USTAVNO PRAVO školska 2009/2010. godina prof. Vladimir Đurić 1. Ustavno pravo kao grana (pojam, predmet, naziv i mjesto u pravnom sistemu) PREDMET (ono što jedna nauka izučava) I POJAM Pravo je skup pravnih normi. Sve norme uređuju nešto, pravila ponašanja, odnose u društvu,... Norme UP regulišu političke i društvene odnose, ali ne samo te odnose i ne sve političke odnose. Vlast se vezuje za političke društvene odnose. UP čini granu unutrašnjeg prava (riječ je o političkim odnosima unutar države). Norme UP regulišu: *organizaciju vlasti, *procese vršenja vlasti, te *odnos između vlasti i građana (pojedinaca). Ali ni sve ovo nije dovoljno precizno (država ima svoje državne oblike federacija, konfederacija...), tako da norme UP regulišu: - Oblik vladavine (određuje se prema šefu države: republika, monarhija...); - Oblike državnog uređenja - opredjeljeno je odnosom između centralnih i necentralnih (lokalnih) organa: unitarna, složena (federacija, konfederacija, unija) država; - Oblik sistema vlasti (određuje se na osnovu toga koji organ, u kojoj mjeri i na koji način učestvuje u vršenju državne vlasti: predsjednički sistem, parlamentarni sistem, sistem jedinstva vlasti); - Proklamuju ljudska prava i slobode, npr. poredak i odnose vlasti i naroda..., a samim tim regulišu oblik političkog uređenja. - Izvore prava i pravni sistem koji postoji u jednoj zemlji. NAZIV Riječ ustav u našem jeziku znači zaustaviti, ograničiti. Norme UP su one norme koje predstavljaju granicu vršenja vlasti, svaka norma je istovremeno i ograničavajuća u vršenju vlasti. Kroz istoriju, još u starom vijeku države su imale, određena pravila koja liče na današnje, savremene ustave: grčki statuti, rimske konstitucije, srednjovjekovne povelje (Magna charta). Naziv nastaje u XIX vijeku. Ne koristi se naziv UP kod svih zemalja. Kod nekih je zadržan naziv državno pravo (u Njemačkoj, Austriji, Rusiji), koje je, po nekim teoretičarima, proizašlo iz Hegelove teorije o državi gdje je smatrao da je država otjelotvorenje sušastvenog duha, da je država najviša vlast na zemlji (mada je i sam Hegel češće koristio izraz ustav, kojim je označavao ustavno pravo), iz čega proizilazi da je ustav djelo države. Naziv UP je više "demokratskog" duha, za razliku od "državnog prava", ali Njemačka ne odstupa od svoga stava. Ipak naziv "državno pravo" treba odbaciti. Razlog leži u tome što je s jedne strane preuzak (ne obuhvata ljudska prava i slobode), a s druge strane je preširok (tu ne spadaju sve norme koje se odnose na državu i organizaciju vlasti, neke spadaju npr. u upravno pravo). MJESTO USTAVNOG PRAVA U PRAVNOM SISTEMU Kojim pravnim oblastima pripada jedna grana određeno je mjesto u pravnom sistemu. Ustavno pravo spada u unutrašnje pravo, dio je javnog prava. I 1. međunarodno pravo 2. unutrašnje pravo II 1. javno pravo 2. privatno pravo Podjela na javno i privatno pravo je i danas predmet spora. Javno-pravni odnosi su oni odnosi gdje se pojavljuju odnosi vlasti. ODNOS SA DRUGIM GRANAMA PRAVA *UPRAVNO PRAVO je vrlo blisko ustavnom pravu pošto su obavezana za državu i njene vitalne organe, s tim što upravno pravo proučava organizaciju i funkcije izvršne vlasti (administrativno-upravne), dok 1
ustav izučava najopštije i najviše pravne norme i pravni sistem jedne zemlje. Norme UP su najviše pravne snage. Mogu se koristiti za označavanje pravne nauke koja proučava pravo kao društveni fenomen. *RADNO PRAVO kao grana prava reguliše društvene odnose vezane za rad: uslovi rada, socijalno i zdravstveno osiguranje, radno vrijeme i sl. Radno pravo ima svoje ishodište u ustavu i ustavnom pravu, samim tim što glavne odredbe vezane za radni odnos i zaštitu ljudi, proističu iz ustava. *KRIVIČNO PRAVO je vezano za ustavno pravo izričitim normama koje se naročito odnose na kaznenu politiku i gonjenje (ustav SRJ iz 1992. u čl. 21, zabranjuje smrtnu kaznu). Krivično zakonodavstvo, a time i krivično pravo, omeđeno je i uslovljeno ustavnim odredbama, odnosno načelima ustavnog prava. *Odnos sa granama PRIVREDNOG PRAVA, pa i građanskog prava je nešto posredniji, ali ustav i ustavno pravo su izvor mnogih grana prava. Privredno pravo, pa i građansko pravo vezani su za UP i teško je razgraničiti ove tri naučne discipline u odnosu na oblast društveno-ekonomskih odnosa. U razgraničavanju treba se držati načela da su ustavne norme rukovodeće i najviše, a sve drugo iz društveno-ekonomskih odnosa spada u područje privrednog i građanskog prava. *JAVNO PRAVO – uključujući unutrašnje i međunarodno vrlo je blisko ustavnom pravu. UP ima bitnu ulogu u domenu unutrašnjeg javnog prava, naročito u dijelu koji se odnosi na državne institucije, tj. političke i javne institucije uređene pravom. *TEORIJA PRAVA i UP su čvrsto povezani, tim više što je teorija prava nastala kada i država, a UP je vezano za državu. Teorija prava izučava pravne norme kao posebnu kategoriju društvenih normi. ODNOS VANPRAVNIH NAUČNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA UP i ustav u materijalnom smislu vezani su za neke vanpravne discipline, prije svega za: *POLITIČKE NAUKE – s obzirom da je u UP ugrađeno veliko područje političkih i opštedruštvenih odnosa i normi, opravdano se utvrđuje snažna povezanost političke i pravne nauke u okviru ustavnog prava. *POLITIČKI SISTEMI – UP i ustav obuhvataju temeljne norme političkog sistema, a politički sistemi obuhvataju mnogo šire područje koje nije predmet ustavnog prava, tako da politički sistemi ne mogu biti izvan sfere konkretnog ustava i ustavnog prava. *SOCIOLOGIJU – kao nauka proučava strukturu ljudskog društva i zakone njenog razvitka. Ona pored ostalog proučava pravo, moral, običaje i dr. Dugo se sociologija razvijala u okviru filozofije pa u tom kontektstu nije mogla zaobići ni UP. Običajna i moralna načela su u nekim zemljama izvor ustavnog prava. 2.
Predmet i metod nauke ustavnog prava METOD je planski način rada kojim se dolazi do određenog cilja. Tumačenje (egzegeza – tumačenje pravnih normi) je utvrđivanje suštine pravne norme tj. smisla. Uvijek se kod tumačenja pravnih normi polazi od jezičkog tumačenja, potom slijedi logičko (od većeg ka manjem i od manjeg ka većem, argumentum a contrario), sistematsko, ciljno (teleološko), usko i široko, analogija,... Osnovni metod pravne nauke je dogmatsko-pravni metod – ovo je pravno logička metoda i odvaja pravo od politike i društvenih i ekonomskih zbivanja. Bez obzira na svoju krutost i normativnost, ova metoda je primjenjiva u pravu, a samim tim i u UP. Komparativna (uporedna) metoda, kao jedna među dominantnim metodama, koristi se i u nauci ustavnog i drugih pravnih nauka. Primjenjuje se u svim oblastima gdje se ne može izvoditi eksperiment, zato se kaže da je komparativna metoda u društvenim naukama zamjena za eksperiment. Potiče još iz antičke Grčke. Da bi uporedna metoda dala željene rezultate bitno je da postoji uporedivost pojava koje se upoređuju. Ustavno pravo i sistemi mogu se ovom metodom posmatrati na dva načina: sinhrono, kada se upoređuju dva ili više istih ili sličnih ustavnih sistema, ili dijahrono, kada se načelno upoređuju dva različita ustavna uređenja po vremenu i sadržaju. Istorijski metod - jedan od najstarijih metoda i polazi od nizanja činjenica različitog značaja i sadržaja, a zatim razvrstavanjem dolazimo do zaključka o činjenicama primarnog i sekundarnog karaktera. Ova metoda je značajna za proučavanje savremenih, a pogotovo minulih ustavnih sistema. 2
Sociološki metod - istražuje društveni sistem i društvene promjene. Ona je u izvjesnom smislu integralna, jer u sebe uključuje probleme analize, sinteze, indukcije, dedukcije itd. Induktivni metod - osnovni dijelovi logičkog tumačenja – ovom metodom se polazi od pojedinačnih činjenica koji se ređaju u sistem i tako se dolazi do zaključka. U ustavnom pravu se koristi kao komparativna metoda. Deduktivni metod - ova metoda nije primarna u ustavnom pravu. Polazi se od pretpostavke da ono što vrijedi uopšte, vrijedi i pojedinačno. Ovom metodom se zaključuje logički, a ne obavezno i činjenički. Nauka ustavnog prava nastaje u XIX vijeku. TEHNIKE Pored navedenih metoda, UP koristi i određene tehnike koje služe kao pomoćno sredstvo, ne samo u ustavnom pravu nego i u drugim društvenim, pa i prirodnim naukama. - Intervju – koristi se u istraživanju ustavnog prava, pogotovo kada se želi istražiti efekat određenih načela, pravila i odredbi. Moraju se osposobiti istraživači koji će znati unaprijed pripremiti pitanja, odabrati osobe za intervju, te znati pravilno primjeniti rezultate intervjua; treba razlikovati obični novinarski od istraživačkog intervjua. - Test – se u pravilu priprema u naučnoistraživačkoj ustanovi koja vodi projekat istraživanja. Ova tehnika sadrži niz pitanja koja će eksplicitno pružiti odgovor na temu odnosno istraživački zadatak. Test mora biti standardizovan i imati mjerne karakteristike. - Anketa – utvrđuje mišljenje, stavove itd... veće grupe ljudi o nekom pitanju i provodi se pomoću upitnika. Garantuje tajnost (anonimnost). Rezultate treba prihvatiti s rezervom, pošto su odgovori najčešće odraz subjektivnih svhatanja i momentalnog raspoloženja ispitanika 3.
Izvori ustavnog prava U doba socijalizma pravo se posmatralo u materijalnom i formalnom smislu, tako da izvori prava mogu biti: - materijalni (društvene činjenice koje stvaraju pravo) i - formalni (pravni akti u kojima su sadržane pravne norme koje spadaju u tu granu prava). Pravni sistemi (prema kriterijumu šta može biti izvor prava) se dijele na: a) evropski pravni sistem (opšti pravni akti su izvor prava) o Pravni akti (izraz volje-voljni čin) sadrže svoj materijalni (sadržinu) i formalni dio (donosilac, nadležnost, postupak, forma u užem smislu). Mogu biti opšti i pojedinačni. o Izvori ustavnog prava su opšti pravni akti koji sadrže one pravne norme koje regulišu ljudska prava i slobode, pravni sistem i državne oblike. b) aglosaksonski pravni sistem (izvor prava može biti i sudski precedent) PRECEDENT - prva presuda u jednoj vrsti sporova koja je obavezujuća za ostale sudove, nije isto što i sudska presuda. Izvori UP se mogu podijeliti po različitim kriterijumima. 1) Da li predstavljaju samo izvor UP ili i nekih drugih grana prava: - Isključivi – regulišu norme koje se tiču samo ustavnog prava - Mješoviti – regulišu i druge grane prava 2) Da li se ti akti javljaju kao izvor prava u svim zemljama ili samo nekim: I Standardni su oni koji postoje u većem broju država: - ustav - međunarodni ugovori - evropski akti - ustavni zakoni - organski zakoni - obični zakoni - podzakonski opšti pravni akti - poslovnici 3
-
II Osobeni su oni izvori koji postoje u spečifičnim, pojedinim državama: običaji odluke ustavnih sudova sudske presude (običnih sudova)
I *USTAV - je izvor svih grana prava. Ne mora uvijek da nosi taj naziv npr. Ustavni zakon ili u nekim zemljama Ustavna povelja (nekad u SFRJ), Osnovni zakon (u Njemačkoj). On je najviši akt koji reguliše čitav pravni sistem jedne zemlje i svi drugi opšti i pojedinačni akti moraju biti u skladu sa njim. To je osnovni i glavni izvor UP. Tu spadaju i ustavni amandmani – dopune ustava. U zemljama sa složenim državnim uređenjem ne postoji samo jedan ustav, ima ih više, tako da u izvore ne spada samo ustav države nego i dr. državica, federacija, entiteta koji imaju pravo ustavnog samoorganizovanja. *MEĐUNARODNI UGOVORI – ugovori su uglavnom nacionalni, ali postoje i međunarodni. Često imaju nadzakonsku snagu, a u nekim zemljama imaju moć kao i sam ustav (npr. Holandija). Rijeđe se i organizacija čitave zemlje reguliše međunarodnim ugovorom. Samo oni međunarodni ugovori koji se odnose na ljudska prava su izvor UP! - Prava iz međunarodnih ugovora u Ustavu BiH su.... (treba ih znati!) * EVROPSKI AKTI - izvor su prava kod zemalja članica EU ukoliko regulišu materiju UP *USTAVNI ZAKON – ima tri značenja: 1) sinonimno, da su ustav = ustavni zakon; 2) da je on zakon za promjenu ustava (npr. Ustav iz 1946. godine u Jugoslaviji promjenjen je Ustavnim zakonom iz 195. godine); 3) zakon koji se donosi nakon novog ustava i služi za sprovođenje novog ustava; utvrđuje se rok za sprovođenje novog ustava, utvrđuje se rok za koji se stari zakoni trebaju uskladiti sa novim ustavom. *ORGANSKI ZAKONI - mogu označiti dvije stvari koje se nekad spajaju, a nekad su razdvojene: 1) zakoni koji regulišu djelatnost, sastav, funkcionisanje, rad pojedinih državnih organa (npr. Zakon o sudovima ili preciznije Zakon o Vladi, Zakon o Ustavnom sudu,...) 2) negdje znače da je riječ o zakonu koji se usvaja po težoj proceduri od ostalih zakona, a lakšoj od procedure za usvajanje ustava. KVORUM - većina koja je potrebna za pravilan rad npr. parlamenta. *OBIČNI ZAKONI – usvajaju se po običnoj proceduri. →Da li su svi zakoni izvor UP? Samo određeni zakoni, samo onda kada sadrže ustavne norme (koje regulišu npr. organizaciju vlasti...). To su oni zakoni koji regulišu političke i društvene odnose u države, npr. Zakon o grbu, Zakon o izboru skupštinskih poslanika, Izborni zakon, Zakon o političkim strankama, Zakon o lokalnoj samoupravi, itd... Zakoni mogu biti izvori ustavnog prava bez obzira da li su donešeni na nivou državne ili entitetske vlasti. (Nema Zakona o ljudskom pravima → ZAKON - je volja većine u parlamentu, a ljudska prava i slobode su proklamovana ustavom, garantuju se ustavom, ali se njihovo ostvarivanje reguliše zakonom!) *PODZAKONSKI OPŠTI PRAVNI AKTI – obično se dijele prema njihovom donosiocu. Ali, postoji i jedna kategorija koja ima različite donosioce, a ne mora uvijek da bude podzakonski opšti akt. To su *POSLOVNICI tj. oni akti koji regulišu unutrašnju organizaciju i način rada nekog organa. Za UP je veoma bitan Poslovnik Skupštine (koji ne mora uvijek da bude podzakonski opšti akt). Generalno poslovnici su podzakonski opšti akti (poslovnik o radu Vlade). - Podjela podzakonskih opštih akata prema donosiocu (donose ih izvršni organi, organi državne uprave i političko-teritorijalnih jedinica): a) uredbe (najbitniji podzakonski akt - donosilac je izvršna vlast), b) statut c) pravilnici d) naredbe i e) opšta rješenja.
4
II 1. 2.
*OBIČAJI - su ustaljena pravila ponašanja, odn. jednoobrazno dugotrajno ponašanje o kojem postoji svijest o njegovoj obaveznosti. Postoje dva načina priznavanja običaja: ustavni organi upućuju na običaj; ustavni organi uvrsti običaj u svoju praksu. Običaj ne može biti u sukobu sa ustavom ili protivustavan. *U Ujedinjenom Kraljevstvu (u Engleskoj) postoje USTAVNE KONVENCIJE - ustaljena pravila ponašanja, ali ih ne prati svijest o obaveznosti, bez državno-pravne sankcije su, mada ih zbog ustaljenosti, godinama niko ne krši (one su u svijesti o lijepom ponašanju i da bi se čitav sistem raspao da nema takvog ponašanja). Primjer: novoizabrana vlada se ne "dira" prvih 100 dana. Pred sudom se ne može pozivati na ustavnu konvenciju, npr. ustavna konvencija da šef države ne prisustvuje sjednicama vlade. *ODLUKE USTAVNIH SUDOVA - izvor su samo u onim zemljama gdje postoje ustavni sudovi. Ustavni sudovi vrše kontrolu ustavnosti i zakonitosti, tumače ustav vršenjem kontrole ustavnosti i zakonitosti, a samim tim donose odluke koje su izvor UP →Kako? →Odluke ustavnih sudova su opšte obavezne. Hans Kenzel: "Ustavni sudovi djeluju kao negativni zakonodavci." *SUDSKE PRESUDE tj. odluke redovnih sudova - nisu izvor ustavnog prava u kontinetalnom pravu, ali jesu u anglo-saksonskom u SAD-u, i u Ujedinjemom Kraljevstvu ali na drugačiji način. Postoji razlika između američkog i engleskog sistema po kome odluke redovnih sudova mogu biti izvor prava. U SAD-u postoji pisani ustav, nema Ustavnog suda, postoji Vrhovni sud koji ima pravo da ocijeni ustavnost i zakonitost, ali to radi povodom konkretnog spora (kod ustavnih sudova nije tako - tu se spor vodi po "apstraktnom sporu", neovisno od konkretnog slučaja). Tako sudske odluke Vrhovnog suda SAD-a i federalnih država postaju izvori ustavnog prava. Iako su odluke navedenih sudova pojedinačne, one su izvor ustavnog prava jer se njima stvara ustavno pravilo, odnosno piše se ustav – imaju snagu precedenta, odn. obavezujuće su za ostale sudove. U UK je stanje nešto drugačije, iz razloga što UK nema Ustavnog suda, niti pisanog ustava. U Britaniji svi sudovi mogu riješavati pitanja koja zadiru u ustavnu oblast i ta su opštevažeća, iako su u pitanju konkretne pojedinačne odluke, iako u pravilu to treba da rade viši sudovi, kao što je Vrhovni sud pravosuđa. Dakle, ukoliko se rješava spor po pitanju ustavne materije onda su odluke redovnih sudova u Engleskoj izvor UP. 4. Nastanak i pojam ustava NASTANAK USTAVA Da bismo došli do saznanja o nastanku ustava prvo trebamo utvrditi pojam, uslove i vrijeme nastanka ustavne materije, treba pratiti evoluciju samog naziva (termina) ustav, i treba posmatrati nastanak savremenih pisanih ustava. Ustavna materija – bila je prvo nepisana, a zatim i pisana. Stara je koliko i država. Prvo su bile odluke rodovskog i plemenskog starješine, a kasnije se javljaju i pisani akti čije sadržina ima elemente ustavne materije. Tu spadaju pojava ustava Atine i Sparte, pa rimskih konstitucija, srednjevjekovnih povelja, a ustavna materija (što predstavlja ustav u materijalnom smislu) naročito se umnožava pojavom savremenog političkog predstavništva (parlamenta), posebno u Velikoj Britaniji. Još u staroj Grčkoj mnoge države su imale svoje statute, Aristotel ih je proučavao... Ali tada posmatranje ustava nije bilo u današnjoj koncepciji tj. pogledu. • Evolucija naziva ustava – datira još iz antičkog doba. Nije baš sigurno da su ustavi Atine i Sparte, kao i drugi grčki ustavi baš tako nazivani u svom originalu. Poznati rimski folozof Ciceron, u prvom stoljeću prije nove ere, prvi je izrekao i upotrijebio riječ ustav, čije se značenje zadržavalo sve do današnjeg dana. •
5
Prvi moderni pisani ustavi – nastali su u drugoj polovini 18. vijeka u Švajcarskoj i Engleskoj. Tad se uspostavlja moderni parlamentarni sistem, počinje se afirmisati pravna država i javna vlast se stavlja pod kontrolu. Tako postaju aktuelna pisana pravila koja se javljaju u formi jedinstvenog ustavnog akta (američki ustavi, francuski ustav itd...). Nakon Bečkog kongresa 1815. na kome je zaključeno da sve zemlje svjeta treba da imaju ustav, počeli su se donositi ustavi u svim evropskim, a zatim i ostalim zemljama. Jedan od prvih ustava je Cromvelov ustav. •
♦Prof. Đurić - ustav nastaje i proučava se od 17. vijeka pa do današnjeg dana! POJAM USTAVA Ustav je akt koji nastaje u ograničavanju vlasti buržoazije. Nerijetko nastaje i u borbi za nezavisnost. Ustav je najviši pravni akt jedne države, ali to nije dovoljna definicija jer je to složen sistem koji se može definisati u pravnom, politikološkom i sociološkom smislu. PRAVNI SMISAO USTAVA - Ustav je pravni akt, izraz volje ustavotvorca. *Formalni smisao - kad god se u pravu kaže da je nešto u formalnom smislu podrazumijeva se da ima subjekt, odn. donosioca, ima se u vidu postupak donošenja i formu u užem smislu (može se dodati naziv,...). Iz toga proizilazi da je ustav u formalnom smislu, pravni akt sa najvećom pravnom snagom, donesen od posebnog (nadležnog) organa, ustavotvorca i po posebnom (ustavotvornom) postupku, u pisanoj svečanoj formi. Ustav se donosi posebnim postupkom, da bi se njegove odredbe, koje regulišu najvažnije društvene odnose, zaštitile i omogućila njihova što duža vremenska primjena. Postupak donošenja i donosilac ustava donose, odn. određuju snagu ustava → pravni akt sa najvećom pravnom snagom *Materijalni smisao - ima se u vidu sadržina → Ustav u materijalnom smislu obuhvata sve norme, neovisno od toga gdje su sadržane, kojima se reguliše organizacija vlasti, proces vršenja vlasti, tj. njeno funkcionisanje i kontrola, odnosi između pojedinaca i vlasti,...ali i ljudska prava i slobode. ♦Prof. Đurić - Da bi ustav bio i postojao mora da postoji i u formalnom i u materijalnom smislu! POLITIČKI SMISAO USTAVA - ogleda se u uspostavljanju određenog tipa (oblika) javne vlasti i političkih prava i sloboda, ali i u ograničavanju i kontroli te vlasti. Političari kažu da ustav predstavlja konstitucionalizam tj. proces ograničavanja vlasti. Vlast, osim ustava, ograničava još i javno mnjenje, mediji,... - Karl Fridrih: " Ustav je proces djelomičnog ograničavanja vlasti." SOCIOLOŠKI SMISAO USTAVA - ustava ogleda se u realnom odnosu političkih sila u društvu (npr. odnos vlasti u Srbiji poslije 05.10.2000. godine). Svaka država je prije svega zajednica ljudi. Taj faktor zajedništva, društvenosti i povezanosti koji je nezaobilazan u svakom ustavu nesumnjivo je sociološka kategorija i sfera - sociološki aspekt ustava, a obuhvata odnos društva i čovjeka, odnos čovjeka i državnih organa, ljudska prava čovjeka i sloboda kao dominantnog bića. 5.
Bitna svojstva ustava Ustav je sadržajan, složen i značajan dokument, iz čega proizlaze njegova bitna svojstva, koja ga izdvajaju od drugih pravnih i političkih akata i dokumenata. Bizna svojstva ustava su: 1. Ustav je odraz postojećeg tipa društva - na društvenoj sceni se stalno nalaze dva tipa društva: onaj koji je dominantan i onaj koji tek nastaje, pa ustav mora odražavati krucijalne elemente tog tipa društva. 2. Ustav je akt države – ustav mogu imati samo samostalne i suverene države, a sve ostalo je surogat. Postoje primjeri da crkva donosi svoj ustav (za duhovnu sferu). 3. Ustav je najviši opšti pravni akt - on stoji na vrhu hijerarhije pravnih akata i iz njega proističu ostale grane prava. Svojstva ustava kao najvišeg opšteg pravnog akta obavezuju zakonodavne i sve ostale koji imaju pravo donošenja opštih akata da ti akti moraju biti u skladu sa ustavom. ZAŠTO JE USTAV NAJVIŠI PRAVNI AKT? - Zato što je donijet od posebnog organa u posebnom postupku, donosioc i postupak određuju pravnu snagu ustava! 6
4. Ustav je osnovni zakon – ustav je zakon jer se sastoji od opštih pravnih normi, ali po svim drugim elementima on je iznad zakona. Odredbe ustava se rijetko neposredno primjenjuju pošto se ustav sastoji uglavnom od načela i principa. Zato se na bazi ustavnih odredaba donose provedbeni zakoni, koji ne smiju biti suprotni ustavnim određenjima. 5. Ustav je deklarativni akt – većina ustava ne sadrži isključivo odredbe koje su primjenjive. Ustav ne bi bio ustav kada bi njegove odredbe bile u izvedbenoj formi, već su one najčešće deklarativne. Svi ustavi nastali u uslovima smjene vlasti u osnovi su deklarativni. Njima prethode državnopolitički akti (razne deklaracije i rezolucije) koji u osnovi postaju ustavna materija (Deklaracija o nezavisnosti, Deklaracija o pravima i slobodama čovjeka i građanina, Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a, Deklaracija o proglašenju Republike Srpske itd.). 6. Ustav je ideološko-politički dokument – nema ni jednog ustava koji manje ili više ne sadrži ideološko-političke elemente. Analizom svakog ustava, čak i onog koji se sastoji isključivo od pravnih normi, koji je, spolja sudeći, ideološki maksimalno neutralan, doći će se do zaključka o ideologiji koju on, makar prećutno, zastupa. Uticaji vladajuće ideologije snažno su uticali na ustavna rješenja u svim istorijskim razdobljima (liberalizam, fašizam, komunizam). 7. Ustav je akt stabilizacije i ograničenja vlasti – svi ustavi imaju i imali su dva osnovna zadatka. Prvo, da se ustavom učvrsti poredak (uređenje) koji odgovara nosiocima političke vlasti (stabilizacija) i time ovo svojstvo pomaže vladajućoj klasi. Paralelno sa tim stoji drugi zadatak ili svojstvo ustava, koje je u funciji građana i svih onih koji žele ograničenje postojeće vlasti i ostvarenje svojih prava i sloboda. Svojstvo ustava kao akta stabilizacije i akta ograničenja ima naizgled dva suprotna zadatka. Međutim, njihovim funkcionisanjem ostvaruje se harmoničan poredak. 8. Ustav je akt statike i dinamike – ovo svojstvo ustava, na prvi pogled, vrlo je slično prethodnom (stabilizacija i ograničenje). Ustav je statičan utoliko što utvrđuje neka pravila koja su aktuelna i bitna u času njegovog donošenja, a koja, ako ustav potraje duže, postaju prevaziđena. Osim takvih, postoje i norme koje su od vitalnog interesa i koje se vrlo teško ili nikako ne mogu mijenjati, tj. koje traže zadržavanje nekog stanja ili odnosa onakvih kakvi su. Na drugoj strani, dinamika ustava ogleda se u njegovoj fleksibilnosti i programskom karakteru, pri čemu ustav ima i takve norme kojima se otvara mogućnost stvaranja i prihvatanja novih odnosa, stanja, procesa i sl. To je svojstvo demokratskih i stablinih ustava. To može imati i negativne posljedice jer koristeći programske i dinamičke odredbe ustava odgovarajući subjekti stvaraju sistem u sistemu, tj. nešto drugačije od onoga što je ustavotvorac imao u vidu. Takav programsko-dinamički bio je Ustav SFRJ iz 1974. 9. Ustav je mjerilo nivoa demokratije – osnovna svrha ustava prvobitno je bila zaštita prava i sloboda građana, prije svega od vlastite javne vlasti. I danas se demokratičnost ustava mjeri po tome kolika su i kakava utvrđena prava i slobode građana, kakav je položaj i međusobni odnos najviših državnih organa, odnos privrede i države, razvijenost lokalne samouprave itd. Ustav je, barem normativno, ogledalo demokratičnosti datog državnog poretka. 10. Ustav i praksa pokazuju raskorak - ni jedan Ustav ne može izbjeći raskorak između stvarnog i normativnog, tj. nesklad između ustavnih odredbi i onoga što se u stvari dešava. Tako Ustav SSSR iz 1936. godine propisao čak 34. razna prava i slobode građana koje se u praksi nisu poštovali, Ustav SFRJ iz 1974. itd. 11. Ustav je akt koji donosi poseban organ – 1.) Posebno izabrani organ – Ustavotovorna skupština; 2.) Redovono izabrani parlament i 3.) šef Države. 12. Ustav je akt koji se donosi po posebnom postupku - donošenje ustava vrši se po složenoj i strogo utvrđenoj proceduri. Ustav se ne može donositi po hitnom, a samo izuzetno po skraćenom postupku. Od ideje za stvaranje do donošenja ustava mora biti više faza. Obavezne su u svakom slučaju tri faze: faza inicijative, faza prijedloga i faza usvajanja. Sam čin usvajanja ustava zahtijeva kvalifikovanu većinu (najčešće dvotrećinsku, ako ga usvaja parlament, a može biti nadpolovična većina, ako ga narod donosi na referendumu). 13. Ustav je akt koji se mijenja po posebnom postupku – revizija = promjena ustava u svim državama svijeta sprovodi se po strogo utvrđenom postupku propisanom u samom ustavu. Ustav se ne može promjeniti bilo kako i od strane bilo kog organa. Tačno se zna da ustav može promjeniti samo organ u rangu donosioca, odnosno organ predviđen samim ustavom. Kao i kod donošenja, ustav se mijenja 7
kroz najmanje tri faze (inicijativa za promjenu, prijedlog i usvajanje), a može ih biti znatno više zavisno od krutosti ustava (da li je meki ili tvrdi) i utvrđenog revizionog postupka. 6.
Donošenje i promjena ustava (ne treba promjena ustava u SFRJ, SRJ i Srbiji) STRUKTURA I SISTEMATIKA USTAVA Do danas su poznate dvije škole izrade ustava: - američka (anglosaksonska) – ogleda se tome da je ustavni tekst kratak inapisan esejski, sadrži 7 članova. Pored 50 američkih država ustav se primjenjuje u Australiji, Novom Zelandu, Liberiji i drugim.Ustav BiH je sa 12 članova. - evropska (evrokontinentalna) – izrada ustava je strogo formalnopravna. Nju je prihvatila većina zemalja svijeta jer predstavlja vrhunsku pravnu tehniku. Ustavne norme su kratke i jasne, dovoljno opšte i sveobuhvatne. Primjenjuje se u Austriji, Njemačkoj i dr. Svaki ustav mora imati svoju STRUKTURU, svoje dijelove. Dijelovi su: preamula i normativni dio. Neki ustavi imaju tri dijela: preambula, uvodna načela i normativni dio. *Ustav počinje PREAMBULOM (uvodni dio), koja može, a ne mora biti. Govori o razlozima za donošenje ustava, inače ne sadrži pravne norme, ali bitna je za tumačenje pojedinih ustavnih odredbi. Tekst preamule je kratak i sadrži neke ideje, istorijske kulturne i dr. Većina Ustava imaju kratku poreambulu, kao što su SAD, Švajcarska, Ustav SFRJ, BIH, Republike Srpske i drugi. Duge preambule su kod Ustava Kine, Ustav SSSR i dr. Ističu se bitne narodne i nacionalne vrijednosti koje se štite kao i težnje i ciljevi koji se žele ostvariti. Kod svakog ustava preambula se završava sa konstatacijom da se na osnovu iznijetog u preambuli “ donosi sljedeći ustav”. *NORMATIVNI DIO USTAVA sastavljen je od članova. Svaki član je jedna pravna norma, a ako ih je više podijeljene su u stavovima. Članovi nose naziv – rubrum. Normativni dio ustava je ustavna materija bez obzira kao su članovi napisani i koliko ih je. Unutrašnja struktura normativnog dijela ustava sadrži: osnovna načela, zatim odredbe koje su posvećene ljudskim pravima i slobodama, pa onda odredbe o organizaciji državne vlasti, parlamenta, šefa države, vladu, pravosuđe, ustavnost i zakonitost, kao i reviziju ustava. *Dodaci ustava: PRILOZI, ANEKSI... (česti su u anglo-saksonskom pravu). DONOŠENJE USTAVA može biti iz više razloga i pod uticajem različitih situacija. Donosi se najčešće za vrijeme revolucija ili velikih društvenih promjena. - Donošenje ustava u postojećim državama koje nisu imale ustav – Za svaku državu je značajan momenat donošenja prvog ustava. Naročito se odnose na države koje su već postojale, a nisu imale svoj ustav. Toje za državu skok iz neustavnog u ustavno stanje, tj. uvođenje u ustavotvorni sistem. - Donošenje ustava u postojećim državama koje su imale ustav - Situacija da država donosi novi ustav, a već ga ima, najčešća je. Jugoslavija je bila zemlja koja je često mijenjala ustav, dok SAD rijetko mijenja ustav (i sada se nalazi na snazi ustav iz 1787. godine). Bitno je da li se ustav mijenja primjenjujući postupak za donošenje novog ustava prema odredbama prethodnog ili ne. Ako se ne primjenjuje postupak znak je da su nastupile nove okolnosti u zemlji. - Donošenje ustava u novoformiranim državama - Zavisi od toga u kome se momentu donosi ustav, koji se ustav uzima kao uzor, koje su društvene snage na vlast, koji organ donosi ustav itd. Kada se stvara nova država, najčešće se formiraju privremeni državni organi koji donose osnovna pravila, najčešće zakone na bazi kojih se bira ustavotvorna skupština, koja donosi ustav. Ustav za razliku od zakona, može donijeti:
8
1. ustavotvorna skupština - sazvana samo radi donošnja ustava (npr. u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca); 2. parlament (redovni saziv) - po posebnom postupku → otežane su faze postupka donošenja ustava; kod ustava je krucijalna faza odlučivanja (zahtijeva se kvalifikovana većina, najčešće je 2/3, ali može i više da se traži, npr. u Portugaliji je potrebna 4/5); 3. redovni saziv parlamenta ali pod uslovom.... odluka je od prvog saziva parlamenta koji se raspušta i saziva se novi parlament koji odlučuje o promjenama (opet kvalifikovanom većinom); ovo se zove još i "prikriveni referendum" jer pri izboru saziva građani znaju za šta "glasaju"; 4. narod može da usvaja ustav na referendumu i 5. u autokratskim režimima ustav može donijeti (i ukinuti) šef države. Postupak donošenja ili promjene ustava: 1) INICIJATIVA (inicijativu može podnijeti vlada, šef države i narod -birači) 2) ODLUKA O POTREBI PROMJENE (skupština određuje dvotrećinski) 3) IZRADA AKTA 4) JAVNA RASPRAVA 5) DEFINITIVNO ODLUČIVANJE (redovna skupština 2/3, 3/5, 4/5 većinom) RAZLOZI, VRSTE I NAČIN PROMJENE (REVIZIJE) USTAVA Pod promjenom ustava podrazumijevamo ukidanje pojedinih odredbi ustava, pa i svih odredbi (ustava u cjelini), eventualno zamjenjivanje ukinutih odredbi novim, kao i dopunjavanje teksta ustava (regulišu se pitanja koja nisu bila regulisana - putem amandmana→kod ustava riječ je o dopuni). Trajanje svakog ustava prolazi kroz dvije faze: prva - dok je ustav primjenjiv tj. dok je na snazi i druga - ona je istorijska kada ustav prestaje funkcionisati i pređe u istoriju. Neki ustavi nikada i ne stupe na snagu npr. Francuski ustav iz 1793., Kineski iz 1975. i Karađorđev iz 1808. Drugi ustavi kratko traju npr. Sretenjski ustav u Srbiji 1835 te obrenićev ustav iz 1901. godine. Treća grupa ustava su oni koji traju deset do dvadeset godina i mijenjaju se po redovnom postupku, npr. svi ustavi u bivšoj SFRJ. Četvrta grupa su tzv. dugovijeki ustavi koji ostaju na snazi unatoč značajnim promijenama npr. Ustav SFRJ. Razlozi ustavnih promijena su različiti i ima ih mnogo. Najznačajniji su oni koji su vezani za promijene odnosa društvenih snaga u državi. Mogu postojati tri nivoa promijena: amandmanske, promijene putem ustavnog zakona, te promijene postojećeg ustava i donošenje novog. Postupak za reviziju ustava u svim državama svijeta propisan je samim ustavom. Slično kao i donošenju, tako i reviziju ustava može da vrši (tj. organi za sprovođenje revizije ustava) 1. 2. 3. 4.
Redovna zakonodavna skupština; Posebno izabrana ustavotvorna skupština; Usvajanje ustava putem referenduma; Šef države donosi akt o ukidanju ili donošenju ustava.
ZABRANE PROMJENE USTAVA: 1. Zabrana promjena svih dijelova ustava (ova teorija je neodrživa sa stanovišta prava, jer niko nema pravo da ograničava ustavotvornu vlast, jer ona posjeduje pravo da mijenja ustav). 2. Zabranjena promjena nekih dijelova ustava (npr. u Njemačkoj - zabranjeno mijenjanje državnog uređenja). 3. Trajna zabrana promjene ustava - može se odnositi na ustav u cijelini ili na neke njegove odredbe na neograničeno vrijeme. 4. Privremena zabrana promjene ustava - može biti u cjelini ili samo nekih odredbi. Ustav je jedini pravni akt koji određuje sopstvenu pravnu snagu i način sopstvene promjene! Ustav je potrebno mijenjati jer se mijenjaju i okolnosti i uslovi života, društvene snage, odnosi.... 9
REVIZIJA USTAVA REPUBLIKE SRPSKE je složen i višefazni revizioni postupak.Ovlašteni predlagači promijena ustava su: Predsjednik republike, Vlada i najmanje trideset narodnih poslanika. O prijedlogu da se pristupi promijenama ustava odlučuje Narodna skupština većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Pripremu nacrta vrši Komisija za ustavna pitanja, a zatim nacrt promijene utvrđuje Narodna Skupština, takođe većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Nakon toga se nacrt promijena upućuje na javnu raspravu. Narodna skupština usvaja prijedlog promijena (amandmana) dvotrećinskom većinom od ukupnog broja narodnih poslanika. Akt o promijeni ustava proglašava Narodna skupština. PROGLAŠENJE (PROMULGACIJA) USTAVA Kada prijedlog ustava usvoji najviši ustavotvorni organ, a prethodno ga private sva tijela predviđena da učestvuju u donošenju ustava, tada se pristupa proglašenju ustava. Prethodnim ustavom je predviđeno ko proglašava ustav ili njegove izmjene, a to je ustavotvorna ili redovna skupština (parlament). U RS ustavom je predviđeno da novi ustav ili promijene usta proglašava Narodna Skupština, a u BIH Parlamentarna skupština. Ustavom SFRJ iz 1974. predviđeno je da ustav ili ustavne promijene proglašava Savezno vijeće nakon saglasnosti drugog vijeća. Ustav Savezne republike Jugoslavije iz 1992. godine predviđa da promijene i novi ustav proglašava Savezna skupština. NUŽNOST I OPRAVDANOST DONOŠENJA USTAVA Šef države imao je najčešće apsolutnu vlast pa je njegova volja provođena neposredno ili putem naredbi, ukaza, riješenja dekreta, najobičnijih pismena. Narod se morao pridržavati takvih akata. Pojava prvih ustava u SAD-u, u Francuskoj, a zatim i u drugim zemljama označila je pobijedu nad vladarskom samovoljom i uvođenje građanina kao subjekta vlasti posebno preko legalno izabranih narodnih poslanika – parlamenta. Bilo je očigledno da svaka suverena država mora imati jedan najviši pravni akt kojim će se urediti organizacija i sistem upravljanja. Bečki kongres 1815. godine donio je odluku da sve zemlje svijeta treba da imaju ustav. Godine 1653. u Engleskoj je donešen Kromvelov ustav, iako to nije ustav, bio je jedan od prvih akata sa ustavnom materijom. RAZLIKE U NAČINU DONOŠENJA USTAVA I OSTALIH OPŠTIH PRAVNIH AKATA Opšte i posebne normativne akte donose različiti organi (Skupština, Parlament, Vlada i dr.), s tim što su ustav i zakon najbitniji. Zakon donose zakonodavna tijela – posebno izabrana i privremeno izabrana po različitim postupcima. Ustav, za razliku od zakona može donijeti ustavotvorna skupština, a zatim i redovna skupština po posebnom postupku. Razlika između ustava i zakona je sadržajnog karaktera. Zakonska pravna pravila (norme) su izvedena iz ustava, a ustavna su temeljna, orginalna, jasno se vidi razlika. U jednoj državi ima samo jedan ustav, a veliki broj zakona i druginh normativnih akata. 7.
Klasifikacija ustava Do danas se u ustavno pravnoj literaturi pojavilo mnogo različitih klasifikacija. No bez obzira na brojne klasifikacije ustava u teoriji svi postojeći ustavi mogu se grupisati po dva osnova: na primarnu i sekundarnu klasifikaciju. PRIMARNA KLASIFIKACIJA Ova klasifikacija obuhvata podjelu ustava po njihovom nastanku – *načinu donošenja i po njihovoj suštini. Vrijeme i okolnosti nastanka jednog ustava bitno utiču na njegov sadržaj. Primarnu klasifikaciju karakteriše cjelovitost i povezanost sadržaja i formu ustava. Vrste ustava po primarnoj klasifikaciji su: 10
1. Oktroisani ustavi ili povelje- nastaje u apsolutnim monarhijama, to je jednostrani akt monarha (šefa države). Donosi ga dobrovoljno pa je kao takav „podareni“ akt, poklon narodu. Tako darovani ili poklonjeni ustav naziva se poveljom, a teoretičari ustavnog prava smatraju da je ovakav ustav logiöno nazivati poveljom iz dva razloga: prvo takvi ustavi najčešće daju neka ograničena i parcijalna prava, to je bilo karakteristično za srednji vijek; drugo, opšte je pravilo da vladari imaju pravo dodjele povelja, ali rijetko i ustava, pa ako se ustav u širem smislu smatra poveljom, jer on i jeste vrsta svečanog akta, tada se legalizuje pravo monarha na donošenje takvih ustava. Iako se kaže da je oktroisani ustav dobrovoljni akt, ipak njegova pozadina govori da je on uglavnom uvijek iznuđen, jer malo je apsolutnih vladara koji bi donijeli oktroisani ustav, da ga na takav čin nisu primorale određene okolnosti, bilo unutrašnje ili međunarodne političke, ekonomske, vojne, socijalne ili opštedruštvene okolnosti. Međutim život monarha se produžava donošenjem oktroisanog ustava, jer je pitanje kako bi se završilo pod tim pritiscima da nije donijet taj ustav. Obično su to prvi ustavi posliaje revolucija i diktatura. Pošto oktroisani ustav donosi sam monarh postavlja se pitanje kako se vrši revizija tj. promjena tog ustava. Tu postoje dva shvatanja. Prema jednom shvatanju takav ustav se mijenja jednostranim aktom monarha pošto je tako i donijet. Prema drugom shvatanju voljom monarha, pomoću oktroisanog ustava formiran je parlament, što znači da i u promjeni ustava treba da učestvuje parlament i monarh. 2. Ustavni paktovi (kompromisni ustav) - nastaju kao rezultat je rezultat saglasnosti monarha i parlamenta. Nemoguće je da se monarh i parlament saglase sa svim predloženim odredbama ustava. Zato dolazi do popuštanja i ustupanja sa jedne i druge strane u stvari do kompromisnog rješavanja. Ovako donijet ustav propisuje i način njegove eventualne promjene tj. revizije i takvi ustavi sa stanovišta njegove promjene spadaju u meke ustave. Međutim ima slučajeva da takav ustav ne predviđa postupak promjene. Tada narod učestvuje u promjeni ustava preko narodne skupštine – parlamenta. 3. Narodni ustavi ili demokratski ustavi, to su svi ustavi koje je donio narod kao svoj jednostrani akt na bilo koji način (referendumom ili preko predstavničkog organa tj. izabrane skupštine koja se naziva ustavotvorna skupština ili konstituanta.). Veže se za republikanski oblik vladavine (Ress – stvar, poublika- javnost; Republika = javna stvar). Ustavi doneseni od strane parlamenta spadaju u narodne ustave! Ovakvi ustavi su uglavnom dugotrajni, usvajaju se po strogo utvrđenoj formi, a njime je precizno i nedvosmisleno utvrđena revizija – promjena samog ustava, te su kao takvi kruti ustavi, tj. teško se mogu mijenjati, jer je taj postupak dosta „strog“ i teško ga je ostvariti. Jako je bitno naglasiti za narodni ustav da se njime definiše i uspostavlja načelo narodne suverenosti što ostale vrste ustava na čine (kao npr. oktroisani i kompromisni). Mnogi u svijetu ističu da je država ustvari naziv za organizovani narod tj. narod je zajednica ljudi ujedinjenih i organizovanih kao društvena zajednica kroz državu. SEKUNDARNA KLASIFIKACIJA Sve ustave prema sekundarnoj klasifikaciji svrstavamo u tri grupe: a) formalno pravna podjela; b) sociološko pravna i c) političko pravna podjela. a) Formalno pravna podjela (obuhvata 4 grupe sa po 2 para ustava) u koju spadaju: 1. Nepisani i pisani - je jedna od najstarijih podijela i jedna od najpovršnijih podijela jer se ni najmanje ne bavi suštinom ustava; neutemeljena je i ne smije se izjednačiti sa ustavom u materijalnom smislu; nepisani ustavi su običajni ustavi čije su norme nastale dugim nizom godina, a pisani ustavi su pravni ustavi; danas u svijetu ne postoje nepisani ustavi, osim Velike Britanije koja jedina nema pisani ustav (samo istočnjačke despotije su imale nepisane ustave). 2. Kruti i meki - krutost jednog ustava se mjeri koliko lako i jednostavno ili strogo i komplikovano se može mijenjati jedan ustavni akt. S tim u vezi *kruti ili čvrsti ustavi su svi oni koji se donose ili mijenjaju po posebnom postupku i pravilu koje je složenije nego što je postupak za donošenje zakona. Složenost postupka ogleda se i u tome da donosilac ustava za taj čin mora biti posebno izabran organ ili posebno ovlašten organ, zatim postupak izmjene strogo je preciziran i to 11
samim ustavom.*Meki ustavi su za razliku od krutih oni koji se lako donose i mijenjaju po istom postupku i od istih ogana kao i zakon. To znači da se ovakvi ustavi donose i mijenjaju bez posebno propisanog postupka tj. donose se i mijenjaju po postupku kako se donosi i zakon. U praksi je malo ovakvih ustava te se jedva mogu naći uzorci kao npr. Ustav Narodne Republike Kine iz 1975. i 1978. godine. Neki teoretičari tvrde da meki ustavi i nisu ustavi u suštinskom značenju i ti teoretičari meke ustave svrstavaju u organske zakone. 3. Kodifikovani i nekodifikovani - *Kodifikovani ustav se sastoji od jednog jedinstvenog akta. To znači da je kodifikovani ustav onaj koji je integralno, istovremeno donsen i koji obuhvata skup normi koje čine cjelovit ustav. Takva je većina ustava u svijetu. *Nekodifikovani ustavi se sastoje iz dva ili više ustavnih akata koji su doneseni odvojeno i u različito vrijeme, oni tako odvojeni čine cjelinu te skupa sačinjavaju važeći ustav. Rijetki su ustavi koji se donose na takav način. Za primjer se može uzeti ustav Francuske koji je u toku 1875. godine od februara do jula donesen u tri navrata sa tri odvojena dokumenta. Međutim mnogi ustavi tokom svog postojanja postanu nekodifikovani. Kroz izvjesno vrijeme dođe do ukidanja nekih odredbi i donošenja novih putem amandmana ili ustavnog zakona, pa se u praksi primjenjuje nepromjenjeni dio ustava i amandmani ili ustavni zakon kao novi dio ustava. Takvih primjera ima mnogo od ustava Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika do ustava Sjedinjenih američkih Država. 4. Kratki i dugi - *Kratki su ustavi koji imaju do 100 članova; *srednje dugi su od 100 do 200 članova i dugi preko 200 članova. Najveći broj ustava u svijetu spada u srednju grupu. Kratki ustavi, kao po pravilu donose se u autokratskim režimima tj. to su oktroisani ustavi. Međutim tu postoji i izuzetak kao npr. ustav Sjedinjenih Američkih Država ima sedam članova, a demokratski je ustav. Najkraći ustav je donio Luj XVI u Francuskoj godinu dana prije revolucije 1788. godine. On je saopštio da će napisati ustav. Ugledni pravnici, vojni zapovjednici i drugi došli su da saslušaju svog gospodara i on je izdiktirao ustav: član 1. Francuska postaje ustavna država; član 2.sva vlast pripada monarhu i član 3. ovaj ustav stupa na snagu odmah. *Dugi ustavi su oni koji imaju preko 200 članova. b) Sociološko - pravna podjela Po ovoj podjeli ustave grupišemo u više skupina, a to su: nominalni i realni; normativni i semantički; stabilni i gipki; statički i programski; očiti i prikriveni. 1. Nominalni i realni ustavi - Suština ove podjele je u tome da li se ustav u praksi poštuje i primjenjuje ili društveno socijalna zbilja ima svoja mjerila prema kojima živi, a ustav ostaje po strani. *Nominalni ustavi su oni koji postoje samo po imenu, na papiru, a ne u stvarnosti. To su ustvari fiktivni formalni ustavi. *Realni ustavi su oni čije su odredbe, odn. norme u saglasnosti sa stvarnim i realnim društvenim odnosima. 2. Normantivni i semantički - *Normativni ustavi su oni koji se primjenjuju u društveno – političkoj stvarnosti tj. politička stvarnost je kod normativnih ustava u saglasnosti sa ustavnim normama. *Semantički ustavi su kao i normativni ostvareni i tu je stvarnost u saglasnosti sa ustavnim normama, ali za razliku od normativnih ustava, prališu i spječavaju svaku promjenu postojeće vlasti tj. semantički ustavi su neosporno stvarni, ali suviše snažno štite postojeće stanje vlasti i vrlo su bliski statičkim ustavima. 3. Stabilni i gipki - *Stabilni ustavi su u osnovi postojani i dugotrajni. Oni su opšteprihvaćeni od građana u jednoj državi. Malo je zahtijeva za njihovim promjenama. Ovakav stabilan ustav obezbjeđuje i stabilnost u državi. Primjer stabilnog ustava je Ustav Sjedinjenih Američkih Država iz 1787. gdine i Ustav Švajcarske iz 1874. godine i oba ustava su i danas na snazi. *Gipki ili fleksibilni ustavi lako se mijenjaju. Mnogi teoretičari kritikuju taj oblik i vid ustava. 4. Statički i programski - Ova podjela se zasniva na kriterijumu otvorenosti ili zatvorenosti prema novim idejama, procesima i odnosima u državi. Pa tako *statički ustavi su svi oni koji potvrđuju i zadržavaju postojeće stanje. *Programski su ustavi oni koji su u osnovi fleksibilni. Oni pružaju i daju mogućnosti uvođenja novih, državnih, društvenih, ekonomskih, socijalnih i drugih oblika formi i odnosa, ako su te promjeneu funkciji razvoja i napredka države i društvene zajednice u cjelini. Ovaj programski ustav ima bitne nedostatke i mane. To je relativno brzo stvaranje duplog kolosijeka u državi. Naime u državnim organizacijama i ustanovama, privrednim organizacijama i lokalnoj 12
samoupravi donose se razna opšta i pojedinačna akta. Čestim izmjenama ustava dolazi do toga da odvaja ustav od aktuelne normativne i djelatnosti, a usklađivanje, pa još kada je često je dug posao. 5. Očiti i prikriveni - Osnovni kriterijum za ovu podjelu jeste jasnost, nedvosmislenost i potpunost utvrđivanja osnovnih ustanih i državotvornih poluga sistema kao nosioca političke i javne vlasti. *Ako se iz ustava jasno vidi koji su glavni nosioci vlasti, njihove funkcije, prava i obaveze, precizno utvrđivanje prava i sloboda građana, postojanje političkog pluralizma i dr. onda je takav ustav očit – stvaran. Ti ustavi su uvijek i kodifikovani. *Prikriveni ustavi su oni koji su suviše načelni, neprecizni, nepotpuni, ustvari, oni su suprotnost očitim ustavima. Prikirveni ustavi se najčešće donose u državama sa autokratskim režimom, bilo kao oktroisani, bilo kao ustavni pakt i po pravilu spadaju u kratke ustave. c) Političko - pravna podjela U ovu grupu spadaju: monokratski i diarhijski; federalni i unitarni; monarhijski i republikanski; domaći i strani ustavi. 1. Monarhijski i diarhijski ustav - *Monarhijski ustavi su danas sve rijeđi, a tamo gdje postoje njima se utvrđuje jedan sistem u kome monarh – autokrata (car, kralj, knez, deespot, sultan, halif, šah, pučista, trijumirat, hunta) ima sam vlast. Danas u čistom obliku gotovo i da nema monokratskog državnog sistema. Ipak neke zemlje Južne Afrike i neke arapske zemlje imaju monokratski režim i ustav npr. Saudijska Arabija ima ovakav sistem. *Diarhijski ustavi su oni koji ustanovlajvaju dvovlašće (vlada dvojice), ali ne u klasičnom smislu, već nešto slično podjeli vlasti, na zakonodvanu, izvršnu i sudsku. 2. Federalni i unitarni ustav - to su oblici državnog uređenja. *Federacija je oblik složenog državnog uređenja, a *prosti oblik državnog uređenja je unitarna država. Tako da postoje feeralni i unitarni ustavi. 3. Monarhijski i republikanski ustavi - *Monarhijski oblik vladavine ima monarhijski ustav, a to su carevina, kraljevina, kneževina itd. *Republikanski ustav inauguriše smjenjivog, a ne nasljednog šefa države. Republike imaju predsjednike, koji su izborni, smjenjivi sa ograničenim mandatom. 4. Domaći i strani -* Najbolji ustavi su oni koji nastaju na domaćim iskustvima tj. domaći ustavi koji poštuju domaću tradiciju, kulturu, ekonomske i političke odnose. Ne primjenjuju se tuđa ustavna rješenja. *Strani ili tuđi ustavi su oni koji su nastali preuzimanjem djelimično ili u cjelini ustava iz neke države čije bi društveno uređenje htjeli kopirati, a da se pri tome ne vodi računa o specifičnostima sopstvene države. Takav primjer su neke južno–američke države koje često ustavnim rješenjima kopiraju predsjednički ustavni sistem Sjedinjenih Američkih Država ili parlamentarni sistem Velike Britanije, pa ubrzo takvi ustavi propadaju i donose se novi. 8.
Predustavni pisani politički i pravni dokumenti ustavnog karaktera Prve klice ustavnosti nastale su s pojavom višeg stepena podjele rada, klasnih razlika, s pojavom sloja upravljača i sloja potlačenih, tj. s pojavom države. Ali, formalno, početak početak ustavnosti se, po nekim teorijama, veže za vrijeme pojave Hamurabijevog zakonika (Vavilon, oko 2000 godina p.n.e.), iako je tačnije vezati ga za period uspona robovlasničke države i procvat antičke (grčke) kulture i filozofije uopšte (7-4 vijek p.n.e.). Period odn. druga faza predustavnog karaktera počinje donošenjem Velike povelje slobode (Magna charta libertatum) 1215. godine i završava se donošenjem prvih pisanih ustava 1653. i 1776. godine. U tom periodu od oko 560 godina doneseni su brojni pojedinačni pisani akti ustavnog karaktera i to mahom u Engleskoj. U tom periodu odvijali su se i snažni društveni procesi koji su doveli do buržoaskih revolucija i smjene sistema. Neki od tih faktora koji su bili glavne pokretačke snage i gurali su točak promjena su: - Ekonomsko-proizvodni faktori (Bili su u stalnom mijenjanju. Prvo je nestao robovlasnički način proizvodnje, a na scenu stupila sitna robna proizvodnja. Feudalci postaju najviši stalež - gospodari zemlje, a seljaci se kao kmetovi vezuju za zemlju. Trgovina cvjeta i raste jaz između bogatih i siromašnih. Takvo stanje se morlo prevazilaziti pa počinje oslobađanje kmetova od vezanosti za 13
zemlju, traži se ukudanje staleških privilegija, jača robna proizvodnja, odn. nagovještava senovo doba - novi vijek); - Politički faktori (Javljaju se zahtjevi za boljom i demokratskijom organizacijom države. Despotizam i apsolutizam su već bili iživljeni, iako su i dalje bili prisutne velike imperije - carstva i kraljevstva. Javljaju se snažni pokreti za reorganizaciju i demokratizaciju vlasti i upravljanja. Prije svega traži se ograničenje apsolutne moći (vladara) monarha. - Teorijsko-filozofska misao (I pored brojnih razlika u stavovima, zajedničke crte svih teoretičara bile su: da građani moraju biti slobodni, afirmisali su se određeni oblici upravljanja, vlade moraju biti pravedne, suverenitet pripada narodu, moć vladara se mora ograničiti,...); - Veliki kulturni i civilizacijski pokreti (Naročito humanizam i renesansa uticali su na promjene koje su dovele do većih prava građana i njihovog društvenog položaja. Odbacuje se praznovjerje i nasilje, a afirmiše sloboda čovjeka i realizam življenja. Država ne smije biti čudovište, već organizacija po mjeri ljudi.); - Revolucionarni i borbeni pokreti masa (Najavljuju promjene feudalnog apsolutizma). U takvim ekonomskim, političkim, teorijskim, kulturnim i revolucionarnim okolnostima pojavili su se prvi pisani dokumenti ustavnog karaktera. Neki od prvih takvi dokumenata su: 1. Velika povelja sloboda (Magna carta libertatum) usvojena je 1215. godine u Engleskoj i predstavlja prvi pisani dokument u istoriji ustavnosti. To je zapravo ustavni sporazum koji su potpisali engleski kralj Džon (Jovan) bez zemlje i predstavnici engleskog plemstva – baroni. Tada se po prvi put ograničila apsolutna vlast monarha. Ova povelja je imala sve karakteristike ustavnog zakona, što se tiče sadržaja i pravne tehnike. Sadrži 63 člana svrstana u pet područja (poglavlja): a) Sloboda i nezavisnost crkve - crkva je postala potpuno slobodna na vjerskom području, zatim su joj garantovana prava na zemlju i prihode kao i druga dobra; b) Imovinska i svojinska prava - ova prava dobili su slobodni ljudi (plemstvo, sveštenstvo i svi drugi slobodni), dok ih oni ekonomski zavisni nisu tada dobili. Prava su se ogledala u zaštiti imanja (zemlje, šume, zgrada, stoke...). Utvrđuje se da se dužniku ne smije oduzimati zemlja i plodovi ako dužnikove pokretnosti mogu podnmiriti dug; da se trgovcima garantuje slobodna trgovina; da kraljevski službenici, policija i šerif ne mogu oduzimati imovinu bez naknade.... c) Lična prava i slobode - utvrđeno je da kralj i njegova izvršna vlast ne smiju nikome uskratiti pravo ili pravdu. d) Obrazovanje Opšteg vijeća Kraljevine - ustanovljavanje Opšteg vijeća Kraljevine je nagovještaj stvaranja parlamenta. Vijeće su sačinjavali predstavnici svih struktura plemstva i sveštenstva, tako da su bili zastupljeni svi slobodni staleži iz svih grofovija. Vijeće je imalo osnovni zadatak da utvrđuje vrste i visinu dadžbina za potrebe Kraljevstva. e) Kontrolni organ za primjenu Povelje - formiran je zvanični organ od 25 istaknutih plemića čiji je osnovni zadatak kontrola primjene Povelje. 2. Dušanov zakonik je donesen 1349. i dopunjen 1354. godine u feudalnoj Srbiji. Predstavlja drugi pisani dokument u svijetu koji ima elemente ustavnog akta, iako formalno nije bio ustavni akt, ali sadržajem veliki dio materijije koja se reguliše je ustavna materija. Njime je obuhvaćeno regulisanje pitanja o crkvi i religiji, državnom uređenju, vladaru i staležima, vojsci i čuvarima reda, sudovima i dr. Nekoliko puta je prepisivan, a najpoznatiji su Struški i Prizrenski prepisi 3. Červinjska i Jedlnjsko-Krakovska privilegija donesena je u Poljskoj 1422 i 1430 godine. To su akti ustavnog karaktera, a odnose se na lična prava i slobode. Donesena su u vrijeme buđenja novih shvatanja u Evropi i vode novom dobu, odn. napuštanju feudalizma i nagovještavaju kapitalističkog društva. Feuladci samim tim što su feudalci nemaju pravo da vlaaju. Ove privilegije počivaju u osnovi na teoriji o jednakosti ljudi. Izričito se naznačava da ne može niko biti zatvoren (utamničen) ako to nije na zakonu osnovano. 4. Peticija o pravima (Petition of Right) usvojena je 1628. godine. Predstavlja dalju razradu Magna carte libertatum. Precizirana su i proširena neka imovinska pitanja (kralju su uskraćena prava da bez Parlamenta može uvoditi nove poreze). Pojačana je zaštita ličnih prava (Peticijom je utvrđeno da niko ne smije biti uhapšen i zadržan u zatvoru bez sudske presude). 14
5. Sporazum naroda usvojen je 1647. godine u Engleskoj. Bio je dalja potvrda učvršćenja Parlamenta Engleske. Prvi put se pominju domovi parlamenta. Uvodi se kategorija naroda u sistem upravljanja državom (preko Parlamenta) 6. Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habens corpus act) donesen je 1679. godine. Ovim aktom je pretežno utvrđeno područje krivičnopravne zaštite građanina. Izričito je zabranjeno proizvoljno (nezakonito) hapšenje bez sudskog naloga i zadržavanje u zatvoru bez valjanih dokaza o krivici, zabranjuje se i ustrazi i postupku bilo kakvo maltretiranje građana. U svemu se zahtijeva primjena objektivnog prava. 7. Zakon o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707. godine ustavnog je karaktera i odnosi se na stvaranje jednog novog državno-pravnog subjekta Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije od tadašnjih država - Engleske i Škotske. Ovim zakonom je uspostavljen parlamentarni sistem sa tačno utvrđenim položajem i ulogom krune. Svi navedeni akti, neposredno, su ustavnog karaktera, ali ni jedan, pa ni svi skupa nisu formalnopravno pisani i kodifikovani ustav. Oni su siguran i kvalitetan teorijski osnov za ulazak u ustavnu fazu - donošenje prvih ustava. 9.
Prvi pisani ustavi Prvi pisani ustavi nastaju u 17. vijeku, a prava era nastanka pisanih ustava je 18. vijek, sa novim društvenim promjenama, a samim tim, i nestankom feudalizma. Društveni uslovi, koji su glavni faktor nastajanja prvih ustava su: buržoaskodemokratske revolocuje, industrijske revolucije, promjene u proizvodnji, podizanje kulture i prosvijećenosti kao i uticaj nove buržoaske radničke klase. Sve do Bečkog kongresa 1815. godine ustavi su donošeni neobavezno, a nakon toga su se države složile da donose ustave, mada ne prisilno, jer niko spolja nije mogao prisiliti državu da donese ustav, ali se od takvih režima dosta zaziralo. Uobičajno je da se za prvi ustav smatra ustav Virdžinije iz 1776. godine (za vrijeme Tomasa Džefersona donesen; proklamovao je da vlast pripada narodu razlikujući zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast), ali ako uzmemo u obzir klasifikaciju nastanka tj. tri bitna elementa – da je ustav pisan, da je kodifikovan, i da ga je donijelo posebno izborno tijelo (parlament), onda je to po većini teoritačara Kromvelov ustav iz 1653. godine, donesen u Engleskoj. Imao je 42 člana i obuhvatao je 4 područja: organizacija i funkcionisanje vlasti, uloga krune (šefa države), garancije određenih prava i saglasnost zakona sa ustavom. Nikada nije stupio na snagu. Neposredno nakon američke buržoaske revolucije i u Francuskoj se donosi osnova za prvi francuski ustav, a to je Deklaracija prava čovjeka i građanina iz 1789. godine, formiranjem Ustavotvorne skupštine, za vrijeme revolucionarnih vrenja. Nakon dvije godine 1791. godine donesen je prvi ustav u Francuskoj, koji je u potpunosti, u prvom dijelu, prepisao Deklaraciju prava čovjeka i građanina, a drugi dio je normativni (utvrđena je jednakost svih ljudi, uspostavljena je privatna svojina kao jedinstvena i nepovrediva, država je postala ustavna i nasljedna monarhija, vlast se dijeli na sudsku, zakonodavnu i izvršnu). Poljska je bila treća država u kojoj je donesen ustav (poslije Engleske i Švedske) 1791. godine. Ustav Poljske je bio ustavni pakt → učesnici u donošenju su bili parlament i monarh (kralj). Zakonodavna vlast je povjerena dvodomoj skupštini, a izvršna je bila data u ruke kralja i njegovom tzv. Savjetu inspekcije. * Švedska postoji još od vremena Vikinga i nikada nije bila okupirana. Parlamenat (Riksdag) je prvi puta bio okupljen 1435. godine, a već 1634. godine postoji ustav koji određuje ovlasti državnog tijela.
15
10.
Ustavni ciklusi u zemljama građanske demokratije RAZVOJ USTAVNOSTI U VELIKOJ BRITANIJI Postoje različite teorije u ustavu Velike Britanije, ali bez sumnje Ujedinjeno Kralčjevstvo ima pisani ustav, ali on nije kodifikovan, tj. ne nalazi se u jednom aktu. Početkom XIII vijeka pojavljuju se prvi pisani dokumenti ustavnog karatkera kojima se ograničava vlast monarha i stvara moderniji i humaniji politički i društveni sistem. To su sljedeći akti: - 1215. Magna charta libertatum – Velika povelja slobode - 1628. Petition of Rights – Peticija o pravima - 1679. Habeas Corpus Act – Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti - 1653. Kromvelov ustav (42. člana), proglašenje republike - 1689. Bill of Rights – Zakon o pravima Za Englesku se kaže da je majka parlamentarizma, a za Francusku – majka ustavnosti. Pravi razvitak ustavnosti u Velikoj Britaniji počinje nakon buržoaske revolucije u XVIII vijeku, vijeku prosvećenosti, razvoja ljudskih prava i sloboda. RAZVOJ USTAVNOSTI U SAD-U Krajem XVIII vijeka dolazi do konstitucionalizacije ljudskih prava i sloboda. XVIII vijek i prva polovina XIX vijeka su period prvih revolucija, sticanja državnih nezavisnosti i period procvata ustavnosti. Prvi ustav na tlu Sjeverne Amerike donijet je u vrijeme borbe za nezavisnost (godine1781. donesen je prvi Konfederalni ustav). Do sredine XVIII vijeka osnovano je 13 kolonija koje su se počele formirati kao nezavisne države. Zbog sukoba sa Velikom Britanijom i težnje da se potpuno oslobode uticaja Velike Britanije, Kongres donosi Deklarciju o nezavisnosti svih trinaest kolonija. Godine 1787. ustavotvorna skupština usvojila je Ustav SAD, u Filadelfiji, kojim je ustanovljena federacija. Taj ustav je i dan danas na snazi, ima sedam članova, dosta je kratak, ali i krut, jer ima najduže trajanje na svijetu. Ustavom je ustanovljen predsjednički sistem koji je postao dosta stabilan, što se vidi i iz činjenice da su za tako dug period bile male promjene ustava, i svega dvije jače ustavne krize.
11.
Razvoj ustavnosti u Francuskoj Francuska je po svom ustavnom i političkom uređenju dosta specifična. Izvedene su četiri revulicije, tri puta se smjenjivala monarhija i republika, izvršena su dva državna udara i uspostavljeno je pet republika. Za posljednja dva vijeka u Francuskoj je doneseno 16 ustava, i promjenjeno 327 vlada. Francuska je tipičan predstavnik višepartijskog sistema. Skupština staleža je bila trodomna: plemstvo, građanstvo, sveštenstvo. *1789. godine - prekretnica je bila Francuska buržoaska revolucija; povod te revolucije: III stalež se proglasio za Narodnu skupštinu (predstavnici naroda). U toj revoluciji oboren je srdnjevjekovni apsolutistički sistem. *1791. godine - prvi Francuski ustav, nastao voljom i saglasnošću naroda i monarha, iako je zadržana monarhija, došlo je do velikog ograničenja vlasti monarha; ujedno i smrt kralja Luja XVI i Antonete. Francuska skupština sudila je za veleizdaju i tada nastaje i institut poslaničkog imuniteta. *1792. godine formirana je prva republika; ubijen kraljjer učestvuje u djelu veleizdaje i oziva strane sile da porobe Ferancusku; počinje Jakobinski teror (1793-1794, vođa jakobinaca je Robespjer tzv. "nepotkupljivi"). *1793. godine - Montanjarski ustav - drugi ustav Francuske, utvrdio je ekonomska i socijalna prava i slobode, idejna vođa bio Ž.Ž. Ruso; ustavom se uspostavlja skupštiniski sistem vlasti i narodna suverenost; specifičan je akt koji nikada nije primjenjen; konvent je donioodluku o suspenziji ovog ustava 10. oktobra 1793. godine. 16
*1795. godine - Direktorijalni ustav – suština je → sukob između revolucionara jakobinaca i živandinaca (predstavnika krupnoga kapitala); ojačava izvršnu vlast (5 direktora) *1798. godine - Konzulski ustav (Napoleon); *1799. godine - prvi državni udar, kada je general Napoleon Bonaparta suspendovao sve državne organe, a vlast je ojačana stvaranjem konzula (privremeni konzulat) *1802. godine - Napoleon se proglasio za doživotnog konzula *1804. godine - Napoleon je proglašen za cara. *1814. godine - pad Napoleona, počinje restauracija feudalizma, donosi se Ustavna povelja; na presto se vraćaju burboni (Luj XVIII, rođeni brat Luja XVI, a poslije njega Šarl X, treći brat...) *1830. godine - izbija Julska revolucija koja je nastavak Buržoaske revolucije; Šarl X je dva puta za redom raspuštao skupštinu; zbačen je sa vlasti, a na prijesto je doveden Luj Filip - nazvan kraljem građaninom - na vlast ga je dovela buržoazija; ustavnim promjenama se oslabljuje moć vladara da raspusti skupštinu; usostavlja se orleanski parlamentarizam (ministri odgovaraju i pred kraljem i pred parlamentom). *1830-1848. godine - period konstitucionalnosti, jačanja građanske klase, jačaju znakovi parlamentarizma. *1848. godina - izvedena je treća „februarska revolucija“ koja je imala elemante radničke revolucije; ponovo se uvodi republika (počinje režim II republike); na vlast dolazi sinovac Napoleona, Luj; borba za parlamentarni sistem *1852. godine - Luj Napoleon proglašava se za cara i ukida republikansko uređenje; počinje period II Carstva. *1870. godine - počinje rat u Evropi između Francuske i Pruske; pad Napoleona III *1871. godine - Pariska komuna, četvrta revolucija. *1875. godine - donesen je Ustav III francuske republike; većinu u skupštini imali monarhisti; Republika sa dvodomnim parlamentom, vlada odgovarala i prvom i drugom domu; ovaj period traje sve do I svjetskog rata, on je period socijalizacije. *1875-1940. godine - u Francuskoj su česte promjene vlada, promijenila je za taj period 110 vlada *1940. godine - okupacija Francuske od strane Njemačke *1946. godine - Ustav IV Republike, ojačana je pozicija izvršne vlasti *1958. godine - Ustav V Republike koji važi i dan danas; po njemu Francuska je unitarna država, sa kombinacijom predsjedničkog i parlamentarnog sistema. Razvoj ustavnosti kod drugih država: *1831. godine - Belgijski ustav – uvode tragove parlamentarnog sistema. *1848. godine - Mađarska revolucija - Austrija preživljava teške trenutke jer ne može da riješi nacionalno pitanje sa Mađarima. *1919. godine - Ustav Vajvarske republike (Njemačka). *1931. godine - ustav Španije i 1921. godine - ustav Austrije, uvode instituciju Ustavnog suda - to je period učvršćivanja parlamentarne vlasti. - od 30-ih godina period diktature. *1935. godine - Poljska donosi ustav (sadrži diktaturu da je predsjednik odgovoran pred Bogom i pred istorijom). - u Njemačkoj i Italiji fašizam - uništavanje ljudskih prava. - nakon I svjetskog rata period socijalističkih ustavnosti, ukidanja privatne svojine, ogrinačavanje ljudskih prava i sloboda. *1924. godine - prvi ustav SSSR. *1936. godine - Staljinov ustav. *od 90-tih godina XX vijeka - u Evropi vraćanje na liberalno-demokratsku ustavnost. *1948. godine - ustav Italije. *1949. godine - Ustav u Njemačkoj (prekid sa fašizmom). *1976. godine Portugalija, a 1978. Španija, izlaze iz fašizma. - široka paleta ljudskih prava i sloboda. - vraća se federalni sistem u Njemačkoj. 17
- izvršeno niz riješenja za jačanje izvršne vlasti (pogotovo u Francuskoj - često su padale vlade). - kraj 80-tih, talas kraha socijalističkih ustavnosti u Istočnoj Evropi. *1993. godine - Rusija donosi ustav. II CIKLUS Poslije I svjetskog rata nastaje razvoj ustavnosti socijalističkih zemalja i traje sve do 90-tih godina 19. vijeka. Socijalistički poredak ubrzo se počeo pretvarati u autokratski režim u kome je jednopartijska državna vlast bila praktično bez javne kontrole. Karakteristike: vlast jedne stranke, radni narod, radnička klasa, društvena svojina, ograničenost ljudskih prava i sloboda, totalitarni poredak. FAŠISTIČKI POREDAK – u zemljama Istočne Evrope. Države su razvile autoritarnu ustavnost (Poljska 30-tih godina 19.vijeka). - Poslije rata – demokratski ustavi; radikalni raskid sa fašizmom i ojačavanja izvršne vlasti. Razvoj ustavnosti u Francuskoj i ustavni ciklusi u svijetu: • Konstitucionalizacija ljudskih prava i sloboda • Razvoj liberalno-demokratske ustavnosti (karakteriše ga razvoj ljudskih prava; "orleanski parlamentarizam" = ministri odgovaraju i pred Bogom i pred parlamentom - do sredine XiX vijeka traje period konstitucionalizacije i liberalno-demokratske ustavnosti • Razvoj parlamentarizma (druga polovina XIX vijeka); to je period postepenog razvoja - između dva svjetska rata dolazi do novog cilklusa - trećeg, a to je razvoj socijalističke ustavnosti i traje sve do 90-tih godina XX vijeka kada se obnavlja liberalno-demokratska ustavnost; karakterišu ga: društvena svojina, ograničavanje ljudskih prava i sloboda, razvoj totalitarnog sistema... • Racionalizacija • Raskid sa fašizmom (nakon II svjetskog rata u kapitalističkim zemljama koje su bile fašističke dolazi do obnove socijalizma) 12.
Ustavni razvitak Jugoslavije prije Drugog svjetskog rata USTAVNI RAZVOJ ZEMALJA KOJE SU UŠLE U SASTAV DRŽAVE SHS U toku II svjetskog rata, a posebno pri kraju, ideje i želje za oslobođenjem i ujedinjenjem bile su jako narasle. Stvaranje zajedničke države zavisilo je od ideje i sposobnosti naroda i njihovih vođa na Balkanu Ustavni razvoj Srbije počinje istovremeno kada je počeo organizovani otpor turskoj vlasti i kada je bilo izvjesno da nastaje država Srbija. Nakon Prvog srpskog ustanka 1804. godine i nakon vidnog uspjeha prišlo se formiranju državnih organa tj. organizacije vlasti. Prvi ustav se donosi tek 1835. godine (zbog načina vladavine Miloša Obrenovića nije donešen prije), zvao se Sretenjski, ali ga nisu prihvatile Austrija, Rusija i Turska sve do 1838. godine, koji je prihvatio Carigrad (tzv. Carigradski ustav - sa velikim ovlaštenjima kneza). Srbija dobija novi ustav 29. juna 1869. godine, donijela ga je Velika narodna skupština, i dobio je naziv Namjesnički ustav. Nakon Namjesničkog Velika narodna skupština je donijela novi demokratski ustav 1888. godine. (nakon njega vraćeno je ustavno uređenje iz 1869. godine, pa 1901. godine je izdat oktroisane od strane Aleksandar Obrenovića. Padom dinastije Obrenović 1903. godine i dolaskom Petra I Karađorđevića suspendovan je ustav iz 1901. godine i vraćen ustav iz 1888. godine koji je trajao sve do ujedinjenja 1918. godine). crna Gora je stekla državnost dugotrajnom i upornom borbom sa Turcima. Već 1831. godine je osnovan Crnogorski praviteljstvujući senat. Kneževina C. Gora je formirala 1852. godine cetinjsku skupštinu. Za kneza je (po saglasnosti Rusije) izabran knez Danilo Petrović njegoš. Međutim, priznanje C. Gore predviđeno je Sanstefanskim mirom, a 1878. godine potvrđeno je Berlinskim kongresom. Prvi ustav C. Gore donesen je 1905. godine (Nikoljski), bio je oktroisani → C. Gora je bila ustavna monarhija→ tj. samo po formi donošenja bio je oktroisani, ali po sadržaju, nosiocima vlasti bio je moderni građansko-demokratski. Spadao je u red četiri najbolja ustava u svijetu (SAD -1787. godine; Francuski - 1875. godine i Švajcarski - 1874. godine). 18
Ostaale teritorije koje treba da uđu u sastav nove države bile su: Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Vojvodina, BiH i Makedonija. Sve ove države nisu imale ststus države već su bile pod tuđinskom vlašću. Bosna i Hercgovina je bila turski pašaluk sve do 1878. g. Te godine održan je Berlinski kongres, kada je odlučeno da BiH pripadne Austrogarskoj. Pred I svjetski rat (1908. godine), Austrougarska anektira BiH. Tako je BiH postala sastavni dio Austrougarske sa približno istim ststusom autonomije koju je imala Hrvatska. Ideja o oslobođenju i ujedinjenju pretvorila se u akciju tokom I svjetskog rata. Slovenija je bila podijeljena u tri dijela (najveći dio je pripadao Austriji, pa Ugarskoj i mali dio Italiji), Vojvodina aje bila pod ugarskom vlašću. Makedonija je do 1913. godine bila pod turskom vlašću, a nakon balkanskih ratova ulazi u sastav Kraljevine Srbije, a mali dio pripada BUgarskoji Grčkoj. Hrvatska je bila u sastavau Austrougarske monarhije, a Dalmacija aje pripadala Austro- Ugarskoj, a dijelom Italiji. Od 1868. godine Hrvatska dobija autonomiju. Na samom početku Prvog svijetskog rata Skupština Kraljevine Srbije 7. decembra 1914. godine u Nišu usvaja tzv. Nišku deklaraciju o ciljevima rata, u kojoj izričito stoji da će se Srbija boriti ne samo za očuvanje države Srbije, već da će se boriti i za oslobođenje i ujedinjenje i stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca potrvrđeno je definitivno Krfskom deklaracijom 1917. godine. Godine 1914. - Prvi svjetski rat → stvoren je jugoslovenski odbor koga čine predstavnici Kraljevine Srbije i Austougarske monarhije. Srbija je imala za cilj oslobađanje i ujedinjenje južnoslovenskih naroda (pretežno Srba, Hrvata i Slovenaca). Po okončanju rata, oktobru 1918. godine stvoreno je predstavničko tijelo južnoslovenskih naroda. Do ujedinjenja je došlo u novembru 1918. godine, prisajedinjenjem Crne Gore i Vojvodine Kraljevini Srbiji. Južnoslovenski poslanici u parlamentu proglasili su državu Slovenaca, Hrvata i Srba (teritorija BiH, Hrvatske i Slovenije). Ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba i Kraljevine Srbije u jenu državu → u Beogradu 01.12.1918. godine kralju Aleksandru predata je "Adresa" sa željom da se živi skupa. Ali prvi ustav donesen je znatno kasnije zbog pitanja razgraničenja i državnog uređenja. Na vanjskom planu trebalo je utvrditi granice nove države i dobiti međunarodno priznanje, a na unitrašnjem izvršiti teritorijalnu organizaciju države. Pitanje državnog uređenja je i bio ključni razlog raspada ujedinjene države. Ta novadržava prema proklamaciji regenta Aleksandra je unitarna država, to je država jednog naroda "od tri plemena" (Srbi, Hrvati i Slovenci) → Kraljevstvo SHS će biti ustavna parlamentarna i demokratska država triomenog naroda, kojem je na čelu dinastija Karađorđević. Pored Kralja predviđa da se formira Vlada i Privremeno narodno predstavništvo. Prva Vlada Kraljevine SHS formirana je 1919. godine, deset dana nakon ujedinjenja. - Pripreme za donošenje prvog ustava Kraljevine SHS Privremeno narodno predstavništvo imalo je dva osnovna zadatka: 1. da donese neke osnovene akte - zakone i 2. da pripremi i provede izbore za Ustavotvornu skupštinu. Pripremilo je nekoliko važnih zakonskih i drugih akata, a najznačajniji je bio Zakon o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu države SHS. Ovim Zakonom je uvedeno opšte biračko pravo. Izbori za Ustavotvornu skupštinu su održani u novembru 1920. godine. Problem je bio jer se pojavilo dosta stranaka koje su predlagale različita državna uređenja. Kralj je insistirao da ostane monarhija, od poslanika je tražio da polažu zakletvu. Hrvatska seljačka stranka se zalagala za federaciju. U skupštini su najviše mjesta dobile: Jugoslovenska demokratska stranka, Narodna radikalna stranka, komunisti i Hrvatska seljačka stranka, ali niko nije imao apsolutnu većinu (najviše je imala Jugoslovenska demokratska stranka, 94 poslanika). Ustavotvorna skupština Kraljevine SHS, nakon sedmomjesečnog zasijedanja, donijela je prvi Ustav na Vidovdan 28. juna 1921. godine (ustav su izglasale radikalna stranka i muslimanski živalj iz džemijatskog sastava tj. zajednice), koji ima karakter ustavnog pakta (kompromisnog ustava) tj. Skupština ga je usvojila uz saglasnost kralja. Po Vidovdanskom ustavu: - ideja o jednom troimenom narodu, „jedan narod sa tri plemena“, ustav potvrđuje postojanje „srpskog-hrvatskog-slovenačkog jezika i narodnosti“; - spada u red naprednih ustava; država je podijeljena na 33 oblasti; - država je unitarnog uređenja; - orleanski parlamentarizam; 19
- Narodna skupština je bila jednodomni zakonodavni organ; zasijeda u Beogradu; zakone je proglašavao kralj ukazom koji su potpisivali svi ministri; - pravosuđe ima sudsku vlast i u obavljanju te funkcije sudovi su nezavisni; za cijelu kraljevinu postojao je samo jedan Kasacioni sud; kralj je postavljao sudije (koji imaju stalnu funkciju) na prijedlog ministra pravde; - zaštita prava svojine, garantuje se sloboda ugovaranja i organizovanja u privrednoj sferi, kao i organizovanja radi postizanja boljih uslova rada; - Svi građani su jednaki pred zakonom i svi uživaju jednaku zaštitu vlasti; - ministarski savjet odgovara skupštini i kralju.... Ovakvo ueđenje nije prihvatila Hrvatska seljačka stranka te od samog početka počinju trzavice na relaciji Beograd - Zagreb. Period od kraja 1927. do polovine 1928. godine protekao je u oštroj borbi opozicije i Vlade, a naročito sa strankama tzv. Hrvatskog bloka. Sve kulminira i dolazi do atentata u Skupštini (na Stjepana Radića, predstavnika Hrvatske seljačke stranke). Kralj Aleksandar to koristi, raspušta Skupštinu i uvodi diktaturu, koja je trajala dvije godine (preuzima svu vlast). Početkom oktobra 1929. godine kralj je donio Zakon o nazivu i podjeli kraljevnine na upravna područja. Država je dobila ime Kraljevina Jugoslavija i podijeljena je na 9 banovina. Banovine dobijaju imena bez etničkog kriterijuma, po rijekama (Vrbaska Banovina, Savska, Zetska,...). Ali to nije moglo dugo da traje, te je Aleksandar Karađorđević 3. septembra donio Oktroisani ustav Kraljevine Jugoslavije koji se temelji na istim osnovama kao i ustav iz 1931. godine (država je nasljedna i ustavna monarhija, građansko-demokratskog tipa → ukunut je parlamentarizam, ministri su odgovarali samo kruni, kraljeva ovlaštenja su velika, skupština je bila dvodomna - parlament i senat, a što se tiče ljudskih prava ona su sužena i redukovana). Ustav je utvrdio trodiobu vlasti: zakonodavnu vlast vrši kralj i Narodno predstavništvo (Senat i Narodna skupština); upravnu vlast vrši kralj preko odgovarajućih ministara; sudsku vlast vrše sudovi. Formalno je to bila trodioba vlasti, a stvarno je bilo jedinstvo vlasti tj. bio je pretežan uticaj kralja. Od 1931 - 1941. godine izvršene su tri revizije ustava: 1. Nakon pogibije Aleksandra Karađorđevića 1934. godine u Marselju, zemlja je opet u krizi,na presto je stupilo tročlano namjesništvo - predsjedništvo (koje je imenovao kralj 1934. godine na Bledu). Zemlja počivala na strahu zbog italijanskih pretenzija na Dalmaciju, Njemačkih na Vojvodinu... Revizija se sastojala u tome da je Namjesništvo odmah po preuzimanju vlasti šefa države regulisao svoje nadležnosti koje su prevazilazile ustavne okvire Namjesništva. 2. Relacija Beograd-Zagreb se sve više udaljava, pa se 1939. godine donosi i Uredba o Banovini Hrvatskoj koja joj je potvrđivala teritorijalnu autonomiju i zakonodavnu vlast. Od 1937-1938. godine vode se pregovori o ustavnom redefinisanju. Namjesništvo je 1939. godine donijelo reviziju Septembarskog ustava i Uredbu o Banovini Hrvatskoj (od Savske i Primorske banovine sa nekim srezovima u Bosni). Tom uredbom banovina stiče visok stepen autonomije, dobija svoj Sabor. Uredba predstavlja začetak federalizacije zemlje, ima veliku teritoriju i jedina je bila organizovana etnički. 3. Državni udar generala Dušana Simovića koji je izvršen nakon potpisivanja Trojnog pakta i martovskih događaja 1941. godine. Treća revizija → Simović je zbacio Vladu i doveo na vlast kralja Petra II Karađorđevića, a za predsjednika vVlade je imenovan on sam. Svi zajedno su upravljali zemljom 21 dan, kada dolazi do napada fašističke Njemačke 17.04.1941. godine kada je Jugoslavija kapitulirala. 13.
Ustavni razvitak Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata Godine 1941. raspad države, kapitulirala i okupirana od strane fašističke Njemačke. Za vrijeme rata izdvojio se partizanski pokret i njegova komunistička partija. Početkom II svjetskog rata, kralj je proglašen punoljetnim i sa vladom napustaju zemlju.... • 1942. godine formiran je AVNOJ kao vrhovni organ revolucionarne vlasti u Jugoslaviji, tijelo za vršenje zakonodavne funkcije na oslobođenim teritorijama • Centralni organi vlasti definitivno su formirani 1943. (AVNOJ), Drugo zasjedanje u Jajcu 29. novembra; AVNOJ je proglašen vrhovnoim zakonodavnim i izvršnim narodnim predstavničkim 20
• •
•
•
•
•
• •
• •
•
tijelom Jugoslavije; izabran je Nacionalni komitet kao organ vrhovne vlasti; donešena je odluka izgradnji Jugoslavije na federalnom principu; kao i odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije u izbjeglištvu i zabrana vraćanja kralja u Jugoslaviju do završetka rata; Nakon II zasijedanja AVNOJ-a → problem za svijet: legalitet dvaju predstavnika jedne države, odn. kralj u izbjeglištvu i "revolucionarna vlast"→ saveznici žele da se taj dualitet riješi 1944. godine - sporazumom Tito – Šubašić (Tito postaje predsjednik Nacionalnog komiteta Jugoslavije), u Beogradu je odlučeno da se formira zajednička vlada i da kralja Petar II ustavnim aktom imenuje kraljevsko namjesništvo, ali uz dogovor sa predsjednicima obe vlade (kraljevske vlade u izbjeglištvu i nacionalnog komiteta na tlu Jugoslavije) → odluka da se formira zajednička vlada. Godine 1945. obe vlade podnose ostavku (Kraljevska vlada, i nacionalni komitet) i nakon dva dana formirana je zajednička, jedinstvena Privremena narodna vlada, a iste godine formirana je i Ustavotvorna skupština. Došlo je do ukidanja rada stranaka. Demokratska (Srbija) i Seljačka (Hrvatska) nisu ni učestvovale na izborima. To su bili tzv. „ćoravi“ izbori. 1945. godine - izbori za ustavotvornu skupštinu i Prvo zasjedanje Ustavotvorne skupštine koja je donijela Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Tom deklaracijom je i formalno prestala Kraljevina Jugoslavija i Ustav iz 1931. godine. Poslije II svjetskog rata Jugoslavija od unitarne države (republike) postaje federacija. DFJ = do I ustava; FNRJ poslije I ustava, sastoji se od 6 republika i 2 pokrajine... 1946. godine - Ustavotvorna skupština je donijela prvi Ustav nove Jugoslavije (rađn po uzoru na Ustav SSSR iz 1936.- godine) u kojem ona postaje FNRJ, koja je obuhvatala šest republika i dvije pokrajine. Ponovo dolazi do problema uspostavljanja državnog uređenja. Komunistička stranka je izbacila sve druge stranke iz Narodnog fronta. Tito postaje doživotni predsjednik, uveden je skupštinski sistem vlasti, a centralni organi vlasti su bili: - Narodna skupština FNRJ - vrši zakonodavnu vlast; vrhovni je organ narodne vlasti i predstavnik narodnog suvereniteta FNRJ - Prezidijum skupštine FNRJ - bira ga Narodna skupština na period od 4 godine; ima tri funkcije: šefa države, neke funkcije Narodne skupštine i funkciju ustavnog suda (ukida se 1953. godine) - Vlada FNRJ (najviši izvršni organ i upravni organ državne vlasti, a ne izvršni organ Narodne skupštine). Ustavom je utvrđena nova organizacija federacije koja obuhvata sistem organa i organizacija koji su glavne poluge države. To su: Savezna skupština (dvodoma - dom građana i dom radnih ljudi), predsjednik Republike, Savezno izvršno vijeće (političko izvršnu funkciju ima - odgovorno je za sprovođenje politike federacije), Vrhovni sud Jugoslavije i Ustavni sud Jugoslavije. 1953. godine - promjena Ustava Ustavnim zakonom uvedeno socijalističko samoupravljanje radnika. Godine 1963. - donesen je novi ustav (prvi autentični-originalni akt donesen u drugoj, socijalističkoj Jugoslaviji → prvi ustav je iz 1946. godine nalika na Ustav SSSR-a) koji uvodi prvi funkciju predsjednika, Jugoslavija se postepeno konfederalizuje, budi se nacionalizam kako umire socijalizam, uvedena je petodomna skupština, država dobija naziv SFRJ, uveden je Ustavni sud. Struktura ustava se dijelui u tri dijela: preambula, uvodni dio i normativni dio. 1968. godine - amandmani uvode koncept konstitutivnosti 1971. godina - čini prekretnicu - sa saveznog nivoa prelazi se na republički i pretvaranje SFRJ u konfederaciju, značajan prenos nadležnosti sa saveznog nivoa na republički; koncept nacionalnog ključa; politički sistem: Skupština SFRJ sastavljena je od dva vijeća: Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina. Savezno vijeće pokriva 220 delegata koje su neposredno birali građani po ključu: 30 delegata iz svake republike i po 20 iz svake pokrajine (paritetna /jednaka/ zastupljenost). Godine 1974. - ovaj ustav je jedan od najlošijih ustava na svijetu (imao 435. člana), definisao je Jugoslaviju kao SFRJ sa šest republika i dvije autonomne pokrajine. Ustav je demokratski po sadržaju, ulozi poluga vlasti i po načinu donošenja. Predstavlja ustavni pakt (saglasnost federalnih jedinica, naroda, šefa države i Skupštine). Krut je (stog je revizioni postupak), dug... Vlast je 21
•
14.
apstraktno određena. Svi savezni organi sastavljeni proporcijonalno. Savezna skuptina sastavljena od dva doma (30 poslanika iz svake republike i 20 iz svake pokrajine). Odluke se donosile konsenzusom (društvenim dogovoranjem). Predsjedništvo SFRJ imalo je ulogu kolektivnog šefa države. Brojalo je devet članova, osam predstavnika, svake republike i pokrajine, i deveti član, predstavnik komunističke partije, a do 1980. godine postojao je dualitet, dakle pored Predsjedništva bio i individualni predsjednik Republike. Smrću Tita funkciju šefa države preuzima Predsjedništvo. Promena ustava Srbije nije bila moguća bez saglasnosti pokrajina. Autonomne pokrajine su mogle da mijenjaju svoje ustave neovisno od ustava republika, a republike nisu mogle bez saglasnosti autonomnih pokrajina
Jugoslovenski federalizam i raspad SFRJ Saveznu državu SFRJ činilo je šest republika: BiH, Srbija, Makedonija, Hrvatska, Slovenija Crna Gora i Makedonija i divije pokrajine: Vojvodina i Kosovo. Republike su imale sva obilježja države, sve više su se udaljavale od federacije, stvarajući uslove za potpuno osamostaljenje. I pokrajine su se izdigle na nivo država. Od 1946. - 1990. godine teče razgradnja SFRJ sa prenosom ovlaštenja na republike. Sve republike i pokrajine su 1946. godine donijele svoje ustave. • 1986. -1987. g. velika finansijska kriza, razvoj nacionalizma, veliki talas nezadovoljstva • Na vlast dolazi Slobodan Milošević Kriza 80-tih, i 90-tih dovodi do eksplozije socijalizma. Godine 1987. SFRJ ulazi u tešku finansijsku krizu. 80-ih godina Jugoslavija se bori sa nacionalizmom na Kosovu po Ustavu iz 1974. godine i njegovoj odredbi po kojoj narod ima pravo na samoopredjeljenje. Na vlast dolazi Slobodan Milošević, mijenja se ustav Srbije. Donose se 1989. godine ustavni amandmani na Ustav Srbije i dolazi do smjene vlasti. Ustavna koncepcija SFRJ i položaj republika i pokrajina doveli su do dezintegracije SFRJ koja se konačno raspala 1992. godine *1991.godine u BiH raspisan je referendum na kome više-manje pobjeđuju nacionalne stranke, a u martu 1992. stvoren Ustav RS. Ideja o otcjepljenju pokrajina, o njihovom suvernitetu uglavnom je razlog raspada SFRJ i krvavih sukoba.
15.
Državni suverenitet POJAM - Znači najvišu i neograničenu vlast, što znači da je ona jedinstvena, neodgovorna, stalna i neotuđiva. Druga tvrdnja teoretičara – Suverena vlast je ona koja nema, ne poznaje i ne trpi nad sobom višu vlast. Utemeljena je podijela djelovanja suvereniteta prema vani i prema unutra. Svrstan je u dva bitna pravca: državni i narodni suverenitet. Danas se više prihvata narodni suverenitet koji je prema svome osnivaču Rusou – izražen u opštoj volji naroda. Nedjeljiv je i neprenosiv. Bitno je kakav se to suverenitet primjenjuje. Ko je nosilac suvereniteta: narod ili država, država u ime naroda ili parlament u ime naroda. Pojam suveriniteta veže se pretežno za državu, zatim za narod, tako da danas, praktično i nema ustava u svijetu koji manje ili više ne usvaja načelo narodne suverenosti. Suverenitet vrši država, njeni organi: skupština, vlada, šef države, a ne narod. SADRŽAJ SUVERENITETA je ono što se njime želi postići kao i njegovi bitni vidovi djelovanja. Suverenitetom se želi nešto od nekoga zaštititi, odnosno suveren želi biti najviši sudija nadređen svima i svemu što se nalazi niže na ljestvici. Prema tome nosilac suvereniteta je apsolutni gospodar svega postojećeg, vidi i ne vidi, ima ili nema. Teorija suvereniteta dopušta suverenu (monarhu, državi, narodu) da je iznad drugih, da je nezavisan neograničen i da mu je vlast nedijeljiva. Suverenost određuje državu – državna vlast je najviša, nedjeljiva, nezastariva i neprekidna. Najviša državna vlast znači da je nezavisna od drugih sila i najviša u svojoj državi. Država ne smije biti podrvrgnuta ničijoj vlasti sa strane (izvana, od drugih država i organizacija), što znači da je suverena 22
prema vani, na unutrašnjem planu (unutar države). Državna vlast se izdiže iznad bilo koje druge (organizacija, institucija, grupa i pojedinaca), pa je ta vlast suverena i u državi. Država mora biti nezavisna od bilo kakve vanjske vlasti, jer je samo tako ravnopravna sa drugima. Nezavisnost je glavni sadržaj suveriniteta. Pitanje državnog suvereniteta je posebno značajno kod složenih država. Osnovno je pitanje ko su subjekti – nosioci suvereniteta: konfederacija ili države članice, federacija ili države članice, odnosno federalne jedinice. U federacijama se često može desiti da o promjeni ustava odlučuje narod, ali da veliki broj federalnih jedinica mora da se složi sa promjenom. U federalnim državama moguća su različita rješenja: da suverenitet pripada federaciji, zatim državama članicama i da suverenitet dijeli federacija i države članice. U unitarinim državama suverenitet ima država ili narod. Većina ustava u svijetu reguliše pitanje suvereniteta i najčešće prihvata načelo narodne suverenosti. Primjer za to su: Ustav Republike Francuske, Belgije, Italije, Ruske Federacije, FNRJ, SFRJ i dr. 16.
Teorije o sverenitetu Država je zajednica ljudi na određenoj teritoriji sa suverenom vlašću. Ljudi i teritorija su materijalni pojmoni, za razliku od suverenosti koji je pravni pojam. * suverena vlast = najviša vlast (imamo dva pojma, lice i naličje iste stvari): državni suverenitet → ako je jedna vlast najviša, najviša je u jednoj državi (postoje i lokalne, i crkvene , i ... vlasti). Državni suverenitet - nezavisnost vlasti tj. nezavisna je od druge vlasti. suverenost → pitanje: odakle u državi najviša vlast potiče, tj. ko je suveren u jednoj državi? Termin suverenitet ima svoj korijen u novolatinskoj riječi - supremus, što znači vrhovni, najviši. To predstavlja subjekt koji je najviši, vrhovni u svojoj oblasti dijelovanja i predstavlja najvišu vlast. *Žan Boden 1576. godine u djelu Šest knjiga o republici, prvi put upotrijebio je riječ suverenost, koji veže za feudalni poredak i stalešku monarhiju. "Država je vladavina mnogih porodica sa suverenom vlašću" → kojih porodica? - pa plemstva. *Tomas Hobs (u knjizi Levijatan - čudovište), takođe je spomenuo riječ suverenost. Međutim, imali su drugačije teorije, Boden je smatrao da onaj koji je suveren mora da poštuje neka pravila, a Hobs suprotno. *U državama Zapadne Evrope (13, 14, 15. i 16. vijek) - obilježeni sukobom između carstva i papstva (u Svetom pismu piše da sva vlast dolazi od Boga, pa i politička). Vladari su pokušali istisnuti duhovnu vlast iz političke sfere. ("Kralj je car u svome kraljevstvu" → mimo njega nema višeg → doktrina suverenosti). TEORIJE: *Teokratska teorija - teorija o božanskom porijeklu, tvrdila je da je Bog nosilac najviše vlasti, a da su vladari božiji vladari na zemlji. (Henri VIII je došao u sukob sa Anglikanskom crkvom.) *Legitimističke teorije – daju odgovor na pitanje: ko je suveren? → dinastija koja dugo vremena vlada jednom državom, zato ima legitimno pravo da vlada (nastale su u Francuskoj pod burbonima). *Velika grupa teorija istog naziva, a različitog sadržaja koje suverenost objašnjavaju društvenim ugovorom - teorije od 16-18. vijeka Pojam suveriniteta veže se pretežno za državu, zatim za narod, tako da danas, praktično i nema ustava u svijetu koji manje ili više ne usvaja načelo narodne suverenosti. TEORIJE PO KNJIZI: 1. Istorijska i društvena dimenzija suverenosti-Suverenitet se proučava u okviru ustavnog (državnog) prava, teorije države i prava i međunarodnog javnog prava. Sve do polovine 16. vijeka odnosno do pojave teorije o suverenitetu Žana Bodena malo i nepotpuno se pisalo o suverenitetu i sve se uglavnom svodilo na terorije od državnoj vlasti i o položaju ulozi i pravima šefa države. Društveni uslovi u svim istorijskim fazama razvoja ljudskog društva uticali su na pojavu i razvoj teorija o 23
suverenitetu, tako se u jednom vremenu sverenitet vezao za nebo i nebeske sile (boga), drugi put se veže za zemlju i božanske predstavnike na zemlji zatim za monarha, pa za državu i na kraju za narod. 2. Najstarija teorija o suverenitetu - suverenitet boga. Potiče još iz vremena stare egipatske države i kulture (4. vijek p.n.e) – suveren je bio onaj ko je najviši, ko je nedodirljivi najači, a to je bog. Na zemlji je bio apsolutni vladar faraon, kao sin boga sunca (boga Ra) i imao je neograničenu vlast, manju samo od boga. Dakle, bog je bio suveren, a u njegovo ime na zemlju (u državi) suveren je bio faroan (kralj, šef države). 3. Starogrčke teorije o suverenitetu – Grčka filozofska i pravna misao obuhvatala je sve važnije oblasti čovjekova življenja. Posebno je posvećena pažnja teorijsko iznalaženju najboljih oblika državnog uređenja i njihovo upoređivanje sa postojećim na čemu su najviše radili filozofi Platon i Aristotel koji su uočili da u apslolutističkom tipu država postoji vrhovna i neograničena vlast pojedinca (teokrata, despota autokrata, monarha), a u u demokratskom tipu država vlast su imali slobodni građani i sam narod. Platon smatra da je suveren vladar i sloj oko njega i zato on utvrđuje da ne može svako biti vladar, već da državom moraju upravljati filozofi (učeni ljudi) jer su oni spoznali uzrok i smisao svega što postoji, pa će oni stoga o svemu što se tiče države najbolje odlučivati. Aristotel polazi od tvrdnje da je čovjek državotvorno biće (zoon politicon) i da može opstati samo u državi, a to znači da mora prihvatiti državu kao svog zaštitnika. Država je autarhična zajednica nezavisna od svih, sa svojom najvišom vlašću. Zato je prema Aristotelovoj teoriji kraljevstvo (monarhija) najbolje državno uređenje u kome postoje zakoni. Aristotel tvrdi da su zakoni suvereni, ali pošto ih uglavnom donosi vladar on je nosilac suvereniteta. 4. Teorije o suverenitetu u starom Rimu - Vlast u starom Rimu (najduži period) imali su rimski magistrati–imperium. Dominat (Domi) se javlja kao diktatura imperatora, a imperator je „gospodar i bog“ (dominus et deus), jer "sve što se njemu sviđa ima snagu zakona". Suverenitet pripada u cjelini imperatoru (caru), šefu države. 5. Srednjovjekovne teorije o suverenitetu – U srednjem vijeku od XII-XVI vijeka pojavilo sve više teorija: Prvo su se javili legisti koji razvijaju teoriju o tome da je samo država suverena. Zatim se javljaju teokrati – koji razvijaju teoriju o natprirodnom božanskom pravu, prema kome kraljevska vlast dolazi neposredno od boga, gdje vladara kao svog izaslanika postavlja sam bog i taj je samo bogu odgovoran. Treći su bili kanonisti (crkveni teoretičari) koji razvijaju teološku teoriju, prema kojoj načela vlasti dolaze od boga, ali izvršilac vlasti dolazi od ljudi. Dakle država i njen suverenitet su zemaljskog, a ne božanskog porijekla. Predstavnik ove teorije je sv. Toma Akvinski (XIII vijek). Ova teorija želi da potvrdi da je samo duhovna vlast božja tvorevina. Država je prema ovoj teoriji djelo ljudi (zemaljska tvorevina), a ne božjeg porijekla, zato papa može mijenjati (svrgavati) zemaljske vladare). Četvrti su se javili teoretičari o svetovnoj suverenosti. Bilo ih je više, a među njima su i nosioci teorije o društvenom ugovoru prema kojoj se suverenitet locira na razna subjektenosioce (vladar, narod, parlament, država i dr.) 6. Teorija monarhijskog suvereniteta – Javile su se brojne teorije, među njima i terorija o suverenitetu Žana Bodena, koja je do tada najpotpunija, a i do danas u nekim elementima neprevaziđena. Boden je utemeljio modernu teoriju o suverenitetu prema kojoj je suverenitet najviša apsolutna i neograničena vlast (suma potestas), koju najbolje i najpotpunije može vršiti jedna ličnost (car, kralj, knez), tj. monarh. Dakle državna vlast apsolutne monarhije oličena je u monarhu, koji je suveren. I mnogi drugi teoretičari (Makijaveli, Hobs), pa i neki vladari prihvataju monarhijski suverenitet. Ovim teroijama se podiže do neslućenih visina monarhova vlast (monarhijski suverenitet), koja je prema ovim teorijama samo božjom voljom obraničena. Teorija o monarhijskom suverenitetu je jedna od najraširenijih od 15. do 17. vijeka. 7. Teorija o državnom suverenitetu – Jedna od najrasprostranjenijih teorija od 17 do 20. vijeka. Ova teorija obuhvata nekoliko drugih teorija, a to su: teokratska, teološka, legistička, zatim teorija društvenog ugovora, nacionalne suverenosti i teorija parlamentarne suverenosti. Država ne bi bila država ako nije suverena. To je njeno osnovno obilježje. Jedino je državna vlast iznad svake druge vlasti na svojoj teritoriji. Prema prof. Lukiću suverenost države obuhvata tri elementa: spoljni, unutrašnji i sintetički. Spoljni znači da se suverenost države ogleda u njenoj nezavisnosti od drugih, unutrašnji označava supremaciju državne vlasti prema svim drugim subjektima u državi i sintetički znači onaj koji povezuje spoljni i unutrašnji elemenat. 24
Teorije koje se uključuju u teoriju državne suverenosti su: Teorija društvenog ugovora – postoji više smjerova ove teorije. *Prvo je shvatanje T.Hobsa po kome država nastaje ugovorom ljudi koji ih čine. →pitanje: Zašto ljudi pribjegavaju stvaranju države? → Po Hobsu ljudi su u prirodnom stanju zli i da se ne bi istrijebili potrebno je stvoriti silu kojoj će se "pokoriti". Ta sila je država. U svojoj knjizi T. Hobs "Levijatan" (Biblijsko čudovište), postavlja pitanje da i je ta vlast apsolutna. Polazi od toga da je u prirodi i društvu „rat svih protiv sviju“ i da čovjek može odbraniti i očuvati svoju slobodu ako prihvati društveni ugovor da vlast u ime svih ima vladar. *Drugo je shvatanje Hugo Grociusa koji smatra da je čovjek po prirodi slobodan i da je monarhova vlast ograničena prirodnim pravom. On traži da se razlikuje apsolutna od neograničene vlasti. Po njemu vladar može biti apsolutni monarh, ali je njegova vlast ne može biti neograničena. *Treće je shvatanje Dž. Loka koji putem društvenog ugovora želi ostvariti kolektivnu zaštitu kolektivnu zaštitu građana putem parlamenta. Po Loku, čovjek po svojoj prirodi ima određena prirodna prava (život, sloboda, svojina). → pitanje: zašto se čovjek pokorava vlasti, apsolutnoj? → da bi mu država osigura ta prava. *Četvrto je shvatanje Rusoovo prema kome je suverenitet u opštoj volji naroda (volonte generale) – narodni suverenitet. Glavni teoretičar društvenog ugovora (knjiga, 1762.) je Žan Žak Ruso. Smatra da je suštinsko određenje čovjeka sloboda , da je moguće da ljudi stvore državu suverene vlasti, a da zadrže svoju slobodu. Nakon Rusoa se završava etapa društvenog ugovora. *Međutim, Boden je smatrao da vladari moraju da poštuju pravila na osnovu kojih su došli na presto. Boden je imao praideju o ograničavanju vlasti – konstitucionalizam. 7.2. Teorija nacionalne suverenosti je u osnovi varijanta državne suverenosti iako su u nekom elementima približava narodnoj suverenosti. Nacija se u mnogim evropskim jezicima i političkim shvatanjima izjednačava sa državom ili narodom.Narod je zbir pojedinaca – građamna, a nacija je jedan transcedentalni, nedjelljivi entitet kome pripada suverenitet. Izraz nacionalna suverenost ima još jedno posebno značenje ukoliko se veže za naciju u smislu etnosa koji se afirmisao u toku borbe za nacionalnu emancipaciju. Njegovo značenje je u tome da je nacija činilac koji samostalno treba da odlučuje o sopstvenoj sudbini, odnosno o stvaranju sopstvene države ili o ujedinjenju s drugim narodima u okviru jedne države. U tom smislu nacija je nosilac prava na samoopredjeljenje. 7.3. Teorija parlamentarne suverenosti – spada u širi okvir državne suverenosti. Parlament je koliko predstavnik naroda, toliko i organ (nosilac) državne vlasti. Po teoretičaru Blekstonu suverenitet pripada parlamentu organu koji može donositi zakone. Suština suverenosti ogleda se u zakonodavnoj vlasti parlamenta, a to znači da on ima vrhovnu i apsolutnu vlast. 7.4. Teorija o suverenosti države – Njen tvorac je G. Jelinek. Suština ove teorije je u tome da suverenitet pripada državi kao posebnom pravnom subjektu. On time povlači distinkciju između suverenosti države i suverenog organa u državi. Pod suverenošću se ne smije shvatiti apsolutna neograničena vlast. Suverena državna vlast je pravno ograničena sopstvenim pravom. 7.5. Teorija o suverenosti prava – Temelje ove teorije utvrdio austrijski pravni teoretičar H. Kelzen krajem I svjetskog rata. Ova teorija ne odbacuje sam pojam suverenosti već suverenost prenosi sa šefa države ili druge vrhovne vlasti (nosioca suvereniteta) na vrhovnu normu-na ustav i druge norme iz kojih proizilaze sve druge norme. Vladavina prava je osnova njegove terorije. 8. Teorija narodne suverenosti – Nasuprot teoriji o monarhijskom suverenitetu javlja se ideja narodne suverenosti koju su istakli monarhomani (protivnici apsolutne monarhije). *Prvi mislilac teorije narodne suverenosti bio je Johan Altuzije koji je 1603. godine izložio ovu teoriju u kojoj izjednačava narod sa staležima i zahtijeva da staleške skupštine kao narodne skupštine vrše kontrolu nad radom vladara. *Najpotpuniju ideju o narodnoj suverenosti izložio je Žan Žak Ruso u svom djelu „O društvenom ugovoru“ 1762. godine. On zastupa ideju da država i vlast nastaju državnim ugovorom, smatra da je suštinsko određenje života tj. čovjeka sloboda. → Da li je moguća koegzistencija slobode i države kao apsolutnog suverena? ⇒ koncept opšte volje → Nije volja većine, to je jednoglasje, tj. jednodušan stav. Ruso je teoretičar neposredne demokratije, stalnog izjašnjavanja građana o pitanjima. On je kamen temeljac za narodnu suverenost. → Ako je narod nosilac neotuđive političke vlasti, onda je to demokratija. ⇒ Šta je narod? *Postoje dva shvatanja o pojmu naroda: 25 7.1.
1. narod su samo postojeće generacije (samo živi) 2. narod čini nacija, ne u smislu etničkog shvatanja, već prošle, buduće i sadašnje generacije. ⇒Ako je narod, sadašnja generacija, nosilac suverenosti, onad asmo svimi nosioci te suverenosti, to znači da naše učešće u suverenosti možemo, a i ne moramo da vršimo (imamo izbor). Onaj koga izaberemo odgovara nama i predstavlja "nas žive". ⇒Ako je nosilac suverenosti nacija prošlih, budućih i sadašnjih generacija, onda je pojedinac, ne nosilac dijela suverenost , već sastavni dio generacije i njegovo biračko pravo je njegova dužnost, pojedinac mora da izaađe na izbor, on ima ne samo pravo nego i obavezu. A onaj koga izaberemo ne odgovara nikome i predstavlja i nas sada i one koji su bili i one koji će biti. - Izraz nacionalna suverenost se može shvatiti u smislu etičke suverenosti. - Najviša vlast je ustavotvorna vlast. - U složenoj državi u federalnim jedinicama narod je nosioc vlasti. Prema koncepciji narodne suverenosti, narod je subjekt suverene vlasti, a ne monarh. Ruso utvrđuje da je suverenitet naroda nedjeljiv, neotuđiv i neprenosiv. Narod ima svoju volju, pa je suverenitet ostvarivanje te volje. Narod može suverenitet prenijeti ugovorom na vladara, ali ako vladar zloupotrijebi narodna suverena prava, narod mu može oduzeti vršenje tih prava i potom ga zbaciti s trona. Ruso je kasnije u svojim radovima odstupio i dopustio mogućnost predstavničke demokratije, tj. da narod može vršenje suvereniteta prenijeti i predstavničkom tijelu koje bira opštim i jednakim pravom glasa i koje ostvaruje volju naroda. Narod kao skup svih građana je suveren i svakom od tih građana pripada dio suverenosti. Nosioci vlastite suverenosti (građani) mogu sami neposredno vršiti suverenu vlast, a mogu je prenositi na svoje izabrane predstavnike. Ovi su dužni da zastupaju i provode interese naroda po sistemu imperativnog mandata. 8. Teorija o negiranju suvereniteta – Prema dosada izloženim teorijama osnovni centri moći i suverenosti su: država i narod. Ni jedna teorija nije razradila i dovela problem do kraja kako bi bilo jasno gdje je suverenitet, ko je nosilac, kako se ostvaruje. Zato se s pravom postavlja pitanje postoji li uopšte suverenitet, i ako postoji da li ga treba odbaciti. Nosilac ove teorije o negaciji suvereniteta bio je francuski teoretičar Leon Digi koji polazi od postavke da suverenost predstavlja obilježje jedne volje, da zapovijeda drugoj volji. Umjesto države (koja nije živo biće) psihološku volju posjeduju službena lica. Međutim, postoji jednakost svih ljudskih volja. Službena lica posjeduju ovlaštenja na osnovu prava, a ne na osnovu superiorne volje. Stoga pojam suverenosti kao metafizički pojam treba odbaciti. 17.
Ustavno regulisanje suvereniteta i oblici ostvarivanja suverenosti Mali broj ustava definiše državu kao suverenu. Češći je izraz da je nezavisna, a to potvrđuje i suverenost.⇒ Ko su nosioci suverenosti? → Po ustavnom pravu najkorektnije je da to budu građani. Nije svugdje i uvijek tako. U nekim ustavima nosioci suvereniteta su radni narod, savez radnih ljudi... uglavnom u ustavima socijalističkih zemalja. Suverenitet je predmet ustavnog regulisanja u svim državama svijeta, s tim što je različit pristup tom pitanju. *Većina je ustava u demokratski uređenim zemljama koje proglašavaju načelo narodne suverenosti. *U federalnim i konfederalnim državama osnovno je pitanje, ko su nosioci suvereniteta - konfederacija ili države članice ili federacije ili države članice, odnosno federalne jedinice. U konfederalnim državama – države članice su nosioci suvereniteta. U federalnim državama moguća su različita rješenja: prvo, da suverenitet pripada federaciji, drugo, državama članicama i treće da suverenitet dijele federacija i države članice. Tamo gdje se prihvati da je federacija suverena, to onda znači da je takva država prosta i da federalne jedinice nemaju obilježje države članice. Ako rješenje bude obrnuto, onda su članice države sa punim suverenitetom pa federacija dobija oznake konfederacije. Da bi se izbjegle pravne i teorijske teškoće vezane za određenje nosioca suvereniteta u federalnim državama moguća su dva rješenja. Prvo, nastalo u doba stvaranja američke federacije, prema kome u federalnim državama postoji dvojni (paralelni) suverenitet: suverenitet federacije i suverenitet federalnih jedinica – država. Drugo, da je suverenitet nedjelji i neprenosiv, te da je narod suveren, a da se vršenje suverenih prava može ostvarivati 26
u državama članicama i u federaciji. Koliko će ovlašćenja dobiti federacija, a koliko federalne jedinice stvar je dogovora (ustavnih rješenja) političkih i drugih snaga u državi. *U unitarinim državama suverenitet ima ili država ili narod, odnosno država i narod zavisi kako je ustavom regulisano. Većina ustava u svijetu reguliše pitanje suvereniteta i najčešće prihvata načelo narodne suverenosti. Primjer za to su: Ustav Republike Francuske, Belgije. Italije, Ruske Federacije, Savezne republike Njemačke, FNRJ, SFRJ, SRJ, Republike Srbije, Ustav BiH i dr. *Ustav reguliše nosioca suverenosti tako što: - u demokratskom uređenju to su građani sa biračkim pravom; - u nekim državama su to građani tj. etnosi kao pripadnici konstitutivnih nacija (i BiH je takva država). ; - u socijalizmu je to radnička klasa. *Utvrđena su dva osnovna načina ostvarenja narodne suverenosti: - posredni - neposredni Dakle narod može vršiti sam, neposredno obavljajući funkcije vlasti (sve ili neke) ili da posredno vrši funkcije vlasti preko svojih izabranih predstavnika. Posredno ostvarenje suverenosti primjenjuje se u najrazvijenijim građanskim demokratijama. Biračko tijelo koje je u stvari narod - nacija, bira svoje predstavnike u najviša državna predstavnička tijela (parlament) i tako oni zastupaju njihovu opštu volju. Formalno su izvršioci, a ne nosioci suvereniteta. Neposredno vršrenje suverenosti od strane naroda značilo je ostvarivanje ideje prema kojoj narod treba da upravlja državom. U građanskim demokratijama primjenjivani su neki oblici neposrednog vršenja vlasti (suverenosti): plebiscit, referendum, pravo peticije, narodna incijativa, sistem opoziva i ostavke i dr. U samoupravnim sistemima oblici neposredne demokratije bili su sadržajniji. Vlast (suverenitet) trebalo je da vrši narod ne samo klasičnim-građanskim demokratskim oblicima, već i putem delegacija i delegata. Predstavnička tijela su bila delegatska i trebalo je da odlučuju na bazi instrukcija delegacija ili druge izborne baze. Delegati su imali vezani (imperativni) mandat. Međutim i taj sistem se bio sveo na otuđene birokratske forme koje su se i suviše udaljile od građana. Danas se narodni suverenitet sve više pretapa (prelazi) u nacionalni, a nacionalni se svodi na vlast naciokratije (blisko nacionalnoj oligarhiji). - Konsocijativna demokratija ..... ???? Prvi model je Ustav kipra iz 1963. godine, koji nije opstao (Grčka i Turska su bile ujedinjene). Slično je i u Makedoniji (Ohridski sporazum)....???? 18.
Civilno društvo Shvatanje i značenje pojma civilno društvo. Društvo označava cijelo čovječanstvo jedne epohe (npr. antičko društvo), zatim društvenoekonomsku formaciju (npr. kapitalističko društvo), ukupnost građana i odnosa u jednoj državi (npr. Francuskoj), zatim lokalni ili neki drugi entitet (cjelina),pa čak i najmanje skupine ljudi smatraju društvom. U tom mozaiku shvatanja i značenja pojma društvo javlja se i pojam civilno društvo, s pojavom građanskog društva. Civilno društvo je i građansko društvo. *CIVILNO DRUŠTVO je društvo reda, kulturnog odnosa i življenja ljudi, društvo slobodnih pojedinaca – građana. Javlja se izraz civilno društvo kojim se označava novi kvalitet, novi tip društva u kome je pojedinac – građanin slobodan. Civilno društvo je slobodno društvo. Prvi se u teoriji koristio izrazom civilno društvo engleski filozof Džon Lok koji je uočio jasne razlike između građanskog društva (civil society) od građanske vlasti (civil government). Bitno je za civilno društvo da je ono u osnovi građansko ali građansko društvo nije u cjelini i civilno. Po Loku društvo je nezavisno i samostalno političko tijelo koje bira i kontroliše vlast. Zato je vlast ograničena društvom. Građansko društvo je težilo da se državna vlast ograniči i kontroliše od strane institucija društva. Tako se građansko društvo počelo pretvarati u slobodno (civilno) društvo. 27
Teorijske osnove civilnog društva. Prvi se u teoriji koristio izrazom civilno društvo engleski filozof *DŽON LOK - po Loku, čovjek po svojoj prirodi ima određena prirodna prava (život, sloboda, svojina). Ljudi formiraju državu da bi ostvarili ta svoja prava. Njegova velika zasluga je povlačenje jasne razlike između građanskog društva od građanske vlasti. Smatrao je da građanska prava (život, sloboda, svojina) ostaju nasuprot državne vlasti; da se treba formirati civilna vlast. Smisao upotrebe ovog termina bio je da odvoji državne od društvenih funkcija, jer su ove mnogo šire od državnih. One obuhvataju sveukupne odnose, a samo neki su državni. Sloboda čovjeka je mjera civilnog društva, a država sa svojom prinudom mora biti instrument društva. *ŽAN ŽAK RUSO – je svojom teorijom postavio elemente civilnog društva, posebno teorijom društvenog ugovora. Ruso traži slobodu ljudi okviru građanskog društva, pri čemu polazi od slobode građanina koja je najviše što može imati čovjek. Sloboda je ravna životu. *HEGEL – definiše građansko i civilno društvo kao sistem potreba koje se zadovoljavaju posredovanjem rada, nužde i razuma. Smatra da je građansko (civilno) društvo satkano od tri elementa: 1. od sistema opštih pojedinačnih potreba i njihovog zadovoljenja radom 2. opšte slobode i zaštite vlasništva pravosuđem 3. suzbijanja slučajnosti i briga o posebnom interesu, kao nečem zajedničkom, pomoću policije i korporacije. Međutim, Hegelovo shvatanje je više osnova klasičnog buržoaskog (državnog) nego slobodnog društva, ali je ipak u funkciji zaštite čovjeka, vlasništva, reda i rada, slobode i poretka. *FERDINAND TONIS- smatra da treba stvoriti novi tip društva – zajednicu u kojoj će ljudi biti slobodniji. Savremena shvatanja civilnog društva su u suštini zasnovana na ideji slobodnog društva. Civilno društvo nastaje tamo gdje su ljudi slobodni, gdje država ima samo zaštitnu funkciju a ne apsolutnu prisilu. Osnovni faktori civilnog društva. Civilno društvo ne nastaje samo voljom ljudi ili dekretom vlasti i države ili bilo koga društvenog subjekta. Ono nastaje ka se ostvari niz pretpostavki demokratskog karaktera (sadržaja i oblika) koje u osnovi predstavljaju elemente civilnog društva. Ti faktori su: a. Slobodan građanin pojedinac čija prirodna i građanska prava nisu ničim ograničena osim istim pravima drugih građana; b. Ljudske i građanske slobode i prava, a prije svih lična, ekonomska, socijalna i politička. c. Ekonomski subjektivitet i sloboda građana na osnovama slobodnog tržišta i privrede, razmjene proizvoda i usluga po tržišnim zakonima; d. Autonomija različitih nedržavnih institucija kao što su univerziteti, crkva, privredne, kulturne, obrazovne, naučno umjetničke i drugih institucija. e. Vladavina prava i to u najširem smislu, širem od vladavine pravne države, to znači ograničenost pravom svih i svakoga, kako pojedinaca tako i državnih i dr. organizacija i institucija; f. Legalnost i legitimnost vlasti, kontrola nad njom i njena ograničena nadležnost. Legitimitet vlasti ogleda se u tome da li je prizna narod, da li je ona izraz volje građana (birača). g. Ostvarivanje demokratskih formi putem institucija referenduma, plebiscita, peticije, narodne inicijative, zborova, savjeta I dr. h. Ostvarivanje političke kulture participativnog tima. Navedeni faktori zasnivaju se na jednom univerzalnom, a to je sloboda. Civilno društvo i nastaje i ostvaruje se samo ostvarivanjem prava i sloboda svih vrsta i oblika. - Civilno društvo ograničava državnu vlast. A) LJUDSKA PRAVA I SLOBODE To su ona prava koja čovjek uživa samim tim što je ljudsko biće. Od Loka pa do danas ljudska prava i slobode su nešto što prethodi državi i cilj države je da ih zaštiti. To je sfera u koju država ne smije da zađe. Postoji više kriterijuma podjele. 28
I – prema prirodi prava, društvenim odnosima: 1. lična 2. politička 3. ekonomska 4. prava i slobode nacionalnih manjina 5. ekološka Ova podjela nastaje sa fazama u razvoju ljudskih prava i sloboda. Faze su : I faza je njihovo uvođenje u ustavnost, odn. njihova konstitucionalizacija. - II faza je njihova socijalizacija (ekonomska prava i slobode), naročito poslije I svjetskog rata. - III faza je internacionalizacija (dolazi nakon II svjetskog rata, donošenjem niza povelja) II - prema nosiocu prava i sloboda: 1. prava i slobode individualnog karaktera - uživa ih pojedinac (umjetničko stvaralaštvo); 2. prava i slobode onih koji žive u zajednici sa drugim ljudima (pravo na maternji jezik, pravo slobode vjeroispovjesti,... ne može ih pojedinac sam uživati; 3. kolektivna prava i slobode (kolektivitet kao jedan entitet uživa određena prava, naročito je važno kod entiteta koja se vežu za etnos kao nosioca prava – npr. nacionalne manjine kao kolektiviteti ili samo Laponci imaju pravo da gaje irvase, ili...). III - prema prema titularu: 1. na prava koja uživaju sva lica, 2. samo državljani, 2-a. samo građani (punoljetna lica koja imaju poslovnu ili političku ???? sposobnost) 3. samo stranci. Svaki državljanin ima pravo na to i to. Državljanstvo je pravno relevantna veza države i pojedinca. stiče se rođenjem ili brakom... Opšti osnov za uživanje ljudskih prava su državljanstvo i jednakost. Jednakost je individualnopravna kategorija. Stranci su isključeni iz uživanja određenih prava, najčešće po principu reciprociteta (ako strana država dozvoli našim državljanima to i to, onda će i naša strancima iz te države). Stranci samo imaju pravo na azil, državljani ne. 19.
Prirodna i stečena prava i slobode Podjela na prirodna i stečena prava i slobode je bitna. I prirodna i stečena prava su vezana za čovjeka. On je mjera svih prava, jer "čovjek je mjera svih stvari, onih koje jesu da jesu, i onih koje nisu da nisu". (Protagora, V vijek p.n.e.) Razlika između prirodnih i stečenih prava je teorijske prirode, jer se u praksi ne razdvajaju prava i slobode na ova ili ona, već se sve svodi na postojanje ili nepostojanje slobode i prava. Pod prirodnim pravima podrazumijevaju se ona prava koja su imanentna čovjeku, koja su neotuđiva i koja mu pripadaju samim tim što je čovjek (npr. lična prava: pravo na život, pravo na slobodu i dr.) Dok su stečena (građanska) prava ona koja građani stiču – "dobijaju" od vlasti, od države. Njihova lista se utvrđuje ustavima i negdje su ta prava uža, a negdje šira, što zavisi od tipa društva, političkog i državnog uređenja. Biračko pravo je npr. stečeno (građansko pravo) pa je ono u skoro svakoj državi (ustavo i zakonom) drugačije regulisano. Negdje su cenzusi oštriji, negdje blagi ili ih uopšte i nema. Čovjek je prirodno i društveno biće. Teorija prirodnog prava čovjeka je vrlo stara. Konstituisala se još u doba grčke civilizacije i održala do danas. Osnovni smisao ove teorije je da postoji jedno prirodno, nepisano i vječno pravo koje proizilazi iz prirode ljudi. Ono pripada svakom čovjeku i niko mu ga ne može oduzeti. To pravo je uticalo na formiranje i ostvarivanje građanskog (civilnog) prava koje se mora zasnivati na pravu pravdi i opštem dobru. Poznati borci prirodnog prava su Đžon Lok, Hugo Grocius i Ruso koji traže oslobađanje čovjeka od političkog tutorstva, stega i ropstva. Pozitivistička teorija je suprotna teoriji prirodnog prava. Prema ovoj teoriji čovjek je proizvod društva i države i saglasno tome, država je ta koja mu propisuje koje će i kakva imati prava i slobode. Jedan od nosilaca ove teorije je bio Ogist Kont, osnivač pozitivizma i buržoaske sociologije.
29
Teorija o dezalijenaciji, najvišem stepenu ostvarivanja prava i sloboda čovjeka. Prema ovoj teoriji, čovjek mora biti slobodan u totalitetu i doživjeti svoju punu emancipaciju, a zastupali su je prvo socijalutopisti, zatim marksistički teoretičari i nekoliko građanskih teoretičara.
Značajni dokumenti o pravima i slobodama (= pitanje broj 8.) i ustavno rgulisanje prava i sloboda 20.
Borba za priznavanje i poštovanje ljudskih prava i sloboda je trajni proces. Počela je tokom srednjeg vijeka pojavom prvih pisanih povelja i ustavnih akata. U ENGLESKOJ – se 1215. pojavljuje Velika povelja slobode (Magna charta libertatum) u kojoj se prvi put put ozbiljnije daju i najavljuju određena prava i slobode, zatim Peticija o pravima iz 1679. (Habeas Corpus Act) i Prilog o pravima (Bill of Rights) iz 1689. U nizu akata kojima se ograničavaju prava vladara i vlasti, a daju građanima je i Kromvelov ustav (Instrument of Government) iz 1653, zatim 19. vijek donosi nova prava među kojima i biračko pravo, te je donošen Zakon o predstavništvu naroda (1832) koji je dopunjavan nekoliko puta u 19. i 20. vijeku. U SAD – Prvi ustav u državi Virdžiniji 1776. godine u kome se utvrđuje poseban prilog o pravima (Bill of Reguts), zatim Deklaracijom o nezavisnosti SAD utvrđene su bitne odredbe o nepovredivom, prirodnom i neotuđivom pravu čovjeka i zaštita njegovih prava i sloboda. Zatim Ustav SAD iz 1787. tek naznačava neka bitna prava i slobode, da bi 1791 u vidu amandmana bila donesena Povelja o pravima građana. Prava i slobode građana se proširuju amandmanima i 1864. U FRANCUSKOJ –1789. u doba buržoaske revolucije donijet je jedan od najglasovitijih dokumenata o pravima i slobodama čovjeka - Deklaracija o pravima čovjeka i građanina (ima 17 članova kojima se normiraju (utvrđuju) „prirodna, neotuđiva i sveta prava čovjeka“) Deklaracija odražava revolucionarnu ideju zasnovanu na slobodi, jednakosti i bratstvu (liberte, eqalite i fraternite). U RUSIJI – 1917. Nakon Oktobarske revolucije donijeta je Deklaracija o pravima radnog i eksploatisanog naroda. Bitne odrednice iz te Deklaracije unijete su u Ustav Ruske SFSR 1918. g. U NJEMAČKOJ – 1919. godine poznatim Vajmarskim ustavom regulisana su određena prava i slobode građana. Međunarodna zaštita čovjeka postala je aktuelna poslije završetka II svjetskog rata, pošto su se u tom ratu dešavala strašna uništavanja ljudi (genocid). Zato su Ujedinjene nacije svojom Poveljom iz 1945 godina utvrdile bitna prava i slobode čovjeka i građanina. 1948. Ujedinjene nacije donijeli su Opštu deklaraciju o pravima čovjeka, 1966. g. Pakt o građanskim i političkim pravima, Pakt o ekonomskim, kulturnim i socijalnim pravima, 1959. godine Deklaracija o zaštiti djeteta, 1952. i 1967. Konvencija o političkim pravima žena i druge. Ustavno regulisanje prava i sloboda: I – faza konstitucionalizacije (uvrštavanje u ustav) prava i sloboda u svijetu. Ovom fazom počinje veliki razvoj ljudskih sloboda i prava, prvenstveno ličnih, ali u manjoj mjeri i političkih: Deklaracija o nezavisnosti (1791. američki ustav dopunjen amandmanima o ljudskim pravima), u Francuskoj – Deklaracija prava čovjeka i građanina. U XIX vijeku, proširenje političkih prava, građani dobili biračko pravo. - Svi ustavi se po načinu sistematizovanja prava i sloboda mogu svrstati u tri grupe: PRVA GRUPA – Ustavi koji ne sadrže odredbe o pravima i slobodama. (Ustav Gane iz 1960. i Ustav Švedske iz 1809) DRUGA GRUPA– Ustavi koji odmah na početku ili iza osnovnih odredaba o karakteru države situiraju poglavlje o pravima i slobodama. (Ustav SR Jugoslavije iz 1992, Republike Srbije iz 1990., Španije iz 1978, i Portugala iz 1976. i dr.). U sistematici ustava poslije osnovnih odredbi jesu ljudska prava i slobode. Time se šalje poruka da ona prethode vlasti. Odredbe su najnačeline predstavljene, apstrakcija su i postavlja se pitanje da li su te odredbe ljudskih prava i sloboda neposredno primjenljive? Postoje različiti stavovi: - smatra se da se mogu primjenjivati ali, način ostvarivanja ljudskih prava i sloboda se reguliše zakonom!!!. Zakon predstavlja volju skupštinske većine, a ljudska prava i slobode se garantuju 30
ustavom ⇒ ne smije se dopustiti da zakonodavac rastegne ustavnu odredbu i obesmisli je. Isto tako zakonodavac ne smije da utiče na suštinu regulisanja ljudskih prava i sloboda. TREĆA GRUPA – Ustavi koji poglavlje o pravima i slobodama situiraju negdje dalje u tekstu ustava. (U ovu grupu spadaju svi ustavi u socijalističkoj Jugoslaviji) II – faza socijalizacije, uvrštena socijalna prava i slobode, nakon I svjetskog rata (mada neke odredbe o socijalnim pravima sadržavao je i Montanjanski ustav, ali on je jedini i izuzetak) III – faza internacionalizacije ljudskih prava i sloboda – stvaranje međunarodnih institucija o ljudskim pravima. U zadnje vrijeme se javila i IV faza, a to je pravo na zdravu životnu sredinu, zatim zaštita i prava nacionalnih manjina i sl. Regulisanje ljudskih prava i sloboda je političko pitanje i njihova zaštita određuje karakter države! Da li poštovanje sopstvene tradicije koje ide na uštrb liberalnog shvatanja znači i nepoštovanje ljudskih prava i sloboda? → veoma je diskutabilno pitanje! Ljudska prava i slobode mogu da budu značajno zloupotrebljena iako to ustavi zabranjuju! Zaštita ljudskih prava i sloboda je uglavnom pred sudovima - sudija redovnih sudova sudi, prvenstveno, na bazi zakona. 21.
Lična prava i slobode Svi ustavi se po načinu sistematizovanja prava i sloboda mogu svrstati u tri grupe Prvo poglavlje prema sistematici ustava sadrži najapstraknije odredbe. Pitanje je da li su one neposreno primjenjive. I KATEGORIJA PRAVA: Lična prava i slobode – njima se štiti osnovni fizički, moralni i duhovni integritet čovjeka. To su najstarija i najzaštaćenija prava čovjeka, tu spadaju: 1. Pravo na život – to je pravo prirodno, trajno, nepromijenjivo i neotuđivo. Ali, nije oduvijek bilo neprikosnoveno, odn. nije apsolutno. - smrtna kazna - aboliconisti zagovaraju ukudanje smrtne kazne; u SAD-u ima smrtna kazna, dok je u mnogim zemljama Evrope ukinuta. U nekim sistemima se za teška krivična djela osuđuje na smrt. Međutim, i u tim zemljama se najčešće smrtna kazna zamijeni doživotnim zatvorom ili na vremenski rok. Sve je više zemalja koje ukidaju smrtnu kaznu. - eutanazija = ubistvo iz milosrđa, negira pravo na život, - abortus - crkve se protive abortusu, naročito katoličke crkve. U BiH je dozvoljen prekid trudnoće, postoji pravo na abortus i ne negira pravo na život, do 10. nedjelje trudnoće je dozvoljeno, a kasnije samo uz odobrenje ljekara. Nema niko pravo da raspolaže životom drugoga, da ga može uzeti kad hoće i kako hoće. - pravo upućivanja ljudi u rat pošto se zna da postoji mogućnost pogibije. 2. Pravo na jednakost ljudi. Jednakost je kao i pravo na život prirodno i neotuđivo pravo čovjeka. Ostvarivanjem prava na jednakost ljudi se izjednačavaju (naročito pred zakonom, javnom vlašću) bez obzira na boju kože, pol, obrazovanost, naciju, vjeroispovjest, političku ili teritorijalnu pripadnost. 3. Sloboda čovjeka. Sloboda je univerzalna vrijednost. Samo je život ispred slobode, ali bez nje i on je bezvrijedan. Većina ustava u svijetu propisuje da je nezakonito lišenje slobode čovjeka strogo kažnjivo. To su pitanja lišenja slobode, koji bi trebalo da obavljaju samo nadležni državni organi, zatim vrijeme odnosno trajanje pritvora, odredbe o pravima na odbranu i sl. (čitava lepeza ustavnih garancija: pritvpravno lišenje slobode, rok za policijski pritvor, maksimalno trajanje pritvora, niko ne može biti suđen, prije nego što mu se pruži prilika da brani. 4. Pravo ličnosti na zaštitu dostojanstva i integriteta. Ovim pravom se štiti nasrtaj i miješanje bilo koga u intimni život čovjeka. U tom smislu su kažnjiva prisluškivanja drugih, neovlašćeno i samovoljno korišćenje raznih podataka o ljudima, itd. Ako ipak dođe od bilo koga do zloupotrebe podataka o ličnosti, ili se na drugi način ugrozi dostojanstvo ličnosti, pravo je svakog čovjeka da zatraži i dobije sudsku zaštitu. Primjenjuju se oštre kazne ko ga narušava. 31
5. Slobode kretanja i nastanjivanja. Ovo pravo se javlja i koristi na dva načina. Prvi je da se u okviru jedne države, bila ona unitarna, federalna ili konfederalna, dozvoljava neograničeno kretanje i nastanjivanje u svim dijelovima države. Građani se bez svoje volje ne mogu prisiliti da borave u nekom mjestu. Drugi način korišćenja ovog prava je kretanje građana prema inostranstvu (uz pasoš). Postoje ograničenja kretanja i nastanjivanja, ali samo u slučajevima predviđenim ustavom. Mogući su (po ustavu) slučajevi ograničenja kretanja i nastanjivanja, ali samo radi zaštite drugih prava i to: 1) za one protiv kojih se vodi krivični postupak, 2) za one koje boluju od teške zarazne bolesti, 3) za one koji su došli u sukob sa pravilima zaštite društvenog (državnog) poretka. I u takvim slučajevima sloboda se ograničava privremeno. 6. Pravo čovjeka u postupku pred državnim organima. Niko ne može biti suđen, prije no što mu se ne predoči razlog i ne pruži mu se prilika da se brani (audiatur et altera pars). Organ koji vodi postupak mora pružiti mogućnost zaštite prava okrivljenog. Svaki demokratski sistem obezbjeđuje niz mogućnosti te zaštite, od odredbe prema kojoj čovjek ne može biti u pritvoru duže od 24 časa (u nekim slučajevima 3 dana), a da ne zna zbog čega je pritvoren, preko obezbjeđenja prava na žalbu, do obezbjeđenja dvostepenosti suđenja, vođenja posebnog postupka, zaštite od strane pravobranilaca, advokata i sl. 7. Nepovredivost stana. Niko nema pravo povrede stana, pa ni službena lica, osim u nekoliko zakonskih iznimki. Samo uz nalog suda službeno lice može pretresti stan, ali i tada uz prisustvo 2 svjedoka i vlasnika stana. Samo u izuzetnim prilikama službena lica smiju ući u stan i bez naloga i svjedoka (radi hvatanja učinioca krivičnog djela ili radi spasavanja ljudi i imovine) 8. Slobode misli i opredjeljivanja. Sloboda misli je bez sumnje prirodno i neotuđivo lično pravo, pravo čovjeka, dok je sloboda opredjeljenja većim dijelom u sferi prava građana. Međutim, pošto je ustavnopravna teorija prihvatila sintagmu „misli i opredjeljenja“ i pošto je prirodno pravo jače od prava građanina, slobode misli i opredjeljenja smo svrstali u grupu ličnih prava i sloboda. Ustav SRJ, jemči slobodu ubjeđenja, savesti, misli i javnog izražavanja mišljenja. Slično uređuje i Ustav RS, zajamčena je sloboda misli i opredjeljenja, savjesti i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja. 9. Sloboda savjesti i vjeroispovijesti - Veliki broj ustava spajaju slobodu misli i opredjeljenja i slobodu savjesti i vjeroispovjesti. Vjeroispovjest je ipak posebno i autonomno pravo i tako ga treba teorijski odrediti jer niko nema pravo da nameće ljudima koju će vjeri ispovjedati i kojoj će vjerskoj zajednici pripadati. Sloboda vjeroispovjesti obuhvata četiri slobode: 1. slobodu od zabrana ispovjedanja vjere, 2. slobodan izbor vjerskog uvjerenja, što uključuje zabranu ustanovljavanja državne vjere, 3. slobodu od bilo kojeg vjerskog uvjerenja (npr. ateizam), 4. slobodu od otkrivanja vjerskog uvjerenja. Ustav Republike Srbije i Republike Crne Gore utvrđen je princip odvojenosti crkve od države, dok Ustav SRJ o tome ništa ne govori, a Ustavom Republike Srpske se prihvata opšti princip saradnje crkve i države. U Njemčkoj je 70-tih godina zabranjeno da s bilo šta što je vezano za politiku spominje pri vršenju vjerskih obreda. 10. Nepovredivost tajne pisma –Privatna pisama predstavljaju načine saopštavanja ličnih stavova, zahtijeva, poziva, osjećanja i dr., njima se upućuju lična pitanja koja najčešće zadiru u intimni i privatni život čovjeka, zato se ova pitanja regulišu ustavom. Pisma ne smije niko otvarati ili uništavati osim onoga kome su upućena. Zakonom su mogu predvidjeti izuzeci i to samo u 2 slučaja: 1. radi dokazivanja i vođenja krivičnog postupka, 2. ako je to neophodno radi odbrane zemlje. → nije apsolutno. 11. Pravo na zaštiti podataka o ličnosti. - Ustavom i zakonom se reguliše način prikupljanja, obrade, korišćenja i zaštite podatka o ličnosti. Podaci se mogu uzimati samo za određenu namjenu, pri čemu svako lice čiji se podaci prikupljaju ima pravo da bude upoznato sa podacima i svrhom prikupljanja. Ako dođe do zloupotrebe (ili se posumnja na zloupotrebu) podataka, pravo je svakog građanina da zatraži sudsku zaštitu. Podrazumijeva se upotreba podataka samo za onu svrhu za koju su prikupljeni; javne ličnosti moraju da podnesu veći stepen interesa javnosti. 12. Sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti – Nacionalna pripadnost kao kategorija nastala je s građanskim društvom i mala je čisto praktično i patriotsko obilježje. Međutim s vremenom je postala politička odrednica i oznaka za druge narode, a zatim i osnova za nejednakost u pravima pa i mržnju. Zato su mnogi ustavi predvidjeli: 1. slobodu izjašnjavanja (ili neizjašnjavanja) o nacionalnoj 32
pripadnosti, 2. Zaštitu nacionalne pripadnosti, 3. pravo izražavanja nacionalne kulture, 4. slobodu upotrebe maternjeg jezika. - Ovo pravo je stvar subjektivnog izbora (ne mora da zavisi od predaka); niko nije dužan da se izjašnjava o nacionalnoj pripadnosti ⇒ Da li se država može miješati u postojanje određenog entiteta? Ako se određeni broj ljudi izjasni da pripada određenoj naciji → da li je država obavezna da prihvati postojanje te nacije? Trebala bi da prihvati tu naciju kao manjinu, ali to nije svuda tako. 13. Sloboda nauke u umjetnosti – Naučno, kulturno i umjetničko stvaranje moraju biti slobodni. Ustav mora pružiti punu zaštitu naučnom i umjetničkom stvaralaštvu, zaštitu moralnih i imovinskih prava stvaralaca. 22.
Politička prava i slobode 1. biračko pravo ili izborno pravo, Jedno od najstarijijih i najvažnijih političkih prava, a omogućava građanima pravo da učestvuju u političkom životu zemlje u izboru svojih predstavnika u državne organe. To je pravo da se bira i bude birano. Može biti pasivno i aktivno. veže se za referendum i za izbore. 2. sloboda udruživanja – za osnivanje političkih sindikalnih i drugih organizacija kao i mirna okupljanja. (moguća je zabrana udruživanja: tajna, paravojna). Neki tu slobodu dijele na 2 komponente: slobodu sindikalnog udruživanja (rad sindikata, zaštita prava radnika)???? 3. sloboda zbora i mirnog okupljanja – uz prethodnu prijavu nadležnom organu, radi bezbjednosti ljudi i imovine (prema zatvorenom ili otvorenom prostoru). 4. sloboda štampe i drugih vidova javnog izražavanja - građani imaju pravo da u sredstvima javnog obavještavanja iznose svoje mišljenje, izdavanje novina, sredstva inforormisanja su dužna blagovremeno i istinito obavještavati javnost. Nema cenzure, mada se može ograničiti ukoliko se poziva na "huliganstvo". 5. pravo na predstavnike, peticije i prijedloge – javno iznošenje mišljenja o radu državnih i drugih organa; 6. Pravo na javnu kritiku - kritiku rada državnih i drugih organa. 7. Pravo na državljanstvo – građani RS imaju državljanstvo RS, a istovremeno i državljanstvo BIH. Na osnovu Sporazuma o specijalnim vezama i paralelnim vezama i odnosima, može imati i državljanstvo Savezne Republike Jugoslavije. Politička prava su građanska prava. Politička prava su restriktivna pošto njihova širina zavisi od niza faktora, a naročito od dostignutog nivoa demokratije, oblika državnog uređenja, tipa društva. Građani su još u antičko doba zahtijevali da dobiju određena politička prava, jer čovjek je političko biće (zoon politicon). Afirmacija političkih prava i sloboda građana imala je cilj ograničenje nosilaca javne vlasti. Omogućavaju učešće građana u političkom životu i u vršenju vlasti a zavise od dostignutog nivoa demokratije, oblika državnog uređenja I dr. TO SU: 1. Biračko pravo – je širi pojam /biranje, kandidovanje, učešće u radu biračkih odbora...) nije najtačnije poistovjetiti ova dva pojma. Jedno od najstarijih i najvažnijih političkih prava, a omogućava građanima pravo da učestvuju u političkom životu zemlje, prije svega u izboru svojih predstavnika u državne organe, a najčešće u parlamentu. Biračko pravo ogleda se u pravu građanina da bira i da bude biran u razne državne i druge organe. Može biti aktivno i pasivno biračko pravo. Aktivno biračko pravo je sposobnost građanina da bira svoje predstavnike u razne organe ili da odlučuje o drugim pitanjima (izbori, referendum, plebiscit). To pravo građanin stiče sa najmanje 18, a u nekim sistemima tek sa 24 ili više godina. Pasivno biračko pravo je sposobnost građanina da bude biran u predstavničke i druge organe. Građanin to pravo stiče najranije sa 18 godina, a ima državnih sistema u kojima se pasivno biračko pravo za pojedina tijela stiče tek sa četrdeset i više godina života (npr. izbor u senat). Što je politički sistem konzervativniji donja granica kod aktivnog, a pogotovo kod pasivnog biračkog prava je viša. ♦veže se za referendum i izbore! 33
2. Sloboda udruživanja – Ustavi na različite načine regulišu pitanje slobode udruživanja. Ustav Republike Srbije naglašava slojevitost ovog prava razlučujući posebno slobodu političkog, a posebno sindikalnog i dr. Udruživanja i djelovanja. Za osnivanje političkih, sindikalnih i drugih organizacija nije potrebno odobrenje već samo upis kod nadležnog organa. Sindikalno organizovanje se vrši radi zaštite prava i unapređivanje profesionalnih i ekonomskih interesa njihovih članova, a političko organizovanje vrši se radi širih političkih interesa i učešća u vlasti ili potpunog preuzimanja vlasti. Zato su ustavom predviđena ograničenja za političko organizovanje, npr. kontrola prihoda političkih strana i niz drugih ograničenja i zabrana. 3. Pravo na štrajk – ne za svalica, voska i policija nemaju to pravo jer bi po prirodi stvari za te organizacija bilo neprihvatljivo. Ljudi u zaposleni u javnim službama gdje imaju to pravo uz to obezbjede minimalne uslove funkcionisanja, npr. doktori. 4. Slobode govora i javnog istupanja- Ova sloboda je bitno politička i različito se ustavno uređuje. 5. Sloboda zbora i javnog okupljanja – Mirno okupljanje i zborovanje građana garantovano je Ustavom Republike Srpske, ali uz prethodnu prijavu nadležnom organu. Ova sloboda se može privremeno ograničiti radi sprečavanja ugrožavanja zdravlja i morala ili radi bezbjednosti ljudi i imovine. 6. Sloboda štampe i drugih vidova javnog izražavanja – Ova sloboda spada u red primarnih i tradicionalnih sloboda. Neki ustavi utvrđuju samo opšte načelne i okvirne odrede (ustavi SAD, Francuske, Švajcarske i dr.) što može imati različite efekte i različito se tumačiti. Prvo, može se shvatiti kada takve opšte odredbe znače da postoje apsolutne i neograničene slobode štampe, i drugo, da su ustavne odredbe samo okvir, a zakon o štampi liberalnije ili restriktivnije treba da reguliše način ostvarivanja ovih sloboda. Druga grupa ustava utvrđuje pored opštih ustavnih odredbi i brojne konkretne norme kojim se najčešće uređuje način ostvarivanja ove slobode, okviri i granice unutar kojih se ona ostvaruje, razloge zbog kojih se može ograničiti njeno korišćenje, i dr. Odredbe kojima se garantuju slobode: 1. građanin ima pravo da u sredstvima obavještenja iznosi svoje mišljenje, 2. građanin ima pravo izdavanja novina (osnivanje novinskih i izdavačkih preduzeća), 3. zakonom se utvrđuje pravo i način osnivanja organizacija, radija i televizije, 4. jemči se pravo na ispravku objavljenog netačnog obavještenja kojim se povređuje nečije pravo ili interes, 5. sredstva javnog informisanja su dužna da blagovremeno i istiniti obavještavaju javnost. Odredbe kojima se vrše ograničenja i zabrane su: 1. zabranjena je cenzura štame i dr. Vidova javnog obavještavanja, 2. niko ne može spriječiti rasturanje štampe i širenje drugih obavještenja (osim suda, u skladu sa ustavom), 3. zabranjeno je putem štampe i dr. Sredstava javnog informisanja i obavještavanja izazivanje i raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske netrepeljivosti i mržnje. Značaj slobode štampe u poretku političke demokratije takav je i toliki da u Francuskoj postoji izreka: „Oduzmite mi sve slobode, a ostavite mi samo slobodu štampe i ja ću ih sve vratiti“. Naročitu važnost slobodi štampe pripisivao je jeda od vođa francuske revolucije, Mirabo koji je izjavio: „oduzmite slobodu štampe Engleskoj pa je dajte Turskoj: Engleska će postati Turska, a Turska Engleska“. Takvo vrednovanje slobode štampe u osnovi je izreka o štampi kao „sedmoj sili“ i o štampi kao „četvrtoj vlasti“ u državi (pored zakonodavne, izvršne i sudske). 7. Pravo na predstavke, peticije i prijedloge – Ovo pravo je tradicionalno i demokratsko, njime su se koristili građani još u doba antičke ere, preko srednjeg vijeka, do danas. Ostvaruje se podnošenjem peticije, predstavke ili prijedloga odgovarajućim državnim organima, organizacijama i funkcionerima, koje su ovi dužni razmatrati i na njih dati odgovor, ako je zatražen. 8. Pravo na javnu kritiku – Ovo pravo su ustavi SRJ, Republike Srbije i Republike Srpske normirali istom normom u kojoj su prava na predstavke, peticije i prijedloge, ali ga ovdje odvajamo zbog njegove originalnosti. Malo je ustava koji predviđaju da građanin ima pravo da javno kritikuje rad državnih i drugih organa. Ustav Crne Gore ne predviđa ovo pravo, a Ustav Republike Srpske je ovo pravo regulisao u nešto mekšoj formi umjesto „pravo da javno kritikuje“ stoji „pravo da javno iznosi mišljenje“. 9. Pravo na državljanstvo – Građanin svake države ima pravo na državljanstvo i to je njegovo ustavno pravo. Građanin RS imaju državljanstvo RS a istovremeno i državljanstvo BIH. Na osnovu Sporazuma o specijalnim i paralelnim vezama i odnosima, državljanin RS može imati i državljanstvo SRJ (Srbije i Crne Gore) kao dvojno državljanstvo. 34
23.
Ekonomsko-socijalna prava i slobode Ova prava su mlađa i spadaju u tzv. drugu generaciju prava i sloboda (prava generacija su lična i politička prava i slobode, a treća su nova i posebna prava i slobode). Afirmacija ovih prava se javlja u doba izlaska iz liberalnog perioda u period tzv. Zrelog građanskog društva, kada država preuzima značajnu ulogu u ekonomsko-socijalnoj sferi. Nijihovo uvrštavanje u ustav najčešće je poslije I svjetskog rata, ali Montanjarski ustav iz 1793. godine proklamuje pravo na rad. Prelomni trenutak je ustav Vajvarske Njemačke (iz 1919. godine) koji sadrži odredbu da svojina obavezuje tj. mora se koristiti tako da se sa njom raspolaže. Borba za socijalna prava traje i danas. Trebaju se postaviti tako da služe i podstiču ekonomski napredak u društvu. Do danas su se izdiferencirala posebno ekonomska prava, a posebno socijalna prava. Ekonomska prava i slobode su : 1. Pravo svojine – Savremeni ustavi jemče pravo svojine. Ustav Republike Srpske jemči svojinu i svim oblicima svojine jemči istu pravnu zaštitu (Džon Lok smatra da je svojina prirodno pravo); 2. Pravo nasleđivanja – Ustav Republike Srpske uz garanciju prava nasljeđivanja prepušta da se sve ostalo reguliše zakonom. Svojina se najlakše stiče nasljeđem, nasljeđivanje je dignuto na rang ustavnog prava /nekada isključivanje žene i vanbračne djece iz nasljednog reda/, tokom vremena odn. sa razvojem demokratizma krug ljudi sa pravom nasljeđivanja se širi). 3. Pravo na rad- Svi punoljetni građani bez izuzetka imaju pravo na rad, dok se pravo na radno mjesto ostvaruje natjecanjem prema propozicijama za radno mjesto (po tzv. Merit sistemu) gdje se vrednuju stručne, naučne, intelektualne, fizičke, iskustvene i dr. sposobnosti. Ustav Republike Srpske utvrđuje da „svako ima pravo na rad i slobodu rada“. Pod pravom na rad podrazumijeva se: 1. da je svako slobodan pri izboru rada i zanimanja, 2. da zaposleni imaju pravo učešće u upravljanju, 3. da je svakom dostupno radno mjesto pod jednakim uslovima, 4. da prestanka radnog odnosa može nastati i protiv volje radnika pod uslovima utvrđenim zakonom, 5. da je zabranjen prinudni rad, 6. da zaposleni imaju pravo na odgovarajuću zaradu, 7. da imaju u skladu sa zakonom materijalno obezbjeđenje za vrijeme privremene nezaposlenosti, 8. da zaposleni imaju pravične i humane uslove rada. Država nije obavezna da stvori radna mjesta za sve, najvažnije radne organizacije su sindikati koji vode borbu za što povoljnije uslove rada. 4. Pravo na ograničeno radno vrijeme-Ustavi jemče da zaposleni imaju pravo na ograničeno radno vrijeme u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom, koje podrazumijeva: utvrđenu dužinu radnog dana (broj sati), dnevni odmor (broj sati), nedjeljni odmor (broj dana), plaćeni godišnji odmor (broj dana), plaćeno odsustvo (za koje slučajeve i koliko dana) i dr. (po liberalima, koji zastupaju filozofiju buržoazije - to ide na uštrb radničkih sloboda). 5. Pravo na zaštitu na radu - za sve zaposlene u skladu sa zakonom a neke kategorije imaju posebnu zaštitu, a to su žene i invalidi. Njihovu posebnu zaštitu preciznije utvrđuje zakon a naročito: pravo da ne rade noću, da ne rade teške fizičke poslove, da ne ade u posebnim uslovima. 6. Pravo na osiguranje- Ovo pravo imaju zaposleni i članovi njihove porodice. Zaposlenima ustav jemči pravo na zdravstvenu zaštitu, zaštitu i druga prava za slučaj bolesti, prava za slučaj trudnoće ili porođaja, prava za slučaj smanjenja ili gubitka radne sposobnosti, nezaposlenosti, starosti i druge oblike socijalnog osiguranja. Za članove porodice zaposlenih pravo na osiguranje odnosi se na njihovu zdravstvenu zaštitu, pravo na porodičnu penziju i dr. Prava po osnovu socijalnog osiguranja koja su utvrđena zakonom. zaposleni odvajaju sredstva u fondove za finasiranje zdravstvene zaštite → do kog stepena ustavi proklamuju pravo na zdravstenu zaštitu? Ustav proklamuje određena prava zdravstvene zaštite, a ostavlja se "nadležnima" da utvrde finese i stepen zdravstvene zaštite. U SAD je veoma značajno pitanje reforma zdravstva, to je veliko političko pitanje. Postoje različita stajališta: - ljevice (više je socijalna, za besplatnu je zdravstvenu zaštitu, za besplatno školovanje) i - desnice (koja je uvijek više za privatizaciju, za umanjenje poreza, za ukudanje zdravstvenog osiguranja, ...);. *Obično se na vlasti smjenjuju ljevica i desnica i ulaze u tzv. "politički ciklus". 35
7. Pravo na štrajk- Ustav Republike Srpske daje zaposlenim pravo na štrajk radi zaštite svojih interesa. To pravo imaju i radnici u Federaciji BiH. Ustav SRJ za razliku od ustava svojih federalnih jedinica propisuje i dva ograničenja prava na štrajk: 1. Štrajk se može zabraniti ako to zahtijeva javni interes u skladu sa saveznim zakonom. 2. štrajkovati ne mogu (nemaju pravo) državni službenici zaposleni u državnim organima, profesionalni pripadnici vojske i milicije. Ustav RS daje zaposlenim pravo na štrajk radi zaštite svojih interesa. Ali i to pravo nije dozvoljeno svim kategorijama. Sindikalno organizovanje policije, vojske i ljudi zaposlenih u javnim službama (dozvoljeno je uz obavljanje mimimuma rada) je veoma diskutabilno po samoj prirodi stvari. Socijalna prava su: 1. Pravo na zaštitu zdravlja – Zdravstvena zaštita je pravo građana koje obezbjeđuje država i finansira ga iz javnih prihoda ili na drugi način. Društveni je interes da je stanovništvo zdravstveno obezbjeđeno, naročito određene kategorija.. 2. Pravo invalida na posebnu zaštitu – odnosi se na materijalnu sigurnost invalida. Ustavi Republike Srbije i Republike Srpske preciziraju da se posebna zaštita odnosi na omladinu, žene i invalide.. 3. Pravo na zaštitu majke, djece i porodice – Ovo pravo se brižno utvrđuje u većini zemalja svijeta,jer ostvarivanjem prava na zaštitu majke, djece i porodice istovremeno se ostvaruju ne samo pojedinačni već i nacionalni politički i dr. Ciljevi. Ovo pravo obuhvata: 1. posebnu zaštitu (materijalne prirode-plaćeno porodiljsko odsustvo i dr.), 2. pravo na slobodno odlučivanje ljudi o rađanju djece, 3. ista prava djece rođene u braku i djece van braka, 4. posebnu zaštitu maloljetnika, 5. zaštitu lica koja ne mogu sama da se brinu o sebi, 6. dužnost roditelja da se brinu o podizanju i vaspitanju djece, 7. dužnost djece da se brinu o svojim roditeljima kojima je ta pomoć potrebna, 8. zabrana zloupotrebe djece (zabranjeno je zapošljavanje djece i maloljetnika na poslovima štetnim po njihovo zdravlje i razvoj. 4. Pravo na školovanje – Ustav utvrđuje da „svako ima pravo na školovanje pod jednakim uslovima….Osnovno školovanje je obavezno i besplatno.“ Pored ove zajedničke ustavne odredbe, svaki od naših ustava ima i neke specifičnosti, tako se utvrđuju posebna prava nacionalnih manjina na školovanje na svom jeziku, a u Republici Srpskoj građani mogu osnivati privatne škole i fakultete u skladu sa zakonom. 24.
Nova i posebna prava i slobode To su prava IV generacije, prava pripadnika nacionalnih manjina. Dolaze poslije konstitucionalizacije, liberalizacije, socijalizacije. Kod nas se posebno razvijaju nakon raspada Jugoslavije. Prava i slobode koje svrstavamo u ovu grupu su istovremeno dijelom lična, politička i ekonomsko-socijalna. Ta nova i posebna prava su: 1. Ekološka prava- Ova prava su nova i pojavljuju se kao ustavna kategorija tek u drugoj polovini XX vijeka. Mora se prihvatiti stav da je pravo svakog čovjeka da ima zdravu (prirodnu) životnu sredinu. Pojedine države a i međunarodne organizacije, donijele su niz akata (dokumenata) o zaštiti životne okoline, formirani su i posebni ekološki pokreti, stranke, komiteti i dr. Jedan o originalnijih akata je Ustav Republike Crne gore koji utvrđuje da je Crna Gora, demokratska, socijalna i ekološka država (član 1. Ustava); 2. Prava u oblasti upravljanja – Ovo pravo se konstituiše po dva osnova: 1. po osnovu prava građanina da bira i da bude biran (biračko pravo) i da preko tako izabranih predstavnika upravlja državom, 2. po osnovu rada. "Zaposleni imaju pravo učešća u upravljanju preduzećem u skladu sa zakonom…. "(član 65. Ustava Republike Srpske). 3. Prava i slobode etničkih grupa i nacionalnih manjina – Ovim pravima i slobodama se obezbjeđuju posebna prava nacionalnih manjina i etničkih grupa. U našoj ustavnopravnoj teoriji u upotrebi su tri termina: 1) "narodnost", koji je korišten u ustavu iz 1974. i više se ne koristi, 2) "nacionalna manjina" i 3) "etnička grupa". Pod nacionalnom manjinom podrazumijeva se dio pripadnika jedne nacije koja ima formalnu matičnu državu, a živi na teritoriji države koju je formirala druga nacija čija je to matična država. Pod etničkom grupom podrazumijeva se dio nacije koji nema formiranu državu, a pri tome posjeduje svijest o etničkom porijeklu, kulturi, jeziku, 36
tradiciji, istoriji, veroispovjesti i običajima. Prava nacionalnih manjina koja su bitna za njihov povoljan demokratski način življenja su: 1) zaštita nacionalnog, etničkog, kulturnog i vjerskog identiteta, 2) pravo na školovanje i informisanje na svome jeziku, 3) slobodna upotreba svog jezika i pisma, 4) pravo na upotrebu i isticanje nacionalnih simbola, 5) pravo na osnivanje prosvjetnih, kulturnih, vjerskih i drugih udruživanja, 6) pravo na izučavanje u školama svoje istorije i kulture, 7) pravo na srazmjernu zastupljenost u javnim službama i organima državne vlasti i lokalne samouprave, 8) pravo na kontakt sa matičnim narodom. 4. Prava i slobode stranaca i lica bez državljanstva – Posebna su prava koja se odnose na strance i lica bez državljanstva i ostvaruju se u skladu sa uslovima utvrđenim ustavom i zakonom, te međunarodnim ugovorom. Stranac u SRJ, BIH, uključujući i RS ostvaruje sljedeća prava i dužnosti: 1) dužan je da se pridržava ustava i zakona, 2) uživa sva prava u skladu sa međunarodnim ugovorom, 3) može biti izručen drugoj državi samo u slučajevima predviđenim međunarodnim ugovorima koji obavezuju, 4) jemči mu se pravo azila (bilo da ima ili nema državljanstvo) ako je proganjan zbog učešća u pokretima za socijalno i nacionalno oslobođenje, te zbog zalaganja za demokratiju i ljudska prava i slobode, 5) ima pravo sticanja svojine i pravo privređivanja, 6) strano lice bez državljanstva ne može steći pravo svojine na zemljište i nepokretna kulturna dobra. 5. Pravo na proklamovanje nacionalnih simbola, postavlja se pitanje do kojeg stepena dozvoliti upotrebu simbola na javnim mjestima (Ustav Srbije garantuje pravo na upotrebu simbola!!!). 6. Prava osoba sa invaliditetom - sve više se vodi borba za prava osoba koja jih ranije nisu uživala kao što su npr. osobe sa invaliditetom... 25.
Ustavne dužnosti Osnovno teorijsko shvatanje je da ako ustav proklamuje odeređena prava, građani moraju imati i dužnosti prema sopstvenoj zemlji. Prava i slobode čovjeka i građanina se ostvaruju, a dužnosti izvršavaju. Ljudi su istovremeno nosioci prava i sloboda, dužnosti i odgovornosti. Prvobitno teorijsko shvatanje se sve više napušta, da ustav proklamuje prava i slobode tako da se imaju i dužnosti, pa sve više se pojavljuju ustavi koji ne govore o dužnostima građana, ustava i kojima se samo uzgred spominje dužnost npr. plaćanja poreza. ⇒ Da li je dobro ili loše ustavno proklamovanje dužnosti? ⇒ Dobro je jer takvo ustavno proklamovanje dužnosti ima smisla. Krivična djela predstavlja štitu za slučaj neispunjavanja dužnosti, npr. pomaganje u nevolji – ima smisla jer pretstavlja pravni osnov za propisivanje krivičnog djela tj. sankcije za neispunjavanje određene dužnosti. Ustavi SRJ, Republike Srbije, Crne Gore, RS i Federacije BiH približno isto utvrđuje sledeće ustavne dužnosti: 1. Dužnost je svih i svakog da se pridržava ustava i zakona – Ovo je jedna od obaveza koja je predviđena u gotovo svim ustavima u svijetu pa i u našim. Dužnost je građana i javne vlasti (državnih, društvenih i političkih organa) da se pridržavaju ustava, zakona i dr. Propisa i opštih akata. To ujedno znači poštovanje i ostvarivanje vladavine prava. 2. Dužnost je svakoga da poštuje prava i slobode drugih – Samo brižljivim i stalnim poštovanjem prava i sloboda drugih od svih i svakoga obezbijediće se dostojan život građana. U našem ustavu imamo i dodatnu odredbu da ko se ogriješi o ljudska prava i slobode zajamčene ustavom lično je odgovoran za to i ne može se pravdati ničijim naređenjem. (čl. 48. Ustava) 3. Dužnost je i pravo građana da učestvuju u odbrani zemlje – Dužnost odbrane zemlje proizilazi iz opšte odredbe pridržavanja ustava i odredbe o vojsci, gdje se utvrđuje vojna obaveza. Ustav RS utvrđuje da u slučaju rata Narodna skupština ili predsjednik Republike mogu obustaviti pojedine odredbe ustava, pa i neka prava i slobode građana.
37
4. Dužnost je svakoga da plaća porez. – Ova dužnost se odnosi i na građane, ali i na pravne subjekte. Obaveza plaćanja poreza i drugih dažbina je opšta i utvrđuje se prema ekonomskoj snazi obveznika (puni se budžet, a iz budžeta se finansira država). 5. Dužnost je svakoga da savjesno i odgovorno vrši javnu dužnost. Odnosi se na svakog da časno, odgovorno i savjesno obavlja svoju dužnost. 6. Dužnost čuvanja životne okoline – Svako je u skladu sa zakonom dužan da štiti i unapređuje životnu sredinu. Ustav Crne Gore je utvrdio i posebne dužnosti zaštite životne okoline pošto je Crna Gora proglašena i ekološkom državom. 7. Dužnost pružanja pomoći drugome u nevolji – Ova dužnost često prevazilazi pravnu normu i obavezu i ulazi u sferu moralnih i humanih ljudskih ponašanja.. 8. Dužnost i obaveze stranaca – Stranci u BiH, Jugoslaviji i Republici Srpskoj dužni su da se ponašaju u skladu sa ustavom i zakonom i međunarodnim ugovorima. 26.
Pojam i oblici demokratije (Kao što prof. reče: "Simpatično pitanjce, za čupanje") Ovaj izraz potiče još od antičke grčke (demos = narod, cratos = vlast, cratei = vladati), i u prevodu i najšire označava vladavinu naroda. Filozofi tog vremena (Aristotel, Makijaveli, Veber, Najs) nisu oduševljeno gledali na demokratiju, smatrali su da je demokratija loš i beznačajan pojam. Platon je imao ideju da filozofi trebaju da vladaju, da bi to bio najbolji poredak. Ona je "vlast neorganizovane mase" i predstavlja loš oblik državnog uređenja po Aristotelu. Aristotel je klasifikovao političke sisteme prema kriterijumu: ko vlada i u čijem interesu vlada. Utvrdio je da postoje normalni oblici političkih sistema i njihovi degenerisani oblici. Prema tome: 1. Ako vlada jedan u opštem interesu – MONARHIJA 2. Ako vlada jedan, samo u svom interesu – TIRANIJA - Vladavina jednog označena je kao AUTOKTARIJA 3. Ako vlada nekolicina dobrih u opštem interesu - ARISTOKRATIJA 4. Ako vlada grupa u svom interesu – OLIGARHIJA 4a) Vladavina nekoicine bogatih (tajkuna) – PLUTOKRATIJA 5. Ako većina vlada u opštem interesu – DEMOKRATIJA (Aristotel nije imao riječ za to, nazva je POLITEJA, smatrao je da su svi učesnici politike u polisu, samo idioti se ne bave politikom) 6. Degenerisana varijanta demokratije gdje većina vlada samo u svom interesu je DEMAGOGIJA Aristotel i Platon nisu imali povjerenja u narod, u smislu vladanja, nazvali su to OHOKRATIJOM – vladavinom ološa. *DEMOKRATIJA - jedan politički poredak koji počiva na početnoj premisi da je narod sposoban da vlada, uz uslov da svi budu jednaki. Kroz istoriju i različite državne oblike i društvene odnose i sam pojam demokratije je mijenjao svoje značenje, čak je često bio i zloupotrebljen. Pojam demokratije obuhvata: 1) neke bitne elemente koji su opšti i trajni, kao što su narod, sloboda, vlast, država, društvo, uređenje i 2) dodatne elemente koji su promjenljivi i zavisi od vremena u kome se javlja i definiše aktuelni tip demokratije. Ona nije ista u svakom vremenu i prostoru i na tim elementima se utvrđuje njena definicija. Na tim elementima se i utvrđuje njena definicija: Demokratija je državno i društveno uređenje u kome vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu. Demokratiju treba shvatati i ostvarivati u određenom vremenu i prostoru. Jer ne postoji jedna već mnogo demokratija. To znači da ono što je bilo demokratski za prošli sistem nije za ovaj. Suštinu demokratije predstavlja volja naroda pa ma kakva ona bila. Ako nema volje naroda, nema ni demokratije, ni državne organizacije (aktivnosti) na ostvarivanju te volje i postojanja demokratije. 38
Sadržaj demokratije je u osnovi mjerilo koji je tip demokratije na političkoj sceni. Što je u sadržaju više pozitivnih elemenata koji čine čovjekov život potpunijim, slobodnijim, bogatijim, nezavisnijim i ljepšim – to je demokratija sadržajnija. Nije moguće postići vrhunac sadržaja demokratije, pošto svako današnje saznanje o njenom sadržaju za koje bi se moglo reći da je na najvišem stepenu, već sutra nije takvo. Jedna od podjela je na posrednu, neposrednu i poluneposrednu demokratiju (veoma bitna podjela), gledano sa stanovišta učešća građana u vlasti. POSREDNA (PREDSTAVNIČKA) – volja naroda se ostvaruje preko izabranih predstavnikau u organima vlasti. Građani slobodno i neposredno biraju svoje predstavnike i na njih prenose ostvarivanje svog suvereniteta. Predstavničko tijelo, koje sačinjavaju izabrani narodni predstavnici, vrši vlast u ime naroda, pa ta vlast ne pripada tom predstavničkom tijelu (ili izabranim predstavnicima) već pripada narodu. NEPOSREDNA – neposredno i direktno vršenje vlasti od strane građana. Ovaj oblik je tehnički teško izvodljiv, a izvoditi ga u potpunosti je nemoguće. Ali i pored tehničkih razloga postojali su i elitistički razlozi. → Monteskje: "...narod nije sposoban da sam vrši vlast (nema te kapacitete), ali je savršeno sposoban da izabere svoje predstavnike." Postoje neki oblici koji se mogu primjenjivati, a to su: masovne skupštine (u Švajcarskoj Skupština građana, a ne predstavnika, ali to je raritet), plebiscit, referendum, narodna inicijativa... Ali neposredno odlučivanje građana u državnim organima je nemoguće. Ako ustavi utvrđuju da vlast pripada narodu, to ne znači da vlast vrši svaki pojedinac (građanin) već narod u cjelini. Potpuna neposredna demokratija gdje bi svaki pojedinac učestvovao u vlasti neostvariva je. Kada se pojedinci (građani) nađu u vlasti, oni su samo organ naroda, i ne ostvaruju svoju vlast. POLUNEPOSREDNA – najčešći oblik, predstavlja sintezu posredne i neposredne. To je u stvari predstavnička demokratija sa nekim institucijama neposredne. Dakle, izabrani predstavnici u parlamentu, vladi i drugim organima donose sve odluke, izuzev nekih koje se smatraju bitnim, a donosi ih sam narod referendumom, plebiscitom i dr. Suština ovog oblika je u učešću i naroda i narodnih predstavnika u vlasti i odlučivanju. To je u stvari predstavnička demokratija sa nekim institucijama neposredne. Dakle, izabrani predstavnici u parlamentu, vladi i drugim organima donose sve odluke, izuzev nekih koje se smatraju bitnim a donosi ih sam narod referendumom, plebiscitom ili na neki drugi neposredni način. Dakle, ustavno utemeljenje poluneposredne demokratije daje pravo građanima da: vrše vlast neposredno i tako ostvaruju svoj suverenitet i da građani vrše vlast i preko slobodno izabranih predstavnika. Postoji više tipova demokratije jer se vremenom demokratija razvijala. *ANTIČKA DEMOKRATIJA – (u polisu od 5000 ljudi, mali polis), Aristotel je smatrao da je čovjek političko biće i da je onaj koji ne može da živi u zajednici ili zvijer ili Bog. Karakteristike: veliko učešće građana u političkom životu; bez stranaca, robova i žena. *LIBERALNA DEMOKRATIJA (kraj 18. i 19. vijek) - Karakteristike: demokratija koja se odvija posredstvom političkog predstavnika uz ograničeno pravo glasa. *KOMPETITIVNI ELITIZAM – vrsta demokratije, defeiniciju dao Max Veber – takmičenje elite tj. stranaka za vlast. DEMOKRATIJE NOVE LJEVICE I DESNICE TIPOVI (VRSTE) DEMOKRATIJE Brojne definicije i klasifikacije demokratije možemo svrstati u tri grupe: Prvu grupacija odnosi se na shvatanje pojma demokratije blisko sociološkom sistemu podjele demokratija kao oblika društva, kao struktura vlasti, kao političko društvo, kao politički model i demokratija kao oblik političkog sistema. Druga grupacija odnosi se na pridjevnu i prisvojnu demokratiju pa se ističe: kao parlamentarna, konzervativna, industrijska, buržoaska, radnička, protektivna, zatvorena, progresivna, formalna, višepartijska, ustavna i neustavna demokratija. Treća grupacija se odnosi na globalnu ideološku i sistemsku podjelu: liberalna, sovjetska, evrokomunistička, masovna, samoupravna demokratija... 39
Neki teoretičari razvrstavaju demokratiju po tipovima i epohama društva: antičku, srednjovjekovnu, buržoasku i socijalističku. Nova podjela demokratije je na: političku, ekonomsku, masovnu i neposrednu demokratiju. 1. Politička demokratija Sadržaj političke demokratije usmjeren je na političku sferu čovjekova života, a naročito se ogleda u opštem biračkom pravu, vladavini većine, političkim pravima i slobodama i višepartijskom sistemu. Građansko društvo je utemeljilo navedene vrijednosti, ali su se one primjenjivale saglasno interesu vladajuće klase. Višepartijski sistem je veoma dobra forma političke demokratije i tekovina buržoaskog tipa društva, ali pod uslovom da za sve postoji objektivni i jednaki uslovi. Buržoaska demokratija je ostvarila tri krupna rezultata: 1) uspostavila i ojačala načela odgovornosti javne vlasti pred društvom, 2) uspostavila i ojačala zakonitost u radu državnih i dr. Organa javne vlasti i 3) konstituisala je i modelovala moderan parlamentarni sistem. To su nesumnjivo tekovine političke demokratije. U bivšim zemljama socijalizma politička demokratija je imala formalni karakter. I u socijalističkoj Jugoslaviji politička demokratija je bila reducirana, i tek od 1990. godine politička demokratija dobija na širini – dozvoljen je ustavnim rješenjem politički pluralizam. 2. Ekonomska demokratija Razvoj ekonomske demokratije može se posmatrati kroz 3 faze: a) prva faza – period liberalnog kapitalizma i u osnovi niža faza industrijske demokratije. Osnovna karakteristika ovog perioda je krajnji individualizam i stroga zaštita privatne imovine. Sva demokratija je bila u traženju većih nadnica i poboljšanja uslova rada. Tada se još smatralo da radno vrijeme treba da ostane 12 do 16 sati. b) Druga faza – je najbitnija i obuhvata razdoblje više od dva vijeka. Njene karakteristike su ostvarivanje elementarnih prava najamnih radnika u okviru kapitalističke proizvodnje. Područja koja su predmet industrijske (ekonomske) demokratije su vezana za rad i radno mjesto, visinu naknade za rad, dužinu radnog dana, uslove rada, higijensko-tehničku zaštitu, i neke vidove socijalne i zdravstvene zaštite. Industrijska demokratija se najčešće ostvarivala preko sindikalnih centrala i putem preduzeća. Sva prava koja se ostvaruju u okviru industrijske demokratije spadaju u krug participacije, radi se o tome da se ova demokratija iscrpi na nivou skromnog učešća, a nikako sveobuhvatnog upravljanja. c) Treća faza - javlja se kao industrijska ili ekonomska demokratija u bivšim zemljama socijalizma. Doktrina socijalizma polazi od toga da mora doći do potpunog ekonomskog oslobođenja i uvođenja vlasti radničke klase, ali to je smo proklamacija pa je u većini zemalja socijalizma radništvo ostvarivalo prava samo na nivou industrijske demokratije i participacije. 3. Masovna (narodna) demokratija Predstavnici ove demokratije smatraju da svaki čovjek (pojedinačno) treba da na odgovarajući način odlučuje o bitnim pitanjima države i društva. Ovaj vid demokratije zagovarali su neki grčki filozofi, zatim socijalisti-utopisti, anarhisti, i staljinisti. Anarhisti smatraju da je svaka državna vlast suvišna i zato država ljudima nije ni potrebna. I u nekim nižim fazama razvoja socijalizma (kako to naziva soc javlja se masovna demokratija, kao ideal društva. Ovaj tip narodne demokratije formalno je locirao svu vlast u narod, a stvarna vlast bila je u vladajućoj partiji i demokratiji. 4. Neposredna demokratija Pod neposrednom demokratijom podrazumijevamo određene ustavom i zakonom zagarantovane forme odlučivanja građana. Oblici neposredne demokratije javljali su se kroz istoriju od antičke Grčke do danas, a to su: plebiscit, referendum, narodna inicijativa, pravo peticije, zborovi građana, savjeti građana i narodna kontrola OGRANIČENJA DEMOKRATIJE Ograničavajući faktori koji utiču da se već utvrđene forme i sadržaji ne ostvare su: - jačanje državne moći, a naročito totalitarne države, partijske države ili ostalih vrsta autokratske države. - Predstavnička forma demokratije je ograničavajući faktor pošto se vrlo brzo izgubi uticaj građana i utopi se u političko predstavništvo, pri čemu se volja naroda pretvara u običan stav manjine 40
-
27.
Jednopartijski sistem, kao i velike centralizovane partije ili koalicije predstavljaju snažan faktor ograničenja demokratije, posebno se ispoljava u izbornom sistemu, a ono se povećava ako se na izborima primjenjuje tzv. Većinski sistem. Stapanje zakonodavne i izvršne vlasti dovodi do krize demokratije prenošenjem (delegiranjem) stvarne vlasti sa parlamenta na vladu. Sužavanje biračkog prava je bitan instrument ograničenja demokratskih prava. Formalna, a ne stvarna odgovornost javne vlasti pred društvom, kao faktor ograničenja ogleda se u manjkavosti konkretne odgovornosti.
Institucije neposredne demokratije Sa ustavnopravnog stanovišta, institucije neposredne demokratije su smo one koje su i formalno utvrđene (garantovane) ustavima i javljaju se kao: posredne, poluneposredne i neposredne. Institucije neposredne demokratije su forme preko kojih građani bez posrednika donose neke značajne odluke, odn. forma zamjene donošenja odluka predstavničkim formama demokratije, tj. umjesto dotadašnjih donošenja odluka od strane države, odluke donose predstavnici izabrani od naroda. Institucije poluneposredne demokratije javljaju se kao način donošenja odluka od izabranih predstavnika, ali uz neka ograničenje (npr. imperativni mandat, opoziv, kratko trajanje mandata, ograničenje reizbornosti, itd). Institucije neposredne demokratije su forme preko kojih građani bez posrednika donose neke značajnije odluke (referendum, plebiscit i dr.). Veliki broj ustava utvrđuje pojedine oblike neposrednog odlučivanja što zavisi od tipa državnog i društvenog uređenje, tj. nivoa demokratizacije društva, a to su: plebiscit, referendum, narodna inicijativa, narodni veto, peticija i zborovi (skupštine) građana. 1. PLEBISCIT je narodna odluka donijeta izjašnjavanjem (glasanjem). Potiče od latinske riječi plebs-narod i scitum-odluka. Plebiscitom se iskazuje narodna volja o nekom bitnom pitanju putem izjašnjavanja u kome učestvuju svi građani sa biračkim pravom. Građani se izjašnjavaju tajno (a ima slučajeva i javno) o postavljenom pitanju, koje je najčešće iz oblasti unutrašnje politike i međunarodnih odnosa. *U svojoj dugoj istoriji plebiscit se koristio različitim intenzitetom, pa se uočavaju 3 faze: I FAZA – Period antičkog Rima i trajala je oko četiri vijeka (449. do 20 godine p.n.e.) Nakon te faze nastalo je veoma dugo zatišje. II FAZA – nastala je nakon uspješno izvedenih buržoaskih revolucija u XVIII vijeku. To je period pojave prvih pisanih ustava i utvrđivanja narodne suverenosti. Plebiscitom su se građani izjašnjavali o važnijim pitanjima (najvažnijim, o manje važnim građani su se izjašnjavali referendumom). Prvi plebiscit u ovoj fazi je održan 1791. godine u Francuskoj, kada su građani odlučili da se papski Avinjon priključi Francuskoj. Ova faza završava početkom II svjetskog rata 1939. g. i nastaje ponovo period zatišja od oko 50 godina. III FAZA – nastala početkom poslednje decenije XX vijeka ijoš traje. Za samo 5 godina održano je desetak značajnijih plebiscita (prihvatanje Mastrihtskog sporazuma o ujedinjenoj Evropi, ili u jugoslovenskim zemljama pa i u Republici Srpskoj 9. i 10. novembra 1991. godine). Uobičajeno je da se plebiscitom odlučuje o značajnijim pitanjima kao što su teritorijalna pitanja (pripajanja ili odvajanja neke teritorija) i o državnom uređenju ili obliku vladavine, što najčešće predlaže šef države. Sva ostala pitanja iznose se referendumom. U praksi postoje dvije vrste plebiscite i to unutrašnji i vanjski. *Unutrašnji plebiscit je onaj koji raspisuje i provodi neka suverena država. Ima raznih vrsta unutrašnjeg plebiscita: 1. S obzirom na širinu teritorije ili pitanje koje se iznosi na plebiscite, može biti: Državni – za cijelu teritoriju države i Lokalni – samo za dio državne teritorije; 2. S obzirom na sadržaj može biti: Državno-politički, ustavnopravni i ekonomsko – socijalni. 3. S obzirom na to ko ga raspisuje može biti: Parlamentarni (raspisuje ga parlament) i Izvršni (raspisuje šef države ili vlada). 41
*Vanjski plebiscit – je onaj plebiscit koji organizuje neka svjetska međunarodna organizacija. Može se pojaviti na dva načina - da plebiscit zahtijeva i organizuje neka svjetska specijalizovna organizacija ili konferencija (npr. 1920. godine, plebiscit organizovala Mirovna konferencija u Parizu za Korušku) - da plebiscit organizuje svjetska organizacija (npr. Liga naroda i OUN) Način provođenja plebiscita je isto kao i referenduma. Prvo se formuliše problem (pitanje) i to tako da glasači mogu odgovoritit na njega sa DA ili NE. Glasačko tijelo su svi punoljetni građani upisani u glasački spisak. Glasačka mjesta su otvorena po pravilu 12 sati, a može se provoditi i 2 uzastopna dana ako to odluči organizator plebiscita. Rezultate glasanja proglašava državna komisija za provođenje plebiscita. Odluka plebiscita je opšteobavezna. 2. REFERENDUM je najrasprostranjenija institucija neposredne demokratije. Pod referendumom se podrazumijeva neposredno glasanje, odn. izjašnjavanje svih građana koji imaju biračko pravo o prihvatanju ili odbacivanju ustavnog, zakonskog ili nekog drugog opšteg akta ili drugog bitnog političkog i ekonomskog pitanja. Potiče od latinske riječi referendum što znači ono o čemu treba da se kaže. Prvi put se pojavio u Švajcarskoj 1501. kada se Švajcarska odvojila od Njemačkog carstva. Referendum je postao ustavna kategorija, pa većina zemalja u svijetu u svojim ustavima utvrđuje institut referenduma s tim što postoje znatne razlike. Sve te zemlje svijeta mogu se svrstati u 3 grupe: 1. Zemlje koje kontinuirano primjenjuju referendum kao što su: Švajcarska i Francuska; 2. Zemlje koje s vremena na vrijeme primjenjuju referendum (ogromna većina zemalja) 3. Zemlje koje ne primjenjuju referendum (autokratske zemlje i arhaične monarhije). VRSTE REFERENDUMA I. Sa stanovišta predmeta na koji se odnosi: USTAVOTVORNI ILI ZAKONODAVNI – nazvan po predmetu na koji se odnosi, riječ je o referendumu gdje se građani izjašnjavaju o prihvatanju ili ne prihvatanju ustavnog ili zakonskog projekta. Ustavotvornim referendumom građani neposrednim glasanjem sudjeluju u donošenju ustava ili reviziji postojećeg, zakonodavni (o zakonskom dokumentu), referendum o nekoj međunarodnoj obavezi, arbitražni (npr. sukob predsjednika vlade i republike pa narod arbitira). II. Sa stanovišta obaveznosti primjene tj. obaveze raspisivanja: OBAVEZNI ILI FAKULTATIVNI – određen je prema obaveznosti njihove primjene. Takvi referendumi su: a) Apsolutno obavezni – koji se mora raspisati i provesti da bi se donijeli neki pravni akti ili usvojilo neko drugo pitanje – odluka. ( Švajcarska, Austrija) b) Relativno obavezni – onaj koji se mora provesti samo za neke dijelove ustava ili zakona ako to zahtjeva određeni broj građana. (Ustav Švajcarske iz 1874, Italije 1948) c) Fakultativni referendum – je takav na koji se može, ali i ne mora, iznijeti neko pitanje na potvrdu građanima, što zavisi od toga da li je takav postupak utvrđen ustavom ili zakonom ili zavisi od volje predlagača. (Ustav SFRJ 1963. i 1974) III. Sa stanovišta trenutka primjen tj. prema vremenu kada se održava: PRETHODNI ILI NAKNADNI – Prethodni referendum je onaj na kome se građani izjašnjavaju o prijedlogu nekog akta koji će tek stupiti na snagu–ima za cilj da se ispita mišljenje odnosno da se konsultuju građani prije donošenja odluke. Naknadni referendum je onaj koji građani održavaju o nekoj već usvojenoj odluci od strane zakonodavnog ili nekog drugog organa. Odluka građana na naknadnom referendumu ima karakter ratifikacije, ako građani odbiju predloženi akt, predlagač je dužan da ga menja jer ga je narod odbacio. IV. Sa stanovišta obaveznosti odluke tj. dejstva: OBAVEZUJUĆI I SAVJETODAVNI - Obavezujući je onaj čija se odluka mora provesti. Ona je konačna i obavezujuća. Savjetodavni je onaj čija je odluka samo savjetodavna organu koji donosi pravni ili drugi akt, a ne obavezujuća. V. KONSTITUTIVNI I ABROGACIONI – odnosi se na potvrdu ili ukidanje nekog akta. Konstitutivni je onaj kojim građani potvrđuju neki pravni ili drugi akt i žele da on ostane na snazi. Abrogacioni je onaj kojim građani ukidaju već doneseni akt i ne žele da se donese drugi. 42
VI. RADNO – FUNKCIONALNI REFERENDUM – je onaj koji se provodi u preduzećima ili ustanovama o pitanjima utvrđenim zakonom i statutom. Referendum je legitimno sredstvo neposredne demokratije, iako on u nekim složenim državama može da bude problematičan. Referendumsko pitanje mora da bude precizno, i referendum treba da ima obrazovane birače. Referendum je tehnički gledano isto što i plebiscit. – Onaj Referendum koji se odnosi na najvažnija državna pitanja ili se iza referanduma krije izjašnjavanje o političkoj sudbini jednog čovjeka. SLIČNOSTI IZMEĐU REFERENDUMA I PLEBISCITA: - Referendum i plebiscit su demokratski oblici učešća građana u odlučivanju i ostvarivanju prava i sloboda građana; - Pravo učešća građana na referendumu i plebiscitu je isto: izjašnjavaju se svi punoljetni građani s pravo glasa u skladu sa zakonom. - Postupak provođenja referenduma i plebiscita je isti. Utvrđuju se izborne jedinice, formiraju glasačke komisije i glasački odbori i dr. I tehnika provođenja je ista. Građani se izjašnjavaju putem listića na kojima piše tekst pitanja o kome se građani izjašnjavaju odgovorom da ili ne, za ili protiv. - Sistem kontrole provođenja referenduma i plebiscita je isti i temelji se na ustavu i zakonu. RAZLIKE IZMEĐU REFERENDUMA I PLEBISCITA - Plebiscit se organizuje isključivo za narod i od naroda, a referendum se može organizovati i za narod ali i za zaposlene građane u radnim organizacijama. Po osnovu učešća ljudi plebiscit je širi od referenduma. - Plebiscit može raspisati samo državni organ ili međunarodna organizacija, a referendum mogu raspisati državni i lokalni organi, preduzeća, ustanove, mjesne zajednice i dr. - Plebiscitom se odlučuje o važnim pitanjima kao što su oblik vladavine, pripajanje ili odvajanje teritorije, povjerenje šefu države i sl. Referendumom se odlučuje o mnogobrojnim, čak i sitnim pitanjima u ustanovama i preduzećima. - Razlika je u učestalosti održavanja referenduma i plebiscita. Referendum se održava često i na više nivoa, a plebiscit rijetko i na svega dva nivoa (državni i međunarodni). - Odluke plebiscita mogu biti punovažne ako za ili protiv glasa barem natpolovična većina, a ustavom i zakonom se može utvrditi i 2/3 ili još jača većina., dok odluka referenduma može biti punovažna i sa natpolovičnom većinom, pa čak i sa relativnom većinom. ♦Razlika kod Kuzmanovića – referendum ne mora uvije biti na teritoriji države, može biti i opštinski, a PLEBISCIT je uvijek na državnim nivou, čitav narod se izjašnjava. Referendum jeste najvažnija institucija neposredne demokratije što dovodi do određenih dilema oko refernduma: I dielma - referendumsko pitanje, kako će pitanje biti postavljeno, trik pitanje – moguće manipulacije voljom naroda; zavisi uspjeh referenduma. II dilema – je pitanje (DA ILI NE) da li se ogovorom može izraziti volja birača . To je veliko pitanje, pa čak i da su građani edukovani. III dilema – referendum u sliženim državama. → Iz tog razloga federacije ne predviđaju referendume. U Švajcarskom ustavu (1864. godine) predviđeno je da je za promjenu ustava potreban referndum, ali i saglasnost kantona; većina građana i većina kantona (glas većine građana u tom kantonu). Referendum je teško pitanje u složenim državama. → Šta je vladavina većine, da li vladavina građana ili konstitutivnih jedinica? 3. NARODNA INICIJATIVA Ogleda se u pravu (ovlašćenju) određenog broja građana da podnesu prijedlog za promjenu ustava, donošenju ili promijeni zakona ili nekog drugog opšteg akta. Koji je broj građana potreban za donošenje narodne inicijative, utvrđuje se ustavom, a u nekim zemljama zakonom ili se uopšte ne utvrđuje broj građana nego teritorijalna jedinica koja može podneti predlog (npr opština, grad, selo..). Kada određeni broj građana pokrene inicijativu, zakonodavni organ je dužan da primi inicijativu i 43
pokrene postupak donošenja zakona ili dr. Akta koji predlažu građani, kao da je potekao od zakonodavnog tijela ili vlade. Zakonodavno tijelo može u cjelini prihvatiti prijedlog (inicijativu), a može izvršiti određene izmjene i dopuna, ali može inicijativu i odbiti uz obrazloženje. Narodna inicijativa može imati 2 oblika: - prosta ili neformalna inicijativa – njeni podnosioci opštim izrazima označavaju cilj i smisao zakona koji žele, na osnovu kojih će, parlamentarno tijelo sačiniti integralni tekst prijedloga zakona. - Formulisana inicijativa koja je u stvari po članovima redigovan prijedlog zakona. 4. PETICIJA je pravo grupe građana da se obraćaju predstavničkom tijelu tj. vlastisa zahtjevom da to tijelo donese određeni zakon ili drugi akt. Ovim oblikom demokratske komunikacije građani mogu predlagati, zahtijevati i iznositi mišljenje o potrebi i načinu rješavanja nekih pitanja. Peticija je niži oblik neposredne demokratije. Zakonodavno tijelo ili neki drugi organ kome je upućena peticija nije dužno da na nju odgovara. Ipak, najčešće se da odgovor na peticiju iz moralnih razloga i obzira.Ne obavezuje za razliku od narodne inicijative. 5. NARODNI VETO To je oblik neposredne demokratije tj. podvrsta zakonskog referenduma putem koga građani ukidaju važenje postojećeg zakona ili nekog drugog opšteg akta. Kada birači smatraju da neki tek doneseni zakon nije u skladu s njihovom voljom, zatražiće u određenom roku da se iznese na narodno glasanje. U slučaju da do narodnog glasanja dođe i na njemu taj zakon bude odbačen, smatraće se kao da nikada nije ni bio donesen. Narodni veto nema cilj popravku ili izmjenu zakona, već da se zakon kasira (poništi), za šta je potrebna apsolutna (natpolovična) većina upisanih glasača. Dakle narodni veto nema cilj popravke ili izmjene zakona, već da se zakon poništi kao da nikad nije ni bilo, za šta potrebna apsolutna (natpolovična) većina upisanih glasača. Narodni veto je kombinacija narodne inicijative i peticije. "Caka" – U ustavu nekih zemalja, ako parlament donese zakon, birači u odrđenom roku mogu tražiti potvrđivanje u narodu tj. iznošenje zakona na izjašnjavanje, odn. glasanje. Ako narod odbije zakon (stavi VETO) smatra se da zakon nije nikad ni donesen. Razlika od naknadnog referenduma ⇒ zakon se poništava (kasira). 6. ZBOROVI (SKUPŠTINE) GRAĐANA Jedan od najstarijih oblika neposredne demokratije. Postoji razlika između prvobitnih skupština građana i savremenih zborova građana. Još u staroj Grčko postojale su skupštine građana nazvane skupovi ili eklezije. Na njima su građani javno govorili i odlučivali o bitnim političkim i ekonomskim pitanjima. Kad su iščezle male državice (gradovi) skupovi su počeli gubiti na značaju. Zamijenile su ih predstavničke skupštine, koje su sačinjavali predstavnici građana. U srednjem vijeku razvila se jedna vrsta samouprave kada su ponovo javne skupštine postale oblik neposrednog odlučivanja građana. U naše vrijeme, u pojedinim ustavima su predviđeni različiti zborovi i skupštine (kao zbor građana, skupštine stanara, zbor radnika). U okviru ovakve vrste institucija neposredne demokratije spadaju i savjeti građana i narodna kontrola. 28.
Pojam, istorijat i značaj političkih stranaka POJAM Ako narod ne vrši vlast onda je vrši posredno preko svojih predstavnika... i tu se pojavile političke stranke. Političke stranke su udruženja građana koja teže da osvoje vlast, ali koje imaju svoju političku ideologiju. Politička ideologija je zaokruženi pogled na svijet, sistem vrijednosti političke stranke, koji stranka namjeava da ostvari kada dođe na vlast. S obzirom na to da su političke stranke (partije) organizovane sa zadatkom da osvoje državnu vlast, te da tu vlast obavljaju i očuvaju, jasno je da tu funkciju mogu obavljati samo dobro organizovane i 44
jake političke partije. Većina političkih partija ima znatno veću popularnost u vrijeme dok se bore za vlast nego kada dođu na vlast. Ima dosta definicija i teško se opredijeliti koja definicija je potpuna: POLITIČKE PARIJE su dobrovoljne, relativno trajne političke organizacije čiji cilj je preuzimanje i vršenje državne vlasti ili bar učešće u njoj, ili stalan uticaj na nju radi zaštite i ostvarenja određenih klasnih, odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva.“ (N.Pašić). POLITIČKE PARTIJE su redovito najviši oblik svijesti određene klase... One su društvene organizacije usmjerene prije svega na osvajanje i održavanje državne vlasti, da bi pomoću države kao efikasne sile mogle provesti u život svoje političke ciljeve.“ (S. Pulišelić). POLITIČKA STRANKA (partija) je politička organizacija koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom koju oni nastoje da što više prošire s osnovnim ciljem potpunog ili djelimičnog vršenja državne vlasti do koje oni teže da dođu prvenstveno legalnim, demokratskim putem – dobijanjem većine na izborima“ (R.Lukić) I druge definicije. Kod većine definicija se pojavljuju isti elementi: dobrovoljnost, borba za vlast, pripadnost klasi ili dijelu klase, borba za masovnost, ista ideologija, vodeća i avangardna uloga i dr. Najpotpunije definicije su dali profesor N.Pašić i R. Lukić. Jedan od osnovnih zadataka svih stranaka (partija) je borba (nadmetanje) sa ostalim, naročito s onim partijama koje imaju suprotnu ideološku orijentaciju, a sve u cilju osvajanja vlasti. Osvajanje vlasti postaje osnovni cilj svake stranke i njene političke borbe, jer se samo putem državne vlasti mogu provesti u život ideje partije. Da bi se ostvarili osnovni zadaci političkih partija, nužno je pored stabilnog programa imati čvrstu, dobro smišljenu organizacionu strukturu partije. ISTORIJAT Postoje različiti stavovi po pitanju nastanka političkih stranaka. * Po nekim autorima u starom Rimu ⇒ npr. u Senatu je bila grupacija ljudi (Gajeva stranka) ali to nisu bile političke stranke u savremenom smislu riječi → nisu imali zaokružen sistem vrijednosti, a ni političko predstavništvo. *Pojava stranaka je neposredno vezana za pojavu parlamenta - prvi parlament nastaje u Engleskoj. Postoji borba između kralja i parlamenta, a i u samom parlamentu se razdvajaju dvije grupacije: torijevci (bili su za kralja) i vigovci. U XIX vijeku nastaju prve dvije stranke: - konzervativna stranka i - liberalna stranka (kasnije laburistička) stranka. * I u SAD-u stranke nastaju po sticanju nezavisnosti, javljaju se dvije grupacije... Početak podjele bio je i lične prirode → osnivač republikanaca (kasnije demokrata) je Tomas Džeferson, a osnivač demokrata (kasnije republikanaca) je Hamilton. Okupljanjem ljudi u određene fokuse, grupe nastaju stranke. Političke stranke nastaju i danas, u parlamentu i van parlamenta okupljaju se ljudi... Korijeni političkih stranaka su u XVII vijeku, a XIX vijek označava postojanje političkih i djelovanja modernih političkih stranaka, a nakon I svjetskog rata period savremenog političkog organizovanja, kad su teoretičari i počeli da istražuju i definišu ovakav vid političkog organizovanja. ZNAČAJ ⇒ Da li su stranke zlo ili dobro stvar, tj. čemu služe? →Bez obzira što nama djeluje da je uloga političkih stranaka negativana, u stvari je suprotno! Jer, postavlja se pitanje kakao organizovati izbore gdje učestvuje, recimo, pet miliona ljudi? Tu dolazi do izražaja uloga političkih stranaka koja je veoma velika u sprovođenju izbora. One iz mnoštva različitih političkih stavova profilišu 2-3 stava koja se međusobno tkmiče. Takođe, političke strane ukrupnjavaju postojanje grupacija sa jednom ideologijom, pogledom na svijet, tj. političkim stavovima. Iz svega slijedi da je uloga političkih stranaka, odnosno njihov značaj u: 1. ukrupnjavanju političkih stavova; 2. odabiru kandidata; 3. edukaciji i podučavanju birača 4. učestvovanjem na izborima omogućavaju, tj. olakšavaju izbore (tehnički smisao, odn. uloga). 45
PO KNJIZI: Teško je precizno utvrditi vrijeme nastanka političkih organizacija. Jedni tvrde da su političke organizacije nastale u antičko doba, a drugi da su one proizvod građanskog društva. Najprihvatljivije je shvatanje da su prvi oblici političkog organizovanja postojali još u staroj Grčkoj i Rimu, a da su se moderne partije konstituisale u novije doba. Političke organizacije su nastale zajedno s razvojem države i demokratije. Dinamiku razvoja i sazrijevanja političkih organizacija možemo pratiti kroz 4 duga vremenska perioda i to: 1. Period prvobitnog i nižeg stepena političkog obrazovanja – počinje još u antičko doba. Prvi oblici u vidu okupljanja grupica istomišljenika, a kasnije organizovanih grupa i saveza javili su se u Staroj Grčkoj pet vijekova prije nove ere, a u Rimu u doba republike. I teorijski (pojmovno) pojam politike i političkih organizacija utvrđeni su u četvrtom vijeku p.n.e. Učinio je to veliki grčki filozof Aristotel-on polazi od teze da čovjek nije sam sebi dovoljan i da mora živjeti s drugima i to u 3 nivoa organizovane zajednice: porodici, seoskoj zajednici i državi. U svakoj od tih zajednica čovjek mora politički misliti, što znači da je čovjek političko biće (zoon politikon). Takvi nedovoljno razvijeni oblici političkih organizacija zadržali su se sve do polovine srednjeg vijeka, odnosno do pojave savremene organizovane države i ostvarivanja većih prava i sloboda građana. 2. Period formiranja prvih političkih organizacija – počinje od XIII vijeka od pojave Magne charte libertatum (1215) i traje do polovine XIX vijeka. Taj dug period bio je faza niskog intenziteta političkog organizovanja. Formiranje političkih stranaka teklo je sporo i bojažljivo. Međutim politički život se intenzivnije odvijao tek kada je na scenu stupila buržoaska liberalnog država. S nastankom liberalne države konstituiše se i savremeni parlamentarni sistem u okviru koga se javlja nov oblik demokratije – parlamentarna demokratija. Parlament postaje središte političke, odnosno zakonodavne i uopšte državne vlasti, ali i mjesto političkih borbi i uticaja na način vršenja vlasti. Na primjeru Engleske najbolje se vidi kako je tekla borba za parlament, ustav i biračko pravo i kako su se u toj borbi konstituisale političke partije. Kada se 1240. godine u Engleskoj sastao Magnum konzilijum, tada je označen početak formiranja parlamenta. Međutim, tek u drugoj polovini 17. vijeka došlo je do formiranja dviju političkih partija i to: Vigovske političke stranke (kasnije Laburističke) i Torijevske političke stranke (kasnije konzervativne). Engleska je postala ne samo kolijevka kapitalizma, već i prva zemlja u kojoj su se u okviru parlamentarnih institucija formirale i prve političke partije. 3. Period formiranja i djelovanja modernih političkih partija-Počinje sredinom XIX vijeka (od 1848) i završava se završetkom I svjetskog rata. Javlja se mnogo političkih stranaka, partija, pokreta i saveza građanskog tipa, ali se javljaju i nove, do tada nepoznate – radničke partije. Dotada, je buržoazija bila zanesena i opsjednuta svojim visokim položajem vladajuće klase. Polovinom XIX vijeka nastupa faza jakih socijalnih nemira. Vladajuća klasa prvi put osjeća da postoje i druge društvene snage koje joj mogu ograničiti ili potpuno oduzeti vlast. Pored građanske političke partije javljaju se i partije radničke klase koje su se dobro organizovale u borbi za svoja prava, za vlast i novi tip društva. Nastala je široka skala partija od krajnje desne orijentacije, preko centra do krajnje ljevice. Posebno se isticao revolucionarni karakter jednog krila radničkih partija. One su konstituisale svoju jedinstvenu organizaciju – Prvu internacionalu 1865, Drugu -1880 i Treću -1919. 4. Period savremenog političkog organizovanja počinje završetkom Prvog svjetskog rata i traje do danas. Poslije završetka Prvog svjetskog rada došlo je do neslućenog razvoja političkih partija s veoma različitim programima, orjentacijom i ciljevima. U novoformiranoj državi Kraljevini SHS 1921. bilo je 74 političke stranke i partije od kojih je 45 izašlo na izbore a 23 su dobile određeni broj poslaničkih mjesta u Skupštini.(od 1 mandata do 94 mandata koliko je imala stranka sa najviše glasova). U vremenu između dva svjetska rata nastavila se tendencija porasta broja političkih stranaka, naročito u zemljama Evrope. I poslije Drugog svjetskog rata evidentan je porast broja političkih partija, ali se promijenila njihova struktura. Na vlast su došle komunističke i socijalističke partije u mnogim zemljama Evrope, Azije, Afrike i Južne Amerike. Krajem osamdesetih dolazi do raspada komunističkih partija i obnove građanskih. Slično je i u Jugoslaviji nakon 1990. godine kada je ozakonjen višestranački sistem. Raspadom SFRJ došlo je do formiranja novih političkih tvorevina, tako da je tokom 1994. bilo oko 240 raznih stranaka, pokreta, saveza drugih udruženja. 46
29.
Vrste političkih organizacija, stranaka i partijskih sistema Stranke su samo jedna vrsta političkih organizacija. Tu su: lobiji, pokreti, grupe, sindikati (na jedan izvjestan način jer ne učestvuju na izborima). Političke stranke su organizacije sa određenom ideologijom i to je najčešće element koji nedostaje drugim organizacijama ili nemaju svoju strukturu. U koju će grupu biti svrstana neka politička partija zavisiće od ciljeva i zadataka političke partije, od njene uloge u političkim procesima i posebno od toga u kojoj je mjeri politička organizacija ostvarila povezivanje aparata javne vlasti i društva. Teškoće pri klasifikaciji stvara pojava raznih političkih institucija koje su slične političkim partijama. Zato je potrebno povući razliku između: političkih institucija koje su slične političkim parijama i strankama, vrsta partijskih sistema i vrsta političkih partija (stranaka). PARTIJSKI SISTEMI Osnovni kriterij podjele je prema broju političkih stranaka u državi: 1. jednopartijski sistemi - postoji i "ogoljeni" jednopartijski sistem, odnosno fiktivni višepartijski sistem (npr. Narodni front u SFRJ). 2. višepartijski sistemi - postoji i čisti dvopartijski sistem kakav je zastupljen u SAD-u i UK; - zatim postoji višepartijski sa jednom dominantnom strankom (npr. Japan) i - klasični višepartijski sistem (5-6 stranaka). *Partijski sistemi zavisi od izbornog sistema koji u jednoj zemlji postoji. 1. Političke institucije srodne političkim partijama Javljaju se kao: * Interesne grupe-javljaju se kao relativno kratkotrajne društvene tvorevine i koje nastaju radi rješavanja nekih konkretnih pitanja, naročito zakonodavne (opšte normativne) naravi. Ne bore se za osvajanje i vršenje vlasti već se bore da ta vlast riješi neka konkretna pitanja u njihovu korist. * Politički pokreti – su široka natpolitička organizacija koja objedinjuje narod ili neke njegove dijelove s ciljem da se ostvario opštenarodni interes, kao npr. odbrana zemlje, zaštita životne okoline, opismenjavanje stanovništva i dr. * Razna udruženja – Imaju najčešće strukovni interes: udruženje pravnika, udruženje boraca, i sl. Ne bore se za vlast, imaju neke sličnosti sa interesnim grupama, ali ne vrše pojedinačni pritisak, već se zalažu za određeni materijalni ili društveni status svojih članova. 2. Vrste partijskih sistema: Postoje različita shvatanja. I Preovlađuje shvatanje koje zastupa M. Diverže i prema kojem razlikujemo tri partijska sistema (prema brpju političkih stranaka u državi) ♦prof. Đurić ⇒objašnjavao ovu podjelu: a). jednopartijski (monistički) b). dvopartijski (dualistički) - SAD i UK c). višepartijski (pluralistički) - sa jednom dominantnom strankom, npr. u Japanu i klasični višepartijski sistem sa 5-6 stranaka. II Po drugom shvatanju čiji je predstavnik Vjatr, partijski sistemi se mogu svrstati u 5 grupa: a). mnogostranački a). dvostranački b). sistem sa premoćnom strankom c). sistem sa strankom hegemonom i d). jednostranački sistem. III Po profesoru Lukiću postoje tri partijska sistema: 1. Sistem bez opozicije usljed velike heterogenosti, 47
2. sistem bez opozicije usljed velike homogenosti i 3. sistem sa opozicijom. *Najprihvatljivija je podjela koju je dao M. Diverže. 3. Vrste političkih partija (stranaka) U našoj teoriji najpotpuniju klasifikaciju je dao prof. N. Pašić: a). Po njihovoj klasnoj borbi, klasnom sastavu i ulozi u klasnoj borbi – radničke (bile bi stranke ljevice, okupljale bi radnike) i buržoaske partije (bile bi manje-više stranke desnice). b). Po osnovu okupljanja članstva: osnov okupljanja može biti: politički, nacionalni, konfesionalni i regionalni c). Po odnosu prema postojećem društvenom sistemu: revolucionarne partije i partije tzv. društvenog mira (status quo) d). Po karakteru i ciljevima političke akcije: sljedbeničke, programsko-političke i ideološke. e). Po postanku i ideološkoj strukturi - partije mogu nastati samostalno i imati jednoobraznu organizacionu strukturu, ali mogu biti formirane od neke druge organizacije kao njen politički instrument i tada predstavljaju neku vrstu političkog saveza nekoliko organizovanih grupa. f). Po širini članstva mogu biti: kadrovske (mali broj članova, ali je akcenat stavljen na kvalitet članstva - intelektualne stranke) i masovne (U Srbiji je to npr. SPO - stranka Vuka Draškovića). g). Po disciplini koja povezuje partijsko članstvo i pripadnike rukovodećih organa partije mogu biti: čvrste i labave. h). Po broju partija: višepartijski, dvopartijski i jednopartijski sistemi. Ova klasifikacija bi se mogla nadograditi sa još bitnih i novih elemenata pa bi dalja klasifikacija bila: a). S obzirom na to u kojoj se mjeri partije bore za prava najširih narodnih masa mogu biti: demokratske i autokratske. b). S obzirom na strukturu članstva mogu biti: partije tipa narodnih frontova i partije usko ideološko, nacionalno, pa čak i sektaški opredjeljene c). S obzirom na religiozna osjećanja mogu biti: partije s potpunim religioznim uticajem na program i ciljeve partije i one partije koje odbacuju svaki uticaj religije. d). S obzirom na trajnost i perspektivu partija postoje one partije koje u svom programu najavljuju svoje odumiranje na određenom stepenu razvoja ljudskog društva i one partije koje ne priznaju taj trend razvoja. Mnoštvo partija koje su danas na političkoj sceni,možemo sve svrstati u 6 velikih grupacija i to: 1. Demokratske partije – koje mogu biti raznih profila i orijentacija; 2. Radničko – komunističke partije svih varijanti i formi – one žele da se društveni poredak mijenja; 3. Socijalističke partije mnogobrojnih oblika – žele demokratsko društveno uređenje sa specifičnim i blagim promjenama. 4. Liberalne partije – žele samo sekundarne promijene u okviru građanskog drušva; 5. Konzervativne partije - koje žele da društvo ostane onakvo kakvo jeste, bez promjena; žele da društvo ostane onakvo kakvo jeste, bez promjena; načelno su stranke desnice. 1. Agresivne partije fašističkog ili profašističkog tipa – koje djeluju destruktivno i rušilački na demokratske tokove društva; tu postoji jedna stranka i jedan ideološki naboj, mase se ujedinjujuu groznoj ideologiji nadrase, negira se postojanje čitavih kolektiviteta,... Postoji i gruba podjela po ideologiji na: a) desničarske stranke - desničari zasnivaju svoj program na tezi da postoji samo jednakost pred zakonom, ali ne i stvarna jednakost (nisu svi ljudi rođeni isti) → slobodni smo samo ako smo nejednaki, i da tu postoji sloboda (shvaćena kao sloboda tržišta), koja se ograničava samo onim što je zabranjeno (privredna sloboda, sloboda u proizvodnji, tržišne utakmice i sl). U stranke desnice spadaju: - konzervativne stranke, - nacionalističke, - liberalne stranke, a kasnije i neoliberalne stranke (ekstremna desnica koja vodi u fašizam). 48
Velika ekonomska kriza je izbila 1929. godine → u kapitalizmu slobodnog društva dolazi dao masovne proizvodnje i nema dovoljno potrošnje; to dovodi da kapitalisti otpuštaju radnu snagu; međutim kapitalizam nije mogao sam da riješi tu krizu... Pojavljuje se ekonomista Kejs, koji je smatrao da se tu treba uključiti država, ali ne sa svojim idealom "budžetske ravnoteže", već država treba da troši ⇒ državni intercvencionalizam, odn. dovodi do intervencije države. Kasnije su neoliberalisti (M. Tačer, Regan,...) smatrali da država ne treba da interveniše. Barak O Bama na vlast je došao sa idejom državnog intervencionalizma. b) ljevičarske strane - lijevičari svoju ideologiju počivaju na tezi da su svi ljudi rođeni jednaki i da se to treba obezbjediti i u praksi, dakle socijalnu i ekonomsku jednakost. To je ideja socijalne pravde. Desničari i ljevičari dijele mišljenje i na polnu jednakost, nacionalne manjine itd. U stranke ljevice spadaju: - socijaldemokratske (ideal je država blagostanja) - socijalističke stranke (radnička klasa treba da bude nosilac društva) - istorija ljudskog društva je obilježena revolucijama i prelazak iz jednog u drugi sistem je moguć samo revolucijama koje treba da izvrši radnička klasa * U zemljama Evrope postoji političko-privredni ciklus ⇒ desnica je na vlasti → raste privredni razvoj, ima dovoljno novca, .... ⇒ dolazi ljevica na vlast → ona troši zarađeni novac desnice, iskorištava privredne resurse,.... ⇒ ponovo dolazi desnica na vlast → raste privredni razvoj, ima dovoljno novca, .... ⇒ dolazi ljevica na vlast.... Takođe postoji i podjela djelomično prema ideologiji, a djelomično prema načinu borb: 1. radikalne (ekstremni vidovi borbe, ali još uvijek neoružano), mogu biti i ljevica i desnica 2. stranke umjerenog tipa. 30.
Organizacija, članstvo, ideologija i ustavni položaj političkih stranaka U demoratskim zemljama stranke su danas organizovane na teritorijalnom principu gdje postoji državni nivo, lokani nivo, regionalni nivo, mjesni odbori,... Ali nije uvijek bilo tako i nisu sve stranke djelovale tako ⇒ postojao je način rada stranaka u radnim organizacijama, ali je to sada zabranjeno. Organi stranke su skupština, glavni odbor i predsjednik. *Mihaels: "U svakoj stranci postoji gvozdeni zakon oligarhije" → u organizaciji politička stranka teži ka piramidalnoj strukturi i centru moći, gdje jedan vlada, a ......??? Savremene političke partije polažu posebnu pažnju vlastitoj organizacijji i unutarpartijskim odnosima. Od načina organizovanja u mnogome zavisi u kojoj će mjeri partija uspjeti ostvariti svoje programske ciljeve, tj. da li će i koliko biti sposobna u borbi za vlast, preuzimanje i vršenje vlasti. Organizacija svake partije proizilazi iz njene suštine, iz njenih ciljeva i zadataka. Cjelokupna organizaciona struktura svake političke partije mora imati temeljne elemente, koji bi se mogli označiti kao četiri puta tri faktora, a to su: 1. Statusni osnov: program, statut i organizacija. 2. Partijska baza: pristalice, simpatizeri i kandidati 3. Vrsta članstva: članovi, aktivisti i rukovodioci 4. Nivo organizacije: lokalni, regionalni i državni 1. STATUSNI OSNOV: *Program je osnovni dokument partije koji sažeto i jasno utvrđuje osnovne ciljeve i zadatke partije u svim oblastima društvenog života (politici, ekonomiji, državnom uređenju, pravima i slobodama...). *Statut je osnovni normativni akt kojim se utvrđuje naziv partije, sjedište, sažeti ciljevi i zadaci, članstvo, organi partije, partijska disciplina, način izbora organa i rukovodilaca, opoziv, međusobni odnosi viših i nižih organa, način finansiranja i dr. *Organizacija partije obuhvata njihovo konstituisanje od najnižih do najviših organa i organizacionih jedinica, tj. od mjesne i osnovne organizacije, preko opštinskih i regionalnih organa i organizacija do organa na nivou države. 49
2. PARTIJSKA BAZA *Pristalice su najbrojnija grupa iz koji se kasnije obrazuju budući glasači ili simpatizeri. *Simpatizeri su uža grupa koja je vrlo bliska članstvu neke partije i na izborima stoje uz partiju. *Kandidati se pojavljuju naročito u nekim socijalističkim i komunističkim partijama koje treba da u kratkom vremenu postanu članom partije. Svi kandidati dobijaju konkretne zadatke da ih izvrše, uspješno izvršenje znači prijem u stranku. 3. VRSTE ČLANSTVA ⇒ Postavlja se pitanje ko sve može biti član političke stranke? Članstvo je na individualnoj bazi, alinije svugdje tako. U Engleskoj je moguće i kolektivno članstvo. Članstvo u političkoj stranci je najznačajniji vid veze sa poitičkom strankom → *Članovi partije su svi građani koji prihvataju program i statut partije i u praktičnom političkom radu izvršavaju i proizvode stavove organa partije. *Aktivisti su članovi partije koji se razlikuju od običnih članova samo po većoj angažovanosti na određenim partijskim zadacima (toliko su posvećeni ideologiji da "ljepe plakate"). *Rukovodioci odn. funkcioneri, čine najuži krug partijskog članstva od najnižih do najviših organa (mjesnih, opštinskih, regionalnih i na nivou države). 4. NIVO ORGANIZOVANJA ⇒ organizaciona struktura u skoro svim partijama zasniva se na hijerarhiji od najnižih do najviših organa. *Najniže organizacione jedinice (lokalni organi) najčešće se nazivaju mjesna organizacija, ćelija, primarna organizacija. Ovakva organizacija je najdirektnije vezana za mase i konkretan rad s njima. *Više organizacione jedinice (regionalni organi) su gradske, rejonske, opštinske, regionalne. Organi takvih organizacija nazivaju se komiteti, odbori, savjeti, udruženja. Biraju se iz reda nižih organa. *Najviše organizacione jedinice obuhvataju veću teritoriju, odnosno cijelu teritoriju na kojoj djeluje partija (to se može poklapati sa regijom, oblasti, republikom ili cijelom državom). Organi koji se konstituišu na tom nivou su: komiteti, direkcije, centrale, politbiroi, glavni odbori, savezi, konferencije, i sl. FRAKCIJE - zstupaju određeni stav koji djelomično odstupa od stava poitičke partije. Ideologija Pojam ideologije se shvata i tumači na dva načina. Po jednom, ideologija je iskrivljena i služena svijest koju mogu imati pojedinci, grupe, partije, pa i klase. Po drugom, ideologija je oblik društvene svijesti i sistem o spletu društvenih vrijednosti i svemu postojećem. Savremeno društvo je politički organizovano društvo u kome se javlja politička ideologija. Njen glavni stub je politička organizacija, koja od svojih sljedbenika i članova traži prihvatanje određene ideologije. Staviti se u službu partijske ideologije i principa znači podvrći svoje lične i druge interese tim principima. Ideologija partije postepeno ovladava članstvom, a zatim se preko članstva širi na mase. Danas je teško naći ljude koji nisu zahvaćeni ili partijskom ili masovnom društvenom ideologijom uslovljenom načinom proizvodnje i načinom života i rada uopšte. Dakle, ljudi su u osnovi ideologizovani. Ideologija nije ništa drugo do skup logički povezanih ideja koje izviru iz jedne centralne ideje. To je sistem ideja o svijetu kao cjelini i o sebi u njemu. Odnos ustava i političkih partija Postoje različiti odnosi odn. stavovi ustava prema političkim partijama: *Stariji ustavi ne spominju političke partije, odn. ignorišu političke stranke. *Neki ustavi preciziraju slobodu političkog i sidnikalnog udruživanja. *Poseban odnos imaju socijalistički ustavi koji navode jednu – komunističku stranku. Ti ustavi su imali stav zabrane prema političkim strankama (najčešći su u zemljama sa jednopartijskim sistemom); oni su konstitucionizovali jednui stranku, a zabranjivali su rad drugih stranaka. *Savremeniji ustavi imaju afirmativan odnos prema političkim strankama → sadrže odredbe da je politički pluralizam uslov i jemstvo demokratije, jer demokratije nema bez više stranaka. 50
*Takođe neki ustavi sadrže i odredbe o eventualnij zabrani političke stranke (neke stranke mogu imati nasilan karakter pri osvajanju vlasti, a kontrolu ustavnosti stranaka vrše Ustavni sudovi - npr. u Njemačkoj je 1953. godine zabranjen rad komunističke partije). Postoje odredbe, po kome član stranke ne može da bude sudija nekog suda ili osobe koje rade u vojsci i policiji i sl. Ustavni sud takodje može suditi i stranačkim organima. Pravna priroda političkih stranaka - stranke imaju dvojnu prirodu: one su kao *udruženje građana, ali i svojevrsna vrsta *državnih odrgana (→ zašto državnih? → Pa stranke vrše izbor kandidata, učestvuju na izborima, njihovoj organizaciji,...). Poslanički klubovi - predstavljaju posebnu organizacionu jedinicu stranke, a nije vezana teritorijalno, već za ...????.... Imaju i prava (pravo predlaganja zakona) i obaveze. Ustavni položaj političkih stranka Vidljiva su dva pristupa u ustavnom regulisanju pitanja političkih stranaka: 1) ustavi koji ne regulišu pitanje političkih organizacija i 2) ustavi koji imaju odredbe o političkim organizacijama Do XX vijeka nijedan ustav u svijetu nije regulisao pitanje političkih organizacija. Od XX vijeka pa do danas političke partije postaju ustavna kategorija. Do danas su se izdiferencirala četiri moguća ustavna pristupa: Ustavi koji političke organizacije regulišu u okviru odredbi o pravima i slobodama građana, takvih je najviše. Prvi ustav koji je regulisao materiju političkih organizacija je njemački ustav (tzv. Vajmarski ustav) iz 1919. godine. Ustavi koji u svojoj preambuli naznačavaju ulogu političkog organizovanja (politički pluralizam) ili samo jedne partije (politički monizam). Takav je Ustav Kine iz 1982. Ustavi koji su regulisali položaj i ulogu političkih partija u osnovnim načelima. Takav je slučaj Ustav SFRJ iz 1974. godine Ustavi koji u normativnom dijelu izričito utvrđuju mjesto i ulogu političkih organizacija. Među takvima je Ustav SSSR iz 1936 i 1977. godine U ustavima sve tri Jugoslavije različito je regulisano pitanje političkih partija: Ustav Kraljevine SHS iz 1921. nije posebno regulisao položaj i ulogu političkih partija, već je u okviru utvrđenih prava i sloboda građana omogućeno političko organizovanje. Kraljevina SHS je imala pluralistički stranački sistem izgrađen po evropskim mjerilima. Period socijalističke Jugoslavije (1945-1992) imao je 3 različite faze ustavnog tretmana političkog organizovanje: - početak nove Jugoslavije 1945. godine obilježen političkim pluralizmom, a od kraja septembra 1945. godine sa političke scene nestale su sve političke partije osim vladajuće (KPJ). - Ustav iz 1946. godine, Ustavni zakon iz 1953. i Ustav iz 1963. godine regulisali su mogućnost političkog organizovanja u ustavnim odredbama o pravima i slobodama građana. - Ustav iz 1974. godine na više načina reguliše pitanje političkog organizovanja. Prvo je u osnovnim načelima gdje je opširno utvrđena vodeća uloga SKJ, zatim u normativnom dijelu koji se odnosi na prava i slobode građana je utvrđeno da je građanima zajamčena sloboda udruživanja i na kraju kao vrhunac institucionalizacije partije (SKJ) utvrđeno je da je predsjednik SKJ po položaju član Predsjedništva SFRJ. U 1990. godini donesen je na nivou Jugoslavije Zakon o političkom organizovanju kojim se dozvoljava politički pluralizam (višestranački sistem). Ustav SRJ iz 1992 je utvrdio 3 bitne odredbe: prva, da se jamči građanima sloboda političkog organizovanja i to bez odobrenja za upis kod nadležnog organa druga da se prihvati višestranački sistem (politički pluralizam) kao garant demokratskog političkog poretka treća da može biti politička organizacija zabranjena ako je njeno djelovanje usmjereno na nasilno rušenje ustavnog poretka, narušavanje teritorijalne cjelokupnosti. 51
Ustav Republike Srpske i Ustav BiH u katalogu prava i sloboda jemči pravo na pluralno, političko organizovanje i udruživanje.
31.
Biračko pravo i njegovo ostvarivanje Istorijski pregled: *1832. godine - reforma biračkog prava u Engleskoj *1867. godine - vlada priznala biračko pravo industrijskim radnicima *1882.godine - "bezemljaši" dobili biračko pravo Osnovno pravo koje omogućava izbore je biračko pravo. Biračko pravo je pravo jednog lica da bira (aktivno) i da bude biran (pasivno), da se kandiduje, da bude član biračkog odbora... Biračko pravo se stiče punoljestvom. Korištenjem biračkog prava građani biraju svoje predstavnike koji obrazuju političko predstavništvo (skupštinu) koje u ime njih vrši državnu vlast. Biračko pravo je pravo, nije dužnost, i građani nisu dužni izlaziti na izbore (neke zemlje su predviđale obavezu izlaska na izbore). S obzirom da svi građani nemaju biračko pravo (pravo glasa) jer ga stiču punoljetstvom, a nekima je to pravo uskaraćeno, utvgrđen je pojam biračkog tijela. Biračko tijelo jedne države sačinjavaju svi državljani te države koji imaju biračko pravo. Svi punoljetni, poslovno sposobni građani mogu da glasaju, tj. imaju biračko pravo. Danas je biračko pravo opšte i jednako. *Opšte pravo podrazumijeva posjedovanje prava glasa svih punoljetnih građana (imaju pravo da izađu na izbore i da raspolažu svojim glasom), državljana neke zemlje, s tim da posjeduju poslovnu sposobnost. Samo sudskom odlukom se građaninu može privremeno ili trajno oduzeti biračko pravo. Nekad su postojali određeni izborni cenzusi: imovinski cenzus (poreski dužnici su učestvovali na izborima za razliku od siromha koji nisu imali pravo glasa); polni cenzus (žene nisu mogle da glasaju, "ne bave se javnim poslom"; Švajcarska je tek 70tih godina dopustila ženama da glasaju; kod nas žene imaju pravo glasa od Vidovdanskog ustava); obrazovni cenzus (više se odnosi na pasivno pravo, npr. ne možete biti birani ako nmate fakultet); rasni cenzus (npr. u SAD-u čitave rase nisu mogle da glasaju; mogao je biti i prikriven, recimo kroz obrazovni cenzus, gdje npr. crnački živalj koji nije išao u škole, nije znao ni da čita ni da piše, nije mogao ni izaći i razumjeti izbore,...) rezidencijalni cenzus (veže se za prebivalište, postoji i danas - mora se boraviti na nekoj teritoriji da bi se moglo glasati); starosni cenzus (bio je bitan za pasivno biračko pravo; ne mora se starosni cenzus kod aktivnog i pasivnog biračkog prava poklapati). *Jednako biračko pravo podrazumijeva, odn. najčešće je to jedan birač = jedan glas. Ali, nekad to nije bilo tako, npr. oženjeni muškarci sa djecom su imali više glasova; ili oni koji su plaćali više poreza, imali su više glasova. I danas ima prikrivenih nejednakih biračkih prava, npr. u "krojenju" izbornih jedinica sa manjim ili većim brojem glasova... OSTVARIVANJE BIRAČKOG PRAVA Lica mog svoje biračko pravo ostvariti: - na izborima 52
- na referendumu (ukoliko dođe do povrede rješavaju se izborni sporovi .... šta su????) - u procesu izborne kampanje - neposredno na biralištima.... ????? - provjeriti - postoje i posebne kategorije stanovništva (npr. bolesni, invalidi,...) koje svoje pravo mogu ostvariti: - dolaskom mobilnih ekipa na lice mjesta ili - u prisustvu pratioca (slabovida lica). *kandidovanje ⇒ candida = toga koju su nosili oni koji su se kandidovali za senat, bijele je boje! 32.
Mandat u političkom predstavništvu
Mandat je odnos između naroda i narodnih predstavnika. Predstavnici naroda dobijaju mandat da vrše sve bitne poslove u ime naroda i za narod. Međutim, u raznim zemljama različito su regulisane obaveze i drugi odnosi izabranih predstavnika prema svojoj bazi (onima koji su ih izabrali). Taj odnos građana i predstavnika moguće je ostvariti na dva načina: slobodnim ili vezanim mandatom. Princip ostvarivanja demokratije se ostvaruje kroz predstavnički sistem tako što se volja građana izražava preko njihovih predstavničkih tijela. Ovaj sistem je prihvaćen u svim zemljama iz više razloga. Prvo, zbog velike teritorije i brojnosti, nemoguće je da u vlasti učestvuju svi građani. Drugo, nemoguće je uskladiti sve bitne elemente i imati kvalitetan dokument. Treće, poslovi donošenja odluka bi se odvijali veoma sporo. Očigledno, samo uže predstavništvo može efikasno, blagovremeno i kvalitetno vršiti poslove javne vlasti. Tako građani vrše vlast posredstvom svojih predstavnika kojim daju povjerenje i određene kompetencije. Slobodni mandat daje poslaniku mogućnost da se pri donošenju odluka slobodno opredjeljuje i glasa za onu odluku koja je od opšteg interesa i za opšte dobro, makar i bila u suprotnosti sa interesima birača izborne jedinice gdje je biran. Teorija nacionalne suverenosti vodi ka slobodnom mandatu. Vezani mandat je suprotan slobodnom, znači izabrani predstavnik je dužan da se pridržava stavova i instrukcija birača i da u predstavničkom tijelu zastupa interese svojih birača. Zbog eventualne neposlušnosti izabrani predstavnik može biti opozvan. Teorija narodne suverenosti vodi ka vezanom mandatu. On je zastupljen u delegatskom sistemu, gdje je svaki delegat dužan da se drži instrukcija. Mandat se stiče na izborima.
33.
Pojam i vrste izbora POJAM: Izbori su set prava, mehanizama i pravnih radnji koje služe izboru predstavnika i vršioca vlasti. Izborni sistem utvrđuje kako se biraju narodni predstavnici, a političke partije uglavnom utvrđuju liste predstavnika koje narod bira kao svoje. VRSTE, odn. podjela izbora: 1. prema karakteru organa vlastui koji se biraju, odn. u zavisnosti ko se bira: - predsjednički, - parlamentarni, - lokalni 2. prema tehnici sprovođenja izbora: - tajni (građani slobodno, bez ograničenja, tajno glasaju) - javni (građani slobodno, bez ograničenja, javno glasaju) 3. u zavisnosti za koga se glasa: - uninominalni (glasanje za jedno ime, jednog čovjeka); uvijek su većinski - izbori po listama (glasa se za glasačku listu); mogu biti i većinski i proporcionalni 4. po raspodjeli mandata: - većinski (izbore dobijaju oni koji osvoje veći broj glasova) i - proporcijonalni Po prirodi stvari, ako se ukrste treći i prvi kriterij ⇒ uninominalni su predsjednički, a parlamentarni i lokalni mogu biti izbori i po listama 53
*Parlamentarni - uninominalni izbori ⇒ ustav određuje broj poslanika u parlamentu ili određuje na koliki broj glasača ide predstavnik iz te izborne jedinice, odn. poslanik. Neposredni izbori su oni gdje građani direktno sami biraju svog političkog predstavnika (izbor šefa države, poslanika). Posredni izbori su takvi da građani prvo biraju određeno biračko tijelo, a zatim to tijelo bira predstavnika (izbor senata).
34.
Sprovođenje izbora Da bi se sproveli izbori, potrebno je izvršiti određene pripreme. Izborni postupak počinje u trenutku raspisivanja izbora, raspisuje ih, u skladu sa ustavom i zakonom, šef države ili parlament (predsjednik parlamenta). Od momenta raspisivanja izbora do mementa glasanja građana treba da prođe određeno vrijeme (najmanje 30, a najviše 90 dana) kako bi se u tom periodu obavilo niz poslova. Potrebno je, kao prvo, uvesti sve birače u biračke spiskove, da bi se znala veličina biračkog tijela. Zatim, na toj osnovi, potrebno je formirati izborne jedinice, izborne komisije, biračke odbore, te provesti kampanju predlaganja kandidata, kao i obaviti niz tehničkih poslova. Birački spiskovi - U osnovi u glavni birački spisak uvode se svi građani koji po zakonu imaju biračko pravo. To su najčešće građani od 18 godina do kraja života. Iz glavnog biračkog spiska prave se izvodi za svako biračko mjesto. Biračke spiskove vode nadležni opštinski ili državni organi, moraju biti ažurni, a zaključuju se 48 sati prije izbora, da bi se za to vrijeme izračunala masa birakog tijela. Tačan broj birača potreban je za sve proračune prilikom konačnih utvrđivanja rezultata. Izborne jedinice – u toku formiranja izbornih jedinica dolaze do izražaja ne samo zakonske odrednice već i politički interesi i uticaji, tj. dolazi do primjene principa izborne geometrije. Oblik i veličina izborne jedinice uveliko zavisi od interesa nosilaca aktuelne vlasti. Najprirodnije je da si formiraju relativno male izborne jedinice i po većoj ustaljenoj lokalnoj ili regionalnoj administrativnoteritorijalnoj podjeli. Ako se provode višestranački izbori i primjenjuje proporcionalni sistem raspodjele mandata, tada izborne jedinice mogu biti znatno veće, a ako se primjenjuje većinski sistem izbora, onda izborne jedinice treba da budu manje. Izborna kampanja podrazumijeva znatno povećane političke aktivnosti od strane političkih organizacija, stranaka saveza, udruženja i drugih koji pretenduju da preuzmu vlast ili da u njoj učestvuju. Izborna kampanja prestaje samo 28 do 48 sati prije izbora. Taj period se zove izborna ćutnja. Izborne komisije i birački odbori – U praksi postoji najmanje dvije vrste izbornih komisija, i to: izborna komisija za svaku izbornu jedinicu i centralna izborna komisija za cijelo područje na kojem se održavaju izbori. Izborne komisije su zakonom ovlašćeni organi da provode izbore. Izborna tehnika – podrazumjeva dobro sređene biračke spiskove, tačno utvrđene izborne jedinice, dobro smiještene i opremljene izborne komisije i biračke odbore, dobro opremljen računarski centar, itd. Zaštita biračkih prava – ustavom i zakonom je zaštićeno biračko pravo; zaštita je trajna. Svi građani sa biračkim pravom moraju biti upisani u birački spisak. je zaštita povrijeđenih prava birača putem redovnih i ustavnog suda. Najčešće se odnosi na upis u birački spisak gdje građanin koji smatra da je oštećen, traži u roku 24 sata od suda da u vanparničnom postupku donese odluku o upisu na birački spisak. Zaštita biračkih prava se odnosi i na pravo nosilaca izborne liste koji se mogu žaliti centralnoj izbornoj komisiji i sudu. Svaki predstavnik mora dobiti sertifikat da je izabran po svim pravilima postupka. Dakle, izborno pravo ima sudsku, ustavnosudsku i predstavničku zaštitu. Zaštita biračkog prava po završetku izbora – prigovor se upućuje glavnoj centralnoj izbornoj komisiji; svaki izabrani predstavnik mora imati uvjerenje da je izabran po svim pravilima izborne komisije. *Izborno pravo ima upravnu, sudsku, ustavnosudsku i predstavničku zaštitu.
35.
Raspodjela mandata na parlamentarnim izborima
54
Koliko će koja stranka imati svojih predstavnika, utvrđuje se primjenom jednog od sljedećih načina raspodjele mandata: 1. SISTEM VEĆINE (sistem apsolutne i sistem relativne većine) 2. SISTEM SRAZMJERNOG PREDSTAVNIŠTVA (po sistemu izbornog količnika i po Dontovom sistemu) 3. MIJEŠOVITI SISTEM SRAZMJERNOG I VEĆINSKOG PREDSTAVNIŠTVA *Sistem većine – ovaj sistem je prirodan i prikladan jer je logično da bude izabran onaj kanidat koji ima najviše glasova. Međutim, dolazi do problema kada ima više od jednog ili dva kandidata, kada su velike izborne jedinice i kada učestvuje više stranaka na izborima. Zato se mogu pojaviti tri varijante većinskog sistema. - Apsolutna većina od svih birača upisanih u birački spisak – izabran je onaj kandidat koji je dobio barem jedan glas preko 50% svih birača. - Apsolutna vrećina od izašlih birača na biralište – izabran je onaj kandidat koji dobije barem jedan glas preko polovine od broja izašlih birača, s tim da je na biralište izašlo preko polovine ukupnog broja birača. - Relativna većina se primjenjuje tamo gdje kandidati idu u drugi krug, prolazi onaj kandidat koji dobije više glasova od drugog, što je često i nepravedno jer prva stranka dobija sva poslanička mjesta makar pobjedila za par glasova više. Mana većinskog sistema: U Engleskoj vodi ka dvostranačkom sistemu → sistem relativne većine, paradoksalno je da izbore može da dobije stranka koja je dobila relativnu ....??? Ovaj sistem obezbjeđuje stabilnu većinu, ali ne predstavlja autentičnu volju naroda. Sistem dvokružnog glasanja apsolutne većine... Na izborima su bili A, B i C. Za sve se glasalo, prošli su A i B. Rezultati zavise od glasova C tj. kome će C dati svoje glasove ⇒ vodi ka postojanju dva velika bloka. Mana: proporcionalni izbori vode...???; postavljaju se kandidati, ali ih ne znamo sve, ne obezbjeđuju stabilnu većinu, postojanje velikog broja političkih stranaka. ⇒ Neke zemlje pribjegavaju kombinaciji proporcionalnog i većinskog sistema da bi se izbjegli nedostaci. Onda se tu stvara ....???? Postoji u Njemačkoj gdje ova kombinacija vodi režimu dvije i po stranke (ima ih četiri). Izborni sistemi vode ka različitim većinama, različitim karakterima vlada, različitim sistemima.... Onaj ko kroji izborne jedinice može da utiče na izborne rezultate putem izborne geometrije. Ukoliko se znaju rezultati prethodnih izbora, mogu da se u skladu s tim "kroje" izborne jedinice. To važi i za proporcionalne i za većinske izbore (kada je država sastavljena od više izbornih jedinica), ali ne važi za proporcionalne kada je čitava država jedna izborna jedinica! U proporcionalnim izborima moguće je da je *čitava država jedna izborna jedinica ili *da je država podijeljena u 4-5 izbornih jedinica. ⇒ dobije se listić sa imenima nosioca liste → moguće je* da sve mandate dobije lista koja je dobila većinu (prevaziđeno je) ili *da se mandati dijele procentualno osvojenim glasovima. ⇒ Koliko u izbornoj jedinici vrijedi mandat? → metoda izbornog količnika *Sistem srazmjernog predstavnišva – ovaj sistem javlja se kao reakcija na većinski sistem i smatra se da je demokratičan pošto omugućava da se srazmjerno podjele mandati na skoro sve stranke učesnice na izborima. Tako se ne ignoriše manjina, već i ona ulazi u parlament. Ovaj sistem prihvata većina demokratskih režima, međutim i njima se prigovara što se u parlamentu javlja mnogo partija pa je vlada uvijek "na ledu", tj. vlade su nestabilne. Ovaj se sistem uglavnom primjenjuje tamo gdje su velike izborne jedinice i gdje je veći broj kandidata: - Sistem izbornog količnika – ovaj sistem se u praksi vrlo često primjenjuje, a rezultat se dobije na sljedeći način: ukupan broj izašlih birača na izbore, u izbornoj jedinici podijeli se sa brojem poslanika koji se biraju u toj izbornoj jedinici i tako se dobije količnik. S tim količnikom dijeli se broj dobijenih glasova svake liste. Koliko se puta taj količnik nalazi u broju glasova svake liste, toliko će ona dobiti predstavničkih mjesta. 55
- D'ontov sistem – ovaj sistem je prvi put primjenjen u Belgiji 1899. godine, a primjenio ga je profesor Dont po čijem se imenu i zove. Po ovom sistemu se izračunava koliko je ko dobio mandata, tako da se prvo utvrdi koliko je koja lista dobila glasova. Zatim se taj broj dijeli sa 1, 2, 3, 4 itd., sve dotle dok se ne dođe do broja koliko se bira poslanika u toj izbornoj jedinici. Svakoj izbornoj listi daje se toliko mandata (predstavnika) koliko se najvećih iznosa nalazi u broju dobijenih glasova. Prvi mandat dobija najveći količnik, pa drugi sljedeći, ... Mandate dobijaju najveći količnici, ali sada postoji problem → Za koga birači glasaju? → *da li za ličnost ili *za politički program (nikada dilema nije razjašnjena do kraja)? ⇒ Glas se u stvari daje stranačkom vođstvu jer je nemoguće znati sve kandidate na listi; neke države omogućavaju glasanje unutar liste. - Badenski sistem se rjeđe primjenjuje, sličan D’ontovom samo se preostali brojevi glasova poslije podjele daju najjačoj listi. - Hareov sistem se još rjeđe primjenjuje, birač se izjašnjava za jednog kandidata, a ostale označava brojevima. Prolaze oni sa najviše glasova do broja potrebnih kandidata. *Mješoviti sistem većinskog i srazmjernog predstavništva - zemlja se dijeli na male i velike izborne jedinice, gdje se u malim jedinicama obračunavaju mandati po većinskom, a u velikim po proporcionalnom sistemu. Ovaj sistem može dovesti do velikih anomalija. Izabrani predstavnik po bilo kom sistemu odgovoran je izbornom tijelu i partiji koja ga je kandidovala, pa bilo da ima imperativni ili slobodni mandat. U oba slučaja građani mogu zahtijevati opoziv izabranog predstavnika iz svoje izborne jedinice. 36.
Legitimnost državne vlasti Pojam vlasti se može iskazati u užem i u širem smislu. U užem, to je politička vlast koja se označava kao država,a u širem to su mnogobrojni oblici parcijalne vlasti kao što je roditeljska, školska,... Državna vlast se ispoljava u društvenom odnosu. To je ona vlast koja je legalno izabrana. Vlast mora biti legalna, imati legitimitet, mora biti organizovana i institucionalizovana. Svaka vlast obezbjeđuje svoju legitimnost pristankom i prihvatanjem od strane pripadnike državne zajednice (građana i njihovih organizacija) institucija vlasti i njihovih nosilaca. Dakle građani ovjeravaju (prihvataju) legitimitet vlasti ako su ubijeđeni da je ta vlast legalna i po pravilima izabrana i ako se ta vlast zalaže za opšte dobro ljudi. Za legitimitet i suverenost se kaže da su „dve strane iste medalje“. Vlast je legitimna ako ima podršku naroda. * legitimnost = vezuje se za pojam vlasti, ali i za državu; legitimno je ono što je opravdano, odn. ono što je u skladu sa voljom naroda; legitimno nam daje odgovor na pitanje zašto smo dužni da se pokoravamo vlasti. * legalno = u skladu sa zakonom, tj. pravnim poretkom O tome gdje je uporište i suština vlasti razvile su se različite teorije legitimnosti vlasti, a tri su najznačajnije: a) teokratska (dužni smo se pokoravati jer je vlast o Boga) b) tradicionalistička (..vlast je najviša, na nju nema niko uticaja ni Bog ni narod vlast dugo traje) c) demokratska (... jer je vlast potvrda i izraz narodne volje; mi smo učestvovali u formiranju vlasti i moramo da je poštujemo). Maks Veber je uradio tipologiju legitimnosti i po njemu postoje tri tipa legitimnosti vlasti: 1. racionalna (zakonska) vlast je vlast koja počiva na opštim pravilima, na zakonima koji se odnose isto na sve (vladajuće i potčinjene); racionalno je proceduralno; 2. tradicionalna vlastt – zasniva se na neograničenom povjerenju u već postojeće norme i ustanove; 3. harizmatski legitimitet vlasti – "to je vlast koja ne poznaje nikakva pravila, ni racionalno uspostavljena ni tradicionalna". Sva vlast je koncetrisana u ličnosti vođe, tu se čovjek pokorava vlasti zbog njegovih karakteristika, njegove harizme. Slobodan Jovanović kaže da se u državi vlast može zadobiti na različite načina, ali autoritet vlasti u smislu poštovanje se može dobiti samo na jedna način i to samo od naroda. ⇒ Pojam legitimnosti se može vezati i za sam pojam države gdje se postavlja pitanje da li je država opravdana kao organizacija. Po školskoj definiciji država je zajednica ljudi sa suverenom vlašću na određenoj teritoriji. Država ima 3 56
lica i ispoljava se kao nadmoćna sila (suverena vlast), zakonita vlast (pravni poredak) i legitimna zajednica. Legitimna zajednica znači da građani ojećaju tu državu kao svoju , tj. da su pripadnici te zajednice. → Država je legitimna zajednica ljudi sa suverenom, legitimnom vlašću, koja ima monopol sile... 37.
Funkcije državne vlasti Pod funkcijama državne vlasti podrazumijevamo djelatnost države koja je usmjerena ostvarenju nekog cilja. Teorija državne funkcije je teorija o pravnim aktivnostima države, ali → kojim aktivnostima? Sve što država radi posmatra se i pravno, odn. šta država pravo radi. Autori o teorij državne funkcije se dijele po tome šta država radi, odn. koje funkcije obavlja. Teorija od državnim funkcijama govori o tome šta ta država zapravo radi. Autori koji su govorili o državnim funkcijama se dijele prema tome koliko su smatrali da državnih funkcija ima. Postoje autori koji su smatrali da potoje dvije, tri, četiri ili više državnih funkcija. Sve te funkcije mogu se posmatrati sa dva stanovišta: 1. materijalnog (sadržina) 2. formalnog (nadležnost-subjekat, postupak, forma u užem smislu, odn. akti) Postoji više teorija o funkcijama državne vlasti: dualistička, trijalistička (zakonodavna, izvršna, sudska, najviše rasprostranjena), kvatristička (dopuna funkcije vlade), zatim dopuna javnog tužilaštva, ustavno-sudska itd. ZAKONODAVNA FUNKCIJA - u formalnom smislu: to je ona djelatnost države koju vrši parlament, u zakonodavnom postupku i koji rezultira donošenjem najviših opštih pravnih akata u formi zakona (ustava, zakona). - u materijalnom smislu: to je ona djelatnost države koja se sastoji u donošenju opštih normi → (pitanje: čemu norme služe? ⇒ pravila ponašanja koja regulišu određene društvene odnose.) Te norme su opšte i apstraktne (ne iscrpljuju se u jednoj primjeni i ne prestaju da važe u jednoj primjeni). → Pojedinačne norme se odnose na konkretnu situaciju, ne mora na jedno lice, bit je u jednoj situaciji i iscrpljuju se po izvršenju (naredba o obaveznoj vakcinaciji svih građana za slučaj svinjskog gripa jeste pojedinačna norma koji se iscrpljuje u toj primjeni, ova norma važi za sve građane, ali reguliše jednu pojedinačnu situaciju, ali prestaje da važi kad se završi vakcinacija).⇒ Država te odnose reguliše originerno tj. izvorno (niko prije države ih nije regulisao i zato je najviša vlast) SUDSKA FUNKCIJA - u formalnom smislu: to je ona djelatnost koju vrše sudovi u sudskom postupku i koja rezultira donošenjem presuda, odluka. - u materijalnom smislu: to je ona djelatnost sudova koja se sastoji u rješavanju sporova u pravu i vrednovanju ljuskih postupaka sa stanovišta pravne norme odn. suda tj. prava; primjena propisa u pojedinačnim slučajevima. IZVRŠNA FUNKCIJA - u formalnom smislu: to je ona djelatnost koju vrše izvršni organi u određenom izvršnom - upravnom postupku i koja rezultira donošenjem izvršnih normi. - u materijalnom smislu: to je primjena propisa u pojedinačnim, vanaspornim slučajevima, odn. rješavanje onih životnih situacija u kojima postoji javni interes vlasti (izdavanje saobraćajne dozvole, upisivanje u javne registre, donošenje dozvole za taksiranje, ...). *Po nekima je izvršna funkcija i funkcija vlade: podrazumijeva donošenje najznačajnijih političkih odluka vezanih za političko upravljanje zajednicom; akti koji se tu donose mogu se samo pred sudom osporavati! *Izvršna funkcija se sastoji od izvršne funkcije u užem smislu te riječi i upravne funkcije. Izvršna funkcija u užem smislu te riječi je donošenje opštih akata za izvršavanje zakona, a upravna funkcija 57
donošenje pojedinačnih akata kojima se rješavaju upravne stvar, pojedinačne vansporne životne situacije. Zašto izvršna vlast mora da donosi opšte akte za izvršavanje zakona. UPRAVNA FUNKCIJA - u formalnom smislu: ono što rade organi uprave u upravnom postupku uz donošenje upravnih akata (pojedinačnih). - u materijalnom smislu: primjena propisa u pojedinačnim vanspornim životnim situacijama. Izvršna funkcija može da se definiše i negativno, tj. to je sve ono što nije zakonodavstvo i sudstvo. USTAVNO-SUDSKA FUNKCIJA → kontrola ustavnosti sudstva. JAVNO TUŽILAŠTVO → gonjenje počinioca krivičnih djela....
38.
Sistem vlasti (teorije o podjeli i jedinstvu vlasti) Postoje različiti državni oblici (prema tome kakav je sistem vlasti u njima). Definicija sistema vlasti ogleda se u odgovoru na pitanje koji državni organ, u kojoj mjeri i na koji način učestvuje u vršenju državnih funkcija, odn. kakao je organizovano njihovo vršenje. Uopšte uzevši postoje dva načela kakao se organizuje sistem vlasti: a) načelo jedinstva vlasti b) načelo podjele vlasti (relativno novijeg je posmatranja). Pitanje organizacije državne vlasti počelo je zaokupljati pažnju krajem srednjeg vjeka. U vremenu odlazećeg feudalizma i dolazećeg građanskog društva nastaju ustavne monarhije. Paralelno s tim javlja se doktrina o podjeli vlasti. Uviđa se da ne može jedan organ obavljati sve tri funkcije vlasti, zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Postoje različite teorije o tome ko se smatra tvorcem podjele vlasti. Po nekima je to Polibije (Grk), → ali on nije bio tvorac, već je imao interesantne ideje, te ga neki zbog toga smatraju tvorcem podjele vlasti ⇒ po Polibiju najbolji poredak je onaj koji sadrži elemente i monarhije i demokratije i aristokratije. Načelo podjele vlasti teorijski su čvrsto utemeljili Lok, Monteskje i Medison. Džon Lok je prvi razvio teoriju o ograničenju kraljevske vlasti u svojim radovima "Dvije rasprave o vladi" i "Pisma o toleranciji". On je bio monarhist realist i smatrao je monarhiju najboljim oblikom vladavine, ali je ona po njegovoj teoriji, morala biti ograničena. Kralj je mogao imati samo izvršnu vlast, parlament zakonodavnu a sudovi sudsku. Pravi tvorac ideje podjele vlasti je Monteskje, francuski grof. On je izrazio svoju ideju o podjeli vlasti u svom djelu "O duhu zakona" 1748. godine Izvršio je podjelu na tri vlasti u državi sa obrazloženjem da ako bi sve tri vlasti bile u jednoj ličnosti, sve bi bilo izgubljeno. Godine 1748. Monteskje putuje u Englesku i postaje simpatizer parlamentarnog sistema. Njegova ideja je bila da jedna vlstt koči drugu, te kaže: "Sve bi bilo izgubljeno ako bi jedan čovjek ili jedno tijelo plemića, glavara ili naroda vršilo sve tri vlasti". ⇒ na šta misli kada kaže izgubljeno? → bila bi izgubljena sloboda, bilo bi "kadija te tuži, kadija ti sudi!". Ako jedan čovjek propisuje pravila ponašanja, i sudi i izvršava, tu nema nikakve slobode, pa čak i da je narod izabrao to tijelo. Monteskjeovu ideologiju o podjeli vlasti su u potpunosti primjenili tvorci ustava SAD-a. Oni su bili inspirisani pomenutom rečenicom Š. Monteskjea. U Ustavu SAD-a zakonodavna vlast povjerava se Kongresu, sudska vlast povjerava se Vrhovnom sudu i ostalim nižim sudovima, a izvršna vlast predsjedniku → to predstavlja izuzetno kruto (čvrsto) shvatanje podjele vlasti po kojem jedna funkcija iziskuje obrazovanje posebnog organa koje će se samo njom baviti. To je osnov predsjedničkog sistema vlasti. Poznati američki ustavnopravni teoretičari Hamilton, Medison i Džej u svojim „Federalističkim spisima“ razrađuju teoriju o podjeli vlasti; gomilanje sve vlast zakonodavne,izvršne i sudske u iste ruke, pojedinca ili mnoštva, može se proglasiti za definiciju tiranije. Jedinstvo vlasti postoji kada jedan organ vrši sve tri vlasti. (bilo zastupljeno u antičkim državama). Međutim razvilo se i demokratsko jedinstvo vlasti: sva vlast potiče od naroda, on je nosilac suverenosti i vrši sve tri funkcije vlasti. Podjela vlasti se javlja kao organizovano načelo i način uređenja odnosa između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Suština ove teorije je da se odvoje pojedine funkcije vlasti i da ih obavljaju 58
posebni organi koji neće biti zavisni jedni od drugih. Vlast mora biti raspoređena na više organa – više nosilaca tih funkcija. Tako će se obezbjediti da je vlast uravnotežena i da jedna vlast kontroliše drugu. Državna vlast je jedna. Samo se u okviru države raspoređuju funkcije kao vlast. Funkcija legislative – donošenje zakona i drugih opštih akata – označena kao zakonodavna vlast, pripada parlamentu. Funkcija izvršne vlasti (egzekutivna) pripada vladi i šefu države, dok sudska funkcija (vlast) pripada sudovima. Podjelom vlasti stvaraju se specijalizovani organi za vršenje pojedinih poslova koji su nezavisni jedan od drugog; ne smiju se mješati u postavljanje i smjenjivanje organa druge vlasti; ne smiju se mješati u djelatnost drugog organa, poništavati i donositi akte umjesto njih. Primjenom načela podjele vlasti izdiferencirala su se tri sistema: predsjednički, parlamentarni i mješoviti sistem vlasti. 39.
Predsjednički sistem Cio sistem koji je zasnovan na Monteskijevom krutom shvatanju je dobio naziv po poziciji predsjednika rebublike, po položaju šefa države. Predsjednički sistem predstavlja najdosljedniju primjenu načela podjele vlasti. Uspostavljen je u SAD 1787. formiranjem američke federacije i donošenjem američkog ustava. Ustav je uspostavio ravnotežu između zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Jasno su označene 3 osnovne poluge vlasti: Predsjednik, Kongres i Vrhovni sud (nema vlade). Svaka od ovih institucija obavljali su svoje nadležnosti samostalno u skladu sa ustavom. U predsjedničkom sistemu tri funkcije državne vlasti su zasnovani na načelu ravnoteže putem koordinacije. IPAK, vlasti nisu izolovane, postoji njihov uticaj jedne na drugu. Izvršna vlst je monocefalna. Vlasti ne zavise jedna od druge, ali predsjednik SAD-a ne može raspustiti Kongres s jedne strane, a sa druge strane Kongres ne nmože da smijeni predsjednika. Predsjednik SAD - bira ga neposredno narod, ali pravno posmatrano biraju po federalnim jedinicama elektore, oni biraju dve ličnosti (predsjednika i podpredsjednika). U početku nije bilo tako pa se desila jedna čudna situacija sa Tomasom Džefersonom kada je njegov protivkandidat Beri imao jednak broj glasova pa je kasnije određeno da se svaki elektor izjašnjava za predsjednika i potpredsjednika. Izbori su posredni (ali imaju i neposredni karakter). Ustavom nije regulisan broj mandata predsjednika (Ruzvelt imao najviše!). Cjelokupna izvršna vlast je u rukama predsjednika. On bira i smjenjuje svoje ministre, sekretare (u saradnji sa Senatom, koji to odobrava), a ne Kongres. Sekretari su odgovorni predsjedniku i ujedno njegovi lični prijatelji. Predsjednik ao nosilac izvršne vlasti, nije odgovoran Kongresu, već Ustavu i narodu. On bira i smjenjuje svoje ministre, sekretare (u saradnji sa Senatom, koji to odobrava), a ne Kongres. Sekretari su odgovorni predsjedniku i ujedno njegovi lični prijatelji. Predsjednik SAD ima velika ovlaštenja: on je šef države, vrhovni komandant oružanih snaga, šef izvršne vlasti, šef obavještajne službe, predsjednik savjeta za nacionalnu bezbjednost, predsjednik komisije za atomsku energiju, rukovodilac biroa za budžet. Cjelokupna izvršna vlast povjerena je predsjedniku → monoglava je, jednocefalna → nema vlade kao kolegijalnog tijela. Možemo da čujemo Vlada SAD, međutim tu ne podrazumijevaju vladu kao organ (kao kolegijalno tijelo koje ima predsjednika, ministre), to je zapravo sinonim sa predsjedničku administraciju. To znači da predsjednik SAD ne obavlja sam cjelokupnu izvršnu vlast, postoji veliki broj departmana, agencija, službi koji čine izvršnu vlast, ali šefovi tih departmana nisu ministri u onom smislu parlamentarnog sistema vlasti već sekretari, njih ne bira kongres, postavlja ih predsjednik to su njegovi prijatelji i stranačke kolege. Savremena administracija u SAD je ogromna. Najvažniji organ od 1803. godine je State d Apartment, a na čelu se nalazi državni sekretar. → Kakav je odnos predsjednika i svih sekretara? → anegdota za vrijeme Linkolna... kada je bilo 7 sekretara i svi su glasali za jednu odluku, bez obzira na sve glasove ipak je prevagnuo glas predsjednika! ⇒ međutim, za imenovanje nekih organa predsjedniku je potrebna saglasnost Senata i to nam govori da u Americi vlasti ipak nisu izolovane jedna od druge, ima nekih sredstava uticaja jedne vlasti na drugu. U americi je izvršena kruta podjela vlasti → to znači da postoje međusobni uticaji organa zakonodavne vlasti na izvršnu vlast i obrnuto u smislu njihovog postojanja. Predsjednika bira narod i ima mandat. Predsjednici SAD-a mogu da budu birani najviše dva puta. Pvi predsjednik SAD-a je bio Washington (koji se poslije drugog mandata povukao, nije se kandidovao). Dugo je bio ustavni običaj da se predsjednici biraju najviše dva puta. To je prekršio Ruzvelt koji je 4 puta bio prdsjednik (mada je bila kriza i rat). 59
Kongres SAD – kao zakonodavna vlast djeluje samostalno. Predsjednik utiče na Kongres suspenzivnim vetom (veto = zabrana). Zbog čega može da se stavi veto? Prvi predstavnici SAD-a Waahington, Jefferson i ostali su smatrali da mogu da stave veto samo onda kada smatraju da je zakon neustavan (da njihova vlast ne bi bila okrnjena). Kasnije predsjednici su počeli da stavljaju veto kada su mislili da zakon nije dobar. On potpisuje zakon, a prije potpisa može da ga vrati Kongresu, ali ako u roku od 10 dana Kongres izglasa isto, onda taj zakon on mora da potvrdi. Predsjednik koji najviše puta stavio veto je Ruzvelt, čak 631, Truman je 238 puta! Postoji još i "džepni veto", da ako u roku od 10 dana predsjednik ne izjasni, a Kongres ponovo zasjeda, onda zakonski postupak ide iz početka... novi saziv parlamenta mora od početka krenuti u donošenje zakona. Nekad taj džepni veto ima efekat apsolutnog, a ne suspenzivnog veta. ⇒ Šta je smisao ulaska predsjednika u vršenje zakonodavne funkcije? → Objašnjenje je sljedeće: Narodna volja je u Americi predstavljena kroz 2 organa i kroz kongres i kroz predsjednika, jer narod bira i šefa države i kongres i to je objašnjenje zašto bi predsjednik ulazio u vršenje zakonodavne funkcije. Poseban kuriozitet je ono što amerikanci zovu džepni veto. Ako u roku prestaje mandat predstavničkog doma koji se raspušta po samom slovu ustava, predsjednik se ne izjasni, tada ispata kao da je predsjednik stavio zakon u džep. Novi saziv parlamenta mora od početka da krene u postupak donošenja zakona. Predsjednik nema pravo da predlaže zakon, ali može politički da utiče na iniciranje donošenje zakona. Kongres ima neka veoma moćna ovlašćenja. Kongres donosi budžet. Senat utvrđuje izbor određenih funkcinera. Predsjednik vodi unutrašnju i spoljnu politiku, a Senat ratifikuje međunarodne ugovore. Ceo sistem se zove predsjednički jer je izvršna vlast jednoglava. I nema sredstava uticaja jedne vlasti na drugu u smislu opstanka vlasti, ne može Kongres da smijeni predsjednika, niti predsjednik može da raspusti Kongres, ali ipak ima izvjesnih sredstava uplitanja, recimo Vrhovni sud vrši kontrolu ustavnosti i zakonitosti povodom konkretnog slučaja. Amerikanci za svoj ustav kažu kočnica i ravnoteža. Predsjednik poslije I svjetskog rata je bio Vilson, profesor ustavnog prava i on je napisao jednu knjigu koja se zove Kongresna vlada, gdje je dokazivao da je u Americi najmoćniji organ u čitavom ustavnom sistemu je Kongres i da zapravo prava moć, politička moć leži u odborima kongresa, naročito odborima senata. Najmoćniji odbor senata je odbor za spoljne poslove. Vilson je jedan od arhitekata postratnog sistema u Evropi, poslije I svjetskog rata, jedan od tvoraca Versajskog sporazuma, ali mu senat nije ratifikovao Versajski sporazum. Vilson je smatrao da je prava vlast u Kongresu SAD. Razlozi za izbijanje velike ekonomske krize 20-tih godina su bili kriza kapitalizma, hiperprodukcija, itd. Ideja je bila za izlazak iz krize da treba povećati potrošnji i sam Ruzvelt je dobio izbore sa tom politikom, politikom nju dila – novog dogovora, On je smatrao da i sama država treba da postane što veći potrošač. Međutim Ruzvelt nije imao većinu u kongresu, on je bio predstavnik demokratske stranke, a većinu su imali republikanci i to je jedan od razloga što je stavio toliki broj veta na zakone. Kasnije tokom vremena Ruzvelt je zadobio većinu u Kongresu, ali nije imao većinu u Vrhovnom sudu. (6 sudija je bilo protiv Ruzvelta, kasnije je bilo 5:4, nedostajao mu je samo jedan glas). Mnogi su predlagali Ruzveltu da izvrši državni udar, ali on je bio veoma mudar i išao je na promjenu ustava i onda su unijeli ustavni amandman da sudija sa navršenih 70 godina može da ode u penziju i taj sudija je pod uticajem javnog mijenja otišao u penziju, i Ruzvelt je zadobio većinu i u Vrhovnom sudu. U tom periodu su mnogi pisci stajali na stanovištu da je u SAD sistem sudokratije – vladavine vrhovnog suda, neki su smatrali da je sistem gerontokratije-vladavini staraca, jer su u sudu sjedili manje više stariji konzervativni ljudi, inače sudije su konzervativci. Kongres je zakonodavno tijelo, u Americi je dvodom, čine ga Predstavnički dom i Senat. Kongres je u Americi dvodoman zbog federalnog državnog uređenja. Predstavnički dom se sastoji od 435 kongresmena i mandat im je 2 godine. Senat se nikad ne raspušta uvijek se 1/3 obnavlja i senatora je 100 po dvoje iz svake federalne jedinice. Nekada su senatori birali od strane parlamenata federalnih jedinica, ali od 17 amandmana neposredno ih biraju građani. Mandat im nije ograničen, pa senatori mogu da imaju jako dugačke mandate. (Džozef Pajpl je bio senator oko 30 godina). U senatu nemate ograničenja vremena govora (rekord je bio govor oko 40 sati). Senat ima viša ovlaštenja od predstavničkog doma. Kongresmeni Predstavničkog doma imaju kratak mandat (2 godine), a kongresmeni Senata šest godina. Moć senata je velika pa i predsjednik SAD ide sa svojim prijedlozima pred Senat sa više opreza nego pred Predstavnički dom. Kongres zaključuje rat i mir. Ratifikuje međunarodne ugovore 2/3 većinom. Ako 60
predsjednik nema uporište u Kongresu, neće moći zaključiti međunarodni ugovor, ali postoji i izuzetak ovog pravila, a to je ako je tema međunarodnog ugovora vezana za izvršnu vlast. Iako je šef države nosilac izvršne vlasti, kongres zakonodavne i vrhovni sud sudske funkcije vlasti, ipak vlasti nisu izolovane i postoje izvjesna sredstva uticaja jedne vlasti na druge. Prva karakteristika predsjedničkog sistema je da je izvršna vlast jednoglava, druga karakteristika jeste da iako postoji sredstva uticaja jedne vlasti na drugu vlasti ne zavise jedna od druge. Kongres se jako malo miješa u predsjednikov rad – "senatorska kurtoazija". ⇒ Ako predsjednik želi da postavi neko lice iz neke federalne jedinice, npr. hoće da postavi nekog državnog sekretara iz neke federalne jedinice, mora da sasluša mišljenje senatora iz te federalne ejdinice. Ako to ne uradi senatori će da uskrate svoju saglasnost. OK je a presjednik postavi lice koje želi za svoga saradnika, ali ako iz senatorske predusretljivost, senatorske kurtoazije ne konsultuje Senat iz te federalne jedinice, Senat će otkazati pristanak (to se nikad nije desilo u istoriji). Uticaj Kongresa je i na drugi način osim impičmentom - predsjednik nema pravo predlaganja zakona kao što to ima vlada u parlamentarnom sistemu vlasti), ali može politički da inicira donošenje zakona. Kongres niti bira niti razrješava predsjednika ali može da mu sudi za počinjeno krivično djelo, tako da donji dom, odn. predsjedniči dom podiže optužnicu, a Senat donosi odluku, tj. sudi mu. Ovaj postupak se zove impeachment (1876. godine - prvi impeachment, zatim Nixonu 1974. godine - podnio je ostavku i Klintonu 1999. godine). S tim da ne postoji politička odgovonost predsjednika pred Kongresom. Vrhovni sud – snažna poluga ustavnog i političkog sistema SAD, nosilac je sudske vlasti. Čini ga 9 sudija. nema ustavnih propisa kakva struktura treba da bude ali se nastoji da bude jedan Crnac i jedna žena. Mandat sudija. po prvobitnom tekstu ustava, bio je određen da "sudije sude dok god se dobro drže". Vrhovni sud je nadležan za kontrolu ustavnosti zakona povodom određenog slučaja, tumačenje Ustava i da rješava u prvom stepenu postupka. Vrhovni sud ocjenjuje i akte predsjednika. Vrhovni sud vrši kontrolu ustavnosti i zakonitosti, ali to ne piše u tekstu ustava, već se vremenom došlo do tog tumačenja. Sudstvo u SAD-u čine: vrhovni sud, federalni sudovi i sudovi federalnih jedinica. 40.
Parlamentarni sistem Počiva na načelu poodjele vlasti (jedna vlast = više organa). Monteskijeva rečenica ''Sve bi bilo izgubljeno ako bi jedan čovjek ili jedno tijelo (plemića, glavara ili naroda) vršilo sve tri funkcije'', može da bude shvaćena na način 1 vlast – 1 organ, a može da bude shvaćena kao 1 vlast – na više organa. Ideja Monteskijea je bila da spriječi kumuliranje sve tri vlast. Zato mnogi pisci kada pišu kažu da je smisao Monteskijeu bio da spriječi kumiliranje vlasti, nego da se kaže kako treba da bude organizovana. Upravo to shvatanje jedna vlast na više organa je osnova parlamentarnog sistema vlasti. Za razliku od predsjedničkog sistema vlasti, parlamentarni sistem je nastao u praksi pa je kasnije teorijski obrazložen. Nastao je u Ujedinjenom kraljevstvu. Sve je počelo od Magna Carte donesene 1215.godine. "Nema oporezivanja bez prestavništva". Kralj nije mogao da razreže poreze bez saglasnosti predstavništva. To predstavništvo su činili plemići, feudalci. Od 1295. godine (Magnum konsilium - Veliko vijeće) parlament u Ujedinjenom kraljevstvu stalno zasjeda. Inače država se nije zvala UK, od kada se država zove UK (od 1707. godine Act of Union ujedinjenje Engleske, Škotske, Wels i Sjeverne Irske, 01. januara 1801. godine država nastala kao Ujedinjeno kraljevstvo Velike Britanije i Irske, ime je promjenjeno 1827. u Ujedinjeno kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske). 1315. godine je došlo do podjele na dva doma. Parlamentarni sistem je nastao prije 6-7 vijekova. Izuzetno značajna okolnost je bila ta što je riječ o monarhiji. Monarh je suverena ličnost. To što je neko suverena ličnost, ne znači i da je on suveren (nosilac najviše vlasti). Suverena ličnost znači da je neko izuzet iz pravnog poretka. Ranije je bilo da je suveren suverena ličnost monarhova istovremeno i suveren on je bio najviša vlast. Danas više nije tako u onim zemljama koje su monarhije, ali je i danas monarh suverena ličnost. To znači, kako je to profesor Slobodan Jovanović rekao "ne može se suditi onome u čije se ime sudi". U monarhijama se presude donose u ime kralja, a u republikama u ime naroda. Monarh je suverena ličnost i on krivično-pravno ne odgovara, ali to ne znači da on može da radi šta hoće. Po pritiskom javnog mijenja on može da abdicira (da se odrekne prestola). To ne znači da monarh ne može 61
da učestvuje u građanskim parnicama. (npr. kralj Aleksandar Karađorđević se između 2 svjetska rata se sudio sa nekim seljacima za neke vinograde u Topoli, ali to je bio više politički gest da pokaže kako on respektuje narod). On može da ima privatan posjed i to je bilo suđenje nad imovinom, ali on krivično pravno monarh ne odgovara, ako krivično ne odgovara, neko mora da odgovara za njega. Monar donese neki ukaz i potpiše se, i neko se potpiše pored njega i potpisom preuzima odgovornost, a taj neko je ministar (ministar – sluge vladara). Tokom vremena parlament je počeo da uslovljava vladara da će mu dati saglasnost za poreze ako uzme za ministre ljude koji uživaju povjerenje parlamenta. Praktično na taj način je došlo do toga da parlament bira ministre. Impeachment – to je riječ koju su u Ameriku donijeli doseljenici iz Velike Britanije. Impikčment je bio postupak suđenja za te stvari kada ministar preuzme odgovornost. Engleski parlament se sastoji iz dva doma: Dom komuna (donji dom) i Dom lordova (gornji dom). Danas je dom komuna u stvari predstavništvo građana, a dom lordova kako kaže jedan profesor predstavljaju sami sebe i zato uživaju popunu podršku. Danas je dom lordova samo jedna fasada. Međutim, Dom lordova je sudio lordovima i zato je impikčment i nastao. Ministri su bili lordovi. Postupak je tekao tako što je dom komuna podizao optužnicu, a dom lordova je sudio. Tokom vremena pod pretnjom impkčmenta pod pretnjom krivične odgovornosti ministri su počeli da podnose ostavku. Pa je došlo do toga da parlament bira ministre i da ih pod pretnjom impikčmenta prisiljava da podnesu ostavku, odnosno da ih politički razrešava. Parlament je sazivao kralj. Kralj je sjedio sa svojim ministrima i razgovarao o političkim državnim pitanjima.. Tadašnja dinastija koja je na prestolu u Engeleskoj je njemačkog porijekla, hanoverska dinastija i kada su oni stupili na presto prvi vladari iz hanoverske dinastije nisu znali engleski jezik i kralju je bilo mrsko da sjedi na sjednicama sa svojim ministrima jer nije znao o čemu priča. I tada je nastala praksa da ga jedan od ministara izvještava šta se dešava, taj jedan koji ga je izvještavao je predak onoga što Englezi zovu prvi ministar ili predsjednik vlade. Tako je nastala i vlada kao tijelo. Sjednici parlamenta ne prisustvuje kralj. Kralj je sazivao parlament kad je trebao da razreže poreze. Kralj je i raspuštao parlament. Ukaz o sazivanju i raspuštanju parlamenta je potpisivao prvi ministar. Tokom vremena su uloge su se obrnule i kralj je počeo da biva samo figura, a taj koji je raspuštao parlament je bio prvi ministar. Prva karakteristika parlamentarnog sistema je da je izvršna vlast parlamentarnog sistema dvoglava i čine je šef države i postoji vlada kao kolegijalno tijelo. Vladu čine ministri koji su šefovi pojedinih upravnih resora. Vlada nije Kabinet. Vlada u Engleskoj je ogromna ona ima stotine ministara, sekretara. Kabinet je jedno uže tijelo koje čini 6 ministara koji rukovode najvažnijim resorima (vojska, policija, finansije,...). Ministre bira i razrješava parlament, to je režim političke odgovornosti ministara. Druga karakteristika parlamentarnog sistema je da je to sistem u kojem vlasti sarađuju i međusobno zavise jedna od druge. Dok u predsjedničkom sistemu vlasti ne zavise jedna od druge, niti šef države može da raspusti kongres, niti kongres može da smijeni predsjednika. Parlament bira i razrješava Vladu ili ministre pojedinačno, a Vlada može da raspusti parlament. Kada se vrše izbori konstituiše se parlamentarna većina. Parlamentarna većina bira vladu, u trenutku kada vlada izgubi većinu u parlamentu iz bilo kog razloga Vladi je dozvoljeno da aterira na biračko tijelo. Konačni sudija u sporu između parlamenta i vlade jeste narod, tj. ide se na nove izbore da se vidi ima li vlada većinu ili nema. Ovo je idealni model parlamentarizma. Parlamentarni sistem se razvijao preko 700 godina, postoji u različitim zemljama i različitim varijantama. Jedna varijanta parlamentarnog sistema je bio orleanski parlamentarizam – dvojni, kada su ministri odgovarali i pred kraljem i pred parlamentom. (Francuska) Ideja parlamentarnog sistema jeste ravnoteža vlasti, samo što se ta ravnoteže postiže ne striktnom podjelom, već saradnjom i zavisnošću jedne vlasti od druge. Ravnoteža je ponekad u istoriji znala i da bude poremećena. U Francuskoj III revoluciji pravo raspuštanja parlamenta se izobličajilo, šef države nije raspuštao parlament i dešavalo se to da vlade u III Francuskoj republici jako lako padaju a da ne može da se ide na izbore ostaje ista struktura parlamenta. Francuska je za 65 godina postojanja Ustava III republike promijenila 110 vlada (jedna i po vlada na godinu dana). Francuzi su govorili tada da su vlade kao kule od karata i jako se teško prave, a za čas se sruše. To je bio parlamentarizam poremećene ravnoteže u korist parlamenta. Kasnije poslije II Svjetskog rata ide se na racionalizaciju parlamentarizma – ojačavanje pozicije izvršne vlasti. Potrebno je objasniti kakva sve sredstva uticaja postoje jedne grane vlasti na drugu. Vlasti zavise jedna od druge, ali i uzajamno sarađuju i utiču jedna na drugu, ne samo izborom i razrešenjem, 62
raspuštanjem. Vlada vodi politiku. U parlamentarnom sistemu se stoji na stanovištu da ako vlada vodi politiku vlada treba i da predlaže donošenje zakona. Vlada učestvuje u vršenju zakonodavnih funkcija, tako što ih predlaže. *S jedne strane postavlja se pitanje kako vlada može da utiče na rad parlamenta. Vlada može da postavi pitanje sopstvenog poverenja. Zašto bi vlada to uradila? Recimo imate koalicionu vladu, i 1 koalicioni partner se dvoumi da li da glasa za jedan zakon. I ako predsjednik vlade riješi da ide na postavlja pitanja povjerenja, on ustvari ucjenjuje ministra "ili ćeš da glasaš za taj zakon ili idemo na nove izbore pa možeš da izgubiš ministarska mjesta". *S druge strane postoji značajno sredstvo uticaja parlamenta na rad vlade, a to sredstvo je poslaničko pitanje. Poslaničko pitanje je pitanje koje jedan poslanik može da uputi vladi kao organu ili pojedinom ministru. Poslanici postavljaju pitanje da bi se vlada dovela u nezgodnu situaciju. Povodom poslaničkog pitanja se ne vodi rasprava ali je vlada dužna da da odgovor. Postoji kvalifikovano pitanje koje se zove interpelacija (lat. interpelatio = prekidati, ometati). Kvalifikovano pitanje je pravo određene grupe poslanika odnosno određenog broja poslanika da postavi pitanje vladi, ali za razliku od pojedinačnog poslaničkog pitanja povodom inaterpelacije se otvara rasprava o odgovoru vlade. I ta rasprava se završava glasanjem o povjerenju vladi. Interpelacija služi za otvaranje velikih afera, političkih pitanja. Interpelacija služi opoziciji. Iz ovog proističe da parlamentarni sistem praktično funkcioniše postojanjem opozicije. Opozicija doprinosi funkcionisanju parlamentarizma, da parlament koriguje rad vlade. Tu postoji i apstraktni zahtjev za izglasavanje nepovjerenja vladi, ne povodom interpelacije, već iz načelnih razloga, ne povodom afere. Veoma moćno sredstvo uticaja parlamenta na rad Vlade su parlamentarni odbori. Parlament radi u plenumu i u odborima. Odbore čine poslanici parlamenta u plenumu. Parlamentarni odbori se prave prema određenoj materiji (odbor za pravosuđe, finansije...). Odbori vrše i kontrolu nad radom uprave. Racionalni parlamentarizam - Posije I svjetskog rata pribjeglo se značajnim korektivnim mehanizmima koje ojačavaju pozicije izvršne vlasti. Ne može da se pokreće pitanje izglasavanja nepoverenja vladi kad god se hoće. Jednostavno od trenutka kada se pokrenete postupak izglasavanja nepoverenja vladi, pa do trenutka glasanja u parlamentu, treba da prođe određeni broj dana, da bi se vlada pripremila na raspravu, da bi pripremila izveštaj o svom radu. Između dva postupka izglasavnja nepoverenja mora da prođe određeni rok, ne može opozicija da maltretira vladu i traži svakih 15 dana i traži izglasavnje nepovjerenja. Treći korektivni mehanizam je ovo što postoji u Njemačkoj konstruktivno izglasavanja nepovjerenja - ne mogu da se prave ekstremne koalicije. Ne može ekstremna levica i ekstremna desnica da sruše vladu. U Njemačkoj traže da većina koja obori vladu mora da bude u stanju da predloži novog kandidata za predsjednika vlade. Kandidata za predsjednika vlade predlaže šef države. Samo u što Engleskoj mora da predloži za predsjednika vlade šefa stranke koja je pobjedila na izborima. Posljedni vid ojačanjanje pozicije izvršne vlasti je kancelarski parlamentarizam. U Engleskoj da biste bili ministar morate da budete i član parlamenta. U Engleskoj vlade su poslaničke. Kasnije tokom istorije se stalo na stavnovište, u mnogim zemljama parlamentarizma, da zapravo vlada ne treba da bude poslanička. De Gol kada je pisan francuski ustav 1958. godine. rekao kako neko može da kontroliše nekoga ako je sam na čelu, ne možete u isto vrijeme da budete kontrolor i kontrolisani, ne može ministar samog sebe da kontroliše. U mnogim zemljama parlamentarnog sitema vlade su neposlaničke, ali u biti parlamentarnog sistema vlasti je da postoji odgovornost cjelokupne vlade, tako i odgovornosti pojednih ministara. Parlament može da smijeni čitavu vladu ili može da izglasa nepoverenje jednom ministru. Kancelarski sistem ide do te mjere da se ojača izvršna vlast da ministri ne odgovaraju pred parlamentom individualno, nego odgovaraju samo Kancelaru, drugim riječima kancelar je predsjednik vlade, praktično on sam sastavlja vladu i vrši promjene u vladi. Vlada je izabrana i pala je kada je izabran kacelar i kada je kancelar srušen, a u klasničnom parlamentarizmu šef države predloži mandatar, pa mandatar predlaže sastav vlade i program. U savremenom dobu parlamentarizam je prilično izvitoperen i činilac koji najviše doprinosi tome da se ta prava slika parlamentarizma gubi jesu političke stranke. U samom parlamentu najmoćnija figura je predsjednik parlamenta, odnosno lider parlamentarne većine, šef poslaničke grupe većine, desna grupa predsjednika vlade. U Engleskoj imamo posebne funkcionere koji se zovu bičevi. Imamo glavni bič opozicije i glavni bič pozicije. Poslanici u svim zemljama ne vole da rade. Kada je izuzetno napeto, kada 63
je tjesna većina, kada zavisi glasanje od toga da su svi prisutni, onda je bič je zapravo onaj ko utjeruje poslanike da uđu u salu. Parlamentarizam se izvitoperio, gubi se kvalitativna diskusija u parlamentu, da poslanici sučeljavaju mišljenja, i ono što je veoma bitno u parlamentarizmu to je karakter mandata. Ako imate tijesnu većinu, onda postaje ključno pitanje karaktera mandata, jer ako imamo pune kofere para onda možemo da kupimo mandate. Mješoviti sisteme – to su države koje imaju elemente i jednog i drugog sistema, klasičan primjer sadašnja Francuska V republika. To su hibridni modeli (U Srbiji, Republici Srpskoj – polupredsjednički sistem vlasti). Elementi polupredsjednički sitem vlast: imamo šefa države koji se bira neposredno, ima pravo veta, a sa druge strane postoji vlada koja odgovara Parlamentu. U takvoj situaciji postoje jako bitni odnosi između šefa države i predsjednika vlade. U Francuskoj je predsjednik vlade u sjenci predsjednika republike. Imate takav sistem rada vlade gdje imate sastanke kabineta i sastanke ministarskog saveta u vladi. Imate mogućnost da šef države predsjedava sednicama vlade. Vlada radi u dva organizaciona oblika, tj.imamo sjednice vlade koje drži šef države i predsjednik vlade. Kohabitacija – šef države iz jedne stranke, a šef vlade iz druge stranke. 41.
Sistem jedinstva vlasti Pod jedinstvom vlasti podrazumijevamo jedan od oblika uređenja odnosa između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, gdje se one objedinjuju u jedan organ a jedan je iznad ostalih. Suština jedinstva vlasti je u postizanju nadmoći jednog organa nad druga dva. Sistem jednistva vlasti je nastao prije 200-tinjak godina kao rezultat kritike sistema striktne podjele vlasti čime se jačala izvršne vlast i stvarala put nedemokratskom režimu. Nedemokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti ogleda se u tome da se sva vlast objedinjava u rukama jedne ličnosti, najčešće izvršne vlasti (kralj, predsjednik) ili u rukama užeg organa. Jedan organ preuzima nadležnost poslova druga dva organa, obavlja ih sam ili imenuje nosioce tih funkcija. Prvi, kruti oblik nedemokratske vladavine je trajao veoma dugo od robovlasništva pa do kasnog feudalizma (imperator, despot), a drugi, mekši oblik nedemokratske vladavine, nastaje u doba kapitalizma i traje sve do danas. Demokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti je primjenjivan u građanskom i socijalističkom tipu države. Osnovna karakteristika je u tome da se načelo vlasti ostvaruje u jednom, od naroda legalno izabranom, predstavničkom tijelu (parlament, skupština). Dakle, razlika je u tome što nedemokratski oblik vlast koncentriše u jednoj ličnosti, dok demokratski želi da uvuče što veći broj građana u vršenje vlasti. U demokratijama nosilac vlasti je narod. Jedinstvo vlasti znači da jedan čovjek i jedno tijelo vrši sve funkcije družavne vlasti. To može da bude demokratasko i nedemokratsko jedinstvo vlasti. Nedemokratsko jedinstvo vlasti znači apsolutnu monarhiju. Moguće je da jedno tijelo koje je narod izabrao (npr. skupština) vrši sve tri funkcije. Teorijsko obrazloženje ovoga je ako je sva vlast od naroda, onda jedno tijelo koje narod izabere treba da obavlja sve funkcije državne vlasti, to je jedna te ista državna vlast. To što je mi zovemo podjela vlasti ne znači komadanje državne vlasti na više državnih vlasti nego su to samo različite funkcije jedne te iste državne vlasti. Pošto je narod nosilac cjelokupne vlasti, onda tijelo koje je narod izabre treba da vrši sve funkcije državne vlasti i to je demokratsko jedinstvo vlasti. To demokratsko jedinstvo vlasti se sprovodi u skupštinskom sitemu vlasti. Skupštinski sistem vlasti je postojao i prvi takav značajan primjer je iz 1793. Francuski Ustav je uveo Konventski sistem vlast. Konvent je bila francuska skupština. Ovo je jedan ustav prema Rusou. Žan Žak Ruso je u svojim teorijskim raspravama, naročito u ’’Društvenom ugovoru’’ izgradio model jedistva vlasti čiji je nosilac skupština (konvent), a suština tog modela je opšta volja naroda. to je jedno shvatanje. U konventski sistem sva vlast je bila u rukama konventa, a odbori konventa su bili nosioci drugih vlasti (izvršne ili sudske). Tokom vremena shvatanja skupštinskog sistema su se promijenila, pa se smatralo da skupštinski sistem zapravo ne znači nepostojanje drugih grana vlasti, ali znači da skupština prema drugim granama 64
vlasti ima i funkcionalna i organizaciona ovlašćenja, a da druge grane vlasti prema skupštini nemaju nikakva ovlašćenja. To bi značilo npr. postoje sudovi, ali skupština bira sudije i može da bude poslednja distanca za neke predmete, a sud nema nikakve ingerencije prema skupštini. Isto je i sa izvršnom vlasti. Mnogi smatraju da je Švajcarski ustav iz 1874. godine primjer skupštinskog sistema vlasti. Savezna skupština (pošto je Švajcarska bila Federacija) je birala sudije i imala organizaciona ovlašćenja i čak je bila poslednji stepenik u nekim predmetima. Savezno vijeće koje je bilo izvšrni organ, njega je birala skupština i mogla je da ga smijeni, a savezno vijeće nije imalo nikakvo ovlašćenje prema skupštini, nije moglo da raspusti skupštinu. Socijalističke zemlje su sve od reda imale skupštinski sistem vlasti. Tito je bio maršal i realno gledano sva moć je bila u njegovim rukama, ali u poslijeratnoj Jugoslavija Tito je imao funkciju predsjednik Prezidijuma Narodne skupštine. Sva vlast je bila u rukama Narodne skupštine, a Prezidijum je bilo predsjedništvo narodne skupštine. U socijalimu nije bilo demokratije, nije bilo višestranačja tako da ne možemo govoriti o demokratskom modelu, ali je postojao skupštinski sistem vlasti U bivšoj SFRJ sve do raspada zemlje – Savezno izvršno vijeće koje je bilo izvršni organ vlasti nije moglo da raspusti saveznu skupštinu. 42.
Pojam i porijeklo parlamenta KNJIGA: Nastanak političkog predstavništva javlja se kao prirodan proces i tok društvenog razvitka. Kao potreba o odlučivanju o opštim društvenim poslovima. Postoje četiri faze razvoja političkog predstavništva: 1. političko predstavništvo antičkog doba gdje se kroz primjer Atine kao demokratskog državnog uređenja sagledava demokratija tog vremena. Narodna skupština je bila vrhovni organ vlasti sastavljen od punoljetnih slobodnih građana na čijim je sastancima vladao duh zajedništva i mudrosti. Izvršni organ je bilo vjeće. 2. staleško političko predstavništvo je nastalo u feudalnom uređenju, gdje su feudalci vremenom tražili ograničenje monarhove vlasti, čime je staleška skupština preuzela u nadležnost važna pitanja. Državni staleži su prvi put sazvani u Francuskoj 1302 i od tada su nezamjenjivi vid političkog predstavljanja. 3. moderno političko predstavništvo i prve političke partija (vigovska i torijevska) su nastale krajem 17 i početkom 18 vjeka kao produkt borbe mlade buržoazije 4. savremeno političko predstavništvo se javlja kao parlament odnosno princip zastupljenosti i jednakosti svih građana i izražava opštu volju preko izabranih predstavnika. Parlament je savremeno političko predstavništvo, demokratska forma upravljanja nastalo kao protivteža apsolutnoj vlasti monarha. (parlare-govoriti; mjesto gdje se govori). Komplikovan odnos državne vlasti i društva je nametnuo potrebu kontrole javne vlasti. Parlament je nosilac sveukupne vlasti, zakonodavna vlast a upravna i sudska vlast izvršavaju volju parlamenta. Postoje razne teorije o parlamentu: a. Teorija vladanja najsposobnijih ljudi putem političkog predstavništva, po Platonovoj teoriji državom upravljaju najsposobniji ljudi b. Teorija ograničavanje vlasti vladara putem političkog predstavništva gdje parlament treba da preuzme poslove javnog karaktera a da šef države ostane formalni reprezentant c. Teorija opšte volje naroda u parlamentu, gdje se šef države razvlašćuje a vlast daje narodnom parlamentu. Političko predstavništvo je skupština-konvent kao nosilac volje naroda (nosilac ove teorije je Žan Žak Ruso) d. Teorija o političkom predstavništvu kao tribini mišljenja i kontrole gdje parlamentarna vlast ne dovodi u pitanje samostalnost izvršne vlast već samo vrši kontrolu e. Teorija o političkom predstavništvu kao parlamentu proizvođača gdje se polazi od stava da sve društvene funkcije preuzmu proizvodni slojevi. PREDAVANJA: Zemlja koja se smatra majkom parlametarizma je Ujedinjeno kraljevstvo, kolijevka Parlamanta. ♦U knjizi prof. Kuzmanovića se navodi da parlament vuče korijene još iz starog vijeka (iz 65
Atine, Sparte i Rima). Parlamant je u savremeno doba zakonodavni organ i narodno predstavništvo. U starom vijeku ta predstavnička tijela nisu odražavala narod, dakle ne može se govoriti o starovjekovnim narodnim predstavništvima, to jesu neka predstavništva ali ne narodna. Poslije starog vijeka, dolazi srednji vijek kada to predstavništvo postoje staleška skupština, reprezent staleža. Narodno predstavništvo se javlja u velikim buržoaskim revolucijama. Francuska revolucija je počela na toj ideji. Kada su skupština staleža skupila 1789. tada su se predstavnici III staleža proglasili narodom. Ideja parlamenta kao narodnog predstavništva zapravo je početak modernog političkog doba, sve do tada može se govoriti samo o nekim začecima parlamenta. Smatra se da je zemlja u kojoj je nastao prvi savremeni parlament Engleska (lat. parlare – govoriti). Od 1315 se dijeli na Dom lordova i dom komuna. Smatra se da je prvo zasjedanje parlamenta u evropskim zemljama bilo na Islandu 930.g godine. Ideja predstavništva uvijek postoji u svjetskoj istoriji, osim vladara imate i neki predstavnički organ, ali ideja narodnog predstavništva je moderno političko doba i ona se vezuje za francusku buržoasku revoluciju. U savremeno moderno doba parlament je predstavništvo građana i nosilac zakonodavne vlasti. To nije jedina nadležnost parlamenta, niti je parlament jedini činilac u vršenju zakonodavne funkcije. 43.
Nadležnosti parlamenta (često pitanje na ispitu!) Pored ustavotvorne i zakonodavne nadležnosti, parlamenti imaju političko-usmjeravajuće, plansko-budžetske, međunarodno-ugovorene, kontrolno-nadzorne i kadrovske nadležnosti. a) Zakonodavna funkcija Prva nadležnost parlamenta jeste zakonodavna funkcija. Parlament ne obavlja samo zakonodavnu funkciju, niti je parlament jedini činilac u vršenju zakonodavne funkcije. Mogu i neki drugi organi da učestvuju u vršenju zakonodavne funkcije, npr. vlada predlaže zakone, predsjednik - može da stavi veto. Pod zakonodavnom nadležnošću treba da podrazumijevamo i ustavotvornu nadležnost. Parlamenti imaju i ulogu u donošenju ustava. Ustavotvorna nadležnost parlamenta koja se ogleda u pravu da donosi i mijenja najviši pravni akt ustav. Parlament se javlja i kao organ koji mijenja ustav. Cijelokupan revizioni postupak provodi se u parlamentu - skupštini (pokretanje i prihvatanje incijative o promjeni, usvajanje nacrtapromjena i konačno usvajanje promjena.)U okvire zakonodavne funkcije parlamenta pored ustava i zakona spadaju i ostali propisi i opšti akti, dakle u svijetu je uglavnom poznato načelo parlametarne supremacije prema kome zakon može donositi jedino parlament. U sistemu donošenja zakona postoje organi (radna tijela) parlamenta koji pripremaju zakone za parlament. Ključno pitanje kod zakonodavne nadležnosti je: Zakonodavni postupak 1. faza u zakonodavnom postupku je faza inicijative za donošenje zakona Treba razlikovati inicijativa ovlaštenog predlagača po ustavu i inicijativu uopšte. Treba razlikovati nacrt i prijedlog zakona. Nacrt zakona je tekst zakona, tekst koji mi pišemoa prijedlog zakona je onda kada zakon dođe u skupštinsku proceduru. Zakon mogu predložiti tj. ovlašteni predlagač može da bude: • Poslanik – u svim parlamentima svijeta predlagač može da bude jedan jedini poslanik • poslanička grupa – ako može jedan poslanik može i grupa • narodna inicijativa (birači) – u mnogim zemljama postoji narodna inicijativa (određeni broj birača) • vlada (samo u zemljama parlamentarnog sistema vlasti) • drugi organi rjeđe (može npr. za neke procesne zakone može čak i sud da se pojavi kao inicijator, ali to je izuzetno rijetko, u nekim može šef države) 2. faza rasprave – rasprava o zakonu se odbija u odborima ili u plenumu. Neki parlamenti prave razliku pa poslovnici parlamenata kažu da postoje 3 čitanja. To znači da možete da uvodite raspravu u plenumu poslije odbora, prvo da se traži mišljenje odbora (npr. Zakon o budžetu ide na odbor za finansije), onda može da bude rasprava u načelu – da li je upošte potrebno donijeti taj zakon, može da bude rasprava u pojedinostima – rasprava po članovima član po član. U nekim parlamentima u svijetu može se desiti da imate mnogo veliku zakonodavnu aktivnost pa parlament nema vremena praktično 66
da ide član po član, ili to opozicija koristi radi opstrukcije, onda u svijetu imate različite tehnike kako se to prevladava. Npr. U britanskom Domu komuna imamo kengur tehniku (to znači da se preskaču članovi) ili tehniku giljotina odredi se određeno vrijeme za raspravu - vodi se rasprava u pojedinostima ali dokle stignete. Prilikom rasprave u pojedinostima mogu da se predlože amandmani – predlozi za izmjenu i dopunu zakona, poslije faze rasprave ide 3. faza glasanja – glasa se u plenumu, poslanici glasaju, zakon se usvoja većinom, ali tu mogu da postoje različiti modeli, npr. organski zakoni se donose kvalifikovanom većinom. Moguće su različite većine za različite kategorija zakona. Da bi parlament radio punovažno sednicama mora da prisustvuje određeni kvorum. Imamo parlamente koji određuju kvorume za rad, najčešće je to natpolovična većina, mada se u nekim parlamentima snižava kvorum za rad da opozicija ne bi opstruirala rad parlamenta. Glasanje se može odvijati javno ili tajno. Zakon mogu da se usvajaju različitim većinama, može da se usvoji većinom kvorumske većine, a neke kategorije zakona čak i jačom većinom. Poslije usvajanja u parlamentu zakon ide predsjedniku (šefu) države → 4. faza proglašenja ili promulgacije zakona - U svim zemljama svijeta šefovi država vrše proglašenje zakona. Šef države proglašenje zakona vrši ukazom, ali karakter tog akta je različit, u paramentarnom sistemu to je deklarativni akt u kojem šef države samo konstatuje da je parlament na toj i toj sjednici usvoji taj i taj zakon, u predsjedničkom sistemu je taj akt konstitutivne prirode, što znači da se šef države saglasio sa donošenjem tog zakona. 5. faza objavljivanja – Zakon mora da se objavi da se upoznaju državni organi, ali i građani sa zakonom. Legis non nocet – nepoznavanje zakona škodi. 6. Vocatio legis – vremenski period do stupanja zakona na snagu (u tom periodu treba da se upoznamo sa zakonom). 7. faza stupanja na snagu – zakon djeluje pro futuro (za ubuduće). Obično zakon nema retroaktivno dejstvo (retroaktivno dejstvo znači da se primjenjuje na događaje i okolnolsti nastale pre donošenja zakona), zakon djeluje za ubuduće, međutim od toga postoje izuzeci, na našim prostorima izuzeci se svode na to da je izuzetno moguće retroaktivno važenje pojedinih odredbi zakona. Najčešće se kaže u ustavima da je dozvoljeno retroaktivno važenje pojedinih odredbi zakona ako to nalaže opšti interes utvrđen prilikom donošenja zakona. Bilo je slučajeva da se u praksi ustavnog suda, pa i Ustavnog suda Republike Srpske da su pojedine odredbe zakona imale retroaktivno važenje, npr. Zakon o igrama na sreću, pa je pokrenut postupak pred ustavnim sudom da li je to protivustavno, jer je tvrđeno da opšti interes nije utvrđen prilikom donošenja zakona, pa je ustavotvorna skupština odgovorila da čim su donijeli zakon sa retroaktivnim dejstvom, postavlja se pitanje da li je nužno donijeti odluku da ovo treba da važi retroaktivno zbog toga i toga. b) Budžetska funkcija Budžet se takođe donosi se u formi zakona. To je vrlo specifičan zakon on ima budžetske stavke, linije koliko ko troši. Budžet potiče od jedne francuske riječi koja označava torbu u kojoj je ministar finansija nosio tekst. Sa njom u vezi je i funkcija donošenja završnog račun. c) Ratifikacija međunarodnih ugovora Treba razlikovati ustavnopravnu i međunarodno pravnu ratifikaciju. Međunarodno pravna ratifikacija je kad šef države izda ratifikacione instrumente koji se daju drugoj strani. Ali ovo je ustavnopravna ratifikacija, šef države ne može da izda ratifikacione instrumente koji na međunarodnom planu znači konačno obavezivanje zemlje bez najčešće potvrde parlamenta. U nekim zemljama parlamenti ratifikuju sve međunarodne ugovore, u nekim ratifikuju samo određene međunarodne ugovore. Ratifikacija se vrši u formi zakona. Kako, pa imamo zakone tipskog karatera, npr. 1. član. Glasi: Potvrđuje se tekst sporazuma Bosne i Hercegovine i Hrvatske o kombinovanom prevozu robe. Član 2. Tekst sporazuma glasi¨.... Član 3. Ovaj zakon stupa 8. dana od dana objavljivanja. d) Donošenje odluka u vezi sa suverenošču Parlament je predstavnički organ oličava građane kao nosioca suverenosti. Parlament donosi odluke vezane za suverenost, to su Odluke o ratu i miru, udruživanju sa drugim državama, raspisivanju referenduma o nekom pitanju..) e) Kvazi-sudske funkcije - suđenje državnim funkcionerima (inpikčment) - amnestija i abolicija. 67
*Abolicija je oslobađanje od krivičnog gonjenja, a *amnestija je oslobađanja od krivčne odgovornosti, možete da budete procesuirani, može tužilaštvo da vas goni, ali nećete biti krivično odgovorni. Parlament kada daje amnestiju i abolicija, takođe daje u formi zakona, ali je to kvazi sudska funkcija. Pomilovanje je i gonjeni ste, i odgovorni ste, pa vas šef države individulano, imenom i prezimenom pomiluje zbog nečega. f) Izborna funkcija Parlamenta Parlament bira: • funkcionere parlamenta (predsjednika, potpredsjednika, članove). Svi parlamenti u svijetu biraju svoje časnike-funkcionere parlamenta (predsjednik, potpredsjednik, članove). U Parlamentima sa dva doma imamo predsjednika oba doma. Predsjednik parlamenta je partijska funkcija i on ostaje član svoje stranke i malo je pristrasan. U Engleskoj predsjednik Doma komuna nije predsjednik, njega zovu spiker (glasnogovornik). Spiker je politički neutralan i on dolazi u parlament kao poslanik neke stranke, ali daje ostavku na članstvo u stranci i kad ide ponovo na izbore ide kao spiker. Kada su upali kraljevi ljudi u parlament 1649. g. Tražeći da se pronađu neki poslanici, spiker je rekao nemam oči da vidim niti uši da čujem, nije htio da oda poslanike i od tada je nastalo da je spiker potpuno neutralan. • sudije redovnih, a tamo gdje postoje ustavni sudovi i sudije ustavnih sudova (ne mora da bude u svim zemljama tako) • vladu (u zemljama parlamentarnog sistemu parlament bira vladu) • neke druge ličnosti (guvernera narodne banke, ombudsmana i dr) g) Parlamenti vrše kontrola rada izvršne vlasti Ta kontrola je najizraženija u parlamentarnom sistemu, tada parlament može i da obori vladu. h) Političko usmjeravajuća funkcija parlamenta ogleda se u pravu i obavezi parlamenta da raspravlja i pretresa ukupne društveno-ekonomske i političke prilike u zemljii da o tome donosi posebne dokumente:rezolucije, deklaracije,preporuke id.Stavovi parlamenta izraženi u takvim dokumentima su usmjeravajući planski za sve ostale državne i druge organe. i) Plansko-buđžetska funkcija parlamenta je veoma značajna i najstarija.Parlament(prdstavničko tijelo) je i nastao iz potrbe da ograniči fiskalna i ukupna finansijska prava monarha. Pravo parlamenta da donosi godišnji buđžet za sve državne organe je neprikosnoveno. O obimu buđžetskog sredstva za izvršnu vlast(vlada) i sudsku vlast (pravosuđe) parlament raspravlja i odlučuje (donosi zakon o buđžetu) i snažno utiče i kontroliše rad izvršne vlasti. j) Nadležnost parlamenta u oblasti međunarodnih odnosa ogledaju se u pravu i obavezi da međunarodne ugovore, sporazume i druge akte (bilateralne ili multilateralne) ratifikujeu formi zakona. k) Kontrolno- nadzorna funkcija parlamenta vrši se nad ostalim sferama državnih poslova, posebno organa izvršne i sudske vlasti.Parlament razmatra izvještaje o radu vlade(ministarstava) i pravosudnih organa barem jedanput godišnje. l) Kadrovske nadležnosti parlamenta su za pravo izbora i postavljanja (i imenovanja) nosilaca izvršne i sudske vlasti (izbor predsjednika države ako nije predviđeno da ga narod bira neposredno, izbor potprdsjednika, predsjednika i članove vlade, predsjednika sudova i dr.) 44.
Struktura i organizacija parlamenta KNJIGA: Parlament može biti: jednodoman, dvodoman, i višedoman. Najčešći je jednodoman i dvodoman, a višedoman je zastupljen u Francuskoj. Jednodoman predstavlja narod i ne može se dijeliti, to je narodna volja. Do podjele je došlo da bi se parlament obuzdao i tada stupa dvodomni. Nakon toga dolazi do stvaranje korekcija u izboru predstavnika (da ne bi nekvalifikovani dolazili u parlament). Bikameralizam - pojam dvodomne strukture parlamenta. Vrste gornjih domova: 1. politički bikameralizam – prvi dom, predstavlja narod, a gornji dom aristokratski sloj, elitu, 1911. godine prvi zakon o reformi parlamenta, a sljedeći su 1949. i 2001. godine; 2. federalni bikameralizam – da u gornjem domu u parlamentu sjedi predstavnik federalnih jedinica, tipa biranja predstavnika vlade naroda; 68
3. socijalistički bikameralizam – zastupljen u nekim socijalističkim i fašističkim i rijetko u demokratskim zemljama. Organizacija parlamenta: Rad, zasjedanje i sjednica 1. plenum – svi poslanici 2. odbori čine poslanici – pretresaju zakone prije dolaska na sjednicu Zasjedanje je kada parlament efektivno radi. U okviru zasjedanja može biti više sjednica vanredno zasjedanje se odvija po unaprijed utvrđenoj proceduri. Poslanici uživaju imunitet inkopatibilitet. PREDAVANJA: Postavlja se pitanje kako ćete predstaviti narodnu volju. Da li narodnu volju čini samo narod uzet u apstraktnom svojstvu kao zbir glasača (nemojte to miješati sa teorijom o nacionalnoj suverenosti), ili narodnu volju čine različiti interesi i različite volje različitih društvenih grupa koje treba da budu izražene u parlamentu. Ako pođete od toga da je narod jedan i nedjeljiv, parlament mora da bude jednodoman. Ne može se narodna volja izdijeliti na dva dijela. Ima parlamenata u svijetu čija je struktura dvodomna, a tokom istorije je bilo primjera i višedomnosti. Za vrijeme uspona Napoleona, (konzulski ustav, direktorijalni ustav) izvršna vlast je pribjegavala tome, to je bila tehnika ’’drobljenje parlamenta’’da parlament bude sastavlje iz više domova, gdje svi domovi rade različite faze. Npr. Jedan dom odlučuje da li je uopšte potrebno donijeti zakon, drugi dom odlučuje o tome kakav će biti tekst zakona, a treći dom odlučuje o tome da li je zakon u skladu sa ustavom. Ta višedomnost je mogla da bude prisutna čak i u nekim zemljama i u 20. vijeku. U SFRJ je 1963 godine postojala savezna skupština koja je imala čak 5 domova (Vijeće proizvođača, vijeće opština.....), a funkcionisala je kao dvodomno tijelo. Opšte uzeto opravdan broj domova u svijetu je ili jednodoman ili dvodoman. Razlozi obrazovanja gornjeg doma su različiti. Tokom istorije je bilo više argumenata u prilog dvodomnoj strukturi parlamenata ili u prilog jednodomnog parlamenta. *U prilog ideji jednodomnog parlamenta je: Parlament predstavlja narod. Narod je jedan i nedeljiv, ne možete narodnu volju predstaviti na DVA načina. Ne mogu da postoje dva doma koja će predstavljati jedan te isti narod. *U prilog ideji dvodomnog parlamenta je: Ako idete u načelo podjele vlasti da vlast koči vlast, onda parlament pošto donosi zakone je nekako iznad ostalih vlasti jer on će opredjeliti šta izvršna vlast treba da radi, pa onda parlament treba sam sebe da koči, treba da se podjeli na dva doma, da jedan dom koči drugi dom, jer u procesu donošenja zakona treba da učestvuju 2 doma. - Ima i drugih argumenta u prilog dvodomnosti parlamenta. Uopšte uzeto danas u svijetu dvodomi parlamenti postoje iz 3 razloga: 1. Prvi razlog (preživljeni, istorijski samo je pitanje vremena kada će prestati da postoji). Inače, pojava dvodomnosti se zove bikameralizam. Prvi vid bikameralizma je aristokratski bikameralizam (Ujedinjeno Kraljevstvo). Predstavlja dom lordova (preko 1300 članova), a u njegov sastav ulaze 4 kategorija lica: - plemići po porijeklu (porodično plemstvo) - biskupi anglikanske crkve - duhovni lordovi (to je nasljeđe od staleške skupštine). U Francuskoj je postojala skuština 3 staleža, u Engleskom domu su bili i sveštenstvo i plemstvo. - sudije - low lord – određeni broj sudija su članovi doma lordova - doživotno plemstvo (kralj može da da titulu sera nekome koja mu nije nasljedna i onda takvi ljudi postanu članovi gornjeg doma). Kralj to radi na prijedlog vlade i onda popuni gornji dom. Vlada ima uvijek većinu i u gornjem domu. 2. Drugi razlog obrazovanja dvodomnosti je isključivog političkog karaktera. Tu imamo poseban vid elitističkog bikameralizma – smatra se da u gornjem domu treba da sjedi elita. To je bilo nasljeđe 18. i 19. vijeka kada se smatralo da je donjem domu građanska, a u gornjem domu gospodska skupština. Neke zemlje koje imaju gornji dom elitističkog tipa, zapravo kombinuju različite izborne sisteme. I onda sugerišu uslove za izbor u gornji dom, npr. pasivno biračko pravo se dešava sa 40 godine, ili obavezna je visoka stručna sprema za ulazak u gornji dom. Gornji dom treba da posluži kao da se spriječi prodor 69
neobrazovanih elemenata u skupštinu, da bude filter kod donošenja zakona jer zakone donose oba dom, ne svaki za sebe, zakon prolazi kroz jedan dom najčešće donji, pa onda ide kroz gornji dom. 3. Treći vid bikameralizma je federalni bikameralizam koji je najzastupljeniji. Šta je suština federalnog gornjeg doma. U donjem domu sjede predstavnici građana, a u gornjem federalnom domu sjede predstavnici federalni jedinica. Predstavnike federalnih jedinica mogu da biraju na različite načine: - Mogu da ih biraju skupštine federalnih jedinica - Mogu da ih biraju vlade federalnih jedinica – tako je u Njemačkoj - Može da ih bira narod neposredno – kao što u Americi narod bira Senat. Američki Senat je nastao isto kao i federalni bikameralizam Američki Senat ima i neke elemente gospodske skupštine: teže uslovi za izbor u Senat, više godina se zahtijeva, 25 godina pasivno biračko pravo za predstavnički dom, 30 godina za senat. Senat se nikad ne raspušta Jeste Senat federalni gornji dom u Americi, ali njegovi osnivači nisu imali ideju da bude samo dom federalnih jedinica. Anegdota: Tomas Džeferson je u doba donošenja Ustava bio ambasador SAD u Parizu. Kad se vratio sa službovanja oni su već bili donijeli Ustav, došao je kod Dž. Vašingtona i oni su pili kafu. Džeferson je sipao kafu u tacnu i pitao Vašingtona: Što ste tražili ustanovljenje Senata? A Vašington je odgovorio: A što si ti sipao kafu u tacnu? Džeferson je odgovorio: Pa da se malo prohladi. Na to je Vašington odgovorio: Isto smo i mi zbog toga napravili Senat, da se prohladi donji dom. Nije isključivo bila ideja da se napravi federalni bikameralizam, mada postojanje gornjeg federalnog doma počinje od Ustava SAD. Danas ogroman broj federacija ima gornjeg doma federalnog tipa. Imate i neke posebne slučajeve koji vuku na gornji dom federalnog tipa, ali nisu baš u potpunosti takvi, kao što je Dom naroda BiH. U Domu naroda ne sjede predstavnici entiteta, već sjede predstavnici konstitutivnih naroda. 4. Četvrti varijanta, ali rjeđe, je socioekonomski bikameralizam. Suština socioekonomskog bikameralizma je da u gornjem domu sjede predstavnici određenih socio-ekonomskih kategorija, kao npr. Sindikata, radnička udruženja, udruženja poslodavaca. Nešto slično tome ima Slovenije. Suštinsko pitanje kod bikameralizma je kakav je odnos između domova. Taj odnos može da bude jednak, da domovi budu jednakopravni – egalitarni bikameralizam A može da bude i takav da prevagu ima jedan dom – nejednaki bikameralizam - može se desiti da jedan dom ima prevagu u zakonodavnom procesu, a drugi dom u nekoj drugoj nadležnosti parlamenta, mada se obično to sagledava kod prizmu zakonodavstva, i obično je prevaga na donjem domu – domu koji predstavlja sve građane u sferi zakonodavstva, recimo zakon se usvaja na jednom domu, pa se usvaja na drugom domu, ako nema saglasnosti domova onda se ide proces mirenje domova, pa se obrazuje zajednička komisija sa predstavnicima jednog i drugog doma, ako se sagasnost ne može postići, zakon postaje zakon u onom tekstu koji je usvojen u donjem doma odnosno domu koji predstavlja sve građane. ORGANIZACIJA PARLAMENTA Kada govorimo o organizaciji parlamenta prvo pitanje u vezi sa organizacijom parlamenta je prvo pitanje načina rada parlamenta. To smo govorili parlament radi u plenumu ili u parlamentarnim odborima. Plenum znači raditi, saziv svih poslanika. Parlamentarni odbori prema određenoj materiji. Zakon koji se donosi prolazi kroz odbore i kroz plenum. Pitanje organizacije parlamenata su najviše regulisana poslovnicima o radu parlamenta. Druga stvar u vezi sa organizacija parlamenta je da razlikujete zasjedanje i sjednicu. Zasjedanje parlamenta je period u toku godina kada parlament efektivno radi. To potiče od ranije kada je parlamente sazivao kralj da bi dobio saglasnost za poreze i kasnije ih je raspuštao. Imate parlamente u nekim zemljama koji su u permanentno u zasjedanju - stalno rade. U nekim zemljama ustavi predviđaju pa kažu npr. parlament počinje sa radom prvog radnog dana septembra i radi do juna, ili jesenje zasjedanje npr. 01 radnog oktobra. Parlament se po samom slovu ustava (sakuplja) određuje period kada efektivno radi. Parlament može da se sazove i u vanrednom zasjedanju. Vlada npr. Može vlada da traži vanredno zasjedanje parlamenta. U okviru zasjedanja može da bude više sjednica. Na sjednicama imate dnevni red. Može npr. da bude 15 sjednica u okviru jednog zasjedanja. Treća tema kod organizacije parlamenta je položaj parlamentaraca. Parlamentarci odnosno poslanici uživaju imunitet. Postoje dva vida: imunitet neodgovornosti i imunitet nepovredivosti, a neki ga zovu krivično pravni i krivičnoprocesno pravni imunitet. *Imunitet neodgovornosti znači da poslanik ne 70
može da bude pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo u parlamentu ili glas koji je dao u parlamentu. Da bi parlament zaista slobodno normalno radio neophodno je da poslanici uživaju imunitet. Nemoguće je, nema slobode ako poslanik ne može slobodno da se izjasni o zakonu, ako vas poslije toga neko čeka za krivičnu odgovornost. Imunitet neodgovornosti do je sloboda govora u parlamentu. Inače ovaj imunitet neodgovornosti poslanika traje cijeli život poslanika, ne traje za vrijeme mandata, nego i nakon prestanka mandata ne može vas niko pozvati na odgovornost zašto se glasali za taj i taj zakon. To bi bilo sumanuto jer bi onda izvršna vlast vršila pritisak na parlament. *S druge strane imunitet nepovredivosti znači da poslanik ne može biti lišen slobode bez odobrenja parlamenta ili doma kao je riječ o dvodomnom parlamentu, osim u flagrantnm deliktima. Svaka zemlja u principu propiše za koja krivična djela je moguće lišenje slobode poslanika ako se zatekne u vršenju tog krivičnog djela. Imunitet neprovedivosti znači da poslanik ne može biti lišen slobode, ali to ne znači da poslanik može da ubija i da za to neodgovara. Postoji nešto što se zovu flagrantni delikti, izuzetno teška krivična djela, za koja ako je poslanik zatečen u vršenju tih krivičnih dijela može biti lišen slobode bez odobrenja parlamenta. Smisao i ovog vida imuniteta jeste da izvršna vlast ne može da lišava slobode poslanika. Ovaj imunitet neprovedivosti traje samo do kraja mandata. Ima nekih vidova imuniteta koji su veoma bliski tome, ima nekih zemalja koje propisuju da poslanik ne može biti pozvan na vojnu vježbu za vrijeme trajanja mandata. Jer ako izvršna vlast koja pravi vojnu vježbu pozove poslanika na vojnu vježbu ona može da utiče i na broj glasova u parlamentu. Pitanje vezano za položaj parlamentaraca je i pitanje parlamentarne nadoknade. Poslanici moraju da primaju i određenu nadoknadu da bi se spriječila korupcija i omogućilo da se oni u svemu posvete parlamentu. Godine 1689. bill of rights, u Engleskoj, poslanici neće biti krivično gonjeni. Time se više bavi krivično procesno i krivično pravo. Spiker (pričao dosta o tome), on mora biti nepristrasan, to je čovjek iako je bio u nekoj stranci, više nije u toj stranci, ako je spiker, on automatski postaje samostalan, mora biti nepristrasan. 45.
Šef države (ovo pitanje šef države je neodvojivo od pitanja oblika vladavine) KNJIGA: Otkad je nastala država kao oblik političkog organizovanja društva, postoji ličnost koja je na čelu države. Takva ličnost se zove šef države. Kroz dugi istorijski razvoj šefu države su davani različito mjesto i različita svojstva. Jedno vrijeme je imao nedodirljiv i nedohvatljiv položaj koji je bio ravan božanstvu. Kasnije je njegova moć slabila i varirala. Ipak u svim vremenima šef države je bio organ koji je predstavljao državu i bio je institucija sa posebnim ovlašćenjima. Parlament i vlada kasnije su nastali, mjenjali se i nestajali dok je šef države kao institucija stalan jer ne postoji država bez svog šefa. Dugo je na čeli države bio samo šef države i držao sve funkcije vlasti u svojim rukama. Pojavom parlamenta a kasnije i vlade došlo je do podjele državnih funkcija. Šta radi šef države? Prva i osnovna funkcija šefa države je predstavljanje države i u državi i u inostranstvu. On je oličenje državnog jedinstva. Postoji još jedna stvar koju svi šefovi država po prirodi stvari obavljaju a to je da su svi šefovi država vrhovni komandatni vojske. To ne znači da on operativno raspoređuje vojsku, jer u u svim zemljama svijeta postoje oficiri, generali, generalštabovi koji operativno vode vojsku. U svim zemljama svijeta od kako se donose zakoni šef države proglašava te zakona. Šef države daje i pomilovanja. Šef države kao organ može biti organizovan po dva osnova: prvo po tome koji je oblik vladavine i drugo da li je organizovan kao monistički ili pluralni. *Prema organizaciji šefa države se dijele oblici vladavine: monarhije i republike. Prema organizaciji šef države može biti monar i šef države u republici – predsjednik republike ako je inokosni organ, a s obzirom na strukturu može da bude i inokosni i kolegijalni organ. Monar je onaj koji je suverena ličnost. Nemojte reći na ispitu to je onaj koji dolazi na vlast nasljeđem. To nije tačno, jer ima više vrsta monarhija. Prvi u nekoj lozi u nekoj dinastije je na neki način izabran monarh. S stanovišta učešće monarha u vlasti imate apsolutnu (neograničenu) monarhiju i ograničenu monarhiju (gdje je vlast monarha ograničena). Ograničena monarhija se dijeli na ustavnu i ustavno-parlamentarnu monarhiju. Ustavna monarhija znači da je monarhova ustvotvorna i zakonodavna vlast ograničena ustavom, a ustavnoparlamentarna monarhija znači da postoji parlamentarni sistem vlasti i da su ministri preuzeli na 71
sebe političku odgovornost. U većini savremenih zemalja svijeta monarsi zapravo kako kažu Englezi, vladaju ali ne upravljaju. U monarhiji šef države može da bude namesništvo. Namesništvo je kolegijalno tijelo koje obavlja funkciju monarha dok je recimo monarh maloljetan ili dok je presto upražnjeno. Prema prvom osnovu monistički (oblik vladavine), šef države može biti organizovan kao monarh ili kao predsjednik republike. Monarh dolazi na vlast na tri moguća načina: samoizborom (dovođenjem, naturanjem, putem sile) izborom i nasleđem. U sva tri načina dolaska na vlast monarh ostaje doživotno. Republike (Res publica) je takav oblik vladavine gdje šef države nije suverena ličnost već može krivično ali i politički da odgovara. U nekim knjigama naći ćete razlikovanje sasvim opravdano između položaja šefa države u parlamentarnom i u predsjedničkom sistemu vlasti. Kao različiti tekstove možete naći da li predsjednik republike odgovara politički i u parlamentarnom i predsjedničkom sistemu vlasti. U predsjedničkom sistemu vlasti šef države ne odgovara politički u tom smislu da ga parlament može smijeniti, ali imate zemlje u kojima ustavom predviđeno da parlament može da pokrene postupak opoziva šefa države čak i ako je on izabran na neposrednim na izborima. Pa se onda narod o tome izjašnjava. U nekom užem smislu riječi nema političke odgovornosti, a u širem smislu ima politčke odgovornosti čim idete ponovo na nove izbore, jer ako imate ponovne izbore birači mogu da ga kazne, eto politička odgovornost u širem smislu te riječi. Što se tiče parlamentarnog sistema vlasti, predsjednik rebublike ima značajno manja ovlašćenja, njega obično bira parlament, pa ga parlament može i da smijeni. Mada u nekim knjigama možemo zateći stav da pošto ima ceremonijalna ovlašćenja i ne može politički da odgovara, nema zašto da odgovara. Mada nije baš to tako. Npr. U Češkoj je parlamentarni sistem vlasti. Predsjednik rebublike je manje više jedan predsjednik iz parlamentarnog sistema. Sadašnji predsjednik Češke republike je znamenita ličnost koji je nekoliko puta davao političke izjave upravo ih legitimišući stavom: pa ja sam državni poglavar, ja odražavam državno jedinstvo, dok sam ja na čelu ja neću dozvoliti da se desi to i to. Ali generalno gledano mjesto šefa države u parlamentarnom sistemu vlasti zaista je protokularno-ceremonijalno, mada postoje određene ingerencije da on ipak može da odbije da ratifikuje nešto, kao vrhovni poglavar može izražava jedinstvo. Mada u većini zemalja parlamentarnog sistema vlasti šef države je čisto protokularna funkcija. Šef države u rebublikama može da bude je kolegijalno tijelo. Npr. Predsjedništvo SFRJ, Predsjedništvo BiH – višečlano tijelo. - Ustavni položaj šefa države Položaj, mjesto i uloga šefa države znatno se razlikuje u periodu do pojave prvih pisanih ustava. Već u prvim ustavima, a pogotovo u savremenim utvrđuje se mjesto i uloga šefa države. Ustavom se reguliše: način izbora, dužina mandata te nadležnosti i odgovornosti šefa države. Predsjednik republike se bira iz reda uglednih građana. Ako je predsjednički sistem organizacije vlasti, tada se šef države (predsjednik) bira neposredno od građana. Ako je parlamentarni (skupštinski) sistem predsjednika bira parlament, odnosno skupština. I u jednom i u drugom sistemu organizacije vlasti predsjednik se bira na određeno vrijeme obično 4 godine, a može i na 5 ili 7 godina.U pravilu može biti ponovo biran samo za još jedan mandat. Prema drugom osnovu monistički ili pluralni šef države može biti jedna ličnost (car, kralj, knez, sultan, despot u monarhijama i predsjednik u republikama), a može biti i više ličnosti kolektivni (hunta, direktorijum, namjesništvo u monarhijama i predsjedništvo, prezidijum u republikama). U Jugoslaviji uzevši u obzir sve tri Jugoslavije bili su u funkciji svi oblici šefa države: monarh (kralj na vlasti1918-1934). Namjesništvo od 1934 do 1941. Predsjednik republike od 1953 do 1992 do danas monistički i pluralni od 1946 do 1953 kao prezidijum. I od 1974 do 1992 godine kao predsjedništvo. Prema Ustavi Republike Srpske šef entiteta je predsjednik kao inokosni i državni organ koga biraju građani neposredno na period od 5 godina. Ustav SAD vrlo detaljno utvrđuje način izbora predsjednika. Predsjednika biraju građani (posredno) u stvari građani biraju izbornike koji su kandidovani u svakoj od 50 država. Svaka država daje onoliki broj izbornika koliko ima u kongresu senatora i poslanika (najmanje 3 a može biti i preko 20 zavisno od veličine države). U svakoj državi pojave se dvije liste za izbor izbornika (lista demokratske stranke i lista republikanske stranke). Lista koja dobije većinu (preko 50%) dobija sve izbornike u toj državi a samim tim se dobija predsjednički kandidat iz one stranke čija je lista pobjedila. Mandat predsjednika SAD-a je 4 godine. Nadležnosti predsjednika SAD su velike (on je u cjelini šef izvršne vlasti). Krivično je odgovoran, ali nema političke odgovornosti. 72
U republici Francuskoj uvedeni su neposredni izbori pa predsjednika republike biraju svi punoljetni građani Francuske .predsjednik ima velika ovlaštenja i time znatni uticaj na izvršnu i zakonodavnu vlast. Predsjednik Savezne republike Jugoslavije kao federalne države bira se posrednim putem. Bira ga Savezna skupština tajnim glasanjemza period od 4 godine jer isto lice ne može biti birano za prdsjednika republike dva puta. Ovlaštenja su mu relativno mala. U Republici Srbiji položaj predsjednika republike je čvršći. Biraju ga građani neposredno tajnim glasanjem i to na period od 5 godina. Isto lice za predsjednika može biti izabrano najviše dva puta. Ako Narodna skupština ocjeni da predsjednik krši Ustav može pokrenuti postupak za njegov opoziv. Za taj predlog tajnim glasanjem mora glasati najmanje dvije trećine od ukupnog broja poslanika. O opozivu se izjašnjavaju građani tajnim glasanjem. Predsjednik je opozvan ako za opoziv glasa većina od ukupnog broja glasača. Ustavni položaj predsjednika Republike Crne Gore je sličan ustavnom položaju predsjednika Republike Srbije. Ustav Crne Gore predviđa da predsjednika republike Crne Gore može razrješiti Skupština samo ako ustavni sud utvrdi da je predsjednik republike povrijedio Ustav. U Republici Srpskoj položaj predsjednika republike uređen je slično kao u Republici Srbiji. Predsjednika Republike biraju građani neposredno tajnim glasanjem na vrijeme od 5 godina. Isto lice se može birati dva puta uzastopno. Predsjednik nije odgovoran narodnoj skupštini već narodu, a pred narodnom skupštinom polaže zakletvu. Predsjednik uživa imunitet, kao i narodni poslanici što znači da je krivično i politički odgovoran. Predsjednik Republike Srpske ima posebna ovlaštenja u slučaju rata ili ratne opasnosti. - Odnos šefa države, zakonodavne i izvršne vlasti. Šef države je zadržao određene ali različite veze i odnose sa zakonodavnom sudskom i izvršnom vlašću što zavisi od oblika vladavine i državnog uređenja. Postoji više mogućih odnosa: Prvo, šef države je vezan vrlo slabim vezama i ovlašćenjima za zakonodavnu,izvršnu i sudsku vlast i u takvim odnosima nema bitnog uticaja na njih.Tipičan primjer takvog odnosa je Velika Britanija (kruna-kraljica).Kraljica kao šef države ima simbolična i formalna ovlaštenja. Ona predstavlja državu prema i unutra.ona predlaže mandatara Vlade i to obavezno iz stranke koja ima većinu u parlamentu. Pojavljuje se u parlamentu jedanput u 4 godine i to na prvom zasjedanju kada se obraća novoizabranim parlamentarcima donjeg doma (uz prisustvo poslanika doma lordova koji su doživotno članovi tog doma). Taj njen govor zove se PRESTONA BESJEDA. Prema pravosuđu kraljica gotovo i nema obaveza. Drugo, šef države ima uravnotežen odnos prema ostalim vrhovnim organima vlasti. U republici Italiji, Grčkoj, Republici Srpskoj šef države ima uticaj na izvršnu vlast (vladu)samo utoliko što predlaže parlamentu mandatara vlade. U odnosu na zakonodavnu vlast šef države ukazom proglašava zakone a može i da zahtjeva da u roku od 7 dana nakon što je zakon usvojen u parlamentu , parlament ponovo razmotri zakon. Treće, šef države ima jak utcaj na izvršnu vlast, on je ustvari nosilac izvršne vlasti a ima nešto manji uticaj na zakonodavnu i sudsku vlast. Takav je primjesr SAD. Predsjednik SAD je šef izvršne vlasti. U odnosu na zakonodavnu vlast prdsjednik proglašava ukazom zakone a ima pravo i na dvije vrste veta KLASIČNI ILI SUSPENZIVNI I EVENTUALNI ILI ĐŽEPNI. Četvrto, šef države ima ovlašćenja i jak uticaj na sve oblike državne vlasti. To su razni autokratski režimi (neke islamske države - Saudijska Arabija, Jordan). U tim zemljma šef države ima presudan uticaj na zakonodavnu sudsku i izvršnu vlast. 46.
Vlada Vlada je nastala evolutivnim putem uz instituciju šefa države. Prvobitno su uz šefa države bili okupljeni ljudi kao saradnici pomagači i savjetnici za pojedina pitanja. Kao druga faza bila je imonovanje od šefa države nekoliko stalnih savjetnika. S vremenom je monarh počeo uzimati (imenovati) ministre ne samo iz reda stručnjaka nego iz reda parlametaraca čime je pokušavao ublažiti oštricu parlamenta. Nakon 73
poznate revolucije bez krvi 1688. monarh je uz parlament formirao vladu koju je sačinjavala grupa ministara koji su vodili i bili zaduženi za pojedine grane uprave. Na čelu vlade bio je šef vlade (premijer, predsjednik). Od tada u Engleskoj a zatim u Velikoj Britaniji i u drugim zemljama (postepeno) postoje stalni organi izvršne vlasti pa danas gotovo da i nema države u kojoj ne postoji vlada u bolo kom obliku. Vlada je najviši kolegijalni organ izvršne vlasti u državi. Vlada kao organ postoji samo u parlamentarnom sistemu vlasti. To je kolegijalno tjelo koje čine ministri na čelu sa prvim ministrom ili predsjednikom Vlade. Vlada ima hijerarhijsku strukturu, predsjednika vlade, potpredsjednika vlade (jednog ili više) i ministre. Vlada je politički je odgovorna Parlamentu, kao i svaki njen član. Osim u kancelarskom principu kada ministri odgovaraju kancelaru Kako teče proces izbora vlade? Nakon održanih izbora u parlamentarnom sistemu vlasti, šef države sasluša mišljenje poslaničkih krugova. Tu je interesantno pitanje kakva je uloga šefa države u tome, da li on može da utiče personalno na izbor rješenja. Recimo, vi imate imate većinu i vi ste lider parlamentarne većine, ali ja sam šef države i ne želim baš vas za mandatara, želim svog kolegu. Ustavi najčešće ne regulišu ta pitanja, i u principu tu je sada zaista politički teret koliko je šef države, pa čak i ako je riječ o parlamentarnom sistemu jaka ličnost a koliko je dužan da posluša parlamentarnu većinu Uloga šefa države u parlamentarnom sistemu jeste i ta da ukoliko nema parlamentarnu većinu da se ona obezbijedi, tj da on postigne dogovor da se obezbijedi parlamentarnu većinu. Onda šef države daje mandat za sastav vlade nekome ko može da obezbijedi parlamentarnu većinu. Mandatar predlaže sastav vlade i onda se glasa u Parlamentu za vladu. Postoje različite vrste vlade: a)Vlada u širem i užem smislu-pojam vlade u širem smislu označavajući vlast u cjelini u jednoj državi.A u užem smislu vlada je kolegijalni organ izvršne vlasti u državi. b)Vlada pravno i vlada stvarno-vlada pravno to je svaka vlada koja je u funkciji izvršne vlasti u zemlji i koja je legalno izabrana na osnovu ustava. Stvarna vlada je najčešće ona koja je obrazovana u toku revolucionarnih ratnih ili drugih društvenih potresa i koja stvarno vrši vlast u zemlji bez obzira kako je izabrana i dali postoji ili ne postoji. c) Političke-stranačke vlade –ovakve se vlade javljaju u sistemima političkog pluralizma gdje je parlament sastavljen od više stranaka(partija),postoji više vrsta ovakvih vlada: - Homogena vlada-sastavljena od članova samo jedne partije koja ima više od 50% mjesta u parlamentu. - Koaliciona vlada sastavljena od članova više parlametarnih stranaka.Može postojati vlada velike koalicije gdje se udružuju dvije najjače parlametarne stranke, i vlada male koalicijekad se udruži više malih parlametarnih stranaka. - Koncentaciona vlada- vlada koja se formira najčešće kada propadnu ili se jedva održavaju razne varijante koalicije pojedinih stranaka. d)Vlada narodnog jedinstva-Ovakva vlada se naziva i vlada narodnog spasa .Takva vlada se formira kad je zemlj u dubokoj krizi , kad prijeti opasnost rata . e) Prelazna vlada-nastaje u određenim društvenim prilikama kada treba obaviti neke važne društvene poslove a nisu se stekli uslovi za formiranje redovne vlade. f) Činovnička vlada-je sastavljena uglavnom od upravnih stručnjaka i formira se u kriznim situacijama i traje do izbijanja krize u parlamentu do novih izbora. g) Ekspertska vlada- nastaje kada političke parlametarne stranke koje formiraju vladu odlučuju da u interesu bržeg razvoja u državi izaberu u vladu stručnjake iz privrede i drgih oblasti. h) Po pripadnosti parlamentu-vlade mogu biti poslaničke (sastavljena iz reda poslanika) i mješovite (ministri različitih sastava). U Engleskoj morate biti poslanik da biste bili izabrani za ministra. U nekim zemljama je to zabranjeno. Ustavi jednostavno predviđaju da ministri ne mogu biti poslanici. To je neposlanička vlada. *ne možete biti poslanik i ministar i ovo treba povezati sa položajem poslanika inkopaktibilitetnespojivost funkcija – ne možete biti poslanik i obavljati drugu javnu funkciju. Mada u Velikoj Britaniji možete biti ministar i poslanik, ali ne možete biti poslanik i neku drugu javnu funkciju, npr. ne možete biti poslanik i sudija. i) Vlada, sa stanovništa broja članova, može biti mala, srednja i velika. To sve zavisi od političkih prilika i potreba neke zemlje. Imate manje vlade koje broje od 20-40 članova. Engleska ima ogramnu vladu od preko 100 članvoa. U nekim tako razvijenim zemljama u kojima imate velike vlade formira se 74
čak u uže tijelo. U Engelskoj to uže tijelo zove se kabinet. Kabinet ima 6 ministara koji rukovede najvažnijim resorima kao što su spoljni poslovi, unutrašnji poslovi, finansije....). - Izbor sastav i opoziv vlade Izbor vlade vrši se strogo određenom redu utvrđenim ustavom i zakonom o vladi. Vlada se bira na period za koji je izabrana skupština a to najčešće 4 godine. Mandatar kojeg je imenovao šef države koji je kandidat za predsjednika vlade izlaže skupštini program vlade i predlaže njen sastav. Vlada je izabrana ako za njen izbor glasa većina od ukupnog broja poslanika.Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednik i ministri. Po broju vlade mogu biti od 7 članova npr.Švajcarska. Vlade sa uobičajnim brojem je od 20 do 30 članova. U Republici srpskoj 16 ministara, u Italiji 28. Po rangu postoje različiti sastavi vlade. Prvo to su ministri sa resorom (resorni ministri) i ministri bez portfelja (bez resora). Takve su većine vlada u RS i Srbiji. Vlada može biti opozvana a može i sama podnijeti ostavku. Predsjednik vlade ima pravo da sam zahtijeva rekonstrukciju vlade, razrješenje i izbor nekih članova vlade. ako predsjednik vlade podnese ostavku pada cijela vlada i parlament mora u cijelosti birati novu. - Nadležnost, rad i odgovornosti vlade Ovlašćenja vlade: U parlamentarnom sistemu vlasti vlada • utvrđuje i vodi politiku, kako unutrašnju i tako i spoljnu, • vlada izvršava zakone, vlada i predlaže zakone u parlamentarnom sistemu vlasti, kada kažemo da vlada izvršava zakona onda ona i donosi akte za izvršenje zakona, podzakonske akte, a najvažniji podzakonski akt je uredba • Vlada daje mišljenja o predlozima zakona koje daju drugi predlagači, poslanik opozicije predloži zakon, vlada daje mišljenje o tom zakonu • Vlada usklađuje rad ministarstava, znači usklađuje rad državne uprave. Državnu upravu čine ministarstva, činovnici, a na čelu ministarstava su ministri kao političke figure. • Vlada može da donosi opšte i pojedinačne akte Vlada radi u zasjedanju a odluke donosi izjašnjavanjem-glasenjem i to u pravili javno. Vlada je u stalnom zasjedanju. Za svoj rad predsjednik vlade odgovara skupštini a u nekim sistemima odgovaraju i šefu države. Ministri za rad svog ministarstva odgovaraju vladi. 47.
Sudska vlast i izbor i razrješenje sudija ♦U knjizi profesra Kuzmanovića naići ćete na neke stavove koje treba da prihvatimo sa rezervom, gdje kaže da sudska vlast nije posebna vlast (to nemojte da kažete na ispitu). Sudska vlast jeste posebna grana vlasti. Profesor Kuzmanović je tu hteo da kaže nešto drugo. Evo o čemu se radi ⇒ Ne da on negira postojanje sudske vlast kao državne funkcije. To shvatite kao njegovo razumjevanje to što on kaže da je sudska vlast vezana zakonom, predviđena zakonom i primjenjuje zakone, na neki način je podređena zakonu, pa je on rekao da i nije neka vlast. Nije vlast zato što je vezana zakonom. Sudska vlast je itekako jedna od funkcija državne vlasti. U njegovoj knjizi ćete naći jednu interesantnu tezu da se ne može govoriti o sudskoj vlasti, već o pravosuđu i tu ima istine jer pravosuđe ne čini samo sudska vlast, pravosuđe čine pravobranilaštvo, advokatura i tužilaštvo (interesantna je teza, može se prihvatiti ali i ne mora!). Pravosuđe je zajednički pojam koji obuhvata određene institucije organe koji se bave primjenom prava i zaštite građana. To su sudovi, tužilaštva, pravobranilaštva, advokature. Potreba za suđenjem nastalo je u onom vremenu kad su ljudi bili uvjereni da stanje nepravde nije normalno društveno stanje i pojava. Traženo je kako će se neki spor riješiti i ko će to riješiti.u tom smislu stvarani su najrazličitiji olici sudovanja. Bile su to starješine porodica, razni božiji izaslanici,vrači,najmudriji ljudi, najučeniji ljudifilozofi. Šef države je u nekim istorijskim fazamabio apsolutni gospodar pa i sudija koji je potezom samo jednog prsta(palac gore ili dolje)presuđivao i to o životu ili smrti. Sudska funkcija se sve više usavršavala i prenosila na stručne ljude. Od Francuske revolucije sudovi postaju državni i sudovi sude na osnovu zakona. Savremena praksa pokazuje da pravosuđe nikad nije bilo niti je danas neka posebna vlast. Ima samo autoritet zasnovan na zakonu. Prema ustavu SAD Vrhovni sud ima prvostepenu i apelacionu 75
nadležnost kako u krivičnoj tako i u građanskoj materiji. Vrhovni sud sa ukupnim pravosuđem predstavlja polugu vlasti jer njihove odluke imaju snagu precedenta tj. djeluju kao opštevažeće. - Organizacijai nadležnost sudova, sudije: izbor i razrješenje. Ustavom države utvrđuje se mjesto pravosuđa ,posebno sudova u sistemu vlasti. Ustav RS utvrđuje da sudska vlast pripada sudovima koji su u svome radu samostalni i nezavisni. Oni sude na osnovu ustava i zakona. osnovni zadatak sudova je da štiti ljudska prava i slobodei obezbjeđuje ustavnost i zakonitost. Sudovi se mogu podijeliti: PREMA STALNOSTI 1. Redovni sudovi obuhvataju: - Osnovne (opštinske), okružne (više) i vrhovne (savezne) sudove. - Specijalizovane sudove (trgovački, maloljtnički, carinski) *Sa stanovišta njihove nadležnosti sudovi mogu biti: - Redovni sudovi (opšte nadležnosti) – to su sudovi koji rješavaju građanskopravne i krivično pravne sporove - specijalizovani sudovi – to su sudovi u kojima kod određene vrste sporova dolazi do specijalizacije, pa imamo privredne, upravne sudove, za radne sporove. Specijalizovano sudstvo na jedan izvjestan način spada u sistem redovnog pravosuđe, u tom smislu što imamo s druge strane Ustavno sudstvo koje ne spada u redovno pravosuđe. Nadležnost može biti stvarna (prema vrsti predmeta – opšta i specijalizovana), mjesna (prema mjestu nadležnosti) i funkcionalna (ko postupa i u kojoj fazi se postupa) 2. Posebni sudovi obuhvataju : - Sudovi udruženog rada - Vjerski sudovi (crkveni, šerijatski) PREMA FUNKCIONALNOJ NADLEŽNOSTI - Prvostepeni - oni čije odluke nisu konačne (to su osnovni oštinski) - Drugostepeni - apelaconi koji odlučuju o žalbama (okružni sudovi) - Kasacioni (najviši sud) odlučuje povodom pravnih lijekova u posljednjem stepenu, posljednja distanca u pojedinim predmetima) *Sudstvo je hijerarhijski organizovano. U RS sudovi se organizuju uglavnom kao redovni sudovi, sudovi opšte nadležnosti i specijalizovani sudovi. Redovni sudovi su osnovni sudovi (koji se osnivaju za područje jedne ili više opština a u RS ima 26 osnovnih sudova za 56 opština), okružni sudovi (koji se osnivaju za područje dva ili više osnovnih sudova a u RS ima 5 okružnih sudova) i Vrhovni sud RS kao najviši sud u RS. U Republici Srbiji je isti organizacioni model sudova samo je razlika kod privrednih sudova. Privredni sudovi su posebni specijalizovani izvan sudova opšte nadležnosti. Na nivou Savezne Republike Jugoslavije postoji savezni sud kao sud federacije kome je povjerena uloga da se stara o jedinstvenij primjeni saveznih zakona. Postoje i vojni sudovi kao specijalizovani sudovi. Na nivou BiH postoje dva suda, Ustavni sud i sud Bih (redovni sud) U federaciji Bih postoje sudovi na 3 nivoa i to: opštinski, kantonalni i federalni. Sudska vlast u Federaciji je samostalna i nezavisna. Prema mjesnoj nadležnosti mogu biti: • Opštinski sud – to nije sud opštine, to je državni sud mjesno nadležan na teritoriji opštine, ne može opština da ima svoje sudstvo. • Okružni sud • Vrhovni - Nadležnost sudova Nadležnosti pravosudnih organa(sudova) utvrđene su ustavom, zakonima ali mogu biti zasnovane i na sudskoj oluci i sporazumu stranaka. Nadležnosti se razlikuju s obzirom na to da li su posrijedi domaći ili inostrani sudovi. Vrste nadležnosti su: 1. Relativna nadležnost - ogleda se u raspodjeli nadležnosti između sudova tužilaštva i pravobranilaštva. 2. Stvarna nadležnost - ima cilj da razgraniči nadležnosti između sudova iste vrste a različitog ranga. Ona određuje koji će sud suditi u prvom stepenu u nekoj konkretnoj pravnoj strani. 76
3. Funkcionalna nadležnost - određuje se s obzirom na sud koji je u konkretnoj stvari odlučivao u prvom stepenu a ne na sud koji bi prema zakonu bio stvarno i mjsno nadležan da odlučuje u prvom stepenu. 4. Mjesna nadležnost - je pravo i dužnost suda da na određenoj teritoriji vrši svoju djelatnost.ustav kao najviši zakon najznačajniji je pravni osnov za nadležnost. Nadležnosti redovnih sudova u RS utvrđene su ustavom i zakonom. Osnovni sud ima samo nadležnost u prvom stepenu i to u predmetima o krivičnim djelima za koji je zakonom predviđena kazna zatvora blaža od 15 godina , provodi istragu za krivična djela i prpremni postupak prema maloljetnicima.U građanskim predmetima sudi građanskopravne sporove zbog ometanja posjeda, rješava privredne sporove u preduzećima obavlja zemljišno knjižne i dr. poslove. Nadležnosti okružnog suda. Odlučuje o žalbama na odluke osnovnih sudova i sudova za prekršaje u drugom stepenu i sudi u prvom stepenu. Nadležnosti su mu u prvom i u drugom stepenu iz krivičnopravne, građanskopravne, upravnopravne, radnopravne oblasti. Nadležnosti vrhovnog suda. Osnovni zadatak pravo i dužnost vrhovnog suda u republici je da obezbjeđuje jedinstvenu primjenu zakona. - Sudije izbor i razrješenje Različiti su modeli u zemljama u pogledu izbor sudija. Uopšte uzeto imate model da sudiju bira parlament u nekim zemljama, imate model da sudije u nekim zemljama bira narod (u nekim federalnim jedinicama SAD sudije bira narod, ima objašnjenje zašto je to tako: sudska vlast je jedna grana vlasti, a vlast potiče od naroda pa prema tome narod bira i sudije). Imate modele da sudije bira i ima određenu ulogu u procesu izbora jedno tijelo koje reprezentuje sudsku vlast, recimo vrhovni savet sudstva ili Visoki savet pravosuđa. nekim zemljama to tijelo može da bira sudije, a u nekim zemljama to tijelo može ima određenu ulogu u procesu izboru, recimo to tijelo predlaže sudije parlamentu, ili parlament bira prvi put sudije, a visoki savjet pavosuđa mu daje unapređenja u viša sudijska zvanja. U principu mjesto sudije treba da bude stalno, i to je jedno od ustavnih načela stalnosti sudske funkcije. ali nije uvjek tako politika i izvršna vlast teže da stave sudove pod svoju kontrolu - pa su različiti domišljati umovi smislili različite stvari - reizbor sudija pod firmom ocjene njihovog rada, kontrole itd. Jedno vrijeme u socijalističkim zemljama je bio opšti reizbor sudija. Sudska funkcija mora biti stalna i da je ne može obavljati bilo ko . Moraju biti obrazovani pravnici sa visokim moralnim kvalitetima i opštim sposobnostima.Sudija mora biti isključivo vezan zakonom. U sudskoj službi u RS je utvrđeno da za sudiju osnovnog suda može biti biran državljanin RS koji ispunjava opšte uslove za rad u državnim organima koji je završio pravni fakultet položio pravosudni ispiti koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Za sudiju okružnog ili vrhovnog suda lice mora imati 6 odnosno 12 godina iskustva. Visoki sudski savjet dostavlja narodnoj skupštini prijedlog kandidata za izbor sudije a zatim skupština vrši izbor .sudija se bira trajno .Sudija polaže zakletvu pred narodnom skupštinom. Sudija uživa imunitet, ne može biti pritvoren bez odobrenja narodne skupštine. U našem pravosuđu pored profesionalnih sudija u suđenju učestvuju i sudije porotnici. Za sudiju porotnika može biti biran državljanin RS koji je punoljetan i koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Sudije porotnike bira visoki sudski savjet. Oni polažu zakletvu pred predsjednikom vrhovnog suda. Razlozi da sudija može biti razrješen sudijske funkcije: - ako sam zatraži; - ako ispuni uslov za starosnu penziju; - može da izgubi sposobnosti za rad - ili zbog nekog teškog krivičnog djela I onda tu ulogu ima tijelo, koje se najčešće zove visoki savjet sudstva ili pravosuđa da zapravo onaj ustavni organ koji vrši izbor i razrješenje sudija ukaže na činjenice koje su značajne za razrješenje sudija. Mora se razlikovati razrješenje i prestanak sudske funkcije, prestanak sudske funkcije je kada ispunite uslove za penziju, ili kad npr. sami zatražite. Razrješenje vrši narodna skupština na prijedlog visokog sudskog savjeta.
77
48.
Ustavna načela o sudovima Bitna načela o sudovima su: 1. Načelo zakonitosti- Prema ovom načelu sudovi sude na osnovu ustava i zakona. Ima pravo da odbije primjenu propisa ako smatra da je on neustavan ili nezakonit. O obustavi tog propisa obavještava ustavni sud da on ocijeni i konačno odluči o ustavnosti osporenog propisa. U zemljama konkretnog prava u većini postoji ustavno sudstvo koje rješava takve sporove. Ali kada budete bili sudije i smatrate da zakon koji treba da primjenite nije u skladu sa ustavom, ili vam stranke na to ukazuju, vi ćete zastati s postupkom dok ustavni sud ne riješi to pitanje. Sudija je vezan zakonom i u formalnom i u materijalnom smislu. Vi imate pravo u kojem vladaju propisi, ali u postupku koji je regulisan i propisan zakonom. 2. Načelo samostalnosti i nezavisnosti- Za njih je najveći i jedini autoritet zakon. 3. Načelo stalnosti sudske funkcije- ogleda se u tome što se sudije biraju na neodređeno vrijeme. Sudije bira predstavničko tijelo Narodna skupština (parlament).Sudija obavljaju sudsku funkciju kao profesionalni poziv i obavljaju je dok ne budu razrješeni ili penzionisani. U nekim zemljama u vezi sa ovim načelom stalnosti ranije je bilo propisano načelo nepokretljivosti sudije što znači da ne može izvršna vlast da vas premjesti, tj. da ste danas sudija u Banja Luci, a sutra ste u Sarajevo, to znači da na neki način odlučuje o predmetu. I to je bilo u mnogim zemljama propisano kao posebno načelo. 4. Načelo zbornosti ili suđenja u vijeću- tradicionalno je i demokratsko načelo sudovanja. Sudovi sude u vijeću a zakonom se utvrđuje u kojim slučajevima i stvarima sudi sudija pojedinac. Da li će biti vijeće trojice (malo vijeće) ili vijeće petorice (veliko vijeće) i kakav će biti njihov sastav zavisi od predmeta vrijednosti i značaja spora. 5. Načelo javnosti raspravljanja pred sudom - jedno je od osnovnih načela pošto se u principu sudi javno, a kada će se javnost isključiti iz rasprave utvrđeno je zakonom (kad se sudi o bračnim sporovima, suđenje maloljetnicima) 6. Načelo učešća građana u suđenju- ogleda se u tome da u suđenju učestvuju sudije porotnici. Sudije porotnike imenuje visoki sudski savjet iz reda moralnih i dostojnih građana. 7. Načelo sudijskog imuniteta-sudija ne može biti –sudija ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo u toku donošenja sudske odluke. Sudije takođe ne mogu biti pritvoreni zbog učinjenog krivičnog djela bez odobrenja narodne skupštine. 8. Načelo inkomtabilnosti-sudijske funkcije sa istovremenim obavljanjem nekih drugih funkcija(npr. ne može biti sudija i poslanik ili sudija i ministar) 9. Načelo dvostepenosti suđenja-je tradicionalno , prema njemu se dozvoljva žalba višem sudu na prvostepenu odluku suda. Drugostepeni organ koji može preinačiti ili potvrditi odluku je isključivo sud a ne neki zakonodavni ili izvršni organ. 10. Načeloizvršnostisudskih odluka- potvrđuje samostalnost i autoritet sudova njihovu funkciju sudske vlasti.Kad odluka postane konačna i izvršna mora se provesti u dijelo pa makar i putem prinude. 11. Načelo upotrebe svoga maternjeg jezika lica u postupku pred sudom-ogleda se u pravu da na svom jeziku bude upoznato sa činjenicama i kvalifikaciji djela. 12. Načelo prava na odbranu-svako ko je optužen ili je na drugi način stranka na koju se prevaljuje teret suđenja ima pravo na odbranu. Može to činiti sam ili preko posebnog zastupnika advokata pravobranioca . 13. Načelo jednakosti građana pred sudom - je ustavno načelo prema kome su svi građani ravnopravni bez obzira na posebne karakteristike (pol, vjeru, nacionalnost. boji kože.)Svakom se mora pružiti ista sudska zaštita. 14. Načelo pružanja pravne pomoći građanima - se u savremenom svijetu organizuje i primjenjuje u radu sudova.Sudovi su dužni saglasno zakonu o sudovima da organizuju pružanje pravne pomoći građanima u određene dane i to uglavnom kod prvostepenih sudova. 15. Načelo etike sudskog poziva – ogleda se u kvalitetu, humanom, pravednom i poštenom odnosu prema učesnicima u postupku i suđenju. 16. Načelo upotrebe jezika i pisma - treba razlikovati službenu upotrebu jezika i pisma od prava nekog lica da se upozna u postupku sa činjenicama na jeziku i pismu, koji čak ne mora da bude maternji 78
jezik, već jezik i pismu koji razumete. Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda kaže da se u postupku upoznate sa činjenicama na jeziku koji razumete. Ali to je sasvim druga tema od službenog jezika, sudski postupak se vodi na službenom jeziku, u nekim zemljama može da bude više službenih jezika. 49.
Javno tužilaštvo Javno tužilaštvo se nalazi u okviru sistema pravosuđa. Iako se nalazi u tom sistemu ono je samostalna i odvojena državna institucija. Osnovna funkcija javnog tužilaštva je da goni učinioce krivičnih dijela i drugih po zakonu kažnjivih dijela kao i da ulaže pravna sredstva radi zaštite zakonitosti. Prema ustavu iz 1946. godine javno tužilaštvo bilo je organ narodne skupštine. U vrijeme važenja ustava iz 1974. godine (1974-1992.) postojala su opštinska javna tužilaštva, republička javna tužilaštva i savezno javno tužilaštvo. U ustavnom sistemu bivše Jugoslavije postojala su i vojna tužilaštva. U RS ustavom je utvrđeno da je javno tužilaštvo samostalan državni organ koji goni počinioce krivičnih dijela koja su prema zakonu kažnjiva. Funkciju javnog tužilaštva vrše: osnovni javni tužilac,okružni javni tužilac i republički javni tužilac.tužioce i zamjenike sva tri nivoa (osnovne, okružne, republičke) na prijedlog visokog tužilačkog savjeta imenuje i razrješava narodna skupština. Funkcija tužioca je stalna, i imenuje se na 4 godine od narodne skupštine i može biti ponovo imenovan. Za javne tužioce i njhove zamjenike mogu biti imenovani samo državljani RS diplpmirani pravnicisa položenim pravosudnim ispitom. Uz to je potrebno da kandidat za okružnog javnog tužioca ima 6 a za republičkog 10 godina radnog iskustva. U RS broj osnovnih javnih tužioca jednak je broju osnovnih sudova, broj okružnih javnih tužioca jednak je broju okružnih sudova a republički javni tužioc je jednak kao što je i vrhovni sud republike. Manje - više organizacija javnog tužilaštva je analogna organizaciji sudstva. U nizu zemalja, ako se već prave ova tijela visoki savjet sudstva, visoki savjet pravosuđa, onda imate i tužilačke savjete koji reprezentuju tužilačku branšu. Manje više su analogna rješenja o izboru tužilaca kao i sa izborom i razrješenjem sudija, s tim što sudske vlasti, kod nas sudska presuda nije izvor prava, i prema tome sudija nižestepenog suda nije hijerarhijski podređen sudiji višestepenog suda, on čak ne mora ni da poštuje presudu ali to čini iz razloga ekonomičnosti, da mu u drugostepenom postupku ne pada presuda, a s druge strane kod tužilaštva postoji hijerarhija, viši tužilac je nadređen nižem. Viši tužilac može da da uputstva nižem tužilaštvu. (Na oba ova pitanja treba povezati pozitivno pravo!)
50.
Ombudsman Advokatura Advokatura je samostalna i nezavisna djelatnost i služba koju obavljaju advokati pojedinci ili udruženi u radne zajednice kao svoju profesionalnu dužnost u sklopu pravosudnog sistema.Osnovna funkcija advokature je pružanje pravne pomoći građanima počev od pravnih savjeta i sastavljanje podnesaka i isprava preko zastupanja pred sudovima do odbrane pred sudom. advokatura u engleskoj konstituisana je još u XIII vijeku (a iz reda advokata biraju se sudije.Advokat postaje upisom a advokatski imenik koji se vodi u advokatskoj komori , lice koje je državljanin RS poslovno sposobnoi da ima opštu zdravstvenu sposobnost, diplomirani pravnik sa položenim pravosudnim ispitom, nije osuđivan na kaznu zatvora, da se ne vodi krivično djelo protiv uređenja i bezbjednosti RS. Advokati se udružuju u advokatsku komoru RS. Javno pravobranilaštvo je organ pravosudnog sistema kome je povjerena funkcija pravne zaštite imovinskih prava države. U saveznoj republici jugoslaviji postoji javno pravobranilaštvo u opštinama , republikama (Srbiji i Crnoj gori) i savezno javni pravobranilaštvo. U RS funkciju javnog pravobranilaštva vrši republičko javno pravobranilaštvo (ne postoje opštinska i okružna pravobranilaštva). Pravobranilaštvo je zakonski zastupnik pred sudovima i drugim državnim organima radi zaštite imovinskih prava i interesa republike , opština o njenih organa . Republičko javno 79
pravobranilaštvo daje mišljenje o postupku donošenja zakona i drugih propisa i opštih akata ako se njima uređuje imovinskopravni odnosi i obaveze prema sredstvima u državnoj svojini. Republičkog javnog pravobranioca imenuje i razrješava Narodna skupština . Imenuje se na period od 4 godine.zamjenike republičkog javnog pravobranilaštva imenuje Narodna skupština bez ograničenja trajanja mandata .Zamjenici republičkog javnog pravobranilaštva mogu vršiti svaku radnju u postupku pred sudom ili drugim organima za koje je ovlašćen republički javni pravobranilac. Ombudsman je specifičan zaštitni organ čiji je zadatak čuvanje i zaštita zakonitosti i prava građana posebno nadzora nad organima uprave i javnim službama. Ombudsmen je funkcioner kojeg imenuje parlament. Ombudsmen je švedskog porjekla i znači zastupnik,predstavnik, povjerenik. Sa zadacima pravima i obavezama u današnjem smislu ombudsmen je prvi put uveden u švedskoj 1809 godine. Ovaj zaštitni organ je uveden i u BiH. Međutim ni ustav BiH i ustav RS ne predviđaju instituciju ombudsman. Značaj i pogodnosti postojanja ombudsmana su u tome što se građani mogu lako i neposredno obraćati njemu bez neke prethodne najave i nekih drugih formalnosti. Sve što ombudsmen radi za građane je besplatno. U BiH je uveden ombudsmen za ljudska prava . On vrši istragu o ugrožrnosti ili kršenjima ljudskih prava , donosi zaključke i prijedloge i dostavlja ih vijeću za ljudska prava , parlamentima oba entiteta te visokom predstavniku međunarodne zajednice u BiH. U RS zakonom je ustanovljen ombudsman 2000 godine koga sačinjavaju tri lica Srbin, Hrvat i Bošnjak. Ombudsman je parlamentarni povjerenik za kontrolu uprave i u suštini je i jedno specifično tijelo za zaštitu ljudskih prava i sloboda. Parlament bira jedno lice ili više njih, ombudsman može da bude i kolegijalni organ koji ima nadležnost da prima predstavke građana i kontroliše rad uprave. Koja mogu da budu ovlašćenja obudsmana? Ombudsman može da traži podatke, traži informacije, uvid u spise predmeta, može da inicira disciplinske postupke protiv činovnika i krivični postupak protiv činovnika, ali nema prava da poništava upravne akte. Ali može zahtjevati od samih organa da preispitaju akte. Ombudsman obično daje godišnji izvještaj Parlamentu o svom radu. Kod ombudsmana je težišno pitanje kako mi taj organ doživljamo. Da li je težište na tome da je ombudsman kontrolor uprave ili je zaštitnik ljudskih prava i sloboda? *Ako je ombudsman zaštitnik ljudskih prava i sloboda, jedno specifično tijelo koje služi za zaštitu ljudskih prava i sloboda, onda se on organizuje na onom nivou na kome su ljudska prava i slobode proklamovane, *ako ombudsmana doživljavamo više kao kontrolu rada uprave onda ombudsman može da bude organizovan na različitim nivoima vlasti ili može da bude specijalizovani ombudsman. Možete da imate lokalnog ombudsmana, vojnog, ombudsmana u domu zdravlja. Znači ombudsman koji kontroliše upravu u najširem smislu riječi, ne samo državne organe, javne službe, sve nosioce javnih ovlašćenja. Moguća je specijalizacija ombudsmana i sa stanovišta posebnih kategorije prava i sloboda koje se štite, npr. obmudsman za zaštitu prava djeteta, ombudsman za nacionalne manjine. Posebno pitanje ako ombudsmana doživljavate kao sredstvo zaštite ljudskih prava i sloboda jeste da li ombudsman može da kontroliše rad sudova. U većini zemalja svijeta ombudsman je manje više parlamentarni povjerenik za kontrolu državne uprave i zaštitu ljudskih prava i sloboda povređenih od strane državne uprave i nosilaca javnih ovlašćenja. Manje više ustavni sudovi i najviši organi državne vlasti su izuzeti od te kontrole ombudsmana. Ombudsman može da postupa po pritužbi, predstavci građana, a može i da sam da zahtjeva, može da traži ukidanje neke odluke. Ombudsman su ličnosti visokog moralnog ugleda, može da se obraća javnosti i parlamentu (skreće pažnju javnosti i parlamentu). Većina zemalja je prihvatila instituciju ombudsmana. Kojim pravnim aktom se obmudsman uvodi u pravni poredak? Najbolje je da je postojanje ombudsman predviđeno ustavom. Ali imaju neke ustavi gdje se institucija ombudsmana ne spominje, ali je postojanje omudsmana predviđeno zakonom. Bolje je da ombudsman bude uveden ustavom. Ombudsmanu je u nekim zemljama dato pravo da inicira promjenu zakona – zakonodavnu inicijativu (povezati sa drugim organima zakonodavne funkcije!). ARBITRAŽA Arbitraža je posebna institucija za rješavanje određenih sporova između dvije ili više strana u unutrašnjim ili međunarodnim sporovima čije odluke imaju obaveznu snagu.Arbitraže i izabrani sudovi 80
rješavaju vrlo različite sporove(privredne,trgovinsketeritorijalne) U svijetu se vrlo često javlja pomorska i spoljnotrgovinska arbitraža. U ovakvim slučajevima jedna strana u arbitražnom sporu je stranac (ovakva arbitraža je u osnovi izabrani sud). Dejtonski sporazum o miru u BiH utvrdio je i postojanje arbitraže sa sporove između RS i federacije BiH.Tako je utvrđena obavezna arbitraža za sporni dio granične linije između dva entiteta u oblasti Brčko. Završena u martu 1998 god. 51.
Pojam i vrste oblika državnog uređenja (odgovor: definicije svih pitanja od 52 sa 58) - vrsta državnog oblika opredijeljena odnosom centralnih i necentralnih vlasti. Svaka država kao svoj temeljni element mora imati organizovani sistem vlasti, a to znači da mora imati određen sistem institucija (organa, organizacija, ustanova) koje povezano funkcionišu – obavljaju ustavom i drugim noramama određene zadatke. Kako će državni organi funkcionisati zavisi od mnogo faktora, a prije svega od veličine države, tipa društva, oblika vladavine, dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, političke i ideološke orjentacije, složenosti države, nivoa i vrste centralizacije i decentralizacije. Osnovu državnog uređenja određuje sistem organizacije i odnos centralnih i necentralnih državnih organa. Državna vlast djeluje na cijeloj državnoj teritoriji, s tim što se jedni poslovi obavljaju na nivou centralnih, a drugi na nivou necentralnih organa. Centralni organi su oni državni organi čija se vlast prostire na cijelu teritoriju države i na sve ljude u njoj. Necentralni organi su oni državni organi čija se vlast prostire samo na dio države, određen bilo po teritoriji, bilo po licima na koje se prostire. *Centralizacija državnog uređenja ogleda se u hijerarhijskom odnosu nižih i viših organa u kome se odlučivanje i regulisanje suštinskih pitanja nalazi na vrhu piramide organizacione strukture. Centralistički organizovana društvena uređenja zasnivaju svoj način upravljanja na jedinstvu i upravljanju iz jednog centra. Centralizam je bitna karakteristika velikog broja savremenih državnih uređenja. *Decentralizacija je naličje centralizacije i ogleda se u većoj samostalnosti nižih organa. Nezavisnost nižih organa od viših centralnih manifestuje se u nekoliko stepena: - prvi i najniži je kada centralni organ prenosi na niže samo izvršenje svojih odluka; - drugi stepen je kada centralni organ prenosi na niže donošenje određenihodluka i njihovo izvršenje - treći i najviši stepen decentralizacije je kada organi prenose na niže donošenje odluka, njihovo izvršenje i kontrolu izvršenja. U ustavnopravnoj teoriji razlikujemo tri oblika državnog uređenja: - Prosta (unitarna) država – najstariji, osnovni i najčešći oblik državnog uređenja, ima jedinstvenu državnu organizaciju od dna do vrha, jedinstvena je (samo jedna država) sa relativno jedinstvenom strukturom organa (centralni i lokalni). Decentralizovni organi vlasti u unitarnoj državi su na nivou lokalne samouprave, decentralizovana jedinica (opština, regija) ne osjeća se samostalnom da bi mogla biti država, jer ako bi se to desilo, unitarna država bi postala složena. Prema tome, decentralizacija ima prag preko koga se ne može preći jer bi došlo do promjene oblika državnog uređenja. - Složena država – sastavljena je od dvije ili više država i pojavljuje se kao federacija, a može biti i kao konfederacija ili unija. U federaciji postoji više država članica koje imaju svoje (necentralne) organe koji vrše određene poslove samo na teritoriji države članice. Ti poslovi i ovlašćenja dostižu stepen koji članici složene države daje obilježja skoro potpune nezavisnosti, tj. članice se mogu smatrati državama. Međutim, kod složenih država postoji prag centralizacije (kao kod unitarnih prag decentralizacije) preko kojih se ne može preći, jer bi u protivnom nestale države članice, odnosno, ako bi centrlizacija bila takva da organi složene države (federacije) preuzmu toliko nadležnosti da države članice ostanu sa malim ovlašćenjima, kao npr. što imaju lokalne zajednice, te članice ne bi više bile države, a složena država bi postala unitarna, ili obrnuto ako bi članice složene države prešle prag decentralizacije i samostalnosti u obavljanju poslova onda bi one postale samostalne – unitarne države, a složena bi država nestala. Prema tome, u složenoj državi članice mogu imati manju ili veću samostalnost svojih organa, ali ne veću od saveznih, zajedničkih. Osnovni problem svake složene države je kako raspodijeliti ovlašćenja, kome dati veće prava državama članicama ili složenoj državi. To se posebno odnosi na suverenost i pitanje da li članice treba da budu suverene ili složena država. Ovi odnosi se uređuju ustavom složene države. 81
- Državne unije – to su uglavnom prošli oblici državnog uređenja (istorijska kategorija). Unije su se kroz istoriju javljale kao realne (kao savez država) i personalne (neka vrsta konfederacije). Ovakvi državni savezi nisu klasični oblik federacije, ni konfederacije već sui generis savezi (svojevrsni, osobiti). Realne unije su nešto čvršći oblici povezivanja s obzirom na to da se u njima formiraju i zajednički organi. Personalne unije su vezane samo ličnošću šefa države (monarha) u svemu drugom su države samostalne. Danas se javljaju moderni oblici državnih unija (Evropska unija). 52.
Unitarna država - unus = jedan → jedna, jedninstvena, nedjeljiva... - kao odredba u ustavu - Otkakao je svijeta i vijeka u državama ne postoje samo centralni organi vlasti (fizički je prosto nemoguće, čak ni istočnjačke despotije nisu imale vlast u jednom mjestu). ⇒ Pitanje odnosa centralnih i necentralnih organa vlasti! *Mogu biti ispostave centralne vlasti (samo su fizički geografski dislocirane) ⇒ tu je riječ o dekoncentraciji vlasti, odn. o fizičkom izmiještanju vlasti iz jednog centra (isti ogranci iste vlasti, samo fizički odvojeni!). I danas ima takvih sistema: državni organi postoje i u drugim centrima i fizički su samo izmješteni (npr. policija). U geografskom smislu ne moraju biti samo fizičke ispostave, to su poslovi koji su značajni za stanovništvo, a centralna vlast ne mora imati veliki javni interes za te poslove (npr. održavanje magistralnog puta je od interesa za državu, ali nekog regionalnog puta, ili izgradnja vrtića i sl. ne moraju baš mnogo da interesuju centralnu zajednici - bitno je da su značajni za lokalnu zajednicu). *Decentralizacija - nije dio centralne vlasti, već je vlast na lokalnom nivou (nije samo geografski odvojeno), zasnovana je na određenoj slobodi tj. prerogativi u koju se država ne miješa. ⇒ Ako je odnos centralne i necentralne vlasti zasnovan na dekoncentraciji, centralna vlast kontroliše i zakonitost i cjelishodnost - da li dobro rade ili ne - (oportunitet) rada tj. postupaka. A ako je odnos centralne i necentralne vlasti zasnovan na decentralizaciji, tj. ako postoji stepen samostalnosti centralnih organa koji u ime građana obavljaju poslove tada centralna vlast vrši samo kontrolu zakonitosti, ali ne i cjelishodnosti. ⇒ ALI, ono što može zbunjivati u lokalnim organima → sami upravljamo poslovima od lokalnog značaja postoje određeni organi vlasti (gradonačelnik) i uprave na tom području (sprovode opšte akte lokalne samouprave) . MEĐUTIM, osim određenog kruga samostalnih poslova država im može prenijeti određene poslove (zašto? - pa zato da ne stvaraju duple organe!) te u tom krugu poslova centralna vlast zadržava kontrolu i zakonitosti i cjelishodnosti, ali samo za prenijete poslove. - Konfederacija = savez suverenih federalnih država; Bundesstadt (njem.) = savez država i savezna država (ali postoji razlika između ta dva pojma). → U konfederaciji države članice su uvijek zadržavale pravo secesije tj. odstupanja od saveza..., svaka od njih je zadržavala i pravo "nulifikacije" - pravo da ne poštuje odluke na "paritetnom principu".... (dopuniti....) Od nastanka prve državne organizacije pa do danas najvažniji i najčešći oblik države je prosta ili unitarna država. Sve su države bile proste. Unitarno državno uređenje treba razlikovati od unitarizma. U državnopravnom smislu, unitarna država je ona koja se sastoji od jedne države u kojima centralni organi nemaju sva ovlaštenja. Centralizacija postoji onda ako su niži necentralni organi zavisni od centralnih. Unitarizam je politička odrednica i ogleda se u jedinstvu i monopolitnosti jedne ideologije, vjere pokreta, nacije, jednog modela vlasti i dr. Unitarizam je nacionalni unitarizam bilo koga naroda –nacije. Zato unitarna država u ustavopravnom smislu nije oličenje unitarizma, već je to država sa jednostavnim i uglavnom linijskim sistemom upravljanja.
82
Republika Srpska je unitarna državotvorna jedinica, sa najvišim organima vlasti: Narodnom skupštinom, Vladom, Predsjednikom Republike i sudovima. Teritorijalna organizacija utvrđuje se zakonom. Utvrđeno je da postoje opštine i gradovi.
53.
Pojam i razvoj federalizma Teorijski se stavlja: UNITARNA DRŽAVA - SAVEZNA DRŽAVA (FEDERACIJA) - KONFEDERACIJA- federacija = tip države; fudus (grč.) = savez Federacija je novonastala država koja se izdiže iznad dobrovoljno udruženih državnih kolektiviteta. Broj članica koje tvore federaciju može biti najmanje dvije, a može ih biti i mnogo više. Federaciju mogu da čine samo dvije države koje žele ući (ili su ušle) u federaciju, bitno je da se iznad njih stvara novi subject – federalna država. Države koje formiraju federaciju odriču se određenmih prava u korist federacije i tako se njihov suverenitet znatno smanjuje ili se prenosi na federalnu državu. Konfederacija za razliku od federacije, nije nova država. Nje nema i kada više država sklopi konfederalni savez, tj. nema jedinstvene države koja se izdiže iznad članica saveza. Federalna država može nastati: o Prelaskom konfederacije u federaciju. Za to je potrebno da odluku donesu najmanje dvije države iz konfederalnog saveza da obrazuju federaciju. Zatim se donese ustav federacije, kojim se utvrđuje organizacija vlasti u federaciji i odnos federalnih jedinica i novog subjekta – federalne države. o Federalna država nastaje decentralizacijom unitarne države i osamostaljivanjem decentralizovanih jedinica u državne entitete. Ti novonastali entiteti nemaju pun suverenitet, pošto ga ostvaruje u onoj mjeri koliko je on decentralizovan, a sve ostalo ostaje u federalnoj državi. Federalizam označava savez, udruženje ili neki drugi vid saradnje (to je politička pojava) i povezivanja između samostalnih državotvornih subjekata (entiteta). Federalizam je širok i neprecizan pojam jer u sebe uključuje bilo koji savez samostalnih entiteta (federacija, konfederacija, unija). Federacija nastala na bilo koji način je država, za razliku od konfederacije koja to nije. CILJEVI FEDERACIJE: U njoj svoje ciljeve ostvaruju države članice kao pravni subjekti ali i građani kao fizička lica sa svojim udruženjima, organizacijama i drugim asocijacijama. 1.) Ostvarivanje ideje udruživanja i povezivanja. Samo dobrovoljno udruženi dijelovi federacije mogu ostvariti svoje interese. 2.) Očuvanje i dalje razvijanje nekih posebnosti članica federacije (nacionalnih, kulturnih, istorijskih, ekonomskih i drugih). 3.) Jedinstveno obavljanje zajedničkih poslova u federalnoj državi i samostalno obavljanje posebnih poslova specifičnih za federalne jedinice. 4.) Uspostavljanje ravnoteže između političke, regionalne i nacionalne različitosti i suprotnosti, ali i unapređenja mira, slobode i opšteg blagostanja u federalnim jedinicama. Ciljeve federacije utvrđuje i ističe većina federacija u svojim ustavima, a najčešće u preambuli Ustav SAD, Švajcarske, bivšeg SSSR-a. 83
PEREDAVANJA: Prva federacija u svijetu je SAD. Prostor SAD je bila na prostoru Ujedinjenog kraljevstva predstavljena u 13 kolonija koje su 17___. godine stekle nezavisnost i donijele svoj ustav - riječ je bilo o konfederalnoj vezi. Američki ustav počinje preambulom, uvodnim dijelom, koja glasi: "Mi narod SAD u namjeri da stvorimo savršeniji savez..." - pri čemu su htjeli da zadrže dozu subjektiviteta članica, ali da naprave savršeniju strukturu... To su pokušali tako da je svaka država imala svoju vlast... Kongres je bio sastavljen od jednog broja predstavnika.... Federacija je država u kojoj postoje dva nivoa državnog organizovanja: *nivo državnog organizovanja federacije i *nivo državnog organizovanja federalnih jedinica. Državno organizovanje u smislu ustavnog prava → Država je vršenje državnih funkcija, a ustav raspoređuje funkciju vlasti i određuje sistem vlasti. Pa postoje: a) Ustav federacije sa: zakonodavnom vlašću (zakon federacije), sudskom vlašću i izvršnom vlašću b) Ustav federalnih jedinica sa: zakonodavnom vlašću (zakon federalnih jedinica), sudskom vlašću i izvršnom vlašću. ⇒ Ako se vrši zakonodavna vlast na nivou federacije i na nivou federalnih jedinica postavlja se pitanje: Ko šta radi? *Federacija je država u kojoj je podijeljena nadležnost, tj. opredijeljene su oblasti društvenog života u kome nadležnost vrši federacija, a u kome federalne jedinice. To određuje ustav federacije (raspodjela nadležnosti). *U pravnom poretku federacije imamo hijerarhiju pravnih akata: USTAV FEDERACIJE - - - - - - - - - - ZAKON FEDERACIJE ↓ podređeni USTAV FED. JEDINICA su im ↓ ZAKON FED. JEDINICA
* Kod federacije postoji podjela nadležnosti - Ustav federacije je najviši pravni akt, odn.na međunarodnom planu suverena je država federacija (ona je subjekt međunarodnog prava). ALI, nije uvijek bilo tako..... Parlament donosi zakone i sada i prije! U američkom parlamentu je "zapelo" kod pitanja kako će izgledati Kongres. Najveća država je bila Virdžinija i oni bi dobili naveći broj (po njihovom zahtjevu da biraju po broju stanovnika). A najmanja država je tražila da se bira po jedinicama, tako da broj poslanika bude isti. → Tada su Amerikanci došli na ideju dvodomog parlamenta: u jednom se biraju predstavnici prema broju tsanovnika, a sa druge strane po dva senatora iz svake države, a domovi su ravnopravni!.... *Federacija počiva na dva stuba = suverenost. Jedno su građani, tj. narod, a drugo su federalne jedinice. *Federalne jedinice kao takve predstavljene su u parlamentu federacije, ali i nekim drugim organima vlasti, tj. federalne jedinice kao takve učestvuju u vršenju državnih funkcija same federacije ⇒ slijedi pitanje: Ko je suveren ako postoje dva nivoa vlasti? → Odgovor je moguće dati po osnovu različitih teorija: a) suverene su federalne jedinice - prvo se u SAD-u razvila ta teorija. Kalhon - daje ideju: ...ako sve federalne jedinice kao takve riješe da napuste savez, nema onda saveza, odn. federacije - tako da iz toga slijedi da su suverene federalne jedinice. b) suverenost je podijeljena - a ako je suverena ne može biti podijeljena c) suverena je federacija - federacija svojim ustavom određuje ko je za šta nadležan ⇒ dilema se razriješila nastankom građanskog rata (1861-1865. godine); u SAD-u sjeverne države su zagovornice suverenosti federacije, a južne države su zagovornice konfederacije → Danas u svim udžbenicima stoji da je suveren savez, odn. federacija. → ALI, tu ta priča nije gotova jer postoji Evropska unija koja tu priču ponovo pokreće.... Hans Kelzen - ideja: "...nije suverena ni federacija ni federalne jedinice, već onaj ko donosi savezni ustav." → Pitanje: Ko donosi savezni ustav u federaciji? ⇒ suvereni su svi zajedno i federacija i federalne jedinice, a ustavni sud koji rješava sporove je organ ne federacije nego onoga ko je donio ustav.... NEMA JEDNOZNAČNOG ODGOVORA (još uvijek) na ovo pitanje ko je suveren: EU ili zemlje članice.... 84
* Ukoliko dođe do spora (koji može biti različitog karaktera) federacije i federalnih jedinica, taj spor rješava ustavni sud. U SAD-u ga nema, ali postoji tijelo koje te sporove rješava - npr. vrhovni sud → sudska kontrola ustavnosti! Oblast u kojoj federacija najčešće radi tj. donosi zakone u oblasti: ljudskih prava i sloboda, monetarna politika, odbrana, spoljni poslovi.... DOPUNITI IZ KNJIGE Federalnim jedinicama ostaju oblasti obrazovanja, kulture, rada,... Krivično zakonodavstvo je podijeljeno: propise izvršavaju i savezni organi federacije i federalnih jedinica.
54.
Svojstva i vrste federacije *Bitna svojstva federacije: • Federacija je poseban tip države. Stabilan oblik složene (savezne) države. Ima Ustav kojim se uređuje njene nadležnosti, kojih se mora pridržavati. Ustav federacije mora biti pisan i čvrst. • Federacija je nova država – naddržava – koja je bitno različita od svojih članica – federalnih jedinica. Ima svoje državne organe (zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast). • Federacija je tvorevina državnog prava, a to znači da je zasnovana na ustavnom pravu i ustavu, a ne na međunarodnom pravu i ugovoru kao što je konfederacija. • Federacija je suverena država. Sporno je pitanje kome u cijelini pripada suverenitet: federalnim jedinicama – kao članicama, ili federaciji, ili i jednima i drugima. Postoje dvije teorije: • Prvo- teorija o nedjeljivosti i neprenosivosti suvereniteta – vrijedi u doba svoga nastanka – XVI vijek; • Drugo- teorija prema kojoj se suverenitet prenosi sa pravnog na političko područje, pa se suverenitet prenosi, dijeli i slično. U tom slučaju suverene su i federalne jedinice i federacija. *Načela jedinstva i slobode cijeline i dijelova Federacija je država koja se sastoji od dobrovoljno udruženih država. Ona je dakle država naddržavama. Ona kao država objedinjuje, ali i apsorbuje, ne umanjuje potpunu državnost članica. Federacija ima moć da stvori jedinstvo cjeline – federalne države, ali i slobodu djelova – fedrelanih država. Svi imaju dovoljno suvrenosti, tj. i cjelina i djelovi cjelina. Cijeli model federalne države razvijao se na dijalektickoj kombinaciji tri mjerila, odnosno načela: 1. suprematija federalne države, 2. autonomija federalnih jedinica, 3. participacija federalnih jedinica *Načelo supermacije federacije Označava federaciju kao državu sa svim njenim elementima. Načelo supremacije višestruko potvrđuje da je federacija: Politička i pravna državna organizacija; Naddržava koja ima sve državne elemente stabilne države; Suverena na spoljnom i unutrašnjem planu, tj. ona je ustavna i međunarodna država; Država sa elementima unitarne države – ima svoje centralne organe, čije se odluke i vlast, prostiru na cijeli teritorij federalne države. *Načelo autonomije federalnih jedinica Autonomnost federalnih jedinica ogleda se u pravu da svojim ustavima regulišu organizaciju i nadležnost organa i tijela zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Federalne jedinice imaju svoje sopstvene (autonomne) nadležnosti. Federacija i federalne jedinice dijele nadležnosti.
85
*Načelo participacije federalnih jedinica Učestvovanje federalnih jedinica, bez obzira na veličinu, je podjednako u vršenju nadležnosti federacije. *Vrste federacije Federacija je sa: 1. ustavnopravnog stanovišta – složena država, 2. političkog stanovišta – pluralistička i demokratska tvorevina, 3. socijološkog stanovištva – je zajednica ljudi povezanih istim ili sličnim interesima. Klasifikacija federacije je na: 1. Klasična federacija – konstituisana i funkcioniše prema strogo izbalansiranim pravilima položaja federalnih jedinica i federalne države. Ima najmanji mogući stepen primjese unitarne ili konfederalne države. Ova vrsta federacije ima tačno ustavom utvrđene nadležnosti, ali su utvrđene i nadležnosti federalnih država njihovim ustavom. Takve su američka, meksička i njemačka federacija. 2. Kvazifederacija – je svaka koja se normativno (ustavom), predstavlja kao federacija, a u praksi je sa više unitarnih ili konfederalnih elemenata, npr. Ruska federacija, SFR Jugoslavija prema Ustavu iz 1974. god. – formalno bila federacija, a stvarno konfederacija. 3. Prosta ili jednostavna federacija – je takva u kojoj se sve federalne jedinice istog ranga (nadležnosti) bez obzira na njihov broj i velicinu, npr. Americka federacija, ima 50 članica, a sve imaju isti polozaj. 4. Složena federacija – u svom sastavu ima različit rang federalnih jedinica. Svaka od njih ima različit rang participacije u federalnim organima i sa različitim su nadležnostima, npr. SSSR, Ruska federacija i SFRJ. 5. Višespratna – ima različite nivoe teritorijalnih jedinica, ali i nadležnosti. 6. Asimetrična – u njoj jedna ili vise federalnih jedinica dobija znatno veću samostalnost od ostalih. (npr. u bivsem SSSR – Ukrajina imala viši rang od ostalih saveznih drzava), 7. Asocijativna i disocijativna – razlikuju se po načinu nastanka. Asocijativnim putem (udruživanje i spajenje) federacije nastaju vrlo često, od prethodnih postojećih država, bilo udruženih u konfederalni saveze ili samostalni, koje se prvi put udružuju i stvaraju novu državu – federaciju. Disocijacijom (razdruživanje ili raspadanje) federacije nastaju vrlo rijetko. One nastaju raspadom unitarne države, pa od jednog državnog subjekta nastaju najmanje tri (dvije države članice federacije i nova država - federacija) 8. Čvrsta i fleksibilna federacija – je takva u kojoj se predviđa ili ne prdviđa mogućnost promjene njene strukture. Ako federalni ustav predviđa mogućnost uključivanja novih članica, federalnih jedinica, takva federacija je fleksibilna, a ako ne dopušta takvu mogućnost iz bilo kojih razloga, ona je čvrsta. 9. Federacije sa jednonacionalnim ili višenacionalnim stanovništvom - ovo su federacije sa izdvojenim teritorijama (gradovi, distrikti, zone). 55.
Razlozi obrazovanja, struktura i organizacija federalne države Federacija se obrazuje najčešće agregacijom (sjedinjavanjem nastala federacija) i devolucijom (unitarna država preraste u feredaciju, npr. Kraljevina Jugoslavija u SFRJ). *Zajednički razlozi formiranja – obrazovanja fedrelane države su: 1. Pluralan etnički sastav stanovništva – visenacionalnom sastavu stanovnistva najbolje odgovara federalna, a vrlo neprikladna unitarna drzava. 2. različita ekonomska struktura, 3. kulturno-istorijski osnov (sjedinjavanje različitih država koje su prijen uživale isti pravni subjektivitet), 4. tradicija i običaj nekog naroda – bitan su element za prihvatanje federalnog državnog uređenja, 86
5. međunarodni položaj i okruženje – faktor koji utiče na obrazovanje federacije (opasnost od napada, invazije, ekonomske izolacije, i sl.). više udruženih država u federalnu državu otklanja svaki strah i osjećaj ugroženosti. - Kina nije federacija. Federacije su: SAD, Kanada, Rusija, Indija, Argentina... *STRUKTURA FEDERACIJE Sve do kraja prve polovine XX vijeka teoretičari su smatrali da je svaka federacija sastavljena samo od jedne vrste članova – od federalnih jedinica. Federaciju su smatrali korporacijom država, takve teorije su odbačene. Stalo se na stanovište da je svaka federalna država, kao složena država, u pravom smislu sastavljena iz najmanje dva strukturalna elementa: građana – pojedinaca i federalnih jedinica. Federalna država ne bi mogla postojati bez oba strukturalna elementa, građana – pojedinaca i federalnih jedinica, ona bi tada bila unitarna drzava, ili ako bi članice bile samo feredalne jedinice – kao države, bez učešća u vlasti građana, takva država takođe ne bi bila federacija, već konfederacija. Federacija mora biti sastavljena od oba strukturalna elementa, s tim da federalne jedinice koje čine federaciju mogu biti istog ili različitog nivoa, a ustavom se utvrđuje, da li se i kako može mijenjati ta struktura (povećati-smanjiti broj federalnih jedinica, njihovo rangiranje i sl). *ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE Organizacija federacije mora da predstavlja logične forme, odgovarajuće za složenu državu. Ustanovljava se na dva nivoa: • na nivou savezne države (savezni organ) • na nivou federalnih jedinica (organi članice). Opšti model organizacije federalne države: 1. Političko predstavništvo (parlament, skupština) je dvodomo: Dom naroda, koga biraju građani neposredno i Dom država članica, jednak broj predstavnika svake države članice. 2. Šef države je najčešće inokosni (predsjednik), a može biti i kolektivni (predsjedništvo). 3. Vlada (savjet ministara, ministarski savjet, savezno vijeće) stalni je organ svake federalne države. 4. Savezni federalni organi uprave; 5. Savezni vrhovni sud i svezno tužilaštvo; 6. Ustavni sud ili vrhovni sud sa jurisdikcijom ustavnog suda. 56. Nadležnost federacije i federalnih jedinica i učešće federalnih jedinica u
vršenju federalne vlasti Nadležnost federacije predstavlja skup ovlaštenja svih saveznih organa, organizacija i institucija. Način raspodijele nadležnost6i utvrđuje se saveznim (federalnim) ustavom. Kakve nadležnosti će imati federalna država zavisi od toga hoće li ona biti labavija ili čršća, odnosno da li će se konstituisati i funkcionisati kao prva (klasična), ili kvazi (izvitoperena) federacija. Raspodjela nadlenosti se vrši saveznim ustavom. Osnovna načela i kriterijumi za raspodjelu nadležnosti, odn. tehnike su: • Načelo isključive nadležnosti – po ovom načelu utvrđuju se poslovi koji spadaju isključivo u nadležnost federacije (npr. odbrana, vanjski poslovi, finasije i dr.). Postoje poslovi koji spadaju isključivo u nadležnost federalnih jedinica (npr. komunalna djelatnost, obrazovanje, kultura, socijalna zastita). • Načelo paralelne nadležnosti – ne zahtijeva kruto odvajanje federalnih poslova i poslova članica, u stvari postoji saradnja u izvođenju poslova federacije i federalnih jedinica. • Načelo ažurne nadležnosti – po ovom načelu se neki poslovi stavljaju u nadležnost federalnih jedinica, ali ako one to u određenom vremenskom roku ne urade, taj posao preuzima i obavlja federalna država, i obrnuto. Nadležnosti sistema se najčešće utvrđuju i raspoređuju enumeracijom: za federaciju pozitivnom, a za federalne jedinice negativnom enumeracijom (klauzulom). Pozitivna enumeracija znači tačan spisak 87
(popis) poslova koje obavlja federacija, a negativna enumeracija znači uopšteno i određeno klauzulom (npr. svi ostali poslovi). - Suština federalizma je da svi manje-više budu jednaki, ali to nije svugdje tako. To "klatno" je pomjereno u dobroj mjeri u korist federacije. Kod federalizma ej najlakše rješenje da postoje dvije federalne ejdinice. Međutim , bolje je da postoji više federalnih jedinica jer po prirodi posla nemoguće je da dvije riješe spor! *Učešće federalnih jedinica u vršenju vlasti u federaciji Status federalnih jedinica u svim federalnim državama bi trebao biti isti. Ustavi federacija štite staus federalnih jedinica, u stvari obezbjeđuju im najviši stepen pravne zaštite. Dakle, pravilo je jednakost federalnih jedinica, a ne izuzeci. Ta jednakost se ogleda u povećanim ili smanjenim pravima. Bitne karakteristike statusa federalnih jedinica, gotovo u svim federacijama svijeta, najčešće se ogledaju u: • Postojanju svojstva suverenosti federalnih jedinica – uz značajna ograničenja utvrđena svakim federalnim ustavom, • Mogućnosti i nemogućnosti istupanja federalnih jedinica iz federacije – većina federacija ne predviđa pravo istupanja, dok manji broj federacija priznaje to pravo federalnim jedinicama. • Stabilnost njihove teritorije – koja se ne može mijenjati izuzev u slučajevima utvrđenim ustavom federacije. • Pravu na samostalnost (autonomno) normativno regulisanje – svih pitanja iz svoje nadleznosti, bilo da je nadleznost utvrdjena pozitivnom ili negativnom klauzulom – enumeracijom. • Pravu saveznih organa da intervenišu na području članica federacije – inetvencija federalnih organa javlja se u rijetkim slučajevima, uglavnom u dva – kada se osnovano pojavi spoljni napad na federalnu jedinicu i kada se jave ozbiljni unutrašnji nemiri, • Obavezi federalnih drzava clanica da prihvate isto drzavno uredjenje i oblik vladavine utvrdjen saveznim ustavom, • Pravu na različito unutrašnje samoorganizovanje – što se čini ustavom svake federalne jedinice. Federacija počinje da živi tek kada u njoj budu zastupljene sve države članice. Najbitnija forma učešća federalnih jedinica u vršenju vlasti federacije su učešće u vršenju ustavotvorne, zakonodavne, izvršne vlasti i u pravosudnim organima. ♦Federalne jedinice učestvuju u vršenju zakonodavne vlasti. Ali u nekim zemljama učestvuju i u vršenju izvršne i sudske vlasti (npr. SFRJ federalne jedinice su bile u svakoj grani vlasti - zato se i raspala; od 1974. godine SFRJ je praktično bila konfederacija; u Nigeriji federalne jedinice učestvuju u vršenju sve tri vlasti). - Učešće federalnih jedinica u vršenju sve tri vlasti (zakonodavnoj, sudskoj i izvršnoj) nije dobro jer federacija mora da ima svoje elemente državnosti da se taj sistem ne bi izvitoperio.... *Učešće država članica u vršenju ustavotvorne i zakonodavne vasti federacije – predstavlja adekvatnu zastupljenost u saveznom parlamentu – skupštini. Savezni parlament je kod svih federacija u svijetu DVODOMAN. Teorija i praksa se uglavnom slažu u tome da je pored doma građana (donji dom), nužan i drugi dom (gornji dom), koji ce sačinjavati predstavnici federalnih jedinica. Kod broja predstavnika (poslanika) federalnih jedinica u parlamentu, potoje dva rješenja: • Prvo - po kome sve federalne jedinice učestvuju u gornjem domu sa istim brojem poslanika, • Drugo – da federalne jedinice učestvuju sa nejednakim brojem predstavnika. Koliko će federalna jedinica imati svojih poslanika u parlamentu zavisi od broja stanovnika, kao osnovnnog mjerila njene jačine i veličine (npr. u SR Njemačkoj – federalne jedinice imaju pravo na najmanje tri poslanika). Federalne jedinice učestvuju u donošenju i reviziji ustava, na dva načina: • Prvo – savezni parlament odlučuje o promjeni ustava, ali uz prethodnu potvrdu (ratifikaciju) parlamenta federalnih jedinica, • Drugo – federalne jedinice učestvuju u odlučivanju u saveznom parlamentu putem svojih predstavnika – poslanika. U zakonodovnoj vlasti učesšće federalnih jedinica postoji, ali ono je najčešće vrlo suženo i neravnomjerno u većim federacijama. Većina federacija daje veći djelokrug – nadležnosti domu građana, 88
nego domu federalnih jedinica. Drugi način nedovoljnog i neravnomjernog učešća federalnih jedinica u zakonodavnom redu je u onim federacijama u kojima u gornjem domu nije isti broj polsnika iz svake federalne jedinice. Sistem glasanja u domu federalnih jedinica saveznog parlamenta, bitno utiče na staus i učešće federalnih jedinica. U praksi se koriste tri mogucnosti: • Sistem konsezusa – prema kome svaka federalna jedinica, bila ona manja ili veća, ima isti broj glasova, • Sistem glasanja dvotrećinskom ili jačom većinom – gdje samo mali broj federalnih jedinica biva preglasan, • Sistem kvalifikovane (natpolovične) većine, prema kome može biti veliki broj preglasanih. *Učešće federalnih jedinica u izvršnoj vlasti – obuhvata vladu i šefa države – tj. pitanje egzekutive. Savezna egzekutiva po prirodi svoga posla mora djelovati ravnomjerno, isto, na cijelom području federacije, bez obzira na način izbora i zastupljenosti federalnih jedinica i njihove druge posebnosti. Federacije sa predsjedničkim sistemom imaju organizaciju vlasti po sistemu podjele vlasti, pa je egzekutiva (šef države i vlada) vrlo samostalna, u suštini samostalnija nego u drugim tipovima federacije. Predsjednika federalne države ne bira savezni parlament, niti parlament učestvuje u izboru vlade. Predsjednika neposredno bira narod, a on imenuje valdu. Federalni parament, nema uticaja na saveznu egzekutivu (šef države i vlada). U federacijama sa parlamentarnim sistemom (Kanada, Indija, SR Njemačka) saveznu vladu bira (obrazuje) donji dom ili narod neposredno, ili je nasljedni monarh (kralj). Uloga šefa države u ovakvom sistemu je neznatna. Vlada se bira po određenom ključu, prema kojem neke članice federacije daju veći broj članova za vladu. U federacijama sa skupštinskim sistemom (Švajcarska, bivša Čehoslovačka, SFRJ, SSSR) vladu i šefa drzave bira parlament u cjelini (oba doma). ♦Ustav Amerike je uveo nadležnosti u ustav. Amerika je u svojim federalnim jedinicama zaključila ugovor j. sporazum o zaštiti ptica selica (štonije bilo na spisku nadležnosti federacije). Nakon ugovora donose se zakoni → država Misuri smatrala je da se krši nadležnost federalnih jedinica te je pokrenut postupak ptred Vrhovnim sudom → odgovor je bio da su međunarodni odnosi u nadležnosti federacije, (vazdušni prostor...) tako da je Vrhovni sud proširio nadležnost federacije za sprovođenje svakog ugovora, čak i onog koji je u nadležnossti federalnih jedinica.... (dopuniti....) 57.
Konfederacija Konederacija je labavi savez dviju ili više država koje se udružuju radi ostvarivanja određenih ekonomskih, vojnih ili političkih ciljeva. Nastaje na bazi konfederalnog pakta – ugovora koji prihvate i potpišu članice konfederacije. Ovaj akt ima svojstva međunarodnog ugovora, tako da je za njegovu izmjenu neophodna saglasnost svih članica, odnosna njihova jednoglasnost. Članice kofederacije raspolažu pravom: nulifikacije – pravo ne prihvatanja odluka organa konfederacije, s kojim se ne slažu, i pravom secesije – pravo istupanja iz konfederacije, ako im i kada im članstvo konfederacije više ne odgovara. Konfederacija nije oblik države, ona se može raspasti a da se ništa nije promijenilo u položaju država koje su bile u konfederalnom odnosu. Istorijski konfederacija se pojavljuje u više faza: I FAZA - najstarija faza nastala je još u antičko doba, kada su se javiljali razni savezi država. Takav savez nazivao se liga, a pojavio se u staroj Grčkoj. II FAZA – je srednjovjekovni savez – triju Švajcarskih kantona III FAZA – nastanak državnih saveza u 18. i 19. vijeku – najbolji primjer formiranja konfederalnih država su: SAD, Švajcarska i Njemačka.
89
IV FAZA – se javlja posljednjih decinija, pa nastaju konfederacije Egipta i Sirije, zatim Egipta i Libije, te Libije i Alžira. U Evropi se javila posebna forma kofederacije tzv. Evropska zajednica, a zatim Evropska unija, koja ima svoj parlament kao tipično i jedino konfederelno tijelo. *Karakteristike konfederacije: 1. Konfederacija nije nova država, već savez samostalnih i suverenih država. 2. Članice konfederacije zadržavaju svoj suverenitet pošto samostalno i slobodno odlučuju o svojim državnopranim, međunarodnim i drugim pitanjima. 3. Članice konfederacije mogu u svako doba bez pravnih i drugih posljedica istupiti iz konfederacije. 4. Jedini zajednički organ je konfederalna skupština, koju sačinjava podjednak broj delegata iz svake članice konfederacije. Sve odluke u pravilu se donose konsezusom. 5. Izvršavanje odluka konfederalne skupštine prepušteno je državnim organima članica, pošto konfederacija nema svoj sopstveni državni aparat. 6. Koja će pitanja biti u nadležnosti konfederalne skupštine, utvrđuje se ugovorom o osnivanju konfederacije. 7. Ugovor o konfederaciji ima karakter međunarodnog akta, pa se izmjene i dopune mogu vršiti samo uz pristanak svih članica. 8. Raspad konfederacije ne povlači nikakva pravna ni međunarodna pitanja. Bitna je saglasnost članica. 58.
Unija Jedan od najlabavijih oblika složene države je unija. Ona je istorijska kategorija. Pojam unija u drzavnom – ustavno i medjunarodnom pravu upotrebljava se za razne saveze, koalicije, federacije I konfederacije. Takođe se koristi I za razna ekonomska, servisna udruženja, kao i vjerske i druge unije. U drzavnom smislu unija se pojavljuje kao personalna,realna i mjesovita. 1. PERSONALNA UNIJA- To je savez koji nastaje jednom vezom, a to je zajednički šef države (car, kralj – monarh) za dvije ili više samostalnih i suverenih država. Do izbora zajedničkog šefa države dolazi na bazi ustava svake države ili slučajnog zajedničkog izbora, a ne na bazi međunarodnog ugovora. Formira se kada dvije ili više država (uglavnom monarhija) na temelju propisanog nasljednog reda ili na osnovu slobodnog izbora, dobiju zajedničkog šefa države, a raspada se kada u jednom momentu, po odredbama tih ustava, ista ličnost ne može biti državni poglavar u svim tim državama (npr. do raspada personalne unije između Englseke i Hanovera došlo je zbog toga što je na engleski prijesto došla kraljica Viktorija, dakle žena, što po propisima tadašnjeg hanoverskog Ustava nije bilo moguće). Države u personalnoj uniji ostaju u svemu samostalne i odvojene, odnosno svaka je od njih samostalni međunarodni subjekt. Savremeni oblik personalne unije javlja se, ali rijetko, u republikanskom obliku vladavine. Personalne unije su državni oblivi prošlosti. ♦To je država koja se sastoji iz dvije ili više država koje su odvojene ali su imale tri funkcije zajedničke: finansije, spoljni poslovi i odbrana, u kojima su imali zajedničke organe (AustroUgarska). 2. REALNA UNIJA – To je labavi savez dviju ili više država koje imaju zajedničkog vladara na osnovu međunarodnog ugovora i koji imaju zajedničke vanjske posloe. Razlikuje se od personalne unije zato što ima ugovor o zajedničkom šefu države, a personalna unija nema – šef države slučajno odabran. Slična je konfederaciji jer obadvije nastaju ugovorom. Nad državama realne unije nema više vlasti, svako od njih ima svoje samostalno zakonodavstvo, samostalnu upravu i samostalno sudstvo. Međutim, realne unije na međunarodnom planu se javljaju kao jedinstveni subjekti međunarodnog prava. Realna unija nije država, jer nema vlast koja bi se vršila neposredno nad građanima. Većina država koje su stupile u realnu uniju bila je u XIX i prvoj polovini XX vijeka (npr. Švedska i 90
Norveška, Austrija i Ugarska- na čelu Austrougarske unije bio je monarh-vladar, u Austriji se zvao car, a u Ugarskoj –kralj; takva carsko-kraljevska monarhija bila je jedinstvena -kao jedan subjekatprema vani). Slična je i federaciji zato što je ujedinjena prema vani. Može imati zajedničke organe kao što su: ministarstva vojske, vanjskih poslova, finansija. Sve ostalo bilo je odvojeno parlamenti, vlade, sudovi. Realna unija nije država jer nema vlast koja bi se vršila neposredno nad građanima. 3. MJEŠOVITE UNIJE – Ovaj tip unija najčešće nastaje dobrovoljno, ali i naturanjem ili iz nužde. U mješovite unije ili atipične unije svrstavamo sve unije koje nisu klasične personalne ili realne. Takve mješovite unije su bile: Komonvelt, Francuska zajednica, Nizozemska – indonežanska unija, a danas Evropska unija pa i Zajednica nezavisnih država (države bivše SSSR). • Komonvelt ili Britanska zajednica naroda - bila je najjača grupacija entiteta sa različitim stepenom državnosti i samostalnosti. Britanija sa svojom zajednicom (Komonvelt) dugo se nazivala Britansko carstvo. Sve zamlje Konvelta nisu imale isti status. *Neke su imale samo malu i prividnu samosatalnost – autonomiju, a sve ostalo je imala centralna vlast u Britaniji.*Druge zemlje su imale nesto viši stepen samostalnosti, ali i dalje su bile vezane za Britanij. *Treću grupu država u Komonveltu bile su tzv. slobodne zemlje u kojim je bio zajednički šef države – monarh (kruna). U Londonu 1926. godine konstituisan je čvršći Komonvelt. Poslije II svjetskog rata Komonvelt slabi i njegove zemlje članice postaju samostalne (Indija, Šri Lanka, Gana, Malezija, Nigerija, Kipar i dr.) i uključuju se u Ujedinjene nacije. Raspadom Komonvelta Britanija je prestala biti kolonijalna sila. • Francuska zajednica – je specificna ali i slična Komonveltu. Francuska bila druga kolonijalna sila, njena ekspanizija bila isključivo prema Africi. Tek 1946. godine, nakon donošenja Ustava, formirana je Francuska unija sa zadatkom da što čvršće veže kolonijalne zemlje uz maticu Francusku, to je bio pokušaj spasavanja imperijalnog statusa Francuske, pošto su se zemlje kolonije počele osamostaljivati. Francusku uniju su sačinjavali Francuska sa prekomorskim departmanima i teritorijama i pridružene države i teritorije. Donošenjem novog Ustava i dolaskom De Gola na mjesto predsjednika 1958. godine došlo je do raspadanja unije i do formiranja tzv. Francuske zajednice. Članice su imale veliki stepen samostalnosti, nakon 10-ak godina zajednica postaje puka formalnost, pošto su se monoge zemlje osamostalile i postale članice Ujedinjenih nacija. • Nizozemsko – indonežanska unija – formirana početkom januara 1948. godine. Do početka II svjetskog rata Indonezija je bila nizozemska kolonija. U II svjetskom ratu Indoneziju je okupirao Japan, a nakon završetka rata 1945. godine Indonezija se proglasila nezavisnom državom. Nije se htjela odreći svog kolonijalnog prava i nastao je međunarodni spor pa i oružana intervencija Nizozemske. Ujedinjene nacije su rješile spor tako što je 1948. godine skljopljen sporazum (ugovor) o uniji. Bila je to atipična unija, jer je Nizozemska bila kraljevina, a Indeonezija republika. Dogovereno je da Nizozemski monarh (kralja) bude šef unije (obeju država). • EVROPSKA UNIJA – ima sve karakteristike neklasične unije. Razvijala se postepeno. Prvo se pojavila kao Evropska ekonomska zajednica (EEZ), osnovana 1956. godine, a stupila na snagu 1958. godine. Zemlje potpisnice sporazuma bile su: Belgija, Francuska, Holandija, Italija, Luksemburg i SR Njemačka, a od 1973. godine i Velika Britanija, Danska i Irska. Od 1980.godine EEZ se transformiše u Evropsku zajednicu s ciljem da se zemlje članice čvršće i na više osnova povezuju. Formirani su organi Zajednice: Parlament, Izvršni savjet i druga zajednička tijela. Početkom dvadesetih godine XX vijeka Evropska zajednica dobija novo ime Evropska unija. O tome je postignut sporazum u Mastrihtu. Članice Evropske unije imaju program povezivanja na ekonomskom, vojnom, monetarnom i drugim poljima. Zajednički organ je Evropski parlament, Savjet evrope, Sud u Hagu i dr. Sjedište Evropske zajednice je u Briselu i Strasburu. Unija nije država, nema zajedničkog šefa ali preuzima i obavlja niz zajedničkih državnih poslova. • Zajednica nezavisnih drzava – osnovana 1991. godine u Minsku, nakon raspada SSSR. U zajednicu su ušle države (njih 15) koje su ranije sačinjavale SSSR. Ova zajednica nije čvrsto institucionalizovana, ona se tek izgradjuje. 59.
Oblici vladavine
(veza pitanje br. 45. - šef države!)
91
Pojam vladavine se tumači na dva načina: • Prvo, kao oblik države koji je uređen prema tome kako je organizovana institucija šefa države, • Drugo, kao period i način vršenja vlasti neke ličnosti. Karakteristično za sve monarhije je da su prava monarha neograničena. Monarh je iznad zakona. Monarh je uvijek u pravu. Ograničenja se vrše ustavom ili revolucionarnim putem. Oblici vladavine su monarhija i republika . I MONARHIJA - je oblik vladavine u kojoj je šef države fizičko lice (jedan čovijek) i vrši svoju dužnost najčešće doživotno. Monarhija se označava pobliže kao: imperija, kraljevina, carevina, kneževina i dr. Način konstituisanja (izbor) šefa monarhije može biti različit: 1. Nasljednim putem – Pravilo je da poslije smrti monarha nasledi ga sin, kći ili brat. (kraljevina Velike Britanije, Austrougarska monarhija, Rurska, Francuska) 2. Izborom monarha – Izbor monarha u jednoj zemlji birali su strateške vođe dok narod nije imao ništa sa izborom (npr. Milan Obrenović ili Karađorđe) 3. Uvođenjem – samoizborom – Monarh postaje određena ličnost nakon državnog udara, puča ili drugih vrsta nasilnih promijena na vrhu države. - Oblici monarhije su: staleška, apsolutna, ustavna, neograničena i neparlamentarna. - Inače, česta podijela monarhija je: neograničena – monarh ima neograničenu vlast i ograničena ustavna ili parlamentarna. II REPUBLIKA – nastaje kao izraz želje većine građana. Bitna karakteristika kao oblik vladavine - je učešće svih građana u javnom poslu. Na čelu republike je predsjednik koji zauzima taj položaj na određeno vrijeme, tj. utvrđuje se Ustavom. On može biti biran neposredno i posredno. Na tom položaju može ostati jedan mandat, dva mandata ili neograničeno. Nema nikakvih privilegija po čemu se razlikuje od monarha. On je odgovoran i pravno i politički. - Oblici Republike zavise od toga kakav je položaj izvršnih organa: Skupštinska - ako su upravni organi potčinjeni skupštini. Parlamentarna - ako su organi samostalni u odnosu na zakonodavnu i sudsku vlast. Predsjednička - ukoliko je upravna vlast potčinjena predsjedniku.
1. 2. 3. 60.
Oblici i svojstva autonomije Postoje rzaličite klasifikacije autonomije. Najpoznatija i najmanje sporna klasifikacija autonomije je ona prema kojoj se jasno ističu tri oblika: teritorijalna, funkcionalna i personalna autonomija. U ustavnom pravu se obično misli na političko-teritorijalnu autonomiju. • Teritorijalna autonomija – je oblik u kome pojedine teritorije sa stanovništvom unutar neke države, imaju poseban status i prava utvrđena ustavom i zakonom. Teritorijalna autonomija mora imati pravo na samoorganizaciju u okviru koje, kao najvažnije, i svoju samostalnu normativnu djelatnost, naravno u skladu sa normama države. Autonomne jedinice imaju svoju skupštinu (predsjednicko tjelo) koja donosi zakone i druge opšte akte, koijma se reguliše određeni društveni odnosi na tom području. Ovi zakoni su slabije pravne snage od zakona drzave, zakoni autonomnih jedinica, moraju biti u saglasnosti sa zakonom države. U svijetu se javljaju različiti oblici teritorijalnih autonomija: okruzi, regije, pokrajine, oblasti. Autonomne jedinice imaju svoju regulativu utvrđenu pravnom hijerarhijom, najviši akti su ustav, ustavni zakoni i statuti (dvije države dozvolile su autonomnim jedinicam da imaju svoj statut – SFRJ dala ustav – Vojvodini i Kosovu i Čehoslovacka – je dozvolila Slovačkoj). Tamo gdje su autonomnim jedinicama data prava na ustav, te autonomne jedinice su prerasle u federalne jedinice ili samostalne države. Dozvoljavanje ustava autonomnim jedinicama je kako teorijsko neznanje, tako i istorijska greška. Stvarna i prava mjera je da autonomne jedinice imaju svoj staut kao najviši pravni akt, a ostali normativni akti kojima se realizuju funkcije autonomnih jedinica su zakoni, zatim razne uredbe, naredbe, dekreti, ali najčešće odluke – što je opšte prihvaćeno. ♦ 92
• Funkcionalna autonomija – obuhvata nekoliko različitih funkcionalnih oblasti, koje se svaka za sebe naziva autonomija. Tako se javlja kulturna autonomija – označava pravo manjine koje se nalaze u državi sa većinskim narodom, na svoju autohtonu kulturu, jezik, pismo tj. da imaju svoje škole, kulturne ustanove i sl. (ovakvu autonomiju imali su Srbi u okviru Austrougarske). U Mađarskoj su neke manjine imale "zemaljsku samoupravu". • Personalna autonomija – je istorijska kategorija, odnosi se najčešće na stalešku autonomiju. Gdje je bilo više staleža koji su se borili za svoj autonomni polažaj. U ovu grupu spada i vjerska autonomija. - Funkcionalna i personalna autonomija nemaju nikakve veze sa teritorijom! 61.
Pojam teritorijalne autonomije i ustavni položaj autonomnih jedinica Riječ autonomija nastal je od grckih rijeci autos (sam, samostalan) i nomos (norma, zakon). To u funkcionalnom smislu znači nivo samostalnosti u okviru šire zajednice – države, naročito zakonodavne samostalnosti, a koja je djelimična i izvire iz zakona države. U materijalnom – sadržajnom smislu ne postoji jedinstvena i usaglašena definicija autonomije. autonomija može biti i sinonim sa samoupravom, ali u oblasti ustavnog prava imaju različito značenje, ne može se podvesti pod sinonim. Pod autonomijom se podrazumijeva oblik unutrašnjeg državnog uređenja u kome određene teritorije i njihovo stanovništvo – socijalne grupe, zbog svoje posebnosti imaju poseban status i prava utvrđena ustavom i drugim propisima u odnosu na centralnu državnu vlast. Pojam teritorijalna autonomija obuhvata vise bitnih elemenata, zato se može utvrditi sa su: zajedničke osnove autonomije, postojanje i priznavanje bitnih istorijskih, ekonomskih, kulturnih, a naročito nacionalnih i etničkih razlika u okviru jedne jedinstvene države i priznavanje prava ljudi koji su nosioci ovih osobenosti da ih izraze, ostvaruju i razvijaju u skladu sa tim postojećim i poznatim osobenostima. Autonomija se u nekim zemljana naziva i administrativna autonomija. Pri utvrđivanju, ustanovljavanju, autonomije jednog područja tj. područja sa posebnim statusom moraju se tačno znati donja i gornja granica autonomnosti. Donja granica je lokalna samouprava, a gornja je federalna jedinica. To znači da se ne smije dati ni manje ni više ovlasćenja – nadležnosti autonomnoj jedinici, nego što je u teoriji i praksi dozvoljeno. Teritorijalna autonomija mora ostati u strogo omeđenoj sredini. Teritorijalna autonomija u većini država, gdje postoje autonomije, u osnovi je teritorijalna jedinica u okviru države koja ima izvjesnu zakonodavnu samostalnost, a ne smije biti suprotna državnom zakonodavstvu. Teritorijalna autonomija je jedan teritorijalni kolektivitet koji dobija pravo da sam donosi pravna pravila pod rezervom, da se kreće u okvirima nadležnosti koja mu je dodjeljena i da norme koje donosi ne protivrječe normama države koje važe na cijeloj teritoriji. a). Ustavni polozaj autonomsnih jedinica Teritorijalna, odnosno političko-teritorijalna autonomija pretežno je zakonska, a manje ustavna kategorija. Ustavom se samo načelno (generalno i okvirno) utvrđuje postojanje autonomnih jedinica i okviri organizacije, a sve ostalo uređuje se zakonom. To što je teritorijalna autonomija zakonska kategorija uglavnom znači da se njen djelokrug utvrđuje u državnim zakonima, a ne u ustavu, dok se samo postojanje teritorijalne autonomije predviđa u ustavu. U federalnim državama autonomna jedinica vezana je za federalnu jedinicu i omeđena je i predviđena njenim zakonima, dok je u unitarnoj državi autonomna jedinica pod neposrednom vlašću države tj. podređena je i omeđena njenim zakonima. b). Danas postoje tri osnovna modela regionalzma i autonomizma: Prvi model - su savremene unitarne države uredjene na regionalnom-autonomnom uređenju, manjih kolektiviteta koji se ne zasnivaju isključivo na etnickom principu, npr. Italija – koja je podijeljena i na više od 20 autonomnih jedinica – regija. Drugi model - predstavlja formiranje autonomnih jedinica u unitarnoj državi koje imaju čisto organizacioni karakter, bez obzira na jako izražene posebnosti regije, npr. Danska i Portugal.
93
Trecć model – je postojanje autonomnih jedinica bilo u unitarnoj, bilo u fedralnoj državi, u kojoj nije sva država regionalizovana već samo neki njen dio, pa zbog etničke posebnosti toga dijela teritorije – dobija autonomiju. Takav sistem je bio u bivšem SSSR i bivšoj SFRJ. Okvir za svaki od navedenih modela dali su ustavi država, a njihova fizionomija, nadležnost i funkcije utvrđeni su zakonom. PREDAVANJA: Kod pojma političko-teritorijalne autonomije pravi se razlika u teoriji, tako da se pravi razlika između političko-teritorijalne autonomije federalnih jedinica, s jedne strane i političko-teritorijalne autonomije lokalne samouprave, s druge strane. *KARAKTERISTIKE POLITIČKO-TERITORIJALNE AUTONOMIJE
1. Za razliku od federalnih jedinica ona nema (u smislu ustavnog prava) karakter države. Autonomne jedinice ne vrše sve tri državne funkcije, nego samo jednu i to zakonodavnu tj. imaju mogućnost da donose opšte pravne akte → samostalno vrše zakonodavstvo. 2. → pitanje: Čime je određena nadležnost autonomnih jedinica? Nadležnost federalnih jedinica određena je saveznim ustavom. Ali kod političko-teritorijalne autonomije može ustavom, a može biti predviđeno i zakonom. Međutim postoji i podjela gdje je postojanje određeno ustavom, a nadležnost zakonom. 3. Autonomne jedinice ne vrše nikako sudsku funkciju → postoje izuzeci, npr. u Italiji je Sicilija imala svoje sudove. U prvom redu sudovi su državna funkcija. 4. Federalne jedinice su predstavljene u organima federacije kao takve, a autonomne jedinice nisu predstavljene kao takve u organima centralne vlasti... 5. Budući da nisu države autonomne jedinice nemaju atribute državnosti, mada postoji mogućnost da neke jedinice imaju svoje zastave i grbove. 6. Između federacije i federalnih jedinica sporove rješavaju ustavni sudovi, nivo kontrole centralne vlasti je slab. A kod autonomnih jedinica centralna vlast ima pojačan stepen kontrole nad njima. → u nekim autonomnim jedinicama postoji i vladino tijelo tj. povjerenik koji sjedi u toj autonomnoj pokrajini i ima uticaja.... → definitivno je jači stepen kontrole centralne vlasti. - Ali, mogu biti i različita odstupanja. *U nekim državama su autonomne jedinice internacionalizovane, u nekim državama nema vladinog povjerenika, u nekim državama se tačno utvrđuje nadležnost autonomnih jedinica, u nekim državama, npr. u Irskoj nije tačno utvrđena nadležnost. Godine 1917. poslije sticanja ezavisnosti sjeverni dio je ostao pod Ujedinjenim kraljevstvom, a 1920. godine je donešen zakon koji je regulisao položaj Sjeverne Irske, ali nije preciziorano koji zakoni, tj. koje su nadležnosti njime regulisane. ⇒ pitanje: Koji je najlošiji model autonomije? → Kada autonomija postoji samo na jednom dijelu teritorije. To je ustavno-pravno loše rješenje jer građani sa tog područja imaju različit političko-pravni status od građana čitave zemlje, participiraju dvostrano... ⇒ odluka mnogih zemalja da urade kao Španija i Italija tj. da čitavo uemlju prekriju mrežom autonomnih jedinica → tako da nastaje nova jdržava kopja nije ni federacija, ni unija već regionalna država (ali i u Španiji i u Italiji sve regije nemaju isti položaj). Regije donose zakone u oblastima koji su opredijeljeni u oblasti ustava države. Autonomne jedinice su predstavljene u organima centralne vlasti (kod jednoregionalne države), ali u parlamentu gornji dom nije sastavljen samo od predstavnika autonomnih jedinica već ima i drugih senatora. -Kod formiranja Kraljevine SHS (1920. godine) bilo je prijedloga da se zemlja regionalizuje, ali prijedlog nije prošao. 62.
Pojam i razvoj lokalne samouprave Lokalna samouprava – njen pojam se teško može kratko i jednoznačno odrediti. Strukturu pojma lokalne samouprave čini mnogo elemenata: tip društvenog uređenja, oblik unutrašnjeg uređenja države, dostignuti nivo demokratizacije vlasti, raspodjela nadležnosti između organa državne i lokalne vlasti. Nastanak i porijeklo lokalne samouprave vežu se za srednjovjekovnu feudalnu državu od XI do XIV vijeka. Realnija su prihavatanja mišljenja da se samouprava javlja u srednjem vijeku - XII i XIII vijek To je period velikih imerija, Engleske, Francuske, Rusije, Turske, gdje se postepeno vrši 94
decentralizacija nekih manjih ali kompletnih teritorija, koje imaju razvijenu manufakturu, poljoprivredu i trgovinu. U to doba, samouprava je predstavljala slobodniji i samostalniji oblik upravljanja. Takve jedinice nazivale su se slobodni gradovi (oni su preteče lokalne samouprave). Smisao je bio sljedeći: ako se ima feudalni poredak (čiji je smisao feudalna zavisnost) - a priroda posla u gradu je zahtijevala da postoje određena zanimanja koja su zahtijevala nezavisnost (sadžije, zlatari). Uspon lokalne samouprave je dostignut za vrijeme građanskih revolucija. Od tada se samouprava konstituiše kao komunalna i lokalna slobodna vlast, vlast građana koja se vrši u gradovima, selima, okruzima, pokrajinama. ♦Lokalna samouprava se razvila u Engleskoj! Od prva pojave lokalne samouprave postavljalo se pitanje odnosa centralnih i necentralnih državnih organa. Opšte je pravilo da centralni organi državne vlasti ostvaruju svoje funkcije na cijelom području države, dok necentralni organi obavljaju te poslove samo na užoj državnoj teoritoriji. Pod centralnim drzavnim organima podrazumijevaju se organi koji obavljaju zakonodavnu, izvršnu i sudsku funkciju. Necentralni organi su uvijek u većoj ili manjoj mjeri vezani za centralne državne oragne. Odnosi centralnih i necentralnih organa ogleda se uglavnom u tome da li necentralni organi dobijaju manje ili više nedležnosti. Taj odnos centralnih i necentralnih organa odvija se sistemom dekocntracije i decentarzalizacije. Unitarne države (nefederalne države i federalne jedinice) uglavnom žele zadržati što više funkcija u centralnim oragnima ili prenijeti samo neke nadležnosti na niže organe po sistemu dekocentracije. Decentralizacija – je prenošenje ovlašćenja na niže organe sa punim pravom odlučivanja u sferi prenesene nadležnosti. Decentaralizacijom se uspostavlja novi odnos između centralnih i necentralnih organa, dok se dekocentracijom ti odnosi ništa ne mijenjaju, osim što se izvršenje, dislocira sa višeg mjesta na niže. Suštinski (sadržajno) – lokalna samouprava se može na najprikladniji način definisati kao oblik odlučivanja i upravljanja lokalnih zajednica, na užoj teritoriji, neposredno od strane njenih stanovnika, ili putem njihovog predstavništva koje oni neposredno biraju i drugih lokalnih organa. PREDAVANJA: ♦ Najljepša knjiga napisana o vlasti je "Derviš i smrt" Meše Selimovića ⇒ Vlast je uvijek tamo gdje su ljudi, vlast prilazi ljudima... Postoje teritorijalne jedinice u kojima se centralna vlast ne zanima za pitanja od lokalnog interesa, tu građani sami upravljaju poslovima od lokalnog značaja → lokalna samouprava - i ona je političkoteritorijalana decentralizacija u izvjesnom smislu. Značaj lokalne samouprave - donesena je Evropska povelja o lokalnoj samoupravi (i BiH je članica). Koncepcijski, mnogi smatraju da je lokalna samouprava i pravo (a ne samo pojava) ne samo lokalnih organa već i građana na lokalnu samoupravu. Osnovne karakteristike lokalne samouprave: 1. Samostalan krug poslova kojima se te jedinice bave (komunalni poslovi, vodovod, sahranjivanje, održavanje lokalnih puteva, društvena briga o djeci, razvoj turizma, urbanizam, prevoz, poslovni prostori), ali mogu biti i pitanja u oblasti gdje centralna vlast zadržava ingerencije, npr. pitanja u oblasti prosvjete (održavanje školskih objekata,...). 2. Postavlja se pitanje: ... kako sami upravljaju? → građani neposredno (lokalni referendum) ili biraju svoje predstavnike. U Švajcarskoj u nekim opštinama vrhovna vlast su skupovi građana. 3. Personalna i funkcionalna samostalnost organa lokalne samouprave ⇒ nema upliva centralne vlasti, npr. kakva će biti kadrovska struktura, niti da daje smjernice o funkcionisanju lokalne vlasti. Ali to ne znači da nema nikakve kontrole 4. Nema nikakvog lokalnog samoupravljanja ako neam finansijske samostalnosti. 5. neophodna mogućnost da se lokalna samouprava zaštiti od upliva centralnih organa tj. sudski i upravno-sudski mehanizmi zaštite moraju da postoje. → ALI, sve ovo je teorijska priča i u mnogim zemljama lokalna samouprava se razlikuje po nekim karakteristikama. 1. Pitanje je koliki je krug tih poslova? Taj krug poslova zavisi od *veličine jedinice lokalne samouprave, a ne samo od centralne vlast. Jedno od sljedećih pitanje je: Kako se određuje taj krug poslova ? → Određuje ga centralna vlast svojim zakonom. Ti poslovi su izvorni poslovi u kojima centralna vlast ima samo kontrolu zakonitosti. Ali centralna vlast često lokalnim organima prenese određene poslove zakonom, a li ti poslovi i dalje ostaju državni. 2. ..... 95
3. ⇒ samostalnost je veće u izvornim poslovima (samo kontrola zakonitosti se vrši) za razliku od prenesenih poslova gdje se vrši kontrola i zakonitosti i cjelishodnosti (da li je nešto oportuno, tj. dobro). 4. Lokalne zajednice se finasiraju prenošenjem sredstava iz budžeta centralne vlasti, ali iz lokalnih sredstava (zakupa poslovnih prostora, naplate parkinga,...) Redni broj 1. Da li imaju ustav? 2. Da li donose zakone, odn. da li imaju zakonodavnu vlaast? 3. Da li imaju sudsku vlast?
FEDERALNE JEDINICE + +
AUTONOMNE JEDINICE +
LOKALNA SAMOUPRAVA (imaju statute)
+
-
(lokalni sud, sud koji je mjesno nadležan...)
4.
Izvršni organi....
+
+
+ (u smislu da su egzekutiva na nivou lokalne samouprave)
5. 6.
63.
Ustavni sudovi... Kontrola...
+ +
+
+
ustavnosti i zakonitosti
ustavnosti i zakonitosti
ustavnosti i zakonitosti i cjelishodnosti u pojedinim slučajevima
Oblici i struktura lokalne samouprave Sistem lokalne samouprave izvodi se i klasifikuje uglavnom prema stepenu učcešća građana u lokalnoj samoupravi. U okviru mehanizama upravljanja građana u lokalnim zajednicama izdvajaju se dva osnovna oblika: 1. neposredno učešće građana u upravljanju lokalnom zajednicom (neposredna lokalna samouprava) 2. posredno odlučivanje građana u lokalnoj zajdenici preko svojih izabranih predstavnika (posredna lokalna samouprava) *Neposredna lokalna samouprava – je po svojoj prirodi demokratski oblik. On se ogleda u neposrednom učešću građana u upravljanju lokalnom zajednicom. Građani to čine na svojim skupovima, odnosno skupštinama naroda, građana. Na njima građani slobodno raspravljaju o svim pitanjima od inetresa za lokalnu zajednicu i donose odgovarajuće odluke. Najznačajniju i najširu primjenu neposredna lokalna samouprava doživjela je u Švicarskoj. *Posredna lokalna samouprava – je oblik posrednog odlučivanja građana, preko izabranih predstavnika. Građani upravljaju lokalnom zajednicom tako što biraju svoje predstavnike u organe te zajednice, na čelu tih organa su predsjednici, menadžeri, izabrani službenici. Izabrani organi lokalne zajednice donose ključne odluke od interesa za lokalnu zajednicu. Modaliteti posredne lokalne samouprave su: • lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana u obliku kabinetske vlade • lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu predsjedničke, policijske i menadžerske vladavine, • lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu komitetske, odnosno kolegijalne vladavine, • lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu skupstinske vladavine kao sto je bilo u socijalističkim zemljama. *Jednostavna (jednostepena) lokalna samouprava - ogleda se u postojanju samo jednog tipa jedinice lokalne samouprave, a to je najčešće opstina. Jednostavna lokalna smouprava može imati dvije varijante – dva tipa : 96
1. čista jednostavnost, gdje između opština i centralne vlasti nema više nikakvih jedinica, 2. da je opština jedan i jedinstven tip lokalne samouprave, ali između opštine i centralne vlasti postoji neki organ koji nije drugi stepen lokalne samouprave, već ima ulogu posrednika između centralne vlasti i opštine. *Dvostepena lokalna smouprava - je u onim zemljama gdje pored opštine kao osnovne jedinice lokalne samouprave postoji još jedna jedinica koja je iznad opštine i povezuje se sa centarlnom državnom vlašću. U zemljama gdje postoji dvostepena samouprava, opštine su male i slabe. Prisutna je u Americi. *Trostepena lokalna smouprava – javlja se tamo gdje su se između opštinine i centralne vlasti formirala još dva stepena lokalne samouprave. Trostepena lokalna samouparva je u Engleskoj (tu postoje parohije-kao najniži stepen, pa distrikti (srezovi), potom okruzi + 6 gradova koji ne spadaju ni u jedan od prethodno pomenutih stepena + London koji opet ima poseban stastus). I u Kini je trostepena lokalna samouprava. ♦Nije isto seosko i gradsko naselje, teško je odrediti stepen uticaja centralne vlasti na lokalnu vlast. Što je viši stepen lokalne samouprave to je veći upliv centralne vlasti i obrnuto - manji stepen lokalne samouprave manji je i upliv centralne vlasti. Standard Evropske povelje o lokalnoj samoupravi kada se mijenja područje lokalne samouprave je da se konsultuju građani.
64.
Formiranje Republike Srpske Neposredan povod za formiranje RS bili su oktobarski događaji 1991. godine i dokumenti koje je tada donijela Skupština BIH. Skupština BIH je 14. oktobra 1991. godine, bez učešća srpskih poslanika usvojila tri dokumenta: Rezoluciju o suverenitetu BiH, Memorandum – pismo o namjerama i Platformu o položaju BIH u eventualnom budućem ustrojstvu jugoslovenske zajednice. - PROVJERITI U KNJIZI DA LI TREBA JOŠ!?
65.
Karakteristike Ustava Republike Srpske • • • • • • • • • •
Garantovanje i zaštita ljudskih prava i sloboda u skladu sa međunarodnim standardima, Osiguranje nacionalnih ravnopravnosti i zaštita vitalnih interesa konstitutivnih naroda, Socijalna pravda, Vladavina prava, Tržišna privreda, Višestranački sistem, Parlamentarna demokratija i podjela vlasti, Slobodni izbori, Laokalna samouprava, Zaštita prava etničkih grupa i drugih manjina.
Karakteristike ustava se zasnivaju na principima i institutima, a oni su: a). Pravo na mirnu i nenasilnu transformaciju – Neprikosnoveno pravo konstitutivnih naroda je da donese odluku o tome kakvo će imati državno i društveno uređenje, obim promjena i kakav će biti stepen centralizacije i decentralizacije vlasti. b). Pravo na konstituisanje države – Svaka država organizuje i vrši vlast na određenoj teritoriji sa postojećim stanovništvom. Uloga države je da štiti lična, imovinska i druga prava građana. 97
c). Suverenitet naroda i države – Suverenitet je prihvaćen kao prirodno i neotuđivo pravo i kao najviša opšta volja naroda. d). Samoopredjeljenje naroda e). Samoorganizovanje naroda – Samoorganizovanje traje dok se ne konstituiše javna vlast u vlastitoj državi. f). Konstitutivnost i ravnopravnost naroda – proističe iz činjenice da taj narod sam ili s nekim drugim narodom formira vlastitu državu. Konstitutivni narodi su u svim pravima i obavezama ravnopravni. g). Prava i slobode – Svakom čovjeku i narodu moraju biti zagaranova određena prava i slobode. h). Vladavina prava – Osnovni princip demokratskog društva je da zaštiti i ostvaruje ustavnost i zakonitost i). Ustavnost i zakonitost – Da svaka država koja ima i vrši vlast mora imati Ustav, zakone i druga pravila ponašanja kojih se svi moraju pridržavati. j). Socijalna pravda – Težnja većine država da obezbijedi građanima što bolje uslove života. k). Zaštita prava etničkih grupa – Moderni Ustav garantuje ravnopravnost građanima bez obzira na nacionalnost, vjeroispovjest i druge osobine i pripadnosti. l). Tradicija, običaji i kultura – Poštovanje i njega tradicije, običaja i kulture. m). Parlamentarna demokratija – uloga građana i demokratije u ukupnom političkom sistemu jedne zemlje. n). Podijela vlasti – Poluga ukupne podijele vlasti čini zakonodavna, sudska i izvršna vlast. o). Višestranački sistem - Predstavlja osnovnu polugu parlamentarnog mehanizma i demokratije. p). Slobodni izbori – Stub parlamentarne demokratije predstavljaju izbori i vlast koja se konstituiše na bazi izbornih rezultata. q). Tržišna i slobodna privreda – r). Pluralizam vlasništva –Vlasnički ili svojinski odnos prema kapitalu. s). Lokalna samouprava – Vid upravljanja od strane građana i osnovnih teritorijalnih jedinica. Osnovni konstitutivni akti Republike Srpske a. Odluka o osnivanju Skupštine srpskog naroda BiH. 24.oktobra 1991. godine; b. Odluka o osnivanju srpskog naroda BIH u zajedničkoj državi Jugoslaviji oktobra 1991. godine; c. Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda BiH. 9. januara 1992. godine; d. Ustav Srpske Republike BiH, 28. februara 1992. godine; e. Ustavni zakoni za sprovođenje ustava RS; f. Deklaracija o državnom i političkom uređenju države 12. avgusta 1992. godine. Utvrđuje simbole: himnu, zastavu i grb; g. Ženevski i Njujorški sporazum o ustavnim principima koji su uvod u Dejtonski sporazum. 66.
Organizacija centralne vlasti Republike Srpske Do nas danas su se u svijetu (u teoriji i praksi) pojavili i primjenjuju se različiti oblici sistema vlasti. Oni se mogu svrstati u tri tipa: sistem jedinstva vlasti, sistem podjele vlasti i sistem saradnje vlasti. Koji će tip biti primjenjen u nekoj zemlji zavisi od odabranog mehanizma odnosa zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Ustavom je utvrđeno da se državna vlast u Republici organizuje na načelu podjele vlasti. Prema tom sistemu • Ustavotvornu i zakonodavnu vlast ostvaruje Narodna skupština. • Izvršnu vlast vrši Vlada • Sudska vlast pripada sudovima, • U strukturi vrhovne vlasti je i predsjednik Republike – predstavlja Republiku i izražava njeno jedinstvo. • Zaštitu ustavnosti i zakonitosti obezbjeđuje Ustavni sud. 98
NARODNA SKUPŠTINA REPUBLIKE SRPSKE U Republici Srpskoj Narodna skupština se pojavljuje kao najviša ustavotvorna i zakonodavna vlast. Narodna skupština je jednodomna i ima 83 narodna poslanika koji se biraju na period od četiri godine, neposredno i tajnim glasanjem. Narodni poslanici se biraju u izbornim jedinicama sistemom podjele mandata kojima se obezbjeđuje da sve opštine budu na odgovarajući način zastupljene u Narodnoj Skupštini. Ova institucija radi u stalnom zasijedanju U Narodnoj skupštini odlučuje se većinom glasova svih poslanika, ako nije predviđena posebna većina. Pravo predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata ili njihove izmene i dopune ima svaki narodni poslanik, predsjednik Republike, Vlada i najmanje 3.000 birača-građana. Ustavom je utvrđeno da se mandat u Narodnoj skupštini za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti produžava dok to stanje traje. Skupština može skratiti svoj mandat ako to odluče poslanici dvotrećinskom većinom. (to ne može učiniti u doba ratnog stanja). U tom slučaju predsjednik Republike raspisuje izbore koji se moraju održati u roku od 60 dana. Narodni poslanik uživa imunitet i ne može biti pozvan na krivičnu odgovornost, niti može biti pritvoren i kažnjen, ako se pozove na imunitet, bez odobrenja Narodne skupštine. Poslanik može biti pritvoren samo onda ako je zatečen u vršenju krivičnog djela za koje je propisana kazna zatvora u trajanju dužem od pet godina.
Nadležnosti Narodne skupštine su: odlučuje o promijeni Ustava; donosi zakone, druge propise i opšte akte; donosi plan razvoja, prostorni plan, budžet i završni račun; utvrđuje teritorijalnu organizaciju Republike; raspisuje republički referendum; raspisuje republički javni zajam i odlučuje o zaduženju RS; raspisuje izbore za narodne poslanike i za predsjednika Republike; bira, imenuje i razrješava funkcionere, u sladu sa Ustavom i zakonom; vrši kontrolu rada Vlade i drugih organa koji su joj odgovorni, u skladu sa Ustavom i zakonom; daje amnestiju; bira delegate iz Republike u Vijeće naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine; ratifikuje sporazum koji Republika zaključi sa državama i međunarodnim organizacijama uz pristanak Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine; proglašava ratno stanje u slučaju oružanog napada na Republiku; Proglašava neposrednu ratnu opasnost u slučaju postojanja ozbiljne prijetnje od izbijanja rata; proglašava vanredno stanje za Republiku ili dio Republike u slučaju ugrožavanja bezbjednosti i ljudskih prava i sloboda; bira dva potpredsjednika Republike; U sastavu Narodne Skupštine postoji Vijeće naroda, koje bira Narodna skupština. Vijeće naroda ima 28 članova (po osam iz svakog od tri konstitutivna naroda i četiri iz razreda ostalih). Nadležnost Vijeća je da odlučuje da li je nekim zakonom, drugim propisom ili opštim aktom, koje donosi Narodna skupština povrijeđen vitalni interes nekog od konstitutivnih naroda. PREDSJEDNIK REPUBLIKE Građani biraju predsjednika Republike neposrednim i tajnim glasanjem na period od 4 godine. Na mjesto predsjednika Republike lice može biti birano najviše dva puta uzastopno. U slučaju neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja mandat predsjednik Republike se produžava dok traje takvo stanje i dok 99
se ne steknu uslovi za izbor predsjednika. Predsjednik uživa imunitet. Odgovoran je građanima i oni ga mogu opozvati istim postupkom kako su ga izabrali. Ovlašćenja i nadležnosti predsjednika Republike su: predstavlja Republiku; predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsjednika Vlade; predlaže Narodnoj Skupštini kandidate za predsjednika i sudije Ustavnog suda; predlaže Narodnoj Skupštini kandidate za dva potpredsjednika Republike; ukazom proglašava zakon u roku od osam dana od dana njihovog usvajanja u Skupštini. U tom periodu može da traži od NS da ponovo odlučuje o zakonu. Ako NS u ponovljenom postupku usvoji zakon predsjednik je dužan da ga proglasi; daje pomilovanje; dodjeljuje odlikovanja i priznanja utvrđena zakonom; u skladu sa Ustavom i zakonom obavlja poslove iz oblasti odbrane i bezbjednosti i odnosa Republike sa drugim državama i međunarodnim organizacijama; ukazom na prijedlog Vlade, postavlja i opoziva šefove i predstavnike Republike u inostranstvu i predlaže druge međunarodne predstavnike BiH iz RS; obrazuje savjetodavna tijela i stručne službe za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti. Predsjednik Republike može donositi uredbe sa zakonskom snagom, te imenovati i razriješiti funkcionere koje bira ili imenuje Narodna skupština. Kasnije te akte donosi na verifikaciju Skupštini. Predsjednik Republike u slučaju rata ili neposredne ratne opasnosti, ako se ne može sastati Narodna skupština, može obustaviti pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, drugih propisa i opštih akata i preduzimanje mjera republičkih organa. Može mijenjati organizaciju i ovlašćenja izvršnih, upravnih i pravosudnih organa i njihov personalni sastav, kao i teritorijalnu organizaciju. Predsjednik Republike može raspustiti Narodnu skupštinu pošto sasluša mišljenje predsjednika Vlade i predsjednika Narodne skupštine. VLADA REPUBLIKE SRPSKE Vlada se bira na period od četiri godine, poslije konstituisanja novoizabrane Narodne skupštine. Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednik i određeni broj ministara što se utvrđuje zakonom. Predsjednik Republike predlaže Narodnoj skupštini kandidata (mandatara) za predsjednika Vlade. Kandidat za predsjednika vlade podnosi Narodnoj skupštini program vlade i predlaže njen sastav. Sastav Vlade mora održavati strukturu stanovništva sva tri konstitutivna naroda. Vlada je izabrana i program prihvaćen ako je za nju glasala većina od ukupnog broja narodnih poslanika. Članovi Vlade imaju imunitet. Vladi se može izglasati nepovjerenje. Prijedlog za izglasavanje nepovjerenja može podnijeti 20 poslanika. Predsjednik i članovi Vlade mogu i sami podnijeti ostavke. Predsjednik Republike može da na inicijativu 20 poslanika, pošto sasluša mišljenje predsjednika Narodne skupštine i predsjednika Vlade zatražiti od predsjednika Vlade da podnese ostavku, te ga predsjednik Republike može razriješiti. Ukoliko predsjednik vlade odbije da podnese ostavku, predsjednik Republike može ga razriješiti. Članovi Vlade mogu biti i poslanici, s tim što ne mogu glasati samo onda kada se radi o njima ili o resoru koji predstavljanu kao ministri. Nadležnosti Vlade: -
predlaže zakone, druge propise i opšte akte; predlaže plan razvoja, prostorni plan, budžet i završni račun; 100
obezbjeđuje provođenje i izvršava zakone, druge propise i opšte akte; donosi uredbe, druge odluke i druga akta za izvršavanje zakona; daje mišljenje o prijedlozima zakona, drugih propisa i opštih akata koje Narodnoj skupštini podnose drugi predlagači; utvrđuje načela za unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih republičkih organa uprave i upravnih organizacija, postavlja i razrješava funkcionere u ministarstvu i drugim organizacijama; usklađuje i usmjerava rad ministarstava i drugih republičkih organa i upravnih organizacija; vrši nadzor nad radom ministarstava i drugih republičkih i upravnih organizacija i ukida ili poništava njihove akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili propisom Vlade; odlučuje o obrazovanju predstavništava Republike u inostranstvu; obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom. U skladu sa Ustavom povjerava poslove državne uprave ministarstvima i drugim republičkim organima uprave. Ministarstva i drugi republički organi uprave su samostalni u vršenju određenih nadležnosti. Oni provode zakone i druge propise i opšte akte Narodne skupštine, Vlade i predsjednika Republike, rješavaju u upravnim stvarima, vrše upravni nadzor i obavljaju druge upravne poslove utvrđene zakonom.
67.
Lokalna samouprava u Republici Srpskoj Ustavom je uređeno da se sistem lokalne samouprave uređuje zakonom. Lokalna samouprava u Republici Srpskoj je monotipska, nije autarhična, već klasičan tip lokalne samouprave u kojoj građani imaju određeni stepen samostalnosti.u obavljanju određenih poslova, prava i dužnosti. Lokalna samouprava se u cjelosti obavlja u opštini (ima ih ukupno 56), iako je data (Ustavom) mogućnost da se zakonom povjeri vršenje poslova lokalne samouprave u gradu. Zakonom o lokalnoj samoupravi iz 1999. godine grad ima karakter teritorijalne jedinice lokalne samouprave. Grad je nadležan da: • • • • • • • • • • • • •
donosi program razvoja grada donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove za područje grada; uređuje i obezbjeđuje obavljanje komunalnih djelatnosti za područje grada; donosi budžet i završni račun; usklađuje usklađuje programe uređenja gradskog građevinskog zemljišta; stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih i nekategorisanih puteva, ulica i javnih objekata od značaja za grad; organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe za područje grada; stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi, obrazovanju, sportu, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu; preduzima mjere zaštite čovjekove okoline; izvršava zakone i propise Republike čije je izvršenje povjereno gradu; obezbjeđuje izvršavanje propisa grada; osniva gradsku upravu organizacije i službe za potrebe grada i uređuje njihovu organizaciju; obavlja i druge poslove utvrđene zakonom i statutom grada;
Skupština Grada je nadležna da: 101
• • • • • • • • • • • • • • • • • • •
donosi statut grada; donosi odluke i druge opšte akte i daje njihovo autentično tumačenje; donosi razvojne, prostorne, urbanističke planove i programe i provedbene planove; donosi odluke o porezima i taksama kada je za to ovlašćena zakonom; donosi odluke o zaduženju grada; donosi odluku o proglašenju praznika grada; donosi odluke o raspolaganju gradskom imovinom; donosi odluku o određivanju naziva ulice, trgova i dijelova naseljenih mjesta u gradu; donosi odluku o članstvu grada u savezu opština i gradova i udruživanju grada u druge saveze i organizacije; donosi plan korišćenja javnih površina; donosi odluku o proglašenju počasnih građana i njihovim pravima i obavezama iz te odluke; bira i razrješava predsjednika i potpredsjedinka skupštine grada, zamjenika gradonačelnika, sekretara skupštine grada; razmatra izvještaj o radu gradonačelnika gradske uprave; odlučuje o vlastitoj imovini; osniva javna i komunalna preduzeća u ustanove za obavljanje poslova od interesa za grad; raspisuje referendum; raspisuje javni zajam i samodoprinos; daje mišljenje o promjeni granica grada; obavlja i druge poslove u skladu sa zakonom i statutom:
Gradonačelnik je nadležan da: • • • • • • • • • • • • • • • •
predlaže statut grada; predlaže odluke skupštini; obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču grada, njegovih prava i obaveza; provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine grada; izvršava zakone i druge propise Republike i grada čije je izvršenje povjereno gradu; osniva gradsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslovanje; imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlaščćenjima i prima u radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa radnike gradske uprave; uspostavlja saradnju grada sa drugim opštinama, gradovima i međunarodnim organizacijama; daje saglasnost da statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač grad; obavještava skupštinu o svom radu i o radu gradske uprave; pokreće inicijativu za obustavljanje od izvršenja propisa skupštine grada, opšteg ili pojedinačnog akta ako smatra da su protivustavni i protivzakoniti; predlaže budžet grada; obavještava ministra uprave i lokalne samouprave o izvršavanju gradske politike za prethodnu godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju odluka skupštine grada, o izvršavanju zakona, drugih propisanih i međunarodnih ugovora; zaključuje ugovore u ime grada; rješava u drugom stetepenu po žalbi na prvostepena rješenja gradske uprave, ukoliko za rješavanje nisu nadležni republički organi; obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine grada;
U opštini se vrše poslovi od neposrednog interesa za građane utvrđeni ustavom, zakonom i statutom opštine. Takvi poslovi su izvorni, a republika može zakonom povjeriti izvršenje pojedinih poslova opštini pa su takvi poslovi preneseni. 102
Položaj opštine kao teritorijalne jedinice i jedinice lokalne samouprave određen je Ustavom i zakonom. Ona ima svoje izvorne i prenesene nadležnosti, te ima svoje organe, skupštine, načelnika opštine i opštinsku upravu. a) Nadležnosti - poslovi opštine Utvrđeni su Ustavom i zakonom. Opština je nadležna da: • • • • • • • • • • • • •
donosi program razvoja opštine, donosi razvojne, prostorne, urbanističke i provedbene planove; donosi budžet i završeni račun; uređuje i obezbjeđuje korišćenje gradskog i građevinskog zemljišta i poslovnog prostora; organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe; uređuje i obezbjeđuje obavljenje komunalnih djelatnosti; stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih puteva, ulica i drugih javnih objekata od značaja za oopštinu; stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi, obrazovanju, sportu, zdravstenoj i socijalnoj zaštiti, civilnoj zaštiti, informisanju, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu; preduzima mjere zaštite čovjekove okoline; izvršava zakone, druge propise i opšte akte Republike i grada čije je izvršavanje povjereno opštini; obezbjeđuje izvršavanje propisa i opštih akata opštine; obrazuje organe, organizacije i službe za potrebe opštine i uređuje njihovu organizaciju; obavlja i druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom opštine.
b) Lokalni – opštinski organi su: 1. Skupština opštine je predstavničko jednodomo tijelo koga biraju građani neposredno. Odabranici se biraju primjenom političkog pluralizma (višestranački sistem). Broj odbornika u skupštinama opština u Republici Srpskoj zavisi od veličine opštine ali ne može biti manje od 11 ni više od 31 odbornika. Skupština ima svog predsjednika i potpredsjednika koga biraju odbornici iz svog sastava. Odluke se donose većinom glasova od ukupnog broja odbornika. Nadležnosti skupštine opštine su: • donosi statut opštine; • donosi odluke i druga opšta akta i daje njihovo autentično tumačenje; • donosi ekonomski plan, plan razvoja i investicione programe; • donosi budžet i završni račun; • donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove i programe, donosi odluke o komunalnim taksama i drugim javnim prihodima, kada je ovlašćena zakonom; • donosi provedbene planove; • donosi odluke o raspolaganju imovinom opštine; • donosi program uređenja građevinskog zemljišta; • donosi odluku o određivanju naziva ulica, trgova i dijelova naseljenih mjesta; • donosi odluku o proglašenju praznika opštine; • donosi odluku o simbolu; • donosi odluku o članstvu opštine u savezu opština i gradova, i udruživanju u druge saveze i organizacije; 103
• donosi plan korišćenja javnih površina; • donosi odluku o proglašenju počasnih građana i uređuje prava i obaveze iz te odluke; • donosi odluku o nagradam i priznanjima; • bira i razrješava predsjednika i potpredsjednika skupštine opštine, zamjenika načelnika opštine i sekretara skupštine opštine; • odlučuje o zaduženju opštine; • usvaja godišnji izvještaj o radu načelnika opštine; • osniva javna i komunalna preduzeća i ustanove drugih djelatnosti za obavljanje poslova od ineresa za opštinu; • raspisuje javni zajam i samodoprinos; • raspisuje referendum; • daje mišljenje o promjeni granica opštine; • vrši druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom. 2. Načelnik opštine - Zastupa i predstavlja opštinu, nosilac je izvršne vlasti u opštini i rukovodi opštinskom upravom. Biraju ga građani na opštim i neposrednim izborima na period od četiri godine. Načelnik opštine je nadležan da: • predlaže statut opštine; • predlaže odluke skupštini; • obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču opštine, njegovih prava i obaveza; • provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine; • izvršava zakone i druge propise Republike i grada čije je izvršenje povjereno opštini; • osniva opštinsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslovanje; • imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlaščćenjima i prima u radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa radnika opštinske uprave, u skladu sa kolektivnim ugovorom; • uspostavlja saradnju opštine sa drugim opštinama, gradovima i međunarodnim organizacijama; • daje saglasnost za statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač opština; • obavještava skupštinu o svom radu i o radu opštinske uprave; • pokreće inicijativu da se do odluke Ustavnog suda obustavi izvršenje propisa skupštine opštine, opšteg ili pojedinačnog akta ako smatra da su protivustavni i protivzakonoti; • obavještava ministra uprave i lokalne samouprave do 31. marta tekuće godine o izvršavanju opštinske politike za prethodnu godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju odluka skupštine opštine, o izvršavanju zakona, drugih propisanih i međunarodnih ugovora; • podnosi nacrt budžeta opštine na prethodnu saglasnost ministru uprave i lokalne samouprave, ukoliko opština traži dopunska sredstva iz budžeta Republike; • zaključuje ugovore u ime opštine; • rješava u drugom stetepenu po žalbi na prvostepena rješenja opštinske uprave, ukoliko za rješavanje nisu nadležni republički organi; • obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine opštine. 3. Opštinska (lokalna) uprava. Obavlja poslove lokalne uprave, stručne poslove za potrebe skupštine i načelnika kao i poslove republičke uprave koji su zakonom povjereni opštini. Poslovi opštinske uprave su: • primjenjivanje propisa skupštine opštine i opštinskog načelnika; • obezbjeđenje primjene zakona, dugih propisa i ostalih povjerenih poslova; 104
• pripremanje nacrta odluka koje donosi skupština opštine i načelnik; • rješavanje u prekršajnom postupku, u skladu sa zakonom; • vršenje stručnih i drugih poslova koje joj povjeri skupština i načelnik. Sekretara imenuje skupština opštine na period od četiri godine. Za svoj rad odgovara: skupštini opštine, predsjedniku skupštine opštine i izvršnom odboru. 4. Oblici učešća građana U obavljanju poslova lokalne samouprave u opštini građani učestvuju putem referenduma i narodne inicijative, te putem mjesne zajednice. Statutom opštine utvrđeni su ostali oblici učešća građana. Referendum je oblik odlučivanja građana o pitanjima koja utvrdi Narodna skupština, dkupština opštine ili mjesna zajednica u skladu sa svojim nadležnostima. Isto tako se može i raspisati, referendum za cijelu Republiku, za opštinu, za mjesnu zajednicu. Odluke referenduma su obavezne. Narodna inicijativa je vid učešća građana, a javlja se u mesnoj zajednici i opštini za niz pitanja, ali i na nivou Republike. Ustavom RS utvrđeno je da građani imaju pravo inicijative predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata. Inicijativu je dužna da razmotri skupština one teritorijalne jedinice kojoj je upućena (koja je nadležna). Mjesna zajednica nije obavezna institucija, odnosno nije element teritorijalne organizacije RS. Nju opština može obrazovati na prijedlog građana određenog područja ako za to postoji interes i potreba. Obrazuje se na području koje predstavlja teritorijalnu i funkcionalnu cjelinu, na kojoj postoji međusobna povezanost građana imogućnost ostvarivanja zajedničkih interesa. Organizaciju, poslove, način finansiranjai organe mjesne zajednice utvrđujeopština svojim statutom. Mjesna zajednica ima svoje predstavničko tijelo (skupština ili savjet) koje građani biraju neposredno. 68.
Stvaranje unije BiH *Prvo pominjanje Bosne javlja se u X vijeku, kada se Bosna pominje kao teritorija i geopolitički pojam u vizantijskim i mletačkim izvorima i takvo stanje preddržavnosti traje do druge polovine dvanaestog vijeka. *Druga faza razvoja je uspostavljanje bosanske države koja počinje u drugoj polovini dvanaestog vijeka i traje do druge polovine petnaestog vijeka. Taj period označava postojanje bosanske države na širem teritoriju koji je u jednom periodu (za vrijeme kralja Tvrtka) dosezao do rijeke Drine i Save. *Treća faza razvoja Bosne i Hercegovine bila je pod turskom upravom, počinje u drugoj polovini XV vijeka i traje sve do druge polovine XII vijeka. *Četvrta faza razvoja BIH pod austrougarskom okupacijom počela je nakon Berlinskog kongresa sredinom druge polovine devetnaestog vijeka i trajala je do druge polovine druge decenije dvadesetog vijeka. *Peta faza obuhvata period od 1918. do 1941. godine u kome BiH nije imala nikakva posebna državotvorna obilježja niti ulogu. *Šesta faza obuhvata period socijalističke Jugoslavije od 1945. do 1992. godine koja za BiH predstavlja, do tada, najviši domet ostvarenja državnosti – postaje republika kao federalna jedinica u sastavu nove narodne demokratske Jugoslavije. Ona se konstituiše kao nacionalna zajednica Srba, Hrvata i muslimana sa poznatom formulacijom ZAVNOBiH. *Završna faza konstituisanja državnosti BiH obuhvata period od 1991. do 1995. godine, u kome se formirala država Bosna i Hercegovina. To je bio buran period u kome su se sukobile nacionalne koncepcije o tome kakva treba da bude Bosna i Hercegovina. Rukovodstvo muslimanskog naroda nastojalo je da svim silama konstituiše unitarnu državu u kojoj bi pravni red bio ustrojen majorizacijom, odnosno prema volji najbrojnije nacije. Na drugoj strani srpske nacionalne vođe težile su stvaranju srpske 105
države Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) na dijelovima teritorije Bosne i Hercegovine, koja je pretežno naseljena srpskim stanovništvom. Vođe hrvatskog naroda su takođe htjele državu Herceg Bosnu sa mogućnošću federalizacije Bosne i Hercegovine. Faktičko stanje državnog uređenja u Bosni i Hercegovini u periodu od 1992 – 1995. godine bilo je da su egzistirale tri državotvorne cjeline: Republika Bosna i Hercegovina, Republika Srpska i Herceg – Bosna. Sve tri cjeline su imale obilježja nacionalne države, svaka svojom teritorijom, vojskom, policijom, organizacijom vlasti, vlastitom monetom, i drugim državnim obilježjima. Međunarodna zajednica (OUN i EU) nije željela tri odvojene države U okviru konferencije o Jugoslaviji koja je imala prvo sjedište u Hagu, zatim u Briselu, a na kraju u Ženevi, sačinjen je u prvoj polovini 1992. godine pod vodstvom iskusnog portugalskog diplomate KUTILJERA prvi mirovni plan za BIH, tzv. KUTILJEREV PLAN. Sačinjavao je dva dokumenta : • Principe za ustavno uređenje BIH; • Mapu o podijeli BIH na 3 konstitutivne jedinice. Bošnjačka strana je odbila takav mirovni plan. U okviru Ujedinjenih nacija, 1993. godine sačinjen je novi mirovni plan VENS-OVENOV plan za BIH. Ponuđena su dva dokumenta: • Mapa o kantonalnoj podjeli BiH; • Ustavni principi Ovaj plan nije prihvaćen od strane predstavnika srpskog naroda, a planom bi BiH imala švajcarski model: federacija sa deset kantona. Dolaskom Stoltenberga, novog izaslanika UN (na mjesto Sajirusa Vensa) predložena je nova mapa teritorijalne podjele BiH prema kojoj se BiH dijeli na tri republike, i Ustavni sporazum o savezu Republika Bosne i Hercegovine. Ovaj put nije prihvatila bošnjačka strana. U međuvremenu paralelno se pojavio paralelni proces rješavanja krize u BiH čiji je nosilac SAD. Pod okriljem SAD 1994. godine donošen je Vašingtonski sporazum kojim je djelimično riješena kriza u BiH. Stvorena je Federacija BiH kao država bošnjačkog i hrvatskog naroda, bez srpskog naroda i RS. U okviru Ujedinjenih nacija i Evropske unije, formirana je kontakt grupa 1994. godine. Međunarodna zajednica je bila predstavljena u Kontakt grupi koju su sačinjavale velike sile: SAD, Velika Britanija, Rusija, Francuska i Njemačka. Plan Kontakt grupe su činila dva dokumenta: Elementi za Ustav Unije BiH i Mapa razgraničenja između Federacije BiH i Republike Srpske. Mapa razgraničenja nije bila prihvatljiva za RS, tako da je plan propao. Sastanci Kontakt grupe su održani u Ženevi 8. septembra 1995. godine, zatim 26. septembra u Njujorku, te 21. novembra u Dejtonu. Na sastanku u Ženevi utvrđeni su tzv. Ženevski principi o ustrojstvu BIH, prema kojima je BiH složena država sastavljena od dva entiteta: Republika Srpska sa 49% teritorije BiH i Federacija BiH sa 51 % teritorije BiH. Peti, i konačan dokument - Mirovni sporazum za BiH, utvrđen u Dejtonu 21. novembra 1995. godine, potpisan u Parizu 14. decembra 1995. godine, potpisali su ovlašćeni predstavnici BiH, Hrvatske i SR Jugoslavije, kao direktno zainteresovani svjedoci, i svjedoci predstavnici Evropske unije, članovi Kontakt grupe Republika Francuska, Republika Njemačka, Ruska Federacija, Velika Britanija i SAD-a. Konačno su u Dejtonu održani završni mirovni pregovori i prihvaćeni dokumenti: Opšti mirovni sporazum za mir u BiH sa jedanaest aneksa. 69.
Nadležnosti istitucija unije i entiteta
106
Nadležnosti institucija BIH znači nadležnosti osnovnih institucija (parlamentarne skupštine, Predsjedništva, Savjeta ministara, Ustavni sud), te druge državne institucija. NADLEŽNOSTI BIH: USTAVOM su dodjeljene sledeće nadležnosti: • • • • • • • • • •
spoljna politika; spoljnotrgovinska politika; carinska politika; monetarna politika; finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BIH; politika i propisi za useljenje, izbjeglice i azil; sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu i između entiteta, uključujući odnose sa i Interpolom; uvođenje u rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije; regulisanje saobraćaja između entiteta; kontrola vazdušnog saobraćaja.
Nadležnosti institucija BiH, a to znači nadležnost osnovnih institucija (Parlamentarna skupština, Predsjedništvo, Savjet ministara, Ustavni sud, te izvršne ustanove), svode se uglavnom na četiri grupe poslova: 1. spoljni poslovi: spoljna politika, spoljno trg. politika i sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu uključujući i odnose sa Interpolom; 2. novčani troškovi i carine: carinska politika i monetarna politika, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BiH; 3. regulisanje komunikacija: regulisanje saobraćaja između entiteta, kontrola vazdušnog saobraćaja, uvođenje i rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije; 4. kretanje lica: politika i propisi za useljavanje, izbjeglice i azil. Institucije BiH ne mogu dobiti bilo koje nadležnosti, niti obavljati bilo koje poslove koji im nisu izričito dati Ustavom. NADLEŽNOSTI ENTITETA: Entiteti su države članice ili federalne jedinice nekog državnog saveza. Ustavom su funkcije i ovlašćenja entiteta utvrđena opštom nadležnošću, odnosno generalnom klauzulom. Sve državne funkcije i ovlašćenja, osim onog što je dato BiH, pripadaju entitetima, RS i FBiH. Svaki entitet ima svoju vladu, šefa entiteta, teritoriju, stanovništvo, organizaciju vlasti, ustav, parlament, sudove, ustavni sud, vojsku i policiju državna znamenja (grb, zastavu i himnu). Entiteti donose svoje zakone i druge akte, obezbjeđuju uslove da se svi zakoni, ustav i svi pravni i državni poslovi primjenjuju skladu sa međunarodnim pravima. Entiteti imaju nadležnosti i na međunarodnom planu: • da uspostavljaju specijalne paralelne odnose sa susjednim državama, s tim što takve ugovore(ili druge dokumente) o specijalnim odnosima mora prihvatiti Parlamentarna skupština. • da ulaze u sporazume sa drugim državama (međunarodne sporazume) uz potvrdu Parlamentarne skupštine. DODATNE NADLEŽNOSTI 107
Entiteti mogu prenijeti svoje nadležnosti, tj BiH može dobiti nove nadležnosti, međutim to je osjetljivo ustavno i političko pitanje, jer povećanjem nadležnosti mijenja se i karakter BiH i narušava model njenog ustavnog uređenja. Dodatne nadležnosti, kao eventualno moguće, Ustav predviđa prioritetno za one poslove koji se odnose na ljudska prava, arbitražu, izbjeglice i raseljena lica, čuvanje nacionalnih spomenika, poslove koji su nužni za očuvanje integriteta i međunarodnog statusa BiH, korišćenje energetskih resursa i privrednim projektima. S tim u vezi mogu se po potrebi, ako dođe do prenošenja funkcija i nadležnosti, formirati nove ustanove (institucije) radi obavljanja tih poslova. 70.
Institucije BiH INSTITUCIJA BIH I ENTITETA • • • • • •
PARLAMENTARNA SKUPŠTINA BIH; PREDSJEDNIŠTVO BIH; SAVJET MINISTARA; USTAVNI SUD BIH; SUD BIH, CENTRALNA BANKA
PARLAMENTARNA SKUPŠTINA BIH Najviše predstavničko tijelo, zakonodavni i ustavotvorni u BIH je Parlamentarna skupština. Parlamentarna skupština ima 2 doma: DOM NARODA - Dom naroda je mali dom koji je po nekim elementima specifičan. On nije dom unije, već je dom konstitutivnih naroda. On ne izražava položaj i ravnopravnost entiteta, već ravnopravnost triju naroda. Sastoji se od 15 delegata od koji su dvije trećine iz Federacije (pet Hrvata i pet Bošnjaka) i jedna trećina – pet iz RS. Dvije trećine iz Federacije bira Dom naroda Federacije a delegate iz RS bira Narodna Skupština RS. Da bi Dom naroda mogao raditi - donositi odgovarajuće odluke iz svoje nadležnosti, mora imati kvorum. Taj kvorum je devet članova (tri Hrvata, tri Bošnjaka i tri Srbina). Dom naroda može raspustiti Predsjedništvo BiH, može se raspustiti i sam Dom naroda svojom odlukom, s tim da se odluka donese dvotrećinskom većinom u kojoj su delegati najmanje dva naroda. Ustavom je utvrđeno da Dom naroda izabran u prvom mandatnom periodu ne može da se raspusti. Dom naroda bira svog predsjednika i dva potpredsjednika (njih tri iz tri naroda), a postupak se utvrđuje Poslovnikom o radu Doma naroda. PREDSTAVNIČKI DOM – se sastoji od 42 poslanika (dvije trećine - 28 izabranih poslanika na teritoriji Federacije i jedna trećina (14) na teritoriji RS. Poslanike u predstavničkom domu biraju neposredno građani u svom entitetu u skladu sa izbornim zakonom koji donosi Parlamentarna skupština. Dom ima predsjednika i dva potpredsjednika (Srbina, Hrvata i Bošnjaka), koji se rotiraju, tako da za vrijeme svog mandata budu svi predsjednici i potpredsjednici. NADLEŽNOSTI PARLAMENTARNE SKUPŠTINE su strogo propisane Ustavom: 108
• donošenje zakona potrebnih za sprovođenje odluka Predsjedništva BiH ili za obavljanje nadležnosti Skupštine prema Ustavu; • odlučivanje o izborima i iznosu sredstava za rad institucija BIH i međunarodne obaveze BiH, Usvajanje budžeta za institucije BiH; • odlučivanje o pristanku za ratifikaciju ugovora; • i druga pitanja nužna za obavljanje svojih dužnosti koja su joj dodjeljena međusobnim sporazumom entiteta. NAČIN ODLUČIVANJA Način odlučivanja i postupci prilikom donošenja odluka iz nadležnosti Parlamentarne skupštine može biti na: zajedničkim sjednicama oba doma, bilo na odvojenim, utvrđene su Ustavom. U pravilu većina pitanja se rješava na odvojenim sjednicama, s tim što je za neka pitanja nadležan samo jedan od domova. Jedino se svi zakonski akti moraju donijeti u oba doma. Sve odluke u oba doma se donose većinom glasova prisutnih članova koji glasaju. Ta većina bi trebala da sadrži najmanje jednu trećinu glasova delegata, odnosno poslanika sa teritorije svakog entiteta. Da bi odluka bila donesena u Domu naroda potrebno je da za nju glasa najmanje po dva delegata svakog od tri naroda a u Predstavničkom domu po pet delegata iz svakog entiteta. Ukoliko se to ne ostvari predsjednik i zamjenik predsjednika se sastaju u komisiji i pokušavaju da obezbijede saglasnost u roku od tri dana od glasanja. Ako i ti napori ne uspiju, odluka će se donositi većinom prisutnih članova koji glasaju, s tim što glasovi protiv ne smiju da sadrže dvije trećine ili više od dvije trećine delegata izabranih u jednom od entiteta. Predložena odluka bilo kog doma se može proglasiti destruktivnom. Takva predložena odluka zahtijevaće za usvajanje u Domu naroda većinu glasova bošnjačkih, hrvatskih i srpskih delegata koji su prisutni i glasaju. Ako se većina bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata protivi proglašenju nekog pitanja kao destruktivnog po interese jednog naroda, predsjednik Doma naroda odmah saziva zajedničku komisiju, koja će se sastojati od tri delegata – po jednog koga izaberu bošnjački, odnosno srpski, odnosno hrvatski delegati, da riješi pitanje. Ukoliko to komisija ne riješi u roku od pet dana, pitanje će se uputiti Ustavnom sudu, koji će brzim postupkom provjeriti proceduralnu ispravnost datog pitanja. Ustavni sud samo provjerava da li je provedena procedura prema predviđenim pravilima. Delegati i poslanici uživaju imunitete i ne mogu biti krivično ni građanski odgovorni za djela koja počine u okviru svoje dužnosti u Parlamentarnoj skupštini. Zapisnici i odluke oba doma su javni, osim u izuzetnim slučajevima, što se utvrđuje Poslovnikom. Odluke Parlamentarne skupštine se moraju prethodno objaviti da bi stupile na snagu. PREDSJEDNIŠTVO BIH Predsjedništvo BIH je kolektivni šef države. Sastoji se od 3 člana: jednog Bošnjaka, jednog Hrvata i jednog Srbina. Članove predsjedništva biraju građani neposredno i to tako što člana predsjedništva iz RS biraju građani u RS, a dva člana iz Federacije biraju građani iz Federacije i to jednog Hrvata i jednog Bošnjaka. Članovi Predsjedništva biraju se na period od 2 godine, s tim da mogu biti birani još jedan mandat od 4 godine. NADLEŽNOSTI PREDSJEDNIŠTVA u skladu sa Ustavom: a.) vođenje spoljne politike BIH; b.) naimenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika BIH, od kojih se sa teritorije Federacije ne može izabrati više od dvije trećine; c.) predstavljanje BIH u međunarodnim evropskim organizacijama i ustanovama i traženje članstva u organizacijama i ustanovama u kojima BiH nije član; d.) pregovaranje, proglašavanje i uz pristanak Parlamentarne skupštine, ratifikacija ugovora BIH; 109
e.) izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine; f.) predlaganje na preporuku Savjeta ministara, godišnji budžet Parlamentarne skupštine, g.) podnošenje izvještaja ali najmanje jednom godišnje Parlamentarnoj skupštini o izdacima Predsjedništva; h.) koordinacija, po potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u BiH; i.) obavljanje i drugih funkcija koje mogu biti nužne za obavljanje njegovih dužnosti, ili koje može da mu stavi u zadatak Parlamentarna skupština, ili o kojima se slože entiteti. Predsjedništvo bira i Stalni komitet za vojna pitanja, a članovi Predsjedništva su i civilni šefovi oružanih snaga u svom entitetu što se naročito odnosi na Federaciju gdje, u stvari postoje dvije vojske. Način rada predsjedništva utvrđen je Ustavom i Poslovnikom o radu. Članovi predsjedništva među sobom biraju predsjednika, koji se rotira u jednakim razmacima. Predsjedništvo sve odluke iz svoje nadležnosti usvaja konsenzusom, s tim ako propadnu pokušaji da se odluka donese konsenzusom, odluku donose dva člana, a ako se jedan član protivi odluci druga dva člana, može da proglasi da je odluka destruktivna po životni interes entiteta na čijoj teritoriji je on izabran, ako Narodna skupština RS i Dom naroda Federacije prihvati prigovor na odluku, i to dvotrećinskom većinom, odluka će u roku od 10 dana biti osporena. SAVJET MINISTARA BIH Izvršnu vlast pored Predsjedništva čini Savjet ministara kao sui generis Vlada. Način izbora predsjednika, ministara i zamjenika ministara utvrđen je Ustavom. Predsjedništvo BIH imenuje predsjednika, a on imenuje ministre i zamjenike ministara. Svi oni čine Savjet ministara i stupaju na dužnost kada ih potvrdi Predstavnički dom. Savjet ministara ima šest ministara i šest zamjenika. Iz Federacije BIH imenuje se dvije trećine a iz RS jedna trećina članova Savjeta ministara, iz konstitutivnih naroda. NADLEŽNOSTI SAVJETA MINISTARA Nadležnosti Savjeta ministara su vezane za odgovornost za provođenje politike BIH, a naročito u oblasti: Spoljne politike, spoljnotrgovinske, carinske i monetarne politike, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BIH, provođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu, domaćih i međunarodnih komunikacija, regulisanje saobraćaja između entiteta i kontrola vazdušnog saobraćaja. USTAVNI SUD BIH Kao autoritativna institucija ostvaruje i ocjenjuje ustavnost i zakonitost propisa i drugih opštih akata. Posebno štiti Ustav BIH. Ustavni sud ima devet članova (sudija) od kojih dva člana bira Narodna skupština RS, četiri člana Predstavnički dom Federacije a ostala tri člana bira predsjednik evropskog suda za ljudska prava. Za sudiju Ustavnog suda može biti izabran svaki građanin sa pravom glasa, s tim da je istaknuti pravnik sa visoko moralnim renomeom. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti građani BiH niti bilo koje susjedne države. Mandat prvih naimenovanih i izabranih sudija traje pet godina, a poslije isteka prvog mandata sudije će birati trajno, tj. Moći će biti na mjestu sudije Ustavnog suda do 70 godina života. Smjena sudije može biti i ranija ako sam podnese ostavku ili ga ostale sudije smijene konsenzusom. Poslije isteka prvog mandata, Parlamentarna skupština može odlučiti da se umjesto tri sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, oni biraju na drugi način, vjerovatno iz entiteta. 110
Sud ima značajne nadležnosti i one se odnose isključivo na rješavanje sporova koji nastaju po ustavu BIH između entiteta ili između BIH I jednog ili oba entiteta, ili između ustanova BiH. NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA • Da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa Ustavom BIH; • Da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od entiteta u skladu sa Ustavom BiH; Ustavni sud je nadležan i za pitanja koja mu uputi bilo koji sud u BiH, kao i nadležnost apelacione jurisdikcije u vezi s pitanjima iz Ustava BiH koja proizađu iz presude bilo koga suda u BiH. Zahtjev za pokretanje spora pred sudom mogu podnijeti: član Predsjedništva, predsjednik Savjeta ministara, predsjednik ili potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela entiteta. Akti suda su odluke rješenja. Rješenje se donosi u prethodnom postupku, u odbacivanju zahtjeva i sl., a odluke su osnovni, glavni akti. Odluke suda su konačne, izvršne i opšteobavezne. SUD BIH Ustanovljen je zakonom koji je svojom odlukom proglasio visoki predstavnik za BiH, kao najviši autoritet u civilnom dijelu primjene Dejtonskog mirovnog sporazuma. Osnovan je sa ciljem da se osigura efikasno ostvarivanje nadležnosti države BiH i poštovanje ljudskih prava i vladavine zakona. Svuda u svijetu ovo je ustavna kategorija. Sud sačinjava petnaest sudija, i to po pet iz reda svakog konstitutivnog naroda, koji su diplomirani pravnici sa najmanje deset godina iskustva u pravosuđu ili advokaturi ili profesori pravnog fakulteta na pozitivnopravnim predmetima (krivična, privredna, upravna i privredna pravna katedra). Sudije bira Parlamentarna skupština na period do navršenih sedamdeset godina života. Predsjednik se bira na opštoj sjednici na period od pet godina. Struktura Suda se sastoji od tri sudska odjeljenja: krivično, upravno i apelaciono, te ima opštu sjednicu suda. NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA KRIVIČNA NADLEŽNOST: Sud je nadležan za krivična dijela utvrđena zakonom države BiH kada je zakonom određena nadležnost Suda za ta krivična dijela. U nadležnosti suda je takođe da: zauzima konačan i obavezujući stav vezan za sprovođenje zakona i međunarodnih ugovora na zahtjev bilo kojeg suda entiteta ili bilo kojeg suda Distrikta Brčko kojem je povjereno sprovođenje zakona države, odlučuje o pitanjima koja se tiču sprovođenja međunarodnih i međuentitetskih krivičnih propisa, uključujući i odnose sa Interpol-om i drugim međunarodnim policijskim organima, te uključujući transfer osuđenog lica, izručenje i predaju lica po zahtjevu bilo kojeg organa na području BiH, druge države, odnosno međunarodnog suda ili tribunala. Rješavanje sukoba nadležnosti između sudova federacije BiH i Republike Srpske i sudova entiteta i suda Distrikta Brčko; Odlučivanje o ponavljanju krivičnog postupka za krivična dijela predviđena zakonom države BiH 111
UPRAVNA NADLEŽNOST: Sud je nadležan da odlučuje o tužbama protiv konačnih upravnih akata, odnosno kada se radi o upravnoj šutnji institucija BiH i njenih tijela, institucija Brčko Distrikt i dr. Sud je naročito nadležan da: - Ocjenjuje zakonitost pojedinačnih opštih izvršnih upravnih akata na osnovu državnog zakona, pri vršenju javnih funkcija organa vlasti BiH za koje zakonom nije predviđeno sudsko ispitivanje; - Rješava imovinske sporove između države i entiteta, između države i Distrikt Brčko, između entiteta, između entiteta i Distrikt Brčko i između institucija BiH koje su povezane vršenjem javnih ovlašćenja; - Rješava sukob nadležnosti između sudova entiteta i sudova Distrikta Brčko; - Odlučuje o ponavljanju postupka u sporovima. APELACIONA NADLEŽNOST: Sud je nadležan da odlučuje o: 1. Odlučuje o žalbama protiv presuda ili odluka koje donose krivično odijeljenje ovog suda; a) žalbama protiv presuda koje donosi upravno odjeljenje ovog suda; b) žalbama protiv presuda sudova posljednje instance Distriktu Brčko; c) vanrednim pravnim lijekovima protiv pravosnažnih odluka koje su donijela odjeljenja Suda, i koje je donio sud Distrikta Brčko, izuzev o zahtjevima za ponavljanje postupka; d) rješavanje o prigovorima koji se donose na kršenje izbornog zakona i drugim predmetima kada je to predviđeno zakonom BIH. 2. Sud je takođe i nadležan za: a) Rješavanje o prigovorima koji se odnose na kršenje izbornog zakona; b) Rješavanje o svim drugim predmetima kada je to predviđeno zakonom BiH. CENTRALNA BANKA Ustanovljena je Ustavom, Zakonom o centralnoj banci BiH. Ona je osnovana s ciljem da vodi monetarnu politiku i održi stabilnost domaće valute i da izdaje domaću valutu – konvertibilnu marku. Organizovana je tako što ima dvije glavne jedinice – Glavnu banku u RS i Glavnu banku u FBiH (u Federaciji može osnovati još jednu glavnu banku). Jedinice su povezane sa Centralnom bankom i nemaju pravni status i ovlašćenje koja su nezavisna od Centralne banke. Svoje odluke izvršavaju prema odluci Upravnog odbora i guvernera. Centralnom bankom upravlja Upravni savjet koji se sastoji od četiri člana (1 iz RS – Srbin, 2 iz FBiH – 1 Hrvat i 1 Bošnjak) i guvernera Banke, koga imenuje MMF. U odlučivanju jedan glas ima predstavnik RS, jedan oba predstavnika FBiH, sa jedan guverner. Upravni savjet i guverner (i tri viceguvernera) imaju mandat 6 godina. Osnovni zadaci Centralne banke su: a) da definiše, usvoji i kontroliše monetarnu politiku BIH putem izdavanje domaće valute; b) da drži i upravlja službenim deviznim rezervama CB na siguran i profitabilan način; c) da potpomogne ili uspostavi i održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme; d) da izdaje propise za ostvarivanje vezanih za monetarnu politiku i izdavanje domaće valute; e) da koordinira aktivnosti agencije koje su nadležne za izdavanje bankarskih licenci vršenje supervizije banaka u entitetima na način kako to odredi Upravni savjet Centralne banke; f)da stavlja i povlači iz opticaja domaću valutu, uključujući kovanice i novčanice.
71.
Vladavina prava i pravna država 112
Vladavina prava je prevashodno pravno, a zatim filozofsko, etičko i demokratsko načelo putem koga se stvaraju uslovi da vlast bude ograničena pravom i da društvom vlada pravom u najširem smislu te riječi (objektivno pravo). Vladavina prava podrazumijeva postojanje pravne države, koja je potčinjena pravu, i to u totalitetu, što znači da svi akti koje donosi država (ne samo ustav i zakon) moraju biti pravni, a ne politički i ideološki. Vladavina prava je poštovanje pozitivnog pravnog poretka. U teoriji se javljaju različita mišljenja oko određivanja pojma vladavina prava i pravna država. Jedni smatraju da su to dva različita pojma i po formi i po sadržaju (terminološki i suštinski), dok drugi misle da su ti dva istovjetna pojma. S gledišta ovih pojmova i efekata koje izazivaju prema P. Nikoliću, danas vladavina prava i pravna država imaju praktično, isto pojmovno i demokratsko značenje, pa ih ne treba odvajati jedno od drugog. Pojam vladavina prava je po nastanku stariji od pojma pravna država. Nastao je u antičkoj Grčkoj i Rimu. U Justinijanovim novelama glasilo: „Neka se svi pokoravaju zakonu”. U savremenom smislu pojam vladavine prava utvrdili su engleski teoretičari. ♦Pojam vladavina prava se veže za anglosaksonski svijet. Nastao je u dugotrajnoj borbi za ograničavanje moći monarha. U Engleskoj je uvijek bilo više borbe za slobodu.♦ Prvi akt kojim je najavljena supermacija prava – vladavina prava bila je Magna charta libertatum koju je 1215. godine potpisao kralj Jovan bez Zemlje. Većina naših i stranih teoretičara slažu se u određenju pojma vladavina prava. Pod vladavinom prava podrazumijeva se onaj poredak u kome se državna vlasti, prije svega izvršna (u najširem smislu) ograničava putem prava u smislu da se obezbijedi neprikosnovenost ljudskih prava i sloboda, odnosno potčinjavanje svih vlasti pravnom poretku. ♦Vladavina prava je poštovanje pravnog poretka onakav kakav treba da bude (da obezbijedi ljudska prava i slobode, da bude jednak za sve, pravedan, slobodarski poredak). To je metapravna kategorija tj. ideal!.
• • •
Najpotpunije je ušao u suštinu pojma teorije i vladavine prava engleski teoretičar Albert Van Dajsi. On izvodi tri načela vladavine prava: Prvo, vladavina objektivnog prava, a ne subjektivnog Drugo, potčinjenost i jednakost svih i svakog Treće, postojanje i primjena ustavnog prava Dakle, vladavina prava prema Dajxiju „neminovno pretpostavlja nezavisno i efikasno sudstvo koje je u stanju da obezbijedi zaštitu prava i slobodu pojedinaca. Ona nužno čini odgovornim sve one koji zloupotrebljavaju vlast, prekoračuju ovlašćenja, koriste se diskrecionom ocjenom i uopšte koje se u vršenju vlasti oglušuju o zakon i ustav i djeluju mimo zakona i ustava.” Pojam pravna država takođe se definiše kao država potčinjena pravu. Pojam pravna država Rechtsstaat. Nastao je mnogo kasnije od pojma vladavina prava i veže se za period poslije Francuske buržoaske revolucije u evrokontinentalnom području, a posebno u vrijeme uspona njemačke pravne škole prošlog vijeka. Teorija pravne države nastala je kao evropska ideja i takva država je u osnovi zakonska država. Nešto blažu varijantu pravne države prihvataju i zastupaju predstavnici normativističke pravne škole prema kojoj je pravna država samo ona u kojoj se vlada putem prava. U takvoj državi bile bi sve vlasti (zakonodavna, izvršna i sudska) podređene vladavini zakona. ♦Nastao je u evrokontinentalnoj teoriji i praksi (Njemačkoj) i podrazumijeva poštovanje pozitivnog ptavnog poretka. Pojam je nastao kao antiteza što je prethodilo pravnoj državi? To je policijska država, gdje upravni aparat (policije) nije bio vezan državom. Smisao borbe protiv policijske države je bio borba za pravom utvrđene procedure, odn. da nema samovolje.♦ Pravna država i vladavina prava mogu se ostvariti i postojati samo onda ako se njihova suština, materijalna strana, zasniva na pravu i pravdi, moralnosti i zakonitosti, pravičnosti i pravnoj sigurnosti, te 113
cjelovitosti. Za postojanje pravne države i vladavine prava potrebno je ostvariti i objediniti, međusobno povezati tri bitna elementa (principa): 1. minimum principa prirodnog prava 2. osnovne moralne principe 3. pravne principe Vladavina prava i pravna država jedino su mogući u demokratskim sistemima. Pravna država nije ona država koja ima propise, a ne pridržava ih se. Teško se može shvatiti pozitivističko i liberalno demokratsko shvatanje države, već je najpotpunije shvatanje, ono koje uzima elemente i jednih i drugih teorija pa se konstituiše treća: objektivna etničko pravna teorija koja obuhvata minimum prirodnog prava, određene moralne i pravne principe. Posebni tipovi država mogu postati pravna država ako njihovo pozitivno pravo bude sadržavalo neke institute ili načela kao što su: legitimnost vlasti, podjela vlasti, nezavisnost sudova, ustavnost i zakonitost, ustavne garancije ljudskih i građanskih prava, sloboda privrede i privrednih aktivnosti. Na osnovu takvih principa država se izgrađuje i transformiše u pravnu državu, koja mora obezbijediti i imati (♦odn. preduslovi da se obezbijedi vladavina prava = 1+2+3-princip ustavnosti i zakonitosti♦): 1. potpunu garanciju ljudskih prava i sloboda (to su prava u koja vlast ne smije da uđe tj. shvaćena kao neprikosnovene svere i da vlast nije nepogrešiva...); 2. organizaciju vlasti po sistemu podjele vlasti, ali ne potpune podjele, već po sistemu „kočnica i ravnoteža” 3. ostvarenu i potpunu zakonitost u radu uprave ( i izvršne vlasti u cjelini) 4. kompetentnu i nezavisnu sudsku vlast 5. pravnu sigurnost građana 6. ekonomsku stabilnost 7. minimum neophodnih dobara svakom čovjeku, uključujući određeni stepen socijalne sigurnosti. Vladavina prava i pravna država ne nastaju odmah konstituisanjem države. To je ideal kome teži svako demokratsko društvo. 72.
Ustavnost i zakonitost 1. Nastanak i pojam ustavnosti i zakonitosti Pojavom prvih ustava nametnulo se niz pitanja teorijskog karaktera: kako obezbijediti ostvarivanje prava tj. primjenu njegovih odredbi. Posebno se izdvaja pitanje odnosa i saglasnosti svih ostalih akata sa ustavom. To teorijsko pitanje označeno je kao ustavni princip ustavnosti i zakonitosti. Dakle od pojave prvih pisanih ustava do danas, ustavnost i zakonitost se izražava kao odnos ustava, zakona i drugih pravnih akata., a u poslednje vrijeme i nekih političkih akata. Ustavnost i zakonitost znače (i traže) saglasnost nižih pravnih akata i normi s višim, a u krajnjoj liniji sa zakonom, odnosno sa ustavom. Da bi se u jednoj zemlji moglo govoriti o ustavnosti, potrebno je prije svega, postojanje ustava kao najvišeg pravnog akta. Isto tako da bi se govorilo o zakonitosti, moraju postojati zakoni. Ustavnost i zakonitost podrazumijeva da se državna vlast može kretati samo u okviru onog što je objektivnim pravom dozvoljeno (Mikeš – "Teorija i praksa pravne države i vladavina prava"). 2. Principi i funkcije ustavnosti i zakonitosti PRINCIP USTAVNOSTI
114
*Princip ustavnosti kao pravni princip ostvaruje se saglasnošću sa ustavom svih pravnih akata nižih od njega, a u stvari svi su niži od njega, jer ustav je najviši pravni akt sa najvećom pravnom snagom. - Formalna ustavnost kao pravni pojam ogleda se u saglasnosti zakona i drugih akata sa ustavom u pogledu njegove forme, što podrazumijeva da ga je donio organ koji je neposredno (ili posredno) određen ustavom, po utvrđenom postupku i određenoj formi. - Materijalna ustavnost - znači sadržinsku usklađenost zakona i drugih pravnih akata sa ustavom. Sama formalna ustavnost nije dovoljna da jedan pravni akt bude ustavan. Ustavnost u formalnom i sadržajnom smislu su neodvojive, pa ako postoji jedna strana neustavnosti – akt je neustavan. *Princip ustavnosti kao politički princip znači da se uspostavljaju mehanizmi kojima se ograničava politička vlast, odnosno ograničavaju se dometi nosilaca političke vlasti. Svaki politički akt koji uspostavlja neke odnose u jednoj zemlji, a koji je u suprotnosti sa ustavom – politički je neustavan. Vlast nije neograničena, svemoguće, smjenjiva je... PRINCIPI ZAKONITOSTI
Princip zakonitosti predstavlja saglasnost pravnog (ili materijalnog) akta sa zakonom, koji je najviši akt osim ustava. *Princip zakonitosti kao pravni princip štiti hijerarhijske odnose pravnih akata prema kojima svaki niži akt mora biti u skladu sa višim, a to znači da je u skladu sa zakonom (i u pogledu forme i u pogledu sadržine). Tako zakoni postaju temelj pravnog poretka i osnova pravne sigurnosti i garancija afirmacije objektivnog prava. Princip zakonitosti obuhvata formalnu i materijalnu zakonitost. Formalna zakonitost ogleda se u zahtjevu da svi niži akti budu po formi u skladu sa zakonom. Ovu zakonitost utvrđuje nadležni organ i ona se uglavnom provodi u praksi. Princip materijalne zakonitosti odnosi se na usklađenost sadržaja i društvenih odnosa nižeg akta sa zakonom. *Princip zakonitosti kao politički princip je bez sumnje demokratski. On se stvarao, istorijski gledano, od nastanka moderne građanske države do danas. Svi organi treba da se pridržavaju zakona, vlast je vezana i zakonom (ne samo ustavom).
Funkcije ustavnosti i zakonitosti 1. Kontrolna funkcija ogleda se u stalnoj kontroli javne vlasti od strane ustavnih organa koji obezbjeđuju zaštitu ustavnosti i zakonitosti i od strane naroda, te u obavezi javne vlasti da polaže račun o svojoj djelatnosti. 2. Ograničavajuća funkcija principa ustavnosti i zakonitosti, ispoljava se u ograničavanju svake, pa i najviše vlasti pravom, a to znači da se mora ponašati u skladu sa ustavom i zakonom 3. Zaštitna funkcija manifestuje se u utvrđivanju i garantovanju objektivnog, ali i na zakonu i ustavu zasnovanog subjektivnog prava. 4. Koheziona funkcija principa ustavnosti i zakonitosti obuhvata izgradnju pravnog sistema i pravnog poretka, a odnosi se pretežno na utvrđivanje i uspostavljanje preciznih odnosa unutar pravnog sistema. 3. Ustavne osnove ustavnosti i zakonitosti Ustavom Republike Srpske utvrđene su načelne odredbe o ustavnosti i zakonitosti, ali i potrebna razrada (konkretizacija) kojom se obezbjeđuje ostvarivanje ove značajne funkcije. Iz opšte (načelne) odredbe da "zakoni, statuti, drugi propisi i opšti akti moraju biti u saglasnosti sa ustavom... propisi i drugi akti moraju biti u saglasnosti sa zakonom" – proizilaze i posebne, konkretne odredbe: 1. Utvrđeno je da zakoni i drugi propisi i opšti akti stupaju na snagu osmog dana objavljivanja. Samo izuzetno, kada se radi o aktima velikog društvenog značaja čije bi mirovanje imalo negativne posljedice u sistemu, može se predvidjeti da akti stupaju na snagu i ranije; 115
2. Prije stupanja na snagu zakoni i drugi propisi moraju biti objavljeni u posebno određenom službenom glasilu; 3. Izričito je ustavna odredba da zakoni, drugi propisi i opšti akti ne mogu imati povratno dejstvo. Svaki pravni akt kojim se daje retroaktivno dejstvo narušava i ugrožava legalno stečena prava i stvara pravnu destabilizaciju i nesigurnost. Ustav je predvidio samo izuzetno da se zakonom (ali ne i drugim propisima i opštim aktima) može odrediti da pojedine njegove odredbe (samo u opštem interesu) mogu imati povratno dejstvo, naročito ako su te odredbe povoljnije za pravne subjekte i građane; 4. Kada državni organi i organizacije vrše javna ovlašćenja i rješavaju o pojedinačnim pravima i obavezama građana, moraju im pružiti mogućnost da u zakonom propisanom postupku brane svoja prava i interese i da mogu izjaviti žalbu protiv takvog akta; 5. Ustavna je garancija kojom se afirmiše ustavnost i zakonitost da svako u postupku pred sudom ili državnim organom upotrebljava svoj jezik i da se upoznaje sa činjenicama na svom jeziku 6. Ustav utvrđuje da se protiv pojedinačnih akata sudova, upravnih i drugih državnih organa koji vrše javna ovlašćenja neće izjaviti žalba nadležnom sudu; 7. Vladi, kao izvršnoj vlasti, daje se pravo da može obustaviti od izvršenja propis, opšti ili pojedinačni akt ako smatra da je protivustavan ili protivzakonit. Obaveza je Vlade da o obustavljenom aktu odmah zatraži mišljenje (odluku) Ustavnog suda, koji je nadležan za ocjenu ustavnosti i zakonitosti pravnih akata. Zaštitu ustavnosti i zakonitosti vrši Ustavni sud, ali to, prije svih, moraju činiti redovni sudovi, ostali pravosudni organi ali i izvršni organi (izvršna vlast). PREDAVANJE: ♦Da bi se moglo obezbijediti funkcionisanje hijerarhije pravnih akata, jer postoji mogućnost da bilo koji akt ne bude u saglasnosti sa ustavom, potrebno je ići na ocjenu ustavnosti i zakonitosti. Godine 1803. u Americi je bio spor Merburi wersus (protiv) Medison → da li treba da presudi spor po zakonu koji nije u skladu sa ustavom? To je pravno pitanje.... ⇒ Ustavni sud je počeo da ocjenjuje ustavnost zakona po pojedinačnim slučajevima, te je tako počela sudska kontrola ocjene ustavnosti. Uslovi za ocjenu ustavnosti, odn. treba da postoji: - pisani ustav, - hijerarhija prava i - ljudska prava i slobode. → *Ocjena ustavnosti = da li neki niži pravni akt u skladu sa ustavom, a *zakonitosti = ...u skladu sa zakonom. *Normativna kontrola = ocjena usaglašenosti nižih opštih pravnih akata u skladu sa višim pravnim aktima; to procjenjuju: sudovi - redovni (svi ili samo jedan najviši u zemlji), politički organi, u SAD po konkretnom slučaju se vrši ocjena. Godine 1799. u Francuskoj je doneseno političko tijelo "Senat čuvar". Nadležnost mu je bila da u procesu donošenja zakona sagleda a li su zakoni u skladu sa ustavom ili ne. Francuzi su smatrali da demokratski izabrano tijelo ne treba da kontroliše niko ko nije izabran demokratski. ALI, u SAD-u su smatrali da to treba da rade sudovi. U Sad-u je predsjednički sistem i sistem prcedentnog prava ⇒ treba se držati presuđenog → na bazi toga ta presuda je postala obavezna. MEĐUTIM, u Evropi to nije tako i presuda nije obavezujuća (prva). Tu počinje primjena drugog modela - stvaraju se ustavni sudovi, kao posebna tijela za ocjenu ustavnosti.♦ 73.
Zaštita i kontrola ustavnosti i zakonitosti Potreba za zaštitom i kontrolom ustavnosti i zakonitosti javlja se otkad se pojavio prvi pisani ustav. Do pojave svi su zakoni po svojoj pravnoj snazi bili isti. Ustav se razlikuje od zakona po svojoj opštosti, načelnosti, sveobuhvatnosti, po načinu donošenja (poseban postupak) po načinu promjene i sl. Da bi pravni i uopšte društveni poredak bio konzistentan, nužna je usklađenost svih pravnih pravila (propisa) sa ustavom. Tu usklađenost svih nižih propisa sa ustavom nazivamo ustavnošću, a onih nižih sa zakonom – zakonitošću. Za kratko vrijeme nakon donošenja prvih ustava dolazi do kršenja ustava. 116
Narušavanje odredaba i principa ustava i ustavnosti dolazi uglavnom, sa dvije strane. Prvo, sam zakonodavac (koji je najčešće i ustavotvorac) narušava ustav time što donosi zakone koji nisu u cjelini ili djelimično saglasni ustavu. Drugo, državni organi (naročito izvršna vlast) donose podzakonske akte koji nisu u skladu sa zakonom i ustavom. Zato se s pravom (punom opravdanošću) prišlo iznalaženju načina i mehanizama kojima će se štiti i kontrolisati ustavnost zakona i nižih pravnih akata. Oblici kontrole i zaštite ustava i ustavnosti, a posebno ustavnosti zakona: • Prethodna kontrola, ogleda se u tome da odgovarajući organ (najčešće neki organ zakonodavne ili izvršne vlasti) prije donošenja zakona od strane parlamenta, provjeri i uskladi odredbe zakonskog projekta sa ustavom, pa tek onda takav akt donosi parlament. Druga vrsta kontrole je kad odgovarajući organ vrši kontrolu zakona nakon njegovog donošenja u skuštini, ali prije njegovog proglašenja (Ustavni savjet u Francuskoj). • Naknadna kontrola, koja je danas uglavnom prihvaćena, ogleda se u kontroli od strane odgovarajućeg organa već donesenih zakona i drugih nižih akata koji su se u primjeni pokazali kao nesaglasni sa ustavom. • Unutrašnja kontrola koju vrši sam organ koji je donio zakon ili drugi akt (parlament donosi zakone i on kontroliše njihovu ustavnost). • Vanjska kontrola je ona koju vrše za to određeni organi izvan zakonodavnog tijela, tj. izvan organa koji je donio pravni akt. • Prema organu koji vrši kontrolu, kontrola i zaštita može biti: a) sistem kontrole zakonodavca, b) sistem političke kontrole - posebni organi, c) sistem kontrole od strane redovnih sudova i d) sistem ustavnosudske kontrole. Na samom početku primjene ustava utvrđeno je da je nužno postojanje zaštite i kontrole ustava i ustavnosti. Već tada je povedena rasprava o tome koji je to organ koji bi trebalo da vrši kontrolu i zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Pojavila su se shvatanja: 1. francusko shvatanje, prema kome skupština vrši kontrolu i 2. angloameričko shvatanje, prema kome kontrolu, vrše redovni sudovi. 3. Tek mnogo kasnije u drugoj polovini XIX vijeka javlja se treće shvatanje – francuska varijanta političke kontrole ustavnosti (primat skupštinske kontrole preuzela je Švajcarska). 4. I konačno četvrti oblik javlja se kao ustavnosudska kontrola krajem druge decenije XX vijeka. a. Sistem kontrole zakonodavca je najstariji način kontrole saglasnosti zakona sa ustavom. Ovaj sistem prvo je prihvaćen u Francuskoj, a uspostavljen je pod uticajem ideologije francuske buržoaske revolucije (1789). Prema ovoj koncepciji, kontrolu ustavnosti zakona, odnosno cjelokupne ustavnosti i zakonitosti, vrši skupština (konvent), koja je za to nadležna. Dolaskom Napoleona na vlast u Francuskoj je napušten sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane skupštine i prešao je u nadležnost posebnog ustavnopolitičkog organa. Središte skupštinske samokontrole ustavnosti i zakonitosti postaje Švajcarska. Engleska je napustila taj sistem u prošlom vijeku i uspostavila sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane redovnih sudova. Sistem parlamentarne kontrole preuzimaju sve zemlje svijeta u kojima je organizovan sistem jedinstva vlasti. b. Sistem redovne sudske kontrole (redovnih sudova) nastao je u SAD nakon odbacivanja koncepcije francuskih teoretičara da kontrolu ustavnosti vrši parlament. Ustav SAD nije izričito utvrdio ko vrši kontrolu saglasnosti zakona sa ustavom, tj. kontrolu ustavnosti i zakonitosti. Tek od 1803. godine kontrolnu funkciju definitivno su preuzeli svi sudovi, a u tome je posebnu ulogu imao Vrhovni sud SAD. Sudovi SAD mogu ocjenjivati ustavnost zakona samo ako to tokom vođenja spora zatraži neka od strana u sporu. Ako sud ocijeni da je zakon na osnovu koga se sudi neustavan, odbaciće njegovu primjenu i spor će rješavati na osnovu Ustava i prakse. Takav zakon se ne isključuje iz pravnog poretka već ostaje na snazi, i u sledećem sporu se sudi na osnovu njega, zanemarujući što je njegova primjena u prethodnom sporu odbačena. Izuzetak je Vrhovni sud koji ocjenjuje ustavnost i 117
zakonitost saveznih zakona sa Ustavom, ocjenjuje ustavnost zakona država samo u odnosu na Ustav SAD. Ako Vrhovni sud, rješavajući neki spor utvrdi da je odnosni zakon neustavan, toga stava se moraju pridržavati svi niži sudovi. Takav zakon Kongres mora ukinuti i donijeti novi. Ovakav sistem je prihvatila i Švajcarska, Engleska, Kanada, Novi Zeland, Australija, i neke zemlje Južne Amerike. c. Sistem kontrole od strane ustavnopolitičkih organa nije se značajnije afirmisao i ostao je u sferi eksperimentalne kontrole. Njegova osnovna karakteristika je odvojenost od sudske i zakonodavne vlasti i približavanje izvršnoj vlasti i politici. Mnoge zemlje su probale ovaj sistem kontrole. I Ustav Fracuske iz 1946. godine imao je kontrolni organ političkog karaktera koji se zvao Ustavni komitet. Ustavom iz 1958. godine u Francuskoj se uvodi Ustavni savjet, koji je takođe ustavnopolitički organ ali sa svojstvima ustavnog suda. Sastoji se od 9 članova (tri člana imenuje predsjednik republike, tri člana – predsjednik Nacionalne skupštine i tri člana - predsjednik Senata. Osim ovih 9 članova doživotni su članovi svi bivši predsjednici Republike. Članovi Savjeta ne mogu aktivno vršiti funkciju ni u zakonodavnoj ni u izvršnoj vlasti). Ustavni savjet uglavnom ima nadležnost tzv. Prethodne kontrole (pravilnosti izbora, prigovori, proglašenje rezultata glasanja, pravilnosti provođenja referenduma itd.. Može i na zahjev ustavom ovlašćenih organa ocjenjivati ustavnost i drugih zakona. Ako Ustavni savjet proglasi da je zakon ili njegov dio neustavan, zakon ne može biti proglašen i primijenjen d. Ustavnosudska kontrola – ustavni sudovi – najnovija je vrsta kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti i predstavlja savremeni tip takve kontrole. Veoma je prihvaćena i primjenjena u svijetu, kao i u svim državama na tlu bivše Jugoslavije. PREDAVANJE: (Bitno!) ♦Bitna pitanja kod pojave Ustavnih sudova su: I Ko vrši kontrolu ustavnosti i zakonitosti? a) redovni sudovi (svi ili najviši u zemlji) b) politički organi c) ustavni sudovi → Argumenti za kontrolu ustavnosti od strane redovnih sudova: Redovni sudovi rješavaju ocjenu ustavnosti povodom konkretnog spora - to bi omogućilo velikom broju ljudi da pokreće pitanje ustavnosti zakona. A kod ocjene ustavnosti od strane ustavnih sudova rješava se apstraktni spor - npr. neko smatra da zakon nije u skladu sa ustavom. Sudovi rješavaju pravna pitanja. → Argumenti za kontrolu ustavnosti od strane ustavnih sudova: Ocjenu ustavnosti od strane redovnih sudova u SAD je nemoguće provesti; ustavni sporovi nisu samo pravni, ima dosta politike; sudije redovnih sudova nisu dovoljno kompetentni te treba posebno tijelo.... II Kada se vrši kontrola ustavnosti i zakonitosti? a) prethodna (prije nego zakon stupi na snagu) b) naknadna (nakon što zakon stupi na snagu) III Kako djeluju odluke, (da li je u skladu sa ustavom ili ne)? a) inter partes (između stranaka) b) erga omnes (prema svima) → u ustavnoj kontroli samo erga omnes! U SAD-u ako zakon nije u skladu sa ustavom ostaje na snazi, ali ga sud ne primjenjuje, a u Evropi ga sud kasira (poništava)! *Maolo Kapeleti je dao podjelu kontrole ustavnosti (na osnovu prethodna tri pitanja) na dva sistema: 1. centralizovani sistem kontrole ustavnosti (postoji jedan organ koji rješava i ocjenjuje kontrolu ustavnosti po apstraktnim slučajevima, čije odluke djeluju erga omnes i poništava zakon. 2. decentralizovani sistem konrole ustavnosti (rješava konkretne sporove, odluke djeluju inter partes, zakon se ne poništava ali se ne primjenjuje). U Americi sudovi vrše samo normativnu kontrolu ustavnosti i zakonitosti. Ustav određuje sistem vlasti i raspoređuje vlast: iszvršna, sudska i zakonodavna. Ako postoji sopor između izvršne i sudske vlasti u Evropi je to ustavno pitanje, a u Americi je to političko pitanje. Ustavni sudovi rješavaju niz drugih pitanja mimo normativne kontrole. 118
74.
Pojam i razvoj ustavnog sudstva (Bitno i često pitanje na ispitu! - nema u knjizi) Značaj i razlozi uvođenja ustavnih sudova Ustavni sudovi se uvode u sistem zaštite i kontrole ustava i ustavnosti tek krajem druge decenije XX vijeka. U mnogim zemljama kontrolu ustavnosti i zakonitosti vrši parlament, u nekim politički organi, a u nekim zakonodavni organi. Vremenom se izgrađivalo mišljenje da treba pronaći efikasnije mehanizme zaštite ustava od zakonodavne, političke i parlamentarne kontrole i kontrole ustavnopolitičkih organa. Nužno je da se stvore uslovi da ustav živi, da se njegove odredbe primjenjuju i da se ne krše. Ustav kao lex superior (zakon nad zakonima) i kao osnovni zakon teško se može neposredno primjenjivati, u stvari za samo izuzetno i samo za neka pitanja. Na osnovu njega se donose drugi provodivi propisi pa on u osnovi postaje izvor mnoštva zakona koje donosi zakonodavno tijelo – skupština. Svi ti zakoni moraju biti u skladu sa ustavom, tj. oni su omeđeni ustavom po principu stroge hijerarhije. I pored toga, zakonodavac često donese zakon čije su odredbe djelimično ili u cjelini suprotne ustavu. Pošto su najozbiljije povrede zakona upravo u zakonima, postavilo se pitanje da li su zaista predviđeni kontrolni organi sposobni da spriječe narušavanje ustavnosti i koji bi to organi bili sposobni da urade. Poznati predstavnici srednjeevropske klasične škole (Kelzen, Jelinek i dr.) su smatrali da je sudska kontrola ustavnosti i zakonitosti relativno dobra, ali da je i nepotpuna jer sama činjenica da tu kontrolu vrše sudovi opšte nadležnosti uz sve ostale nadležnosti, upućuje na to da oni često ne ulaze u meritum problema pa kontrolu treba povjeriti novim organima kojima će to biti isključiva i jedina nadležnost. Tako je došlo do stvaranja posebnog državnog tijela (organa), tj. do uvođenja ustavnog suda. Prva država u svijetu koja je ustanovila ustavno sudstvo kao poseban organ bila je Austrija. Ona je svojim Ustavom 1920. godine uvela i niz drugih novih rješenja u odnosu na dotadašnje ustave. Osnove na kojima se zasniva djelovanje ustavnog suda Ustavnim sudom kao samostalnom državnom institucijom se ostvaruje visok stepen kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sudovi kvalifikovano i nezavisno od zakonodavne, sudske i izvršne vlasti vrši kontrolu i zaštitu i tako snažno utiču na afirmaciju prava tj. na vladavinu prava i izgradnju pravne države. Ustavni sudovi rješavaju sporove koji nastaju zbog narušavanja pravnog poretka i pravnog sistema (ustava, zakona i utvrđenih odnosa) u konkretnoj državi nezavisno od postojanja, odnosno nepostojanja konkretnog sudskog spora. Oni sporove rješavaju neposredno, na zahtjev ovlašćenih predlagača za pokretanje postupka, i to kao osnovno i glavno pitanje. To su tzv. "apstraktni sporovi o ustavnosti i zakonitosti" Ustavni sud svoju kontrolu i zaštitnu ulogu vrši stalno i njegovo dejstvo odnosi se na sve i svakog ko putem opštih ili određenih pojedinačnih akata narušava norme ustava i zakona. Spor kod ustavnog suda se ne zasniva na sukobu stranaka, već na sukobu akata, gdje je bitan normativni akt koji je suprotan ustavu, odnosno zakonu. Ustavni spor ne teži da zadovolji jednu ili drugu stranku u postupku; traži da svaki akt niži od ustava (a svi su takvi) mora biti u skladu sa ustavom, a ako nije, on će biti predmet ustavnog spora i biti odstranjen iz pravnog poretka. Dakle, ustavni sud prilikom ocjene ustavnosti uzima kao osnovno mjerilo saglasnost zakona sa ustavom i ostalih akata sa ustavom i zakonom. On ne uvažava ničije lične i druge razloge pri donošenju odluke. Za ustavni sud su ustav i zakon jedino mjerilo. Razvoj (širenje) ustavnog sudstva Prva i najstarija faza razvoja ustavnog sudstva počinje zaštitom i kontrolom od strane redovnih sudova. Ovakav način nema jedinstvenu osnovu i model po kome se primjenjuje, pa je zato stvoreno dosta varijanata i različitih pristupa. 119
Druga faza nastala je takođe dosta rano, nakon potpune primjene u SAD, Kanadi i nekim drugim zemljama (N. Zeland, Australiji) i ona je zahvatila Južnu Ameriku. Sjevernoameričke zemlje (osim Kube, Perua i Gvatemale) prihvataju SAD sistem ali znatnoizmijenjen, u stvari prihvaćen je i primijenjen meksički model, koji se naziva „amparo” sistem. Uz ovaj sistem, kao dominantan oblik zaštite ustavnosti i zakonitosti u latinoameričkim državama, javlja se i „habeas corpus” sistem. Sistem „amparo” je prije svega humanitarno pravo zaštićeno ustavom tj. individualno pravo čovjeka. Njime se individualna prava čovjeka štite od „suverenih akata javne vlasti” i učvršćuje ustavna vladavina. „Amparo” znači jedno značjano, prije svega političko, pravo građana, kao sredstvo zaštite čovjeka od samovolje i zloupotrebe prava. Treća faza je najpotpunija i javlja se od kraja druge decenije XX vijeka, kad se uvode ustavni sudovi. Prva je ustavni sud uvela Austrija i prva je zemlja u svijetu koja je uvela ustavni sudski organ čiji je osnovni zadatak bio zaštita ikontrola ustavnosti i zakonitosti. Nakon Austrije, iste 1920, i Čehoslovačka je uvela ustavni sud, a deceniju kasnije Španija (1931. godine). Za razliku od Austrije Španija je pravo pokretanja postupka pred ustavnim sudom dala svakom fizičkom i pravnom licu. U međuvremenu Evropom su (pretežno) zavladali totalitarni režimi (Italija, Njemačka, Španija, Portugal) pa je proces uvođenja ustavnih sudova u druge države obustavljen, a ukinuta su i postojeća tri ustavna suda (Austrija je pripojena Njemačkoj, Čehoslovačka okupirana, a u Španiji je zavladao fašistički režim – totalitarizam). Poslije drugog svjetskog rata, oživljava potreba za ustavnim sudovima, pa je došlo do brojnog uvođenja ustavnih sudova. Ustanovljen je ustavni sud u Njemačkoj, Austriji, Italiji, a zatim i Španiji, Portugalu, Turskoj, Kipru, a potom i u Jugoslaviji, Čehosovačkoj, Poljskoj i nekim drugim zemljama. Širi se u Aziji, Africi i nekim zemljama Latinske Amerike. 75.
Funkcije ustavnih sudova PREDAVANJE: Nadležnosti ustavnog sudstva moraju biti navedene taksativno i to u ustavu. Najširu paletu nadležnosti ima Njemački ustavni sud. Ali u svakoj zemlji ustavno sudstvo obavezno radi normativnu kontrolu. Nadležnosti ustavnog sudstva su: 1. Usaglašenost svih akata - autentično tumačenje (od strane onoga ko ga je donio) - svaki pravni akt može da bude predmet kontrole ustavnosti. 2. Rješavanje sporova nadležnosti između različitih grana vlasti - ustav sam opredjeljuje sistem vlasti: da li je sudska, izvršna ili zakonodavna vlast... 3. Rješavanje sporova nadležnosti između federacije i federalnih jedinica - ustavno sudstvo je jedna od karakteristika federacije. 4. Garantuju se ljudska prava i slobode - pitanje: Čime se ljudska prava i slobode najčešće "gaze"? - mjerama javne vlasti i to pojedinačnim pravnim aktima (presude, upravne radnje); zbog značaja ljudskih prava i sloboda njihova zaštita je povjerena ustavnim sudovima; Ovo su jedini slučajevi kada se ustavni sudovi bave pojedinačnim aktima. U Njemačkoj ustavni sud ima pravo da osuzima ljudska prava i slobode u slučaju zloupotrebe istih. 5. Demokratski poredak ... 6. Sporovi u vezi sa izborima - Izborni sporovi su u principu u jednom smislu ustavnog karaktera, ali birački odbori su izvršnog karaktera vlasti. Ali, zbog zančaja izbora u nekim zemljama se sporovi povjeravaju ustavnim sudovima (negdje ih rješavaju redovni sudovi). Sva pitanja koja ustav rješava su pravno-političkog karaktera, tj. oni su "čuvari vlasti" kako ih je Kelzen nazvao! 7. Odlučuju o zabrani političkih partija - u nekim zemljama se ta nadležnost proširuje i na zabranu udruženja građana,... 8. U nekim zemljama daju ustavno-pravna tumačenja.... ♦Način izbora ustavnih sudova - profesor ne pita! KNJIGA: 120
Osnovna funkcija ustavnih sudova je zaštita postojećeg ustava i njegove implementacije. Ustavnim sudom kao samostalnom državnom institucijom se ostvaruje visok stepen kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sudovi kvalifikovano i nezavisno od zakonodavne, sudske i izvršne vlasti vrši kontrolu i zaštitu i tako snažno utiču na afirmaciju prava tj, na vladavinu prava i izgradnju pravne države. Ustavni sudovi rješavaju sporove koji nastaju zbog narušavanja pravnog poretka i pravnog sistema (ustava, zakona i utvrđenih odnosa) u konkretnoj državi nezavisno od postojanja, odnosno nepostojanja konkretnog sudskog spora. Oni sporove rješavaju neposredno, na zahtjev ovlašćenih predlagača za pokretanje postupka, i to kao osnovno i glavno pitanje. To su tzv. apstraktni sporovi o ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sud svoju kontrolu i zaštitnu ulogu vrši stalno i njegovo dejstvo odnosi se na sve i svakog ko putem opštih ili određenih pojedinačnih akata narušava norme ustava i zakona. Spor kod ustavnog suda se ne zasniva na sukobu stranaka, već na sukobu akata, gdje je bitan normativni akt koji je suprotan ustavu, odnosno zakonu. Ustavni spor ne teži da zadovolji jednu ili drugu stranku u postupku; traži da svaki akt niži od ustava (a svi su takvi) mora biti u skladu sa ustavom, a ako nije, on će biti predmet ustavnog spora i biti odstranjen iz pravnog poretka. Dakle, ustavni sud prilikom ocjene ustavnosti uzima kao osnovno mjerilo saglasnost zakona sa ustavom i ostalih akata sa ustavom i zakonom. On ne uvažava ničije lične i druge razloge pri donošenju odluke. Za ustavni sud su ustav i zakon jedino mjerilo. Iz: Ustavni sud Republike Srpske Nadležnosti i ovlašćenja Ustavnog suda su dvojake: 1. opštenadzorne i usmjeravajuće 2. odlučujuće i normativne *Opštenadzorne i usmjeravajuće ogledaju se u pravu i obavezi Ustavnog suda da prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obavještava najviše ustavne organe o stanju i problemima u toj oblasti i daje mišljenja i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite soboda i prava građana organizacija i zajednica. *Odlučujuće i normativne nadležnosti su: 1. odlučivanje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom 2. odlučuje o nadležnosti propisa i opštih akata sa zakonom 3. razrješava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti 4. rježava sukob nadležnosti između organa Republke, grada i opštine 5. odlučuje o saglasnosti programa statuta i druhih opštih akta političkih organizacija sa Ustavom i zakonom 6. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata Prema skripti nepoznatog autora ???? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 76.
Odlučuje o saglasnosti zakona i drugih opštih propisa sa Ustavom Odlučuje o saglasnosti propisa i opštih akata sa zakonom Odlučuje o sporovima o pravima najviših tijela državne vlasti Rješavaju sporove o ustavnim pravima među državama članicama federacije Nadziru zakonitost provođenja izbora, referenduma, narodnih inicijativa Sude za povredu ustava visokim državnim dužnosnicima Povodom ustavne tužbe pružaju zaštitu sloboda i prava čovjeka i građanina. Donose tumačenja ustava i zakona, na zahtjev najviših državnih tijela
Postupak i odluke ustavnih sudova (Bitno i često pitanje na ispitu! - nema u knjizi) 121
Iz: Ustavni sud Republike Srpske Ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti vrši se za zakone, druge propise i opšte akte koji su na snazi. Može sud ocjenjivati ustavnost zakona i zakonitosti propisa i drugih opštih akata koji su prestali da važe, pod uslovom da od prestanka važenja do pokretanja postupka pred sudom nije proteklo više od jedne godine. Inicijativu za pokretanje postupka za ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti nekog akta može dati svako. I sud može pokrenuti postupak. Za pokretanje postupka pred sudom ovlašćeni su tačno određeni organi. Nakon podnošenja inicijative ili prijedloga za pokretanje postupka, Sud prilazi radu. Prvo se vodi prethodni postupak, zatim javna rasprava i odlučivanje. *Prethodni postupak ima zadatak da sud utvrdi postoje li osnovne procesne pretpostavke i drugi uslovi za vođenje postupka i za odlučivanje. Sud može od podnosioca prijedloga inicijative ili prijedloga, kao i drugih učesnika u postupku da pruže potrebne dokumente i materijale, te druge vrste dokaza i podataka koji bi mogli biti važni za proces odlučivanja. Sud nakon provedenog prethodnog postupka prihvata ili odbacuje inicijativu ili prijedlog. *Redovni postupak počinje sa danom prijema prijedloga Sudu. Kada sud uđe u postupak za ocjenu ustavnosti ili zakonitosti nekog akta, on više nije ograničen zahtjevom predlagača. Ako predlagač u toku postupka odustane od prijedloga, Sud ako nađe za shodno, može nastaviti i okončati postupak. U redovnom postupku najznačajnija faza je javna rasprava. Ona se najčešće provodi, ali ne u svim slučajevima. U javnoj raspravi učestvuju svi članovi(sudije) Ustavnog suda, a raspravu vodi i zakazuje predsjednik Suda ili sudija koji ga zajenjuje. Raspravi prisustvuju svi učesnici u postupku, a mogu biti pozvana i druga lica koja mogu doprinijeti utvrđivanju stanja stvari i davanja mišljenja o pojedinim pitanjima vezanim za predmet odlučivanja.
Odluke Sud donosi odluke na sjednici nakon javne rasprave. Sud odlučuje većinom glasova od ukupnog broja sudija. Jedino kada se radi o vitalnom interesu tada odlučuje Vijeće ustavnog suda sastavljeno od sedam sudija (dva Srbina, dva Hrvata, dva Bošnjaka, i jedan Ostali) Ustavni sud ne može donijeti odluku kojom se neustavam ili nezakonit akt ukida ili poništava već donosi odluku da protivustavan ili protivzakonit akt prestaje da važi, a to zanči uklanja se iz pravnog poretka. U pravilu kada Ustavni sud utvrdi da je neki akt u suprotnosti sa ustavom ili zakonom, taj akt prestaje da važi 8 dana po objavljivanju odluke Ustavnog suda. Odluke ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne. Iz Ustavni sud BiH Postupak i dejstvo odluka suda ogleda se u sljedećem: 1. da je sudski postupak javan 2. da se odluke Suda donose većinom ukupnog broja članova 3. da sud ima poslovnik o radu kojim se reguliše procesni dio vođenja postupka i unutrašnja organizacija Suda Odluke Ustavnog suda su izvršne i obavezujuće. U praksi ustavnih sudova u svijetu, ako ustavni sud svojom odlukom pravni akt ili dio pravnog akta proglasi neustavnim ili nezakonitim moguća su četiri rješenja: 1. da sud poništi akt ili dio akta 2. da ukine akt ili dio akta 3. da odluči o prestanku važenja akta od dana objavljivanja odluke 4. da zatraži od donosioca akta da u primjerenom roku uskladi akt sa ustavom, odnosno zakonom 122
U svim zemljama svijeta gdje postoje ustavni sudovi izvršenja odluka Ustavnog suda obezbjeđuje vlada. PREDAVANJE: Kod ustavnih sudova je riječ o apstraktnom sporu. → Pitanje. Ko bi mogao d apokrene postupak kod ustavnih sudova? ⇒ - dio narodnih poslanika (jer postoji pozicija i opozicija...da bi opozicija mogla da pokrene postupak - državni ustavni organi (šef države, u složenim državama organi konstitutivnih jedinica) - redovni sudovi - u nekim zemljama sam ustavni sud, ali ustavni sud ne postupa po službenoj dužnosti, već čeka da mu se neko obrati. Dejstvo odluka ustavnih sudova - postoje 4 teze: I. Prema kome djeluju? → erga omnes (prema svima) II. Kakvo je dejstvo, da li se poništava ili se ne primjenjuje? → kasira se, odn. poništava III. Šta se kasira, tj. poništava, da li zakon u cjelini ili pojedine odredbe? → U Americi se poništavaju pojedine odredbwe, ali tu je situacija šarolika, neki dozvoljavaju parcijalno kasiranje ako zakon ima smisao bez odredbi, ali ima zemalja gdje se može poništiti čitav zakon. Čitav zakon se mora poništiti u cjelini onda kada nije donesen u skladu sa postupkom (iz formalnih razloga). IV. Pitanje vremenskog važenja odluka, tj. kada prestaje da važi, da se poništi zakon? → postoje uopšte u pravu dvije situacije: 1. ex tunc (od tada = retroaktivno) i 2. ex nunc (profuturo = za ubuduće). ∼ Odluke ustavnih sudova djeluju ex nunc (načelno gledano), a u Americi je ex tunc! ∼ Ako je ocjena ustavnosti koju su tražili sudovi dopušta se ex tunc ukoliko se ne naruše pravosnažne presude i akti...
77.
Ustavni sud Republike Srpske Ustanovljen je ustavom, kao samostalna, nezavisna i jedna od najviših ustavnih institucija čiji je osnovni zadataka kontrola i zaštita ustavnosti i zakonitosti. Sud je samostalan i nezavisan, te kao takav nije podložan političkom uticaju, zakonodavnoj, sudskoj i izvršnoj vlasti. Organizacija vlasti u Republici Srpskoj zasnovana je na načelu podjele vlasti, po kome zakonodavnu vlast ostvaruju Narodna skupština i Vijeće naroda, izvršnu vlast vrši Vlada, sudsku vlast vrše sudovi, a zaštitu ustavnosti i zakonitosti obezbjeđuje Ustavni sud. Krajem 1994. godine donesen je Zakon o Ustavnom sudu RS. Ustavni sud Republike Srpske ima sedam, a od ustavnih promjena 2002. godine sud ima devet sudija, koje bira Narodna skupština RS na prijedlog predsjednika Republike. Sudije se biraju iz reda istaknutih pravnih stručnjaka na period od osam godina i ne mogu biti ponovo birani. Predsjednika Suda bira Narodna skupština iz reda sudija na period od četiri godine i ne može isto lice biti ponovo birano na funkciju predsjednika. Predsjednik i sudije prije stupanja na dužnost polažu svečanu zakletvu na sjednici Narodne skupštine i uživaju imunitet kao i narodni poslanici. Za slučaj korišćenja (tumačenja) imuniteta odlučuje Sud. Sudija (i predsjednik Suda) može biti razriješen funkcije prije isteka roka na koji je izabran: 1. kada sam zatraži da mu prestane funkcija, 2. kada bude osuđen za krivično djelo koje ga čini nedostojnim za obavljanje sudijske funkcije, 3. kada trajno izgubi sposobnost da obavlja sudijsku funkciju. O svakom slučaju prijevremenog pokretanja zahtjeva za prestanak funkcije sudije raspravlja Sud i donosi odluku ili samo konstatuje prestanak sudijske funkcije. 123
Nadležnosti i ovlašćenja Ustavnog suda su dvojake: 1. opšte nadzorne i usmjeravajuće 2. odlučujuće i normativne *Opštenadzorne i usmjeravajuće ogledaju se u pravu i obavezi Ustavnog suda da prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obavještava najviše ustavne organe o stanju i problemima u toj oblasti i daje mišljenja i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite soboda i prava građana organizacija i zajednica. *Odlučujuće i normativne nadležnosti su: 1. odlučivanje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom 2. odlučuje o nadležnosti propisa i opštih akata sa zakonom 3. razrješava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti 4. rježava sukob nadležnosti između organa Republke, grada i opštine 5. odlučuje o saglasnosti programa statuta i druhih opštih akta političkih organizacija sa Ustavom i zakonom 6. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata Ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti vrši se za zakone, druge propise i opšte akte koji su na snazi. Može sud ocjenjivati ustavnost zakona i zakonitosti propisa i drugih opštih akata koji su prestali da važe, pod uslovom da od prestanka važenja do pokretanja postupka pred sudom nije proteklo više od jedne godine. Inicijativu za pokretanje postupka za ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti nekog akta može dati svako. i sud može pokrenuti postupak. Za pokretanje postupka pred sudom ovlašćeni su tačno određeni organi. Nakon podnošenja inicijative ili prijedloga za pokretanje postupka, Sud prilazi radu. Prvo se vodi prethodni postupak, zatim javna rasprava i odlučivanje. *Prethodni postupak ima zadatak da sud utvrdi postoje li osnovne procesne pretpostavke i drugi uslovi za vođenje postupka i za odlučivanje. Sud može od podnosioca prijedloga inicijative ili prijedloga, kao i drugih učesnika u postupku da pruže potrebne dokumente i materijale, te druge vrste dokaza i podataka koji bi mogli biti važni za proces odlučivanja. Sud nakon provedenog prethodnog postupka prihvata ili odbacuje inicijativu ili prijedlog. *Redovni postupak počinje sa danom prijema prijedloga Sudu. Kada sud uđe u postupak za ocjenu ustavnosti ili zakonitosti nekog akta, on više nije ograničen zahtjevom predlagača. Ako predlagač u toku postupka odustane od prijedloga, Sud ako nađe za shodno, može nastaviti i okončati postupak. U redovnom postupku najznačajnija faza je javna rasprava. Ona se najčešće provodi, ali ne u svim slučajevima. U javnoj raspravi učestvuju svi članovi(sudije) Ustavnog suda, a raspravu vodi i zakazuje predsjednik Suda ili sudija koji ga zmjenjuje. Raspravi prisustvuju svi učesnici u postupku, a mogu biti pozvana i druga lica koja mogu doprinijeti utvrđivanju stanja stvari i davanja mišljenja o pojedinim pitanjima vezanim za predmet odlučivanja. Odluke Sud donosi ODLUKE na sjednici nakon javne rasprave. Sud odlučuje većinom glasova od ukupnog broja sudija. Jedino kada se radi o vitalnom interesu tada odlučuje Vijeće ustavnog suda sastavljeno od sedam sudija (dva Srbina, dva Hrvata, dva Bošnjaka, i jedan iz reda ostalih). Ustavni sud ne može donijeti odluku kojom se neustavan ili nezakonit akt ukida ili poništava već donosi odluku da protivustavan ili protivzakonit akt prestaje da važi, a to zanči uklanja se iz pravnog poretka. U pravilu kada Ustavni sud utvrdi da je neki akt u suprotnosti sa ustavom ili zakonom, taj akt prestaje da važi 8 dana po objavljivanju odluke Ustavnog suda. Odluke ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne. Ustavni sud ne funkcioniše po hijerarhiji!. 78.
Ustavni sud BiH Kao autoritativna institucija ostvaruje i ocijenjuje ustavnost i zakonitost propisa i drugih opštih akata. Posebno štiti Ustav BIH. 124
Ustavni sud ima devet članova (SUDIJA) od kojih dva člana bira Narodna skupština RS, četiri člana Predstavnički dom Federacije a ostala tri člana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. Za sudiju Ustavnog suda može biti izabran svaki građanin sa pravom glasa, s tim da da je istaknuti pravnik sa visoko moralnim renomeom. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti građani BiH niti bilo koje susjedne države. Mandat prvih naimenovanih i izabranih sudija traje pet godina i ne mogu biti ponovo birani, a poslije isteka prvog mandata sudije će birati trajno, tj. Moći će biti na mjestu sudije Ustavnog suda do 70 godina života. Smjena sudije može biti i ranija ako sam podnese ostavku ili ga ostale sudije smijene konsenzusom. Poslije isteka prvog mandata, Parlamentarna skupšina može odlučiti da se umjest tri sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, oni biraju na drugi način, vjerovatno iz entiteta. Sud ima značajne nadležnosti I one se odnose isključivo na riješavanje sporova koji nastaju po ustavu BIH između entiteta ili između BIH I jednog ili oba entiteta, ili između ustanova BIH. NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA 1) Osnovna i isključiva nadležnost Suda je da štiti Ustav tako da odlučuje o sporovima koji po ovom Ustavu nastaju između entiteta ili između institucija BiH. U osnovnu nadležnost ulazi i pravo suda da odlučuje o tome: Da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa Ustavom BIH; Da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od entiteta u skladu sa Ustavom BIH; Zahtjev za pokretanje spora pred Sudom mogu podnijeti: 1. član Predsjedništva, 2. predsjednik Savjeta ministara, 3. predsjednik ili potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine 4. jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela entiteta. 2) Apelaciona nadležnost – koju ima Ustavni sud u vezi s pitanjima koja prema ovom Ustavu proističu iz presude bilo koga suda u BiH. 3) Opšta nadležnost - Ustavni sud je nadležan i za pitanja koja mu uputi bilo koji sud u BiH, kao i nadležnost apelacione jurisdikcije. (Više o nadležnostima u pitanju br. 70 Institucije BiH). Akti suda su odluke i rješenja. Rješenje se donosi u prethodnom postupku, u odbacivanju zahtjeva i sl., a odluke su osnovni, glavni akti. Odluke suda su konačne, izvršne i opšteobavezne. Ustav BiH nije regulisao šta se dešava sa pravnim aktima ili dijelovima akata koje Ustavni sud svojom odlukom proglasi neustavnim ili nezakonitim. U praksi ustavnih sudova u svijetu, ako ustavni sud svojom odlukom pravni akt ili dio pravnog akta proglasi neustavnim ili nezakonitim moguća su četiri rješenja: 1. da sud poništi akt ili dio akta 2. da ukine akt ili dio akta 3. da odluči o prestanku važenja akta od dana objavljivanja odluke 4. da zatraži od donosioca akta da u primjerenom roku uskladi akt sa ustavom, odnosno zakonom Ustavom BiH nije utvrđeno ko će u slučaju potrebe obezbijediti izvršenje odluke. U svim zemljama svijeta gdje postoje ustavni sudovi izvršenja odluka Ustavnog suda obezbjeđuje vlada. U BiH to nije regulisano i ne zna se ko će to učiniti. ♦PREDAVANJE: Ustavni sud ima nadležnosti: 1. rješava sporove između entiteta 2. rješava sporove između entiteta i BiH 3. rješava sporove između institucija BiH 4. apelaciona nadležnost (odlučuje po žalbi; Ustavni sud nije klasičan redovni sud i ova nadležnost je poprilično "čudna"→ispada kao da je on reviziona instanca kome se mogu svi žaliti... ⇒ apelaciona andležost može da ima smisla ako se govori o povredi ljudskih prava i sloboda koja su propisana ustavom; ⇒ slijedi iz ovoga pitanje: da li bi Ustavni sud BiH mogao da odlučuje o pitanjima koja su u apelacionoj jurisdikciji entiteta? → Ne bi! je oni donose presude, a ustavni sud BiH ODLUKE!!! Ne 125
moaže nad presudama ustavnih sudova entiteta Ustavni sud BiH da donosi odluke. Ustavni sud ne funkcioniše po hijerarhiji!) 5. ocjenjuje usklađenost zakona sa zakonima BiH (Ustav nema pravno dejstvo odluka; Ustavnom sudu BiH je ostavljena mogućnost da se poslovnikom odredi dejstvo).
79. Ustav Bosne i Hercegovine PREAMBULA Oslanjajući se na poštovanje ljudskog dostojanstva, slobode i jednakosti, posvećni miru, pravdi, toleranciji i pomirenju, ubijeđeni da demokratski organi vlasti i pravične procedure najbolje stvaraju miroljubive odnose unutar pluralističkog društva, u želji da podstaknu opšte blagostanje i ekonomski razvoj kroz zaštitu privatnog vlasništva i unapređenje tržišne privrede, vođeni ciljevima i načelima Povelje Ujedinjenih naroda, opredijeljeni za suverenitet, teritorijalni integritet i političku nezavisnost Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, odlučni da osiguraju puno poštovanje međunarodnog humanitarnog prava, inspirisani Univerzalnom Deklaracijom o ljudskim pravima, Medunarodnim paktovima o građanskim i političkim pravima, odnosno o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Deklaracijom o pravima lica koja pripadaju nacionalnim ili etničkim, vjerskim i jezičkim manjinama, kao i drugim instrumentima ljudskih prava, podsjecajuci se na Osnovna načela usaglašena u Ženevi 8. 9. 1995. godine i u Njujorku 26. 9. 1995. godine, Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (u zajednici s ostalima), i građani Bosne i Hercegovine ovim utvrđuju Ustav Bosne i Hercegovine: Sporazum kojim je okončan rat u Bih je Dejtonski sporazum(Opšti okvirni sporazum za mir u BiH). Ustav je sastavni dio Aneksa 4 tog sporazuma, premda sadrži i druge anekse koji regulišu neka druga pitanja. Neke karakteristike...: 1. ... sastavni dio jednog mirovnog sporazuma ⇒ on je po mnogim svojim karakteristikama i po mnogim rješenjima prilično neobičan pravni akt, koji nema pandana u pravu, može se reći da je jedinstven po mnogim rješenjima u istoriji svejetske ustavnosti. 2. Ustav BiH je mnoga pitanja ostvio neregulisana, nejasna, nedorečena... 3. Ustav BiH ima malo članova - 12. Pisan je jednom anglosaksonskom pravnom tehnikom (pisali su ga američki pravnici u jednoj američkoj bazi u SAD-u u toku mirovnih pregovora, iako je svaka od strana imala svoje pravne eksperte, koji su davali svoje određene prijedloge), nekarakterističnom za kontinentalno pravo. Pun je čudnih jezičkih formulacija, ima puno pravnih praznina. - Ustav BiH najprije sadrži preambulu koja ne prethodi nazivu ustav, već je njegov sastavni dio. Ona govori o razlozima donošenja ustava. Tu se takoađe vidi i ko su donosioci ustava (a onaj ko donosi ustav je i nosiloc suverene vlasti - Bošnjaci, Hrvati i Srbi + ostali + građani). Najvažnije u preambuli je da određuje da su Bošnjaci, Hrvati i Srbi konstutivni narodi u BiH, ali je sama ta odredba sročena na takav način da su onio konstutivni narodi u BiH zajedno sa ostalima. Ta je kategorija preuzeta i u entitetskim ustavima (pominju se ostali ali se pominju i građani). Član I Bosna i Hercegovina 1. Kontinuitet Republika Bosna i Hercegovina, čije je zvanično ime od sada "Bosna i Hercegovina", nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, sa unutrašnjom strukturom modificiranom ovim Ustavom, i sa postojećim međunarodno priznatim granicama. Ona ostaje država članica Ujedinjenih naroda i može kao Bosna i Hercegovina zadržati članstvo ili zatražiti prijem u organizacijama unutar sistema Ujedinjenih naroda, kao i u drugim međunarodnim organizacijama. 2. Demokratska načela 126
Bosna i Hercegovina je demokratska država koja funkcioniše u skladu sa zakonom i na osnovu slobodnih i demokratskih izbora. 3. Sastav Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u daljem tekstu "entiteti"). 4. Kretanje roba, usluga, kapitala i lica Postoji sloboda kretanja širom Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina i entiteti neće ometati punu slobodu kretanja, lica, roba, usluga i kapitala širom Bosne i Hercegovine. Nijedan entitet neće provoditi bilo kakvu kontrolu na granici između entiteta. 5. Glavni grad Glavni grad Bosne i Hercegovine je Sarajevo. 6. Simboli Bosna i Hercegovina ce imati one simbole koje svojom odlukom odredi Parlamentarna skupština i potvrdi Predsjedništvo. 7. Državljanstvo Postoji državljanstvo Bosne i Hercegovine, koje reguliše Parlamentarna skupština, i državljanstvo svakog entiteta koje regulišu sami entiteti, pod uslovom da: a) Svi državljani bilo kojeg entiteta su, samim tim, državljani Bosne i Hercegovine. b) Nijedno lice ne može biti arbitrarno lišeno državljanstva Bosne i Hercegovine, ili državljanstva entiteta, ili na drugi način ostavljeno bez državljanstva. Niko ne može biti lišen državljanstva Bosne i Hercegovine, ili entiteta, po bilo kojem osnovu kao što je pol, rasa, boja, jezik, vjera, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovina, rođenje ili bilo koji drugi status. c) Sva lica koja su bila državljani Republike Bosne i Hercegovine, neposredno prije stupanja na snagu ovog Ustava, su državljani Bosne i Hercegovine. Državljanstvo lica koja su naturalizovana poslije 6.4.1992. godine, a prije stupanja na snagu ovog Ustava, regulisaće Parlamentarna skupština. d) Državljani Bosne i Hercegovine mogu imati državljanstvo druge države, pod uslovom da postoji bilateralni ugovor između Bosne i Hercegovine i te države kojim se to pitanje uređuje, a koji je odobrila Parlamentarna skupština u skladu sa članom IV, stav 4, tacka (d). Lica sa dvojnim državljanstvom mogu glasati u Bosni i Hercegovini i u entitetima samo ako je Bosna i Hercegovina država njihovog prebivališta. e) Državljanin Bosne i Hercegovine u inostranstvu uživa zaštitu Bosne i Hercegovine. Svaki entitet može izdavati pasoše Bosne i Hercegovine svojim državljanima, na način kako je to regulisala Parlamentarna skupština. Bosna i Hercegovina može izdavati pasoše onim državljanima kojima pasoš nije izdat od strane entiteta. Uspostaviće se centralni registar svih pasoša izdatih od strane entiteta i od strane Bosne i Hercegovine. Stav 1. - kontinuitet → prvi član u stavu 1. određuje da li je BiH stara ili nova država. Pa sa stanovišta međunarodnog prava ona je stara država. Naime, međunarodno pravni kontinuitet znači nasljeđivanej prava i obaveza, koja jedna država na međunarodnom planu ima. Sve ono što je BiH od trenutka kada je stekla priznanje, kao nezavisna država na međunarodnom planu zaključila od sporazuma, ugovora, sva prava i obaveze koja odatle prističu, je naslijedila BiH koja ima ovaj ustav. Međutim, s druge strane riječ je o ustavno-pravnom diskontinuitetu, jer ovaj ustav nije donesen u skladu sa postupkom, ako ništa drugo, ranijeg važećeg ustava. Stav 3. → Ustav određuje da će se BiH sastojati od dva entiteta, RS i FBiH. Na prvi pogled državno uređenje BiH podsjeće na realnu uniju. Postoje dvije političko teritorijalne jedinice. Činjenica je da su tri naroda konstutivna,a a da postoje dva entiteta, zapravo nameće se osnovno pitanje državnog uređenja BiH, a to je pitanje odnosa konstitutivnosti naroda i političko-teritorijalnog uređenja, u smislu postojanja dva entiteta. Suštinsko pitanje ustavno pravnog državnog uređenje BiH, od 1995. godine pa sve do danas, je bilo i ostalo pitanje odnosa konstitutivnosti i entitetske strukture BiH. To pitanje je sa sobom nosilo dva moguća odgovoa: 127
a) ... da su u BiH na nivou čitave BiH tri anroda konstitutivna, a da su izraz njihove konstitutivnosti dvije političko-eritorijalne jedinice. Izraz konstitutivnosti Bošnjaka i Hrvata je Federacija BiH, a izraz konstitutivnosti Srba je Republika Srpska. b) S druge strane postojala je i drugačija škola mišljenja, koja je smatrala da je ustavom predviđena konstitutivnost sva tri naroda, zapravo princip koji bi trrebao da važi na čitavoj teritoriji BiH. Drugim riječima, iz suprematije Ustava BiH (iz najviše pravne snage Ustava BiH), proističe da princip konstitutivnosti sva tri naroda mora da bude ostvaren na cijeloj teritoriji BiH. ⇒ Razrješenje ove priče je jedna odluka Ustavnog suda BiH. Ustavni sud BiH je stao na stanovište da su sva tri naroda konstitutivna na cijeloj teritoriji BiH, što je kasnije bio uvod u izmjene entitetskih ustava i uvođenja principa konstitutivnosti naroda. Doduše, izmjena entitetski ustava je bilo i ranije (npr. Ustav RS je znatno opterećen velikim brojem amandmana. Zvaničan rašćišćeni tekst nikada nije utvrđen). BiH se sastoji od entiteta, pri čemu riječ entitet zapravo znači nešto. Sama ta riječ je jedinstvena u svjetskoj ustavnosti. Ustav BiH nije odredio šta su entiteti. Nije odredio samu prirodu entiteta, nije rekao federalne jedinice, nije rekao držaave,... Nije rekao ništa od toga. Nesumnjivo, dakle, jeste da je i BiH složena država (to proističe iz prvog člana gdje kaže da se sastoji od dva entiteta i tri konstitutivna naroda). Stav 4. → i pored složenog državnog uređenja neće postojati prepreke kretanja roba, kapitala, usluga i ljudi (ove 4 kategorije su okosnice EU!). Stav 7. → državljanstvo u složenim državama postoji kao dualno... Na osnovu njega se stiče utisak da su entiteti država u državi, odn. u smislu ustavnog prava entiteti su države. Državljanstvo će regulisati Parlamentarna skupština i entiteti. I kod izdavanja pasoša (kao i kod regulisanja državljanstva) podijeljena je nadležnost. Član II → (treba znati!) Ljudska prava i osnovne slobode 1. Ljudska prava Bosna i Hercegovina i oba entiteta ce osigurati najviši nivo medunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U tu svrhu postoji Komisija za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, kao što je predvideno u Aneksu 6 Opšteg okvirnog sporazuma. 2. Međunarodni standardi Prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i u njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svim ostalim zakonima. 3. Katalog prava Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz stava 2. ovog člana, što ukljucuje: a) Pravo na život. b) Pravo lica da ne bude podvrgnuto mučenju niti nečovjecnom ili ponižavajućem tretmanu ili kazni. c) Pravo lica da ne bude držano u ropstvu ili potčinjenosti, ili na prisilnom ili obaveznom radu. d) Pravo na ličnu slobodu i sigurnost. e) Pravo na pravično saslušanje u građanskim i krivičnim stvarima i druga prava u vezi sa krivičnim postupkom. f) Pravo na privatni i porodični život, dom i prepisku. g) Slobodu misli, savjesti i vjere. h) Slobodu izražavanja. i) Slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima. j) Pravo na brak i zasnivanje porodice. k) Pravo na imovinu. l) Pravo na obrazovanje. m) Pravo na slobodu kretanja i prebivališta. 4. Nediskriminacija Uživanje prava i sloboda, predviđenih u ovom članu ili u međunarodnim sporazumima navedenim u Aneksu I ovog Ustava, osigurano je svim licima u Bosni i Hercegovini bez diskriminacije po bilo kojem 128
osnovu kao što je pol, rasa, boja, jezik, vjera, politicčo i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovina, rođenje ili drugi status. 5. Izbjeglice i raseljena lica Sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo da se slobodno vrate u svoje domove. Oni imaju pravo, u skladu s Aneksom 7 Opšteg okvirnog sporazuma, da im se vrati imovina koje su bili lišeni za vrijeme neprijateljstava od 1991. i da dobiju kompenzaciju za svu takvu imovinu, koja im ne može biti vraćena. Sve obaveze ili izjave u vezi sa takvom imovinom, koje su date pod prisilom, ništave su. 6. Implementacija Bosna i Hercegovina, i svi sudovi, ustanove, organi vlasti, te organi kojima posredno rukovode entiteti ili koji djeluju unutar entiteta podvrgnuti su, odnosno primjenjuju ljudska prava i osnovne slobode na koje je ukazano u stavu 2. 7. Medunarođni sporazumi Bosna i Hercegovina će ostati ili postati strana ugovornica međunarodnih sporazuma pobrojanih u Aneksu I ovog Ustava. 8. Saradnja Svi nadležni organi vlasti u Bosni i Hercegovini ce sarađivati sa, i obezbijediti neograničen pristup: svim međunarodnim posmatračkim mehanizmima ljudskih prava koji se uspostave za Bosnu i Hercegovinu; nadzornim tijelima koja se uspostave bilo kojim međunarodnim sporazumom navedenim u Aneksu I ovog Ustava; Međunarodnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju (a naročito će se pridržavati naredbi koje su izdate po članu 29. Statuta Tribunala); i bilo kojoj drugoj organizaciji ovlaštenoj od strane Vijeća sigurnosti Ujedinjenih naroda sa mandatom koji se tiče ljudskih prava ili humanitarnog prava. Član III Nadležnosti i odnosi izmedu institucija Bosne i Hercegovine i entiteta 1. Nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine Sljedeća pitanja su u nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine: a) Vanjska politika. b) Vanjskotrgovinska politika. c) Carinska politika. d) Monetarna politika, kao što je pređvideno članom VII. e) Finansiranje institucija i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine. f) Politika i regulisanje pitanja imigracije, izbjeglica i azila. g) Provodenje međunarodnih i međuentitetskih krivičnopravnih propisa, uključujuci i odnose sa Interpolom. h) Uspostavljanje i funkcionisanje zajedničkih i međunarodnih komunikacijskih sredstava. i) Regulisanje međuentitetskog transporta. j) Kontrola vazdušnog saobraćaja. 2. Nadležnosti entiteta a) Entiteti imaju pravo da uspostavljaju posebne paralelne odnose sa susjednim državama, u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. b) Svaki entitet će pružiti svu potrebnu pomoć vladi Bosne i Hercegovine kako bi joj se omogućilo da ispoštuje međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine, s tim da će finansijske obaveze u koje je ušao jedan entitet bez saglasnosti drugog, a prije izbora Parlamentarne skupštine i Predsjedništva Bosne i Hercegovine, ostati obaveza tog entiteta osim ukoliko je ta obaveza neophodna za nastavak članstva Bosne i Hercegovine u nekoj međunarodnoj organizaciji. c) Entiteti će ispuniti sve uslove za pravnu sigurnost i zaštitu lica pod svojom jurisdikcijom, održavanjem civilnih ustanova za primjenu pravnih propisa, koje će funkcionisati u skladu sa međunarodno priznatim standardima uz poštovanje međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda, iz člana II ovog Ustava, i poduzimanjem ostalih odgovarajućih mjera. d) Svaki entitet može također sklapati sporazume sa državama i međunarodnim organizacijama uz saglasnost Parlamentarne skupštine. Parlamentarna skupština može zakonom predvidjeti da za određene vrste sporazuma takva saglasnost nije potrebna. 3. Pravni poredak i nadležnosti institucija 129
a) Sve vladine funkcije i ovlaštenja koja nisu ovim Ustavom izričito povjerena institucijama Bosne i Hercegovine pripadaju entitetima. b) Entiteti i sve njihove administativne jedinice će se u potpunosti pridržavati ovog Ustava, kojim se stavljaju van snage zakonske odredbe Bosne i Hercegovine i ustavne i zakonske odredbe entiteta koje mu nisu saglasne, kao i odluka institucija Bosne i Hercegovine. Opšta načela međunarodnog prava su sastavni dio pravnog poretka Bosne i Hercegovine i entiteta. 4. Koordinacija Predsjedništvo može odlučiti da podstakne međuentitetsku koordinaciju u stvarima koje se ne nalaze u okviru nadležnosti Bosne i Hercegovine predviđenim ovim Ustavom, izuzev ako se u konkretnom slučaju jedan entitet tome usprotivi. 5. Dodatne nadležnosti a) Bosna i Hercegovina će preuzeti nadležnost u onim stvarima u kojima se o tome postigne saglasnost entiteta; stvarima koje su predviđene u Aneksima 5 - 8 Opšteg okvirnog sporazuma; ili koje su potrebne za očuvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine, u skladu sa podjelom nadležnosti među institucijama Bosne i Hercegovine. Dodatne institucije mogu biti uspostavljene prema potrebi za vršenje ovih nadležnosti. b) U periodu od 6 mjeseci od stupanja na snagu ovoga Ustava, entiteti će poceti pregovore s ciljem uključivanja i drugih pitanja u nadležnost institucija Bosne i Hercegovine, uključujući korištenje izvora energije, i zajedničke privredne projekte. Stav 1. → + stav 5-a govori o pitanju raspodjele nadležnosti - tako je u svim složenim državama gdje Ustav vrši raspodjelu nadležnosti.→ Da bi se znalo ko u kojoj sferi donosi zakone krucijalna je stvar raspodjele nadležnosti. U članu 3. stav 1. riječ je o sljedećim PITANJIA, a ne oblasti spadaju u nadležnosti INSTITUCIJA BiH, a ne u nadležnosti BiH ⇒ različito znači ako se kaže institucija BiH , a ne BiH. Institucije su sačinjene od predstavnika entiteta (ili konstitutivnih naroda, premda je i to diskutabilno). Međutim, u stavu 5a se govori da će BiH kao država preuzeti nadležnosti→ tu se ogleda nedorečenost koja pruža mogućnost različitog tumačenja. OBLASTI nadležnosti Ustava BiH → da li su to isključive (da niko drugi nema nadležnost da se miješa)? ⇒ Nisu (i entiteti imaju mogućnost da participiraju u spoljnoj politici). Takođe ni ove nadležnosti nisu jedine koje BiH može da ima (ove koje nisu isključive), već može imati i dodatne nadležnosti koje se mogu javiti u tri kategorije: 1. svi drugi poslovi u kojima se entiteti slože (riječ je o prenosu nadležnosti sa aentitetskog na državni nivo). ⇒ Kako su nadležnosti prenošene? - Skupštine su prenosile nadležnosti. Entiteti nisu bili u obavezi da prenose nadležnosti, osim za one u aneksima od 5-8 gdje ih moraju prenijeti na BiH. ⇒ Iz ovoga slijedi pitanje: Ako se nadležnosti prenose čija je to nadležnost, da li je to zanavijek ili entiteti mogu da vrate prenesene nadležnosti? Do sada nije bilo takvih slučajeva, ali ako je riječ o sporazumu trebalo i da mogu... 2. nadležnosti u skladu sa aneksom od 5-8; moraju se prenijeti! 3. nadležnosti za očuvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine. Pomenute tri grupe nadležnosti Ustav vezuje za BiH, pri čemu postoji jedna formula, da nabrojanih 10-ak nadležnosti koje su izričito navedene su nadležnosti BiH, a pretpostavka nadležnosti u ostalim oblastima jeste pretpostavka u korist entiteta. Odnosno, raspodjela nadležnosti u BiH nije definitivna. Zapravo, može se reći da nadležnosti kao oblast društvenog života u kome treba donositi i sprovoditi zakone nisu definitivne, precizne i do kraja utvrđene (Tu imamo struktuirajuće nadležnosti, nešto preneseno sa nivoa entiteta na nivo države, itd...). ⇒ Ovaj element izričito navedenih nadležnosti i pretpostavka nadležnosti u korist entiteta je karakteristična za federaciju. Ali, za federaciju nije karakteristična ova struktuirajuća nadležnost. Za uspostavljanje specijalnih i pararelnih veza ne zahtijeva se saglasnost Parlamentarne skupštine jer su specijalne i paralelne veze regulisane samim ustavom. Ustanovljena je pretpostavka nadležnosti u korist entiteta (sve što nije definisano u nadležnosti BiH ide u korist entiteta). 130
⇒ Prema Ustavu BiH nivoi vlasti koji mogu donijeti zakone su: BiH, entiteti i Brčko Distrikt koji je jedinica lokalne samouprave u okviru BiH. Međutim, teorijski gledano ni u kom slučaju nije jedinica lokalne samouprave jer donosi zakone, pa je onda Brčko Distrikt jedan tip autonomne jedinice. Član IV Parlamentarna skupština Parlamentarna skupština ima dva doma: Dom naroda i Predstavnički dom. 1. Dom naroda Dom naroda se sastoji od 15 delegata, od kojih su dvije trećine iz Federacije (uključujuci pet Hrvata i pet Bošnjaka) i jedna trećina iz Republike Srpske (pet Srba). a) Nominovane hrvatske, odnosno bošnjačke delegate iz Federacije biraju hrvatski odnosno bošnjački delegati u Domu naroda Federacije. Delegate iz Republike Srpske bira Narodna skupština Republike Srpske. b) Devet članova Doma naroda sačinjava kvorum, pod uslovom da su prisutna najmanje tri bošnjačka, tri hrvatska i tri srpska delegata. 2. Predstavnički dom Predstavnički dom sastoji se od 42 člana, od kojih se dvije trećine biraju sa teritorije Federacije, a jedna trećina sa teritorije Republike Srpske. a) Članovi Predstavničkog doma biraju se neposredno iz svog entiteta, u skladu sa izbornim zakonom kojeg će donijeti Parlamentarna skupština. Medutim, prvi izbori će biti održani u skladu sa Aneksom 3. Opšteg okvirnog sporazuma. b) Većina svih članova izabranih u Predstavnički dom sačinjava kvorum. 3. Procedura a) I jedan i drugi dom će biti sazvani u Sarajevu, najkasnije 30 dana nakon njihovog izbora. b) Svaki dom će većinom glasova usvojiti svoj poslovnik o radu i izabrati među svojim članovima jednog Srbina, jednog Bošnjaka i jednog Hrvata za predsjedavajućeg i zamjenike predsjedavajućeg, s tim da će mjesto predsjedavajućeg rotirati izmedu ova tri lica. c) Sve zakonodavne odluke moraju biti odobrene od strane oba doma. d) Sve odluke u oba doma donose se većinom glasova onih koji su prisutni i glasaju. Delegati i članovi će ulagati najveće napore kako bi većina uključivala najmanje jednu trećinu glasova delegata ili članova sa teritorije svakog entiteta. Ukoliko većina ne uključuje jednu trećinu glasova delegata ili članova sa teritorije svakog entiteta, predsjedavajući i njegovi zamjenici će, radeći kao komisija, nastojati da u roku od tri dana od glasanja postignu saglasnost. Ukoliko ta nastojanja ne uspiju, odluke će se donijeti većinom onih koji su prisutni i glasaju, pod uslovom da glasovi protiv ne uključuju dvije trećine, ili više, delegata ili članova izabranih iz svakog entiteta. e) Predložena odluka Parlamentarne skupštine može biti proglašena destruktivnom po vitalni interes bošnjackog, hrvatskog ili srpskog naroda većinom glasova iz redova bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata izabranih u skladu sa stavom 1, tacka (a). Za donošenje takve odluke biće potrebna saglasnost Doma naroda, izglasana od strane većine bošnjačkih, većine hrvatskih i većine srpskih delegata koji su prisutni i glasaju. f) Kada većina bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata stavi primjedbu na pozivanje na tačku (e), predsjedavajući Doma naroda će odmah sazvati Zajedničku komisiju, koja se sastoji od tri delegata, od kojih je svaki izabran iz redova bošnjačkih, hrvatskih i srpskih delegata, u cilju razrješenja tog pitanja. Ukoliko to Komisija ne uspije u roku od pet dana, predmet se upućuje Ustavnom sudu koji ce po hitnom postupku preispitati proceduralnu ispravnost slučaja. g) Dom naroda se može raspustiti odlukom Predsjedništva ili samog Doma, pod uslovom da je odluka Doma o raspuštanju donijeta većinom koja uključuje većinu delegata iz reda najmanje dva naroda, bošnjačkog, hrvatskog ili srpskog. Dom naroda koji je izabran u prvim izborima poslije stupanja na snagu ovog Ustava ne može biti raspušten. h) Odluke Parlamentarne skupštine neće stupiti na snagu prije nego što budu objavljene. i) Kompletni zapisnici sa rasprava u oba doma bice objavljivani, a njihove sjednice će, osim u izuzetnim situacijama u skladu sa poslovnikom, biti javne. 131
j) Delegati i članovi ne mogu biti pozivani na krivičnu ili građansku odgovornost u pogledu bilo kojeg čina izvršenog u okviru dužnosti u Parlamentarnoj skupštini. 4. Ovlaštenja Parlamentarna skupština je nadležna za: a) Donošenje zakona koji su potrebni za provođenje odluka Predsjedništva ili za vršenje funkcija Skupštine po ovom Ustavu. b) Odlučivanje o izvorima i iznosu sredstava za rad institucija Bosne i Hercegovine i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine. c) Odobravanje budžeta za institucije Bosne i Hercegovine. d) Odlučivanje o saglasnosti za ratifikaciju ugovora. e) Ostala pitanja koja su potrebna da se provedu njene dužnosti, ili koja su joj dodijeljena zajedničkim sporazumom entiteta. Stav 1. → Parlament u BiH se zove Parlamentarna skupština (iako je parlament i skupština jedno te isto! → moguće je da su tvorci ustava htjeli da istaknu da je u parlamentarnoj skupštini došla do izražaja složena struktura BiH). Čine je dva doma, odn. dvodoma je i to etnička (političko-nacionalna) → da li je to baš tako? Imamo dvije kategorije naroda: konstitutivni + ostali, i uz njih građane. U Parlamentarnoj skupštini se nalaze narodni poslanici, koje je izabrao narod u skladu sa zakonom koji se donosi na nivou države, odn. entiteti ne uređuju izbor u Predstavnički dom, ali su predstavnici izabrani na teritoriji entiteta. → Da li su delegati u Domu naroda predstavnici naroda ili entiteta? Nigdje se ne kaže precizno koga predstavljaju! ⇒ Što se tiče Doma naroda, on oličava konstitutivne narode, Bošnjake, Hrvate i Srbe i to u proporciji 5 + 5 + 5, odn. 10 + 5 (na teritoriji FBiH se bira 5 bošnjačkih delegata i 5 hrvatskih delegata, a na teritoriji RS 5 srpskih). Bira ih Narodna skupština u RS, odnosno bošnjačke i hrvatske delegate biraju odgovarajući krugovi Doma naroda u Parlamentu FBiH. → postoje različita mišljenja, vođen je spor pred Ustavnim sudom BiH gdje je prevagnula odluka o konstituitivnosti sva tri naroda na čitavoj teritoriji BiH (ali postoji i tumačenje da su entiteti izraz konstitutivnosti pojedinih naroda, odn. FBiH je izraz konstitutivnosti Hrvata i Bošnjaka, a RS Srba) koja je izijenila duh Dejtonskog sporazuma. Član 3. stav 3. → procedure → odluke u Parlamentarnoj skupštini se donose saglasnošću oba doma.... (sve boldovano je bitno!), domovi su ravnopravni u donošenju odluka. naravno, mora da postoji kvorum (kvorum za rad u Predstavničkom domu je više od polovine , a u Domu naroda je 9 delegata, s tim što tih 9 delegata mora da odrazi nacionalnu strukturu po formulu 1/3 + 1/3 + 1/3 - odn. 3 Bošnjaka, 3 Hrvata i 3 Srbina). - Stav j) → poslanici imaju imunitet. Član 4. → Parlamentarna skupština je nosilac zakonodavne aktivnosti Član V Predsjedništvo Predsjedništvo Bosne i Hercegovine se sastoji od tri člana: jednog Bošnjaka i jednog Hrvata, koji se svaki biraju neposredno sa teritorije Federacije, i jednog Srbina, koji se bira neposredno sa teritorije Republike Srpske. 1. Izbor i trajanje mandata a) Članovi Predsjedništva biraju se neposredno u svakom entitetu (tako da svaki glasač glasa za popunjavanje jednog mjesta u Predsjedništvu), u skladu sa izbornim zakonom kojeg donosi Parlamentarna skupština. Međutim, prvi izbori će se održati u skladu sa Aneksom 3. Opšteg okvirnog sporazuma. Bilo koje upražnjeno mjesto u Predsjedništvu će biti popunjeno od strane odgovarajućeg entiteta, u skladu sa zakonom koji će donijeti Parlamentarna skupština. b) Mandat članova Predsjedništva koji su izabrani na prvim izborima traje dvije godine; mandat članova izabranih nakon toga će biti četiri godine. Članovi Predsjedništva mogu biti birani još jedan uzastopni mandat, a nakon toga nemaju pravo izbora u Predsjedništvo prije isteka četvorogodišnjeg roka. 2. Procedura 132
a) Predsjedništvo će usvojiti svoj poslovnik o radu koji će predvidjeti adekvatan vremenski rok za najavu sjednica Predsjedništva. b) Članovi Predsjedništva će između sebe imenovati jednog člana za predsjedavajućeg. U prvom mandatu Predsjedništva, predsjedavajuci će biti onaj član koji je dobio najveći broj glasova. Poslije toga, način izbora predsjedavajućeg, rotacijom ili na drugi nacin, odrediće Parlamentarna skupština u skladu sa članom IV, stav 3. c) Predsjedništvo će nastojati da usvoji sve odluke Predsjedništva – tj. one koje se tiču pitanja koja proizilaze iz člana V (3), tačke (a) do (e) – putem konsenzusa. Takve odluke mogu, pod uslovima iz tačke (d) ovog stava, usvojiti dva člana ukoliko svi pokušaji da se dostigne konsenzus ne uspiju. d) Član Predsjedništva koji se ne slaže sa odlukom, može odluku Predsjedništva proglasiti destruktivnom po vitalni interes entiteta za teritoriju sa koje je izabran, pod uslovom da to učini u roku od tri dana po njenom usvajanju. Takva odluka će biti odmah upućena Narodnoj skupštini Republike Srpske, ukoliko je tu izjavu dao član sa te teritorije; bošnjačkim delegatima u Domu naroda Federacije, ukoliko je takvu izjavu dao bošnjacki član; ili hrvatskim delegatima u istom tijelu, ukoliko je tu izjavu dao hrvatski član. Ukoliko takav proglas bude potvrđen dvotrećinskom većinom glasova u roku od 10 dana po upućivanju, osporavana odluka Predsjedništva neće imati učinka. 3. Ovlaštenja Predsjedništvo je nadležno za: a) Vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine. b) Imenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine, od kojih najviše dvije trećine mogu biti odabrani sa teritorije Federacije. c) Predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim organizacijama i institucijama i traženje članstva u onim međunarodnim organizacijama i institucijama u kojima Bosna i Hercegovina nije član. d) Vođenje pregovora za zaključenje međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine, otkazivanje i, uz suglasnost Parlamentarne skupštine, ratifikovanje takvih ugovora. e) Izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine. f) Predlaganje godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini, uz preporuku Vijeća ministara. g) Podnošenje izvještaja o rashodima Predsjedništva Parlamentarnoj skupštini na njen zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje. h) Koordinaciju, prema potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovini. i) Vršenje drugih djelatnosti koje mogu biti potrebne za obavljanje dužnosti, koje mu prenese Parlamentarna skupština, ili na koje pristanu entiteti. 4. Vijeće ministara Predsjedništvo će imenovati predsjedavajućeg Vijeca ministara koji će preuzeti dužnost po odobrenju Predstavničkog doma. Predsjedavajući će imenovati ministra vanjskih poslova, ministra vanjske trgovine i druge ministre po potrebi, a koji ce preuzeti dužnost po odobrenju Predstavničkog doma. a) Predsjednavajući i ministri zajedno sačinjavaju Vijeće ministara i odgovorni su za provođenje politike i odluka Bosne i Hercegovine u oblastima kako je naznačeno u stavovima 1, 4 i 5 člana III, o čemu podnose izvještaj Parlamentarnoj skupštini (ukljucujući, najmanje jedanput godišnje, izvještaj o rashodima Bosne i Hercegovine). b) Najviše dvije trećine svih ministara mogu biti imenovani sa teritorije Federacije. Predsjedavajući će, također, imenovati zamjenike ministara (koji neće biti iz istog konstitutivnog naroda kao i njihovi ministri), koji će preuzeti dužnost nakon odobrenja Predstavničkog doma. c) Vijeće ministara će podnijeti ostavku ukoliko mu Parlamentarna skupština izglasa nepovjerenje. 5. Stalni komitet a) Svaki član Predsjedništva će, po službenoj dužnosti, vršiti funkciju civilnog zapovjednika oružanih snaga. Nijedan entitet neće prijetiti silom niti upotrebljavati silu protiv drugog entiteta i ni pod kakvim okolnostima oružane snage jednog entiteta ne smiju ući niti boraviti na teritoriji drugog entiteta bez saglasnosti njegove vlade i Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Sve oružane snage u Bosni i Hercegovini će funkcionisati u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. b) Članovi Predsjedništva će izabrati Stalni komitet za vojna pitanja koji će koordinirati aktivnosti oružanih snaga u Bosni i Hercegovini. Članovi Predsjedništva ujedno su i članovi Stalnog komiteta. 133
Težište izvršne vlasti je stavljeno na Predsjedništvo. Savjet ministara (bira se na prijedlog predsjedavajućeg Predsjedništva uz odobrenje Predstavničkog doma) "dođe" kao pomoćni organ Predsjedništva. Uloge Doma naroda i izboru NEMA, ali mora da ima povjerenje oba doma. Tako da Savjet ministara samo operativno sprovodi politiku koju neko drugi utvrđuje jer je Predsjedništvo stvarni šef države, a Savjet ministara je pomoćno tijelo. Princip konstitutivnosti naroda je došao do izražaja i u strukturi Predsjedništva. Predsjedništvo BiH je tročlano (1 Bošnjak, 1 Hrvat i 1 Srbin), s tim što se članovi Predsjedništva biraju na teritoriji entiteta (srpski član se bira na teritoriji Republike Srpske, a bošnjački i hrvatski na teritoriji FBiH)... u skladu sa zakonom, koji se usvaja na državnom nivou → ali je to ostalo pitanje odnosa između odnosa ustavnog suda, tj. konstitutivnosti naroda na čitavoj teritoriji i institucionalnog rješenja koje je sadržano u odredbama ustava o entitetskoj strukturi zemlje. Predsjedništvo je kolektivni šef države, odluke donosi konsenzusom. Mađutim, ukoliko nije moguće postići konsenzus, ustav sadrži mehanizam i tada dopušta da se aktivira jedan sistem većinskog glasanja, da dva člana Predsjedništva donesu odluku. Ali, treći član Predsjedništva koji je preglasan, može tu odluku proglasiti odlukom od vitalnog interesa po ENTITET (ne narod, već entitet) iz kojeg dolazi. → Tada se njegova odluka tj. stav daje na verifikaciju poslanicima u NS R, odn. bošnjačkim i hrvatskim delegatima u Domu naroda Federacije, u roku od 3 dana od kada je on primjedbu stavio, pri čemu se precizira šta se smatra povredom interesa entiteta. Ako 2/3 poslanika u Ns RS, odn. u Domu naroda FBiH smatra da odluka Predsjedništva, koja je donesena većinom glasova, vrijeđa vitalne interese jednog entiteta, ta odluka ne može da stupi na snagu. → pitanje: Ko zaista utvrđuje vitalne interese entiteta?. Jer ako je riječ o bošnjačkom članu Predsjedništva, koji je proglasao neku odluku značajnu za vitalni interes FBiH, o tome da li je riječ o povredi vitalnih interesa FBiH krajnju odluku će donijeti 2/3 bošnjačkih delegata u Domu naroda FBiH, odn. 2/3 Hrvata ako je hrvatski član Predsjedništva, tj. 2/3 Srba od ukupnog broja poslanika u NS RS-e. ⇒ Ovakav institucionalni aranžman, koji ustav sadrži, čak i pored odluke Ustavnog suda, nedorečenosti u pogledu odnosa konstitutivnosti i entitetske strukture države. ⇒ Šta je BiH po sistemu vlasti? → Parlamentarna skupština BiH obavlja nekoliko nadležnosti: 1. Prva i osnovna je da obavlja ustavotvornu vlast, iako u tom članu ustava koji se tiče PS i koji govori o PS nije izričito navedena ustavotvorna vlast; ona proističe iz onog člana ustava koji govori o promjeni ustava, pri čemu se za promjenu ustava zahtijeva 2/3 većina u Predstavničkom domu. - Parlamentarna skupština (PS) donosi odluke različitim tipovima većine. * Prostom većinom - kada bira funkcionere i kada usvaja poslanike (svaki dom kada usvaja poslanike). * Prostom većinom + 1/3 (što uključuje trećinu sa teritorije entiteta) - kada donosi sve ostale odluke i *2/3 većinom u Predstavničkom domu - kada se donose promjene ustava. 2. Zakonodavna funkcija, odn. donošenje zakona, gsdje je sadržana jedna vrlo interesantna odredba sa stanovišta sistema vlasti koji u BiH postoji → ustav govori da PS donosi zakone, koji su neophodni za izvršavanje odluka Predsjedništva i za sprovođenje nadležnosti BiH. Ali ako u ustavu stoji da PS donosi zakone, koji su neophodni za izvršavanje odluka Predsjedništva, Predsjedništvo se praktično stavlja na ejdan stepenikm više u odnosu na parlament. Predsjedništvo je grana izvršne vlasti ("PS će biti nadležna za donošenje zakona potrebnih za sprovođenje odluka Predsejdništva ili za obavljanje nadležnosti"). → znači nadležnosti skupštine. Odluke Predsjedništva se sada pojavjuju kao akti. Kao da su akti jači ... Sada Predsjedništvo daje političke smjernice PS, kakve će ona zakone da donosi - što je neuobičajeno rješenje, da šef države ima takvo ovlaštenje (što je opet posljedica konstitutivnosti naroda, odn. da Predsjedništvo izražava konstitutivnost naroda). 3. Budžetska nadležnost, odn. usvajanje budžeta 4. Ustav izričito predviđa da PS daje odobrenja za ratifikaciju. To je tako sročeno jer je ratifikacija akt koji predstavlja na međunarodnom planu konačni izraz obavezivanja međunarodnim ugovorom. Jedan je od načina izražavanja konačne volje države. To obično daje šef u formi tzv. ratifikacionih instrumenata. Da bi dao ratifikacione isnstrumente potrebno je da se u ustavno-pravnom smislu ugovora ratifikuje, a mu Parlament da odobrenje. 134
PS ima takav odnos prema Predsjedništvuda donosi zakone za izvršavanje odluka Predsjedništva. Budući da se PS sastoji od dva doma ne može se odjedamput raspustiti. Ustav zapravo ne predviđa mogućnost raspuštanja Predstavničkog doma, već samo mogućnost raspuštanja Doma naroda. Po nekim konstitucionalistima BiH ta ustavna mogućnost je predviđena za slučaj da se odblokira ustavom predviđena mogućnost blokiranja donošenja zakona u Domu naroda. Pravo da raspusti Dom naroda ima Predsjedništvo. Ustav BiH je dopustio da PS reguliše veoma važno pitanje, a to je: ko može da podnosi prijedlog za donošenje zakona. Ustav BiH ne reguliše uopšte zakonodavni postupak, odn. mogućnost predlaganja zakona, već je to pitanje prepušteno da se uredi poslovnicima jednog i drugog doma (što je prilično neuobičajeno rješenje - iako to nije jedini propust Ustava BiH u pravnom smislu). - Poslovnicima Doma Parlamenta je utvrđeno da svaki član Predsjedništva može da da prijedlog, predlaže savjetu ministara, potom ministri, svaki poslani, delegat, itd... Po pitanju Savjeta ministaranjegova ustana pozicija je veoma interesantna. Nomotehnički (pravila pisanj apravnih propisa) uređen je u onom članu koji je posvećen Predsjedništvu (tako da taj član reguliše sastav, nadležnost i način rada Savjeta Po ustavu BiH nigdje se ne navodi ko proglašava zakone na nivou BiH. Ustav BiH ne predviđa da Predsjedništvo proglašava zakone, što je inače uobičajena nadležnost šefa države. Član VI Ustavni sud 1. Sastav Ustavni sud Bosne i Hercegovine sastoji se od devet članova. a) Četiri člana bira Predstavnički dom Federacije, a dva člana Skupština Republike Srpske. Preostala tri člana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava nakon konsultacija sa Predsjedništvom. b) Sudije će biti istaknuti pravnici visokog moralnog ugleda. Svako ko udovoljava takvoj kvalifikaciji i ima pravo glasa može biti imenovan za sudiju Ustavnog suda. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti državljani Bosne i Hercegovine ili bilo koje susjedne države. c) Mandat sudija imenovanih u prvome sazivu biće pet godina, izuzev ako podnesu ostavku ili budu s razlogom razriješeni na osnovu konsenzusa ostalih sudija. Sudije koje su imenovani u prvome sazivu ne mogu biti reimenovani. Sudije koje će biti imenovani nakon prvog saziva služice do navršenih 70 godina života, izuzev ako podnesu ostavku ili budu s razlogom razriješeni na osnovu konsenzusa ostalih sudija. d) Za imenovanja koja se budu vršila nakon isteka perioda od pet godina od prvih imenovanja, Parlamentarna skupština može zakonom predvidjeti drugačiji nacin izbora troje sudija koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. 2. Procedure a) Većina svih članova suda sačinjava kvorum. b) Sud će, vecinom glasova svih članova, usvojiti svoja pravila o radu. Sud će voditi javne rasprave, a svoje odluke će javno obrazlagati i objavljivati. 3. Jurisdikcija Ustavni sud ce podržavati ovaj Ustav. a) Ustavni sud je jedini nadležan da odlučuje o bilo kojem sporu koji se javlja po ovom Ustavu izmedu dva entiteta, ili izmedu Bosne i Hercegovine i jednog ili oba entiteta, te između institucija Bosne i Hercegovine, uključujući ali ne ograničavajuci se na to pitanje: - Da li je odluka entiteta da uspostavi poseban paralelan odnos sa susjednom državom u skladu sa ovim Ustavom, uključujući i odredbe koje se odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. - Da li je bilo koja odredba ustava ili zakona jednog entiteta u skladu sa ovim Ustavom. Sporove može pokrenuti član Predsjedništva, predsjedavajući Vijeca ministara, predsjedavajući, ili njegov zamjenik, bilo kojeg doma Parlamentarne skupštine; jedna četvrtina članova/delegata bilo kojeg doma Parlamentarne skupštine, ili jedna četvrtina članova bilo kojeg doma zakonodavnog organa jednog entiteta. b) Ustavni sud također ima apelacionu nadležnost u pitanjima koja su sadržana u ovom Ustavu, kada ona postanu predmet spora zbog presude bilo kojeg suda u Bosni i Hercegovini. 135
c) Ustavni sud je nadležan u pitanjima koja mu je proslijedio bilo koji sud u Bosni i Hercegovini u pogledu toga da li je zakon, o čijem važenju njegova odluka ovisi, kompatibilan sa ovim Ustavom, sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i njenim protokolima, ili sa zakonima Bosne i Hercegovine; ili u pogledu postojanja ili domašaja nekog opšteg pravila međunarodnog javnog prava koje je bitno za odluku suda. 4. Odluke Odluke Ustavnog suda su konačne i obavezujuće. Tumačenje člana VI → pitanje 78. Ustavni sud BiH! Član VII Centralna banka Centralna banka Bosne i Hercegovine je jedina ovlaštena institucija za štampanje novca i monetarnu politiku na cijelom području Bosne i Hercegovine. 1. Nadležnosti Centralne banke odrediće Parlamentarna skupština. Međutim, u periodu od šest godina od stupanja na snagu ovog Ustava, Centralna banka nece moći davati kredite štampanjem novca, niti funkcionisati kao valutna komisija; nakon tog perioda Parlamentarna skupština može tu nadležnost dati Centralnoj banci. 2. Prvi Upravni odbor Centralne banke će se sastojati od Guvernera kojega imenuje Međunarodni monetarni fond, nakon konsultacija sa Predsjedništvom, i tri člana koja imenuje Predsjedništvo, od kojih su dva iz Federacije (jedan Bošnjak i jedan Hrvat, koji će dijeliti jedan glas) i jedan iz Republike Srpske svi sa mandatom od 6 godina. Guverner, koji neće biti državljanin Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne države, može imati odlučujući glas u slučaju neriješenog ishoda glasanja. 3. Nakon tog perioda, Upravni odbor Centralne banke Bosne i Hercegovine će se sastojati od pet lica koja imenuje Predsjedništvo na period od 6 godina. Odbor će među svojim članovima imenovati Guvernera na period od 6 godina. Član VIII Finansije 1. Parlamentarna skupština će svake godine, na prijedlog Predsjedništva, usvojiti budžet kojim se finansiraju troškovi potrebni za izvršavanje nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine. 2. Ukoliko se takav budžet ne usvoji blagovremeno, budžet za prethodnu godinu će biti korišten na privremenoj osnovi. 3. Federacija će obezbijediti dvije trećine, a Republika Srpska jednu trećinu prihoda koji su potrebni za budžet, osim ako se prihodi ne prikupljaju na način kako je utvrdila Parlamentarna skupština. Član IX Opšte odredbe 1. Nijedno lice koje se nalazi na izdržavanju kazne, izrečene presudom Međunarodnog tribunala za bivšu Jugoslaviju, i niti jedna osoba koja je pod optužnicom Tribunala a koja se nije povinovala naredbi da se pojavi pred Tribunalom, ne može biti kandidat ili imati bilo koju neimenovanu, izbornu ili drugu javnu funkciju na teritoriji Bosne i Hercegovine. 2. Naknada za lica koja obavljaju funkcije u institucijama Bosne i Hercegovine ne može biti umanjena za vrijeme trajanja mandata nosioca funkcije. 3. Funkcioneri imenovani na položaje u institucijama Bosne i Hercegovine, u pravilu, odražavaju sastav naroda Bosne i Hercegovine. Član X Izmjene i dopune 1. Amandmanska procedura Ovaj Ustav može biti mijenjan i dopunjavan odlukom Parlamentarne skupštine, koja uključuje dvotrećinsku većinu prisutnih i koji su glasali u Predstavničkom domu. 136
2. Ljudska prava i osnovne slobode Nijednim amandmanom na ovaj Ustav ne može se eliminisati, niti umanjiti bilo koje od prava i sloboda iz člana II ovog Ustava, niti izmijeniti ova odredba. → PITANJE: Kakva je BiH država? ⇒ Na prvi pogled mogli bismo reći realna unija (po strukturi BiH ima dva elementa, dvije jedinice), pa i federacija (podjela nadležnosti slično kao u federacijama),... ali BiH je SLOŽENA DRŽAVA sa različitim elementima i realne unije i federalne države i konsocijativne demokratije i autonomije (Brčko Distrikt). *Po strukuri postoje elementi realne unije (2 jedinice). *Po nadležnostima prema oblastima društvenog života, nadležnosti su podijeljene slično ako u federacijama. Međutim, te nadležnosti ne pripadaju državi, pripadaju institucijama BiH, a u institucijama BiH su predstavljeni i entiteti i narodi. → i to je opet pitanje, ta raspodjela nadležnosti, ima li i elemente i federalizma i unije. *U načinu donošenja zakona imaju i elementi veta, odnosno i elementi konfederalizma. *U konstitutivnosti naroda i izražavanju konstitutivnosti postoje elementi konsocijacije (postoje različita označavanja, npr. jedan udžbenik na pravnom fakzultetu u Mostaru sadrži tezu da je to etnički federalizam - što se sada savremenije zove konsocijacija). Ono što je za državno uređenje vrlo važno je odnos između entitetske strukture i konstitutivnosti naroda.Ustavni sud BiH je stanovišta da su konstituitivni svi narodi na čitavoj teritoriji BiH, što je kasnije urodilo postojanje Vijeća naroda u FBiH i u RS, kao jednog od domova u postupku donošenja zakona. Međutim, ta odluka u kontekstu rješenja sadržanih u ustavu nameće niz dilema ⇒ a) u postupku izbora delegata u Domu naroda, iz Federaciaje ne učestvuju srpski delegati, b) a takođe, ni Bošnjaci, ni Hrvati sa teritorije RS ne učestvuju u izboru bošnjačkih, odnosno hrvatskih delegata u Domu naroda BiH, c) s druge strane, NS RS bira 5 Srba, jednonacionalnu delegaciju. U postupku izbora tih lica učestvuju i poslanici u Skupštini RS koji nisu samo srpske nacionalnosti. Takođe, s druge strane, ni Srbi sa teritorije FBiH ne učestvuju u izboru tih 5 Srba za Dom naroda FBiH. → tako da je to situacija koja nameće pitanje: da li je taj princip konstitutivnosti do kraja sproveden? Član XI Prelazne odredbe Prelazne odredbe u vezi sa javnim funkcijama, važenjem zakona i drugim pitanjima izlo-žene su u Aneksu II ovog Ustava. Član XII Stupanje na snagu 1. Ustav cć stupiti na snagu po potpisivanju Opšteg okvirnog sporazuma kao ustavni akt, kojim se amandmanski zamjenjuje i stavlja van snage Ustav Republike Bosne i Hercegovine. 2. U roku od tri mjeseca od stupanja na snagu ovog Ustava, entiteti ć amandmanskim postupkom izmijeniti svoje ustave da bi se osigurala saglasnost sa ovim Ustavom u skladu sa članom III, stav 3, tačka (b). Aneks I Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u Bosni i Hercegovini 1. Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (1948) 2. Ženevske konvencije I-IV o zaštiti žrtava rata (1949) i Dopunski protokoli I-II (1977) 3. Konvencija koja se odnosi na status izbjeglica (1951) i Protokol (1966) 4. Konvencija o državljanstvu udatih žena (1957) 5. Konvencija o smanjenju broja lica bez državljanstva (1961) 6. Međunarodna konvencija o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije (1965) 7. Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966) i Opcioni protokoli (1966 i 1989) 8. Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (1966) 9. Konvencija o uklanjanju svih oblika diskriminacije u odnosu na žene (1979) 137
10. Konvencija protiv mučenja i drugih surovih, nehumanih ili ponižavajućih tretmana ili kažnjavanja (1984) 11. Evropska konvencija o sprečavanju mučenja, nehumanog ili ponižavajućeg tretmana ili kažnjavanja (1987) 12. Konvencija o pravima djeteta (1989) 13. Međunarodna konvencija o zaštiti prava svih radnika-migranata i članova njihovih porodica (1990) 14. Evropska povelja za regionalne jezike i jezike manjina (1992) 15. Okvirna Konvencija za zaštitu nacionalnih manjina (1994) Aneks II Prelazne odredbe 1. Zajednička prelazna komisija a) Strane ovim ustanovljavaju Zajedničku prelaznu komisiju koja će biti ovlaštena da raspravlja o praktičnim pitanjima u vezi sa implementacijom Ustava Bosne i Hercegovine, Opšteg okvirnog sporazuma i njegovih aneksa, i daje preporuke i prijedloge. b) Zajednička prelazna komisija se sastoji od četiri lica iz Federacije, tri iz Republike Srpske i jednog predstavnika Bosne i Hercegovine. c) Sastancima komisije predsjedava Visoki predstavnik ili lice koje on odredi. 2. Kontinuitet pravnih propisa Svi zakoni, propisi i sudski poslovnici, koji su na snazi na teritoriji Bosne i Hercegovine u trenutku kada Ustav stupi na snagu, ostaće na snazi u onoj mjeri u kojoj nisu u suprotnosti sa Ustavom dok drugačije ne odredi nadležni organ vlasti Bosne i Hercegovine. 3. Pravni i administrativni postupci Svi postupci u sudovima ili organima uprave, koji su u toku na prostoru Bosne i Hercego-vine u trenutku stupanja na snagu ovog Ustava, biće nastavljeni ili preneseni na druge sudove ili organe u Bosni i Hercegovini u skladu sa propisima kojima se ureduje nadležnost ovih institucija. 4. Državni organi Dok ne budu zamijenjeni novim sporazumom ili zakonom, organi vlasti, institucije i druga tijela Bosne i Hercegovine će funkcionisati u skladu sa važećim propisima. 5. Ugovori Svi ugovori koje je ratifikovala Republika Bosna i Hercegovina izmedu 1.1.1992. godine i stupanja na snagu ovog Ustava biće dati na uvid članovima Predsjedništva u roku od 15 dana od njihovog stupanja na dužnost; svaki ugovor koji ne bude dat na uvid biće proglašen poništenim. U roku od 6 mjeseci poslije prvog zasjedanja Parlamentarne skupštine, na zahtjev bilo kojeg člana Predsjedništva, Parlamentarna skupština će razmotriti da li da otkaže bilo koji drugi ugovor.
80. Ustav Republike Srpske (odgovor povezati sa pitanjima: 65, 66,67 i 77.) Republika Srpska je što se tiče državnog uređenja unitarna država. Nakon gore pomenute odluke Ustavnog suda BiH došlo je do promjena. Konstitutivna su sva tri naroda: Srbi, Hrvati i Bošnjaci. Konstitutivnost je institucionalno izražena kroz stvaranje Vijeća naroda, koje zapravo učestvuje kao gornji dom u zakonodavnom postupku. Vijeće naroda praktično ima ingerenciju u slučaju, u ustavu je definisano šta znači vitalni interes ili zaštita vitalnog interesa. Što se tiče organizaciaje vlasti u Republici Srpskoj je prisutan jedan hibridni model, sa elementima predsjedničkog sistema. Zakonodavnu vlast vrši Narodna skupština i Vijeće naroda, kada je u pitanju zaštita vitalnog interesa. Postoje i elementi parlamentarnog sistema u tom smislu što predsjednik republike: - daje mandat za sastav vlade. Narodna skupština bira vladu. Međutim tu postoje interesantna rješenja, naročito povodom ingerencija predsjednika Republike. - može da raspolaže zakonodavnom inicijativom, dakle, može po ustavu da predloži donošenje zakona, što je veoma interesantno rješenje, ne svojstveno parlamentarnom sistemu. 138
- može da zahtijeva od Vlade da zauzme stav povodom nekog pitanja. Čak može da zahtijeva i sjednicu Vlade sa tačkama, utvrđenim pitanjima, koja će se staviti na dnevni red, što su sve elementi jednog mješovitog sistema i elementi predsjedničkog sistema. - po ustavu, može da na prijedlog 20 poslanika, ako dođe do problema u funkcionisanju Vlade, da zahtijeva od premijera da podnese ostavku. Ako on to ne učini (prmijer), može i da ga razriješi. - ima pravo veta, koje je suspenzivnog karaktera. Zapravo, on može da odbije da proglasi zahtjev, da ga vrati na usvajanje parlamentu, a ako dođe do usvajanja može da ponovo zahtijeva većinu da ga proglasi.
81. Ustav i ustavno uređenje Federacije Bosne i Hercegovine Ustav Federacije Bosne i Hercegovine donijela je i proglasila Ustavotvorna skupština Federacije Bosne i Hercegovine 30. marta 1994. godine (još ga zovu Bečki ustav, jer je izrađen u Beču). Ustav je po svojim elementima akt države (članice države) donesen po odgovarajućem postupku, i od strane odgovarajućeg organa. Spada u red srednje dugih ustava (115 članova). Ustav ima preambulu i devet poglavlja, i to su slijedeća poglavlja: 1. uspostavljanje Federacije (opšta načela); 2. ljudska prava i slobode; 3. podjela nadležnosti između federalne i kantonalne vlasti; 4. struktura federalne vlasti; 5. kantonalne vlasti; 6. opštinske vlasti; 7. međunarodni odnosi; 8. amandmani na ustav i 9. usvajanje i stupanje na snagu Ustava i prelazna rješenja. 1. Uspostavljanje Federacije Ustavom je definisano državno uređenje u vidu složene Federalne države tj. Federacija Bosne i Hercegovinekao državotvorna tvorevina tj. država Bošnjaka i Hrvata (i ostalih) koja se sastoji od federalnih jedinica (kantona i županija) na teritoriji Bosne i Hercegovine, sa većinskim bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom. Federacija se sastoji od deset kantona i županija, koji imaju nazive prema sjedištu gradova i regionalno-geografskim karakteristikama. Kantoni su federalne jedinice (manje-više načelno gledano svi su isti, osim dva: koja imaju posebno uređenje → Srednje-bosanski i Neretvansko-hercegovački kanton ⇒ zbog osobenosti nacinalne strukture). Federacija Bosne i Hercegovine, kao i Republika Srpska formalni su kao države unutrašnjeg, a ne međunarodnog prava jer imaju karakter entiteta (latinski: ens = biće; esse = biti; filozofski: esencija = bitnost). Dejtonskim sporazumom i ustavom Bosne i Hercegovine, Federacija je kao i Republika Srpska dobila status države članice ili federalno – konfederalne jedinice države Bosne i Hercegovine kao članice međunarodnog prava tj. UN. Što se tiče sistema vlasti u Federaciji, primjenjen je jedan interesantan sistem, koji čini da stvarni šef izvršne vlasti u Federaciji je zapravo predsjednik ili podpredsjednik Federacije. Predsjednika bira Parlament, s tim što je mnogo teži postupak razrješenja, nego izbora. Ako je 2/3 većina za razrješenje, ulazi u izbor i predsjednik Federacije, praktično ministri odgovaraju i pred njim i pred parlamentom. U ustavu Federacije jasno su opredijeljene isključive nadležnosti Federacije (uniforma organa bezbijednosti je jedinstvena na cijeloj teritoriji Federacije), kao i saradnja u pojedinim oblastima (zaštita ljudskih prava i sloboda), ali i nadležnosti kantona (obrazovanje, sfera bezbijednosti). Obje državotvorne jedinice se nazivaju (BiH i RS) zajedničkim imenom entitet. Tako je u državno – pravnoj teoriji i ustavnom pravu uveden novi pojam entitet, koji je, u stvari, logički pojam i koji u pravu označava jednu cjelinu, nešto što postoji, što je bitno, važno i što ima suštinski karakter. Dakle Federacija Bosne i Hercegovine je bitan, suštinski i konstitutivni element države Bosne i Hercegovie, što je i u Ustavu Bosne i Hercegovine utvrđeno i glasi: "Bosna i Hercegovina se sastoji od 139
dva entiteta, Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske" – član 1. tačka 3. Nakon donošenja Ustav Federacije Bosne i Hercegovine mijenjan je u četri navrata. 1. Amandman na Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, usvojen od Ustavotvorne skupštine koji je stupio na snagu 23.06.1994. godine. Ovim amandmanom je uspostavljen status Sredjobosanskog i Neretvanskog kantona sa posebnim režimom. 2. Amandmanima II i XXIV usvojenim od Ustavotvorne skupštine koji su stupili na snagu 05.06.1996. godine. Ovim amandmanima izvršeno je usklađivanje Ustava Federacije Bosne i Hercegovine sa Ustavom Bosne i Hercegovine. 3. Amandmani XV i XVI koje je usvojio parlament Federacije Bosne i Hercegovine na sjednici Doma naroda 29.04.1997. godine i Predstavničkog doma 06.05.1997. godine i koji su stupili na snagu 06.05.1997. godine. Njima se izražava specifičnost i ustanovljava poseban status gradovima Mostaru, Sarajevu i glavnim gradovima kantona sa posebnim režimom. 4. Veoma značajni amandmani usvojeni su u proljeće 2002. godine sprovođenjem odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda. Tim izmjenama i dopunama ustava Federacije Bosne i Hercegovine postala je entitet sva tri konstitutivna naroda – Bošnjaka, Hrvata i Srba, a ustanovljeni su snažniji mehanizmi zaštite vitalnih interesa sva tri konstitutivna naroda kao i njihova ravnomjerna zastupljenost u svim organima vlasti i drugim organima i organizacijama. 2. Ljudska prava i osnovne slobode Kada su u pitanju ljudska prava i slobode u opštim odrednicama Ustava Federacije Bosne i Hercegovine, pored principa, prava i sloboda utvrđenim instrumentima u Aneksu Ustava Federacije Bosne i Hercegovine sva propisana prava i slobode primjenjuju se na cjeloj teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, a sljedeće odredbe odnose se na Federaciju. S tim u vezi je utvrđeno da će Federacija osigurati primjenu najvišeg nivoa međunarodno priznatih prava i sloboda utvrđenih u aktima navedenim u Aneksu, a posebno: 1. Sve osobe na teritoriji Federacije uživaju pravo na: život, slobodu, s tim da su hapšenje i pritvaranje dopušteni samo u skladu sa zakonom, jednakosti pred zakonom; zabrana svake diskriminacije zasnovane na rasi, boji kože, polu, jeziku, religiji ili vjeroispovjesti, političkim ili drugim uvjerenjima, nacionalnom i socijalnom porijeklu; pravičan krivični postupak; zabrana mučenja, okrutnog ili nehumanog postupanja ili kažnjavanja; privatnost; slobodu kretanja; azil; zaštitu obitelji i djece; imovinu; osnovne slobode: slobodu govora i štampe, slobodu mišljenja, savjesti i uvjerenja, slobodu religije uključujući privatno i javno ispovjednje, slobodu okupljanja, slobodu udruživanja, uključujući slobodu osnivanja i pripadanja sindikatima i slobodu neudruživanja, slobodu na rad; obrazovanje; socijalnu zaštitu; zdravstvenu zaštitu; prehranu; utočište; zaštitu manjina i potencijalno ugrožene grupe. 2. Svi građani uživaju: a) pravo na osnivanje i pripadanje političkim partijama i b) politička prava: da učestvuju u javnim poslovima, da imaju jednak pristup javnim službama i da biraju i budu birani. 3. U djelu ljudska prava i osnovne slobode utvrđeno je da sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo slobodnog povratka u prebivališta iz kojih su prognani, s tim u vezi, sve osobe imaju pravo, u skladu sa federalnim i kantonalnim zakonodavstvom da im se vrati sva imovina oduzeta u toku etničkog progona, kao i na nadoknadu sve imovine koja im ne može biti vraćena. Sve izjave i obaveze date i preuzete pod prisilom, posebno one koje se tiču odricanja od prava na zemlju i drugu imovinu smatraju se ništavnim. 4. Sticanje i prestanak državljanstva Federacije Bosne i Hercegovine utvrđuje se federalnim zakonima s tim da: a) ni jedna osoba ne može biti lišena državljanstva proizvoljno, ni na način koji bi je ostavio bez državljanstva; b) svi građani imaju pravo zadržati i državljanstvo druge države.
140
Svi sudovi, organi uprave, institucije koje vrše javna ovlaštenja i drugi organi federalne vlasti primjenjivat će i poštovati prava i slobode predviđene u aktima navedenim u Aneksu. Svi nadležni organi vlasti u Federaciji sarađivat će sa svim Međunarodnim posmatračkim tijelima osnovanim instrumentima navedenim u aneksu.
141
