkoj abnormalnosti svih krivaca. I pored toga što je posmatranjem, dakle pozitivnim metodom, utvrdio niz anomalija kod jednog broja zločinaca, on je ipak čistim deduktivnim putem uopštio svoja zapažanja za sve krivce. On ne primjenjuje uporedni metod, ne uzima za predmet svojih naučnih ispitivanja i nekriminalnih lica, nego vrši ispitivanje isključivo u okviru jednog djela zločinačke populacije.
35
3.2.3.2. Enrico Ferri Enrico Ferri (1856-1929), iako Lombrosov učenik i profesor prava, svojim djelom Sociologia criminale, objavljenim u Torinu 1884. godine, utemeljio je pluralistički pristup u istraživanju etiologije kriminalnog fenomena. Tvrdi da se uzroci delinkventnog ponašanja nalaze kako u samom čovjeku, tako i u njegovoj, društvenoj, sredini, odnosno da je devijantno ponašanje rezultat djelovanja antropolških, bioloških i psiholoških dispozicija izvršitelja s jedne strane, uz istovremeni utjecaj socijalne sredine s druge strane. Dakle, Ferri je izvršio sintezu svih dotadašnjih tumačenja uslova i uzroka kriminalnog ponašanja, te je objedinio u jedinstvenu teoriju, koja se temelji na pluralističkim stanovištima o determinaciji ljudskog ponašanja. Faktore koji ostvaruju najznačajnije učešće u nastanku kriminalnog ponašanja dijeli na Individualne ili antriopološke, kosmičke ili fizičke i socijalne faktore. U narednoj abeli prikana je njegov pluralistički pristup kriminalnoj etiologiji. Grupa kriminogenih Podgrupe
Faktori
faktora Individualni
Organska
Anomalije
lobanje,
(antropološki)
konstitucija
anomalije senzibiliteta, anomalije fizionomije
Psihička
Anomalije inteligencije, anomalije emocija,
konstitucija
anomalije ličnih osobina
Lične osobine
Rasa,
spol,
anomalije
starost,
građansko
mozga,
stanje,
profesija, domicil, obrazovanje, odgoj Kosmički (fizički)
Klima, konfiguracija zemljišta, godišnje doba, temperaturne varijante, atmosferski pritisak
Socijalni
Gustina naseljenosti, stanje javnog mnenja, religija, uređenje porodice, sistem vaspitanja, industrijska
prizvodnja,
ekonomska organizacija
i javne
politička
alkoholizam, orjentacija,
administracije,
sistem
građanskog zakonodavstva, sistem krivičnog zakonodavstva
36
Pored kriminalne etiologije, Ferri je znalajnu pažnju usmjerio i na pitanja kriminalne fenomenologije, te je u tom smislu kriminalitet podijelio na prirodni i zakonski. Prirodni, ili kako ga još naziva atavistički, predtavlja krivična djela "mala in se", i zajednički je za sve civilizacije kojima se vrijeđaju opšt prihvaćena osjećanja kao što su moral, religija, poatriotizam itd. Drugu grupu, predstavljaju krivična djela "mala prohibita", ili zakonski, odnosni evolutivni kriminalitet. U ovu grupu ubraja one oblike kriminalnog ponašanja koji su usmjereni na povrede opšte sigurnosti, koje se u određenim društvima u određenom veremenu smatraju privrednim, političkim i drugim oblicima krivičnih djela. Ferri također istraživanja usmjerava i na drugu dimenziju fenomenologije, odnosno na izvršioce krivičnih djela. Krivce djeli na krivce iz endogenih (unutrašnjih) i krivce iz egzogenih (vanjskih) faktora. Njegova sistematizacija poznata je i pod nazivom pentagon, pri čemu on sistematizaciju kriviaca vrši na rođene zločince(delinquenti nati), duševnobolesne zločince (delinquenti pazzi), slučajne delinkvente (delinquenti d’occasione), delinkvente iz navike (delinquenti abituali) i krivce iz strasti (delinquenti per passione). Obzirom na svoju profesiju pravnika, vladao je znanjima iz društvenih nauka, što ga dovodi u poziciju, za razliku od svog učitelja Lombrosa, da pored dogradnje etiologije kriminaliteta socijalnim faktorima, napravi iskorak i u odnosu na politiku suprotstavljanja kriminalitetu. Naime, poznat je njegov predloženi sistem mjera socijalne odbrane, kojim on nastoji kritikovati rješenja koja je na ovom terenu zastupala klasična škola, odnosno sistem reagovanja na zločin isključivo kaznom, kojoj je cilj je bila odmazda i ispaštanje, zanemarujući
ne samo uzroke kriminalnog ponašanja, već i tretman koji bi trebao
doprinjeti popravljanju učinioca. Suština njegovog konceptu ogleda se u tezi da, u odnosu na značajan doprinos socijalne sredine u determinaciji kriminalnog ponašanja i istovremene kritike koncepta kažnjavanja prema klsičnoj doktrini, “...ako je ponašanje učinioca potpuno određeno navedenim činiocima, on ne može biti moralno odgovoran, niti kriv, pa društvo nema pravo da ga kažnjava. Ipak pošto je njegova djelatnost antisocijalna, društvo na nju mora reagovati. U tom, po društvo, opasnom stanju je ne samo osnov reagovanja, već i kriterijum za izbor sankcije...”. On cilj reagovanja ne vidi u odnosu na prošlost i sadašnjost (kažnjavanj zato što se griješilo), već u odnosu na budućnost (kažnjavanje da se ne bi griješilo. On značaj 37
kriivčnih zakona vidi u tome da treba prije svega da odigraju preventivnu ulogu, tako što će metodom psihološke prinude odvraćati najveći dio populacije od činjenja krivičnih djela. Naime, Ferri ukupnu populaciju društva dijeli na dvije krajnje manjinske kategorije, pri čemu bi jedna grupa vršila krivična djelauvijek, bez obzira koliko zakoni bili strogi, odnosno druga grupacija koja ne bi vršila krivična djela čak i da zakoni ne postoje. Ipak, najviše ljudi, prema Ferriu pripada većinskoj grupi, koja u kriminalnu zonu ne ulazi zbog straha od sankcije. Sistem mjera socijalne odbrane struktuira kroz Preventivne mjere (policijske ili indirektne- ante delictum), Reparatorne mjere (uklanjanje posljedica KD-a), Represivne mjere (zatvor, protjerivanje, novčane kazne- post delictum) i Eliminatorne mjere (za najopsanije zločince- uklanjanje iz društva). Posebna pažnja treba biti usmjerena na primjenu i razvoj medicinsko-psihološkog i sociološkog proučavanja ličnosti delinkventa, posebno u fazi izricanja i izvršenja sankcije, kao i na pravosudnu kontrolu nad tretmanom u penitensijarnoj fazi, za koju bi trebala biti zadužena sudska vlast. 3.2.3.3. Raffaele Garofalo Raffaele Garofalo (1852-1934), objavljuje prvo djelo pod naslovom Criminologia, u Napoliu 1885. godine. Garofalo je također učenik osnivačamoderne kriminologije Lombrosa, ali i on se kao i Ferri u svom radu postepeno odvaja od učenja svoga učitelja. Njegova kriminalna etiologija karakteristična je po objašnjenju prema kojem učinitelj krivičnog djela ima moralnu smetnju, koja ima organsku osnovu i prenosi se nasljeđem. Kako ističe Horvatić (1981) Garofalo zastupa koncepciju "prirodnog kriminala", kojim se ugrožavaju temeljni moralni osjećaji solidarnosti i poštenja koji služe kao osnova za zajednički život ljudi u društvenoj skupini. Delinkventna osoba ima defekt u biti organske prirode, koji se očituje kao moralna anomalija, ili nerazvijenost npr. osjećaja sažaljenja kod ubojica, ili osjećaja poštenja kod kradljivaca. Unosi u kirminologiju pojam opasnosti delinkventa (temibiliteta) i pravo društva da se brani od takve opasnosti kao od divlje zvijeri ili elementarne nepogode, svim sredstvima od liječenja do eliminacije i to bez obzira na krivnju takvog počinioca.
38
Garofalo također razrađuje fenomenologiju krivaca, te u najznačajnije predstavnike populacije kriminalaca uvrštava ubice, nasilne kriminalce i kradljivce. Kao što je već istaknuto, pored prirodnog kriminala, druga krivična djela svrstava u kategoriju zakonskog kriminaliteta, svojstvenog za određena društva u datom vremenskom periodu. 3.2.3.4. Gabriel Tarde Gabriele Tarde (1843-1904), jedan od predstavnika tzv. Lionske škole socijalne sredine, objavio je za kriminologiju dva značajna djela, i to La criminalité comparée, u Parisu 1886. godine, i La philosophie pénale, u Lyonu 1890. godine. Ovaj naučnik poznat je po oštrom naučnom sukobu sa Lombrosovim učenjem o biološkoj determinaciji devijantnog i zločinačkog ponašanja, suprotstavljajući mu teoriju o socijalno-psihološkoj detreminaciji ljudskog ponašanja pa svakako i kriminalnog ponašanja. Polazeći od zakona imitacije kao teoretske osnove za objašnjavanje društvenih pojava, Tarde smatra da se oponašanje u slučaju zločina manifestuje u formi međusobnog sukobljavanja, prelivanja i smjenjivanja mode i navike- zločin se javlja najprije kao moda, koja prelazi zatim u naviku, da se oponašanje razvija sa tendencijom stalnog proširivanja od viših ka nižima – niži oponašaju više. On ističe kao ilustraciju da se skitnja, pijanstvo, trovanje i ubistvo, na koja su nekada "imali pravo" samo baroni i kraljevi javljaju u svim redovima stanovništva. Pri tome Tarde kaže da se to oponašanje ostvaruje, osim u rijetkim slučajevima, u formi smjenjivanja jednih metoda drugima, koje se javljaju u slučaju kada dolazi do sukoba raznih pogleda- ubistvo nožem zamjenjeno ubistvom puškom. Shvatanja Tardea su imala veliki uticaj na neke kasnije pisce, koji su svoja shvatanja o kriminalitetu zasnivali na njegovoj koncepciji. Ona su uticala naročito na savremene sociološke teorije o kriminalizaciji i na teoriju učenja kriminalnog ponašanja. Taj uticaj je došao očigledno do izražaja u Sutherlandovoj teoriji diferencijalne asocijacije i njegovom tretiranju profesionalnog delinkventa u djelu "Profesionalni kradljivac", kao i shvatanju mnogih drugih pisaca u kriminološkoj oblasti (Milutinović, 1988., str 118-119). I Tarde značajnu pažnju posvećuje istraživanju kriminalnih sklonosti i osobina profesionalnih krivaca, a u svojim radovima veoma kritički se odnosi prema tadašnjoj kaznenoj poltici, čiju radikalnu reformu čvrsto podstiče i podržava.
39
3.2.3.5. A. Lacassagne A. Lacassagne (1834-1924), se također smatra jednim od utemeljivača Škole socijalne sredine (miljea), koja se javlja u Lyonu (Francuska) krajem 19. vijeka. Po prfesiji je bio sudski medicinar, i u početku svoga rada je bio pobornik Lombrosovog tumačenja zločina (Mlađenović, 1982). Međutim, ubrzo svoja gledišta o uzrocima kriminalnog ponašanja, sa individualnih usmjerava na prioritetan značaj društvenih činilaca. Bavcon (1966) navodi tvrdnje Lacassagnea prema kojima je zločinac proizvod sredine u kojoj živi a ne atavizma. Poznata je njegova misao da je prestupnik sličan bakteriji koja svoje dejstvo ne može ostvariti bez za to pogodnog tla, a to je socijalna sredina (milje). Među-uticaj ljudi u društvu, koji je osnov sadržaja društvene sredine, i koji oslikava prirodu društva jeste osnovni izvor iz koga nastaje kriminalitet. Svako društvo je specifično po svojim ekonomskim, prirodnim, moralnim, religijskim i kulturnim odnosima i na bazi strukture tih odnosa nastaje i odgovarajući tip kriminaliteta karakterističan za to društvo. U ovom kontekstu je i njegova poznata izjava da "svako društvo ima onakav kriminalitet kakav zaslužuje". Teoriju rođenog zločinca pobija tvrdnjama da anomalije koje su pronađene kod zločinaca nisu specifične samo za tu populaciju, već se mogu naći i kod nedelinkventnih ličnosti. Međutim, iako se nađu kod delinkvenata, njihov nastanak se ne može isključivo tumačiti teorijom nasljeđa, već su one rezultat i socijalne sredine i uslova pod kojima ličnost živi. Ovdje se naročito misli na uticaj ambijenta- miljea na psihičku osnovu individue, koja svojim unutrašnjim odnosima i prilikama stvara pogodno tlo za nastanak i razvoj zločina. Dakle, suprotno antropološkoj školi, kao dominantne faktore za kriminalno ponašanje Lacassagne ističe društvene faktore, čiji uticaj, u svom obimu i strukturi se mora posmatrati kroz sve segmente socijalnog života jedne zajednice. 3.3. Razvoj kriminologije u XX vijeku Teorijski pristup istraživanju ima zadaću da odredi mjesto empirijskih nalaza koji treba da je potvrde kao konfirmativnu i prediktivnu u odnosu na proučavani problem. Suglasnost teorije i empirije plastično je izrazio Kurt Lewin stavom: "Ne postoji ništa tako praktično kao dobra teorija" i mi ćemo nastojati u teorijskom pristupu istraživanja iznijeti glavne postavke o kriminalitetu u sociologiji, glavne pojmove i orijentacije. 40
Razvoj kriminologije je išao uporedo sa razvojem društvenih znanosti, iako su konstitutivne godine kriminologije povezane sa porastom i vidljivošću socijalnih problema i unutar njih kriminala.
Kriminalitet ima mnoštvo varijabli. Mnogobrojnost varijabli koje djeluju na kriminalitet ukazuje da je kriminalitet kompleksna društvena pojava, što znači da je pristup istraživanju kriminaliteta moguć iz niza uglova posmatranja. Nijedan pristup sam za sebe nije dovoljan da pojmi kriminal u njegovoj cjelovitosti. Kriminal je "totalna društvena činjenica" i preklapa se sa nizom drugih "totalnih društvenih činjenica". On je uzrokovan društvom, ali i sam uzrokuje pojave. Objektivni vanjski faktori uzrokovanja nisu dovoljni za objašnjenje kriminaliteta. Isto tako kriminal se ne može objasniti kriminalcem. Riječ je o odnosu opšteg i pojedinačnog, objektivnog i subjektivnog, javnog i privatnog, o dvije "razine zakonitosti i svaki pokušaj da se pojava višeg reda objasni zakonitostima nižeg reda ili obratno, nužno dovodi do neuspjeha".13 U
XX vijeku, sa bogatijom
fenomenologijom društvene stvarnosti, kriminalitet je lociran u oblasti teorije sukoba i konflikata kao i socijalnih problema i to u onom trenutku kada je sociologija priznala društvu sukob kao njegov stalni atribut (Karl Marx, Georg Simmel, Lewis Coser). Ovu činjenicu da je kriminalitet stalna i prateća pojava društva i stoga normalna društvena pojava konstatirao je još Emil Durkheim od kojeg i polazi razmatranje sociološke teorije kriminaliteta. Durkheim kaže da: "Jedan čin je kriminalan kada povređuje jaka i definisana stanja kolektivne svijesti... Mi neki čin ne osuđujemo zato što je kriminalan, nego je on kriminalan zato što ga mi osuđujemo... Osjećanje, ma kakvo mu je porijeklo i sudbina, ugrađeno je u sve umove do određenog stepena, snage i jasnoće i svako djelo koje ga povređuje je zločin.14
Durkheimova shvatanja snažno su uticala na američku sociološku školu. Mabel A. Elliot obrazlaže da je presudan momenat za razvoj američke kriminologije održavanje Nacionalne konferencije za krivično pravo i kriminologiju iz 1909. godine na Pravnom fakultetu NorthWestern-univerziteta u Chicagu. Sastali su se da bi riješili narasle 13
Mladen Zvonarević: "Socijalna psihologija", školska knjiga, Zagreb, 1978. godine, str. 751 Emile Durkheim: "Forms of social solidarity-Repressive Solutions and Mechanical Solidarity", 123-127 in selected Writings, ed. Cambridge University Press, editor Anthony Giddens, 1972 14
41
probleme krivičnog prava i postupaka. Iz te konferencije je iznikao Američki institut za krivično pravo i kriminologiju. Do 1917. prevedena su sva glavna djela iz evropske kriminologije, a već 20-tih godina američka kriminologija biva prepoznatljiva preko Edwina H. Sutherlanda, same autorice, Clifforda R. Shawa, Henri D. McKay. Jedna od najznačajnijih socioloških figura u tom periodu je Robert E. Park koji je bio idejni vođa Chicago urbane škole iz koje su izrasli gore pomenuti autori. Pored teorije grada, glavna pitanja ove škole su bile urbani kriminal,migrantske grupacije i rasi problemi. Škola kje jedno vrijeme bila zanemarena, ali se u ovim vremenima ponovo preispituje, jer problemi koje su oni tretirali u ovomdobu su izgleda teško savladivi i kontrololirani. Leon Radzinowicz smatra da se američka kriminološka misao do prvog svjetskog rata nalazila u stanju imitacije evropske kriminologije, u toku dvadesetih godina je bio period procvata, a poslije drugog svjetskog rata u fazi konsolidacije i stalne ekspanzije.
Kriminalitet u najširem smislu je univerzalna, povijesna i svjetska kategorija i stalni je izvor interesa ljudi za ovu pojavu. Grubo govoreći interes za kriminalitet je društvenozaštitni, medijsko-publicistički i naučni. Kriminalitet je osjetljiv i važan pokazatelj stanja društva i sociološki ugao posmatranja naglašava društveni aspekt i uvjetovanost kriminaliteta, te njegovu sociokulturnu i institucijsku dimenziju i činjenica da se određeni sloj ljudi socijalno izražava u kriminalitetu obavezuje sociologiju da sagleda elemente societeta u samom kriminalnom biću. Tabela br.1.2.1
Dominantne teorijske orijentacije K. Marx
Orijentacija
M. Weber
E. Durkheim
Interakcionizam
Funkcionalizam
Teorija sistema
Teorija sistema
Fenomenološka
Teorija sistema i
orijentacija
društvene akcije
Marxizam
Marksizam Škola
radikalna kriminologija
Uzroci
Kapitalističko
kriminala
društvo
Kriminal je izabrano Kriminal je funkcionalan stanje i postaje
42
kultura Društvena
Promjena društva i
akcija na
institucionalne
prevencijikrimi konfiguracije
Radikalna
sistemu, promjene u ne-intervenicija
društva
naliteta
Programi prilagodbe ponašanju
Spoljni uticaji, kao važni teorijski faktori, mogu se svrstati u nekoliko osnovnih grupa: -
uticaji globalnog društva najpotpunije izraženi u zakonodavnoj regulativi koja se odnosi na krivične prestupe i pojedine njihove oblike,
-
uticaji koji dolaze iz lokalne društvene zajednice ,
-
uticaji koji reflektuju mikrosocijalne grupe (porodica, rodbina, susjedstvo),
-
uticaji koji nisu predviđeni (socijalni i politički nemiri, dezorganizacija, ratovi, itsl.),
-
uticaji koji se odnose na postpenalni period.
U jednom sistematiziranom obliku strukturu i razvoj kriminologije u dvadesetom stoljeću možemo shvatiti kao kontinuitet i međusobnu dopunu. U tom smislu su se izdvojile teorije pritiska, teorije nadzora, teorije klasnog konflikta i radikalna kriminologija, teorije kulturnog konflikta, teorije simboličkog interakcionizma i feministička kriminologija. O svim tim teorijama u ovom radu je bilo riječi, pa nema potrebe da se ponovo rekapituliraju njihove osnovne teorijske postavke. Osm toga, i prostor ne dozvoljava širu eksplikaciju razvoja kriminologije.
U recentnoj kriminološkoj literaturi se javlja i postmoderna kriminologija koja sintetizira prošla teorijska iskustva, ali je suočena i sa novim izazovima globalizacije i pratećeg kriminaliteta. Otvorile su se nove teorijske perspektive i stvara se nova pojmovna mreža poput društva rizika,socijalnog
kapitala, konsocijacijacije i antiglobalne kulturre.
Empirijske činjenice poput međunarodnog kriminaliteta, eksplozije legalnih i ilegalnih migracija, organizovanog kriminaliteta, naglog širenje sociopatoloških pojava kojim se
43
pothranjuje kriminal, terorizma i dr. potvrđuju ove orijentacije kao relevantne u novijem razvoju kriminologije .
44
4. Sociološke teorije Sociološki opus u tumačenju kriminala i kriminaliteta tendira da objasni aktere u sklopu evironmentalnih pritisaka koji formiraju pojavu poznatu kao takvu. No, odgovori i dileme nisu jednostavni, iako teorija nastoji da organizira različite ideje o istoj pojavi. Za psihologijsku teoriju kriminal je rezultanta djelovanjabnormalnih ljudi koji čine abnormalna djela. Sociologija misli da okolnosti, u kojima se pojedinac nalazi, mogu imati abnormalni karakter, ili da su one jednostavno po prirodi problematične. Određene nepovoljne okolnosti i pritisci mogu jednostavno rezultirati većom stopom kriminaliteta u odnosu na druge okolnosti. U sociološkoj perspektivi postavlja se ova dilema: da li po sebi loše okolnosti stvaraju kriminal i ako je to tako da li su kriminalci odgovorni za svoja djela, sve dotle dok se ne izmjene ili poprave date okolnosti? Naravno da je lako odgovoriti ne, ali u to se teško može pouzdati. U sociologiji se smatra manje bitnim postupak pojedinca kao kriminalan, a više se fokusira na činjenicu uočavanja okolnosti kao kriminalnih, potom nastoji da uoči trendove, grupnu organizaciju, strukturu mjesta/prostora/vremena i logiku ponašanja aktera u prostoru. U tom smislu ta vrsta nastojanja je rezultirala mnogim teorijskim konstruktima poput „street corner society“, „sick role“, „right guy“ i mnogim drugim. Sociologija nastoji da uoči šire modele kako se kriminal dešava i odvija, ali u dovoljnoj udaljenosti od pojedinaca i psiholoških teorija s jedne strane, i odovoljnoj udaljenosti od generalnih ili opštih teorija društva koje ne dosežu do fenomena kriminala. Klasična sociologija i njeni glavni predstavnici su uglavnom o kriminalu promišljali u kategorijama rezidua, zaostataka unutar velikih teorija, prije svega zbog toga što kriminal nisu smatrali glavnim stanjima društava. Glavna društvena situacija za Marxa je bio kapitalizam i klasna borba unutar klasičnih kapitalističkih zemalja, za Durkheima je takođe to bio kapitalizam, ali kao prelaz iz mehaničke u organsku, industrijsku, zajednicu. Za Webera je takođe kapitalizam bio glavna društvena situacija i procesi poput racionalizacije i birokratizacije društva. Fokus njihovih interesa je bio ko su glavni akteri promjena i kriza u tadašnjim okolnostima. Dihotomni karakter klasnih društava, bogati i siromašni za Marxa, ruralno i urbano društvo, kao mehaničko i organsko za Durkheima, vladajuća i srednja klasa za Webera, kvalifikovali su sociologiju kao nauku o društvenim stanjima, promjenama i krizama. Sve opservacije o kriminalitetu su zaostaci ovih promišljanja ili posljedice glavnih stanja. Dakle, kriminalci i kriminalitet nisu smtrani glavnim akterima na društvenoj sceni, nego samo kao posljedica glavnih situacija. 45
Sociološko razmatranje kriminaliteta otpočinje odbacivanjem antropološke koncepcije "rođenog zločinca". Cesare Lombroso, iako predstavnik antropološko-pozitivističke struje, otvara sociološku raspravu o kriminalitetu pitanjem koje glasi: "Šta je u strukturi socijalnog sistema koji određuje vrstu kriminalnih djela koja se pojavljuju u tim sistemima i način u kojima su takva djela rasprostranjena unutar sistema?" Uopšte, sociološko polje razmatranja kriminaliteta je zaokupljeno sa strukturom interaktivnog sistema, ne sa osobama, i distribucijom i artikulacijom događanja unutar tih sistema.15Ovo Albert.K.Cohenovo sociološko određenje pitanja kriminaliteta ujedno nas distancira od ostalih disciplina koje se bave kriminalitetom kao što se i ostale discipline nastoje distancirati od sociologije. Edwin.H. Sutherland, koji je iznijeo postavku o diferencijalnoj asocijaciji u procesu stvaranja kriminaliteta, osnovnim pitanjem smatra: "Kako ljudi postaju vrsta ljudi koji čine kriminalni akt?" Sutherland je dao sociološki odgovor, kriminalac se postaje učenjem kriminala od drugih kriminalaca, koji je doduše blizak psihološkom pojmu učenja, a psiholozi su dali odgovor da je u pitanju ličnost. Psihologija ima goleme rasprave o tome šta je kriminalna ličnost, jer se osobine ličnosti kriminalca i nekriminalca u značajnom broju faktora podudaraju i teško je razlikovati kriminalnu od nekriminalne ličnosti. U ovom radu prihvatamo definiciju devijantnog ponašanja, kao uporište
za
sociološku
teoriju
kriminaliteta
"Kao
ponašanje
koje
povređuje
institucionalizirana očekivanja tj. očekivanja koja su raspodjeljena i prepoznata kao legitimna unutar socijalnog sistema."16Ova definicija određuje devijantno i kriminalno ponašanje u terminima odnosa akcije prema institucionaliziranim očekivanjima, ne u terminima psihološke strukture ličnosti. Psihološka stanja "nenormalnih" su stanja ovisnosti (psihopate, neurotični, šizofreničari, itd.) tih ličnosti od psiholoških stanja i nisu predmet interesa za sociologiju kriminaliteta. Ličnost nije množina za sociologiju, naime, golem obim kriminaliteta se odnosi na klinički "normalnu" populaciju, koja povređuje institucionalizirana očekivanja. Sociologija kriminala se kreće u nivou prisne veze empirije i sokidno razrađene pojmovne mreže što znači da tj. mikro i makro socilološke teorije ne mogu na potpun i fleksibilan način objasniti kriminalca i kriminalite. Najupotrebljivije su terije srednjeg obima koje uzimaju u obzir prednosti i jednog i drugog pristupa, ali su fokusirane na konkretne
15
Albert K. Cohen: "The Study of Social Disorganization and Deviant Behavior" in "Sociology today-Problems and Prospects" VOL. II editors Robert K. Merton, Leonard Broom, Leonard S. Cottrell, Jr. Harper Torchbooks 16 Albert K. Cohen pomenuti rad
46
životne okolnosti. Teorijsku paradigmu teorije srednjeg obima
( midlle- range theories)
ponudio je Robert K. Merton u svom kratkom djelu „O teorijskoj sociologiji“ . Merton opšte teorije naziva totalnim teorijama ili „all- inclusive theories“ . Ističe da je „ naš glavni zadatak
danas je da razvijemo specijalne teorije primjenjive na ograničen
pojmovni okvir- na primjer, teorije devijantnog ponašanja, neprihvaćenih posljedica svrhovite akcije, socijalne percepcije, referentnih grupa, međuzavisnosti društvenih institucija- a ne da odmah tražimo totalnu pojmovnu strukturu koja je adekvatna za izvođenje ovih i drugih teorija srednjeg obima. Sociološka teorija , ako želi da se značajnoo unaprijedi, mora nastaviti rad na ovim međusobno povezanim ravnima: (1) razvijanjem specijalnih teorija iz kojih se izvode hipoteze koje se mogu empirijski ispitati, (2) razvijanjem, a ne iznenadnim otkrivanjem, progresivno opštije pojmovne sheme koja je adekvatna za konsolidovanje grupa specijalnih teorija17. Iako se studija pojavila na srednjem nivou razvoja kriminologije ona je upozorila na teorijski oprez da se u promišljanju vodimo idejom da u istraživanju ne idemo za univerzalizacijom ispitivnaog problema, nego da se fokusiramo na njen konkreti diskurs. Tu se otvara mogućnost provedivih empirijskih i aplikativnih istraživanja, te konstatiranja moralne pozicije problema( npr. da li zlo uzrokuje zlo). Općenito ovaj pristup je rezultirao nizom važnih teorija koje su upotrebljive sa stanovišta ideje da je problem kriminaliteta shvatljiv, ukoliko su shvaćene osnovne situacije i problemi društva. Neke neke teorije smatraju da je pritisak na postignuće zadatih kulturalnih ciljeva u društvu uzrok kriminalitetu, i obrnuto da kriminal može povećati društvenu koheziju. Različite su teorijske mogućnosti i o njima će se raspraviti u ovom radu. 4.1.Socijalna dezorganizacija Ideja socijalne stabilnosti proizilazi iz činjenice da je kod većine akter u društvu jasan konsenzus o zajedničkom dobru, a ono se mjeri kategorijama predvidljivosti, stabilnosti i sigurnosti socijalnih tokova za većinu. Nasuprot stabilnosti društva socijalna dezorganizacija se odnosi na rascjep u jedinstvu ciljeva i dovodi do jednog neuravnoteženog stanja društva. Posrijedi je dezorijentacija u slučajevima promjene uslova života i pojava neprilagođenosti na nove uslove. Okolina postaje patološki konfigurirana od strane grupa koje nisu u stanju da prihvate nove uslove. Hans fon Hentig
17
Robert K. Merton : O teorijskoj sociologiji, CDD,Zagreb,Zagreb,1979. s. 56.
47
smatra: "Da u ovakvim periodima zločini protiv imovine naglo dostižu strahovite razmjere pokazuje da nešto nije u redu sa našom kulturnom organizacijom".18
Sposobnost prilagodbe pojedinca, čim je dovedena u pitanje, pod jakim pritiskom promjena, popušta, i u nizu alternativnih odgovora na stanje, prihvata i kriminal. S tim u vezi teorija socijalne dezorganizacije uglavnom veže kriminalitet sa promjenama, a promjene vode javljanju novih značenja i vrijednosti koje dovode do diferenciranja grupa. Društvo je otvoreno polje sukoba i postoji gotovo maksimalna nesaglasnost oko vrijednosti i ciljeva. "Bilo da raspravljamo o poremećenim odnosima u okviru porodice, grupa po starosti i po polu, ili u okviru grupa profesionalnih širih zajednica, društveni poremećaj je u određenoj vezi sa kriminalom. Ti odnosi rađaju frustracije koje dovode do nasilja i stvaraju stimuluse za ekonomsko krivično djelo. Ustanove koje više ne odgovaraju potrebama ljudi doprinose neuspjehu pojedinaca da na društveno prihvatljivoj osnovi definišu situacije. Društveni poremećaj koji je odgovoran za zločin nastaje zbog nedostatka standarda, kao u slučaju osoba koje rastu u oblastima "sluma", ili od organizovanih pokušaja koje čine gangsteri, rekatiri, korumpirani političari i ostale antisocijalne grupe da bi izopačili društvene ustanove u svoje sebične ciljeve."19 Dezorganizaciju možemo zamisliti jednako kao uzrok i kao posljedicu kriminaliteta, odnosno kao zavisnu ili nezavisnu varijablu. Dr. Stanko Frank20 smatra da je dezorganizacija fizički proces, tj. fizičkom raspadanju odgovara kulturno raspadanje (kulturni konflikt), uz napomenu da kriminalitet kao asocijacija dobiva neki stabilitet.
Mi smo prihvatili definiciju socijalne dezorganizacije od Roberta E. L. Farisa, jer nam operacionalno
najbolje
pokriva
diskurs
nestabilnosti.
Ona
glasi:
"Socijalna
dezorganizacija je krah funkcionalnih odnosa među članovima (društva) do onog stepena koji se miješa sa izvršavanjem prihvaćenih zadataka grupe. Raspad društvene organizacije, da bi se postigao neki cilj, ne znači dezorganizaciju samu po sebi, niti je dezorganizirajući faktor, jer ukoliko proizilazi iz okolnosti koje su izvan kontrole i nije greška nijednog od članova, raspad može biti prihvaćen bez slabljenja solidarnosti
18
Hans fon Hentig: "Zločin uzroci i uslovi", Veselin Masleša, Sarajevo, 1959. godine, str. 25 Mejbl A. Eliot: "Zločin u savremenom društvu", Veselin Masleša, Sarajevo, 1962. godina, str. 316 20 Dr. Stanko Frank: "Teorija kaznenog prava", Školska knjiga, Zabreb, 1955. godine, str. 5 19
48
grupe.“21 Faris, pored navedenog u definiciji, kao opšte simptome dezorganizacije u društvu navodi: 1. Formalizam; 2.
Opšteprihvaćeni elementi integracije u društvu se mjenjaju i nameću se nove osobine i vrijednosti, kao centralne u novom društvenom poretku, i koje će vremenom steći opšte priznato značenje. Propadanje opštepriznatih, neprikosnovenih vrijednosti otvara put dezorganizaciji (npr. raspad SFRJ i istraživanje novih nacionalnih država);
3. Individualnost interesa i ukusa; 4. Okolina koja naglašava i priznaje pretjerane lične slobode i individualna prava je pogodan teren za procvat (flourish) dezorganizacije, što nije karakteristika stabilnih društava; 5. Hedonističko ponašanje; 6. Semantičke poteškoće se odnose na namjerne i artificijelne razlike u istom jezičkom iskustvu u okviru heterogenih populacija (razne profesije, nacionalnosti) i same potenciraju već postojeće razlike; 7. Uzajamno nepovjerenje između grupa, nacija i onemogućavanje postizanja zajedničkih ciljeva; 8. Fenomen nemira: u periodima opšte dezorganizacije ljudi bivaju svjesni nečega što nisu u stanju definisati, život se ne odvija na uobičajen način, ponašanje odražava napetost u društvu, ali ne pomaže rješavanju problema. Kretanja stanovništva su velika i samo kretanje daje iluziju poboljšavaja kvaliteta života.
Faris dalje pravi razliku između socijalne dezorganizacije i katastrofe. Katastrofa može uticati na društvenu organizaciju u mnogim vidovima i može prekinuti koordinirano funkcionisanje članova društva. U ekstremnim slučajevima javlja se privremena totalna društvena dezorganizacija, sa provalama nasilja i pljačke. Prirodne katastrofe mogu staviti društvenu organizaciju pred ozbiljan test. Prirodna katastrofa nije neizbježno povezana sa društvenom dezorganizacijom, naprotiv, ekstremne nevolje jedne zajednice mogu je čak 21
Robert E. L. Faris,ibidem str.28-34.
49
učvrstiti. Tamo gdje je društvena organizacija bila u zdravoj formi, izbijanje nesreće izaziva malu količinu nereda.
4.2. E. Durkheimova teorija anomije
Emile Durkheim smatra da je kriminalitet normalna društvena pojava, jer je stalni atribut svakog društva. Nema društva bez kriminaliteta i stoga je neizbježna pojava. Kriterij normalnosti kriminaliteta za Durkheima je prosječnost odnosno stopa prosječnosti kojom se kriminalitet javlja, kriminalac je "redovan agent društva". Stanje koje dovodi do pojave kriminaliteta je stanje anomije. Prema Durkheimu anomija je stanje u kojem društvo sve više gubi integrativne sile u procesu razvoja Sile društvene kontrole i snage koja ga ujedinjavaju slabe. Ranije norme i standardi se napuštaju i prihvataju se nove. Društvo je dezorganizovano, fragmentirano i atavizirano. To je stanje nesigurnosti, nereda, entropije i haosa. Na taj način dolazi do društvene izolacije koja srazmjerno raste sa sve većom društvenom pokretljivošću, na scenu stupa pojedinac koji živi za sebe i svoje interese.
Javljaju se zločini kao odgovor na stanje haosa, zločin je znak nestanka solidarnosti, normi i vrijednosti koje društvo drže na okupu. Stanje anomije Durkheim operacionalizira prilikom obješnjenja samoubistava kao definitivnog prekida veze pojedinca sa društvom. On utvrđuje da je samoubistvo rjeđe gdje je jaka solidarnost (katolici), a da je veća stopa gdje je solidarnost slabija (protestanti). U uslovima povećane izolacije javlja se egoističan tip samoubice. Tamo gdje su ljudi vezani tradicijom , obzirima, običajima preovladava altruistički tip samoubice. Stanja anomije npr. gubitak statusa, prelaska iz sela u grad, kompeticijski ritmovi života rezultiraju anomičkim tipom samoubistva. Durkheim dopušta i fatalistički tip samoubice koji se javlja kod raznih emocionalnih osujećenja, pretjeranog pritiska fizičke okoline, kada su težnje i želje blokirani. Mi bi dodali i takozvani “eskimski” tip samoubistva. Naime neka eskimska plemena imaju ritual samoubistava kada prestanu biti funkcionalni za zajednicu i kad osjećaju da su na teretu zajednici. U toku proteklog rata u BiH primjetili smo taj tip samoubistava naročito kod starijih osoba i to onih koji su bili ovisni o medicinskim uslugama ili od članova familije, naročito u vremenima teške oskudice.
50
Iz Durkheimovog pojma anomije izrasle su teorije dezorganizacije i R.K.Mertonova teorija anomije. Sociološke teorije povezuju kriminalitet sa društvenom strukturom s jedne strane, i s druge strane pokušavaju da daju odgovor na pitanje "kako se postaje kriminalac". Prema "teorija grupa" društvo je zbir grupa u horizontalnom i vertikalnom nivou. Sve grupe imaju norme i zbog toga mogu uticati na svoje pripadnike. Dio određenih grupa su i kriminalne grupe i stoga su one subkulturalni entiteti. Donald Clemmer je npr. uveo pojam zatvoreničko društvo (prison community) i otkrio da zatvorenička populacija zaista funkcioniše kao konkretna subkultura sa određenom hijerarhijom i strukturom.
4.3. Teorija diferencijalne asocijacije
Teoriju "diferencijalne asocijacije" utemeljio je Edwin H. Sutherland. Obratićemo pažnju na tekst "Sociološka teorija kriminalnog ponašanja" koji je uradio zajedno sa Donaldom R. Cressey-om.22
On smatra da naučno objašnjenje kriminalnog ponašanja može biti izraženo u terminima procesa kojim se operira u momentu javljanja kriminala ili pak u terminima koji operiraju sa “life history” činjenicama.
U prvom slučaju, objašnjenje može biti nazvano "mehaničko", "situacijsko" ili "dinamičko", a drugom "historijsko" ili "genetičko". "Situacijsko" objašnjenje izoluje ličnu i društvenu patologiju. Situacijska istraživanja rezultiraju zaključcima da neposredne determinante kriminalnog ponašanja leže u kompleksu ličnost-situacija, a kriminalci nastoje to tako i objasniti. Objektivna situacija je važna zbog osiguranja šanse za kriminalni akt. Sociološki stav ne isključuje situaciju, jer je situacija definirana od osobe koja je uključena u kriminalni akt, ako je situacija "kriminalno izvršna". Druge osobe situaciju ne definiraju tako što znači da osobe različitog životnog iskustva inkliniraju sposobnosti, pa i otpor ili sklonost ka kriminalnom aktu. Prošla iskustva osobe će u
22
Edwin H. Sutherland and Donald R. Cressey in "Principles of Criminology" 7th ed., Philadelphia, J.B. Lippincott Co., 1966 PP. 77-83
51
najvećoj mjeri odrediti način na koji će definirati situaciju. Objašnjenje kriminalnog ponašanja u terminima prošlih iskustava je moguće u kategorijama „life histories“. Stoga za Sutherlanda kriminalno ponašanje ima slijedeće odrednice: 1. Kriminalno ponašanje je naučeno-to znači da kriminalno ponašanje nije naslijedno kao takvo, takođe osoba koja nije već odgojena u kriminalu ne iznalazi kriminalno ponašanje (kao odgovor-primjedba autora) na situaciju; 2. Kriminalno ponašanje je naučeno u interakciji sa drugim osobama u procesu komunikacije. Ova komunikacija je verbalna u mnogim pogledima, ali takođe uključuje "komunikaciju gestova"; 3. Temeljni dio učenja kriminalnog ponašanja odvija se unutar intimnih osobnih grupa. Ovo znači da impersonalno posredovane komunikacije, kao filmovi i novine, igraju relativno nevažnu ulogu u porijeklu kriminalnog ponašanja.; 4. Kad je kriminalno ponašanje naučeno, učenje uključuje: a) tehnike izvedbe kriminala, koje su ponekad veoma komplikovane, a ponekad jednostavne, b) specifičan smjer motiva, poriva, racionalizacije i stavova,; 5. Poseban smjer motiva i poriva je naučen u zavisnosti od definicija zakonskih pravila i kodova kao korisne ili nekorisne. U nekim društvima individua je okružena osobama koje nepromjenjivo definiraju zakonska pravila kojih se pridržavaju, dok u drugim je okružen osobama čije lične definicije su sklone narušavanju zakonskih pravila. U društvu su te definicije izmješane, sa posljedicama da se manifestuju kao kulturalni konflikt u vezi zakonskih pravila; 6. Osoba postaje delikvent zato što naglašava definiciju koristi narušavanja zakona nad definicijama nekorisnosti narušavanja zakona. To se odnosi i na kriminalne i antikriminalne asocijacije i čine se kao protivne sile. Kad osoba postane kriminalac, ona to čini zbog kontakta sa kriminalnim modelima i takođe zbog izolacije od
52
antikriminalnih modela. Svaka osoba neizbježno asimilira kulturu okruženja ukoliko drugi modeli nisu u konfliktu. Ova tvrdnja diferencijalne asocijacije znači da asocijacije, koje su neutralne, su bez uticaja na porijeklo kriminalnog ponašanja; 7. Diferencijalna asocijacija može varirati u učestalosti, trajanju, prednostima i intezitetu. Ovo znači da asocijacija sa kriminalnim ponašanjem i asocijacija sa antikriminalnim ponašanjem variraju u zavisnosti od kritičnog izbora jednog od modela ponašanja. "Prednost" je važna u smislu da je zakonsko ponašanje razvijeno u ranom djetinjstvu i može postojati kroz čitav život. Delikventno ponašanje se razvija u ranom djetinjstvu i takođe može postojati kroz cijeli život. To je ujedno i pitanje odabranog uticaja. "Intezitet" je prestižni izvor "kriminalnog ponašanja" ili antikriminalnog ponašanja i popraćeno je emocionalnim reakcijama, koje se odnose na tu asocijaciju; 8. Proces učenja kriminalog ponašanja putem asocijacije prema kriminalnim i antikriminalnim modelima uključuje sve mehanizme koji su uključeni u svako drugo učenje. Ovo znači da učenje kriminalnog ponašanja nije ograničeno na proces imitacije. 9. Kriminalno ponašanje je izraz potreba i vrijednosti kao i antikriminalno ponašanje. Lopov krade da osigura novac, ali takođe pošten rad je u skladu sa stjecanjem novca.
Dalje Sutherland objašnjava da u oblastima gdje je delinkvencija visoka, maloljetnik (under age) koji je socijabilan, aktivan, sa velikom vjerovatnoćom će doći u kontakt sa susjedstvom i izabrati delinkventno ponašanje, za razliku od maloljetnika koji je izolovan, introvertan i inertan ostaje kod kuće i sa manjom vjerovatnoćom će stupati u kontakt sa drugim maloljetnicima u susjedstvu i ne postaje delinkvent. Ali maloljetnik koji je komunikativan i nije uključen u delinkventno ponašanje, znači da je pod uticajem porodice koja poštuje zakon. Personalne asocijacije su određene u opštem kontekstu društvene organizacije. Dijete se uobičajeno uzdiže u porodici, mjesto stanovanja
53
porodice u Americi ponajviše je određeno prihodima i delinkventna stopa je npr. veća u dijelovima grtada gdje se iznajmljuju stanovi.
Objašnjenje visoke stope kriminaliteta je u izravnoj vezi sa socijalnom dezorganizacijom i Sutherland ga dopunjuje pojmom "diferencijalnom socijalnom organizacijom". Postulat na kojem je ova teorija temeljena polazi od toga da je korijen kriminala u socijalnoj organizaciji i u izrazu te socijalne organizacije grupa može biti organizirana za kriminalno ponašanje ili organizirana protiv kriminalnog ponašanja. Sutherland, propitujući ovaj stav, otkriva da je kriminalno ponašanje rasprostranjeno duž kontinuuma društvene strukture. Društvena struktura nije imuna na kriminalitet, i Sutherland je otkrio da kriminal ne vrše samo niže klase nego je svojstven i višim klasama (npr. white collar crime-kriminal upravnog osoblja u industriji).
4.4. Teorija diferencijalne identifikacije
Stopa kriminala je izraz klasne i prostorne distribucije različitih organizovanih grupa. Danijel Glaser istič da ovaj pristup ne pravi razliku između profesionalnih običnih i slučajnih delinkvenata. Glaser dopunjuje ovo gledište modelom identifikacije sa raznim grupama i licima kriminalnog ili normalnog ponašanja ukoliko osoba smatra da je takvo ponašanje prihvatljivo. Stoga se zalaže za pojam "diferencijalne identifikacije" u nastojanju da se objasne nivoi korisnosti određenog ponašanja.
4.5. Teorija kulturnog konflikta
Ovim teorijama kojim je bliska i teorija "kulturnog konflikta" (Thorsten Sellin) koja polazi od konflikta kultura i kulturnih normi kao uzroka kriminaliteta. Prema Thorstenu Sellinu kulturni sukobi će se desiti: "Prvo, kada se ovi kodeksi sukobe na granici susjednih kulturnih područja; drugo, kada se, što može da bude slučaj sa zakonskim normama, zakon jedne kulturne grupe proširi i na teritoriju druge grupe; i treće, kada se
54
članovi jedne grupe presele na područje druge grupe."23 Primarni sukobi su sukobi između kultura, sekundarni sukobi su unutar jedne kulture. Sekundarni sukobi čine jednu homogenu zajednicu dezintegrisanom i neotpornom na integracijske i kohezione procese. Međutim mobilitet pojedinca, i to statusni, uslovljava da pojedinac biva izložen raznim kulturama i u zavisnosti od situacije on realizuje norme kulture koje odgovaraju njegovoj trenutnoj poziciji. Kultura pojedinca će rasti ukoliko pripada većem broju kulturnih modela, ali istovremeno ove kulture mogu biti u sukobu. Npr. migrant koji je ruralnog porijekla i koji je rođenjem usvojio tu kulturu dolazi u industrijsko središte i stupa u vezu sa urbanom kulturom koja mu je strana i nepodnošljiva ali je mora prihvatiti kako bi uopće mogao funkcionisati i u to funkcionisanje uključuje i mjeru korisnosti. Mi na ovom mjestu nudimo da se uspostavi "pojam dvostrukih prostora" sa ciljem da nam empirijske činjenice potvrde mjeru nepripadanja jednom socijalno-kulturnom prostoru i da se ove mjere uporede sa mjestom porijekla i mjestom boravka kao sociokulturnim činjenicama. Obzirom da je socio-kulturni prostor moćniji i stabilniji od pojedinca, u smislu da potražuje od njega specifične uloge (očekivanja), važno je utvrditi i mjeru ispunjavanja ovih uloga, a da kao kontrolna varijabla bude stvarno ponašanje pojedinca. Stoga bi bilo moguće govoriti o sukobu uloga ili o dvostrukosti identiteta koji mogu biti strateški organizovani za ostvarenje cilja, interesa ili veze sa poželjnom situacijom. Identitet, kao kulturalna strategema se pojavljuje kao instrument konformiteta.
4.6. Teorija podkulture i kontrakulture
Teorija "podkulture i kontrakulture" smatra da je društvo određeno jednom dominantnom kulturom (u SAD osobito kulturom srednje klase). Podkulture i kontrakulture se javljaju u klasnim društvima gdje nije moguć svima pristup opšte proklamovanim vrijednostima dominantne kulture. Clyde Kluckhohnu i Alfred Kroeber navode da se: "Kultura sastoji od eksplicitnih i implicitnih obrazaca, i od i za ponašanjem stečenih, simbolima prenešenih, svojevrsnih postignuća ljudskih grupa, uključujući njihova otjelovljenja u umjetnosti; temeljna suština kulture sastoji se od tradicionalnih ideja (povijesno izvedenih i selekcioniranih) i njima posebno pripisanih vrijednosti. Kulturni sistemi mogu se na
23
Prema Milanu Milutinoviću-ibidem str. 127
55
jednoj strani tretirati kao proizvodi akcija, a na drugoj kao pretpostavljeni elementi neke buduće akcije".24
Očigledno je da kultura ima najveću "količinu društvenosti" za grupu na koju se odnosi, jer ujedinjuje društveno vrijeme (prošlost, sadašnjost i budućnost). Eksplicitni postupci su posljedica implicitnih obrazaca kulture. U diferenciranim društvima postoji uvijek više kulturnih obrazaca koji su, prema Kluckhohnu, raznoliki odgovori kulture na ove univerzalne kategorije okoline:25 •
Snadbijevanje biološkim potrepštinama;
•
Uloga razlikovanja;
•
Djelotvorna kontrola upotrebe moći;
•
Komunikacija;
•
Raspored saznajnih orijentacija;
•
Zajednički artikulisani zbir ciljeva;
•
Normativna regulacija značenja;
•
Regulacija i stvaranje djelotvornih izraza;
•
Socijalizacija.
Dakle, prema Kluckhohnu kultura nastoji organizirati svoju okolinu i oblikovati je prema svom obrascu. S tim u vezi postavlja se pitanje dominacije jedne kulture u odnosu na drugu. U društvima velikih promjena i otvorenosti, kulture neminovno dolaze u sukob. U kulturnom pejsažu vidljiva je i kultura kriminalaca koja ima svoje norme i sve oblike jedne kulture. Albert K. Cohen u studiji "Delinquent Boys: The Culture of the Gang" razvio je jednu takvu teoriju kulturnog sukoba i dokazao da se delinkventna podkultura javlja kao posljedica klasne strukture društva. U vezi maloljetničke delinkvencije Walter B.Miller26 postulira kulturu niže klase kao autonomni kulturni sistem i proglašava ga okolnošću koja stvara maloljetničku delinkvenciju. U tom smislu kultura niže klase fokusira se oko šest centralnih situacija: 24
Prema Ivanu Lučevu "Socijalni karakter i politička kultura", Sociologija, No 1, godina XVI, Beograd, 1974. god. Clyde Kluckhohnu "Culture and Behavior" in Handbook of Social Psychology, Addison-Wesley Publishing Company, P. 921-968
25
26
Walter B.Miller:Lower class as a generating mileu of gang delinquency, in, „Gang delinquency and gang subcultures, ed, James F. Short,New York: Harper and Row, 1968. p.135-136.
56
- nevolja, to su sve situacije i ponašanja kojadovode do neugodnog kontakta s predstavnicima vlasti ( tuče, pijančevanje, vanbračna trudnoća i sl.) - žilavost, odnosi se na fizičku snagu i izdržljivost, muškost, hrabrost, vještinu - lukavost, označava sposobnost da se drugi nadmudri, vještina sticanja novca na pametan način, spremnost na brz i duhovit odgovor - uzbuđenje, spremnost na avanturu i rizik, želja za promjenom i aktivnošću - sudbina, vrijednost povezana s vjerovanjemda uspjeh nije moguć bez uticaja više sile koja je van kontrole pojedinca - nezavisnost, sloboda od nadzora i autoriteta.
4.7. Teorija anomije R.K. Mertona
Teorija
"anomije takođe daje značajne odgovore na problem kriminaliteta, jer je
povezana sa društvenim vrijednostima. Po Durkheimu "Anomija je situacija deregulacije ili relativnog nedostatka normi u nekoj socijalnoj grupi".27
Od novijih teorija "anomije" najpoznatija je Roberta K. Mertona. Njegov naglasak je na raskoraku između vrijednosti koje društvo nameće i relanih mogućnosti koje ljudi imaju da te vrijednosti ostvare. U postizanju ciljeva predviđeni su načini, sredstva i institucije putem kojih se realizuju na društveno poželjan način, vrijeme i mjesto. Budući da je društvo stratifikovano i klasno struktuirano mnoštvo grupa ne mogu da ostvare svoje nakane putem predviđenih institucija, jer su im nepristupačne. Aberantno (zastranjeno) ponašanje se sociološki može gledati kao simptom disocijacija između kulturno propisanih aspiracija i socijalno okarakterisanih izlaza za ostvarivanje ovih aspiracija.
27
Prema dr. Milici Petrović: “Vrijednosne orijentacije delinkvenata”, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd 1973. godine, str. 16
57
R. K. Merton razmatra pet tipova adaptacije koje su šematski prikazane u tabeli, gdje (+) znači "prihvaćaju",a (-) znači "odbijanje prevladavajućih vrijednosti i zamjena novim vrijednostima" u društvenom sistemu. Tipologija načina individualne adaptacije
Načini adaptacije:
Kulturni ciljevi
Institucionalna sredstva
I
konformitet
+
+
II
inovacija
+
-
III ritualizam
-
+
IV povlačenje
-
-
V pobuna
±
±
Iz sheme je vidljivo da je konformitet kao način adaptacije predviđeno kao kulturni cilj i pretpostavljaju se institucionalna sredstva. Konfiguracija institucija društva objašnjava koje se institucije nude kao legalna sredstva za postizanje ciljeva. Inovacija je predviđena kao kulturni cilj, ali institucionalna sredstva ga ne predviđaju, jer bi inovacija mogla institucionalna sredstva narušiti. Ritualizam nije predviđen kao kulturni cilj, ali ga institucijska sredstva predviđaju (npr. funkcija ceremonije je da potvrdi indentitet grupe). Povlačenje nije predviđeno ni kao kulturni cilj, niti su predviđena institucionalna sredstva, dok pobuna spada u zonu "prihvatanja-odbijanja", kao kulturnog cilja za koju su predviđena, u strukturi društva, institucionalna sredstva koja mogu prihvatiti ili odbaciti ovaj način adaptacije.
U zavisnoti od položaja pojedinca u strukturi, društvena struktura vrši pritisak na jedan ili drugi način ponašanja. Odabrana alternativa je manje više dugotrajan odgovor pojedinca na pritisak društvene strukture, i ne odnosi se na tipove lične organizacije.28
U okrilju nedostižnosti ciljeva legalnim putem stvaraju se kriminalne alternative, kršenjem normi stvara se ambijent anomije i preko tog ambijenta ostvaruju se ciljevi. Na 28
Robert K. Merton: “Social structure and Anomie”, Harper and Row, Publishers 1969.
58
osnovu ovih shvatanja L. J. Srole je izradio skalu anomije koja su primjenjena u nizu istraživanja delinkvencije. U ovim istraživanjima nađena je korelacija između anomije i niskog socijalnog statusa, sa pratećim psihološkim stanjima pojedinca.
4.8. Teorija socijalnog interakcionizma
Teorija socijalnog interakcionizma i etiketiranja (Howard Becker, Ervin Goffman) polazi od hipoteze da je izvor devijacije u interakciji između lica koje je izvršilo djelo i onih koji reaguju na to djelo. Oni su dokazali da "nosioci reagovanja na kriminalnu populaciju" su i sami uključeni u fenomenologiju kriminaliteta. Naime u aktu reagovanja, mehanizmi etiketiranja jednu osobu proglašavaju delinkventnom na osnovu definisanja situacije kao kriminalne, a osnovi okvir definicije su krivične norme koje je proklamovala i zaštitila vladajuća politička grupa u društvu. Društvo je podijeljeno na konformiste, devijante, cenzore i cenzurisane, vaspitače i vaspitavane, dominantne i marginalne. Posljedice za etiketiranog pojedinca su trajne i najčešće ponovno upada u lanac reakcija društva. Npr. osoba koja je bila u zatvoru ima manje šanse za zaposlenje nego ona koja nije bila. Tako se etiketirani sve više otuđuje od normi legitimnih grupa i često kao izlaz nalazi grupu koja je identifikovana kao devijantna. Iznijet ćemo kao primjer jednu raspravu Dr. Ivana Jankovića29, uglednog kriminologa koji je doktorirao kod Donalda R. Cressey-a, i oštrog kritičara Krivičnog zakona SFRJ, u vezi smrtne kazne, a rasprava je povezana sa činom etiketiranja. Bivša SFRJ, odnosno Krivični zakon, je spadala u retencionističke zemlje (zemlje koje prihvataju izvršenje smrtne kazne) za razliku od abolicionističkih zemalja koje zabranjuju izvršenje smrtne kazne. Naime KZ SFRJ je propisivao smrtnu kaznu u 45 članova od ukupno 141 člana posebnog djela i kao takav je spadao u najrepresivnije na svijetu. Uočena je tendencija pooštravanja represije, tj. uvećanje ovog broja članova. KZ svake republike i pokrajine predviđao je smrtnu kaznu za različite oblike ubistva. Takvih kapitalnih djela je bilo po dva (Slovenija i Hrvatska), odnosno po tri sve druge federalne jedinice (danas države) s izuzetkom Srbije koja je dodala i četvrti. U Srbiji se 1986. godine taj četvrti član odnosio na krivično djelo za koje je propisana smrtna kazna tj. "nasilje kojim se ugrožavaju slobode i prava građana drugog naroda, narodnosti ili etničke grupe, ako je djelo za posljedicu imalo umišljaljno lišenje života pripadnika drugog 29
Start Magazin broj 531, Zagreb 1989. godine
59
naroda (stav 4 u vezi stava 1 člana 61 KZ SRS). Janković konstatira da je ovim članom, sve što se njime inkriminiše odavno zabranjeno krivičnim zakonima o različitim oblicima nasilja prema ličnosti, imovini ili simbolima. Ovako formulisan član sugeriše da se kažnjava zbog nacionalne pripadnosti izvršioca i žrtve i zaključuje da je riječ o jednom srednjovjekovnom poimanju društva i društvenih odnosa. Kao što je poznato povod za nastanak ovog člana su bile nacionalne napetosti Albanaca i Srba na Kosovu.
Teorija interakcionizma i etiketiranja fokusira svoje interese, osim definisanja situacije, na institucije koje stvaraju, interpretiraju i provode pravila za jedan set ponašanja, koje je prihvatljivo, dok drugi set ponašanja zabranjuje i kažnjava. Njihovo pitanje glasi: "Zašto je neki akt definiran kao kriminal dok drugi nije?". William J. Chambliss, analizirajući zakonodavstvo feudalne Engleske od XV stoljeća pa nadalje (osobito "zakon o skitničenju" i "zakon o krađi") do zakonodavstva New Yorka i Kalifornije 50-tih godina prošloga stoljeća, uočio je da funkcionišu dva najopštija modela pravila stvaranja zakona. To su "vrijednosni konsenzus" i "vladajuća klasa". Vrijednosni konsenzus se poklapa sa konsenzusom zajednice, tj. zajednica je pokretna snaga za definiciju ponašanja kao kriminalnog i delinkvent pronalazi malu podršku u razvoju krivičnog prava. Vladajuća klasa vlada u jurisdikciji, preko pasivne mase i zakona, izažavajući interese onih koji vladaju. Zbog pasivnosti mase, vladajuća klasa ne može biti savladana. Alternativni modeli nastaju sa industrijskim društvima sastavljenim od niza socijalnih klasa i interesnih grupa u konfliktu koje se takmiče za naklonost države. Zakon u takvom konfliktnom okruženju, preuzima njihove djelimične sadržaje i forme. To preuzimanje je pokrenuto podjelom socijalno suprotnih klasa (npr. zakon o nadnicama), tj. kada konflikt ima klasni karakter tada država mora reinterpretirati zakon na način koji su opaženi kao rješenje konflikta. Za vrijeme manifestnog klasnog konflikta, zakonodavstva i sudovi će istovremeno stvarati krivično pravo u cilju osiguranja veće kontrole nad takvim grupama koje su vezane u činu lomljenja status quo-a. Krize i socijalni konflikti rezultiraju refokusiranjem supstancijalnih prostora krivičnog prava. Stoga, kriminal je politički fenomen, kojim se određuju kriminalno ili delinkventno ponašanje, i rezultat je političkog procesa unutar kojeg se formira definicija šta je zabranjeno ili se zahtijeva da se ljudi ponašaju na određeni način. Ako objašnjavamo kriminal, prvo moramo objasniti socijalne
60
snage koje neki akt definiraju kao kriminalan dok drugi ne.30 Najznačajniji doprinos teorije socijalnog interakcionizma je u odbacivanju koncepcije kriminaliteta i devijantnosti kao nešto što je van društvenog tkiva. Osim toga, interakcionisti su doprinijeli razumijevanju društvene reakcije na kriminal. Analiza društvene reakcije rezultirala je uvidima da instituti društvene kontrole podupiru čitav mehanizam reakcije. Kod interakcionista u fokusu je učinitelj i njegova predstava o učinjenjenom krivičnom djelu. Na taj način učinitelj objašnjava smisao svoje radnje posredstvom samog sebe, a zanemareni su posredni interpretatori. Ono što mislimo da je devijant može biti samo društveni konstrukt koji je učinitelju nametnut. Cilj je da se utvrdi njegova definicija situacije. Teoretičari ove orijentacije upozoravaju da kada nekog osuđujemo, moramo se pitati čije norme zastupamo. Ovakvim pristupima interakcionisti su doprinijeli demistifikaciji učinitelja
i kriminala i omogućili nove teorijske perspektive u
kriminologiji.
30
William J. Chambliss "The State, the Low, and the Definition of Behavior as Criminal or Delinquent" in "Handbook of Criminology" ed. by Glasser Rand McNally College Publishing Company, Chicago.
61
5. Biološke teorije Teza po kojoj biološke osobine čovjeka utiču na njegovo ponašanje jeste polazna osnova biološki orijentiranih teorija u objašnjenju uslova i uzroka nastanka kriminalnog ponašanja. Biološki orijentirane teorije u kriminologiji, ili biološke teorije kako ćemo ih nazivati u narednim izlaganjima, razvile su se pod jakim uticajem učenja o evoluciji vrsta, Charlesa Darwina (1809-1882), kojim je o biološkim osobinama i uopšte biološkom porijeklu čovjeka postavljena teorija koja se bitno razlikovala od tadašnjih shvatanja iz ove oblasti. Iako su se ove teorije u kriminologiji razvile isključivo zastupajaući monistički pravac u objašnjenju kriminogenih faktora, danas se u teorijski raspravama a naročito u empirijskim istraživanjima zastupa pluralistički stav da je kriminalno ponašanje rezultat djelovanja više grupa faktora. Današnji pristup u traženju bioloških korjena u kriminalnom ponašanju ima tzv. biosociolški smjer, a istraživanja se provode ispitujući uticaj odnosno uzročno-posljedične veze između vanjskih-socioloških i bioloških-unutrašnjih faktora i kriminalnog ponašanja. Prema shemi koju izlaže Siegel (2006), ljudsko ponašanje, koje može biti kriminalno (društveno neprihvatljivo) ili konformno (društveno prihvatljivo), zavisi od njegove mogućnosti da uči i postiže ciljeve, koja je rezultat djelovanja dvije velike grupe faktora. Prva grupa faktora obuhvata lične osobine čovjeka, koje čine svaku osobu jedinstvenom, a koje se odnose na biohemijsku strukturu, genetski kod te neurološko stanje, i koji stvaraju unutrašnji pritisak koji izskuje određene čovjekove postupke. S druge stane, na čovjekovo ponašanje, uz dejstvo ličnih osobina, značajno utiče i grupa faktora socijalnog okruženja, među kojima dominantnu ulogu igra uticaj roditelja, manjih društvenih grupa, škole te susjeda. Teorije, a naročito istraživanja koja su u kriminologiji poduzeta sa biološkog pristupa objašnjenja kriminalnog ponašanja, brojna su te će se ovim putem obraditi ona koja se najčešće obrazlažu u udžbenicima kriminologije. Radi sistematičnijeg izlaganja, ove teorije će biti razvrstne u nekoliko grupa, i to teorije koje ističu nedostatke, teorije koje ističu značaj tjelesne građe, teorije koje ističu različitost i smetnje i teorije koje ističu značaj i ulogu biohemijskih uslova.
62
5.1. Teorije koje ističu nedostatke Ova grupa bioloških teorija polazi od teze da je kriminalno ponašanje rezultat nedostataka u biološkoj strukturi ljudskog organizma, koji mogu biti nasljeđeni ili mogu nastati u životu. Pod ovu grupu teorije podvode se teorije koje kriminalno ponašanje dovode u vezu sa disfunkcionisanjem ili sa narušenim funkcionisanjem mozga i centralnog nervnog sistema, zatim nasljeđenim biološkim osobinama, te nerazvijenom inteligencijom, što za posljedicu može imati devijantno a u konačnici i prestupničko ponašanje. Frenologija, jeste jedna od prvih biološki orjentiranih disciplina čiji rezultati su korišteni u kriminologiji. Prema ovoj teoriji kriminalno ponašanje je uslovljeno psihičkim osobinama koje su determinisane oblikom ili nepravilnostima lobanje, koje ukazuju i na nepravilnosti u građi i strukturi mozga. U periodu kada se javlja, ova teorija izaziva burne reakcije, ali i pored inovativnog i slikovitog pristupa, zbog nedostatka naučno verificiranih dokaza, ova teorija nije dala u tom dobu veći značaj u objašnjenju uzroka kriminalnog ponašanja. Ipak, značaj ove teorije ogleda se u tome da je u tim ranim istraživanjima ukazano na značajan odnos građe i strukture mozga i funkcionisanja ovog organa, odnosno uticaja na čovjekovo ponašanje, pri ćemu su se isticali svi oni slučajevi devijantnog ponašanja kod kojih je registrovana deformacija ili nerazvijenost mozga. Atavizam, predstavlja predmet druge grupe biološki orjentirnih istraživanja u kriminologiji.
Prema ovom učenju kriminalno ponašanje je uslovljeno postojanjem
psihičkih osobina koje utiču na pojavu kriminalnog ponašanja kod osoba koje te osobine nasljeđuju (od bližih predaka ili od pračovjeka i životinja). Dakle, u fokus istraživanja se postavlja sklonost ka devijantnom ili kriminalnom ponašanju kao osobina koja se biološkim putem nasljeđuje odnosno prenosi na potomke. I ova grupa teorija pojavila se u najranijim fazama razvoja pozitivistički orjentirane kriminologije, a istraživanja su mahom bila usmjerena na okorjele i osuđene zločince na izdržavanju kazni. U novijem dobu, ova teorijska postavka se bitno izmijenila, tako da su bila izvršena brojna istraživanja sklonosti i oblika ponašanja kod blizanaca (Johannes Lange-jednojajčani blizanci: 1929.; Karl Christiansen-blizanci: 1977.), zatim studije o nasljeđu i kriminalnim porodicama (Richard Dugdale-porodica Juke: 1910. i 1916.; Henry Goddard-porodica Kallikak: 1912.; Charles Goring-očevi kriminalci: 1913.), te istraživanja koja su usmjeravana na ponašanje djece i maloljetnika u odnosu na njihovo biološko porijeklo i 63
socijalno okruženje (Glueck i Eleanor Glueck-maloljetnici: 1956.; Sarnof Mednickusvojena djeca: 1986.). Inteligencija, ili koeficijent inteligencije (eng. intelligence quotient, IQ), kao pokazatelj kojim se ova osobina pokušava mjeriti, jeste karaktersitika čovjeka koja bitno utiče na njegov svakodnevni život i ponašanje. Teza iz koje se razvila ova teorija u kriminologiji glasi da je kriminalno ponšanje pojedinaca uzrokovano niskim koeficijentom njihove inteligencije, pri čemu se ističe da bi se naučna potvrda mogla dobiti samo u odnosu na pojedina krivična djela. Dakle, ova teorija polazi od pretpostavke da su kriminalci osobe sa nižim koeficijentom inteligencije, te da ta osobina utiče na njihovo kriminalno ponašenja. Ovakva teza ne može se prihvatiti, i pored činjenice da rezultati istraživanja nad zatvorenicima pokazuju takve trendove, iz prosotg razloga što veoma rijetko ova istraživanja obuhvataju i one prestupnike čija djela ostaju neregistrovana, a na to da su oni izbjegli formalnu socijalnu reakciju vjerovatno značajnu ulogu igra upravo visok stepen koeficijenta inteligencije. Najčešće kritike na ove teorije odnose se na upitnost testova kao instrumenta mjeranja IQ; metodološke greška uzorkovanja (zatvorenici = osuđeni, neotkriveni = ?); da li je inteligencija: naslijeđena ili stečena osobina? Najpoznatije studije o niskom koeficijentu inteligencije kao faktoru kriminalnog ponašanja su: Henry Goddard (1914.); Simon Tulchin (1939.); William Shockley (inteligencija, genetika i rasa: 1967.); Artur Jensen (inteligencija i rasa: 1969.); Travis Hirschi i Michael Hindelang (inteligenija, klasna i rasna pripadnost), Edwin Sutherland (1931.) i Hartman (1940.): “Različit IQ kod izvršilaca različitih krivičnih djela”. 5.2. Teorije koje ističu značaj tjelesne građe Teorije koje dovode u vezu zločin sa fizičkom konstitucijom učinioca mogu se podijeliti u dvije grupe. U prvu grupu spadaju oni kriminolozi koji su zločince smatrali organski inferiornim u odnosu na "časne građane". Najkarekterističniji predstavnik takvih shvatanja je E.Hooton (The American Criminal: An Anthropological Study, Cambridge, 1939.). Poslije izučavanja više od 17.000 ljudi iz deset američkih gradova, 14.000 su bili zatvorenici, dok su ostali činili kontrolnu grupu, on je izveo opšti zaključak da je zločin rezultat degenerativnih crta tjelesne konstitucije. U drugoj grupi su autori koji su 64
povezivali konstituciju (tjelesnu građu) čovjeka sa njegovom prestupničkom djelatnošću. Prvi koji je ukazao na ovu vezu bio je Ernest Kretschmer (1888-1964), pod čijim je utucajem William Sheldon, 1940. i 1949. godine, izvršio svoja istraživanja koja su rezultirala ukazivanjem na tri tipa tjelesne konstitucije: ektomorfni (čine ga ljudi visoki i mršavi), endomorfni (niski i debeli) i mezomorfni (atletski građeni) (Ignjatović, 2005., str 165). Prema istraživanjima koja su provela ova dva naučnika izvršene su tipologije po osnovu tjelesne konstitucije, karakteru i sklonosti vršenju određenih krivičnih djela. Tako Kretschmer, u svom djelu Physique and Character” ( 1926. ), iznosi konstitucionalnu teorija, prema kojoj se ličnost definiše kao “somatsko-psihičko jedinstvo”. U narednoj tabeli prikazana je tipologija prema ovom autoru. Tjelesna konstitucija
LEPTOZOMNI ili
ATLETSKI TIP
PIKNIČKI TIP
ŠIZOIDNI
VISKOZNI
CIKLOTIMNI TEMPERAMENT
TEMPERAMENT
TEMPERAMENT
ASTENIČKI TIP
Psihička svojstva
shizofrenija
Psihički poremećaji Specifičan oblik
•
krivična djela
shizofrenija •
protiv časti i
devijantnog ponašanja
ugleda •
krivična djela
•
krivična djela prevara
nasilja
•
krivična djela falsifikata
seksualni delikti
klevete, uvrede
•
•
manijačno-depresivna psihoza
•
krvni delikti
krađe
Sličnu klasifikaciju načinio je i William Sheldon, kao rezultat provedin studija iz 1940. i 1949. godine. U narednoj tabeli prikazana je tipologija prema ovom autoru.
Osobine
Ektomorfni-
Mezomorfni-
Cerebrotični
Somatotonični
Visoki i mršavi
Atletski građeni
Endomorfni Viscelarni
Niski i debeli
65
Temperament
Jaka samokontrola,
Agresivnost,
Društvenost, proždrljivost,
sposobnost uzdržavanja, neosjetljivi za osjećanja želja za komocijom, zatvoreni karakter, strah i potrebe drugih,
sporost u reagovanju,
od ljudi, sklonost
hrabrost, vole da
stabilnost emocija.
samoći.
rizikuju i vladaju.
5.3. Teorije koje ističu različitost i smetnje Iz grupe teorija koje povezuju različitost i smetnje i prestupničko ponašanje, idvojit ćemo ulogu i značaj hormnonalnih poromećaja, uticaj premenstrualnog syndroma, devijacije u hromosomskoj strukturi te poremećaje u funkcionisanju centralnog nervnog sistema. Hormonalni sistem, kao dio endokrinog sistema čovjekovog organizma, obuhvata strukturu i rad žlijezda sa unutrašnjim lučenjem. Brojnim medicinskim istraživanjima je utvrđeno da postoji značajna povezanost između pravilnog i nepravilnog funkcionisanja ovog sistema i ponašanja čovjeka. Hormonalni poremećaji koji najčešće utiču na promjene čovjekovog ponašanja, dešavaju su unutar sistema spolnih žlijezda, koje su zadužene za funkcionisanje spolnog nagona ili nagona za održanjem vrste. U okviru ove teorije postoji teza prema kojoj testosteron (androgeni hormon) izaziva agresivno i nasilničko ponašanje kod muškaraca. Lučenje ovog hormona može biti poremećeno u kvantitativnom i kvalitativnom obliku, što za posljedicu može imati i devijantnno i društveno neprihvatljivo ponašanje. Hiperpotencija (povećanje) i impotencija (smanjenje) jesu poremećaji u intenzitetu rada ovih žlijezda. S druge strane, poznati su i brojni poremećaji u kvalitativnom smislu, među kojima su najpoznatiji sadizam i mazohizam, razni oblici zamjene mehanizma zadovoljenja seksualnog nagona, te seksualne perverzje u oblicima pedofilije, zoofilije, nekrofilije, geontofilije, fetišizma, narcizma itd. Premenstrual syndrome ili PMS, obilježava početak menstrualnog ciklusa koji kod žena izaziva povečanu količinu ženskih hormona (estrogena), koji, prema ovoj teoriji mogu dovesti do antisocijalnog i agresivnog ponašanja. Najpoznatija istražaivanja u ovoj oblasti izvela je Diana Fishbein (1971), koja je utvrdila da među ispitanicama postoji signifikantan broj osuđenih žena koje su počinile krivična djela za vrijeme PMS, uz istovremeni zaključak da je mali broj žena ipak osjetljiv na hormonalne promjene ciklusa. 66
Kako izdvajaju Petrović i Meško (2004), uobičajene karakteristike premenstrualnog syndroma i premestrualne napetosti su osjetljivost, zabrinutost, promjene raspoloženja, depresija, migrene, vrtoglavice, alergije i slabosti. Konstatacije u vezi karakteristika PMS uspješno su iskorištene u više slučajeva engleske krivične prakse, kada je optuženicama uspjelo postići prekvalifikaciju krivičng djela ubistvo sa predumišljajem u krivično djelo običnog ubistva. Kriminalni hromosom, ili XYY syndrom, jeste oznaka za devijacija na 23. hromosomskom paru, koji kod pojedinih muškaraca pored normalnog XY para ima dodatni (devijantni) Y hromosom. Naime, kako navodi Ignjatović (2005), novija kriminologija izučava i poremećaj u strukturi hromosoma i njegov uticaj na kriminalno ponašanje. Pri proučavanju sastava hromosoman otkriveni su ljudi čija se hromosomska šema XYY razlikuje od normalne (XY-muškarci i XX- žene). Ova pojava utvrđena 1961. godine, sve do sredine šezdesetih nije izazivala naročitu pažnju. A onda je 1965. godine u poznatom naučnom časopisu Nature objavljen tekst škotskih istraživača koji su proučavali 197 zatvorenika i mežu njima pronašli značajan broj onih za XYY hromosomom. Taj rad imao je snažan uticaj na kriminologiju pa su započeta istraživanja od kojih su neka ukazala da su muškarci sa ovakvim poremećajem hromosoma skloni kriminalnom ponašanju. Međutim, rezultati ovakvih studija uzimali su se sa velikom rezervom zbog malih uzoraka i (sa stanovišta metodologije) nepouzdanih načina odabiranja pojedinaca za proučavanje. Poremećaji u rada centralnog nervnog sistema (CNS), prema zastupnicima ove grupe teorija, dovode do poremećaja u ponašanju, a mogu dovesti do antisocijalnog ponašanja i prestupništva. Kao što je poznatom cjelokupnim čovjekovim motoričkim djelovanjem kao svjesnim razišljanjem upravlja mozak uz ostale organe koji čine centralni nervni sistem. Najnovije metode, među kojiima i EEG metoda (elektroencephalogram), potvrđuju razlike u funkcionisanju mozga kod osoba sklonih prestupničkom ponašanju u odnosu na nedlinkvente. Minimalna cerebralna disfunkcija (MCD) je predstavljena kao nedostatak pažnje sa hiperaktivnošću, koji proizvodi načine ponašanja kao što su impulsivnost, hiperaktivnost, agresivnost, negativno viđenje samog sebe i jaka eksplozivnost (Petrović, 2004., str 117). Pored MCD, veza kriminalnog ponašanja i funkcionisanja CNS se ispituje i na terenu posljedica povreda ovog dijela organizma. Istraživanjima je utvrđeno da povrede, koje za poslkejdicu mogu imati poremećaje u ponašanju, mogu nastati u 67
različitim fazama razvoja i života čovjeka. Tako se ističu negativne posljedice povreda mozga i CNS nastalih u fazi embrionalnog razvoja kao i u toku samog poroda.Različiti oblici trovanja, neuredan život i prehrana mogu dovesti do teških oštećenja ovog sistema kod ploda u periodu trudnuće. Pored toga, problematičan porod, naročito u slučaju omotovanja pupčane vrpce oko vrata bebe može dovesti do zastoja dotoka krvi u mozak, a samim tim i kiseonika što za posljedicu može imati teške poremećaje ovog organa. 5.4. Teorije koje ističu značaj i ulogu biohemijskih uslova života Ova grupa teorija ispituje uslovljenost ljudskog ponašanja sa biohemijskim uslovima svakodnevnog života. Istraživanja se vrše iz različitih aspekata iz čovjekovog okruženja, a najznačajniji rezultati postignuti su u oblastima koje ispituju ulogu i značaj hemijskih i mineralnih uticaja, zatim posljedice dijeta u ishrani, ulogu i značaj šećera u organizmu, te štetnim uticajima olova na organizam Hemijski i mineralni uticaji, postali su predmet i kriminoloških istraživanja. Nedostatak minerala i hemikalija u najranijim fazama razvoja, mogu dovesti do ozbiljnih problema u funkcionisanju mozga. Depresije, manije, kognitivni problemi, gubljenje memorije i nenormalna seksualna aktivnost, mogu biti uzrokovani nedostatkom natrija, kalcija, amino kiselina, monoamina i peptida. Dijeta i ishrana, također, mogu dovesti do niza neželjenih negativnih posljedica. Neadekvatna ishrana može dovesti do ozbiljnih poremećaja u funkcionisanju organizma, što za posljedicu dovodi do poremećaja u ponašanju. U pojedinim istraživanjima (obično u zatvorima) naročito je potvrđen negativan uticaj nedostatka vitamina C i B (B3 i B6), minerala i esencijalnih masnih kiselina (omega-3 i omega-6). Šećer i hipoglikemija, kao hronična bolest povezana sa prisustvom šećera u oganizmu, ima svoje refleksije i na ponašanje ljudi koji imaju snižen šećer u krvi. Poremećaji u metabolizmu šećera, u smislu njegovog nedostatka (hipoglikemija), ozbiljno utiče na rad mozga, što dovodi do poremećenog i disfunkcionalnog ponašanja, koje može biti nasilno, agresivno i neobjašnjivo. Kako izdvajaju Petrović i Meško (2004), hipoglikemija je uobičajen zdravstveni problem osuđenika. Poremećaj ponašanja zbog hipoglikemije pokazuje se kao iznenadno nasilno, neobjašnjivo ponašanje. Hipoglikemija prouzrokuje i 68
neke druge poremećaje u ponašanju, npr.: depresiju, nemir, osjetljivost, skeptičnost, neuobičajeno razmišljanje, halucinacije i manije anksioznosti. Kod osuđenika, koji su imali smanjen šećer u krvi utvrđeno je više nasilnih djela nego kod onih, kod kojih je nivo šećera u krvi bio normalan. Uticaj olova se u posljednje vrijeme, sve češće dovodi u vezu sa stanjem organizma i kvalitetom života, a određene veze se traže i sa prestupničkim ponašanjima. Apsorbiranje olova u organizam može izazvati značajne probleme u funkcionisanju mozga, a posljedica toga su poremećaji ponašanja koji se manifestiraju kao smanjena sposobnost za savladavanje problema. Brojna istraživanja potvrđuju da je u područjima sa visokom koncentracijom olova registrovano značajno više antisocijalnih oblika ponašanja, naročito onih sa elementima nasilja.
69
6. Psihološke teorije Temeljna polazišta psihološki orijentiranih teorija u kriminologiji slikovito se mogu prikazati kroz teze koje iznose Wilson i Herrnstain (1986), po kojima ljudi koji krše zakone su obično psihološki atipični. To ne znači da su nužno bolesni (neki i jesu). Istraživanja ukazuju da se učinitelji krivičnih djela u tom pogledu statistički jako razlikuju od nekriminalaca. Dakle, i ova grupa teorija, slično kao i biološki orijentirane teorije u kriminologiji, polaze od stava da psihološke osobine čovjeka bitno utiču i usmjeravaju čovjekovo ponšanje, što znači da utiču i na determinaciju drutveno neprihvatljivih i protivpravnih oblika ponašanja. Ove teorije pojavile se početkom XX vijeka, a razvijaju se iz psihijatrije i psihologije. Osnovni problem sa kojim se suočavaju jeste problem pouzdanosti testova kojima se mjeri odnos između prestupničkog ponašanja i psiholoških varijabli. Kao najzaustupljeniji smjerovi u istraživanju povezanosti između ličnosti i nastanka kriminalnog ponašanja mogu se navesti istraživanja koja se usmjeravaju na razlike: učinitelji krivičnih djelakd – ostali, zatim usmjerena na prognozu budućeg kriminalnog ponašanja (uticaj zatvorske kazne), kao i na dinamiku koja oslikava faze "razvoja" osobe iz kategorije neučinitelj → na kategoriju učinitelj, te ona koja istražuju psihološke razlike prestupnika u odnosu na pojavne oblike. Istraživanjima je identificirano više ličnih karakteristika koje se pojavljuju kod osoba sklonih kriminalnom ponašanju, a među najprisutnije ubrajaju se agresivnost, autoritativnost, ekstravertnost, anksioznost i narcizam. U kriminologiji se primjenjuju postulati i spoznaje brojnih psiholoških teorija, a one koje se najčešće dovode u vezu detekcije uslova i uzroka devijantnog i kriminalnog ponašanja su psihoanalitička teorija, teorije jaza (sebe), teorije moralnog razvoja, teorija uskraćenosti za materinske dodire i povezanost, teorija socijalnog učenja te psihopatološke teorije 6.1. Psihoanalitička teorija Psihoanaliza je grana psihologije i metod tretmana mentalnih i emocionalnih poremećaja koja se karakteriše dinamičkim pogledom na sve aspekte duševnog života. Njen pristup bazira se na proučavanju pojedinca kao neponovljive jedinke korišćenjem prvenstveno 70
metoda izučavanja pojedinog slučaja, a u okviru njega tehnika kao što su slobodne asocijacije, introspekcije i slične (Ignjatović, 2005., str. 170). Dok su raniji pravci u psihologiji više pažnje poklanjali racionalnim (svjesnim) elementima ponašanja čovjeka i na njima gradili svoje osnovne stavove, dotle je novija psihologija više orjentisana prema iracionalnim (podsvejsnim) faktorima (Mlađenović, 1982., str.149). Osnivač psihoanalize i psihoanalitičke teorije jeste Sigmund Freud (1856-1939), koji je putem Libida, koji po njemu predstavlja energiju spolnog nagona (osnovni izvor energije) koja uravnotežuje duševno djelovanje i usmjerava pojedinca ka različitim oblicima i područjima nagonskog zadovoljavanja, nastojao doći do odgovora o temeljnim pokretačima ljudskog ponašanja. Unutar psihoanalitičke teorije definiše se i razvoj ličnosti, kroz tri faze id (ono), ego (ja) i superego (nad-ja). Psihoanaliza ukazuje na sljedeća objašnjenja kriminalnog ponašanja: a) zločinac ima "antidruštveni karakter", pogrešno je socijalizovan, nije u stanju da shvati normativne zahtjeve spoljne sredine. U sukobu koji se u njemu odvija između ličnih i izvornih instikata i zahtjeva društvene sgrupe, to lice je izabralo ispunjenje prvih; b) zločin kao vid neuroze- učinilac teži da bude oglašen krivim i kažnjen; c) zločin je posljedica poremećaja u psihičkoj ravnoteži, a zločinci su emocionalno frustrirani (osujećeni) i poremećeni pojedinci koji nesvjesno nasilničkom aktivnošću teže da rarjše emocionalne probleme što ih nose iz porodice; d) zločinac posjeduje antisocijalni karakter koji se ogleda u prazninama u normativnom sistemu (Super-Ego lacunae). Do tih praznina dolazi zahvaljujući nesvjesnom ohrabrivanju kriminalnih sklonosti djece od strane roditelja; e) objašnjenje zločina i kriminaliteta neskladom između društvene strukture i normativnog sistema, odnosno kulture. Po njemu, društvena struktura generiše sklonost ka zločinu kroz odabir pojedinaca koji, zbog društvenog položaja i psihičke strukture, nisu u stanju da se na pravi način prilagode. Ovo se objašnjenje približava teoriji anomije u američkoj kriminologiji (Ignjatović, 2005, str 172). Kako izdvajaju Petrović i Meško (2004), motivacija ka prestupništvu leži u podsvijesti pojedinca. Svaki pojedinac je potencijalni učinitelj krivičnog djela, pa ipak da li će taj potencijal biti iskorišten zavisi od samokontrole, koja se postiže u periodu odgajanja pojedinca. Svaki pojedinac ima u sebi nagone koje može potisnuti ili zadovoljiti. S tog aspekta možemo odvojiti prestupnike od neprestupnika. Kod prestupnika se manifestiraju 71
kriminalni nagoni. Pod njihovim uticajem nepravilno socijalizirane osobe se prepuštaju oblicima delinkventnog ponašanja. Osječaj manje vrijednosti moguće je nadoknaditi krivičnim djelima, odbačene seksualne želje mogu se manifestiranjem činjenjem nekog krivičnog djela. U ovim slučajevima problem je nepravilna socijalizacija pojedinca, koja dovodi do kriminalnog ponašanja. 6.2. Teorija jaza Teoriju jaza ili teoriju "sebe", razvio je Erik Erikson (1902-1984), koja je psihodinamička teorija odnosno tzv. “ne-ja” teorija. Objašnjenja čovjekovog ponašanja se dovode u veza sa krizama identiteta, koje su prisutna u svih osam faza čovjekovog psihosocijalnog razvoja. Na nastanak prestupničkog ponašanja naročito utiču krize 2., 3., 5. i 6. faze. U narenoj tabeli prikazane su faze sa naznakom karakteristika psihosocijalnog razvoja u tim fazama: 2. faza (nivo)
2-3
Samokontrola, nezavisnost i autonomija – posljedica
(socijalizacija)
godine
odnosa roditelja prema djeci
3. faza (nivo)
4-6
Razvoj inicijativnosti (ako je neadekvatan- pasivnost,
(period igre)
godina
spolna nemoć, psihopatsko ponaš.)
5. faza (nivo)
11-20
Psihosocijalna
(adolescencija)
godina
kriminalne identifikacije)
6. Faza (nivo)
20-25
Postavljanje temelja nezavisnog porodičnog života ili
(intimna kriza)
godina
suprotno – izolacija.
identifikacija
pojedinca
(mogućnost
6.3. Teorija moralnog razvoja Osnivač teorije moralnog razvoja je Lawrenc Kohlberg, koji je na temelju ove teorije objavio rezultate studija sprovedenih u toku 1969. odnosno 1973. godine. Kako iznose Petrović i Meško (2004), teorija moralnog razvoja predstavlja koralni razvoj pojedinca u tri glavna nivoa, a svaki od njih ima dva podnivoa. Svaki pojedinac ne dostiže zadnji tj. postkonvencionalni nivo, upravo suprotno je rijetko. U narednoj tabeli prikazani su nivoi razvoja prema ovoj teoriji:
72
Predkonvencionalni nivo (morala)
a)
“Poštujem pravila zato što se bojim kazne ili želim pohvalu”
b)
“Pravilo uvažavam da bih došao do željenog cilja”
a)
“Pravila se držim jer želim biti od drugih prihvaćen kao jednak, ž. i njihovo poštivanje“
Konvencionalni nivo
b)
“Pravila se pridržavam jer ona postoje da bi vladali red i mir”
a)
“Po pravilima se ponašamo jer je to najbolje za ljude i međusobne odnose”
Postkonvencionalni nivo
b)
“Postupam po moralnim načelima jer su ona dio mene, u suprotnom imam grižnju savjesti”
6.4. Teorija uskraćenosti za materinske dodire i povezanost Teorija uskraćenosti za materinske dodire i povezanost ističe dva osnovna zaključka: 1) topli, prisni i čvrsti odnosi između djeteta i majke su značajni za duševno zdravlje djeteta (čovjeka); 2) odvajanje i odbacivanje djeteta prouzrokuje neposlušnost i postoji veća vjerovatnoća kasnijeg prestupništva. Ova teorija je nastala kao rezultat studije 44 mlada lopova, koji su bili upućeni na kliničko ispitivanje. Ovu grupu su uporedili sa grupom neprestupnika i ustanovili su da je 39% djece iz uzorka prestupnika doživjelo odvajanje od roditelja u ranom djetinjstvu. U uzorku neprestupnika je bilo 5% djece koja su bila odvojena od roditelja (Petrović, Meško, 2004, str. 129). Isti autori nvode, da je za teoriju prisnosti bitno sedam faktora- karakteristika: •
Specifičnost: prisnost je selektivna – usmjerena na jednu ili više osoba u odreženom rasporedu (hijerarhija);
•
Trajanje: prisnost traje cijeli život;
•
Emotivno investiranje: prisnost – najjači osječaji;
•
Ontogeneza: smjer razvoja- majka nudi zadovoljstvo, kasnije povjerenje i povezanost;
•
Učenje: prisnost se razvija kroz temeljnu socijalnu interakciju, a ne kao posljedica nagrada i kazni;
•
Organizacija: prisnost je za ljude važna cijeli život;
•
Biološka uloga: osnov prisnosti je preživljavanje.
73
6.5. Teorija socijalnog učenja Teorija socijalnog učenja je jedna od klasičnih psiho-socijanih teorija. Prema ovoj teoriji prestupničko ponašanje je naučeno kao odgovarajuće, odnosno kao konformno ponašanje. Učenje ponašanja teče kroz tri vida, i to promatranjem, neposrednim učešćem ili uz različite podrške. Socijalizacija se odvija kroz proces identifikacije. Dijete se identifikuje sa svojim roditeljima i od njih preuzima moralne i druge norme, navike, te običaje. Socijalno učenje se ne oslanja na razum, nego više na osječaje. Prije svega dijete mora da nauči voljeti, mrziti i bojati se., a kasnije uči da razumije položaj i svoje osječajne reakcije. Socijalnim učenjem ne uvjetuje se samo postizanje i nepoztizanje normi, nego i osječajna zrelost osobe, koja posjeduje norme. Treba dostignuti ravnotežu između podrške, nagrađivanja i kaznenih
intervencija
u
procesu
socijalizacije.
Odbojno
ponašanje
je
često
samodestruktivan i beznadežan pokušaj da se odbijanje i mržnja okrenu protiv društva. Ono što je čovjek lično u prošlosti negativno doživio vraća društvu i okolini (Petrović, Meško, 2004., str 130). Prema Banduri, pokretači agresivnog ponašanja mogu biti: •
Incentivni (stimulacijski) faktori podsticaja;
•
Modelni faktori podsticaja;
•
Instrukcijski faktori podsticaja;
•
Averzivni (neprijateljski) faktori poticaja;
•
Greške kao faktori podsticaja.
6.6. Psihopatološke teorije Kad se govori o subjektivnoj etiologiji kriminalitet, o svojstvima ličnosti vezane za delinkventno ponašanje, moraju se uzeti u obzir i ona lična svojstva koja znače odstupanje od normalne psihe, jer se i ona mogu ispoljavati u odreženim uslovima kao faktor kriminalnog ponašanja. Riječ je o raznim oblicima mentalnih oboljenja, koja se često dovode u vezu sa pojedinim izvršenim krivičnim djelima, i koja se nazivaju etiopatogenim faktorima kriminalnog ponašanja (Milutinović, 1988., str 420). Psihopatološke teorije mogu se podijeliti na nekoliko grupa prema karakteristikama koje istražuju, i to: 1. poremećaj osječaja – emocionalni poremećaji: - međusobni odnosi, krize, finansijski problemi, nezaposlenost, bolest ... 74
2. Smetnje kod savladavanja impulsa: - Kleptomanija ili kompulzivne krađe; - Piromanija ili kompulzivno paljenje; - Poremećaj nesavladive eksplozivnosti; 3. Specifično prepoznavanje – modeli prepoznavanja. (intelekt, logika, društvena struktura, razum, korištenje jezika)
75
7. Fenomenologija kriminaliteta Fenomenologija kriminaliteta znači nauka o manifestaciji zločina. Njen cilj je da opiše i prouči pojavne oblike krivičnih djela, načina izučavanje
načina života kriminalaca,
njihovog izvršenja, fokusirana je na
njihovu tipologiju, strukturu, strukturalne
promjene i dinamiku kriminaliteta.
Pojedine vrste krivičnih djela odnosno njihovi učinitelji imaju sasvim malo zajedničkih osobina, odnosno razlikuju se njihovi pojavni oblici.
Pregledom pojavnih oblika kriminaliteta se bave, i u tome nastoje biti što precizniji, važeća krivična zakonodavstva pojedinih država. Kriminološka fenomenologija kriminaliteta nastoji da obuhvati sve pojavne oblike kriminaliteta, ali kako se kompleksnost društva produbljuje, tako se i fenomenologija kriminaliteta širi. Npr. do prije par decenija
kompjuterski kriminalitet nije bio poznat i nisu billi predviđeni
intrumenti za njegovo kažnjavanje. Jedna od čestih podjela jeste ona koja dijeli krivična djela prema težini i stepenu društvene opasnosti, na teška i laka krivična djela. U teška krivična djela spadaju: ubistva, pljačke, provalne krađe, silovanja, falsifikat, prevare, razbojništva i sl. Ova djela u pravilu su kažnjiva i sa dužim kaznama zatvora. U lakša krivična djela spadaju: sitne krađe, remećenje javnog reda i mira, lake tjelesne povrede, saobraćajni prekršaji i sl. i predviđene su lakše kazne ili kraće zatvorske kazne. Očigledno je da je kriterij ove klasifikacije vrsta i obim predviđene kazne. Njen nedostatak je u tome što ne diferencira subjektivni faktor učinitelja krivičnih djela jer neka teška krivična djela čine ljudi koji nisu formirani profesionalni kriminalci. Isto tako profesionalni kriminalci često čine prekršaje za koje su predviđene manje kazne. Nešto precizniji model za klasifikaciju pojavnih oblika kriminaliteta jeste onaj koji uzima u obzir stepen društvene opasnosti poput: -odnos teških, manje teških i lakih krivičnih djela -odnos krivičnih djela prema glavama posebnog dijela krivičnog zakona -proporcija i odnos najfrekventnijih krivičnih djela -proporcija recidiviteta i profesionalnog kriminaliteta,
76
- proporcija maloljetničke delinkvencije i grupnog kriminaliteta - konzistentnost kažnjavanja krivičnih djela -teritorijalna i regionalna rasprostranjenost kriminaliteta - proporcija umišljajnih i nehatnih krivičnih djela -motivacija krivičnih djela -mjesto, vrijeme , način i okolnosti izvršenja krivičnih djela
Struktura pojavnih oblika kriminaliteta može biti klasifikovana i po drugim kriterijima, poput prirode izvršenih krivičnih djela, karakteru i vrsti vrijednosti koja je povrijeđena aktom krivičnog djela (moralni kriterij povrede), sociodemografske osobine učinitelja i žrtava. Jedna od uobičajenih podjela kriminalne fenomenologije je na konvencionalni i nekonvencionalni kriminaliltet. Konvencionalni kriminalitet je ona vrsta kriminaliteta koji napada materijalna i moralna dobra koja su ista u svim društvima jer ga osuđuju gotovo sva društva i sve klase. Postoji izvjestan broj dijela koja su smatrana gotovo u svim sredinama kao štetna za društvo. Tu spadaju krađe prevare, ubistva, razbojništva, seksualno nasilje i sl. Većina klasifikacija ima za cilj da formira takozvane idealno- tipske konstrukcije koje bi u sebi sadržavale više uzajamno povezanih obilježja, tj jednom konstruktu treba da pripadaju oni oblici kriminaliteta koje karakteriše vjerovatnoća da će određena krivična djela vršiti određena vrsta ljudi. Pored idealno-tipskih klasifikacija postoje i “mješoviti tipovi” koji se javljaju u slučaju kada ista krivična djela i učinitelji imaju obilježja dva ili više tipova. Pored ovih tipova moguće je konstruisati paralelne i transformativne tipove. Za razliku od krivičnopravnenauke, kriminologija ima potrebu da uzima u obzir korelativne veze, krivično djelo-učinitelj, kako bi mogla uočiti trendove u kriminologiji. U gotovo svim kalasifikacijama postoji podjela na ekonomski kriminalitet, politički kriminalitet, saobraćajni kriminalitet, recidivizam, profesionalni kriminalitet, maloljetničku
delinkvenciju,
terorizama,
organizovani
kriminalitet,
kompjuterski
kriminalitet, nasilje u porodici, violentni kriminalitet i dr.Sve ove klasifikacijske grupe predstavljaju i posebne kriminološke grane koje su se formirale kao posebne naučne discipline.
77
7.1. Sociološka tipologija kriminaliteta
Sociološka tipologija kriminalnog ponašanja, uz uvažavanje stava da je kriminalitet povreda institucionaliziranih očekivanja, pored forme kriminaliteta uključuje i societalnu reakciju bez obzira što se empirijska ravan oslanja na pravnu i zakonsku tipologiju krivičnih djela. Sociološko kriminološka tipologija djela je nešto dugačija i iznijet ćemo najvažnije.
Daniel Glaser31smatra da su klasifikacijski sistemi krivičnih djela različiti za onoga ko donosi presudu, ko vrši popis krivičnih djela, ko objašnjava krivična djela, ko želi ostvariti kontrolu činjenja krivičnih djela ili ko želi popravljati učinitelje krivičnih djela. Ove klasifikacije ovise od ciljeva koji su zadati u odnosu na kriminal ( zbog toga su sve klasifikacije ograničene valjanosti),
jer je ljudsko ponašanje složeno, protivrječno i
nekonzistentno u kriminalu (npr. vaspitno popravne ustanove će u tretmanu kriminalca forsirati i aktualizirati njegove pozitivne strane ličnosti, na osnovu prijemčivosti na tretman stvaraće se drugačije klasifikacije kriminalaca).
D. Glaser predlaže da se aspekti klasifikacije razmatraju na osnovu: I Klasifikacija presuda A. Putem odgovornosti 1. Temeljene na dobi (npr. maloljetnici) 2. Temeljene na duševnom zdravlju (umobolan, zdrav, kvaziumobolan) 3. Na inteligenciji 4. Nejasne klasifikacije u praksi B. Mentalne sposobnosti u toku sudskog procesa C. Maksimalnoj oštrini i visini kazne D. Putem specifične učiniteljeve odgovornosti
31
Daniel Glaser "The Classification of offends and offenders" in "Handbook of Criminology" ed. by Daniel Glaser, Rand Mc Nelly College, Publishing Comp. Chicago
78
II Popisna klasifikacija A. Prestupi koji su izašli na vidjelo na osnovu žalbe žrtava B. Prestupi koji uznemiravaju javnost C. Prekršaji u privatnim transakcijama III Eksplanatorne klasifikacije A. Idealizirane i iskustvene tipologije B. Eksplanatorne dimenzije 1. Individualna ili kolektivna dimenzija krivičnog djela 2. Instrumentalna ili izražajna dimenzija krivičnog djela 3. Profesionalna, stečena ili situacijska dimenzija relacije učinitelj-krivično djelo
Edwin Sutherland predlaže tipove kriminaliteta kroz koncept "sistema ponašanja u kriminalu". Indentifikovao je tri tipa kriminaliteta. 1. Svaka je zajednica, zajednica individualnih aktova, kodova, tradicija, duha, socijalnih odnosa između direktnih učesnika i indirektnih učesnika. Kao osnovna crta kriminaliteta javlja se način života grupe. Svaka je zajednica mreža intrasistemske komunikacije. 2. Individua je različita od zajednice, zajednica je "socijalna činjenica" u Durkheimovom smislu pojma, tj. zajednica postoji nezavisno od individue koja učestvuje u njoj, zajednicu čini bihevioralni pritisak na njihove učesnike. 3. Oni koji se kriminogeno ponašaju formiraju samosvijest grupe, tj. "osjećanja identifikacije onih koji učestvuju u tome".
Značajnu empirijsku klasifikaciju kriminala dao je Roebuck (1970) na slučajnom uzorku od 400 crnih zatvorenika Distrikta Kolumbija, zatvora Lorton Virdžinija i klasifikovao zatvorenike u zavisnosti da li su hapšeni jedanput, dva puta ili više puta. Dobio je slijedeću vrstu prestupnika:
79
-
Prvi put čini prestup: narkomani (50), krađa (32), kocka (16), provalna krađa (15), seksualni prestupnice (15), prevara (10), kradljivci automobila (8), krivotvorenje i falsifikat (4).
-
Dvostruki prestupnik: krađa i provala (64), pijanstvo uz napad (40).
-
Trostruki prestupnik: pijanstvo, napad i provala.
-
Miješani model: nediferencirani prestupnik (Jack-of-all-trades offender) (71).
-
Bez modela (prekršaji nisu indicirani, ali su svi ovisnici od heroina (32)).
Eksplanatorna vrijednost ovih nalaza sastoji se u izmicanju zakonskim definicijama krivičnog djela i u antropološkom maniru otkrio različite subkulture. „Life histories“ prestupnika s upoređene sa prestupnicima u drugim zatvorima dali su dosta visok stepen podudarnosti. Svi crnci optuženi zbog oružane pljačke uglavnom su imali u ranom djetinjstvu konflikte u kući, uz učešće u uličnom životu, gdje je nasilje osiguravalo glavni izvor reputacije i samosvijesti.
Don C. Gibbons32 je indentifikovao odvojene uloge u prestupu i doveo ih u vezu sa varijacijama u "back ground-u" onih koji su izvršili prestup u cilju da razlikuje tipove koje je nazvao "uloga karijere". On je utvrdio slijedeće varijacije: -
Imovinski prestupnici: profesionalni lopovi, profesionalni "teški" kriminalci, polu-profesionalni kriminalci, amaterski kradljivci po
prodavnicama,
naivni
krivotvoritelji,
kradljivci
automobila,
imovinski prestupnik "nekadašnji gubitnik". -
“Poštovani
građani"
kriminalci:
kriminal
bijelih
ovratnika,
pronevjeritelj, profesionalni "ukrašeni" nasilnik. -
Ubice i nasilnici: napadači na ličnost "gubitnici" psihopatski nasilnici.
32
Don C. Gibbons "Changing the Lawbreaker", The treatment of delinquents and criminals” Englewood Cliffs, N.J., Prentice Hall, INC. 1965.
80
-
Seksualni devijanti: "rapist" (silovatelj), seksualni napadači, nenasilni seksualni napadači, incestualni prekršitelji, homoseksualci.
-
Ostali kriminalci: organizovani kriminalci, ovisnici o narkoticima, "skid row" alkoholičari.
Prednost kriminološke nad pravnom definicijom kriminalog prestupa pokazao je D.Cressey (1953) analizirajući pronevjeritelje. On je definirao pronevjeru kao nasilje nad vjerovanjem osobe koja je, prije prekršaja, imala karijeru od povjerenja. Ovom definicijom uključio je u svoj uzorak osobe osuđene zbog krivotvorenja, ali je isključio profesionalce. To su osobe koje su bile cijenjeni bankovni službenici, brokeri sa reputacijom i izabrani javni službenici. Ljudi sa tim socijalnim atributima u vrijeme prestupa su: 1. Imali finansijske probleme u smislu održanja socijalanog statusa. 2. U to vrijeme su razradili preciznu pronevjeriteljsku shemu kao i način rješavanja problema. 3. Izvršili prestup samo nakon razvijene racionalizacije koja će moći interpretirati pronevjeru kao suglasnu moralu i kao nekriminalnu.
Alfred R. Lindesmith i H. Warren Dunham33razlikuju kontinuum kriminalog ponašanja na individualni i socijalni. Individualni čin je onaj koji je individua izvšila iz ličnih razloga i sa malom kulturalnom podrškom. Socijalni tip kriminalnog ponašanja podržan je kulturalno i objašnjava se grupnim normama, realizuje se status i identitet u grupi. Socijalni kriminal koristi značenja koja su ilegitimna. U individualiziranim kategorijama kriminala dominiraju situacijske i neočekivane okolnosti (često kod ubistava). U socijalnoj kategoriji kriminala dominira profesionalnost kao što je npr. raketiranje ili varanje. Treći tip je kompozitum navika- situacija i ovaj tip je korišten da klasifikuje one kriminalce koji nisu profesionalni, ali tendiraju ka situacijskom ili nepredvidljivom tipu prestupnika. Ovaj tip prestupnika je opisan kao prekršitelj koji, dok ne postane profesionalni kriminalac,
je konstantno u nevoljama sa zakonskim autoritetom.
Neočekivane situacije su forsirane od strane aktera usljed pretjerano slobodnog ponašanja 33
Alfred R. Lindesmith and Warren Dunham,"Some Principles of Criminal Typology", Social Farees, 19 March, 1941.
81
kao što je tuča ili razbojništvo, ali je njegov status u suglasju sa legitimnim ekonomskim prihodima.
Don C. Gibbons i Donald L. Garrity34 predlažu razlike između prestupnika po osnovu kronološke dobi u kojem je definiran kao takav od strane društva. Oni izražavaju ove razlike kao dihotomije: 1. da se grupa prestupnika određuju, kao takvi, od vremena njihovog prvog kriminalnog akta; 2. da se izdvoji grupa koja je u starijoj dobi izvršila prestup i da osnova razlikovanja bude relativno dug period uticaja neprestupničkih grupa na ove pojedince.
Walter C. Reckless,35uočavajući da je kriminal zanimanje i karijera, predlaže tri vrste kriminalne karijere: 1. Obična; 2. Organizovana i 3. Profesionalna.
Kao kriminalne karijere ova tri tipa su slična, jer uključuje uobičajene imovinske prekršaje za ciljeve ekonomskog postignuća. Oni se specijalizuju za pojedina izvršenja prestupa koja podrazumijevaju uvježbanost i iskustvo. Kriminal je jednostavno način života i karijera traje kroz duži vremenski period. U terminima razlike između tipova karijere, običan kriminal predstavlja nivo karijere. Uključenost u prestupe kao što je razbojništvo, krađa i pljačka pretpostavljaju ograničenu uvježbanost. Običnom kriminalcu nedostaje organizacija da izbjegne hapšenje i osudu. Organizovani kriminal karakteriše visok stepen organizacije uz malu mogućnost hapšenja, osude i zatvaranja (npr. zastrašivanje, podmićivanje, kontrola kocke, prostitucija, distribucija droge).
34 Don C. Gobbons and Donald L. Garrity, "Some Suggestions for Developement of Etiological and Treatment Theory in Criminology", Social Forces, 38 (October, 1963) 35 Walter C. Reckless "The Crime Problem”, 3 of ed. New York: Appleton Century-Croffs INC, 1961, Chap. 9.
82
Ruth Shonle Cavan36 kao kriterij razlikovanja prestupa uzima javnu reakciju kao i prestupničku reakciju na javnost. U ovoj interakciji između javnosti i prestupa (kriminala) koncentrisala je sedam tipova reakcije: 1. Kriminalna kontra-kultura (profesionalni kriminal, razbojništvo, provalna krađa); 2. Ekstremni nekomformisti (npr. alkoholičari, povremene pijanice); 3. Mali, minorni nekomformist (npr. pronevjeritelji); 4. Srednji “komformitet” (male krađe); 5. Manja nadkomfornost (pokoravaju se zakonu, kodovima); 6. Ekstremna nadkomfornost (pokušaj reforme društva putem legalnih sredstava); 7. Ideološka kontra kultura (naporni pokušaji preobražaja društva, kroz upotrebu nelegalnih sredstava);
Društvena reakcija je krucijalna za definiciju prestupnika i njegovog ponašanja. Marshall B. Clinard i Richard Quinney37 su konstruisali osam tipova kriminalnog ponašanja i mi smo je prihvatili kao najmjerodavniju sa sociološko-kriminološkog stanovišta jer uzima u obzir societalnu reakciju i otvara prostor za sociološku definiciju krivičnog djela tj. kriminalnim aktom se povređuje institucionalizirano očekivanje. Ti tipovi su: 1. Kriminalno nasilje nad osobom: Uključuje ubistvo, napad i iznuđenu otmicu. Učinitelji sebe ne shvataju kao kriminalci. Oni su često osobe bez ranijih prekršaja ali su ga izvršili zbog određenih okolnosti. Nisu direktno podržani od grupe. Ponašanja su u oštroj suprotnosti prema srednjoj klasi i žestoka je reakcija prema učiniteljima. 2. Povremeni imovinski kriminal: Uključuje neke krađe po prodavnicama, krađe automobila, učinitelji ne smatraju sebe kao kriminalci i u stanju su da racionaliziraju svoje kriminalno ponašanje. Skloni su općim vrijednostima 36
Ruth Shanle Cavan “Criminology”, 3 of ed, New York, Thomas Y. Crowell Company, 1962, Chop. 3. Marshall B. Clinard and Richard Quinney, “Criminal Behavior Systems - a typology” Holt, Rinehart and Winston, INC NewYork.
37
83
društva kao i ciljevima i pronalaze malu podršku za njihovo ponašanje u grupnim normama. U izvršenju kriminalnih radnji narušavaju vrijednosti privatnog vlasništva. Socijalna reakcija često uključuje hapšenje, posebno za prekršitelje koji su već izvršili kriminalno djelo. 3. Kriminal kao zanimanje: Uključuje pronevjeru, lažna prodaja, lažni savjet, naručeno nasilje i nasilje nad sigurnošću. Ne doživljavaju sebe kao kriminalci i racionaliziraju svoje ponašanje kao dio svoje svakodnevnice. Ponašanje
je
tolerirano
od
strane
naredbodavaca.
Prihvataju
konvencionalne vrijednosti i traže učešće u dijeljenju nagrada u tom svijetu. Ilegalno ponašanje je u suglasju sa ek. i socijalnom filozofijom postignuća ciljeva u društvu. Prestup je naređen od strane osoba visokog statusnog nivoa i često je nevidljiv za policiju, mala je reakcija javnosti upravo zbog nevidljivosti. 4. Politički kriminal: Uključuje pobunu, izdaju, sabotažu, vojno nasilje, ratnu kolaboraciju, radikalizam i razne druge forme koje mogu biti definirane kao kriminal. Cilj je postizanje promjena u društvu. Njihovo ponašanje je propisano i podržano od strane njihovih grupa. Socijalna reakcija je jaka jer se smatra kao prijetnja društvu. 5. Kriminal nad javnim redom i mirom: Uključuje pijančevanje, skitnju, nered, prostituciju, homoseksualnost, saobraćajni prekšaji i narkomansku ovisnost. Učinitelji sebe shvataju kao kriminalce kada ponove prekršaj. Mogu se kolebati između kriminalnih vrijednosti i vrijednosti društvenog reda. Udružuju se sa drugim prestupnicima. Neke forme prekršaja javnog reda su poželjni od dijelova legitimnog društva (npr. prostitucija). Druge forme su smatrane reprezentom “grešaka” ekonomskog sistema. Reakcija na ova djela su ili ograničeno zatvaranje. 6. Konvencionalni kriminal: Uključuje pljačku, krađu, provalu i gang krađe. Učinitelji izvršavaju djelo kao djelimičnu karijeru, a prihode dopunjuju legitimnim sredstvima. Mnogi mladi otpočinju kriminalnu aktivnost u gangovima, sa velikom vjerovatnoćom da će prihvatiti kriminalnu subkulturu. Ponašanje je u skladu sa ciljevima ekonomskog uspjeha, ali društvo reaguje jer je narušeno privatno vlasništvo.
84
7. Organizovani kriminal: Uključuje raketiranje, organizovanu prostituciju, kocku i kontrolu narkotika. Prestupnik shvata kriminal kao vid ekonomskog udruživanja. U organizacionim strukturama smatraju sebe nižim kriminalcima, povezani su prvenstveno sa drugim kriminalcima i izolovani su od šireg društva. U gornjim slojevima pojedinci su udruženi sa osobama legitimnog društva i često smješteni u rezidencijskim kvartovima. Prilična je suglasnost između ileglanih aktivnosti organizovanog kriminala i legitimnog društva. Široka skala aktivnosti organizovanog kriminala su odobreni od legitimnog društva. Ilegalne usluge tražene od legitimnog društva su zaštićene od strane organizovanog kriminala. Javnost toleriše organizovani kriminal, djelimično zato što tražene usluge se štite i dejelimično zato što je teško poduzeti operacije koje kriminalci poduzimaju.
Profesionalni kriminal: Uključuje tajne igre, krađe po prodavnicama, džeparenje, krivotvorenje i falsifikat. Profesionalni kriminalci slijede kriminal kao način izražavanja i kao način života. Smatraju se kriminalcima, udruženi su sa drugim kriminalcima i imaju visok status u svijetu kriminala. Uglavnom su izolovani od šireg društva i slijede karijeru kao kriminalci. Postoji izvjestan stepen saglasnosti između profesionalnog kriminala i dominantnog modela ponašanja. U ovu grupu ponekad “upadaju” oni koji pokušavaju steći novac na brz način. Societalna reakcija nije jaka.
Neko krivično djelo sa sociološkog stanovišta može biti neutralno ili dopušteno, ali protivi se pravnim normama. Npr. to može biti revolucija, terorizam, politički delikt itd., ali ako su motivi u osnovi socijalno problemski humanistički usmjereni onda sociologija ove aktove ne tretira kao krivično djelo nego kao reakciju na okolinu (situacijski ili deterministički definirano), ili ako se ponašanje odvija u smjeru negiranja neke socijalne ustanove, (npr. odbijanje služenja vojne obaveze zbog uvjerenja) sa sociološkog stanovišta ne radi se o kriminalnom ponašanju iako kazneni zakon takvo ponašanje kažnjava. Sociologija u krivično djelo, koje je društveno opasno, uvrštava niz društvenih pojava koje statističkom vjerovatnoćom komponiraju ambijent za izvršenje krivičnog djela. Opasnije je stanje socijalne dezorganizacije nego sam počinitelj, i uzaludna su,
85
mada opravdana, kažnjavanja ukoliko se okolnosti i stanja socijalne dezorganizacije ne blokiraju i ukinu kao takva. Počinitelj je u znatnoj mjeri samo posljedica socijalnopsiholoških okolnosti. Stoga se zalažemo da krivično djelo u sociološkom smislu riječi treba da predstavlja komponente okolinskih faktora koji uključuju ponašanje kao rezultat učenja i iskustva u određenoj socijalnoj okolini. Sociološki pojam krivičnog djela odnosno kriminalnog ponašanja je po našem mišljenju na najpotpuniji način izrazio J.S. Stumphauzer38 formulom: kriminalni repertoar + podražaji i situacije + percipirano potkrepljenje = kriminalno ponašanje. Definicija je nastala na niz eksperimentalnih i bihevioralnih ispitivanja, a jedno od njih je i “East side story” (priča sa istočne strane). Riječ je o istočnoj strani Los Angelesa s višestrukim problemima visoke stope nezaposlenosti, siromaštva, kriminala i izraženim nasiljem maloljetničkih bandi (gangs). Program “Priče s istočne strane” počeo je bihevioralnom analizom na tri nivoa nasilja bandi u jednoj četvrti Los Angelesa s 15.000 stanovnika u kojoj su svakodnevne pojave pucnjava, otmice i suprostavljanja policiji. Prvo je obavljena bihevioralna analiza svih aspekata četvrti da se odredi koji aspekti igraju određenu ulogu u nastanku i perzistenciji nasilničkog ponašanja maloljetničkih bandi: izgled, oblik i nedostaci četvrti, geografski smještaj, kao i koji su osnovni socijalni utjecaji (roditelji, učitelji, policija, crkva, radni ljudi). Drugo, provedena je bihevioralna analiza dominantne bande nasilnika sastavljene od 400 mladih, u kojoj je direktno proučavano kako njeni članovi oblikuju i održavaju nasilničko ponašanje. Treće, izvršena je bihevioralna analiza nedelinkventne omladine da se otkrije kako “spontano” nastaju utjecaji koji vode ponašanju nespojivom s delinkvencijom i da li se ti utjecaji mogu koristiti u smislu delinkvencije.
Ta “trodijelna” bihevioralna analiza je dala niz podataka o tome kako nastaju i kako se održava nasilničko ponašanje bandi. Naprimjer otkriveno je da: 1. rivalska banda ulazi na teritorij “domaće bande i izaziva, 2. “veteran” (stariji član bande) opisuje u detalje (simbolički modelira) što on radi ili bi uradio u toj situaciji, 3. “podmladak” bande izvodi osvetničku operaciju, prema drugoj bandi,
38
Prema Predragu Zarevskom:, “Modifikacija ponašanja u području kriminaliteta i penologije”, Penološke teme, 3-4, Zagreb 1989.
86
4. vršnjaci, ali i ostali članovi društva pozitivno potkrepljuju takvo ponašanje pokazanom pažnjom i strahopoštovanjem, 5. “podmladak” bande odgovara na pažnju i strahopoštovanje ponosom koji djeluje kao samopotkrepljenje, 6. policija i kad uhvati delinkvente i zatim najčešće ih pusti (u smislu-malo se potukli klinci, nek-se čeliče) i time se vrši daljnje potkrepljenje takvog (nasilničkog) ponašanja.
Na osnovi preliminarnih rezultata svih tih analiza provedeni su određeni postupci. Cilj je bio
angažirati
“tvrdokorne”
članove
bande
u
ponašanju
inkompatibilnom
s
delinkvencijom: npr. obavljanje nabavke za starije osobe i tako ih zaštititi od realne opasnosti da na ulici budu orobljeni; raditi na revitalizaciji vlastite četvrti, označena su mjesta s visokim rizikom za odvijanje kriminala (npr. prazne kuće i sl.) i učenje načina da se popravi situacija; oformljene su ulične glumačke družine u kojim su mladi pisali, režirali i uvodili “antikriminalne drame” za vršnjake, ali i ostale članove društva. Uz razvoj tih aktivnosti program je obuhvatio i uklanjanje ili ograničavanje nekih od niza potkrepljivača za delinkvenciju maloljetničkih bandi, kao što su pažnja, nagrada, materijalna dobra i nepodlijeganje sudskoj proceduri, prvenstveno kroz obrazovanje grupa roditelja i omladine.
Nakon godinu dana provođenja programa
pokazalo je da su mladi, angažirani u
aktivnostima nespojivim s kriminalnim, drastično smanjili svoje kriminalno ponašanje. Eksperiment je pokazao poželjne rezultate ali se ispostavilo da je skup.
Jasno je iz formule da uklanjanje jednog faktora smanjuje kvotu kriminala odnosno razvijanje nekriminalnog repertoara bi se pokazalo kao uspješan znak nekorisnosti i neisplativosti kriminalnog ponašanja.
Iz navedenog možemo zaključiti da je fenomenologijakriminaliteta povezana sa distribucijom kriminaliteta s obzirom na klasnu i prostornu varijalblu, tj fenomenologija kriminaliteta je vizualno prisutnija u nižim izapuštenijim socijalnim grupama. 87
7.2. Fenomenološka dimenzija kriminaliteta
Unutar izlaganja pod naslovom Fenomenološka dimenzija kriminaliteta, obuhvatit će se sadržaji iz oblasti kriminalne fenomenologije, statike i dinamike kriminaliteta, tipologija kriminaliteta te o uporednim podacima o kriminalitetu.
7.2.1. Kriminalna fenomenologija Kao što je već prethodno istaknuto, kriminalna fenomenologija čini zasebno područje kriminologije, koje izučava: oblike kriminaliteta, strukturu kriminaliteta, strukturalne promjene kriminaliteta, dinamiku kriminaliteta. Ona se bavi se proučavanjem pojavnih oblika izvršenih krivičnih djela i socijalno-individualnih svojstava izvršilaca. Pored ove definicije, ova grana kriminologije odnosi se i na proučavanje pojavnih oblika delinkventnih radnji i opisuje vanjske forme pojedinih krivičnih djela, kao i njihovu rasprostranjenost, vremensku distribuciju, obim i tendencije. Osnovne karakteristike kriminaliteta mogu se podijeliti na ragionalne karakteristike kriminaliteta, sezonske i vremenske karakteristike kriminaliteta, te u odnosu na distribuciju kriminaliteta po spolu i starosti.
Regionalne karakteristike kriminaliteta mogu se posmatrati u odnosu na rasprostranjenost ove pojave na na različitim teritorijalnim nivoima. Tako, zasebna područja proučavanja obuhvataju svjetske karakteristike kriminaliteta, regionalne karaktersitike kriminaliteta, raspored kriminaliteta na relaciji selo-grad i ekologija kriminaliteta u gradskim naseljima
Posmatrajući podatke o kriminalitetu u odnosu na sezonske i vremenske karakteristike, može se ustvrditi da se imovinska krivična djela najčešće vrše u jesenjim i zimskim, a krivična djela protiv ličnosti u (pro)ljetnjim i jesenjim mjesecima. S druge strane krvni delikti, saobraćajni kriminalitet (prekršaji) i krivična djela izazvana korištenjem opojnih sredstava, najčešće se javljaju u dane vikenda. Statistički podaci također ukazuju da su krivična djela koja se pretežno vrše noću: krađe (automobila), provale, drumska razbojništva, silovanja, nasilnička djela.
88
Distribucija kriminaliteta po starosti odnosi se na odvojeno posmatranje i izučavanje kriminaliteta prema starosnim grupma izvršitelja, tako da se osnovna podjela odnosi na maloljetne i punoljetne prestupnike. Pojedine pravne, ali i kriminološke sistematizacije po ovom kriteriju, podjelu prave na više kategorija, kao npr. na maloljetne, mlađe punoljetne, mlađe-odrasle, starije-odrasle izvršioce. Ipak, pojedina kriminološka istraživanja klasifikaciju upotpunjuju i unutrašnjom distribucijom kriminaliteta prema starosnim grupama. Tako da se često može naći klasifikacija prema kojoj je starosna kategorija od 20-25 godina najzastupljeniji (tzv.“maksimalnog kriminaliteta”), zatim slijede starosne grupe 25-30 i 30-35 godina, gdje se bilježi postepeni pad kriminaliteta, te na poslijetku grupe 35 i više godina, za koju je karakterističan progresivan pad kriminaliteta, kao i kategorija iznad 50 odnosno iznad 60 godina, gdje se bilježi nagli pad kriminaliteta.
U odnosu na raspodjelu kriminaliteta prema spolu izvršioca, u literaturi se mogu prepoznati sljedeće teze. Naime, smatra se kriminalitet tipično muška reakcija, dok se smatra da je učešće žena proporcionalno njihovom uključivanju u ekonomski i javni društveni život. Ipak statistićki podaci pokazuju da žene značajnije učestvuju u podstrekavanju na krivična djela, krivična djela protiv imovine, vrijeđanju, ucjenjivanju, lažno svjedočenje na sudu, kao i prostitucija i čedomorstvo.
7.2.2. Statika i dinamika kriminaliteta
Statika i dinamika kriminaliteta koriste uglavnom podatke iz zvaničnih statističkih evidencija. Kriminalne statistike pružaju nezamjenjive podatke o onima za čije su suzbijanje angažovani organi formalne socijalne kontrole.
Statika kriminalnog fenomena se izražava kroz strukturu ponašanja koja se zajedničkim imenom nazivaju kriminalitet. Struktura kriminaliteta posmatra se prema teritorijalnoj raspoređenosti (područja i države), i odnosi se uglavnom na “klasična” krivična djela”, tako za primjer navodimo dvije referentsttaističke baze podataka o kriminalitetu, i to Uniforme Crime Report (UCR FBI) Index Crime Offenses Part I, koji obuhvata podatke o
89
ubistvima, silovanjima, razbojništvima, tjelesnim povredama, provalnim krađama, krađama motornih vozila, paljevinima. U Evropi se u posljednje vrijeme rauvija European Sorcebook of Crime and Criminal Justice Statistics (ESCCJS),, kojim se prikupljaju i prikazuju podaci o ubistvima, tjelesnim povredama, silovanjima, razbojništvima, krađama, zloupotrebama droga, saobraćajnim deliktima.
Izvori podataka o kriminalitetu, koji se koriste u kriminološkim analizama i ispitivanjima su zvaničini podaci, i to o registrovanim oblicima (policijska statistika), o optuženim (statistika tužiteljstva), o presuđenim (statistika sudova), i o izvršenim krivičnim sankcijama (statistika institucija za izvršenje krivičnih sankcija). Druga grupa podataka odnsi se na podatke o procjeni tamne brojke, koji se najčešće prikupljaju putem studija samoprivaljivanja/samopotuživanja, viktimizacijskim studijama, te studijama o strahu od kriminaliteta. Prikupljeni podaci mogu se koristiti za procjenu obima i dinamike različitih problema u posmatranom području, pokazatelj su na koga problem utiče, pokazatelj su odnosa između različitih problema, te omogućuju signale upozorenja koji se odnose na posmatrane probleme. Dinamika kriminaliteta: bavi se promjenama u njihovom obimu i distribuciji, a može se odnositi na kretanje kriminaliteta u jednom regionu, državi ili gradu.
7.2.3. Tipologije kriminaliteta
U prethodnim izlaganjima prezentirani sadržaji iz oblasti tipologija iz ugla sociologije, a u narednim izlaganjima osvnut ćemo se na neke generalne karakteristike tipologija kriminaliteta koje se koriste u kriminologiji.
Tipologije kriminaliteta pomažu da se različite vrste kriminalnih ponašanja i njihovih učinilaca, na osnovu zajedničkih osobina, svrstavaju u grupe, čime se omogućava lakše proučavanje. Tipologije je moguće izvršiti prema različitim kriterijima, a najtipičnije klasifikacije u kriminologiji su zakonska klasifikacija, klasifikacija prema društvenoj sredini, klinička klasifikacija i klasifikacija prema motivu. Zakonska klasifikacija obuhvata klasifikaciju prema krivičnim djelima (objekt krivičnopravne zaštite), te
90
klasifikaciju prema učiniocima krivičnih djela (dob, stepen uračunljivosti, stepen krivnje, povratu, svojstvima...). Klasifikacija prema društvenoj sredini odnosi se na tip potkulture, privredni ambijent, političko okruženje i porodičnu sredinu. Klinička klasifikacija vrši se prema stepenu “normalnosti” u sudsko-medicinskom, psihološkom i sociološkom aspektu, dok se klasifikacija prema motivu odnosi na kriminalne motive, pri čemu su najznačajniji prisvajanje/ koristoljublje, seksualno zadovoljstvo, agresivnost, strast, ideologija, te igra i zabava.
U narednim izlaganjima prikazat ćemo neke od tipologija kriminaliteta aktuelnih autora. Tako, Ignjatović (2005), kriminalitet klasificira u četiri skupine, i to nasilnički kriminalitet (ubistva, tjelesne povrede, silovanje, razbojništvo i razbojnička krađa, nasilje u porodici), imovinski kriminalitet (a)situacioni i konvencionalni; b) kriminalitet poziva-bijelog okovratnika, korupcija, kompjuterski; c) organizovani kriminalitet ), zatim politički kriminlitet (zločini prema vlasti i od vlasti; genocid, terorizam, zločini policije, prema političkim protivnicima...), te saobraćajni kriminalitet (nehatna izvršenja i namjernaumišljajna izvršenja). Petrović i Meško (2004) daju sljedeću klasifikaciju: krivična djela sa znacima nasilja (ubistva, silovanje, nasilje u porodici, spolna zloupotreba i incest, razbojništvo, provalna (razbojnička) krađa), krivična djela protiv imovine (krađe, prevare, paljevine), te na kraju organizacijski kriminalitet (kriminalitet bijele kragne, krivična djela u vezi osiguranja, potrošačka prevara, zloupotreba položaja, računarski kriminalitet, korupcija, organiziani kriminalitet).
91
U narednim tabelama prikazane su tipologije poznatih američkih kriminologa, i to u tabeli 1 je tipologija koju daje Siegel (2006), a u tabeli 2, ona koju daju Adler, Mueller, Laufer (1991). Violent Crime
Forcible Rape, Murder and Homicide, Assault and Battery, Robbery, Interpersonal Violence, Terrorism
Property Crime
Larceny/Theft, Credit Card Fraud, Burglary, Arson
Enterprise Crime
White-Collar Crime, Organized Crime, Cyber Crime, Internet Crime, Computer Crime
Public Order Crime
Hompsexuality(?),
Paraphilias,
Prostitution,
Pornography,
Substance Abuse Tabela 1. Violent Crimes
Homicide, Assault, Family-Related Crimes, Rape and Sexual Assault, Robbery, Kidnaping and Terorism
Property Crime
Larceny (Shoplifting, Art Theft, Motor Vehicle Theft, Boat Theft), Fraud, Burglary, Arson,
Enterprise Crime
White-Collar Crime, Corporate Crime, Organized Crime
Drug-, Alcohol-, and Sex- Drug Abuse, Alcohol and Crime, Sexual Morality Offences Related Crime Tabela 2.
7.2.4. Uporedni podaci o kriminalitetu
Kros-kulturni i kros-društveni pregledi o zločinu i kriminalizaciji imaju višestruk značaj za kriminologiju, a naročito a) pomažu izgradnji teorija koje imaju širu primjenjivost; b) doprinose uzajamnom upoznavanju i učenju inovacija u oblasti kontrole kriminaliteta; c) u državama koje nemaju jaku kriminološku tradiciju pomažu izgradnji kriminologije kao akademske discipline i izgradnji racionalnog pravosudnog sistema.
92
Poređenje podataka se vrši iz službenih statistika sljedećih međunarodnih organizacija: Ujedinjeni narodi, Interpol, Svjetska zdravtsvena organizacija te Vijeće Evrope. Pored zvaničnih, porede se i podaci dobiveni iz kriminoloških istraživanja, tako su među kriminolozima veoma popularne studije a) ICVS (International Crime Victimization Survey); b) ISRD (International Self-Reported Study); i c) Strah od kriminaliteta (Fear of Crime).
Jedna od takvih baza podataka formira se na temelju projekta pod nazivom European Sorcebook of Crime and Criminal Justice Statistics, kojim se prikupljaju podaci o kriminalitetu i sistemima krivičnog pravosuđa iz zemalja učesnica, a u izdanju iz 2006. godine, koje je obuhvatalo peiod 2000-2003. godina, učestvovale su sljedeće zemlje: Albanija, Armenija, Austrija, Belgija, Bugarska, Hrvatska, Cipar, Češka, Danska, Estonija, Finska, Francuska, Gruzija, Njemačka, Grčka, Mađarska, Island, Irska, Italija, Litvanija, Luksemburg, Malta, Moldavija, Holandija, Poljska, Portugal, Rumunija, Rusija, Slovačka, Slovenija, Španija, Švedska, Švicarska, Ukrajina, UK.
Ovim projektom prikupljaju se podaci o definicijima (kriminalnih ponašanja), policijskoj statistici, statistici tužiteljstva, statistici sudova te statistici o izvršenjima krivičnih sankcija. Definicije (kriminalnih ponašanja), ne moraju biti i pravne definicije, već one koje će svojim opisima zadovoljiti potrebu međunarodne statističke komparacije, a odnose se na ubistva, teške tjelesne povrede, silovanja, razbojništva, krađe, krađe motornih vozila, teške provalne krađe, zloupotrebe opojnih droga. S druge strane, statistikom su obuhvaćeni
podaci
o
registrovanim
oblici
kriminaliteta
(izvršenja),
zatim
o
karakteristikama izvršilaca (osumnjičenih, optuženih, osuđenih), kao i o ljudskim resursim a, odnosno o kadru (policija, tužilaštva, sudovi).
93
8. Etiološka dimenzija kriminaliteta
Etiologija kriminaliteta je oblast kriminologije koja se bavi analizom uzroka kriminaliteta u određenom društvu, šta je to što uzrokuje kriminalno ponašanje na subjektivnom I objektivnom planu, a ove dihotomije su generalno poznate kao endogeni I egzogeni faktori nastanka kriminaliteta. Ukratko etiologija kriminaliteta analizira kriminalitet kao posljedicu određenih društvenih stanja I ličnost učinitelja krivičnog djela, tj njegove psihološke I psihijatarske osobine koje ga kvalifikuju kao kriminalca. S obzirom na kapitalna pitanja koja postavlja etiologija, kriminaliteta je jedna od važnijih grana u kriminologiji.
Korelacija između egzogenih, vanjskih ili društvenih, I endogenih, unutarnjih ili psihičkih, faktora uspješno je dokazivana u kriminologiji. Čini nam se opravdano navesti jedno istraživanje. Rudolph Moos39 je u nizu istraživanja dokazao važnost socijalne okoline u kojoj se ponašanje odvija, i to aktualnom uticaju okolnih prilika na ponašanje i doživljavanje socijalnog prostora kako pojedinca, tako i grupe. Tzv. situacijske determinante su dobile na značaju i stekle su status kriterij varijabli, jer su uspješno dokazale da imaju uticaja na aktualno ponašanje. Stanje grupe ili pojedinca, pored uticaja relativno nepromjenjivih psihosocijalnih karakteristika dopunjeno je i uvidom u situacijske determinante koje imaju relativno najviše uticaja na aktualno ponašanje.
Istraživanja provedena u institucionalnim okolinama tzv. totalnih institucija, kao što su bolnica, zavodi, samostani, zatvori, područja sa visokim stopama kriminaliteta pokazala su da prognoza ponašanja znatno ovisi o situacijskim varijablama, koje je klasična sociologija malo uzimala u obzir. Zbog toga Moos smatra da je potrebno sistematski kvantifikovati različite aspekte socijalne i fizičke okoline, te ih kombinovati sa sociološkim karakteristikama grupe kako bi se postigla preciznija predikacija ponašanja Odnosi okolinskih prilika i čovjekovog ponašanja predmet su mnogih socioloških i psihologijskih istraživanja u svijetu. Obzirom da se radi o vrlo kompleksnim međusobnim uticajima teško ih je rigorozno istraživati, premda je njihovo učešće očigledno.
39
Rudolf H. Moos, Effects of the Social Climates of Correctional Institution, University of California, 1960.
94
Dominacija npr. rata u tokom 90-tih godina na Balkanu, kao generalnog okolinskog faktora, izrodila je niz društvenih fenomena, pa i strukturu i funkcionisanje kriminaliteta u ratnim prilikama. S druge strane, postratni period je takođe dominirajući okolinski faktor koji se prelama u području kriminaliteta i nama se čini uputno isticati ovu racionalu. Na temelju Kurt Lewinove postavke da ljudsko ponašanje i doživljavanje počiva na samo dvije grupe determinanti, individualnim i okolinskim, date kao izraz P = f (I,O), uviđamo važnost okoline za čovjekovo funkionisanje. Tako je otkriveno u nizu istraživanja da se praktički ne može postići veća povezanost od r = 0,40 između psiholoških činjenica individue i kriterija ponašanja, što znači da golem dio ponašanja se objašnjava uticajem ili pritiskom okolinskih prilika. Budući da je ponašanje funkcija individualnih činjenica individue i uticaja okoline, i da je prevaga na okolinskim prilikama, univerzum odnosa unutar socijalne klime društva najvećim dijelom se definira skupom varijabli pravila i uslova unutrašnje okoline društva, onako kako ih definiraju akteri, odnosno njihova socijalna klima. Okolinske prilike ili pritisci mogu olakšati ili onemogućiti zadovoljavanje potreba individue (u našem slučaju zatvorenika prema svim navedenim relacijama u operacionalnoj definicji), zbog čega imaju status determinanti ponašanja. Prilike ili pritisci mogu biti socijalne prirode i imaju empirijsku stranu, pa npr. Henry A. Murray40 govori o "alfa-pritiscima" i "beta-pritiscima" koji se međusobno, s obzirom na okolinu, uglavnom poklapaju. To znači da postoji identitet između realne ("alfa-pritisak") i interpretirane od strane aktera definisane, okoline ("beta-pritisak"). Raskorak u interpretaciji "alfa" i "beta" pritisaka upozorava na probleme prilagodbe individue, bez obzira da li su realne ili potencijalne prirode. Dakle, okolinske prilike-situacijske determinante.psihološki status pojedinca, mogu objasniti ikriminalno ponašanje. Ovo je jako važno naglasiti jer u neobiologističkim kriminološkim školama opet prevladava stav da se kriminalac rađa, a zanemaruje se činjenica da okolina formira kriminalca. Naravno i jedan i drugi faktor komponiraju pojavu, s tim da je uticaj okoline prevalentniji.
No, navedene okolnosti ne treba doslovno shvatiti, jer postoji niz kriminogenih okolina, situacijskih prisila i psiholoških osobina ličnosti koje bi mogle u udruženom djelovanju da proizvode kriminalni čin.Ali tomu nije tako, jer ipak većina ljudi nisu kriminalci.
40
H. A. Murray "Explorations in Personality" New York, Oxford University Press, 1938.
95
U
dezorganizacijskoj
okolini
red
i
ravnoteža
se
lako
narušavaju.
Gustina
dezorganizacijskih stimulusa (na društvenoj ravni u to spada naročito nedostatak zajedničkih vrijednosti i solidarnosti) utiče da se kriminalno djelo lakše racionalizira od strane aktera. Dr. Mladen Zvonarević41 dalje ističe da su pojedine karakteristike društva zapravo kriminogene u složenoj etiologiji kriminaliteta, kao socijalnoj pojavi-problemu. To su: -
eksploatatorski karakter kapitalizma
-
kompetitivni karakter društvenih odnosa
-
borba za status
-
uloga novca
-
negativan odnos prema radu
-
gubitak društvenog oslonca
-
gubi se razlika između “poštenja” i “kriminala”
-
neki oblici ilegalne aktivnosti se toleriraju
Postavlja se pitanje zašto ipak većina ljudi ne čini krivično djelo. Isti autor odgovara na to pitanje:42 a) Nemaju "grešne" želje, b) Nemaju prilike, c) Nemaju znanja, vještine niti sposobnosti, d) Nemaju energije i upornosti, e) Nemaju emocionalne čvrstine, f) Imaju sistem moralnih normi, g) Imaju strah od sankcija.
Međutim krivično djelo se ipak čini, a mehanizmi koji ga podupiru su: a) afekti, b) kriminalni optimizam, 41
Dr. Mladen Zvonarević: “Kriminogene osobine šire društvene zajednice”, u “Socijalna psihologija”, grupa autora, Beograd, 1968. str. 280-285 42 Dr. Mladen Zvonarević: "Socijalno-psihološki faktori prijestupništva", u "Socijalna psihologija", grupa autora, Rad, Beograd, 1968. godine, str. 291-295
96
c) proračunati rizik, d) drugačiji sisitem etičkih normi, suprotan standardiziranom sistemu.
Od niza varijabli koje djeluju na pojavu kriminaliteta,u dezorganiziranom prostoru, kapitalnim se smatraju one koje su imanentne dezorganizaciji: -
masovno siromašenje golemih dijelova populacije
-
rat i postratni period,
-
multiplikacija
nesposobnosti
subjekata
koji
su
pogođeni
socijalnim
problemima (između ostalog i činjenjem krivičnog djela, koje još više fiksira nesposobnosti).
Kriminalno ponašanje izraženo formulom: kriminalni repertoar + podražaji i situacije + percipirano potkrepljenje = kriminalno ponašanje u potpunosti se poklapa sa navedenim impulsima dezorganizacije. Niz programa prevencije, ili bolje reći kontrole kriminala, nisu dali rezultata ili su jednostavno skupi (tipična kategorija koju konstruiraju institucije zadužene za prevenciju, kako bi racionalizirale neuspjeh).
Kriminalitet, odnosno socijalna okolina koja ga je kreirala i koju on kreira, očigledno ima svoju autonomiju u smislu perzistentnosti i nemogućnosti rješavanja osobito u društvu sa status quo strukturom koja prilagodbu i reformu proglašava uslovom opstanka.
Međutim, bilo bi suviše mehanicistički pojmiti datu stvarnost kao jednom zauvijek zadatu. Istina je da lanac situacija i položaj pojedinca umnogome određuje njegov sadašnji i budući odnos prema toj stvarnosti, ali se ipak stvarnost postratih društava pokazuje kao pogodna osnova za procvat krimainala.
Zbog značaja, u oblasti kriminalne pragmatike, između kriminalne socijalne situacije i kriminalnog ponašanja, izvedene su takozvane pragmatičke tabele, koje imaju za cilj do predvide buduće kriminalno ponašanje. Prema Ž. Pinatelu43 socijalna patologija, na 43
Žan Pinatel: Kriminologija, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1964. str. 109-117.
97
temelju ovih pragmatičkih tabela, izražava se u vidu hipoteze o budućem kriminalnom ponašanju. Uzeli smo ih u obzir jer su se pokazale kao metrijski pouzdane u empiriji. Schwabova, Schidova i Meywerkova tabela obuhvata petnaest faktora i odnosi se na prognozu recidiviteta. To su: 1. Nasljedna mana, 2. Kriminalitet u uzlaznoj liniji srodstva, kod predaka, 3. Loše prilike kod vaspitanja, 4. Loš uspjeh u školi, 5. Započeto a nezavršeno učenje, 6. Neredovan rad, 7. Kriminalitet prije 18. godine, 8. Više od četiri ranije kazne, 9. Naročito brz povrat, 10. Međugradski kriminalitet, 11. Psihopatije, 12. Alkoholizam, 13. Loše ponašanje u zatvoru, 14. Otpuštanje iz zatvora prije 36. godine starosti, 15. Loše društvene i porodične prilike poslije otpuštanja. Gerecke u svojoj tablici prognoze pridaje svakom faktoru kvantitativnu vrijednost koja se množi sa koeficijentom u rasponu od 1 do 4.
Tabela br. 1.3.4 Karakteristika
1. Afektivno siromaštvo 2. Nedostatak postojanosti
Tablice prognoze kriminaliteta po Gereckeu Vrijednost
Koeficijent (od 1 do 4) Od nedostatka mira i sloge u roditeljskoj
10
kući, na radnom mjestu, do izražene afektivne frigidnosti
8
Nedostatak
željene
izgradnje,
izdržljivosti, postojanosti i podložnosti
98
uticaju, do potpune nestalnosti 3. Drugi psihopatološki
7
aspekti
Želja za isticanjem, fanatizam, prema tipu i ozbiljnosti
4. Slabost (debilitos) a) bez
tačno
označene
2
anormalnosti b) sa
tačno
6
Zakašnjela (1). Subnormalnno (2). Laka debilnost (3) Duboka debilnost ili imbecilnost (4)
označenom anormalnošću 5. Vrijeme prve kazne 6. Broj
9
15-17 god. (4); 18-20 god. (3); 21-25 god. (2); od 25 god. (1)
teških
kazni prije
7
1 (1); 2-4 (2); 5-7 (3); više od 7 (4)
5
Prema tipu (kriminalnost, alkoholizam)
8
Škola, obuka, rad, društveno ponašanje
25 god. 7. Psihopatija kod pobočnih srodnika 8. Dati
uslovi
života 9. Loši spoljašnji uticaji a) sadašnji b) budući
2 3
Dom, nedostatak vaspitanja, kriminalna sredina Brak, zanimanje, prijatelji
Froy uzima u obzir osam faktora: 1. Nasljednost, 2. Anomalija karaktera, 3. Vaspitna sredina,
99
4. Vaspitne teškoće, 5. Savjest i samokritika, 6. Posjećivanje loših mjesta i loše iskorištavanje slobodnog vremena, 7. Vrsta i težina izvršenog prestupa, 8. Prevremenost prestupništva.
U tretmanu ovih faktora uzima se kvantitativni raspon od 5 do 50 (anomalije karaktera) koji se množi sa koeficijentom u rasponu od 1-5.
Na temelju ovih tablica Glueckovi su u djelu "Unraveling Juvenile Delinquency" konstruirali tablice predviđanja na temelju poređenja dvije grupe od po 500 prestupnika i 500 neprestupnika, sa sličnim intelektualnim crtama i iz sličnih ekoloških i ekonomskih prilika.
Utvrdili su da unutar porodice treba proučavati pet faktora sa unutarnjim varijacijama: -
Disciplina prema djetetu koja je definirana od oca,
-
Disciplina prema djetetu definirana od majke,
-
Osjećanje oca prema djetetu,
-
Osjećanje majke prema djetetu,
-
Kohezija porodice.
Na psihološkom nivou, upotrebom testova, izdvojili su pet osobina koje unutar psihološkog prostora ličnosti variraju. To su: -
društvena afirmacija,
-
prezir,
-
sumnja,
-
sklonost ka uništavanju,
-
impulsivni karakter.
Na psihijatarskom planu, izdvojeni su: -
pustolovnost, 100
-
slobodan izraz u akciji,
-
sposobnost primanja sugestija,
-
upornost,
-
nepostojanost u emocijama.
Na temelju sociološkog, psihološkog i psihijatarskog faktora svaki od ispitanika je svrstan u pripadajući faktor, zatim je izračunat procenat prestupništva i neprestupništva. Utvrdilo se da međusobno slaganje tablica ne prelazi 70% slučajeva i da slaganje tabela i stvarnosti ima nivo od 13,2% grešaka.44Ovi odnosi su potvrđeni i u nizu drugih istraživanja.
Iz navedenih tablica moguće je zaključiti da socijalne okolnosti, psihološki interpretirane, imaju vlastitu autonomiju nad pojedincima zbog čega se moraju uzimati u obzir kao stvarna prepreka za socijalnu promociju, prepreka koju psiholozi nazivaju odbrambeni mehanizmi. Odbrambeni mehanizimi igraju veoma važnu ulogu u vertikalnoj socijalnoj mobilnosti nižih slojeva. Pripadnik niže klase je uvijek primoran da investira određenu energiju u okolinu, što je dokaz da struktura ipak nije neprobojna. "Intelektualna" razina predstavlja najmanji utrošak energije, dok oni koji upotrebljavaju agresiju ili neke somatizirane oblike energije uglavnom ostaju na istom statusnom nivou. To je uobičajen slučaj sa kriminalcima koji dolaze iz nižih klasnih slojeva, jer on u praksu kriminaliteta već unosi kulturu siromaštva. Većina autora kao egzogene faktore kriminaliteta navodi društveno ekonomske faktore postojećeg društva , osobito uticaj ekonomske krize. Posljedično, usljed dugih kriza, nezaposlenosti, naglih, neplaniranih migracija I dezoorganizacije javlja se siromaštvo kao jedan od neposrednijih faktora uzroka kriminaliteta. Nezaposlenost je stanje koje dugoročno stvara pogodno tlo za nastanak ne samo potencijalnog, nego i stvarnog kriminaliteta. Prema “strogoj” definiciji Međunarodne organizacije rada (ILO), nezaposleni su osobe koje nemaju posla, a koje su dostupne dostupne za posao u nardne dvije sedmice I koje su tražile posao u zadnje četiri sedmice. Nezaposlenost, u kategorijama ekonomije, se pojavljuje ako postoje kvalificirani radnici koji su voljni raditipo nadnicama koje su tržišno definisane, ali ne mmogu naći zaposlenje. Dakle, nezaposlene osobe su starije od 16godina, sposobne I voljne raditi I aktivno traže posao, ali su bez posla. U vezi s tim razlikuje se dobrovoljna I prisilna 44
Žan Pinatel, ibidem, str.117
101
nezaposlenost. Dobrovoljna nezaposlenost nastaje onda kada radnici ne žele raditi po aktualnim tržišnim cijenama rada, a prisilna nezaposlenost se javlja kada radnici žele raditi za nadnice kakve prevladavaju na tržištu, ali ne mogu naći posao. S obzirom na strukturu tržišta rada postoje tri različite vrste nezaposlenosti: -frikcijska nezaposlenost nastaje zbog neprekidnog kretanja ljudi između rregija i radnih mjestaili kroz različite faze životnog ciklusa; -strukturalna nezaposlenost indicira raskorak između ponude I potražnje na tržištu rada. Raskoraci variraju zato što potražnja za za određenom vrstom rada raste, dok se potražnja za nekom drugom vrstom rada smanjuje, a ponuda se reducira ili ne mijenja -ciklička nezaposlenost se javlja kada je ukupna potražnja za radom niska. Ciklička nezaposlenost je najveća poteškoća, jer ukoiliko potraje znatan dio stanovništva siromaši I dešava se ono što se u teoriji naziva “zamke siromaštva”, a kriminalitet je jedna od njih.
Mediji takođe mogu uticati na porast kriminaliteta jer često glorificiraju kriminalnu scenu. Naročito pogodna klima za nastanak kriminalne kulture i kriminala je dezorganizovana porodica, kada se gube klasične socijalne uloge članova porodice, teI djeca obično potraže utočište i identitet u uličnoj subkulturi, susjedstvu (neighborhood) i mikrogrupnim relacijama.
Osim
toga
narkomanija,
alkoholizam,
prostitucija
I
niz
drugih
socijlanopatoloških stanja mogu uzrokovati veću stopu kriminaliteta, istraživanja dokazuju da se ove pojave u realnosti međusobno povezane i podupiru jedna drugu.
Naročito je rigidan uticaj rata kriminalitet. U jednom našem istraživanju 45 primjenili smo komparativnu
analizu
između
predratnog
i
ratnog
perioda
u
pogledu
kriminaliteta.Istraživanje kriminaliteta se odnosilo na period prije rata - "period prije" (1987 - IV/'92), u periodu prve godine rata - period ALFA (IV/'92 - IV/'93), u periodu druge godine rata - period BETA (IV/'93 - IV-'94), u periodu treće godine rata - period GAMA (IV/'94 - IV/'95) i period četvrte godine rata - period DELTA (IV/'95 - XII/'95), na području regije Zenica realizirano je na osnovu izabranih reprezentativnih uzoraka koji 45
Šabani Alisabri: Sociološki aspekti kriminaliteta na regiji Zenica u periodu 1987.-xii/1995.godine, magistarski rad, FPN, Sarajevo 1998g.s.105-108.
102
su omogućili uopštavanje uočenih tendencija dinamike i strukture kriminalnih pojava na ovom području
Istraživanje ima poseban aplikativni, društveni i naučni značaj, prije svega u pogledu uticaja rata na kriminalitet. Na osnovu dobijenih rezultata istraživanja, strukturalnokomparativne analize dobili smo slijedeće, najvažnije zaključke: 1. Odnos osuđene populacije evidentiranih počinitelja KD u predratnom periodu je 1:3 (na jednog osuđenog u KPD-Zenica tri su evidentirana lica u CSB-Zenica), dok ratni period taj raspon bilježi od 7,8 lica evidentiranih kao počinitelj KD, pa do (17,9 lica BETA perioda kao centralni ALFA). Ratne godine su ujedno "dezorganizacijski" najuočljivije je u pogledu kriminaliteta. 2. U posmatranom periodu prisutne su manje oscilacije u činjenju nezakonitih radnji kod osoba muškog i ženskog pola, osim u periodu GAMA, kada se ovaj odnos narušava, pripadnici muškog pola čine 84,8% krivičnih djela, a pripadnici ženskog pola čine 15,2% krivičnih djela. 3. Osobe muškog pola su dominirale u činjenu nezakonitih radnji u svim periodima posmatranja. 4. Dobna struktura učinilaca krivičnih djela ukazuje da je prosječna dob učinilaca u periodu prije rata (25,5 godina), u ALFA periodu (28,6 godina), u BETA periodu (31,5 godina), u GAMA periodu (31,25 godina) i u DELTA periodu (31,3 godina). Uočeno je prisustvo starosne dobi do 20 godina i u tom pogledu došli smo do rezultata koji ukazuju da je ova dobna skupina izrazito aktivna (n=362) ili (28,6%) od ukupnog uzorka. Takođe je kriminalno aktivna dob od 21 do 40 godina (n=730) ili (57,7%) od ukupnog uzorka. Ove dobne skupine u manjoj mjeri imaju kriminalni "background" i uglavnom su prvi put učinioci krivičnih djela. Ostale strukture od 41 godine pa nadalje, (n=173) ili (13,6%), učestvuju u daleko manjoj mjeri u činjenju krivičnih djela. 5. U pogledu učešća osoba u kriminalnim radnjama prema kvalifikacijama, vidljivo je da: -
U periodu prije rata osobe sa NSS dominiraju u činjenju krivičnih djela, u periodu ALFA, BETA i GAMA dominiraju lica sa SSS kvalifikacijom u
103
rasponu od (11,1%) do (41,7%), dok su u periodu prije rata učestvovali sa svega 2,2%. Dakle, ova grupa lica u periodu rata bila je kriminalno najaktivnija. -
Lica sa NSS kvalifikacijom u posmatranom periodu prije rata čine krivična djela u rasponu od (12,4%) do (27%) i čine drugu aktivnu grupu u činjenju krivičnih djela. Najmanje su prisutni u DELTA periodu (12,4%), ali su tipični za predratni period (39%).
6. U pogledu učinilaca krivičnih djela prema obilježju zanimanja, uočili smo slijedeće tendencije: -
Osobe bez zanimanja u predratnom periodu dominiraju sa (33%), u ALFA periodu sa (33,3%) i učešće im se smanjuje u BETA periodu na (15%), da bi se u GAMA periodu povećalo na (20%). U DELTA periodu uopće nisu zapažena kao grupa počinitelja KD. Možemo reći, u skladu sa prethodnim nalazom, da je ova grupa tipična za predratni period i period ALFA.
-
Lica sa obilježjem radnika u predratnom periodu učestvuju sa (27%) krivičnih djela, u ALFA periodu (26,4%), u BETA periodu (30%), te u GAMA periodu (29%) i u DELTA periodu (21,6%). U BETA i GAMA periodu oni preuzimaju dominaciju u činjenju krivičnih djela, što je takođe u skladu sa prethodnim nalazom u pogledu kvalifikacija (KV i SSS kvalifikacija) i ova grupa se javlja kao tipična za ratni period.
7. U pogledu učinioca krivičnih djela prema obilježju selo-grad, uočavamo slijedeće: -
Pripadnici obilježja grad, dominiraju u svim posmatranim periodima u rasponu od (69,6%) do (81%), što je i razumljivo obzirom da je grad veća koncentracija stanovništva.
-
Pripadnici obilježja sela, dominiraju u pogledu specifičnog seoskog krivičnog djela-ubistvo, ali je ujedno zahvaćeno i tipičnim gradskim krivičnim djelomkrađom.
8. U pogledu obilježja udruživanja osoba radi vršenja krivičnih djela uočeno je: -
Osobe koje samostalno vrše krivično djelo apsolutno dominiraju, u svim periodima, u vršenju krivičnog djela. Raspon se kreće od (55,4%) ALFA do (64,7%) DELTA.
104
-
Osobe koje su se udružile u vršenju krivičnih djela od po 2 i više lica, takođe pokazuje ujednačenost, a najčešće udruživanje je sa 2 lica i kreće se u rasponu od (35,3%) DELTA da (44,6%) ALFA. Najveći raspon udruženih lica se odigrao unutar ratnog perioda.
-
U ratnom periodu uočeno je udruživanje lica od po 10, pa do 158 u vršenju krivičnih djela, najčešće je udruživanje bilo zbog neprijateljske djelatnosi.
9. U pogledu strukture kriminaliteta po oblastima, uočljivo je slijedeće: -
Opći kriminalitet dominira u svim periodima, ali je najprisutniji u predratnom periodu sa (90,8%).
-
Privredni kriminal u predratnom periodu prisutan je sa (6%), u ALFA periodu smanjuje se na (2,9%), da bi u BETA periodu iznosio (22,1%), u GAMA periodu učestvuje sa (25%) i u DELTA periodu (16%).
-
Krivična djela protiv službene dužnosti i druge odgovorne dužnosti u predratnom periodu učestvuju sa (3,2%), u ALFA periodu se povećava na (4,9%), u BETA periodu je prisutno dalje povećanje na (20,1%), u GAMA periodu na (21,6%) i u DELTA periodu je (12,5%) ove vrste KD.
-
Krivična djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava se javljaju odmah u ALFA periodu sa (7,8%) i imaju tendenciju pada kako se osigurava bezbjedonosna situacija u posmatranoj regiji. Raspon se kreće od (7,8%), pa do (2,4%) u GAMA periodu.
10. -
Unutar krivičnih djela protiv imovine, teška krađa dominira u svim periodima. Raspon se kreće od (47%) u GAMA periodu, pa do (68,7%) u predratnom periodu.
-
Teški slučajevi razbojništva i razbojničke krađe u predratnom periodu zauzimaju prostor od (8%), ali u ALFA periodu se povećava na (13,7%), u BETA periodu se smanjuje na (9,7%), da bi u GAMA periodu ova vrsta krivičnih djela potpuno nestala. Očigledno je da ova vrsta krivičnih djela doživljava svoj maksimum u prvoj godini rata, kada su postojali izraziti agresivni znaci (oružje, uniforme, itd.).
105
-
U pogledu krivičnog djela prevare primjetan je stalan rast od (2,7%) u predratnom periodu, pa do (11,8%) u GAMA periodu.
-
U pogledu krivičnog djela prikrivanja, primjetan je pad, od (20,6%) u predratnom periodu, pa do (6,9%) u BETA periodu, da bi se u DELTA periodu povećalo na (12,8%).
U ukupnoj strukturi počinilaca krivičnih djela dominiraju oni koji nisu ranije osuđivani, tj. dominiraju u svim periodima u rasponu od (63,7%) u ALFA periodu, pa do (88,2%) u GAMA periodu.
Recidivisti u pogledu perioda su najprisutniji u ALFA periodu sa (36,3%) kada su postojali relativno najpovoljniji uslovi za ponovno činjenje krivičnih djela. Najmanje su prisutni u GAMA periodu sa (11,8%) i ovako nizak stepen prisutnosti možemo povezati sa relativno povoljnijom bezbjedonosnom situacijom u ovom periodu, kao i većom opreznošću građana.
Gotovo sve alternativne statističke hipoteze u pogledu tretiranih varijabli pokazale su statističku značajnost razlika između predratnog perioda i ratnog perioda.
Analiza je pokazala strukturalnu promjenu perioda koja se iskazla preko sociodemografskih karakterističnih počinitelja KD mada je forma kriminaliteta uglavnom ista (dominacija krađe u gradu, najčešći je primarni izvršilac i to sam, u predratnom periodu je nezaposlen o prosječne dobi 25,5 godina, a u ratnom periodu radnik sa SSS i KV spremom i prosječnom dobi između 28,6 i 31,25 godina). Zaključak je da se kriminalitet, kao pouzdan instrument moralne integrisanosti zajednice i dezorganizacije mora rješavati sistematski, a ne konjukturno. Stoga bi društveno planska akcija trebala biti usmjerena prema populacijama koje su u stanju "umnoženih nesposobnosti" (M. Harington), a radno i edukativno su sposobne da podnesu postratni razvoj. Ovo istraživanje je pokazalo da: 1. u istraživanju kriminaliteta na području regije Zenica u posmatranom periodu, maloljetnička delinkvencija značajno učestvuje u činjenju krivičnih djela, što izaziva potrebu za posebnim istraživanjem ove grupacije. 106
2. osobe sa NSS i SSS su dominantne u vršenju krivičnih djela, uglavnom krađe. Stvaranjem elementarnih i povoljnijih uslova za život, pojava bi se donekle umanjila i povećala bi se moralna integracija zajednice, koja je osobito bila narušena u ALFA i BETA periodu. 3. prema zanimanjima, osobe bez zanimanja u predratnom periodu su kriminalno najaktivnije, ali u ratu dominaciju preuzimaju radnici. Očigledno je da radnici u vršenju krivičnih djela pokušavaju opskrbiti ne samo sebe, nego i članove porodice. [iroka skala deprivacije i njihovo izrazito dugo djelovanje je pospješilo lom niza normi. Preko zaduženih institucija trebalo bi kriminal sprječavati, oskudicu umanjivati, te stvarati uslove za rad, samoaktualizaciju, osjećaj vezanosti za zajednicu i sl. Kod potencijalnih izvršilaca krivičnih djela (učenici, nezaposleni), treba kontrolisati slobodno vrijeme i ispunjavati ga odgovarajućim edukativnim i kreativnim sadržajima. 4. krivično djelo krađe je najdominantnije u ukupnoj strukturi kriminaliteta, odvija se najčešće u gradu. Bilo bi potrebno veće samoorganizovanje građana preko institucije, mjesne zajednice, kućepaziteljstva, parkarstva, dežurstva i sl.
Ukupno gledajući sistematizirajući kriminal u Zenici, i to najvidljivi, je dosta primitivan i njegova fenomenologija proizilazi iz kulture prostora u kojem se odvija. Uz to reakcija društva na kriminal je vrlo oskudna, društvo nije imalo "rezidualnih" reagovanja na kriminal u ratu i upozorava da se kriminal u značajnoj mjeri tolerisao kao način života. Mala je skala otkrivanja profesionalnog i organizovanog kriminala, koji je u značajnoj mjeri koristio legalna sredstva funkcioniranja uz znatnu instrumentalizaciju tragedije napaćenog stanovništva Ovo društvo, ukoliko misli napraviti značajne iskorake, mora značajnije ponuditi druge repertoare odgovora, osim kriminaliteta, jer u protivnom ova pojava nema svojih unutarnjih granica. Ovaj rad ćemo završiti izjavom jednog profesionalnog kriminalca koja pregnantno izražava problem i ona glasi: "Pravi problem kriminalca ne sastoji se u krivičnom djelu, nego u tome što ne umije da kaže dosta!".
107
9. Socijalna reakcija na kriminalitet Jedno od centralnih interesovanja kriminologije danas je kontrola kriminaliteta. Proučavanja su pokazala da u svakoj ljudskoj zajednici postoje ponašanja koja predstavljaju napad na osnovne vrijednosti društva. Otuda je razumljivo što se na njih raguje kako bi se kolektivi zaštitili (Ignjatović, 2005., 324). Razmatranje vidova socijalne reakcije na kriminalno ponašanje može se voditi iz različitih uglova. Tako se kontrola kriminaliteta može posmatrati iz ugla subjekata koji provode ove mjere, zatim se može posmatrati u odnosu na sadržaj mjera koje se provode, ali se ova djelatnost zajednice može posmarati i u odnosu na ciljeve i efekte koji se žele ostvariti različitim oblicima socijalnog reagovanja na kriminalitet. U odnosu na prvu navedenu dimenziju, kontrolu kriminaliteta mogu voditi strukture društva koje nazivamo subjektima krivične represije, odnosno subjekti formalne reakcije na zločin, dok s druge strane reakciju mogu provoditi i strukture društva koje nisu službeno odogovorne provoditi ove aktivnosti, a takve mjere nazivamo neformalnim vidovima reakcije na kriminalitet. Drugi ugao posmatranja, odnosno sistematizacije socijalnih mjera reakcije, odnosi se na sadržaje mjera koje se primjenjuju u reagovanju na različite oblike kriminalnog ponašanja. Ova sistematizacija se obično svodi na oštrinu reakcije, odnosno oštrinu mjera kojima se prijeti ili koje se izvršavaju prema prestupnicima, i generalno se dijele na penalne (kaznene) i vanpenalne (vankaznene). Socijalna reakcija može se posmatrati i u odnosu na unaprijed postavljene ciljeve i efekte, što se kasnije refluktuje i na strukturu i obim mjera koje se primjenjuju. U odnosu na svrhu koja se želi postići, ova sistematizacija mjera socijalne kontrole može se izvršiti na mjere preventivnog i mjere represivnog karaktera. Prvima je cilj sprečavanje, odnosno sprovođenje konkretnih mjera ante delictum, kako bi se eventualni prestupnici obeshrabrili u svojim namjerama, odnosno kako bi se smanjivale mogućnosti za izvršenja protivpravnih ponašanja, i ove mjere nazivamo preventivnim mjerama. S druge strane, mjere koje se provode post delictum, odnosno nakon počinjenog protivpravnog akta, za cilj imaju reagovaje koje će doprinijeti otklanjanju ili smanjivanju uslova za buduća prestupnička ponašanja, pri čemu se efekti ovih mjera trebaju prožeti na prestupnike tih konkretnih djela, potencijalne prestupnike, žrtve tih djela, kao i na cjelokupnu zajednicu, koja treba uživati pravni poredak koji joj garantuje državni aparat zadužen za cjelokupan pravosudni sistem. Ove mjere se nazivaju mjerama represivnog karaktera, ili mjere usmjerene na suzbijanje protivpravnih ponašanja.
108
Obzirom da je o posljednjem vidu mjera socijalne reakcije, preventivnog i represivnog sadržaja,
posvećena
posebna
disciplina
pod
nazivom
Politika
suprotstavljanja
kriminalitetu, koja je obuhvaćena nastavnim planom studija, u ovom dijelu se neće iznositi sadržaji koji elaborirju ovu tematiku. Obrada mjera prema sadržaju reagovanja se nalazi u okviru curriculuma dvije druge discipline, Krivičnog prava i Penologije, koji su također zastupljene u nastavnom planu ovog studija, te se ni ova problematika neće iznositi u okviru ovog izlaganja. U narednim izlaganjima obradit će se sadržaji koji se odnose na podjelu mjera na mjere formarlne i mjere neformalne reakcije na kriminalno ponašanje i kriminalitet,odnosno mjere formalne i neformalne socijalne kontrole. 9.1. Faktori socijalne rekcije Razvoj oblika i sadržaja, odnosno intenziteta i oštrine socijalne reakcije mijenjali su se kako se mijenja i cjelokupna organizacija života u ljudskim zajednicama. U literaturi se može naći sistematizacija razvoja na dva perioda, i to prvi period koji je obuhvataoživot ljudi u prvobitnim zajednicama, za koje je karakteristična privatna reakcija oštećenog, odnosno grupe kojoj pripada. Drugi period, kome i mi na kraju pripadamo, jeste period koji je nastupio sa razvojem civilizacije i uspostavljanjem, na "društvenom ugovoru" zasnovanih država, koje postepeno monopolišu ovlaštenja da kažnjavaju, a normama krivičnog prava uređuju uslove za korištenje tog ovlaštenja, način i postupak reagovanja. Na ovome mjestu korisno je izložiti i savremena shvatanja o faktorima koji doprinose formiranju oblika i načina reagovanja na kriminalno ponašanja, bilo da se radi o formalnim ili neformalnim nosiocima socijalne kontrole. Uzima se da u našem okruženju danas postoje dvije dominantne grupe faktora koji utiču na način socijalnog regovanja. Prva grupa faktora obuhvata zaključke, dokaze, stavove, informacije i rezultate dobivene iz sprovednih naučnih istraživanja, koja za predmet ispitivanja imaju kako fenomenologiju i etiologiju kriminaliteta, tako iona koja se usmjeravaju na istraživanje organizacije i funkcionisanja, odnosno efikasnost rada svih struktura društva odgovornih za sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta. Na žalost, prema dostupnim podacima, ova grupa faktora ima sekundaran značaj za kreiranje sveukupne politike reagovanja na prestupništvo, u odnosu na drugu grupu faktora, koja prema brojnim izvorima u današnjoj zajednici igra ključnu ulogu u ovoj društvenoj djelatnosti. Druga grupa faktora ima
109
dominantan uticaj na ovaj proces i odnosi se na sve one izvore koji stvaraju javnu, populističku sliku ili imidž o kriminalitetu i uopšte o reagovanju na kriminalno ponašanje. Tipičan "neprijatlj društva" je mladi muškarac, neobrazovan, nezaposlen, uz to još i pripadnik etničke manjine. Navedena definicija prosječnog "opasnog kriminalca" koja počiva na mitu je u biti ideološka tvorevina i povezana je sa onim što se u literaturi naziva "društvena realnost zločina".46 Na ovaj način se na jednostavan način stvara iskrivljena slika o zločinu, prema kojoj siromašni dio stanovništva čini glavni izvor kriminalne populacije. Građani kriminalitet u najvećoj mjeri doživljavaju kroz one izvore i vidove prezentacije koji su najfrekventnije u njihovom okruženju, odnosno koji imaju stabilnu poziciju na tržištu informacije, a tu se najprije misli na politički i na medijski vid prezentacije, kojima se stvara imidž o zločinu i odnosno o reagovanju na ovu negativnu i svakodnevnu pojavu. Tako Ignjatović (2005) navodi da su tvorci mitova o zločinu mediji, a Sutherland ih smatra njihovim najvećim i najjačim proizvođačima. Način izvještavanja, izbor “vjesti dana”, svjesna iskrivljavanja, pretvaranje pojedinačnog događaja u socijalni problem i senzacionalizam u obavještavanju javnosti samo su neki od “grijehova” medija. Oni nikako nisu jedino odgovorni za nastanak specifične mitologije koja se plete oko zločina. Poslujući na tržištu, njihov jedini kriterijum uspješnosti je tiraž. U najmanju ruku koliko i mediji u tom procesu učestvuju i državni organi, koji nastoje da održe dominantnu socijalnu definiciju zločina i stav da su neke društvene grupe i pojedinci ugrožavaju osnovne društvene vrijednosti. Pažnju treba koncetrisati na njih, a ne na sistem socijalne kontrole koji je u osnovi dobar. Zato medijske kampanje i kreću najčešće od saopštenja državnih organa. U njima se akcenat stavlja na podatke koji će u javnosti izazvati željeni utisak. U ovu priču se uključuju i nosioci političkih funkcija koje ne interesuju uzroci zločina i dugoročne mjere za kontrolu kriminaliteta. Oni znaju da uhu grđana više odgovara kazneni populizam (pooštravanje zakona i velike riječi o ratu sa kriminalitetom koje ne koštaju ništa, a politički su vrlo probitačne) i ideja o oštrom obračunu sa “propalicama” i “huljama”. Da bi ostvarili svrhu, mitovi moraju imati sljedeće elemente:
46
To je definicija ljudskog ponašanja kojom najmoćniji društveni slojevi nečije ponašanje proglašavaju kriminalnim- v. Quinney R.: Social Reality of Crime, Boston, 1970, : preuzeto iz Ignjatović Đ.: Kriminologija, Beograd, 2005., str 324.
110
a) identifikovanu i “naciljanu” precizno određenu devijantnu populaciju (obilježena grupa mora se jasno razdvojiti od dominantne); b) “nedužne i bespomoćne” žrtve (obični ljudi “poput nas”. Omiljene kategorije su žene, djeca, službena lica napadnuta u vršenju dužnosti, "nedužni" biznismeni žrtve kriminalnog podzemlja); c) hrabre i čedne heroje; d) ozbiljnu prijetnju ustanovljenim normama, vrijednostima i tradicionalnom stilu življenja. U nardnim izlaganjima obradit ćemo osnovne ciljeve, sadržaje i instrumente koji se provode u okviru dva segmenta društvene strukture, a koji da bi ostvarili osnovni cilj svoga djelovanja- društvo sa manje kriminaliteta, trebaju biti harmonizirana uz visok stepen koordinacije u svakodnevnom djelovanju. Podjelu bića društva zaduženog za suprotstavljanje kriminalitetu na formalni i neformalni dio aparata, treba posmatrati samo kao tehničko i organizaciono pitanje pitanje, a ne kao suštinsko, iz prostog razloga što je saradnja ovih segmenata zajednice nužna, odnosno opasnošću i posljedicama koje donosi kriminalitet oni su usmjereni jedan na drugi. 9.2. Formalna socijalna kontrola Savremenu epohu karakteriše dominacija formalne reakcije na zločin, na pravu zasnovano djelovanje subjekata krivične represije u cilju ostvarenja kontrole (sprečavanja i suzbijanja) tih ponšanja (Ignjatović, 2005., 324). Pod mjere formalne socijalne kontrole možemo podvesti sve one vidove aktivnosti državnih organa krivičnog progona, koji zakonske krivičnopravne norme stvaraju i tumače, te na kraju i primjenjuju. Pod pojmom stvaranja krivičnopravnih normi podrazumijeva se proces određivanja i definisanja svih onih ponašanja koja se u datom društvu i u datom vremenu zabranjuju, istovremeno određujući (propisijući) kojim sankcijama se prijeti potencijalnim počiniocima tih djela. Formalna socijalna kontrola može se posmatrati u odnosu na faze postupka reagovanja na prestupničko ponašanje, te s tim u vezi i na strukture društva koje su zadužene za provođenje svih navedenih (propisanih) aktivnosti unutar pojedine faze. Iako ova formalna faza definitvno obuhvata sve one postupke kojima se neka ponašanja ljudi podvode pod kažnjivu zonu, dakle inkriminiraju, ipak kada se u literaturi govori o 111
pretkrivičnom i krivičnom postupku, najčešće se podrazumijeva dvije odvojene faze koje se provode na implementaciji propisanih krivičnopravnih normi. Prva obuhvata sve one aktivnosti koje se sprovode u cilju otkrivanja i rasvjetljavanja krivičnog događaja, kao i proces krivičnog progona, odnosno optuživanja te se završava presuđivanjem, odnosno izricanje pravosnažne sudske odluke. Druga faza obuhvata aktivnosti pravosudnog sistema na izvršenju krivičnih sankcija, ili drugih mjera koje se nameću sudskom odlukom. Krivičnopravna reakcija podrazumijeva čitav niz aktivnosti relevantnih društvenih struktura kojima se, s jedne strane, precizira širina zone kažnjivosti (propisivanje uslova za postojanje krivičnog djela i krivnje), odnosno određivanje oštrine kaznene represije (propisivanje vrste i mjera krivičnih sankcija). U literaturi se mogu diferencirati stajališta prema kojima na preciziranje granica krivične represije dominantnu ulogu igra uzročnoposljedični lanac u kojem se nalaze kulturne norme, sistem vrijednosti, pravne norme i krivično pravo, koje na posljetku treba da adekvatno reguje u smjeru preciziranja i širine i oštrine kaznene represije. Kako navodi Ignjatović (2005), u razvoju ljudske zajednice mogu se prepoznati dva učenja prema dominantnim društvenim grupama koje utiču na formiranje zakonodavnog sisteam, i to: a) idealističko učenje o kolektivnoj svjesti, duhu naroda i sličnim objašnjenjima koja insistiraju na spontanom karakteru formiranja vrijednosnog sistema; b) učenje o klasnoj podjeli društva koje ukazuje na nametanje tog sistema članovima zajednice od strane vladajuće klase Tradicionalna krivičnopravna doktrina zagovara tri temeljne funkcije i karakteristike krivičnog prava, odnosno zaštitnu funkciju, njegov fragmentaran karakter, prema kojem se štite samo najznačajnija pojedinačna i zajednička dobra i to isključivo od najopasnijih napada, te da se norme krivičnog prava imaju primjenjivati iskljičvo kao ktrajnje sredstvo rekacije ili ultima ratio sredstvo, čime se prije svega želi društvo potači na iznalaženje i primjenu onih mjera kojima se preventivno djeluje u smislu otklanjanja uslova i uzroka za pojavu, odnosno sprečavanja nastupanja prestupničkog ponašanja. Jedna od negativnih tendencija, koja se može prepoznati u radovima krivičnopravnih teoretičara danas, jeste kriza cjelokupnog društvenog sistema koja u značajnoj mjeri utič na izazivanje konflikata u normativnoj sferi. Ovoj krizi doprinosi proces uspostavljanja 112
pravne svijesti, koji se temelji na stavu subjekata prava (zakonodavac kao i najveći broj pripadnika određene zajednice) o ključnim pitanjima, koja istovremenu izazivaju i nesporazume i konflikte, o krugu ponašanja koja treba inkriminisati, odnosno na koja treba nužno krivičnopravno reagovati na njih. Prema nekima, savremeno krivično pravo opterećeno je brojnim društvenim i pravnim problemima. Među njima se naročito ističu hiperinkriminacija, odnosno veliki broj različitih krivičnih djela u krivičnim zakonima, zatim problem tzv. bagatelnog kriminaliteta, odnosno onog koji se nalazi u sudskoj proceduri i koji istovremeno zagušuje pravosudni sistem velikim brojem, a koji po stepenu društvene opasnosti ne zavrijeđuje da bude tretiran kao i ostali teži obilci kriminalnog ponašanja, te na kraju tamna brojka kriminaliteta, čije posljedice sve značajnije pogađaju cjelokupan, na pravu zasnovan, društveni poredak. Procesi koji obilježavaju razvoj i koji bi trebali doprinijeti napretku krivičnopravnih sistema jesu procesi dekriminalizacije i inkriminalizacije. Prema Ignjatoviću (2005), dekriminalizacija predstavlja svijest o potrebi zaustavljanja tendencija za nekritičkim širenjem zone kažnjivosti, odnosno izuzimanje iz nadležnosti krivičnog sistema određenih ponašanja koja su inkriminisana od krivičnog prava i njihovo legalizovanja. Navode se dva tipa dekriminalizacije, i to onaj koji obuhvata proces kojim se ponašanja otklanjaju iz krivičnog ali prelaze u druge grane prava (ostaju protivpravna), te onaj kojim se ponašanja otklanjaju uopšte iz protivpravne zone (prelaze u devijantna ili sl.). S druge strane, inkriminalizacija predstavlja proces unošenja novih, dotada nekažnjivih ponašanja u materijalno krivično zakonodavstvo. Nove oblasti širenja inkriminacija, koje se pojavljuju u teorijskim, ali sve češće i u praktičnim krivičnopravnim raspravama jesu s jedne strane već poznate oblasti privrede, terorizma, otmica, ekologije, privatnosti, zloupotrebe kompjuterskih
uređaji i podataka, odnosno novije oblasti genetskog inžinjeringa, tj.
stvaranja ljudskih klonova i genetski modifikovane hrane. Druga grupa aktivnosti, formalne-krivičnopravne reakcije, jeste određivanje oštrine kaznene represije. Ovaj proces odvija se na dva različita nivoa, kako u odnosu na subjekte državnog aparata koji ih provode, tako i u odnosu na efekte koje ostvaruju. Prva grupa aktivnosti odnosi se na propisivanje kaznene reakcije od strane zakonodavca, koji svoju kaznenu politiku usmjerava s jedne na strane ka sudu, kao uptstvo o primjeni kaznenih odredbi, odnosno s druge strane na cjelokupno stanovništvo i na potencijalne učinioce, iskazujući svoj stav o toma na koji način će reagovati društvo (pravosudni sisteam) ako 113
dođe do narušavanja pravnog poretka prestupničkim radnjama njegovih članova. Drugi nivo kazene reakcije jeste kaznena politika sudova, koji donose presude za konkretna krivična djela, a kojima su u najvećoj mjeri pogođeni počinioci tih djela, ali svoj uticaj ove odluke protežu i na širi krug stanovništva, kao vid generalne prevencije kao segmenta sveukupne preventivne politike. Najčešča podjela krivičnopravnih sankcija je na kazne, mjere bezbjednosti i admontivne, ili sankcije upozorenja. Pri propisivanju, a naročito pri izricanju svih krivičnopravnih sankcija, subjekti koji ih provode moraju imati u vidu kako preventivni uticaj na druge da poštuju pravni sistem i ne učine krivična djela, tako i sprečavanje učinitelja da učini krivična djela i podsticanje njegovog preodgoja. Kazne, kao krivičnopravni instrumenti sa najtežim posljedicama za prestupnike, propisuju se u zakonima po vrsti i opštim okvirima u kojima se mogu izreći od strane suda. Zakonodavac pored toga, sudovima stavlja na raspolaganje i niz različitih pravila o odmjeravanju kazne, kojima bi sudovima s jedne strane olakšao rad, a s druge strane zaštitili prestupnici od eventulanih greški ili zloupotreba, odnosno kojima se hoće doprinijeti ispunjavanju obje dimenzije u odnosu na postavljenu
svrhu kažnjavanja. Tako, u većini krivičnopravnih sistema mogu se
prepoznati odredbe kojima su kazne apsolutno određene, zatim kojima su kazne realitivno određene, te veoma rijetko i one kojima su kazne neodrđene, kako po vrsti tako i po mjeri. Najčešće su u primjeni pravila sa relativno određenim kaznama, kod kojih se uže za pojedina krivična djela određuju posebni minimumi i maksimumi u kojima se može izreći kazna, uz istovremeno propisivanje pravila o svim olakšavajućim i otežavajućim okolnostima koje ima sud uzeti u obzir prilikom opredjeljivanja za mjeru kazne. 9.3. Neformalna socijalna kontrola Neformalna socijalna kontrola u nasem izlaganju predstavlja drugi vid socijalnog reagovanja na kriminalno ponašanje i kriminalitet uopšte. Pod neformalnu socijalnu kontrolu kriminaliteta mogli bi podvesti sve one pojave u jednom društvu kojima se članovi tog društva usmjeravaju i podstiču ka konformnom ponašanju, odnosno poštivanju opšteprihvaćenih oblika ponašanja toga društva. Instrumenti kojima se postižu neformalna socijalna kontrola su različiti, a najčešće se ispoljavaju kroz javno kritičko mišljenje, podsmejh, savjete, ubjeđivanja itd. Ovaj oblik reagovanja na kriminalitet potaknut je brojnim činiocima, a najsnažnije dejstvo imaju podaci o kriminalitetu koji se predočavaju 114
u jednoj zajednici. Službeni podaci o kriminalitetu imaju značajan udjel u formiranju opšte svijesti o sigurnosti u jednoj zajednici, što svakako utiče na formiranje stava o potrebi aktivnijeg učešća građana u zadovoljenju te individualne ali i kolektivne potrebe. Ipak, ispitivanja pokazuju da mnogo veći efekat u ovom smislu ostvaruju podaci o procjeni tamne brojke kriminaliteta, odnosno o procjenjenom obimu i strukturi prestupničkih oblika ponašanja u jednoj zajednici koji ostaju van službenih registracije, odnosno ostaju neotkriveni. Što je ova procjenjena brojka izraženija to je prisutnija zainteresovanost članova tog društva o potrebi aktivnijeg učešća u suprotstavljanju prestupničkom ponašanju. U kriminološkim istraživanjima, koja su usmjerana na istraživanje tamne brojke kriminaliteta,
najpopularnije
su
studije
kriminalne
viktimizacije,
studije
samoprijavljivanja i studije o strahu od kriminaliteta. Upravo se pokakazalo da studije kojima se mjeri i procjenjuje tamna brojka kriminaliteta, na bazi iskazanih vrijednosti percepcije građana o strahu od kriminaliteta, igraju značajnu ulogu u opredjeljenju građana i zajednice u iniciranje i uključivanje u različite oblike neformalne socijalne kontrole kriminaliteta. Prema McLaughlinu (2001) strah od kriminaliteta, ili strah od zločina (kako se često može naći u literaturi), predstavlja racionalno ili iracionalno stanje panike ili uznemirenosti kod nekog lica koji su izazvani vjerovanjem da je u opasnosti da bude viktimizovana zločinom. Kako istče Ignjatović (2005), život u visokournabizovanim sredinama, otuđen i bez iskrene ljudske komunikacije, mitovi o "opasnim strancima", medijska zloupotreba monstruoznih zločina (kakvi se događaju u svim društvima), tekstovi iz kojih proizilazi da su riziku izloženi baš pripadnici određene grupe (stari, žene, djeca), izvještaji o stanju kriminaliteta i selekcija podataka koji potenciraju potrebu da se ljudi obezbjede skupim sredstvima zaštite- sve to, uz niz drugih faktora utiče na pojavu straha od zločina. Neki autori pokušali su da da sistematizuju i te činioce. J. Coleman (1990) smatra da na osjećanje straha utiču dvije grupe činilaca: a) makro (ili ekološki), ranija djela, pogodnosti za zločin, organizacija zajednice koja bi ubuhvatala medije, sredinu u kojoj se živi, vršnjaci i zapažanja činilaca ljudskog ponašanja; b) mikro (ili lični), faktori koji utiču na ocjenu pojedinca o rizicima njegove lične viktimizacije, lično saznanje o viktimizaciji drugih i sredstva koja ima na raspolaganju kako bi se suprotstavio potencijalnom ugrožavanju (zdravstveno stanje, kvart u kome živi, pomoć susjeda). Veliki značaj imaju u tom pogledu 115
dva činioca koji su u negativnoj korelaciji: necivilizovanost sredine i njena kohezija. Zvanični podaci o kriminalitetu ukazuju da postoji statistička značajnost u odnosu između stope kriminaliteta i stvarne soldiranosti između pripadnika jednog društva. Naime, ispitivanja pokazuju da nedostatak solidarnosti i saradnje građana, ne samo po pitanjima odnosa prema kriminalitetu, već i po nekim drugim pitanjima od zajedničkog interesa, bitno utiču na opšte stanju u tom društvu. Upravo u društvima sa malim stepenom solidarnosti bilježe se visoki procenti kriminalnih oblika ponašanja. Faktori koji imaju pozitivan trend na razvoj solidarnosti u jednoj zajednici su svakako manja geografska pokretljivost stanovništva unutar te zajednice, stabilni porodični odnosi te sveukupni aktivniji odnosi među pripadnicima tog društva. S druge strane, slaba društvena integracija stanovnika koji se useljavaju u određenu zajednicu, pokazuje se kao bitan faktor koji utiče na formiranje stvarne solidarnosti u toj zajednici. U savremenoj kriminološkoj literaturi sve je više tekstova koji obrađuju različite primjere aktivnog učešća građana u nekom od oblika neformalne socijalne kontrole. Tako, Krivokapić (2006) ističe kao pozitivne primjere programe nadgledanja, građanske patrole i odrede za pratnju, a slične primjere navodi i Ignjatović (2005), koji se osvrće na pojedine primjere kolektivnog odgovara na zločin, i to na način tzv. uzimanja pravde u svoje ruke, samoorganizovanja građana tj. strategije preventivnog djelovanja zajednice te susjedskog nadziranja i gradskih patrolnih grupa. Uzimanje pravde u svoje ruke se navodi kao karakteristika “starijih” zajednica, a u savremenom svijetu poznati slučajevi izazvani opštim beznađem i stalnim jačanjem kriminaliteta (npr. u Brazilu seksualni i imovinski delikti 1995.godine, te u SAD-u trgovina drogom, sredina 80-tih). Samoorganizovanje građana ili primjena strategije preventivnog djelovanja zajednice, pretpostavlja učešće građana u organizovanoj samozaštiti, koja je po pravilu na volonterskom nivou i koja ima crte samoorganizovanja. Također, navode se i faktori koji neposredno ili posredno utiču na obim i intenzitet učešća građana u ovim aktivnostima, a među njima se ističu tri grupe faktora i to: -
Demografski faktori (materijalni status, bračni status, kućevlasnici, obrazovanje, rezidencijalna stabilnost);
-
Psihološki faktori (komunikativnost, zadovoljni i srećni građani, predvidljivi, sposobnost kontrole); 116
-
Faktori zajednice (homogenost, niska stopa kriminaliteta, klasna struktura).
Jedan od oblika kombinovanog angažmana formalnih i neformalnih struktura zajednice u suprotstavljanju narkorkiminalitetu u SAD-u, koji Siegel (2006) ističe po nizu pozitivnih rezultata jeste Drug Abuse Resistance Education (DARE) program, koji je namijenjen učenicima osnovnih škola za razvijanje otpornosti od pritiska za eksperimentisanje sa cigaretama, alkoholom i drogama. Ovaj program sprovode uniformisani policajci zaduženi za promociju anti-droge poruka učenicima prije polaska u više nivoe šklovanja. Program je zasnovan na pet osnovnih područja, i to (1) Osiguravanje preciznih informacija o cigaretama, alkoholu i drogama; (2) Educiranje učenika o tehnikama otpornosti na pritiske za korištenje; (3) Educiranje učenika o značaju zakona i provođenja zakona; (4) Davanje studentima ideja o alternativama korištenju droga i (5) Građenje (podupiranje) samopouzdanja kod učenika.
117
Literatura Adler, F., Mueller, G., Laufer, W. (1991) Criminology, New York (USA); Bavcon, Lj. (1966) Pregled rezultata kriminološke nauke, u Kriminologija, Vodopivec, K., Zagreb Beccaria, C. O zločinima i kaznama ( prevod Antum Cvitanović), Zagreb; Cavan, R.S. (1962) Criminology, 3 of ed, New York, Thomas Y. Crowell Company Chambliss, W.J. ( ) The State, the Low, and the Definition of Behavior as Criminal or Delinquent, in "Handbook of Criminology" ed. by Glasser Rand McNally College Publishing Company, Chicago Clinard, M.B., Quinney, R. ( ) Criminal Behavior Systems - a typology, Holt, Rinehart and Winston, INC - NewYork. Cohen, Albert, K., ( ) The Study of Social Disorganization and Deviant Behavior: in "Sociology today-Problems and Prospects" VOL. II editors Robert K. Merton, Leonard Broom, Leonard S. Cottrell, Jr. Harper Torchbooks Eliot, M.A. (1962) Zločin u savremenom društvu, Veselin Masleša, Sarajevo Frank, S. (1955) Teorija kaznenog prava, Školska knjiga, Zabreb, Gibbons (1965) Changing the Lawbreaker, The treatment of delinquents and criminals, Englewood Cliffs, N.J., Prentice Hall, INC. Gibbons, Don C., Garrity, D.L. (1963) Some Suggestions for Developement of Etiological and Treatment Theory in Criminology, Social Forces, 38 Glaser, D. ( ) The Classification of offends and offenders, in "Handbook of Criminology" ed. by Daniel Glaser, Rand Mc Nelly College, Publishing Comp. Chicago Hentig, H. von (1959) Zločin uzroci i uslovi, Veselin Masleša, Sarajevo Horvatić, Ž. (1981) Elementarna kriminologija Rijeka; Ignjatović, Đ. (1997) Kriminološko nasleđe,, Beograd; Ignjatović, Đ. (2005) Kriminologija Službeni glasnik, Beograd; Killias, M., et al (2006) European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics Den Haag; Kluckhohnu, C. ( ) Culture and Behavior in Handbook of Social Psychology, AddisonWesley Publishing Company Krivični zakon BiH, Službeni glasnik BiH broj 3/03, Sarajevo;
118
Krivokapić, V. (2006) Prevencija kriminaliteta, Sarajevo; Lindesmith, A.R, Dunham, W. (1941) Some Principles of Criminal Typology, , Social Farees Lučev, I. (1974) Socijalni karakter i politička kultura, Sociologija, No 1, godina XVI, Beograd Merton, R.K. (1969) Social structure and Anomie, Harper and Row, Publishers Merton, R.K. (1979)O teorijskoj sociologiji, CDD, Zagreb Miller, W.B. (1968) Lower class as a generating mileu of gang delinquency, in Gang delinquency and gang subcultures, ed, James F. Short, New York: Harper and Row Milutinović, M. (1988) Kriminologija, Beograd; Mlađenović, R. (1982) Kriminologija, Sarajevo; Muratbegović, E. (2005) Kriminološke metode prema prirodi podataka, "Materijal za nastavu", Sarajevo. Petrović, B., Meško, G. (2006) Kriminologija, Pravni fakultet, Sarajevo; Petrović, M. (1973) Vrijednosne orijentacije delinkvenata, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd Reckless,W.C. (1961) The Crime Problem 3 of ed., New York: Appleton Century-Croffs INC Siegel, J., L. (2006) Criminology Thomson Learning, Belmont (USA); Singer, M. (1994) Kriminologija, Zagreb; Srzentić, N., Stajić, A., Lazarević, Lj. (1988) Krivično pravo- opšti dio, Beograd; Sutherland, E.H., Cressey, D.R. (1966) Principles of Criminology 7th ed, Philadelphia, J.B. Lippincott Co.
119
