Historia e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike Fakulteti Juridik Viti 1 Semestri 1 –
LaLi Hajzeri Përmbajtja (Temat) e provimit nga Prof. Nuri Bexheti
STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKE
Të dhënat më të hershme mbi shtetin i gjëjmë të Herodoti (vdiq me 429 para eres së re) i cili qy sh në kohën antike u quajt baba i historiesë, dhe i cili ka dhënë mjaftë të dhëna për shtetin e Persisë, Egjiptit dhe të disa polisëve Greke. Pastaj vlen t ë permëndët Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjiptas Maneton shek. 3 p.e.s., Sokrati shek. 4 p. e.s., Platoni, Aristoteli (384-322 p.e.s.), etj. Në periudhen antike (përfshir Greqin dhe Romen) e drejta është studiuar në menyr dogmatike , egzektike, dhe jo me metodat historike (përjashtim bënë aristoteli) andaj as që bëhet fjalë egzistimin e historis histor is së shtetit dhe drejtës si disiplin shkencore vepra ma e njohur e aristotelit është “Kushtetuta e Athines”
STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEM-SHEK 4 - 12.
Në shekujt e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e të shtypurve dhe të përbuzurve dhe paraqitet si errozion për Perandorinë Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me të gjitha forcat. Sa më tepër që zhvillohej krishtenizmi rreziku për Romën ishte më i madh, andaj edhe ndjekjet dhe përsekutimet e të krishterve ishin më intensive, kështu që në gjysmën e shekullit 3 e arritën kulminacionin, sidomos gjatë sundimit të Dioklecianit (284-305 ). Gjatë sundimit të Justinianit e posaqerisht në koncilin e 5 të ekumenve (i dyti) në Konstadinopojë, me 553 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua në kishësunduese (ecclesia regans) dhe me këtë autokratia perandorake edhe në sferën fetare arriti kulmin, feja si ideologji, u bë mjet i rëndomt i sundimit. Sipas mendimtarit dhe babait më të madh të asaj kohe Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojnë dy shtete: i pari është shteti laik ku mbrëteron e keqja, djalli dhe mëkati, dhe shteti i dytë është kasha e krishter që është mbreteria e hyjniut në tokë. Këto dy shtete kanë kaluar së bashku nëpër gjashtë epoka të zhvillimit historic, prej Adamit e deri të Krishti dhe do të përfundojnë me shkatrrimin e aferm të botës dhe me gjykimin e tmerrshëm, kur njërëzit nga shteti i pare do të përfundojnë në ferr, kurse nga shteti i dytë në lumturinë e amshueshme. Augustini amshueshme. Augustini e mbron tezen tezen e tij së shteti ka të drejtë ta përdor dhunën në qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendisë në 22 libra). Në periudhen deri në shek. 12 në të gjitha shtetet e europes me perjashtim të bizantit e drejta kryesisht ishte e pashkruar pashkruar – – zakonore zakonore me perjashtim te Kodifikimit te Justinianit , ne bizant gjatë sundimit të Justinianit u bë kodifikimi i të drejtës romake , nuk u bë për qëllime të studimit të historis së drejtës por për përcaktimin e dispozitave konkrete të drejtës romake që duhej Kodifikuar Në përiudhën kur në Evropë, sidomos pas Justinianit, fillon një rënie e madhe e shkëncës dhe kulturës, në pjesë perendimore të Azisë paraqitet Islami, si religjion dhe ideologji e re, i cili fillon dhe përvetësojë trashigimin mendore antike dhe kështu ndërmjet shekujve 8 - 12 krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit 12 nëpërmjet të kulturës së zhvilluar Arabe Evropa fillon të arrijë atë shkallë të zhvillimit cultural dhe shkëncor sa që mund t ë merrte modelet antike të kulturës dhe shkëncës.
GLOSATORET
Të vetmit njerëz që dinin shkrim-lexim ishin klerikët, kurse e vetmja gjuhë e shkruar dhe gjuhë e shkëncës ishte Latinishtja. Për këtë qëllim ata u mbështetën në burime të së drejtës romake, kryesisht në Kodifikimin e Justinianit (ky më vonë , në shekullin 17, u quajt Corpus Iuris civiles), civiles), Ishte kjo e” kurse koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dij e” kurse juristet e kësaj kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise”. Kah fundi i shekullit 11 në Italinë veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irnerius (Bolonjë), ku do të studiohej e drejta Romake. Shkolla të tilla juridike u formuan edhe në Padovë, Pavija, etj. Në Bo lonjë u bënë të njohur vazhduesit e shkollës së Irnersiusit, siç janë; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e këtyre shkollave e studionin Korpusin sidomos digestat njërën nga pjesët më të re ndësishme të Corpus iurus civiles duke shenuar ndermjet rreshtave ose në marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe shpjegimet lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret. Këta vepronin kështu për të kursyer pergamentin shumë të shtrenjët të etëhershëm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj këta edhe quheshin Glosatorë (shkolla e Glosatorëve). Në mesin e shekullit 13 mësuesi i shquar dhe i pasur i Bolonjës Francesco Acursius, e botoi përmbledhjën e glosave të hershme dhe atyre bashkëkohore me titull “Glossa magistralis seu ordinaria”, por ky nuk u mor edhe me eleminimin e kunderthenieve ndermjet Glosave
POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. 13 – 16
Juristet e më vonshëm të quajtur postglosator ose komentator prej mesit të shekullit 13 e deri në shekullin 16 merren me shqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundërthënieve të tyre. Kontributin më të madh në këtë drejtim e kanë dhënë juristet e Perugjias, Pavijes, Padovës dhe Bolonjës. Këta i shqyrtonin, komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme që bënin fjalë për të njëjtin institucion juridik nga korpus jurisi p ër të krijuar një mendim të përgjithshëm juridik të glossatorëve. Postglosatorët më të dalluar kanë qënë; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Që nga shekulli i 13 paraqiten shkollat juridike në Paris, Tulus, Oksford, etj. Ndërmjet glosave nganjëherë gjerësisht bëhej shpjegimi i ndonjë çështje juridike dhe në këtë mënyrë krijohen të ashtuquajturat traktate. Postglosatoret ngelën në suazat e metodës dogmatike-pozitiviste dhe ekzaktike, pasi kjo metodë një kohë më të gjatë u aplikua nga glosatorët dhe Italicus”. postglosatorët (komentatorët e qyteteve të Italisë Veriore, në shkencën juridike u quajt ,, mos docenti Italicus”.
Powered by Lali Hajzeri 2
SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. 17 - 18)
Gjatë shekujve 17 dhe 18 në Evropën perëndimore shkënca juridike kryesisht u zhvillua në shënj të domonimit të plotë të shkollës të së drejtës natyrale. Themeluesi i kësaj shkolle është j uristi, filozofi dhe diplomati i njohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), Grotius (1583-1645), i cili në vitin 1625 botoi librin e tij të “Mbi të drejtën e luftës dhe paqës” (De iure belli ac pacis njohur ). Filozofia e racionalizmit në lëmin e të drejtës dhe politikës është shkolla e të drejtës natyrqale. Përveç Grociusit si përfaqësues eminent të kësaj shkolle jan ë edhe Hobsi, Loku, R uso, Volteri, Monteski, etj. Teoricienët e kësaj shkolle te së drejtës natyrale, si përfaqësues të klasës së re borgjeze, ishin kritikues të ashpër të rendit shoqëror feudal e sidomos së fundit të sundimit të monarkisë absolute. Këta formën absolute monarkisë të pushtetit e konsideronin si pengesë serioze të zhvillimit të mardhënjëve kapitaliste të prodhimit e me këtë edhe të progresit të përgjithshëm shoqëror. Sipas tyre përveq të drejtës pozitive egzistonte e drejta natyrale e arsyeshme dhe e drejtë si shprehje e parimeve morale të përkohshme dhe të pandryshueshme , normat e të cilës burojnë nga arsyeja njerzore kurse normat e të drejtës feudale janë në kundershtim me arsyen nj erzore. E drejta natyrale (si tërësi e disa të drejtave si system i s ë drejtës) sipas tyre përbëhët nga disa të drejta të pa vjetërsueshme dhe të pa jetërsueshme siç janë; e drejta lirisë (që nënkupton të drejtën e levizjës, të lumturisë, zgjedhjën e profesionit, lidhjën lidhjën dhe zgjidhjën e martësës, të drejtën e fesë dhe ndergjegjës), madje e drejta e barazisë para ligjit, e drejta e pronës private, e drejta e sigurisë, e drejta e kundershtimit të shtypjës, etj. Shkolla e të drejtës natyrale ishte mjaft progressive, sepse propagandonte përmbysjen e feudalizmit dhe monarkisë absolute e në vend të tyre kërkonte kthimine të drejtës natyrale dhe rregullimin shtetëror që do të garantonte këto të drejta. Sipas pikpamjes se kontrates shoqërore… njerzit me lindjen e tyre i fitojnë të drejtat natyrale kurse shteti të cilin e krijojn krijojn me kontraten shoqërore shërben vetëm si mjet i ruajtjes së këtyre të drejtave dhe këto të drejta rrezikohen nga shoqëria e pa organizuar. Sipas Hobsit : njerzit ne shoqerin e pa organizuar janë armiq të njëri tjetrit Sipas Rusps: Konfliktet në shoqëri paraqiten me paraqitjen e prones private, prej të cilës u krijua pabarazia në vepren e tij “ Kontrata Shoqërore “ KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE SE DREJTES
Lajbnici (1646-1716) përveç zbulimeve të tij në matematikë dhe fizikë ka merita të jashtëzakonshme edhe për vuarjën e themelëve të historiesë të së drejtës. Ky qysh në moshën 20 vjeçare (1667) botoi vepren e tij të njohur “Metoda e re së si duhet të studiohet dhe mësohët shkënca juridike”. Në këtë vepër Lajbnici angazhohet për thellimin dhe zgjerimin e studimëve juridike. Sipas tij juristi duhet të studioj jo vetëm shkëncat dogmatike juridike dhe teorinë e së drejtës natyrale, por edhe historinë e së drejtës nga e cila do të mësoj kuptimin e gjëndjës së tashme. Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories më së miri shprehet me sentencën e tij të njohur “E tashmja është përplotë me përplotë me të kaluarën dhe e ngarkuar me të ardhmën”. Lajbnici thoshte thoshte se nga historia kërkojmë tri gjëra; 1. që të na informojë me ngjarjët n ë të kaluarën, 2. që të na ofrojë rregulla të dobishme për jetë, dhe 3. të na shp jegojë krijimin e tashmës nga e kaluara, sepse çdo gjë më së miri kuptohet nga kauzalit eti i vet. Lajbinci dallonte historin e brendshme brendshme (që kuptonte vet sistemin juridik dhe ndryshimet ndryshimet e tij) dhe historin e jashtme ( që kuptonte atë pjesë të historis politike pa të cilen nuk do të kuptoheshin ndryshimet e sistemit juridik), Ky preferonte qe studimi i historis të bazohej në burimet historiko-juridike autentike. Sipas Lajbincit detyr parsore parsore e historis se shtetit dhe se drejtes ishte qe te mbledhë të gjitha burimet burimet juridike-historike te te gjith popujve ti sistematizonte dhe prej tyre te formohej nje “ Teatrum Legale “ (teater i ligjeve)… Lajbinci me 1963 botoi permbledhjen e dokumenteve nderkomtare Codec Iuris Gentium. Monteskiu (1689-1755) llogaritet llogaritet si paraardhës i dytë i historizmit në shkëncat juridike I cili bënë përpjekje që të shpjegoj lidhjën ka uzale të faktorëve të ndryshem të zhvillimit historik të shoqërisë dhe shtetit dhe në këtë frymë shkruajti veprën “Mbi madhështinë dhe rënien e Romë s”, kurse më vonë (1748) botoi veprën e tij të njohur “ Mbi frymën e ligjit”. Sipas tij ligjet duhet të jenë të p ërafërta me popullin të cilit i dedikohen dhe rrall hernë ndodhë që ligjet e një populli ti përshtaten popullit tjeteër tjeteër … pra qdo popull e ka sistemin e vet juridik që varet nga disa factor : veqorit e tokes, klima, pozita gjeografike , menyra e jeteses, shkalla e liris, besimit fetar, shprehive, tregtis etj… Sipas tij ligji ne pergjithsi është arsyeja e njeriut. Monteskiu duke analizuar kushtetutshmërinë e Anglisë krijoj teorinë mbi ndarjën e pushtetit; në atë ligjëvenës, ekzekutiv dhe gjyqësor. BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE
Me burime kuptojmë të gjitha ato materiale, fakte dhe të dhëna që na ofrojnë njohuri mbi ndonjë çështje. Burimet historike ndahen në tri grupe: në monumentet e kulturës materiale, në dokumentet e shkruara, dhe në burimet gojore. -Monumentet e kultures materiale: Janë sendët e ndryshme të përdorimit personal personal dhe kolektiv siç janë; veglat e punës, armët, stolitë, enët, objektet e banimit dhe godinat e ndryshme , kanalet, kanalet, varrezat, vizatimet, kocka të ndryshme, etj. Monumentet e kultures materiale materiale janë burim i rëndësishëm i njohurive për periudhen para historike te zhvillimit te shoqeris njerzore -Dokumentet e shkruara: Janë burimet më të rëndësishme më të shumtat shumtat dhe më të besueshmet… Burim historic i shkruar është qdo document i shkruar që fletë për të kaluaren e shoqëris shoqë ris njerzore… Ndahen në : 1). burime historike historike dhe 2.) burime historiko-juridike. historiko-juridike. 1). Burim historik është është çdo dokument i shkruar që bën fjal për të kaluaren e shoqërisë njerëzore, 2). Burim historiko-juridik(monumente juridike) është juridike) është vetëm ai dokument që drejtpërsëdrejti apo në mënyrë të tërthorët bën fjalë mbi shtetin dhe të drejtën (institucionet juridike-shtetërore). Në burimet historiko-juridike hyn: ligjet, dekretligjet, urdhëresat dhe aktet tjera të organeve administrative, aktgjykimet dhe vendimet e organeve gjyqësore, traktatet ndërkombëtare, kontratat, bulat dhe kartëdhuresat e ndryshme, statutet,etj. Dokumentet e shkruara mund të jenë publike dhe sekrete. Historia objektivisht mund të shenohet vetëm pasi të kenë kaluar 50 vjet pas ngjarjes… -Burimet gojore: Shërbejn si burime të njohurive për periudhat më të afërta kurse në munges të dokumenteve të shkruara mund të përdoren edhe për periudh më të largët por sa ma e largët të jetë koha për të cilen b ëhet fjalë aq më e vogël vlera e këtyre burimeve . Burimet gojore janë të rëndësishme për studimin e të drejtës zakonore. Keto burime ndahen: në kulturën shpirtërore ( krijimtaria gojore popullore), kujtimet e aktorëve të ngjarjes dhe deshmitarëve të kohës për të cilët shkruhet. Në burimet e kulturës shpirtërore bien: këngët, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverbat popullore. Nder burimet gojore v end të posaçëm zënë kujtimet e njerëzve të moshuar, të cilët tregojnë për ngjarjet për të cilat kanë qenë të informuar ose vetë n ë një mënyrë i kanë përjetuar. Format më të rendësishme të burimeve juridike janë: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika g jyqësore, precedenti gjyqësor etj.
Powered by Lali Hajzeri 3
EGJIPTI
Egjipti i lashtë është njëri ndër shtetet më të vjetra dhe më të zhvilluara të lindjes së lashtë. Në luginën e lumit Nil, në mileniumin e 4 p.e.së r e, u krijuan qytet-shtetet e quajtura nome. Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historisë së Egjiptit të klerikut Maneton ndahet në periudhën e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorinë e Vjetër, Perandorinë e Mesme, Perandorinë e Re, dhe në periudhën e shkatërrimit te Egjiptit. Për shkak të sulmit të jashtme dhe dobësive të brendshme Egjipti u dobësua mjaft dhe në fund të shek. 1 p.e.së re definivisht ra nën sundimin e Romës. Egjipti për nga forma e pushtetit shtetëror, ka qene monarki despotike e tipit oriental. Në krye të shtetit qëndronte monarku i trashëgueshëm i quajtur Faraon. Ky kishte pushtet të pakufizueshëm. Ne personalitetin e tij ishin të njësuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Shef i administratës së oborrit mbretëror ishte XHATI, të cilin e emëronte faraoni.Shumë skllevër nuk kanë mbijetuar përfundimin e objektit në të cilin e kanë filluar punën, Për këtë arsye quheshin ,,Seker-anh” ,,Seker-anh” që do të thotë “të varrosur për së gjalli” Ushtria ne egjipt një herë ishte popullore por më vonë u zëvendsua me mercenar të paguar – paguar – ushtri ushtri e paguar me prejardhje të shteteve tjera e që ishin shum më efikase për shuarjen e kryengritjeve të ndryshme. BABILONIA
Në Mesopotami në mileniumin e 4 p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para të quajtura patesiate. Qytet-shtetet së pari (fundi i mileniumit të 4 p.e.s.) u krijuan në Sumere (jugu i Mesopotamisë) dhe këto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurupak, Isin ,etj. Kurse në veri të Mesopotamisë Akada qytetshtetet u formuan pak më vonë, në fillim të mileniumit të 3 p.e.s. dhe popullsia e tyre i përkiste racës semite. Patesiatet më të njohur në Akad kanë qenë; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj. Babilonia kulmin e zhvillimit e arriti në shekullin e 18 dhe 17, e sidomos gjatë sundimit të 40 vjeçar të Hamurabit dhe birit të tij Samsuilinit Qyteti Babiloni në shekullin e 7 p.e.s. do të behët qendër e shtetit të ri Babilonas, por vetëm deri në shekullin e 6 p.e.s., kur definitivisht bie nën sundimin e Persisë. Rregullimi Shtetror: Babilonia për nga forma e pushtetit shtetror ka qenë monarki despotike, unitare dhe centraliste. Qytet-shtetet e Mesopotanis deri në kohen kur u bashkuan në një shtetë kanë qenë shtete teokrate, shteti identifikohej me tempullin tempullin . Me bashkimin e tyre dhe krijimin e Babilonis u bënë përpjekje të vazhdueshme për laicizmin e pushtetit shtetror , ky laicizëm u bë gjatë gjatë sundimit të hamburabit dhe sipas kodit të tij pushteti shtetror është pushtet territorial. Shteti ishte unitar dhe rrepsisht i centralizuar. Në krye të shtetit ishte sundimtari i quajtur Lugal (perandor) në duart e tij ishte i tërë pushteti shtetror , ai perfaqsonte shtetin brenda dhe jasht , ishte i vetmi organ legjislativ në vendë , gjyqtari më i lartë, kishte pushtetin administrative dhe ekzekutiv. Sundimi i tij në një farë mënyre ishte i kufizuar sepse vendimet e tij nuk mund të binin ndesh me interest e shtrese sunduese skllavopronare sepse në të kundërten shtresa skllavopronare skllavopronare gjente menyra për të përmbysur. Menjëher pas mbretit ndër funksionarët për nga rangu ishte Nubanda , që i shte drejtues i pallatit shtetror, menagjonte pasurin e sundimtarit, financat e shtetit , udhëheqte punët publike etj.. Për këtë dualitet të pushtetit shtetror shtetror ka dy mendime: 1. Sundimtarit i përshkruhen veti hyjnore andaj duhej distancuar nga njerzit e rëndomt, 2. Ky dualitet është i trasheguar nga demokracia ushtarake kur me lidhjen e fiseve udhëheqnin dy prijs ushtarak fisnor qe ia kufizonin pushtetin njeri tjetrit. Organ tjeter me rendesi ne administraten administraten qendrore ne babiloni ka qenë ISHSHAKU , ky drejtonte administraten administraten dhe gjykatat ne ter territorin e shtetit. Organizimi i pushtetit lokal : i tërë territori ndahej në krahina administrative , ne krye të krahines administrative qendronte XHAKANAKU XHAKANAKU qe ishte monokrat qe d.m.th i udheheqte 3 pushtetet shtetrore : administrative , gjyqsor dhe u shtara. Organizimi i Ushtrisë: Në fillim egzistonte vetëm vetë m ushtria popullore e organizuar sipas parimit “ burrë burr ë për shtëpi” shtëpi” por me zhvillimin e shtetit dhe rritjes se kontradiktave shoqërore u kuptua se kjo formë është e padobishme sidomos nëse ishin trazirat e brendshme andaj formohet ushtria profesionale e përbërë kryesisht nga të huajt. Për nga organizimi ushtarak Babilonia dallohej nga shtetet e tjera t ë lindjes së lashtë këtu qdo qytetar i lire mashkull kishte obligim ushtarak (nuk dihej sa zgjaste apo prej ciles mosh) , dhe qytetari nese ishte i zënë rob lufte apo në shërbim ushtarak në rast se gruaja e t ij nuk kishte për të ngrënë kishte të drejtë të martohej me një burr tjeter ti linde fëmij , dhe ky kur t ë kthehej nga ushtria kruaja i kthehej prap, kurse fëmia i përkiste babait (sipas kodit të hamurabit). Egzistonte edhe nje formë tjetër e o rganizimit të ushtrisë : sundimtari njëriut të lirë i jepte në zo tërim shfrytzimin e një pasurie bujqsore ( të përbërt nga nja ose më shumë ngastrësh të tokës) të quajtur Ilka me kusht që ky me thirrje të sundimtarit të shkonte në ushtri… Ilka nuk mund të të përvetsohej (ishte jasht qarkullimit juridik) dhe trashegohej me pelqimin e sundimtarit nese femijet i pranonin kushtet qe kishte babai i tyre ndaj shtetit. - Burimet e se drejtes: Burimet kryesore të së drejtës në Babiloni, si dhe në shtetet tjera të lindjes së lashtë, kanë qenë; e drejta zakonore, ligjet, urdhëresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqësore. E drejta zakonore ka qenë burim kryesor i së drejtës. Ligjet e para kanë qenë mjaft të thjeshta dhe nxirreshin në formë të urdhëresave gojore të sundimtarit. Më vonë ato fillojnë të jenë me përmbajtjesore dhe nxirren në formë të shkruar. Zakonisht shkruheshin në pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllaka te bronzit. Urdhëresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore kanë qenë burime formale të së drejtës në rastet kur çështja nuk ishte e rregulluar me të drejtën zakonore dhe me l igj. KODI I HAMURABIT Është nxjerr në gjysmën e pare të shek. 18 p.e.s. (ne vitet 1794 – 1794 – 1750) 1750) nga sundimtari i Babilonisë Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i Hamurabit është i shkruar në gjuhën akade me alfabetin kuneiform dhe është i përëbërë nga tri pjesë; prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjesës përfundimtare). Më e rëndësishmja dhe më kryesorja është pjesa e tekstit normative e përbërë prej 282 neneve. Teksti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbështetet në logjikën kazuistike dhe nuk njeh ndonjë teknik të zhvilluar juridike dhe sistematizim të sotëm juridik, megjithatë ka njëfarë sistematizimi. Përmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, të drejtën reale (neni 6-126), mbi Martesën, familjen, prikën dhe trashëgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen e integritetit fizik dhe jetës së njeriut (të drejtën penale) (neni 196-214) mbi punën, përgjegjësinë rreth dëmeve të shkaktuara duke kryer punë të ndryshme si dhe mbi veglat e punës (neni 215-282). Në shumë nene përveç qeshjeve të përmendura behët fjalë edhe për procedurën gjyq ësore dhe mjetet e provës. Kodi është i gdhendur në një shtyllë guri të bazalitit të gjatë 2.25m., aty është e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnisë së diellit-Shamashit duke marrë prej tij Kodin. Shtylla ka qenë e vendosur në qendër të qytetit dhe në disa qytete të tjera të Babilonisë. Shtyllën e gurit me tekstin e ko dit të Hamurabit e ka zbuluar një ekspeditë arkeologesh francez, e udhëhequr nga Zhan Zhak dë Morgan, në vitin 1901/1902 në gërmadhat e qytetit Suzi në jug perëndim të Iranit të sotëm, kryeqytet i dikurshëm Elam. Ky monument sot ruhet në Luver të Parisit.
Powered by Lali Hajzeri 4
ATHINA
Në gadishullin e Atikës në fund të shekullit 9 dhe në fillim të Shekullit 8 p.e.s. jetonin katër fise jone, të cilat gjendeshin të rrethuara nga fiset dore. Populli ndahej në aristokrat të pasur (eupatrid) dhe në të varfër (demos). Formimi i shtetit të Athinës lidhet ngushtë me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave të tij u bë bashkimi i katër fiseve jo ne të Atikës me një bazileus të përbashkët me qendër në Athinë. Bazileusi zgjidhej për tërë jetën. Ai ishte prijësi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari më i lartë i Atikës. Ky zgjidhej nga kuvendi i përgjithshëm i lidhjes së fiseve, zgjidhej me anë të shortit nga katër kandidatet e propozuar prej secilit fis, gjë që dëshmon së fiset ishin plotësisht të barabarta. Përveç reformave të Tezeut janë edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikleut. Zhvillimi i Athinës ndahet në dy periudha të rëndësishme: Periudha prej themelimit të shtetit e deri në vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri në vitin 338 p.e.s. kur Athina ra nën sundimin e shtetit Maqedon. Athina në vitin 338 p.e.s. pas disfatës së Heronjës, e humbi pavarësinë dhe ra nën shtetin Maqedon, mirëpo për shkak të respektit që kishte Aleksandri i Madh ndaj Athinës dhe ndaj mësuesit të tij Aristotelit, këtë nuk e nënshtroi plotësisht si poliset tjera greke, por ja njohu një shkallë të konsiderueshme të autonomie politike. Kjo do të zgjasë deri në vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tërë Greqia antike ra nën sundimin Romak definitivisht. >
RREGULLIMI SHTETEROR I ATHINES
Prej themelimit të shtetit e deri në reformat e Solonit (fillimi i shek.6 p.e.s.) Athina ka qenë republikë aristokrate, kurse prej reformave të Solonit e deri në fund të ekzistimit të shtetit të pavarur ka qenë republikë demokratike skllavopronare. Deri në reformat e Solonit organet kryesore të pushtetit shtetëror qendror kanë qenë 9 arkondët dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi popullor i gjithë qytetareve të Athinës nuk k a ekzistuar. Nëntë arkondët kanë qenë organ administrativ dhe ekzekutiv. Në fillim ekzistonte vetëm një arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me short nga katër kandidatet e propozuar prej secilës fis nga një. Zgjidhej për tërë jetën. Numri i punëve që duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi përbashkët) rritej gjithnjë dhe ai vetëm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i përjetshëm bentë që në pleqëri arkond bazileu nuk mund të komandonte me ushtri, andaj për këto shkaqe që nga shek. 9 p.e.s. u vendos që krahas tij të zgjidhet edhe një arkond tjetër: arkond polemarh si komandant i përbashkët i ushtrisë. Në mënyrë të njëjtë më vonë zgj idhet edhe një arkond eponymos për çështje administrative dhe gjyqësore. Mandati i përjetshëm i arkondeve filloj ti cenojë interesat e eupatrideve, kështu qe nga mesi i shek.8 p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet në dhjetë vjet e me vone ne 1 vit dhe askush nuk mund të zgjidhet dy here në këtë funksion. Më vonë u krijua organi i quajtur Aeropag-kuvend i gjithë arkondeve të dikurshëm. Aeropagu nder të tjera vendoste edhe për numrin e arkondeve, kështu që prej shek. 7 p.e.s. u rritë numri në gjithsejt 9 arkond. Aropagu në vitin 595 p.e.s. e angazhoi Solonin një filozof të zgjuar, i cili si tregtar dhe detar kishte shëtitur tërë Mesdheun dhe kishte përfituar përvojë të madhe. Soloni kur e pranoj këtë detyrë gjendej në postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kanë qenë të gjithanshme. Me reformat e Solonit iu vunë themelet republikës demokratike. Tubimi i të gjithë popullit-kuvendit popullor i quajtur Eklezia u bë organi më i lartë dhe më i rëndësishëm i pushtetit shtetëror. Në kuvend merrnin pjesë të gjithë meshkujt e lire të moshës madhore ( mbi 20 vjet) pa z gjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesëmarrësve sillej prej 20 mijë deri në 40 mijë veta. Kuorumi nuk ka qenë i caktuar, përveç kur vendosej për ostrak izëm (duhej të merrnin pjesë së paku 6 mijë veta). Kuvendi mbante seanca të rregullta dhe të jashtëzakonshme. Koha e mbajtjes dhe rendi i ditës i seancave të rregullta caktohej në fillim të vitit. Viti politik në Athinë ndahej në 10 prytani (prytanea) që kapte 36 ditë, në ditën e parë të çdo prytanie mbahej seanca e rregullt. Për seancat e jashtëzakonshme vendoste organi ekzekutiv-administrativ ekzekutiv-administrativ i quajtur bule. Vendimet Vendimet që miratoheshin në në kuvend duhej patjetër të ishin në harmoni dhe me frymën e zakoneve të vjetra. Në qoftë se vendimi ose ligji i miratuar nuk ishte ne përputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte në përputhje me “vullnetin e përhershëm të popullit” siç thoshin athinasit ekzistonte mundësia e kontrollit të mëvonshëm dhe të anulimit të tij. t ij. Këtë kontroll deri ne reformat e efalijetit të vitit 462 p/e së re e bë nte aeropagu, kurse prej këtij viti e bënte organi helieja. Procedurën para helieja për anulimin e vendimit të aprovuar nga kuvendi me padinë grafe mund ta inicionte secili qytetar athinas. Ai duhej to ofronte prova dhe të vërtetonte se vendimi i kontestuar vërtet ishte nëkundërshtim me vullnetin vullnetin e përhershëm të popullit. Prej reformave të Klistenit (509 p.e.s.) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me një institucion shumë të rëndësishëm dhe të papër sëritshëm në historinë e sistemeve politike. Fjala është për dëbimin e nderit të quajtur ostrakizëm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij që do të debohej). Personit që i shqiptohej dëbimi i nderit duhej patjeter të largohej për 10 vjet dhe të vendosej në një vend tjetër, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin të drejtë të kthehen vetëm nëse i thirrtë Athina. Deri në reformat e Perikleut (gjysma e dytë e shek. 5 p.e.s.) të gjitha funksionet shtetërore ushtroheshin pa pagesë. Pas këtyre reformave u miratua ligji i quajtur misthoforia, me të cilën u jepej dieta ose kompensimi për kohën e humbur të gjithë atyre që merrnin pjesë në kuvend dhe në organet tjera shtetërore. Prej reformave të Solonit për nga rëndësia, pas kuvendit, vinte këshilli i quajtur bule. Ky ishte një këshill politiko-administrativ dhe ekzekutiv, që përbëhej prej 400 këshilltarëve (bulenteve), prej secilës file nga 100, me mandat një vjeçar Fisi në Athinë deri në reformat e Klistenit (509 p.e.s.) ishte njësia themelore zgjedhore, kurse prej këtyre reformave njësia territoriale bëhët kryesore. Klisteni tërë territorin e Athinës e ndau në 100 komuna (deme), të cilat me short ndaheshin në 10 rrethe ( secili rreth 50 anëtar), bulea tani përbëhej prej 500 anëtareve (më të moshuar së 30 vjeç). Secili rreth përbëhej nga një delegacion, gjithsej 10 delegacione. Një delegacion qeveriste gjatë një prytanie. Bulea shqyrtonte dhe vendoste për dokimazinë. Secili nëpunës i zgjedhur dhe çdo bulent duhej ti p lotësonte kushtet dhe para së të merrte detyrën i nënshtrohej procedurës së dokimazisë që zhvillohej në formë të një procedure gjyqësore para bules. Në këtë procedurë shqyrtoheshin virtytet morale të kandidatit, konstatohej së a është shtetas i Athinës, cilës shtresë i takon, a i ka përmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dënuar, a i respektonte perëndit dhe prindërit, a ishte i martuar, etj. Në periudhën e republikës demokratike ndër organet qendrore të pushtetit vend të rëndësishëm zë edhe helieja (dmth. Qielli), gjykata porotike,gjykata më e lartë në Athinë. Helieja ndahej në dikastere, që në esence ishin porotë gjyqësore. Dikasteret nuk kanë qenë të përhershme por formoheshin ad hac me short. Ekzistonin tri lloje të dikastereve: të 201, 501 dhe 1501 anëtarëve. Funksionaret dhe nëpunësit shtetërorë në Athinë nuk ishin të përhershëm, por zgjidheshin për një vit. Deri në reformat e Klistenit funksionaret dhe nëpunësit më të rëndësishëm kanë qenë: arkond bazileu, arkond polemarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej refo rmave të Klistenit më të rëndësishmit kanë qenë 10 strategët (komandantet supreme të ushtrisë), 10 toksijarhë (komandantet e këmbsorisë), 2 hiparha (komandantet e kalorësisë), 10 filarha (komandantet e ushtrive të fileve), etj.
Powered by Lali Hajzeri 5
SPARTA
Procesi i krijimit të shtetit Spartan ndodhi atëherë kur u krijuan edhe polisët tjera greke. Dy fiset dore që kishin krijuar një federate të fuqishme në shek 9 - 8 p.e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nënshtruan popullsinë autoktone akeje (me origjinë greke), të cilët gjendeshin në një shkallë më të lartë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror. Pjesën më të madhe të kësaj popullsie të lire, i shndërruan në skllevër të përbashkët shtetërornë Helotë, kurse një pjesë më të vogël, zejtarët dhe tregtaret, i shndërruan në Perikë. Në fushën e Lakonisë krijuan qytetin Sparta. Sparta kryesisht ka qenë shtet luftarak dhe agrar. Spartanët e lire ekskluzivisht merreshin me luftë dhe me bujqësi, zejtaria dhe tregtia për ta ka qenë veprimtari e turpshme. Çdo Spartan prej moshës 18-60 vjeç ka qenë ushtar. Prej moshës 7-18 vjeç qëndronin në edukatore të përbashkëta ku rendësi të veçantë i kushtonin përgatitjes fizike dhe luftarake, kurse kulturës së përgjithshme i kushtonin më pak rendësi, veçse din in shkrim-lexim. Spartanët i takonin klasës skllavopronare, në popullsinë e lire binin edhe perikët, të cilët origjinën e kishin nga z ejtaret dhe tregtaret e popullsisë së nënshtruarautoktone. Më vonë në këtë kategori hyjnë të gjithë të huajt që jetonin në Spartë. Në popullsinë jo të lire binin helotet. Spartanet nuk lejonin që numri i helotve të rritej tej ma sës së planifikuar. Për çdo 10 vjet organizonin aksionin e quajtur kriptia me të cilin bënin vrasjet masive të helotëve. Përveç helotëve, si skllevër kolektiv të shtetit, në Spartë, kanë ekzistuar edhe skllevër private që kanë shërbyer si shërbëtor shtëpiak në familjet e Spartanëve më të pasur. E drejta spartane në krahasim me të drejtën athinase ka qenë më e pa zhvilluar. Burim kryesor i të drejtës ka qenë e drejta zakonore, kurse ligjet e shkruara kanë qenë të pakta. Në burimet historike përmenden ligjet e Likurgut, themeluesit legjendar të shtetit Spartan Nga e drejta sendore institucioni më i rëndësishëm ka qenë ai i pronësisë mbi token. Sistemi i dënimeve ka qenë i ngjashëm me ato të poliseve tjera greke. Ekzistonin dënimi me vdekje, me gjobë, dëbimi nga vendi, por nuk njiheshin dënimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dënimet me heqje të lirisë. RREGULLIMI SHTETEROR Sparta prej fillimi e deri në mbarim ka qënë Republikë Aristokrate Skllavopronare. Organet kryesore të pushtetit qendror kanë qenë: kuvendi popullor, dy mbretër, geruzia (pleqnija) dhe 5 eforët. Kuvendi popullor ka qenë organi më i lartë legjislativ, në të vendosej për luftën dhe paqen, zgjedhshin anëtarët e geruzisë dhe eforët, si dhe miratoheshin vendimet më të rëndësishme për shtetin. Në fillim kuvendi ka qenë organ mjaftë i rëndësishëm, por më vonë me zgjerimin e kompetencave të organeve tjera, shndërrohet në nj ë organ ku dëgjoheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga organet tjera. Dy mbretërit kanë prejardhje nga dy prijës ushtarak të dy fiseve dore që themeluan Spartën. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqësore dhe fetare, sepse njëherit kanë qenë edhe klerik suprem. Formalisht kanë qenë të trashëgueshëm, por lehtë mund të ndërroheshin nga organet tjera andaj këta ne nuk kane qene mbretër ne kuptimin e plote teoriko – teoriko – juridik. juridik. Geruzia ka qenë organ operativo administrative që përbëhej prej 28 geronteve dhe dy mbretërve. Gerontet duhej që patjetër të ishin më të vjetër së 60 vjeç. Këta i zgjidhte kuvendi për tërë jetën, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjatë. Gerontet zgjidheshin n ë këtë mënyrë; populli i tërë vinte në mbledhje dhe disa njerëz të caktuar ndryheshin aty pranë në një shtëpi, ku as nuk shik onin, as nuk shikoheshin nga të tjerët, por vetëm mund ti dëgjonin britmat e njerëzve të mbledhur. Vlerësimi i kandidateve bëhej me të thirrura. Ata dilnin një nga një, pa ditur së cili do të zgjidhej. Zgj idhej ai që ishte brohoritur më shumë e më gjatë. Institucioni i 5 eforëve u themelua më vonë dhe u bë o rgani më i rëndësishëm shtetëror në Spartë. Këta i zgjidhte kuvendi popullor për një vit. Zgjidheshin nga spartanet më të pasur dhe me autoritativ. Kishin të drejte të konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe të Geruzisë, ti ndërronin mbretrit nga froni, vendosnin në mënyr meritore për politiken e jashtme dhe të brendshme , kontrollonin punen e të gjith nënpunsve nënpunsve shtetror etj… SHTETI I FRANKEVE
Shteti i frankëve është një shtet tipik i feudalizmit të hershëm dhe i takon grupit të mbretërive barbare. Frankët (grup i fiseve germane) nën udhheqjën e Klodevikut, në fund të shek. 5, përafersisht në teritoret e sotme të francës veriore, belgjikës jugore dhe pjesëve jugore të gjermanisë e deri në zvicer, krijuan shtetin e tyre që qëndroi deri në fund të shek. 9 -fillim të shek.10, kur u copëtua n ë disa mbrertëri dhe principata të pavarura dhe feude të mëdha. Zhvillimi historik i shtetit të frankëve ndahet në dy periudha të mëdha: në periudhën e Mer ovingëve dhe Karolingëve. Periudha e merovingëve zgjat prej themelimit të shtetit e deri në mesin e shek. 8,Në periudhen e marvingëve marrdhëniet feudale janë në formim e siper dhe kjo mund të quhet edhe faza parafeudale. Gjatë sundimit të merovingëve për shkak të kunderthënjëve të brëndshme dhe dobësive individuale të disa sundimtarëve ndodhte që shteti i Frankëve të copëtohej në disa njësi, që më vonë nën udhëheqjen e një sun dimtari tjeter më energjik përseri të bëhëj bashkimi. Kjo u përserit disa here deri n ë kohën e sundimit të Pinit të vogël -themelues -themelues i dinastisë së karolingëve… Periudha e karolingëve prej mesit të shek. 8 e deri në fund të ekzistimit të këtij shteti, Në këtë peiudh u bënë reforma të rendësishme në organizimin e pushtetit shtetëror qendror si dhe në organizimin e administrates lokale, në organizimin e ushtrisë, në sferën e të drejtës, etj. Shteti i frankeve në periudhen e karolingeve arrin kulminacionin e zhvillimit, e sidomos gjatë sundimit të Karlit të madh, i cili pushtoi gati gjithë pjesën perëndimore të perandorisë së dikurshme romake. Në periudhen e karolingëve marrdhëniet feudale morrën formën definitive, ndërsa struktura sociale dhe etnike u thjeshtsua. Marrdhëniet feudale dhe formsimi i tyre juridik në shtetin e frankëve Në fillim të periudhes së marovingëve marovingëve nuk egzistonte ndonjë marrdhënie unike dominuese feudale përveq kolonëve dhe fshatarëve fshatarëve të lirë në bujqsi përdoreshin edhe skllevrit mesjetar të quajtur SERVI. Sundimtart e periudhes se marovingve shfrytzuan insutucionin e anstrucionit. Austoriconët kanë shoqërues të sundimtarit quheshin edhe Komes (comes) , këtyre sundimtari u jepte prona të mëdha toksore , ndërsa këta sundimtarit i betoheshin se do ti shërbenin në luftë dhe në paqe. Gjatë periudhes se marovingëve ushtria u bë në bazë të sistemit benificiar ( benificiumi ka qenë një pronë toksore e cila u j epej njerzve të lirë në formë ad personam dhe nuk mund të përvetsohej vetëm ta shfrytzonin me kusht që k ur të thirreshin të vinin në ushtri si kalors në rast të mosplotsimit të këtij kushti u merrej beneficiumi). Që nga fillimi i sundimit të karolingëve u bë fuzionimi i institucionit të benificiumit dhe vasalitetit, sepse deri në atë koh ë ndodhte që dikush të gëzonte benificiumin dhe të mos vassal i dhënësit dhe e kundërta. Vasaliteti ka qenë marrdhënie personale ndërmjet sundimtarit dhe njëriut të lire i cili me deklarat solemne lidhej me sundimtarin dhe i premtonte këtij se me besnikri do ti shërbente tër jeten, dhe sundimtari ka qen i d etyruar ta mbroj vasalin e vetë. Me fuzionimin e marrdhënieve reale të beneficiumit dhe marrdhënies personale të vasalitetit krijohet nocioni i feudit dhe marrdhënies feudale. Kështu që nuk mund të merret me mend që dikush të gëzoj beneficiumin më vonë të quajtur Feud e të mos jetë në marrdhënie Vasaliteti, i varur nga seniori i vetë. Feudalët e mëdhenj feudet e tyre i ndanin e ua jepnin njerzve të lir me k usht që këta të shëndrroheshin në vasal të tyre në shek 19 me një akt të sundimtarit parashihej që qdo njëri të ishte vasal i dikujt kshtu krijohet një hierarki hierarki feudale ose pyramid vasaliteti në krye të së ciles qëndronte sundimtari si sizereni kryesor ndersa vasalet e tyre paraqitshin edhe si senior. Feudët filluan ti zgjeronin feudet e tyre d uke ia bashkangjitur atij edhe ngarkesat toksore të fshatarve të lire ndërsa këta të fundit duke i shëndrruar në fshatar të varur - bujkrobër. Akti juridik me të cilin bëhej ndryshimi i statusit juridik të fshatarit të lire dhe cilsis juridike të pronës së tijë quhej Komendacio.
Powered by Lali Hajzeri 6
RREGULLIMI SHTETEROR I SHTETIT TË FRANKVE Në periudhën e merovingeve shteti i frakëve ka qenë monarki patrimoniale ose bashtinore. Organi më i rëndësishëm i shtetit ka qenë monarku, pushteti i të cilit bazohej në mundium ose në banusin mbretëror. Me mendium, kuptojmë detyrat dhe t ë drejtat e monarkëve frëng, të ngjashme me të drejtën e babait në familje. Ndërsa banusi mbretëror është e drejta mbretërve freng që s htetasve të tyre diçka tu urdhërojnë o se tu ndalojnë me kërcenim të gjobës ose të shpalljes së tyre jashtë mbrojtjes ligjore. Ndër funksionarët e lartë të pallatit mbretëror dalloheshin referendariusi që përpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kontet e pallatit mbretëror, ndër të cilët pozitën më të rëndësishme e fitoi majordomi. Majordomet derisa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e shefit të shtetit. Pastaj mbikëqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetër i rëndësishëm i pushtetit qendror, në fazën e hershme të sht etit të frankeve, ka qenë kuvendi popullor. Kuvendin popullor franket e mbanin në pranverë në muajin mars, andaj edhe quhej Campus martius, më vonë ndryshoi termini dhe mbahej në maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi të cilin ai e autorizonte. Nd ër organet tjera të rëndësishme të pushtetit qendror kanë qenë edhe kuvendi i pallatit mbretëror, kuvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar. Në ato pjesë të territorit ku u ruajt organizimi i administratës lokale romake njësia themelore administrative administrative ka qenë civitates, në krye të së cilës qëndronte komesi, ndërsa në ato pjesë ku u vendos administrata frenge njësia themelore ishte pagusi në krye me kontin. Më vonë g radualisht, behët shkrirja e këtyre njësive në njësinë territoriale-administrative të quajtur kontea. Konti emërohej dhe shkarkohej nga mbreti, ndërsa si shpërblim për ushtrimin e funksionit merrte në posedim prona të mëdha tokësore, të cilat i kthente në rast të shkarkimit. Konti komandonte me njësinë e ushtrisë së tij territoriale dhe kishte kompetenca të gjëra administrative , fiskale dhe gjyqësore. Zëvendësi i kontit quhej vikar. Kontët ndaheshin në njësi më të vo gla administrativo-territoriale në centene në krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qenë ekskluzive gjyqësore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerëzve të lire) i centenës. Në kohën e sundimit të Karlit të madh u formuan dukatat në krye me dukën (dux). Këto kanë qenë njësi më të mëdha së kontet. Duka në rend të pare ishte komandant i ushtrisë në dukatën e tij që përbëhej nga ushtritë ë kontëve në përbërje të saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet. E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Franket aplikonin të drejtën e tyre që në esence ishte e drejtë zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit personal, aplikonte zakonet e veta juridike, që pak a shumë ndryshonin nga të tjerat. Ndërsa popullsia e nënshtruar galo-romake aplikonte të drejtën romake. Më pas u paraqit nevoja e kodifikimit të së drejtës zakonore të fiseve franke, fra nke, kështu që u krijuan ligjet e para të barbarëve të njohura në histori si “lex barbarorum”. Ndër ligjet barbare janë të njohura: ligji i Salikëve, ligji i Ripuarëve, ligji i Burgundëve, etj. Ligji i salkiëve : Më i rëndësishmi në aspektin juridiko-historik ishte ligji i Salikve i cili është njëri ndër ligjet barbare më i vlefshëm në aspektin juridikohistorik është ligji i salikëve që paraqet një përmbledhje të së drejtës z akonore të fisit Salik redaktimi i të cilit është bërë në menyr sekcesive në tri versione : Versioni 1 : me 65 nene u redaktua ne fillim te shek. 6 në fundë të sundimit të Klodevikut dhe titullohej Pacts Legis Salicae , eshte shkruar ne gjuhen Latine por disa nene të tij mbajnë mbititullin MALB dhe pjesrisht janë të shkruara në gjuhen Franke. Redaktimit të mëvonshëm iu shtuan edhe disa nene (107) ndërsa gjat sundimit të karlit të madhë u bë redaktimi definitive dhe përmbante vetëm 70 nene . Ligji i Salikëve është një përmbledhje më autentike e të drejtës Za konore Gjermane sepse në të ka më së paku ndikime të së drejtës romake. Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta romake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana Ëisigothorum. Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta, edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve aktet e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretërore. KALIFATI ARAB : VESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK
Ky shtet u formua shum më ndryshe se shtetet e tjera të europes perendimore e bizantine , ky shtet u fo rmua në mënyr autoktone. Në Arabi jetonin fiset beduine, të cilat kishin origjinë të përbashkët (ishin të races semite), kishin gjuhë, z akone, traditë dhe kulturë të përbashkët. Në shekullin 5 - 6 arabët jetonin në bashkësi primitive. Njësia më e madhe ka qenë fisi. Mashkulli si martohej kalonte në tendën e tij dhe bëhej zot i shtëpisë së tij. Fisi kishte kryetarin që quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit d he këshilli i fisit që përbëhej nga kryetaret e klaneve. Secili fis kishte idhullin e vet që që e adhuronte, në shumicen shumice n e rasteve ishte ndonjë figure (pra kishin besim politeist) Në Kur’an kjo periudh quhet periudha e Xhahilis (injorances). Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti. Si rezultat i zhvillimeve në vend u krijuan disa qytete të rëndësishme siç k anë qenë : Meka, Jetribi (Medina), Jemeni, etj. Qyteti më i rëndësishëm ka qenë Meka, ku edhe ishte tempulli i shenjët Qabeja, të cilën në muaj të cak tuar e vizitonin arabet nga e tërë Arabia. Koha e vizitave fetare (haxhilleku) shfrytëzohej edhe për tregti. Ruajtësit e Qabes ishin fisi i Kurejshve. Në fund të shek. 6 dhe në fillim të shek. 7 paraqitet MUHAMEDI, themelues i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe në moshën 40 vjeçare shpalli botërisht së nga perëndia ka pranuar misionin e përhapjes së islamizmit. Ai shpalli vetën profet. Misioni i tij i përhapjes së islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbriten shpalljet e para të ajetëve kuranore e deri me v dekjen e tij me 632. Misioni i Muhamedit ndahet në dy periudha: periudha dhjetëvjeçare në Mekë dhe periudha prej shpërnguljes Muhamedit dhe ithtarëve së tij në Jetrib me 622. Menjëherë pas vendosjes në Medine (në vitin 1 sipas hixhrit) Muhamedi në konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslimanet vendosën që të formojnë qytet-shtetin e Medinës. Medinës. Me atë rast përpiluan dhe miratuan një “shkresë” (kitab) që njihej si karta e Medinës, Medinës, dhe paraqet jo vetëm kushtetutën e parë të shtetit islam, por njiherit paraqet edhe kushtetutën e pare të shkruar në cilindo shtet të botës. Sipas kësaj karte qytet-shtetet e medines ishin bashksi fetare territoriale e përbër nga muslimanët e ikur nga meka , muslimanët e medines dhe jomuslimanët, që pranonin pushtetin dhe të gjithë ishin të barabart dhe së bashku të luftonin për mbrojtjen e atëdheut. Ky dokument ka gjithsejtë 52 nene. 25 nenet e para ka në të bëjnë me myslimanet, ndërsa 27 nene tjera iu kushtohen hebrejve. Pas kësaj Muhamedi nuk ishte vetëm udhëheqës shpirtëror, por edhe udhëheqës shtetëror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtrisë. Pas vdekjes së Muhamedit për kalif (trashëgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632-634), mirëpo arabin e kishte përshkruar një krizë e thellë politike dhe ushtarake sepse ishin paraqitur profetë të rrejshëm, që synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Ebu Bekri ja arriti që ti shuajë të gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekjes së Ebu Bekrit për kalif u zgjodh Omeri (634-644) njëri ndër kalifët më autoritar, pastaj Osmani, Aliu. Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omajdeve ndersa prej këtij viti e deri me 1258 dinastia e abasidëve.
Powered by Lali Hajzeri 7
RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARAB Shteti arab kishte një rregullim shtetëror specifik në krahasim me shtetet tjera feudale të kësaj periudhe. Në krye të shtetit qëndronte kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zëvendsuesit dhe përfaqësuesit të profetit. Kalifi ishte i pari i fesë islame, andaj edhe pushteti shtetëror kishte karakter të theksuar teokrat. Mënyra e ardhjes në fronin e kalifit në fillim ka q enë e parregulluar, ndonëse edhe më vonë kjo çështje nuk rregullohet në mënyrë specifike. Principin e zgjedhshmërisë së kalifëve i pari e theu Muavija, i cili edhe vetë kishte ardhur në pushtet në mënyrë jodemokratike. Ai arriti që këshillit të Sheikëve t’ua t ’ua imponoi të birin e vet për pasardhës të kalifit, e me këtë krijoi praktikën e trashëgimit të fronit. Kandidati për kalif duhej që shprehimisht të jepte pëlqimin paraprak për këtë post dhe duhej ti plotësonte edhe disa kushte elementare fizike, intelektuale dhe morale. Të ishte i moshës madhore dhe ti takonte familjes , përkatësisht të ishte pasardhës i gjinisë së Muhamedit. Përveç kalifit ndër organet qendrore të pushtetit një kohë ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjithë sheikëve i quajtur shura. Gjatë sundimit të abasidëve , nën ndikimin e Persianëve, u bënë reforma të rëndësishme në administratën shtetërore. U institucionalizua institucioni i ministrit të parë -vezirit, i cili kryesisht merrej me punët e pushtetit laik, me çka edhe më tëpër u theksua roli i kalifit si kryeparë i fesë islame. Administrata ishte e ndarë në resore-divane, që me gjuhen e sotme do të thoshim ministri. Njësia më e madhe administrativo-territoriale administrativo-territoriale dhe ushtarake në kalifatin Arab kanë qenë Emiratet (provincat), kufijtë e të cilave ndryshonin shpesh. Në krye të emiratit qëndronte Emiri, i cili si mëkëmbës i kalifit, kishte pushtetin më të lartë administrativo-politik dhe ishte komandant supreme i ushtrisë së emiratit. Përveç këtij ekzistonte edhe amili, i cili kujdesej për mbledhjen e tatimeve. Të dytë këta i përgjigjeshin Vezirit. Çdo mysliman i aftë për luftë kishte obligim fetar që të merrte pjesë në luftën e shenjët-xhihad. Ushtria kryesisht përbëhej prej ushtrisë vullnetare dhe ushtrisë së përhershme (profesioniste). Jomyslimanet përveç haraçit, tatimit tatimit për tokë, paguanin edhe xhizën, që ishte tatim për kokë të banorit. Ndërsa popullsia islame arabe dhe joarabe që kishte kaluar në islam paguante tatimin për tokë-një të dhjetën që quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar që të paguante edhe zekatin, në katerdhjet-një në vit. Ky ishte një tatim që mblidhej nga besimtaret për ti ndihmuar të varfrit. BIZANTI: VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK
Fillimi I krijimit të bizantit daton që nga gjysma e pare e shek.3 kur perandori Konstantini I i madh urdhëroi shpërnguljen e kryeqytetit të perandorisë romake prej perëndimit në lindje (ku u formua qyteti-Konstantinopolis Stambbolli i tashem). Ndërsa jetën e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti formalisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorinë në dy pjesë: në pjesën perëndimore dhe pjesën lindore. Pjesa perëndimore definitivisht u shkatërrua në vitin 476, ndërsa pjesa lindore qëndroi edhe plotë një mijë vjet- deri në vitin 1453. E DREJTA BIZANTINE: BURIMET E SE DREJTES E drejta bizantine fundamentin e ka në të drejten romake, bile në tre shekujtë e pare ajo realisht ishte e drejtë romake. E drejta bizantine kryesisht bazohej në kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vetë Justinjani kishte urdhëruar që askush nuk guxon me anë të komentimit të bëjë kurrfarë ndryshimesh dhe plotësimesh të kodofikimit të tij , megjithë atë ai e theu këtë urdhër dhe vetë nxorri disa novella, nga të c ilat përbëhët pjesa e 4 e kodofikimit të tij. Burimet krysore të së drejtës kanë qënë ligjet dhe k onstitucionet e perandorëve të quajtur novella, ndërsa prej shek. 7 k ëto quheshin nomoi. Pos këtyre burimeve të rendësishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat – bulat –si si nurime tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat më i vje tër i ruajtur daton nga shek. 7, kurse më i njohuri dhe më i përhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i përpiluar në Konstantinopojë në shek. 9 .Si burime të së drejtës që nga shek. 10 paraqiten edhe bulat ose krisobulat (bula të pajisura me vulë të artë), të cilat më së shpeshti iu lëshoheshin kishave dhe manastireve.E drejta zakonore në Bizant ishte e dorës së dytë-burim supsidar. Numri më i madh i ligjeve bizantine janë në formë të k omentimeve, plotësimeve, ndryshimeve dhe spastrimit nga normat e vjetruara të kodofikimit të Justinjanit. Ndër ligjet e reja (origjinale) vlen të përmenden ligji Agrar, ligji ushtarak që ka të gëjë me veprat penale dhe deliktet kundervajtese të ushtarakeve-stratiotëve, dhe ligji detar me të cilin normohej përgjegjësia e pronarit të anijës, mbrojtja e rëndit në anije, pagimi i anëtarëve të ekuipazhit, etj. Këto tri ligje besohet së i ka nxjerr Justinjani II në fund të shek. 7 ose në fillim të shek. 8 Në shek. 8 nxirret një përmbledhje zyrtare në formë të një doracaku e quajtur Ekloga (në greqishte-zgjedhje). Në shek. 9 dinastia maqedonase kishte kryer një veprimtari të bollshme ligjvenëse. Veprat më të rendësishme legjislative të saj janë: Prohieroni (në greqishte-manuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr në vitin 885) për nga forma ka qënë një dor acak i shkurtër, por kishte fuqinë ligjore. Në të ka në qënë të përmbledhura normat nga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqësore. Epanagoga (është nxjerr në vitin 886) ka qënë një ligj që përmbante norma nga e drejta shtetërore (që sot e quajmëkushtetuese). Kryesisht mbështetet në kodofikimin e Justinjanit dhe n ë Prohieronin. Bazilika (në greqisht-Vasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qënë vepra më e r endësishme dhe më voluminoze kodifikatore pas kodofikimit të Justinjanit. Punën në nxerrjen e kësaj përmbledhjeje e filloi Vasileu I, ndërsa në vitin 887 e përfundoi Luani VI i mençuri. Përmbledhja përbëhët nga 60 libra dhe ndahet në 6 vëllime. Rregullimi shtetror në Bizant Gjatë historis njëmijvjeqare rregullimi shtetror në bizant ka ndryshuar por pushteti autokratik, perandorak me karakter teokratik dhe me centralizëm shtetror ka mbetur i pandryshuar. Deri në shek. 7 perandori mbante tituj romak si Imperator , augustus etj… ndërsa nd ërsa prej këtij shekulli quhej me tituj grek : Bazileus , autokrator etj… Monarku ishte shef i shtetit , përfaqsonte p ërfaqsonte shtetin brenda dhe jashtë , ishte komandant i ushtrisë, kishte ne duar pushtetin : legjislativ , ekzekutiv dhe gjyqsor… Egzistonte një hierarki e klasave të nënpunsve shtetëror më se 20 tituj të ndryshëm dhe përbënin të ashtuquajturin: Fisnikrin e oborrit mbretëror. Në bizant posti i perandorit asnjëher formalisht (juridikisht) nuk u bë i trashëgueshëm por perandorët ia përcaktonin vetës një bashkësundimtarë zakonisht nga radhët e të afërmëve të vetë e më së shpeshti njëri nga djemt e tij të mitur dhe në këtë mënyr bëhej edhe trashigimi dhe vazhdonte kontinuiteti i një dinastie në Bizantin e hershëm hershëm krahas perandorit egzistonte edhe Senati… Konstantini 1 kur e themeloi kryeqytetin e ri e themeloi edhe senatin e ri , kështu që egzistonin senati i vj etër në Romë dhe aj i ri u në Konstantinopolis dhe pas shkatrrimit të romës ngeli vetëm senati i ru që u quajt Sinklit. Senati e zgjedhte perantorin e ri me pjesmarrjen e ushtrisë , në bashkpunim bashkpunim me patrikun e konstantinopojes gjithashtu senati senati nxirrte akte në formë të propozimit apo kshilles që quheshin Senatus Consulata ndërsa perandori ua jepte fuqinë ligjore , senati paraqitej edhe si gjykat supreme me urdhërin e sundimtarit. Antart e senatit bizantin kanë qenë pasardhësit e familjeve të dikurshme që mund të merrnin pjesë në senat … Senatort e formonin një nj ë shtresë shoqërore që ndahej në 3 kategori dhe vetëm kategoria e par ( illustres ) ishin më të pakët dhe më të pasurit mund të merrnin pjesë në senat. Pasi senati e kishte humbur rëndësin e organit meritor shtetëror senatorët e rendit të parë hyjnë në kshillin shtetror të quajtur : KONZISTORIA Ndarja administrative territoriale: Deri në shek 7 i tër territori shtetëror ndahej në : prefektura, dioceze dhe provinca . Pushteti civil ka qenë i ndarë nga ai ushtarak … Në N ë disa pjes periferike egzistonin njesi të veqanta të quajtura EGZARHATE EGZARHATE në krye me EGZARHUN i cili ishte shef i administrats administrats civile dhe komandant i ushtrisë. Në shek.7 Herakliu reformoi administraten locale, ai bëri bashkimin e pushtetit civil dhe atij ushtarak dike krijuar THEMAT si njesi themelore e ndarjes administrativo-Territoriale , në krye të themes qëndronte strategu që ishte shef i administrates civile dhe komandant ushtarak kurse në konstantinopojë në krye të administrates qëndronte EPARHU.
Powered by Lali Hajzeri 8
E DREJTA KANONIKE
E drejta kanonike rendësinë më të madhe e kishte në periudhën prej shek. 11-15. E drejta kanonike është e drejtë kishtare. Kjo është një tërësi e normave juridike të nxjerra nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) për rregullimin e marrëdhënieve të vetë kishës (siç janë organizimi i kishës, rendi hierarkik, marrëdhëniet ndërmjet vetë klerikeve, marrëdhëniet ndërmjet klerikeve dhe personave tjerë që i takonin kishës, etj. ) si dhe rregullimin e disa materieve juridike që pjesërisht ose tërësisht binin në juridiksionin e kishës, si bie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj. Tendencat e dominimit të kishës mbi shtetin, apo të shtetit mbi kishën kanë sherbyer si shkak i grindjeve dhe përçarjeve të kishave. Kjo më në fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen definitive të kishës në atë lindore (greko-ortodokse)dhe në atë perëndimore (romako-katolike). Në lindje u ruajtë tradita e cesaropapizmit që dmth. së perandori nderhynte në qeshtjet kishtare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishës) dhe i vertetonte vendimet e t ij, me konstitucione rregullonte materien që rregullohet me të drejtën kanonike, madje edhe ndërhynte në qeshtjet e komentimit të dogmës fetare. Kisha e krishterë dhe shteti, qoftë në perëndim apo në lindje, në periudhën e feudalizmit kanë qënë të pandashme, të lidhura ngushtë një ra me tjetrën. BURIMET E SE DREJTES KANONIKE Burimet e se drejtes kanonike ndahen ne: burime themelore ose te përgjithshme përgjithshme dhe burime te veqanta Burimet themelore ose të përgjithshme përgjithshme të së drejtës kanonike janë: Shkrimi i shënjët, Tradita apostolike dhe kishtare, kishtare, Legjislacioni kishtar dhe E drejta zakonore. Shkrimi i shënjët ose Bibla është burimi themelor i fesë së krishterë por njëherit edhe i së drejtës kanonike. Kisha lindore ortodokse përdor përkthimin e autorizuar të Besëlidhjes së vjetër të quajtur Septuanginta (nga latinishtja-70, është fjala për 70 dijetar që përkthyen teksin e besëlidhjes në greqishte) dhe tekstin origjinal në greqishte të Besëlidhjes së re. Ndërsa kisha perëndimore romako-katolike përdor përkthimin e autorizuar në latinishte të Biblës të quajtur Vulgata (vulgatus-u shkrua me një gjuhë të përditshme të popullit-përkthimin e bëri shënjëtori Jeronim me origjin Ilire). Në pyetjen “ke duhet pranuar si organ të pagabueshëm për komentim, së cila është e drejta hyjnore”?-kishat hyjnore”?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikëpamjës së kishës katolike papa është përfaësuesi më i lartë i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshëm. Ndërsa sipas kishës lindore ortodokse kjo e drejtë i takon episkopatit të kishës o rtodokse (kuvendit të peshkopëve) i cili përfaqëson kishën në kuvendet e përgjithshme të kishës ortodokse. Tradita apostolike dhe kishtare. Në shkrimin e shënjët nuk janë të përfshira të gjitha normat dhe mësimët relevante të së drjetës kanonike dhe në përgjithësi të besimit të krishterë. Ka edhe shumë norma kishtare të cilat janë nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndonsë nuk janë vënë në librin e shenjët. Legjislacioni si burim i së drejtës. Ndër burimet më të rendësishme të përgjithshme të së drejtës kano nike është edhe legjislacioni, i cili pa dyshim është burimi më i pasur i saj. Organi nëpërmjet të të cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ është kuvendi i përgjithshëm. E drejta zakonore si burim i së drejtës kishtare. Ashtu si edhe në të gjitha sistemet juridike dhe në të gjitha deget juridike të një sistemi, edhe në t ë drejtën kishtare të gjitha qështjët nuk janë të rregulluara me kanone e norma tjera të shkruara, por edhe me të drejtën zakonore kishtare. Mirëpo duhet theksuar së zakoni patjetër duhet t’i plotësoj këto kushte që të jëtë i pranuar si burim i të drejtës kishtare: duhet patjetër të jetë në pajtueshmëri me frymën dhe thelbin e të tërë kishës dhe institucionit që ka të bëjë me të: dhe duhet patjetër të pranohet së ai ekziston një kohë të gjatë. PERANDORIA OSMANE : VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK
Shteti i turqëve osmanlinj u krijua në fund të shek.13 ose në fillim të shek. 14 (kronikat e para që bëjnë fjalë për ekzistimin e shtetit osmanlinj datojnë nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit osman periodizohet varësisht nga kriteret që merren si bazë për periodizim. Sipas rregullimit shtetëror, shteti osman periodizohet në dy periudha: 1) prej fundit të shek. 13 e deri në gjysmën e shek. 19, dhe 2) prej gjysmës së shek.19 e deri në fund të shek. 19, më saktë në fillim të shek. 20 Në periudhën e pare shteti osman ka qënë monarki absolute (despotike) me karakter të theksuar t eokrat: ndërsa në periudhën e dytë ka qënë monarki kushtetuese me disa elemente të shtetit teokrat. Nësë si bazë për periodizim merret merret zhvillimi i marrëdhënieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetëror, shteti osman periodizohet në tri periudha të mëdha: 1) periudha e pare fillon prej krijimit të shtetit, prej fundit të shek. 13 e deri në çerekun e pare të shek. 15, 2)periudha e dytë prej çerekut të pare të shek. 15 e deri në fund të shek. 16, dhe 3)periudha e tretë prej fundit të shek. 15 e d eri në fillim të shek. 20. Secila nga këto periudha ndahet nga 2-3 faza të zhvillimit. 1) Periudha e pare përbëhët prej dy fazave: A) faza e pare zgjatë prej prej fundit të shek. 13 e deri në çerekun e pare të shek. 14. Në këtë faze bëhët krijimi i shtetit osman, krijohen marrëdhëniet feudale specifike dhe bëhët organizimi ushtarak. B)faza e dytë e periudhës së pare zgjat prej çerekut të pare të shek. 14 e deri në çerekun e pare të shek. 15. Në këtë faze bëhën depërtimet e para në Ballkan. Ushtria turke në vitin 1371 korrë një fitore të rendësishme në betëjën e Maricës. Në vitin 1389 në Fushë të Kosovës ushtria osmane korri fitoren më të rendësishme kunder koalicionit të shtetëve të krishtera ballkanike. 2) Periudha e dytë zgjat prej çerekut të pare të shek. 15 e deri në fund të shek. 16 ose në fillim të shek. 17 dhe përbëhët prej dy fazave. A)Faza e pare e kësaj periudhe fillon prej çerekut të pare të shek. 15 e zgjat deri në çererkun e pare të shek.16. Në këtë faze, në vitin 1453 bie nën pushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqytetin e Edrenës e transferoi në Konstantinopojë, që më vonë u quajtë Istanbull.Në këtë periudhë pushteti qendror u forcua shumë. B) Faza e dytë e periudhës së dytë fillon prej çerekut të pare të shek. 16 e deri në fund të shek. 16, ose në fillim të shek. 17. Në këtë faze Perandoria osmane arrinë kulminacionin e fuqisë dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjatë sundimit të Selimit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhënësit). Gjatë kësaj faze perandoria kishte një teritor të madh dhe shtrihej në tri kontinente; në Afrikën veriore, në Lindjen e afertë, dhe në dis pjesë të Lindjës së mesme dhe në Evropë deri në bedenet e Vjenës. 3) Periudha e tretë dhe e fundit zgjat prej fundit të shek. 16 ose fillimit të shek. 17 e deri në fillim të shek. 20. Kjo periudhë në përgjithësi karakterizohet me një rënie permanente të Perandorisë osmane. Kjo është periudha e decadences dhe ndahet në tri faza: a) Faza e pare e periudhës së fundit fillon prej fundit të shek. 16-fillimi 17 dhe përfundon në fund të shek. 17. b) Faza e dytë e periudhës së tretë zgjat prej fundit të shekullit 17 e deri në gjysmën e shek. 19. Gjatë kësaj faze bëhën ndryshime themelore në marrëdhëniet pronësoro-juridike mbi token. Fillon procesi i çifligimit. Çifligaret Spahi, të cilët ishin vetëm zotërues feudal shendrrohen në çifligarë sahibi, me fjalë tjera shendrrohen në pronarë të vertet të tokës, ndërsa raja (bujkroberit) shpronësohen nga e drejta e tyre e gëzimit (haki kara) të ngastres bujqësore dhe shendrrohen në qiramarrës të të njëjtës ngastër. c) Faza e tretë e periudhës së tretë zgjat prej gjysmës së shek. 19 e d eri në fillim të shek. 20.
Powered by Lali Hajzeri 9
STRUKTURA EKONOMIKO-SHOQERORE EKONOMIKO-SHOQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMAN Juristet osman në shek. 16 krijojnë konstrukcionin juridik mbi ndarjën e të gjithë tokës Brenda perandorisë në tri kategori: a) tokat dhjetore (erzi arshije), b) tokat e haraçit (erzi haraçije) dhe c) tokat luftarake, tokat e shpatës ose tokat e perandorit (erzi han-memleket). Kategoria e tokës dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar në Arabi, ku në shek. 7 luftetaret ose ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetëm të dhjetën arsh. Kjo jepej vetëm si kontribut për shtetin dhe bashkësinë fetare. Ushtari token e fituar e mbante në pronësi individuale. Kategoria e tokës së haraçit (erzi haraçije) gjithashtu u krijua në vendet arabe. Ushtaret që token dhjetore e merrnin në pronësi individuale filluan më tëpër të merren me bujqësi e më pak me mjeshtrin ushtarake dhe kështu filluan ti humbin aftësitë dhe cilëësitë ushtarake. Për këto shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. 7 dhe fillimi i shek. 8 tokat e pushtuara fillon tua lëm popullsisë vendase me kusht që k ëta ta paguajnë tatimin të quajtur haraç. Lartësia e haraçit varej prej të ardhurave që jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri ½. Kategoria e tretë- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin të përhapura në Siri, Azi të vogël dhe Ballkan. Mbi këtë kategori të tokës është ndërtuar sistemi timaro-spahij ose feudalo-ushtarak osman. Në shek. 18 juristet osman Aini Ali dhe Ali Çaushi bën një ndarje o se një kategorizim tjetër, ku tërë terirorin e perandorsën osmane e nd an në dy kategori themelore: vendet vendet me has dhe në vendet me salion. salion. Teritori me has ka ekzistuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e këto kryesisht kanë qënë teritoret e Sirisë, Azisë së vogël dhe Ballkanit. Ndërsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte në ato vise të perandorisë ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata locale dhe teprica i dergohej arkës së administrates qendrore në Stamboll. Këto kryesisht kanë qënë vendet arabe me saktë vendet e lindjes së afer t (pa sirinë) dhe afrikes veriore.
SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMAN Sistemi feudal osman u krijua dhe u zhvillua në Azi të vogël, në Siri dhe në pjesën Evropiane të Perandorisë Osmane. Pronat feudale që u ndaheshin ushtareve kryesisht kanë qënë pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake që ishin tokat më të plleshme dhe më të vlefshme. Këto u jipeshin Sulltaneve-grave të sulltaneve në shfrytëzim të përjetshëm-arpalik ose në pronësi individuale-malikane. Haset perandorake u jepeshin në shfrytëzim edhe funksionarve të lartë shtetror. Ekzistonin edhe mylk timaret, të cilat personave të caktuar për merita të jashtëzakonshme, u jipeshin në prone të tjetërsueshme por me kusht të sherbimit ushtarak. Ekzistonin edhe pronat e vakëfit (pronat e bashkësive fetare) si dhe pronat e grupacioneve të ndryshme autonome. Timaret dhe zeametet mund të definohen si “toka luftarake” me sipërfaqe ose me të ardhura të caktuara, të cilat sulltani ja n dante një personi të lirë në shfrytezim me kusht që ai si kalorës (spahinj), me pajisje të veta, të sherbente në ushtrinë osmane.Timaret kanë qënë prona feudale më të vogla, me të ardhura vjetore deri në 20 000 akçe (monedh argjendi-1 akçe=1gram argjend). Zeametet kanë qënë prona të mesme feudale ushtarake nga të cilat priteshin të ardhura të caktuara vj etore prej 20 000-100 000 akçe.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetëm nga madhësia e të ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit në shfrytëzim për tërë j etën. Djemtë e Spahiut kishin të drejtë të kërkonin prej sulltanit që të trashëgojnë një pje së të timarit ose zeametit. Sa do të trashëgonin këta, varej së si kishte vdekur spahiu, në luftë ose prej vdekjës së natyrshme.Timariotet dhe zeametet, me saktë spahijt kanë qënë feudal të imët dhe të mesëm në perandorin osmane dhe këta kanë qënë forca kryesore e saj. Haset kanë qënë prona feudale të mëdha, të cilat jepnin të ardhura mbi 100 000 akçe në vit. Këto u jipeshin në shfrytëzim fun ksionarve të lartë ushtarak dhe civil: vezirëve të mëdhënj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E drejta pronësore mbi timarin dhe zeametin ka qënë e drejtë feudale e pjestueshme. Mbi të njëjtën tokë titular të ndryshëm kishin të drejta të ndryshme reale, ata një ri-tjetrit ja kufizonin të drejtën reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tërë teritorit shtetëror, andaj edhe i çdo timari ose zeameti konkret. Prej fundit te shek.18 fillone deformimi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i çifligimit . çifligaret spahinj fillojne ne menyre arbitrare dhe te njëanshme te shendrrohen ne çifligare sahabi ne pronare ose zotërues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale prones ore mbi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timaro-spahinj ne vititn 1839 formalisht u suprimua.
Powered by Lali Hajzeri 10
RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANE : ORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDROR Në periudhën e feudalizmit shteti osman për nga forma e pushtetit shtetëror ka qënë monarki absolute (despotike) me karakter të theksuar teokrat. Në fillim shteti osman ka qënë mbretëri, mirëpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr të gjitha tiparet e perandorisë, andaj edhe si e tillë njihet- si perandoria osmane. Sulltani ose padishahu ka qënë organi më i vjetër dhe më i larti. Sulltanet e pare kanë qënë të rrethuar me të afermë dhe me feudal të mëdhënj, kështu që këta më tëpër i ngjanin feudlit supreme së sa një monarku. Mirëpo pushteti i tyre autokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit të Arabisë dhe Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojnë edhe titullin e Kalifit-bëhën mbrojtës të gjithë i slamizmit, pra, në personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik (secular) dhe ai fetar. Padishahu kishte pushtet relativisht të pakufizueshëm. Ishte i vetmi ligjdhënës dhe kishte funksionet më të larta në administrat dhe në ekzekutiv. Ishte komandant supreme i të gj itha forcave të armatosura të shtetit, vendoste për paqën dhe luftën, përfaqësonte shtetin brenda dhe jashtë, pranonte të derguarit diplomatik dhe akreditonte diplomatet e turqisë në vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrëveshjet nderkombëtare. Pas vendosjes së kryeqytetit në Konstantinopojë sultan Mehmeti II El-Fatihu me një kanuname të vacantë rregulloi magjistraturat e larta shtetërore, i caktoi titujt dhe e rregulloi ceremonialin në palatin mbretëror dhe në divanin e sulltanit. Sipas kanunameve të El-Fatihut funksionaret e lartë shtetëror radhitëshin në katër magjistratura: vezirët, kadiaskerët, defterdarët, dhe nishanxhinjët. Këto ishin katër shtyllat e perandorisë. a) Magjistratura e vezirëve për vezirëve për kah vjetërsia ishte më e vjetra, n dërsa për kah rendësia dhe funksioni më të larta. Në fillim ekzistonte vetëm një vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e shtetit osman numri i vezirve r ritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre përkufizohët në 7. Njëri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte zëvendës i sulltanit dhe emërohej dhe shkarkohej nga sulltani. D uke përdorur një terminologji të sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajmë kryetar qeverie, ndësra këshillin e vezirëve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qënë faktor i rendësishëm në politikën e brëndshme dhe të j ashtme të vendit, ishte udhëheqës i tërë administrates shtetërore, ndënsë në krye të secilit sektor qendronte nga një vezir përkates. Të gjithë veziret e përbënin divanin e vezirit të madh, i cili më vonë u quajtë porta e lartë. b) Kadiaskerët kanë kanë qënë gjyqëtar suprem ushtarak dhe civil. Në fillim ekzistonte vetëm një kadiasker, e më vonë dy: njëri në Anadoll e tjetri në Rumeli. Kadiaskerët e përcillnin sulltanin në ekspeditat ushtarake, që aty për aty ti gjykonin ushtarakët. Pas ndarjes së kompetencave, kadiaskeri i Rumelisë gjykonte qeshtjet ushtarake, ndërsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetëm emri gjyqëtar ushtarak, sepse kryesisht në kompetencen e tij ngelën vetëm kontestet civile apo komunale. c) Defterdarët kanë kanë qënë funksionarë të lartë financiar. Këta mbanin shenime dhe udhëheqnin librat (defteret-nga edhe e moren emrin) mbi financat shtetërore. Në fillim ekzistonte vetëm një defterdar dhe ky administronte pasurin personale të sulltanit. Më vonë me rritjen dhe zgjerimin e shtetit, emërohen dy defterdar, njëri në Anadoll e tjetri në Rumeli, e më vonë edhe disa të tjerë në krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojnë kompetenca të mëdha, bënin regjistrimin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhësinë e tyre, kufijt dhe bënin regjistrimin e popullsisë që jetonte në to. Ç) Nishanxhinjët kanë kanë qënë shkronjës (qatip), sekretar personal të sulltanit dhe kishin për dëtyrë që të kujdesën për formën e akteve të sulltanit, si bie fjala, e përgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sulltanit, etj. Pas katër shtyllave të Perandorisë në kanunamet e El-Fatihut më tutje radhiteshin edhe funksionar tjerë: agallarët e jashtëm (komandantet e trupave sipas armëve), agallaret e brendshëm (nëpunësat), oborrtarët e jashtëm dhe të brendshëm dhe ylemaja (njohësi i ligjit). ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESOR Njësia më e madhe administrativo-teritoriale në Perandorinë Osmane ka qënë Ejaleti në krye me bejlerbeun. Bejlerbejt në krye të një ejaleti nuk qendronin më shumë së 4 vjet. Në shek. 17 ejaletet ndaheshin në dy kategori: në ejalete me has dhe me salion. Në ejaletet me has b ejlerbeu si shperblim për ushtrimin e funksionit shpërblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte në teritoret me system feudl ushtarak (timaro-spahij). Ejaletet me salion ndodhëshin në Arabin dhe Afrikën veriore. Në këto ejalete bejlerbeu për detyrën që kryente shpërblehëj me page të rregullt vjetore nga shteti. Ejaletet më vonë u quajten vilajete, ndërsa bejlerbeu – bejlerbeu – vali. vali. Njësia më e vogël e vilajetit ka qënë sanxhaku. Në shek. 16 në perandorinë osmane ekzistonin 350 sanxhaqe. Në krye të sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej në disa nahi. Në krye të nahisë qendronte subasha. Teritori i nahijës ishte teritori i një komunës së sotme. ORGANIZIMI I GJYQESISE Tërë teritori i perandorisë ndahej në njësi themelore gjyqësore të quajtura kadillëqe. Të gjithë qytetarët klasifikoheshin në 5 grupe: 1. mullatë e mëdhenj, 2. mullatë e vegjël, 3. myfetishët, 4. kadijt dhe 5. naibët. 1) Në qytete të rëndit të pare në kry e të kadillekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe reis-ulislami, ka qënë competent të vlerësojë së a janë në përputhje me kur’anin veprimet që ndërmerreshin nga organet shtetërore, madje edhe ato të ndërmarra nga nga vetë sulltani. She-ul-islami ka qënë interpretuesi supreme i Kur’anit. Ky emërohej nga sulltani. E drejta e sulltanit për të emëruar she-ulshe -ulislamin buronte nga titulli i Kalifit që ky e mbante. 2) Mullatë e vegjël qendronin në krye të kadillëqeve në qytetet e rëndit të dytë, psh.: Sarajeva, Peshta, Beogradi, etj. 3) Myfetishët kanë qënë gjyqtar të cilët gjykonin qeshtjet civilo-juridike që kishin të bënin me pasuritë e lëna për shpirt në pronësi të vakufit. 4) Kadija ka qënë gjyqtar që gjykonte dhe udhëheqte me punët gjyqësore të një kadilleku që ishte njësia themelore gjyq ësore në perandorinë osmane. Në një sanxhak mund të kishte më shumë kadillëqe, ashtu siç teritori i një kadillëku mund të përfshinte teritore që u takonin sanxhakëqe të ndryshme. Për kadi mund të emërohej personi që kishte të kryer shkollën juridiko-fetare, që njihte mire gj uhën arabe dhe që njihte mire të drejtën e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues i së drejtës) ka qënë kryeylemaja i një bashkësie, ishte njohës i mire i religjionit dhe i së drejtës, andaj edhe ishte kompetent për të dhënë përgjigje. 5) Naibët kanë qënë ndihmësit e kadijve dhe e përbënin klasën më të ulët të gjyqtarëve. Kadiu pasi që vetë nuk ishte në gjëndje që t’i kryej të gjitha punët për të cilat ishte kompetent angazhonte naibët.
Powered by Lali Hajzeri 11
E DREJTA E SHERIATIT
E drejta e sheriatit është e drejtë teokratike islame dhe si e tillë është e paprekshme dhe e pazëvendsueshme. Turqit osmanlinj të drejtën e sheriatit së bashku me islamizmin e trashëguan nga turqit selxhuk, ndërsa këta këtë e pranuan nga arabët. E drejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit përfshinë tërë rrugën jetësore të njeriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si të tilla, çka nënkupton të gjitha format e veprimit shpirtëror, moral dhe trupor. Përndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sherie dmth. rrugë (rrugë e drejtë, rrugë e besimit të drejtë, rrugë e shpetimit). Juristet e sheriatit quhen myxhtehid. BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATIT Sipas shumicës së juristeve islam e drejta e sheriatit mbeshtetet në burimet themelore dhe në burimet plotësuese. Burimet themelore të së drejtës së sheriatit janë: Kur’ani, Hadithi (suneti) ose Tradita, Ixhma ose Doktrina dhe Kijas ose analigjia juridike. juridike. 1). Kur’ani është është libër i shenjët i bes imit islam, është burim themelor i të drejtës së sheriatit dhe e islamizmit në përgjithësi dhe për të paraqet një llojë kushtetute. Sipas mësimit islam Kur’ani është shpallja e Allahut që nëpërmjet të derguarit të tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet njerëzimit. Shpallja e Kur’anit nuk u bë përnjëherë por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e para u shpallen në vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojnë deri në vdekjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes së sëcilit ajet, ai i urdhëronte shkruesit e tij, t ’i shkruajnë. Teksti i Kur’anit ndahet në 114 sure (kaptina) dhe secila prej tyre ka emërtim të vacantë. Suret ndahen në ajete, kështu që i tërë teksti Kuranor përbëhët prej 6666 ajeteve. Juristet kanë konstatuar së prej të gjitha ajeteve vetëm 550 prej tyre kanë përmbajtje juridike, me të cilat rregullohen marrëdhenjët martesore, familjare, trashegimore, trashegimore, pronësoro juridike dhe marrëdhenie marrëdhenie tjera civilo-juridike; qeshtjet qeshtjet penale dhe procedurale, etj. etj. 2). Hadithi (suneti). Me (suneti). Me hadith (që shpeshherë quhet edhe tradita) kuptojmë tërësinë e deklarimeve (urdhëresave, këshillave dhe rekomandimeve) të Muhamedit, e veprimeve të tij, si dhe veprimet e të tjrerëve që ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjatë jetës së Muhamedit hadithet, përveç përjashtimeve të vogla, nuk kanë qënë të shkruara. Muhamedi nuk lejonte që këto të shkruhen, sepse i frikësohej ngatërrimit eventual me tekstin e Kur’anit. Këto hadithe në formë të traditës gojarisht u përcollën brez pas brezi. Në fillim ishte lehtë të përcillën këto hadithe, por pas vdekjës së Muhamedit dhe zgjerimit të teritorit u paraqit nevoja që ato të shkruhen. Përshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Kështu u krijuan disa përmbledhje të haditheve, ndër të cilat më të njohurat janë ato të Buharisë, në të cilën janë të sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Muslimit. Burim e të drejtës së sheriatit janë vetëm ato hadithe që bëjnë fjalë për marrëdheniet martesore, familjare, trashëgimore, civilo-juridike, penale, procedurale, etj. Me fjalë të tjera burime i së drejtës janë vetëm ato hadithe që kanë përmbajtje juridike. Në aspektin e autentitetit hadithet ndahen në hadithet plotësisht të besueshme (të vërteta të padiskutueshme) dhe në ato më pak të besueshme (të diskutueshme). 3). Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur për rregullimin e ndonjë situate të re nuk mund të gjendej zgjidhje në bazë të normave të Kur’anit dhe Hadithit, atëherë për qeshtjen (rastin) konkrete kërkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbarë bota islame, që vepronin pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej të ishte në frymën e parimeve themelore të Kur’anit dhe hadithit. Pra, bashkësia islame nëpërmjet të institucionit të pajtues hmërisë së mendimit të quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik teologjiko-juridik mjaftë të rendësishëm për përshtatjen e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrëdhenieve të reja. Pas vdekjes së Muhamedit, e drejta e dhënies së mendimit për ndonjë qeshtje që nuk ishte e rregulluar me Kur’an dhe hadith i takonte vetëm s hokëve-bashkluftetarve (ashabëve) të Muhamedit, më vonë këtë të drejtë e fituan edhe nxenësit e M uhamedit (tabinet), ndërsa më në fund e drejta për ixhtihad u shtri edhe në shkencëtaret eminent islam. 4). Kijas ose analogjia. analogjia . Është burimi i katërt i të drejtës s ë sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin një qeshtje juridike që nuk ishte paraparë në Kur’an dh e në hadith në mënyrë analoge me rastet (çeshtjet) e ngjashme që parashihen në këto të parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundësin që çeshtjet juridike, të cilat nuk kanë qënë të rregulluara me norma juridike të rregullohen në bazë të çeshtjeve të ngjashme që kanë qënë të rregulluara me burimet tjera themelore të sheriatit. Burimet plotësuese janë: Er-rei janë: Er-rei dhe Urf-adet. Er-rei është burim plotësues I të drejtës së sheriatit me të cilin, një rast konkret, që nuk mund të zgjidhët në bazë të burimeve themelore, zgjidhet në bazë të arsyes, sipas drejtëshmërisë (drejtësisë), ose sipas ndergjegjës së gjyqtarit. Urf-adet (ose EL-urf) është e drejtë zakonore e një bashkësie sh oqërore. SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet)
Ndër sektet më të rendësishme kanë qënë: sekta e sunij-ve, e shij-ve, shij- ve, e harixhijve dhe e mut’ezilve (racionalistet). Sot më të përhapura janë sekta e sunijve dhe ajo e shijve. Derisa në situate kur për ndonjë çeshtje juridike fetare nuk mund të g jendet g jendet mbeshtetje në Kur’an apo hadith, sekta më e përhapur përhapur sunijet zgjidhjen zgjidhjen e kërkojnë në pajtushmërin e mendimit-në ixhma, ndërsa shiijet dhe shkolla e tyre kanë qendrim të posaqem ndaj ixhmas. Kësaj këta ja kundervejnë pushtetin absolut të imamit të pagabueshëm, pasardhësit të Alisë. Kur janë në pyetje burimet tjera siç janë ixhma, kijas dhe burime tjera plotësuese, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga këto mospajtime të tyre teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike të s ë drejtës së sheriatit (mez-hebe). Këso shkollash kishte më shumë, por prej tyre më të njohurat dhe që i qendruan kohës deri më sot janë vetë m 4: Hanifi, M aliki, Shafii, dhe Hanbeli. 1). Shkolla Hanifite u Hanifite u themelua në Kufe të I rakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka qënë shkolla më e rendësishme dhe më e përhapura në botën islame. Ebu Hanifi mësimet e veta i përhapte me anë të ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik (Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por ne brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbrazëtirat juridike juridike i plotëson me ndihmen e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zakonore. zakonore. Kjo eshte shkolla me liberale ne islam. 2). Shkolla Maliki u u themelua në Medine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkollë dallohet më atë së e kufizon ixhman me zgjidhje të pajtueshmërisë së mendimit të shkencëtareve të Medinës, madje i pranon n ormat zakonore të Medinës si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe d ispozitat e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vijne ne kundërshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qenë e pranuar dhe e përhapur në tërë Arabinë (por më tepër në atë lindore), Në Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe në Spanjë kur ky vend ishte nën sundimin Arabë. 3). Shkolla Shafii u u themelua nga Imam Shafi. Sipas kësaj s hkolle e drejta i nënshtrohet evolucionit, ndërsa zbrazëtitë juridike mund të plotësohen në bazë të analogjisë e jo edhe në bazë të rezonimit të lire dhe të normave zakonore. 4). Shkolla Hanbeli është është shkolla më konzervative nga këto 4 shkolla. Themelues i kësaj shkolle ishte Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxënës i EshShafit. Kjo shkollë institucionin e ixhmas si burim të së drejtës e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokëve të profeti t, dhe ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit të lire por lejon aplikimin e analogjise. Kjo shkollë dikur ka qënë e përhapur në Ir ak, ndërsa sot ende mbahet në krahinen e Arabisë Saudite-Nexhda (krahina ku gjinden dy qytete të shenjëta, Meka dhe M edina). E DREJTA PENALE
E drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e çmimit te gj akut, per vrasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se çmimit te gjakut, ndersa per vrasjen e idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante çmimin e gjakut per tri vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrëveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja sipas parimit sy per sy – sy – dhemb dhemb per dhemb.
Powered by Lali Hajzeri 12
KARAKTERISTIKAT E RREGULLIMIT SHTETEROR NE SHTETET LIBERALE
Pas revolucioneve borgjeze shumica e vendeve europiane duke respek tuar parimet e proklamuara para se gjithash ato që kanë të bëjnë me lirit dhe të drejtat njerzore sidomos ato qe parashihen si bërthamë e parë qysh me Magna Carta Liberatum Liberatum 1215 angli, Deklaraten e Pavarsis se Shba-ve 1776 dhe deklaraten mbi te drejtat e njeriut dhe qytetarit të frances te vitit 1789 si dhe vet aktet e tyre juridike juridike – kushtetutat …. Gjat gjith ksaj periudhe dallojm dy trajta themelore të qeverisjes: monarkitë dhe republikat. Përveç trajtës së monarkisë absolute, më vonë lindin edhe dy trajta; monarkia kushtetuese dhe parlamentare. Trajtën e monarkisë kushtetuese kryesisht e kanë përjetuar Franca në faza të caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonjë nga vendet Evropiane. Trajtën republikane e gjejmë poashtu në filet e liberalizmit borgjez. Trajta republikane dallohet me dy tipe themelore; republikën parlamentare dhe republikën presidenciale. Gjatë historisë dallohen dy trajta themelore të shteteve, shtetet unitare dhe të përbëra. A )Shtetet unitare janë ato shtete në përbërjen e të cilave nuk figurojnë njësi federale apo njësi tjera shtetërore si n jësi bashkëpjesëmarrëse në krijimin e shtetit dhe të strukturës së tij. B) Shtetet e përbëra paraqesin një trajtë më të komplikuar në rregullimin e tyre shtetëror. Këto shtete mund të jenë konfederatave dhe federative. Këto shtete, qoftë ato të modelit konfederal apo federal, kryesisht i takojnë trajtës republikane të pushtetit. Startin e tyre të pare e gjejmë me Unionin e Utrehtit në Holandë. Përveç SHBA-ve, shtete tipike federale sot janë edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende që janë në Kombet e Bashkuara, shumica e këtyre vendeve janë me rregullim shoqëror borgjez. Nga kjo 114 vende janë me trajtë republikane, 43 me trajtë monarkike dhe disa tjera gjenden në fazën e tranzicionit. Nga tipi i monarkive të theksuara shumica prej tyre janë monarki kushtetuese parlamentare, ndërsa shteti i Omanit-si sulltanat është monarki absolute. PARIMET MBI TE CILAT MBESHTETET RREGULLIMI I SHTETIT LIBERAL DHE BASHKEKOHES
Përveç parimit moto-mbi lirinë dhe ba razinë e njeriut, dallojmë edhe parimet tjera, parimi i sovranitetit, kushtetutshmërisë, parlamentarizmit, shumëpartishmërisë, ndarjës së pushtetit, etj. Parimi i sovranitetit në kuptimin më të drejtpërdrejtë shpreh karakterin supreme të pushtetit shtetëror, përkatësisht tërësinë e këtij pushteti brenda kufijve të shtetit dhe pavarësinë e tij, në krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mëvonshme të këtij termi marrin edhe karakter të shum ëfisht, si sovranitet nacional ku sovran është kombi, sovranitet popullor ku sovran konsiderohet populli si tërësi totale e qytetarëve, etj. Parimi i konstitucionalizmit Ideja e hedhur perms këtij parimi në përmbajtjen e vet shpreh nevojën e ndërtimit të të gjithë structures shtetërore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetutës dhe bashkë me të edhe për përkufuzimin e arbitraritetit, përkatësisht të kompetencave të organëve shtetërore dhe bartësve të tyre. Për kah kohëlindja e kushtetutave dallohen të ashtuquajturat kushtetuta historike, që nuk e kanë karakterin e vet formal të plotë, pra nuk gjenden në një tekst unik-kushtetutë unike, siç ës htë shembulli i Anglisë. Në Angli, e cila trajtohet si një nga vendet me system të ndërtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar të kushtetutë s e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez në faza të ndryshme të historisë. Tipi i dytë janë kushtetutat e shkruara që kanë karakterin e vet formal dhe ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda një teksti unik. Gjatë historiesë për k ah mënyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat që miratohen në parlament siç është kushtetuta franceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra që votoheshin nga përfaqësuesit e popullit dhe kushtetu tat të cilat duhet të marrin leje kalimin perms referendumit popullor. Dallohen edhe dy tipe të kushtetutave për kah qen drushmëria e tyre e që janë; kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile. Parimi i ndarjes se pushtetit Monteskieu ne vepren e tij Fryma e Ligjeve bënë përcaktimin e tipeve të pushtetit duke dalluar : pushtetin despotik monarkik monarkik , dhe pushtetin republikan… ku si esenc dallimi shprehet me elementin se ne duart e kujt është ai pushtet shumices apo individit. M onteskieu parasheh egzistimin e 3 pushteteve brenda shtetit: pushteti legjislativ, ekzekutiv dhe gjygjesor. Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i përfaqësimit të popullit në organin më të lartë të pushtetit përfaqësues –parlamentin –parlamentin është i gjatë. Mirëpo mënyra e përfaqësimit në asnjërën nga periudhat e mëhershme nuk ka qënë e dënjë dhe adekuate. Parimi i shumëpartishmërisë në jetën parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes së grupacioneve politike të definuara si parti politike. Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive politike si fenomen i rendësishëm ka shkaktuar nxitjen e procesëve të reja politike brenda vendeve të ndryshme bashkë me revolucionet borgjeze. Sa i perkëtë parimit të shumëpartishmërisë ekzistojnë dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Francë, etj.) dhe modeli polipartist (shumë parti-Gjermania, Italia, etj.). ANGLIA : Vështrim I shkurtër Historik
Njëra ndër shtetet më të rëndësishme të liberalizimit dhe shtetve bashkohore është Anglia. Zhvillimi i sajë ndahet në 3 faza : Faza1 : (shek. 11 – 11 – fundin fundin e shek 13) karakterizohet si fazë e vënies së themeleve të monarkis shtresore. Faza2 : (fundi i shek. 13 – 13 –në në shek 15) Karakterizohet si fazë tipike e zhvillimit të monarkis shtresore. Faza3: (fundi i shek. 15 - 17)më saktë deri në luften qytetare në angli dhe njihet si fazë e monarkis apsolute angleze. Në shek 10 për herë të parë e hasim emërtimin Mbretria e Anglisë që më v onë do të ndërtohet si një nga shtetet më të fuqishme të botës, kjo fu qi i shtohet sidomos në fazen e fundit të feudalizmit dhe fazen e parë të liberalizmit . Përgjat këtyre fazave të zhvillimit në angli da llohet ndjenja e ndërtimit të shtetit mbi parime specifike. Gjatë fazes së dytë banorët anglez e detyrojnë mbretin Anglez Johanin pa tokë që me 1215 ta nënshkruaj aktin më të rëndësishëm politiko-juridik të asaj kohe jo vetëm në angli ” Magna Carta Liberatum “ që paraqet modelin e parë të kartes kushtetuese, që afirmon fuqishëm fuqishëm parimin e përfasimit të organit shtetëror shtetëror që në fillim u quajt Magnum Cincilium dhe më vonë Parlament. Ky parlament nga shek. 16 u bë me strukturë dy dhomshe : dhomës së lartë ( apo dhomes së lordëve ) dhe dhomës së ultë (apo dhomës së komunes) e cila përbëhej prej deputetëve të cilët zgjidheshin në njësit administrative territoriale - në Kontitë. Faza e Fundit e zhvillimit të anglisë përshkruhet edhe si fazë e qeverisjes së dy dinastive të njohura : Dinastis së Tjudorve(1485-1603) dhe Dinastis së Stjuartve (1603-1714), deri me vdekjen e Mbretëreshes Ana ku do të vijë dinastia Hanoveriane (1714-1820). Faza e parë e dinastis së Tjudorëve : është fazë tipike e një qeverisje apsolute që karakterizohet me mbizotrimin mbizotrimin e pushtetit qendror , dhe me ashpersimin e marrdhënieve ndërmjet shtresave , kjo fazë cilsohet edhe si fazë e zhvatjes së madhe nga nga lirit dhe të drejtat e fshatarsis konkretisht nga të drejtat e tokës dhe livadheve , paralelisht me këtë kishte ndodhur edhe procesi i “gardhimit” e në veqanti të livadheve nga ana e aristokracis së re Gjentrit (Gentry) Anglez që paraqesin edhe fillimin e ekonomis Kapitaliste… Po në këtë kohë ndodhën reforma të mëdha edhe në jetën e krishter krisht er Henriku 8 arriti ta ndaj kishen Anglikane nga pushteti i kishes katolike të romës dhe njhëherit e shpalli veten si mbret i kishes Anglikane .. Keshtu paraqiten dy grupacione te fuqishme antikatolicisteGrupacioni i puritanëve që përfaqsonin iden Kalviniste Kalvin iste dhe Grupacioni “ INDIPENDENTËT” që dëshironin ndarjen e tërsishme të shtetit nga kisha. Po në ktë kohë paraqitet edhe Tomos Mon me vepren e tij Utopia ku kerkon eleminimin e prons private dhe gjithkujt ti jepej vetëm aq sa ka ne voj. Gjatë kohes së Tjudorëve : absolutizmi monarkik shprehet me anë të feudalizmit të efektshëm e arbitrar të organeve shtetrore të nënshtruara Monarkut. Në këto organe dalloheshin: Kshilli i fshehtë , organi i dyt për nga rëndësia ishte Pallati i lutjeve, Pallati i yjeve, Pallati për tatime feudale, Kancelaria mbretrore etj …
Powered by Lali Hajzeri 13
LUFTA QYTETARE NE ANGLI - REVOLUCIONI BORGJEZ Në anën e Mbretit ishte aristokracia feudale, kreu i lartë i kishës anglikane, një pjesë e aristokracisë së ulët feudale, si dhe një pjesë e borgjezisë që kishte qënë e lidhur me oborrin mbretëror. Ushtria e mbretit përbëhëj prej fshatarëve të rekrutuar dhunshëm si dhe një pjesë e njësive të mëhershme të tij. Për kah përcaktimi reliogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emërtoheshin si kavalier (uniforma të oborrit-flokë të gjata), e që ishin ithtarë të mbretit apo rojalistë, ndërsa kundërshtaret e tyre cilësoheshin si kokërrumbullakët apo parlamentarians (ushtri e parlamentit-qethje e rrumbullakët rrumbullakët e flokëve). Konflikti i armatosur filloi me 22 gusht 1642. Gjatë kësaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabartë, dhe ishte në dëm të ushtrisë së parlamentit. Në vitin 1645 kur komanda e ushtrisë së parlamentit ju dorëzua Oliver Kromëelit, aio që në fillim ndërmori hapa ref ormues ref ormues duke e bërë “një sistem të ri ushtarak”. PROTEKTORATI I OLIVER KROMWELIT Në korrik të vitit 1653 Oliver Kromweli shpërndan Parlamentin dhe ndërton një Parlament të ri me 144 anëtarë dhe u quajtë Parlamenti i B erbonëve. Ky Parlament zgjati vetëm disa muaj dhe sërish u shpërnda. Më v onë Oliver Kromweli therrët një Parlament të ri që përbëhët prej ithtarëve të tij të dëgjueshëm, me të cilët hartojnë së bashku kushtetutën e cila do të miratohet nga Kromëeli. Kjo kushtetutë që sipas s humë të dhënave do t ë jëtë kushtetuta e pare dhe e fundit e shkruar (në një tekst unik në Angli) emërtohet Instrumenti i Qeverisjës (the Instrument of Government). Këtë akt të rendësishëm e kishin përgaditur dhoma e oficirëve (komandantet e ushtrisë). Funksioni i Lordit protektor në këtë akt ka qënë i zgjedhshëm, por Oliver Kromëeli u zgjodh për tërë jetën. Pas vdekjës së tij një kohë të shkurter funksionin e Lordit protektor në trashëgim e merr i biri i tij Riçardi. Me aktin e qeverisjës parashihej një procedur e tërë për zgj edhjën e Parlamentit të Anglisë. Ky Parlament duhej ti kishte 460 deputet prej të cilëve 400 i jepte Anglia dhe nga 30 i jepnin Irlanda dhe Skotlanda. Të drejtën e votes e kishin personat të cilët dispononin me pasuri të paluajtshme apo të luajtshme së paku prej 200 funtash. Në maj të vitit 1657 rryma e djathtë e Parlamentit e dëtyron Kromëelin që të pranojë kushtetutën e re, përkatësisht aktin kushtetues të quajtur “Peticioni poshterues (përulës) dhe këshilla” (The Humble Petition and advise). Me këtë peticion dëshirohej që Kromëeli dhe ushtria e tij të vihen nën kontrollin e Parlamentit. Gjatë fazes së pare të rregullimit të Republikës me 1650 ishin nxjerr dy ligje: Akti mbi përparimin dhe rregullimin e tregtisë dhe të industrisë së Anglisë, dhe akti dytë që ishte nxjerr një vit më vonë Akti i Lundrimit, ku mbeshtetej zhvillimi i tregtisë dhe flotës detare. REVOLUCIONI I LAVDISHEM NE ANGLI Mbreti James II kishte humbur mbeshtetjen e qarqeve më të rendësishme deri të rrethi i ngushtë familjar. Duke e vërejtur këtë situate, Vigistet bën marrëveshje me sundimtarin e Holandës Vilhem Oranzh që ai të merr udhëheqjen e Anglisë. Në vitin 1688 njësitë e Vilhem Oranzhit arriten në L onder. James II kishte përgaditur njësitë e tij me në krye gjeneral Çerçilin, i cili e tradhëtoi dhe u bashkua me Vilhemin. James II më vonë migroi në Francë. Këtë proces në të cilin nuk kishte konflikt të armatosur në histori u emërtua si Revolucioni i Lavdishëm. Me të ardhur në pushtet të Vilhem Oranzhit, lëshohet akti tjetër i rendësishëm me karakter kushtetues pas Habeas Corpus Act, i quajtur Ligji mbi të drejtat (Bill of Right) me 1689. Me këtë akt ishte përcaktuar qartë ndalesa që mbreti mund të nxjerrë apo abrogon ligje pa pëlqimin e Parlamentit. Sipas këtij akti pushteti legjislativ bartet në kompetencat e Parlamentit. Pushteti ekzekutiv i takonte mbretit. RREGULLIMI SHTETEROR I ANGLISE Me luften qytetare ne Angli perkatesisht me revolucioni borgjez, I cili kapercen disa etapa, bene qe ky vend te shkeputet me heret se vendet tjera nga qeveria absolute. Pas perfundimit te epokes – epokes – Kromëelliane Kromëelliane ne te cilen kohe Anglia ishte proklamuar republike dhe me pastaj si protektoriat edhe diktature personale e Lordit Protektor, me revolucionin e lavdishem Anglia do te hyj ne periudhe te re te ndertimit te saj shteteror dhe juridik. Ne kete kohe Anglia do te proklamohet monarki kushtetuese. Quditerisht si dhe gjate fazave te mehershme edhe tani Anglia nuk disponon me nje akt te vetem – kushtetues, – kushtetues, mbi baze te secilit do te rregulloj marredheniet marredhen iet shteterore dhe juridike. Q’eshte e drejta, sistemi kushtetues anglez ka nje specifik te ndertimit te tij. Ai kryesisht es hte I mbeshtetur edhe sot mbeshtetet ne nje seri dokumentesh – dokumentesh – aktesh aktesh juridike, historike te karakterit kushtetues sic jane : Magna Carta Libertatium me 1215, Instrument of Govermment 1653, Bill of Right 1689. Duke pasur parasysh te dhenat e theksuara qe jane shtruar si pjese te pandashme te zhvillimit historik te Anglise, vecanerisht ato qe kane te bejne me strukturen e organeve te saja shteterore, duhet dalluar edhe tre faktore, organet kryesore qe perbejne boshtin e shtetit. Ketu vecohet: MBRETI, KABINETI DHE PARLAMENTI, faktoret e larte e permendur perbejne berthamen kryesore kushtetues te sistemit shteteror parlamentar te Anglise. MBRETI – ne strukturen e organeve shteterore te Anglise, mbreti paraqet ne aspektin formal – juridik – juridik (subjektin) qendror dhe me kompetenca jashtezakonisht te medha. Mirepo, sic eshte theksuar edhe me pare pozita e mbretit ne Angli qe nga koha e luftes qytetare, perkatesisht revolucioni borgjez anglez dhe ne fazat e mevonshme si vije edhe zbehet. PARLAMENTI – origjina origjina e parlamentit te Anglise daton qysh ne kohen e Magna Carta Libertatum (1215) ne te cilen kohen u formua keshilli I madh I cili me vone do te kaloj ne nje rruge te gjate evolutive per t’u c ilesuar si parlament, nga viti 1215 ne kohen e Simon De Monforit. Parlamenti I Anglise ne fund te shek. 13 (1295) do te shendrrohet parlament dy dhomesh te cilin e ka edhe sot. Dhoma e larte apo dhoma e Lordeve eshte formuar me 1322 ndersa dhoma e poshtme apo dhoma e komunave eshte formuar me 1344. KABINETI – Ky organ nismen e vet nga koha kur prane mbretit qendronte nje keshille apo nje trup keshilldhenes dhe qe ate e ndihmonte ne us htrimin e funksionit te tij. Ne kohet e para s trukturat e ketij keshilli zakonisht perbehej nga njerezit qe I emeronte mbreti dhe natyr isht atij I pergjigjej. Ne fazat e mevonshme, pos perfundimit te luftes qytetare, gradualisht do te shtrohet interesimi I parlamentit qe te krijoi nje strukture me te ngushte te njerezve e cila do te sherbej si organ bashke me te ci lin do te angazhohet edhe me ne drejtimin te marrjes se kompetencave sa me shume nga ato qe I kishte mbreti. DHOMA E LORDVE DHE KOMUNAVE - Dhoma e Lordve ( dhoma e epërme) : epërme) : Deri në reformen e parë elektorale është konsideruar si organi më i lartë kushtetues politik i an glisë , madje si organ dominues sundues i vendit pas reformave elektorale gjatë reformes së Kromwellit ky rol zvoglohet. Dhoma e lordëve përbëhet prej Magnatëve pronarve të mëdhenjë të tokave , pjestarve të fisnikris s ë lartë angleze dhe Prelatëve të kishes Anglikane. Marrdhëniet ndërmjet dhomës së epërme dhe dhomës së poshtme janë të rregulluara rregulluara me ligj të posaqëm posaqëm për palamentin të quajtur quajtur Parliament Act 1911 1911 , sipas këtj ligji dhoma e epërme ( e lordëve) ka mundësin e aplikimit të vetos suspensive në miratimin e ligjeve . Kompetenca e sajë si gjykat e instances së parë mbetet edhe më tej por në praktik rrallë ushtrohet, kurse kompetenca e saj si gjykat e shkalles së dyt – dyt – shkalles shkalles së apelit vendimi i ksaj gjykate është Definitiv, kunder vendimev e të kësaj nuk ka drejt ankese … Por … Por me kalimin e kohes kjo e humbë peshen e vetë , punen e dhomes e udhëheq Lordi Kancelar. - Dhoma e komunave (dhoma e poshtme) : poshtme) : Është bartsja kryesore e jetës në angli , është me përbërje Heterogjene , përbëhet kryesisht prej Aristokracis Angleze dhe përfaqsuesve të tjerë të zgjedhur në proces elektoral me mandat prej 5 vjetësh. Fuqia e sajë kryesore shprehet në funksionin legjislativ, gjithashtu zgjedh zgjedh kabinetin Britanik andaj ky kabinet i përgjigjet asaj. Prej paraqitjes së sajë e deri me sod kjo dhomë dhe përfaqsuesit e sajë do të jenë bartësit kryesorë të proceseve të njohura për luften , lirin dhe të drejtat njerzore
Powered by Lali Hajzeri 14
SHBA : LUFTA PËR PAVARSI
Rruga e krijimitit të SHBA-ve është shumë specifike, SHBA formohen si shtet pa i përjetuar fazat e zhvillimit me qrast do ti përsosin mekanizmar shtetroro juridikik, specifik tjetër është se do të formohen me anë të shkëputjes nga fuqit fuqit Koloniale dhe do të formohen si një substrat heterogjen heterogjen i popullsis , shteti amerikan si republik demokratike me 3 pushtetsi të ndara nëpërmjet kushtetutes krijohet dhe forcohet si model teper specifik. Andaj mund të thuhet se SHBA deri më tani kalon nëpër 3 faza : - FAZA 1: nga shek 18 më saktë nga viti 1776 deri ne luften secesioniste civile amerikane përkatsisht ne fundin e saj deri tek te gjitha elementet e liberalizmit. - FAZA 2: nga fundi i luftes civile sec esioniste deri ne fundin e luftes së parë botërore karakterizohet me konsolidim të brendshëm të SHBA-ve në fuqizimin ekonomik dhe politik sipas doktrines së Morinos që moto kryesore ishte “ Amerika e Amerikanve “ - FAZA 3: nga fundi i luftes së parë botërore deri me sodë
Pas zbulimeve t ë mëdha gjeografike, udhtimit të Kolombos, zbulimit të kontinentit të ri me 1942 (Amerikes), filluan garat për popujt e europes për të zënë vend në tokën e re. P opullsia e ardhur nga Europa sidomos nga Anglia vendoset sidomos në pjesën Lindore të kontinentit në brigjet e atlantikut. Në viti 1607 u formoua edhe kolonia e parë JAMESTOWNE në emër të James 1 dhe deri me 1733 1733 në ameriken veriore u formuan 13 koloni Xheorgjia ishte kolonia e fundit angleze në Amerik. Për nga mënyra e formimit poashtu dallohen 3 mënyra : Kolonit Prionare, Kolonit me Privilegj dhe Kolonit Mbretërore. Për nga e kolonive angleze në amerikë dallohen 3 grupe themelore : kolonit e anglis së re, kolonit e mesme dhe kolonit jugore. Sipas Tomas Pein njëri ndër propagantorët e mëdhenjë për kauzen revolucionare për pavarsinë e SHBA- ve “ Vend antarë antar ë për ameriken është Europa e jo Anglia “ Nëpërmjet masave të ndryshme Anglia Anglia dëshironte të vënte një kontrollë të fuqishëm dhe me një sistem tatimor të renduar , kështu parlamenti britanik britanik me 1764 e miratuan ligjin mbi Sheqerin (Sugar Act), pastaj ligjin mbi paran (currency act), me 1765 ligji mbi konakun (quarting act), kurse kulti i revoltes për këtë periudh është me miratimin e ligjit mbi valutat (Stamp Act). Ndaj këtyre politikave dhe kati ligji në veq anti kolonistët nuk do të rrin duarkryq kështu me 1765 themeluan organizaten e fsheht “ Bijt e liris ”(sons of liberty), e cila këto masa do ti kundërshtoj me anë të aksioneve të ndryshme dhe sulmeve të drejtëpërdrejta fizike. Rezistenca kunder këtij do të shprehet edhe në forma të tjera të nxitura nga delegati delegati Patrik Henry në dhomen e qytetarve, në Virgjini do të merren një sër vendimesh , me anë të të cilave u refuzua marrja e vendimeve në një parlament në të cilin nuk ishin të p ërfaqsuara kolonit. Liderët e kolonive këtë reagim të tyre e mbështetën në “ Bill of rights ”, duke theksuar se nuk kanë kurrfar derytimi të paguajn tatimet, po qëse ato nuk i kan ë lejuar përfaqsuesit e tyre . Në kongresin e Nju Jorkut në të cilin do të marrin pjesë përfaqsuesit e 9 kolonive u miratua deklarata për të drejtat e amerikanve, pas këtyre reagimeve të mëdha, parlamenti Britanik me26 prill 1766, tërheqi Stamp Act (ligjin mbi valutat)ndërsa ligjin e shiqerit e zbuti, mirpo ky qendrim i parlamentit Britanik nuk do të zgjas zgj as shum… në vitin 1767 me propozimin e Charlles Townshen në parlamentin britanik do të miratohet ligji me emrin të ministrit – The Townshen Act, me të cilin pos qëllimit të shtrëngimit shtrëngimit të masave doganore për tregtin amerikane në njëren anë, synonte nga ana tjeter zvoglimin zvoglimin e tatimeve në britani, si dhe eksportin e mallrave britanike. Në këtë drejtim reagimet e amerikanve do të jenë deri ne nivelin e konfrontimit të madhë e të përgjakshëm me ushtarët britanik, konkretisht me 5 mars 1770 të shpërthej një konflikt i ashpër në qytetin e Bostonit ku do të vrahen 3 amerikan dhe njihet si masakra e bostonit. Pas kësaj masakre qeveria britanike sërish do të luaj lojë dyftyrëshe në relacionin me kolonit, gjoja gjoja se do të tëheqin edhe Townshend Act, miraton aktin e ri – ligji për qajn Tea Act… Si kundërshtim me këtë një grup prej 50 kolonësh me 16 dhjetor 1773 , të veshur si antarë të fisit in dian Mohas , marshuan në portin Griffin’s të bostonit dhe derdhën në det 342 sanduk qajë në bostonë ky akt u cilsua si “ Gostia e qajt në Bostonë” . Tashmë ishte e qartë se konflikti ndermjet kolonistëve dhe kurores mbretrore ishte i pashmangshëm… Masat britanike do të jenë tepër të ashpëra dhe mjaftë represive, piksëpari ndërmjet të ashtuquajturit “Corrective Intolerable Act” (l igje të padurueshme) u shpreh qellimi që të bëhet hakmarrje ndaj Bostonit dhe kolonive të tjera, pastaj Ligji për portin e Bostonit me këtë vendim qyteti i bostonit mund të vihej buzë sh katrrimit… Kurse me ligjin për mbajtjen (quartering act) ku kërkohej nga organet lokale që të siguronin strehimin strehimin e ushtarve britanike, që më së shumti goditej popullsia e Masasaquestsi. Me 5 shtator deri me 26 tetor 1774 me iniciativen e Virgjinisë Virgjinisë dhe të Masaquesecit , në filadelfi do të takohen përfaqsuesit e të gjitha kolonive me përjashtim të Xheorxhisë. Ky kongres (i parë) do të quhet edhe Kontinental nga nga arsyeja se supozohet se do të marrin pjesë më vonë dy përfaqsuesit e dy Ameriakve, do të udhëhiqet nga dy liderë të afirmuar të Xheorxhisë Xheorxhisë : Xhorxh Vashingtoni dhe Tomas Xhefersoni. Në kongresin e parë të Filadelfisë përkunder heterogjenitetit të madhë në qëndrimet e kolonive, në kongres u morrën disa vendime të rëndësishme midis të cilave ishte qështje e gëzimit të së drejtës së organeve legjislative të kolonive që që ti përcaktojnë të gjitha tatimet dhe politiken e brendshme , pastaj vendimi për themelimin e “ Shoqates Kontinentale ”, kur se vendimi kryesor që do ta përshkojë këtë frymë është ai që do të shprehet me të drejtën e patjetersueshme e të pa cenueshme që duhet ta gëzojnë kolonistët dhe kjo është e drejta në jetë, liri dhe prone (The right of colonists to life,liberty and property). 19 prill 1975 do të shenoj piken e vlimit më të lartë, si rezultat i i mosdurimit ndërmjet amerikanve dhe forcave britanike e që do të shpërthej në një konflikt të ashpër në fshatin Lexinton afër Bostonit (Masaqutës). Nga vendimet kryesore do të jetë zgjidhja e Xhorxh Washingtonit për komandant supreme të forcave të ushtrisë së kolonive, moment ky që shenon edhe fillimin e krijimit të armatës kontinentale (Amerikane). Me 15 qershor 1775 ushtria amerikane rreth 20 mij veta rrethuan garnizonin e bostonit gjë që i ashpersoi edhe më tepër relacionet ndërmjet forcave mbretrore dhe atyre amerikane. Përderisa në jugun amerikan kishte ndjenja se ushtria mbretrore duhev vetëm të friksohej por jo edhe të shkëputeshin nga anglia, në veri veqanarisht te rrymat progresiste, frymonte fuqishëm ndjenja e shkëputjes dhe e ndërtimit të amerikes si republik e pavarur. Aq më tepër kjo ndjenjë e mëvetsis shprehej edhe si reaksion ndaj proklamates së mbretit George 3 , të 23 gushtit 1775 me të cilen ai shpall se “ kolonit janë në gjendje të kryengritjes së armatosur” . Finalisht nga fund i vitit 1775 dhe fillimi i vitit 1776, disa nga kolonit amerikane në krye me Virgjininë, u deklaruan si shtete të pavarura, momente këto që do ta nxisin edhe më tepër procesin e pavarsisë, kështu me 12 qershor 1776 do të miratohet deklarata e të drejtave të virgjinisë, e cila d o të jetë mbështetja kryesore për vazhdimin e procesit drejt proklamimit final të pavarsisë . Në këtë deklarat fillimisht duke u mbështetur në parimin e sovranitetit sovranitetit popullor , proklamohen të drejtat e natyrshme të njeriut që të jetojë, të ketë lirinë dhe të drejtën e pronës pronës si dhe të ketë fatë e siguri.
Powered by Lali Hajzeri 15
SHPALLJA E PAVARSIS SE SHBA-ve
Me 7 qershor 1776 Riçard Henri Li kishte proklamuar rezolutën hyrëse në të cilën theksohet së “këto ko loni të bashkuara kanë të drejtën që të jenë të lira dhe shtete të pavarura”. pavarura”. Me 11 qershor nga ana e anëtarëve të kongresit të dytë të Filadelfisë, për hartimin e deklaratës për pavarësinë u angazhuan: Tomas Xheferson-Virgjini, Bengjamin Franklin-Pensilvani, Xhon Adams-Masaquset, Adams-Masaquset, Roxher Sherman-Konektikat dhe Robert L evingston-Nju Jork. Teksti i deklaratës është shkruar kryesisht nga Tomas Xheferson. Pas shqyrtimit edhe të rezolutës së Riçard Henri Li, kongresi e miratoi atë resolute me 2 korr ik për të cilën votuan 12 delegacione me përjashtim të Nju Jorkut, që nuk votoi fare. Me 3 korrik kongresi hyri shqyrtimit të deklaratës për Pavarësi dhe finalisht kjo Deklaratë u miratua me 4 korrik nga të 12 kolonitë, përveç NjuJorkut që sërish nuk votoi, mëgjithë së me 15 korrik do të deklarohet “PËR”. “PËR”. Në tekstin e deklaratës përveç tjerash ishin shkruar tri parimet themelore si burim i së drejtës së natyrshme të njeriut që të jetojë i lire e që janë: e drejta në jetë, në liri dhe në kërkim të fatit. Mbretëria Angleze u përgadit që të konfrontohet me ushtrinë amerikane dhe zhvillojë disa betëja. Në ndihmë amerikanëve ju doli edhe Franca me flotën detare. Përveq humbjeve që patën ushtarët britanik në amerik edhe kolonit e tjera jasht territorit të amerikes i shpallën luft Anglisë, Anglisë, siq ishin Spanja , Holanda… Duke u ndodhur në një situate të tillë dhe nën presion të vazhdushëm të fuqive evropiane, Anglia finalisht dëtyrohet që me 1783 të hyjë në bisedime për paqe me SHBA-të. Në këto bisedime delegacionin amerikan e përbëjnë: Bengjamin Franklin, Xhon Xhej, Xhon Adams dhe Henri Lauren s. Pas bisedimeve të mundimshme me 3 shtator 1783 u arrit marrëveshja e njohur si Traktati i Parisit mbi paqen, me të cilin përfundojë lufta 8 vjeçare dhe sipas nenit 1 të këtij traktati Britania e Madhe njeh SHBA-të si vend i lire dhe i pavarur. Në pikat tjera të marrëveshjës që ishin gjithsejt 6, përveç pikes së parë ku njihej pavarësia e SHBA-ve, në nenin 2 përcaktohen kufijtë e shtetit të ri të cilët në veri shtrihen deri në Kanada, në perëndim deri në rrjedhën e lumit Misisipi dhe në jug deri tek Florida lindore dhe perëndimore të cilat Britania e madhe ja ktheu Spanjës. Kongresi amerikan si organi më i lartë i SHBA-ve me 14 janar 1784 ratifikoi Traktatin e Parisit
ZHVILLIMI I SHBA-ve PAS SHPALLJES SE PAVARSISË SHBA, në projektin e parë të tyre pas shpalljes së pavarsisë do të kenë qështjen se si do të bëhet rregullimi i tyre shtetëror , me angazhimin e posaqëm
të Xhon Dikensonit nga Pensilvania Pensilvania , i cili do të shtrojë projektin e tijë të quajtur Artikujt e Konfederates (Articles (Articles of Cenfederation), që miratohen me 1777 dhe do të hyjnë në fuqi në marsë 1781 pasi të ratifikohen nga 13 kolonitë. Artikujt (nenet) e konfederates parashohin em ërtimin e kolonive të pavarura si SHTETE TË BASHKUARA TË AMERIKES (shba), (shba), të cilat do të j enë të organizuara si një shtetë i përbërë- Konfederatë, me trajtë të qeverisjes Republikë. Shteti i ri sipas artikujve të konfederates do do të ndërtohet në bazë të ndarjes së pushteteve duke i respektuar parimet e proklamuara më herët. Më vonë SHBA-të duke shfaqur aspiraten e tyre për një zhvillim më të përshpejtuar ekonomik , do të synojnë edhe një shtrirje më të gjërë territoriale në Perendim… sa i përket përket ksaj qështje kongresi amerikan i kishte përcaktuar kriteret lidhur me to p sh. Në hapsiren me banor deri në 5 mij veta duke u bazuar në dekretin e 1787 North West Ordinance nga kongresi fitonte statusin e territorit, kishte të drejtë ta kishte kuvendin e vetë , guvernatorin qe caktohej nga presidenti i Shba-ve dhe të ketë një përfaqsues në Kongresin Kongresin amerikan. Për territoret të cilat kishin mbi 60 mij mij banor kishin të drejtë ta kishin kuvendin kushtetues të vetin dhe kushtetuten kushtetuten e tyre , dhe mund të bëheshin antare të unionit të shteteve në të cilat garantohen të drejtat dhe lirit qytetare dhe se ne territoret te tilla nuk do të egzistoj Skllavëria. Në bazë të kërkeses së njesive të tilla kongresi amerikan merrte vendim për pranimin e tyre në unionin amerikan ndërkaq kryetari i SHBA-ve me ceremoni të bënte proklamimin e antarsimit. Në këtë menyr antare të unionit u bënë : Kentaki, Tenesi , Ohajo , Luiziana , Nju – Nju – Meksiko Meksiko , Kalifornia , si dhe u zgjerua gjithashtu edhe duke blerë territore si psh Alasken prej rusis etj… dhe antarsohen akoma shtete keshtu Alaska dhe Hawai do t ë proklamohen si shteti i 49 përkatsisht i 50 i SHBA-ve për të përmbushur kështu 50- Yjshin e flamurit të SHBA-ve, Kurse dy nga vendet Filipinet dhe Portoriko- gjenden nën protektoratin amerikan. Nga aspekti i zhvillimit kushtetues , Shba në vitin 1787 miraton kushtetuten e re, e cila hyn në fuqi në qershorin e vitit 1788 dhe nga muaji shtator i këtij viti do të filloj të zbatohet. Sipas Kushtetutes të vitit 1787 1787 të SHBA-ve , SHBA-të rregullohen si shtet i përbërë përbërë – Federatë, – Federatë, me trajtë republikane të pushtetit , gjithashtu kjo kushtetut parasheh ndarjen e pushteteve si pushtete ekuilibri dhe kontrolli të tri pushteteve paralele : të pushtetit përfaqsues legjislativ me bartsin kryesor Kongresin Amerikan, të pushtetit pushtetit ekzekutiv në krye me presidentin e SHBA-ve dhe të pushtetit gjyqsor që ushtrohet nga gjykata supreme. supreme. Qështja e skllavëris në SHBA para dhe pas shpalljes së pavarsis do të përjetohet si brengë e madhe sidomos për qarqet progresiste të veriut amerikan . Në janarin e vitit 1863 Lincoln nënshkruan nënshkruan aktin “Emancipation Proclamation” (proklamen për për liriim e skllevërve), ky akt megjithse pretendon shuarjen e skllaveris ajo akoma vazhdon, në vitin 1865 pas luftes secesioniste qytetare amerikane kongresi amerikan miraton amandamentin e 13 në kushtetuten amerikane , me të cilin amandament hiqet skllavëria , me amandamentin e 14 që ka të bëjë me të drejtat e amerikanve, me këtë amandament do të bëhet edhe barazia e plot e qytetarve amerikan pavarsisht pavarsisht religjionit apo races dhe me amandamentin amandamentin e 15 do të bëhet barazimi formalo-juridik i qytetarve amerikan në procesin elektoral. Prej vitit 1861 deri 1865 në SHBA do do të shpërthej lufta qytetare – qytetare – Socesioniste Socesioniste ndërmjet jugut dhe veriut amerikan , dhe së f undi me nderhyrjen energjike të presidentit të SHBA-ve Abraham Linkoln , më saktë me fitoren e veriut ndaj Jugut do të ndërpritet desperzioni i Shba-ve.
Powered by Lali Hajzeri 16
RREGULLIMI SHTETROR DHE KUSHTETUES I SHBA-ve
Pas shpalljes se pavaresise se SHBA-ve dhe perpjekjeve luftarake qe kjo pavaresi te njihet gje qe do te vazhdoj me perpikeri deri me 1783 ne Konferencen e Paqes ne Paris, SHBA-te ne nentorin e vitit 1777 ne Kongresin e dyte continental te Filadelfise iu rroken punes per hartimin e pare kushtetues qe do te quhej “artikuj e konfederates” qe si e tille ne perberje p erberje prej 13 nenesh kushtetues do te miratohej dhe ratifikohet nga ish 13 kolonite amerikane. Ne artikullin e konfederates, SHBA-te moren emrin zyrtar United States of America. Perkrah rregullimit shteteror ato u percaktuan si shtet I perbere, konfederate konfederate me trajte te qeverisjes republike. Secila nga shtetet anetare ruhen “sovranitetin, lirine dhe pavaresine e vete , si dhe gjithe pushtetin tjeter dhe te drejtat e tyre pa qe se te njejtat nuk I kane bartur ne konfederate, perkatesisht ne kongresin e saj”. saj”. Artikulli 2. Sipas artikujve te konfederates te SHBA-ve respektohet parimi i ndarjes se pushtetit: Pushteti legjislativ, pushteti ekzekutiv dhe pushteti gjyqesor. Pushtetin legjislativ e ushtron kongresi amerikan, kongresi ishte percaktuar qe te kete perberje nje dhomeshe. Ne kongresi jane te perfaqesuar te gjitha shtetet anetare, me se paku me dy anetar dhe me se shumti me 7 anetar. (artikulli 5). Mirepo, sipas artikujve te konfederates secila nga shtetet anetare paraprakisht delegacionet e tyre kane vetem nje vote. Kongresi , sipas Artikujve të Konfederates Konfederates ka vendosur me shumicen e votave të shteteve antare për luften luften , paqen, traktatet, politiken monetare,bugjetin shtetror, caktimin e komandatit suprem dhe të oficerve të ushtris ... merrej edhe me qështjet e legjislacionit, me zgjidhjen e konflikteve ndërmjet vendeve antare, emërton dhe shkarkon misionarët diplomatik, diplomatik, nga ana e kongresit zgjidhej Komiteti i shteteve të cilin e përbënin nga një delegat i secilit shtet, në mesin e të cilëve zgjedhej kryetari, në fushen e legj islacionit kongresi amerikan kishte miratuar edhe disa akte ndër të cilat më i njohuri është North West Ordinance, ky kongres përveq të tjerash kishte miratuar edhe flamurin amerikan… Të gjitha shtetet antare kishte kushtetutat vetjake, me të cilat i rregullonte marrdhëniet e veta të brendshme, pas njohjes së pavarsis së SHBA-ve me 1783 ndër revolucionarët amerikan e posaqerisht Xhorxh Uashingtoni e te të tjerët ishte rrënjosur bindja se kjo lidhje shtete sh e përcaktuar me artikujt e konfederates si kushtetut amerikane ishte teper e dobët dhe si e till e paqendrueshme , kështu që para miratimit të kushtetutes së re do të ndërtohet koncepti themelor mbi të cilin do të mbështetet kushtetuta amerikane e cila do të cilsohet me 3 elemente të rëndësishme : “ndërtimin e shtetit mbi bazat e ndarjes së pushteteve, krijimin e lidhjes së fortë nga konfederata në federatë si shtetë i përbërë dhe ruajtja e trajtes së qeverisjes- Republikës”
Kështu me 1786 me nismen e disave nga shtetet antare që ishin tubuar në Anapolis të Merylendit dhe me propozimin e Aleksander Hamiltonit ishte marrë qendrimi që të mbahej sërish kongresi kontinental në filadelfi në maj 1787. Në këtë takim kryesues u zgjodhë Xhorxh Uashingtoni dhe në të morën pjesë personalitete nga jeta politike amerikane dhe morën pjesë 55 veta, ata gradualisht u mblodhën nga ideja që të bëhej hartimi i kushtetutes së re amerikane, dhe për projektin që duhej të përmbante kushtetuta e posqerisht rreth konceptit mbi ndarjen ndarjen e pushtetit dhe kompetencave, dhe rreth mënyres së përfaqsimit përfaqsimit në organet e pushtetit. Kështu u vendos që Kongresi amerikan duhej të ishte dy dhomësh, të parashihej përfaqsimi në dy trajta, në dhomen e përfaqsuesve të bëhej përfaqsimi në bazë propercionale , sipas elektoratit, ndërsa në senatin amerikan shtetet antare duhej të prezentoheshin me numër të barabart… Pas debateve dhe kompromiseve të bëra me 17 shtator 1788 projekti kushtetues, në të cilin më së shumti kishte punuar James Mdison miratohet nga konventa kushtetuese, Kushtetuta hyn në fuqi me me 21 qershor të vitit 1787 dhe fillon të aplikohet aplikohet nga shtatori i këtij viti , kurse organet federale të shba-ve do të fillojn funksionimin e tyre të mbështetura në këtë kushtetut nga marsi i 1789. Kushtetuta e SHBA-ve do të përmbaj gjithsej 7 nene, që llogaritet si njëra ndër kushtetutat më të shkurtëra në historin e kushtetutave botrore, me 1791 miratohen 10 amandamentet e para që do të cilsohen si “bill of rights” e deri me vitin 1992 janë miratuar gjithsej 27 amandamente. amandamente. Sipas Medison Hamillton dhe Xhon Xhej për situaten amerikane tri janë parimet themelore mbi të cilat duhet të ndërtohet shteti amerikan në të cilin njeriu do të ketë të drejtë të jetojë, ta gëzojë lirinë e kësaj jete dhe kërkoj fat dhe lumturi. Parimi 1: është parimi i sovranitetit , i cili buron nga populli dhe është i popullit, Parimi 2: ndërtimi i shtetit shtetit mbi bazen e ndarjes së pushteteve (legjislativ, egzekutiv dhe gjyqsor) me vendosjen e ekuilibreve dhe kontrolleve. Parimi 3: SHBA duhet të ndërtohen si shtet i përbërë- Federatë me trajtë republikane të q everisjes mbi të cilën bazë zë fillë federalizmi amerikanë si dhe republikanizmi amerikanë. Me kushtetuten e SHBA-ve të vitit 1787 SHBA-të do të ndërtohen si shtet i përbërë – përbërë – Federativë Federativë , me trajtë të qeverisjes republikë, duke respektuar parimin mbi ndarjen e pushteteve. Kushtetuta e SHBA-ve parashehë tripushtetësin: Pushtetein Legjislativ, i cili është i koncentruar kryesisht në kongresin amerikan, pushtetin Ekzekutiv, që ushtrohet nga presidenti i SHBA-ve dhe Organet e administrates shtetrore dhe Pushtetit e Gjyqsisë që ushtrohet nga sistemi i pavarur i gjyqësis në krye me Gjykaten Supreme amerikane. Duke pasur parasysh dispozitat e kushtetutes dhe amandamentet e sajë, del në pah se kongresi amerikan dhe presidenti amerikanë trajtohen si dy organet supreme të pushtetit shtetëror, me pushtetet, apo kompetencat të gërshetuara dhe që marrin natyren e vënies në jetë të ekuilibrave dhe të kontrolleve të ndërsjellta (Checks and Balances).
Powered by Lali Hajzeri 17
KONGRESI AMERIKAN :
Kongresi amerikan ushtron gjithë pushtetin legjislativ sipas kushtetutes së SHBA-ve dhe përbëhet prej dy dhomave : Senatit dhe Dhomës së Përfaqsuesve. Dhomën e përfaqsuesve e përbëjnë deputetët e zgjedhur nga njesit federale sipas numrit të elektorëve, pavarsisht nga numri i shteteve antare, Senati përbëhet nga dy përfaqësues të secilit shtet antarë. Për dhomen e përfaqsuesve si dhe për senatin zgjedhjet bëhen në qdo të dytin vjetë në mandate prej 6 vjetësh , antarët e dhomes së përfaqsuesve duhej të ishin mbi 25 vjeqë dhe duhej të ishin shtetas amerikan amerikan së paku 7 vjetët e fundit, ndërsa senatorët duhej të kishin moshen 30 vjeqare dhe shtetsin amerikane së paku 9 vjetët e fundit… fundit… Kongresi mblidhet me 3 janarë , në qoftë se në përfaqsin e një një shteti në senat ka vende të lira qeverija e atij shteti duhej të shpallë zgjedhje për plotsimin e këtyre vendeve, me të njëjten menyr plotsohen edhe vendet e dhomes së përfaqsuesve. Dhomen e përfaqsuesve e udhëheqë kryetari i zgjedhur nga përbërja e kësaj dhome , zgjedhe nga p artia që ka shumicen e përfaqsuesve në kongres, Senatin e udhëheqë zëvendëspresidenti zëvendëspresidenti i SHBA-së i cili nuk merrë pjesë në votime për marrjen e vendimeve vendimeve në përjashtim kur votat janë 50 – 50 – 50. 50. Kongresi amerikanë në kuadër të aktivitetit aktivitetit të tijë ka të drejtë: të vërë dhe t’i mbledh taksat, ti paguaj borgjet dhe të siguroj mbrotjen dhe mirqenien, të marrë kredi për llogari të Shteteve të Bashkuara, Bashkuara, të rregulloj tregtinë me vendet e huaja, të caktoj rregullat unike për dhënien e shtetësi, të nxjerr monedha, të vendosë zyrat postare, nxit përparimin e shkences dhe artizanatit, ngre gjykata më të ulta se gjykata e lartë, shpallë luftë, ngre dhe m banë ushtri etj… Mirpo të gjitha këto veprimtari që ka kongresi amerikan nga ai – ai – të të dy dhomat veq e veq pas miratimit të qdo projektligji të tyre, ato para se të hyjnë në fuqi do t’i dërgohen presidentit të SHBASHBA-ve , dhe presidenti po që se i pranon , do t’i nënshkruaj ato projektligje dhe do të hyjnë në fuqi, në të kundërten po qe se nuk i nënshkruan kthehen në shqyrtim të sërishëm në të dy dhomat dhe kur bashk me vrejtjet e drejtuara nga presidenti ato miratohen me dy të tretat , por që paraprakisht paraprakisht konsiderohen që “janë kthyer në ligj” , kjo do të vlejë edhe kur presidenti nuk i nënshkruan fare , llogaritet se hyjnë në fuqi brenda 10 dite pa llogaritur të dielat. Kongresi amerikan veprimtarin veprimtarin e tijë e shprehë në 4 forma themelore: 1) Ligjet, 2) Rezolutat e p ërbashkëta 3) Rezolutat pajtimdhënse dhe 4) Rezolut e thjeshtë. Kongresi amerikanë miraton edhe amandamentet në kushtetuten e amerikes në bazë të votimit të dy të tretave të dy dhomave. Kongresi amerikan përdor edhe forma të tjera të punes nëpërmjet Komiteteve (komisioneve) që ka secila dhomë, aktualisht senati amerikan ka 16 komitete të tilla kurse dhoma e përfaqësuesve 19
PRESIDENTI I SHBA-ve
President i SHBA-ve sipas kushtetutes amerikane ushtron pushtetin ekzekutiv, zgjidhet me mandate kater vjeqar me procedur të përbashkët me zëvendspresidentin , Në postin e presidentit mund të zgjidhen vetëm njerzit mbi moshen 35 vjet , dhe të kenë banuar në SHBA plot 14 vite, në këtë post mund të zgjidhet vetëm dy herë radhazi, zgjidhet me vota të drejtëpërdrejta ,këtu miren parasysh edhe votat elektorale… Sipas kushtetutes Sipas kushtetutes presidenti dhe zëvendpresidenti zëvendpresidenti mandatet e tyre fillojn ose mbarojn me 20 janarë në m esditë… Sipas kushtetutes Amerikane presidenti ka këto funksione: Është komandant i përgjithshëm i ushtris dhe flotës së SHBA-ve , kërkon raport me shkrim nga zyrtart më të lartë të qdo dege egzekutive, ka të drejtë të shtyj ose falë denim me rastin e sheljeve të ligjeve të SHBA-ve (përjashtim të rastev rastev të padive), ka të drejtë me këshillen dhe miratimin e senatit të nënshkruaj traktate, emëron me këshillen dhe miratimin e senati t , ambasadort, të dërguarit e posaqëm, konsujt, gjyqtart e gjykatës së lartë dhe të gjithë zyrtart e lartë të SHBA-ve. President i SHBA – SHBA –ve ve njëkohësisht i udhëheq organet e pushtetit ekzekutiv, ai cakton bashkpuntorët e vetë – vetë –ministrat ministrat e sektorëve të cilët emërtohen si sekretar dhe atij i përgjigjen. Pranë presidentit është ekzekutivi i tijë , trupa të tillë janë: Zyra e shtëpisë së Bardhë, Zyra e menagjmentit dhe bugjetit, kshilli për zhvillim ekonomik, Kshilli për siguri komtare, Zyra për zhvillim politik, si dhe disa zyra dhe këshilla të tjerë q ë i ndihmojnë presidentit të SHBA-ve në ushtrimin e veprimtaris së tijë, në këtë stafë bënë pjesë e dhe Zëvendëspresidenti i SHBA-ve, gjithashtu presidenti vazhdimisht cakton emisar të tjerë special që i përgjigen atij. Me nenin 2 të kushtetutes Amerikane parashihet përgjegjsia e presidentit: presidenti i SHBA-ve , zëvendëspresidenti dhe të gjithë zyrtart e tjerë civil të SHBA-ve shkarkohen nga detyra në qoftë se paditen dhe dënohen për tradhëti, ryshfet ose krime e kundërvajtje të larta. Kurse me nenin 1 paragrafi 3 parashihet se vetëm senati ka të drejtë ti shqyrtoj rastet e padisë ndajë presidentit dhe zëvëndëspresidentit…
Powered by Lali Hajzeri 18
FRANCA: Vështrim I shkurtër Historik
Franca paraqet njëren nga vendet europane që në të gjitha periudhat e kaluara nga themelimi i saj, pas themelimit, pas traktatit të verdunit do të j etë monarki përfaqsuese shtresore me tipare të feudalizmit partikular. Si rezultat i shum rrethanave fundi i shek. 18 për francen dhe vendet e tjera të europes paraqitet si një ndër udhkryqet më të rëndësishme . Pikërisht ky fundshekull do të sjell revolucionin Borgjez Francez që do të quhet edhe Revolcioni i madh. Ky revolucion me kthesen që bëri i kapërcen fuqishëm pasojat e shtypjes autoritare absolute , duke e futur shoqërin franceze përnjëherësh në një sistem të qeverisjes liberale , në sistemin ku merr karakterin e mbrojtjes shtetrore e ligjore j eta e njeriut , liria e tij, disponimi i lirshëm i papengueshëm i prons . Ky revolucion me parimet që shprehu shprehu të punuara mir nga ana e Rusos, Monteskjeut, Volterit etj… si si parimi mbi sovranitetin sovranitetin popullor, përfaqsin e popullit, të drejtat dhe lirit njerzore, parimi i ndarjes se pushteteve etj… që shtrohen në deklaraten deklaraten për të drejtat e njeriut dhe qytetarit. Revolucioni Borgjez Francez do të jetë i madhë në saje t ë karakterit demokratik që patë. Disa nga arsyet e Revolucionit Borgjez Francez janë : Aristokracia Feudale, Bashk me mbretin e Frances dhe ajo Kishtare si si siononim të “Ancie Regine” (regjimit të vjetër) duke tentuar ti mbajnë frejt frejt e shtetit , rendin feudal dhe privilgjet e tyre duke përdorur masa shtrënguese nëpërmjet organeve shtetrore, pastaj krijimi i shtresës së re të të pasur borgjeze apo Borgjezis së Mantos , borgjzin e mesme dhe borgjezin e imët në alenc me shtresat shtresat e tjera antifeudale përgaditet për ti hedhur në luftë luftë dhe për të marrur pushtetin… Element Element i tretë i rëndësishëm që ndikoi në shpejtimin shpejtimin e revolucionit është “revolucioni shpirtror” që ndodhi në francë. Zhvillimi i frances kalon nëpër 3 periudha apo cikle revolucionare : Periudha 1: (1784-1814) në këtë periudh franca kalon nëpër tri periudha sukcecive : monarkia e limituar (kushtetuse), faza e republikes dhe Diktatura. Periudha 2: (1814-/15 -1870) kjo periudh do të jetë vazhdim i liberalizmit frances, si e till cilsohet si një cikël i 2 revolucionar, Periudha 3 : (1871-1914) Cilsohet si periudh e republikes së tretë franceze , dhe si periudh e stabilizimit të republikes parlamentare të frances. Kjo periudh do të jetë bazament i mir mbi të cilin do të mbështeten republikat e tjera e 4 , 5 , 6 duke ardhur deri sod republika e 7 franceze. Karakteristik e zhvillimit shtetror juridik në francë në këto periudha në një distanc kohore prej 90 vjet ësh ka shenuar 15 regjime politike oponente ndaj njëra-tjetres , 4 cikle revolucionesh, 2 grushtshtete të mëdha, dhe 3 intervenime të jashtme. DIKTATURA JAKOBINE Me arrestimin dhe përzënien e shumicës zhirondine nga Asambleja (konventa nacionale), në të do të mbetet shumica e montanjarëve jakobinë. Kjo faze e udhëhqjes së tyre me konventen që nga data 2 qershor 1793 e deri me 27 korrik 1794 në histori do të njihet si periudhë e d diktaturës iktaturës jakobine, dhe si periudhë e terrorit jakobinë. Kjo periudhë e udhëhequr nga lideri jakobin Robespieri do të konsiderohet edhe si periudhë e qe verisjes nacionale ose edhe si pika më e lartë e r evolucionit. Me 24 qershor 1793, Konventa miraton Kushtetutën e re franceze e cila në histori do të cilësohet si Kushtetuta Montaniare. Mirëpo, asnjë here nuk arriti të hyj në funksion. Me k ëtë Kushtetutë parashihej ndarja e pushtetëve në tri pushtetet paralele dhe ek uilibruese: në pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Mirëpo ajo si e tillë këto pushtete do ti ko ncentrojë në një asamble unike, nga e cila do të krijojë: një Trup Legjislativ dhe një Këshill Ekzekutiv i cili do të përbëhët nga 24 anëtarë që zgjidhëshin nga lista e përbërë prej 85 emrave. Votimi i përgjithshëm parashihej me të drejtë vote për të gjithë qytetarët francezë që e kishin mbushur moshën 21 vjeçare. Në këtë periudhë në referendumin e organizuar për Kushtetutën kishin votuar edhe grate. Zgjedhjet për Deputet ishin të dretjpërdrejta, kurse për z yrtarët e administrates lokale dhe për gjyqtarët ato të terthorta. Me 13 korrik 1793 ishte vrarë Marat si dhe në Lion tri ditë më vonë ishte vrarë udhëheqësi jakobinë Shalve. Si rezultat i kësaj gje ndje nga ana e zhirondinëve në qendra të ndryshme të Francës nga sulmët e paskrupullta ishin vrarë mbi 800 jakobinë. Të ndodhur në një gjendje të tillë, të acaruar, Konventa Nacionale franceze, sipas kërkesës së delegacionit të sektorit parisien, miratoi Dekretin mbi personat e dyshimtë me të cilin akt, si kundër përgjegje do të fillojë terrori jakobinë duke ndjekur dhe likuiduar kundërshtarët politik edhe pa gjyq. Sipas këtij dekreti, 5 pikësh, po proklamoheshin si të dyshimtë të gjithë ata që me “lidhjet, fjalët dhe veprimet e tyre tregoheshin si ithtarë të tiranisë, feudalizmit dhe si kundërshtarë të lirisë”. Me këtë dekret përgjithësisht ndiqeshin të gjithë zyrtarët e ndërruar nga Konventa dhe të gjithë ata që nuk kishin treguar lojalitet ndaj Republikës. Gjatë kohës së diktaturës jakobine sipas të dhënave statistikore janë dënuar me vdekje rreth 17 mijë njerëz, shumica prej tyre mbi 80 % në regjione (në provincë), pas akuzës si “rebel”, “federalist” dhe si “tradhtarë” (vendeenne). Vetëm për 45 ditët e fundit para 27 korrik 1794 (IX Termidorit), në Paris ishin prerë në Gilotinë 1285 koka (1qershor-27 korrik).
PERIUDHA E NAPOLEON BONAPARTES-KONSULATI (CONSULAT) Me ardhjen në pushtet të Napoleon Bonapartës, Kushtetuta e vitit 1795 u hoq nga fuqia sikur që në të njejtën kohë u suprimua edhe organi i atëhershëm ekzekutiv-Direktoriumi. Bonaparta menjëherë pas grushtshtetit të 9 nentorit (18 brymerit) 1799 dhe suprimimit të Kushtetutës dhe të Direktoriumit formon konsulatin të përbërë prej tre konsujve-si komision ekzekutiv ( i cili do të udhëhiqet nga konsulli i parë-vetë Napoleoni) e që i mori kompatencat e një qeverie të përkohshme deri në hartimin dhe miratimin e kushtetutës së re. Napoleon Bonaparta kishte hartuar vetë projektin e Kushtetutës e cila hyri në fuqi me 25 dhjetor 1799, në vitin e 8 të Republikës. Kjo Kushtetutë parashihte një sistem jashtëzakonisht të komplikuar elektoral i cili ishte i përshkruar me një shumëshkallëshmëri dhe i mbeshtetur në të drejtën e përgjithshme të votes. Kushtetuta e vitit 1795 respektonte parimin e ndarjes së pushtetëve. Sipas Kushtetutës së Bonapartës bartës i pushtetit legjislativ konsiderohen 4 organe paralele e që ishin: Këshilli Shtetëror, Trupi Legjislativ, Tribunati dhe Senati. Ndërsa faktori tjetër me rendësi të posaçme ishte Konsuli i pare i cili kishte iniciativen legjislative. Anëtarët e Këshillit shtetëror i emëronte Konsuli i pare. Në kompetencën e tyre ishte shqyrtimi i projektit të ligjit që pastaj të bartej në Tribunat që përbëhëj prej 100 anëtarëve, t ë cilët zgjidhëshin nga ana e Senatit nga përbërja e listes nacionale. Sipas Kushtetutës së vitit 1799, pushtetin ekzekutiv e ushtronte Konsullati, i cili përbëhëj prej 3 -Konsujve. Mandati i Konsullatit ishte 10 vjet. Ai, udhëhiqej prej Konsullit të Parë, ndërsa dy Konsujt tjerë, më që bëhëj fjalë për personalitetin e Bonapartës, funksionet e tyre prej Konsulli, pothuajse tërësisht i kishin shkrirë në funksione këshilldhënëse. Me 1802 Bonaparta bënë një hap më tëpër në drejtim të forcimit të pushtetit të tij. Ai si përfaqësues i Republikës franceze zgjidhet në f unksion të përjetshëm me plebishit
Powered by Lali Hajzeri 19
BASHKIMI I GJERMANIS
Përfundimi i luftes franko – franko – prusiane prusiane nga e cila prusia doli fituese, ky ngadhënjim shërbeu për ringjalljen e fuqishme të ndjenjes patriotike të popullit gjerman. Kështu me 14 korrik 1871 Perandoria gjermane miratoi kushtetuten e re me të cilen Fridirih Vilhemi 1 u proklamua perandor i gjermanis , kjo u bë në versaj afër parisit . Perandoris Gjermane sipas kësaj kushtetute i takuan 22 monarki (4 mbretri, 18 dukata dhe principata, 3 qytete të mëdha perandorake)… Me këtë kushtetut praktikisht u sanksionua shteti i përbashkët përbashkët Gjerman. Kjo kushtetut e parashihte Gjermanin si monarki kushtetuese kushtetuese me këto organe të shtetit : Perandorin , Kancelarin, Kancelarin, Dhomen federale (bunderstratin) (bunderstratin) dhe kuvendin Federal (reichstagun) (reichstagun) Perandori : ishte : ishte komandant suprem i ushtris dhe flotës g jermane, g jermane, kishte kompetenca në legjislacion etj… Kancelari i perandoris : Udhëheqte pushtetin egzekutiv , ushtronte funksionin e kryetarit të bunderstratit, ishte shef i delegaciont te prusis etj… Dhoma federale (Bunderstrati): e (Bunderstrati): e përbënin përfaqsuesit e emruar nga ana e qeveris i kishte gjithsej 58 vende (7 i kishte prusia, pastaj shtete me mas shumti kishte me 6 perfaqsues, e shumica kishte nga 1), në bunderstratin gjerman bashk me reichstagun ishte i përqendruar pushteti legjislativ. Sipas karakterit që kishte Bunderstrati cilsohej si dhomë e epërme e parlamentit mund të shfrytzonte inicitiven legjislative dhe të nxjerrjes së ligjeve (më shum se reichstagu). Kuvendi Federal (reichstagu): Në krahasim me bunderstratin kishte posit më të pafavorshme, Reichstagu përbëhej nga përfaqesuesit e zgjedhur me vota të barabarta , përgjithshme dhe të drejtpërdrejta… të drejtën e votes nuk e gëzonin femrat dhe meshkujt nën moshen 25 vjeqare vjeqare . Në shtetin e badhkuar gjerman rol të jashtzakonshëm do të ketë Prusia dhe Kancelari i saj Otto Von Bizmarku. Në periudhat e mëvonshme gjermania do të paraqitet paraqitet si njëri ndër shtetet kryesore të paknaqur me ndarjen ndarjen ekonomike të botës kështu hyn në aleanc me austohungarin, rusin dhe italin italin po ashtu të pakënaqura me ndarjen e botës dhe me 1879 krijohet aleanca aleanca e bushtit qendrorë , këtyre u kundërvihet Antanta (britania dhe franca) dhe si pasoj ka fillimin e luftes së parë botërore , në k ëtë luftë në anën e bushtit qendror hy n edhe japonia , kurse me sulmin gjerman ndaj anijeve amerikane amerikane në luft hyri dhe SHBA në anën e antantës , lufta e parë botërore përfundon me me 1918 kurse gjermania me 11 nëntor 1918 e nënshkruan kapitullimin e sajë. Pas presioneve të mëdha brenda Gjermanis që u përshkruan me shumë trazira, perandori Vilhemi dy dit para nënshkrimit të kapitullimit pra me 9 nëntor 1918 do të abdikoj nga pushteti dhe gjermania po në të njëjten ditë do të proklamohet Republikë.
REPUBLIKA E VAJMARIT
Me 12 gusht 1919 në qytetin e Vajmarit u miratua kushtetuta e re gjermane me të cilen gjermania u proklamua Republik Parlamentare Federative e përbërë prej 17 shtetesh si njësi federale. Kushtetuta Kushtetuta e Vajmarit konsiderohet si një ndër kushtetutat më përparimtare të kohes , kjo inkorporon në përmbajtjen e sajë parimet themelore të demokracis (parimi i sovranitetit, ndarjes së pushtetit, barazis para ligjit , barazis barazi s gjinore etj…). Me kushtetuten e Vajmarit në bazë të parimit të ndarjes së pushteteve parashihen këto organe : Parlamenti Gjerman , Kryetari (Reich), Qeveria dhe Gjykata Kushtetuese. - Parlamenti (Kuvendi) Gjerman: ndahet në dy dhoma Reichstag dhe Bunderstrat (Reichstrat), Reichstagu: përbëhet Reichstagu: përbëhet nga deputetët e zgjedhur drejtpërdrejt nga populli , zgjedhja e tyre bëhet drejtpërdrejtë në elektorat ndërmjet dy gjinive gjinive mbi 20 vjetë , reichstagu zgjedhet qdo katër vjetë , ai merr vendime me shumic votash , veprimtaria kryesore është ajo e legjislacionit ka kompetenca në fushen e politikës së jashtme , mbrojtjes, emigracionit , qështjes së shtetësis , zgj edh dhe revokon qeverin etj… Reichstrati (Bunderstrati): përbëhet prej përfaqsuesve të njësive gjermane (Landeve - Lander) në reichstrat secilit nga vendet i takon nga një votë krahasuar me Reichstagun ka pushtet më të dobët, por ka të drejtën e vetos pezulluese ndaj ligjeve të votuara në Reichstag. - Kryetari i republikes : sipas kushtetutes kushtetutes së vejmarit zgjedhet me vota të drejtpërdrejta të përgjithshme nga populli gjerman, kushtet që duhet plotsuar për kryetar janë : mosha 35 vjeq dhe shtetsia gjermane, kryetari zgjedhe për 7 vite , përfaqson shtetin , lidh traktate ndërk omtare, emërton qeverinë, cakton dhe shkarkon zyrtar të lartë, ministrant etj… Në raste kur kryetari nuk mund ta ushtroj postin e k ryetarit për shkaqe e arsye të ndryshme atë e zëvnendson kancelari i shtetit (kryetari i qeveris gjermane). - Qeverin e Reichut : e përbëjnë kancelari dhe ministrant që zgjedhen nga kryetari. kryetari. - Gjykata Kushtetuese: neni 108 i kushtetutes së Vajmarit me 1919 parasheh krijimin e gjykates kushtetuese, me nenine 19 parasheh që kjo gjykat të jetë kompetente per kontekste kontekste të natyres kushtetuese brenda brenda një Landi të reichut reichut si dhe zgjedhjen e konteksteve konteksteve joprivate në mesë të Landëve ose Landit të Reichut kurse neni 165 parasheh krijimin e Kshillit Kshillit Ekonomik… Ekonomik…
Kto tema janë temat e dhëna për provim nga prof. Nuri Bexheti Ju rekomandojm qe ne internet te kerkoni per testin – usthrues i bazuar ne kete script “histori e institucioneve shtetrore dhe juridike test – by Lali Hajzeri” Ju Falëmnderit … Powered by Lali Hajzeri 20
