\
,'.
-- ,
-~-
p
-<
~
C'O
~
C'O
~
.,
~
-< co CIl
o:::s c
::r .... .
CIl
=-
.-t-
CL.
=r C'O
~
C'O: IZl
=r ~
:::J
'--.
co:
C'O
3
OJ
~.
C'O
co
co co:
.-t-
~
C/J
=r
._. 0 -0 C'O: -:J
' IZl C'O:
::;::: OJ
::::J
cr.J
:::r c:
::!:> ~.
~,
~
Stadte und Burgen Albaniens
j \
hauplSachlich wahrend des Millelalters '.
Von
,I
Dr. Milan v. Sulllay
11
Wien und leipzig
;:
Ii. ,
rfR.MBAJTJA
I .
il! l
1924
KARAKTERISTIKAT DHE POZITA E QYTETEVE SHQlPTARE N~ CIVILI ZIM IN E ZON~ MESDHET ARE
Ii~ Pergaliti per batim Luan Malltezi
Redaktore & Indeksi Vj91\ca Noti
.
~
I I II
II
LlN DJA DHE Z HVILLIMI I QYTETEVE DHE I K~HTJ ELLA VE TE SH QIPERtS ~ NE KOH~N ANTI KL .... .............. .. ........................ I
III
VAZHDIMII JET~ SE L~VOZHGAVE TE QYTETEVE ANTIKE. ,FORMIME T~ REJA MESJET ARE
\
Arti Grafik Rita Kananaj Aferdita Cesula
IV GJENDJA ETN IKE N E PERIUDHEN E MESJET~. JET A NE QYTET DHE N~ RRETH V
KUSHTETUTA DHE FINANCA T... .................................................. IC
VI
GJENDJA E SE DREJT~ NE FRAGMENTE MOZAiKE. NOTERIA TI DHE DO KUMENTET.. ............................................ 14
© L. Malltezi, 2009
ISBN 978·99943·42·92·1
TREGUESI I EMRAVE ............................................... ..... .................. 16( Shtepia Botuese Onufri Rr. "S.Pasha", Tirane, Tel & Fax 00355 4 2220017 http://www.Onufri.com E-mail :onufri @ab issneLcom.al
•
.... ~
KARAKTERISTIKAT DHE POZITA E QYTETEVE SHQIPTARE NE CI VILIZIMIN E ZONES MES DHETARE
-'
...r
( KuJizimi i kohes anlike. /lu ziollc paleogjcnc tike. Qytelel shqiptare si gjymtyre Ii· dhese ndermjet dy hemisferave [if hapesires jerike le Adrimikul. Durresi, ekspozeja veriore e hapesiriis se Mesd heut. - U nje qyrelesh Ie qendrueshem: iu harjet dhe shnderrimel e lyre. Biologjia e mbu leses (ievo res) sii qytetit dhe permbajtja organ ike e sa). Vdekja fi~iIlorc c kiilyrc qytcleve. - Vleresimi me lodik i burimevc Ie pakta Ie maleriale ve. )
Nga rrethi kulturor i gj irit te Adriati kut, ge paraget perseri vele m nje dendesim te zhvilli mit hi storik te zones mesdhetare 1• do te lraj tohel ketu nje segment. Ky eshte ai vend, ku vargu i ishuj ve dalmale me portet e tyre drejt delit te hapu r pushon se pershende turi Italine, por dhe ku ngacmimi i I tali se ngjan si maja metal ike qe perpin te nsionin elektrik te civ ili zimi t grek , ku mb i ngushticen e Otra ntos rrjedhin dy bote njera mbi tj etre n, te cilat per nje kohe te gjate perballe n me te nj ejten fuqi kullurore. Mag na Graecia e trualiit itali an Herre, Der Kampf um die He rrsclw/t im Mitrelmeer, Die geschic.: htl iche Emwic kl ung des Mitte lmecrraumes (Wissensc h.:tfl und Bildl1 11g Bd. 46 ) Le ipzig. 1909 ; veper kjo shuml! inte resante e tij qe h3p ho rizo nte Ie reja ne kde fushe. Pe r kcte shih Wi lczek-Helmolt. Welrgeschichle 4,5 v v.
5
~
<
MILAN SHUFLAJ
'" gjen te kunderten e saj ne token shqiptare ne truallin e quajtur !tal i, qe percakton zo nen bregdetare ndermjet Matit d he Drinit\ Via Egnatia, qe pershkon gjithe Shq iperine, mbante ne periudhat e hershme emrin e saj prej qytetit Gnathia ose Egnatia Ie Pulies, nga ku Via Traiana arrinte detin nga Beneventi ne Brindizi. Perve~ marredhen ieve te mjeguIlta sumero-etruske J , Lindja u ngul dy here ne Itali ne e Jugut, nje here me petkun e vjeter grek dhe nje here me ate bizantin, ndersa Perendimi ne Shqiperi kaloi tri here. ne formen romane, anzhuine dhe veneciane. Nevoja in stiktive e fuqive te ndrys hme per l' u perhapur neper te gj ithe zone n e Adri atiku t - dua qe keto dukuri dhe te tj era te perseritura diku gjetke dhe te ngjashme me to, t' i ll ogaris si devijime biologj ike te nje- rezimit - eshte perkrahur kudo nepermjet struktures se nj ejte etn ike, nepermjet zotes ise aperceptive bi laterale te qyteteve bregdetare. Mbi bazen ilire ose mesaplike u krijuan ne Ie dyja anet kolo ni greke; Lezha vete u themelua qe prej Sirakuzes. Memed heu i ruajti -gjate ato. Epidamnos - Dyrrhachium, ishte nje nga shkaqet e luftes se -' madhe te Peloponezil. Tarenti e ngaterroi Ro men ne lufte me kondo- • tierin e fuqishem epi ri ot, Pirro. Ngadale arriti te formohet karakteri etn ik roman. e drejta romane, e ndertuar mbi bazen e bashkesise qytetare, si nj e shume po lilesh qyletare, nj e formim unik i te gjitha shteteve te Orbi s Ro manus', nepermj et te cilit u arril ne menyre siperfaqesore dhe nje unifikim kulluror i zo nes se Mesdhelll. MegjilhiHe, forca te ve~a nta kundershtllese dalin ne pah menjehere me pasardhesit e pushtuesve boterore te Romes dhe nxjerrin ne dukje diferencime, qe mund te mbul oheshin vetem perkohesisht prej kores bizanline. Pergjate gji the bregdetitlindor te Adriatikll t, ne Istri e, ne Dalmaci dhe ne Shqiperi, qytetel kthehen ne pjese Ie huaja, ne kufizime te gjalla te anliki tetit, perball e krijimeve mesjetare etni ke te brendes ise se vendil. Gjate tcrheqjes sc fu nd it spostohet fuq ia e Perandori se Bizantine pergj ithmone nga qarku i bregdetit Adri atik ne drejtim te j ugut dhe '2
Hahn. Reise durch die Gebiere Drill' Wardar 33.
J
Sigwart. Clo((a 8 (1916) 148.159.
~ Per~lIldori::l Rom:tkc (red.).
6
QYTETET DHE K ES HTJELLAT E SHQIPER ISE
gjurmeve te dobesimit te pushtetit qendror i bashkengj itet in stinkti i vetembajtjes. Veterregulli mi i qyteteve fili on nga veriu . Nen ndikimin roman shteter e pavarura te meparshme rane ne ranglln e qyteteve, ndersa qyteret rani kthehen pak a shll me ne republika te pavarura. Pas nje mije e peseqind vjetesh perseritet hi storia ne kete mikrokozmos qytetesh. Si~ gjendesh in ne periudhen pararomane kolonite greke Fari dhe Durresi nen princerit ilire (Ball aios ose Monuni, Glaukia), nderkohe ge Shkodra perbente rezidencen e mbretit Gent; keshtu ne periudhen e vone bi zantine qytetet dalmate hyj ne ne nj e marredhenie varesie me mbreterit kroate, e me pas Ine ata hun gareze:
ne Shkoder ka rezidencen ne shek. XI " mbreti sll av" Bodin , me pas "rnbreterit e rinj " serbe e me tej Balshajt; Durresi kishte "fqinjet" e tij (proximi) dhc me nc fund zoterinjte c vet shqiptare (Topia). Ajo qe u tha me larl njihet ne diturine e natyres si bas hkejetese (symbiosis) dhe ~o n ne di sa raste ne nj e parazitizem fakliitativ. Ashtll si ne lashtes i, dalin edhe ne periudhen e mesjetes, sido mos ne qytetet veriore, emrat e sunduesve ne monedhat qy tetare. E drejta e minuar romane fillon te kri stalizohet ne keto pika te vogla nen ndik imin e drejrperdrejte te se drejtes se perparuar bizantine dhe te li gjeve e ritualeve barb are ne nje te drejte qytetare shume interesante. ln stinkti visht , si ne lashtesi, krijohen tani perseri ne nj e forme te pershtatur kontrata sympolite; institucionit te vjeter grek te gjyqit te huaj , i kllndcrpergj igjen ne mesjete "stanaku" dhe konsullatat e hu aja. Huazimi i gjykatesve, kendveshtri mi i drejtesise, eshte pothuajse si i botes helene. Si atehere, e gjithe fuqia perqendrohet ne doren e njt aristokrac ie te forte e te patundshme. Por dhe tani (pas shek. XII) nuk ka meridian qe ta ndaje ne dy pjese qarkun kllituror te Adri arikut, ndoshta me pare mund te kerkohej nj e paralel i tille. Pa asnje boshlIek mby llet rrethi i qyreteve nga pikepamja kultllrore; deLi nll k eshte element ndarts. Sipas rnarredhenieve ctnikc dhe pol itike krijohen difere ncime me te fo rta ndermjet veriut dhe jugut me nje numer te madh gjy mtyresh lidhese. qe ne forme vargu bash kohen me nj eri-tj etrin. Qy tetet dalmate me strukture te paster romane dhe me nj t perberj e te ngadalte sll ave qendrojne ne n drejtimin kulturor dhe politik te Itali se se Veriut: ngurtesia e elementit 7
-
•
MILAN SHUFLAJ 4
te vjeter grek dbe sidomos fi zionomia e qendrueshme bizantine per• eakloj ne karakterin e jugut si ne !tali, ashlu dhe ne Shqiperi. Fizionomia sllave apo ajo elnike shqiptare krijojne kudo vetem nje burim te ri energjie, ndikojne, pra, si ushqim qt asimilohet. Vetedija e qytelit unibas hkiak mbetet e paprekur edhe pse gjuha e Keshillille Madh , si ne Trani dbe ne Raguzw, ishte bere sllavishlja, apo shqipja ne Ulqin . Gj ys merrethit te qyteteve italoveriore-istrian-dalmalik , i qendron perballe gjysmelTethi italojugor shqiptar. Damari qe ndante ne mesjete kete rreth kulturor ne dy pjese kalon rasles isht nga Trani drejt Lezhes , aty ku dikur ishte kufiri kJasik ndennjel latin ishtes se Adriatikut dhe greq ishtes se Maqedonise. Marredhenie te forta le ndersjelJla ekzistonin prej kobesh vetem ndermjet kelyre dy gjysmerrathesb. Qe ne shek. XIII emerohen durrsake bilinge (in latina el greeo lingua peritus)5 si peshkope ne Italine e Poshtme; ne shek. XV gjejme kalabreze me njohuri te gjuhes greke lhelle ne zonat e bre ndshme ballkanike, ne kalane e Jarte greke te Ohrit6 Ne veri te Lezhes ngrihet grupi i qyleteve te Shqiperise se Veriut, qe drejtoheshin prej kohesh nga Raguza, qytet me ndikim te • forte bizantin , nje shkalle ndermjelese e mire drejt qyleteve dalmate me baze romane clhe me pak nclikim bizantin. Ke tu futet dhe Kotorri me Iidhj et e lij kulturore dhe fetare me Barin e \ta li se se Jugut. Kjo drcj t dhe kuncIer 'njeri-tjelril nd aj bashkimevc clhc ndarjcvc qe fonnon karakterin e ve~a nte te zones se Mesdheut evropian , gjendel pOlhuajse perhere kEtu me fuqi Ie pJote. Per nje kohe'riO gjatC gjendeshin ne zonen jetike te Adrialikut kushlC oplimaJe per prurj el kuJturo re te zones mesdhetare. Ne mesjete, clhe kelU perqendrohct vemcndj a kryesorc e slucli meve to na, qytetel shqiplare form ojne nje hallke te rendes ishme ne vargu n e qyteteve te Adriatikut, qe, duke e nj ohur hte, dy pamje le
QVTETET DHE K ES HTJELLAT E SHQIPERISE ve~anta bashkohen si ne nje sletoskop, ne nj e le rer;; pJaslike. Ne qender Durresi. si amfib , qe cieri vone ne mesjete ishte nje qytet i madh me nje berthame an like, ne te eilen elementi i forte Jatin , neper: mjcl licihjes prej llustres leper te fone bizantine me gjurmel helen.e aniti te ruaje ekuilibrin me ndikim shqiplar, italian dhe sll av. I pozicionuar ne kufirin midis ely bOleve, ky qytel ndjen, ve~ dhunes se BalJkanil, edhe ~do Juhatj e Ie raporte ve d in amikc midis Lincljes dhe Perendimit si dhe mban rekordin Jidhur me nderrimin e perhershem te epersise politikc midis gjithe qyteteve mesjelare le zones se Mesdheut'. Ky eshle qylet i nje rregulli me 1<: larte , mund ta quanim nje monade e Adriatikut, ne te ei lin pasqyrohen si tipi i qytetil daJmat, ashtu dhe a i i Itali se Jugore, dhe kjo ne nj e ku ader te paster grcko, bi zantin qe lidh ngushte Durresin me V\oren e Shqiperise se Jugut, bashkite qytelare te Epirit te Vjeler, si Janina dhe Arla, ose alo le Maqedonise, si Ohri , Shkllpi , Benoa. Ne n e lhinal e lij ne shek. XIV kufi zoheshin nj era prane tjelres zona! e medha te gjuheve te mesjeles te perdorura ne dokllmente, Iatini shtja, greqi shtja dhe sllavishtja. Nga kj o pikepamje, Durres i krijon paraqitjen veri ore te zones mesdhetare, ne kundershtim me PaJennon mesjelare te Sieilise, ku perve~ gjuheve Jaline dhe greke, flitej edhe arabishtja 8
[ . pare ne menyre le nc pte biologjikc, qyleli dukel si nje organizem i pavarur, ne le eilin shprehjet e jetes (jela e gytetit) dhe ndertimct (skeJeli i qy telit) rrine si dy ane le nje ekuaeioni. Por e pergjithshmja e qyteleve shqiptare duket si njt forme c ve~a nte c hape- sires jetike le Adriatikut. Forea ngulmuese e vendbanimit e improvi- zuar antropogjeografiki sht paraqitel qarte si si perfaqe sore, edhe statike, qofk kjo me prejardhje heleno-romane ose te perftuara nga ke- shtjellat romano-b iza nline. Keto jane ne le vertele tipa te qenclrue- shem, qe prej hislori se qe njihet gjale shekujve, orroj ne
T~ m3ssia, L'ellellismo nei documenti Iwpo[ifani del medio evo, Atti del r. iSlituto Veneto
6612 (1906,1907) 73 vv . 'AAlb 1.235 (1 254). (, Gedeon, 13yz. Zeilscitrijr 5 (1896). 117. Mbi librin shume le vjeter tc tc drejt3ve te K:tlabrise, i cili bazohet kryesisht ne ekJogen isaure, shih: Br.:mdilcones, Einieitllllg ill dlls ProchirOIl Legum (Fomi per la storio ita!' Leggi [1895], f. IX) .
8
7 Brend:l 400 vjete ... e (992 - l392), ky qytet. sipns ][og;lritjeve te mia. nderroi 31 here zot. {Suffiay , Vjcmik hr.:. arkiva 17 [( 915].274). I> Harkins-Lockwood. The Sicilian fr(lIIslafors of twelfth cell/U/y. ]-b rvnrd Studies in classical philology 21 (1910). 86 .... - Mbi k:lrakterin e dokurnenteve Ie Durresit shih me teper ne kap. VI.
"'I!
9
•
MILAN SHUFLAJ
Q YTETET DHE K ESHTJELLAT E S HQ IPERISE
• kontribute te 9mueshme per hi storine e pergjithshme te ngulimeve (popullimeve) . M egjithate. ndcrkohe qe vete keto ngul ime qe duken lipike sessi le luhalen te kalojne fakliki shl gjate mijevje9areve here kenclej e here andej , si Ulqini, qe levizi n me kapere ime, s i Vlora, qe luhaten rreth kalase, si Shkod ra , qe ne peri ud ha sigurie zgjerohen e ne periudha rreziku mblidhen, si Durresi, qt prej ra poncve tc papershlalshme le jetests me ane te rrezi mit te qelli mshem te akropolit kerkojne shenja pavaresie, s i Lezha, qy tete te tjera ngaemobcn prej armikut ose prej klimes ne nervin c tyre jeti k drejt nj c nderrimi to pografik rigj enerues, duke siguruar mbetjet e energj ise se tyre jelike diku gjetke, si Salona - Spliti , Epidauri- Ragusa, DoeleaTi vari , Apollonia -Vlora-Spinariza. Me vone di sa gytete, si Lezha. Kruja (Albanopoli s), Danja e Sa pa bien ne nivelin e kalave, prej se eilave ato kishin ni sur zhvillimin. Periudh a e trete c1he e fundit e ndcrtimit te kalave ne kele lreve ne prag le pu shlimit turk perputhet krejtes ish t me periudhen e pare. Jane kala te rindertuara dinastesh dhe venclstrehimesh me lagje periferike embrionale (varoshe), sl9 1 gjendeshin ne periudhen e las hte ilire. Jo vetem organi zimi i , brendshem i qytetil, por dhe skeleti qe e mbulon ate, levorj a e qytetit, kaj eten e vel. E njejta gje gjendet prej kohesh ne formimin e kalase ne te gji tha qytetet; prandaj nuk mund l' i nclash qytetet gjenetikisht nga keshtjcllal. Rritja eshte e 9pozieionllar, ne tc nj ejten kohe eecn cJhe mbrapsh prej pjeseve te reja qe shtohen. Vihel re shkcputj a e mbul esave te reja, kll mbul esa e vjeler sherbe n vete s i rezervuar kalkll . Eshte [orca e trashegimi se qe ne thelles i, ne menyre organike i kundervihet foreave perparuese te pe rshtatjes. Trashegimia e institlleioneve duket qane, megjith ate shpesh organet drej lllese romane e me pas ate bizantine shu hen dhe disa organe rudimentare humbasin plotes isht; ka dhe ras te kll organet bej ne shnderrime te nclrys hme interesante, ku emri i trasheguar kryen nj e funk sion te ri (vete formimi funksional).
nojat e qyteteve te dikurshme si mbi mblil esen e nj e kermi lli , vendosen fshatrat Baize, Sva9, Dri sht ose rrethinat e hapura si pazari i j as htem i Durresit, paza ri i Lezhes, Tabaket e Shkodres. Menyrat e reja te jeteses turke kerkonin nje pershtatje te re, te eilen qytetct shqiptare, te dobes uara nga parazitizmi ose tutela e hu aj nuk mund ta zbatonin , si p.sh. Ragllza. Ketu ndocJh vdekja fisn ore e qyteteve shq iptare. Karak- te ri i qyteteve shqiptare eshte shke neeri sht interesant deri ne filJimet e sunclimi t tu rk. me pas humb ne relorten e ad mini stra tes bizanline-tllrkc. Mirepo sundi mi tu rk. qe shtrihej ne shek. XVI pothuajse mbi te gj itha qytetet shqi ptare, krij oi mjeri sht nje boshllek te madh ne materi alin e hislorise se brendshme te kelyre qyteteve. Kane arritur te ruhen shume pak dokumente vendase c1he pothllajse as nje statut. Ne shek. XV, kur filluan te vershonin materialet e huaja, ni si dora-dores edhe ni velillli i alltollomi ve gytetare nga qeveria vcneciane; kj o ose pennbysi, ose zhvendos i, ose zhduku di sa ve90ri te auto nomive qytetare. Per kele arsye, pamjet e karaklerit te qyteteve shqiplare qe proj ektojme, j o vetem nc li dhj e me periucl hCn klasike e me periuclhen e hershme bizantine, por dhe ne lidhj e me vete mesjeten e vo nshme shfaq ne c1etaje mangesi te dukshme. Por. per te perforeuar tezat e mes iperme, qe ne linj a te gjerafiksojne pozi e ionin e kety re qyteleve nc civili zimin e vendcve mcsdhctarc, matcri ali cshte lcres isht i mj aftueshem. sepse formulimi i dokumcnteve qytetare dhe emrat e zyrtareve j ane si apa rat e te imta. qc rcgjis trojne pergjate shekuj ve alltomatiki sht n"j edhat kullurore. Ndersa c1ukuritc fragmentare mund te plotesohen me s iguri nepennj et ana logjive te shumta te zonave fqinj e dalmate cJhe italo-jugore.
Fuqia armike turke e c1eboi, e asgjesoi OSC e shpernguli brendine e gjalle te ketyre qyteteve, mbartesin e thclbil te qytet.it autonom, madj e shpartalloi dhe levore n e qytetit ose e c1emtoi rende ate. Nga shek. XV -XVI s hohim se si ngul en kolonite poJipe te epokes mbi ,,-elO
II
•
QYTETET DHE KtSHTJELLAT E SflQIPtRISt
II LlNDJA DHE ZHV1LLlMI I QYTETEVE DHE I KESHTJELLA YE TE SHQIPERISE NE KOHE N ANTIKE ( Keshljellat e vjelra /lire. - LLojec dlze velldmbrojljet e velldbanimeve helene. Durresi dhe Ulqilli, Lezha dhe Apollonia. - Helenizmi ne lOken barbare. Rrelhinat e qYleteve dhe /qinjii[ e lyre. Apollonia ne krahasim me Durresin. - Kaloni!.imi roman dhe zona helene ne jug. Afresia perceptuese e dyanshme e DI/rresi!. Lidhjet me ngulmimetlokale. Shkodra dhe Dioklea nit kohell e Romes. - Unifikimi j plote i qYlereve Ie Shqiperise sii Veriul dhe Ie Dalmacise sii }ugul.)
Qytetet, te eilat luiezonin ne kohen anlike ne bregun lindor te Adriatikul, kane nj e themel ilirik , pastaj marrin nj e forme greke te vjeter dhe kalojne ne fund ne mesjele me nje brendi, me pjesen me te madhe, romane. Si duket, iliret, s i te gjithe popujt e Jugut, kishin filluar ge heret te benin nden esa mo numentale prej guri ; prej kalave me ledhe nuk gjejme me asnje gjurme. SOL nuk jcmi ne gjendje te konstatojme se sa i madh ka gene ndikimi i heleneve para filii mil te kolonizimit te tyre me plan ].
1 Eshte per Ie vene re se fjaJa shqipe gar9-oi [garth-dhi), e ka ruajtur kuptimin e snj te vjetcr gardh . pahisore (Hirt, Illdogermomoncn I, 388; Kretschner, EinleiruflS ill die Geschichre der griechischen Sprache 232) dhe nuk k:l m~lrfe kuplimi n e nje vendi Ie rrethuar, madje Ie nje gyteti, si per shembull, fjala sllavisht "gradu",
12
Si tip re nje keshtjelle tc vj eter ilire mund te marrim Me d II n i n ne hahine n e Kll<;it, ne lindje to Malit te Zi, e eil a deri ne kohon me te re ka gene nje fonese me rendesi me mure giklopike dhe me nj e s hkallc shume te vjeter tc gdhendur brenda ne shke mb. Medu ni eshte nje nga keshtj ellat e rralla te botes, qe ka ne nje histo ri me teper se c1ymijevje9are. Kjo eshte keshtjelb Medeon, Meteon (ciS MEoEwua TIlS i\apEcmoos) ge pcrmend PoJibi dhe Li vi ne vendin e labeateve me paraJelet greke me q ytetetin me le njejti n e mer te tipit akarnanez, beotez ose fokez (MdiE6)U , MEOlWU); kelU zuri rob ne vit in 168 para Kri shtit legati i Romes Perrerna te shogen e Gentil, mbretit te iJireve, me gjithe djemle e s~/. Nje keshtj elle ljeter c ketij fisi ishte Shkodra (Scad ra), nje keshlj clJe dinasWsh, i cila ishte rezidenea e mbreterve tc ilireve te vjeter. Kj o kishte nje pozite natyro re tc forte (munitum situ naturali oppiclum), ishte rrethuar me mure; siper po nave ki shte kulla (pirgje) (portarumgue turresl Ne kohen tone II ko nstatu an, ne baze re mbi s hkrimeve, dy keshtjella te tilla dinastesh ne to ken e fisit fginj te Dok!ealeve ne malet e sotem te Mal it te Zi : nj era eshte Doe I e a, ge gjendet aty ku Mora9a bashkohet me Zelen dhe ge me vone u be nje g ytet i madh roman, tjetra ishte keshtjeJla S a I t h u a ne katundin e sotcm Vi lus afer Grahovos. Atehere ne Ko hen paranavike ne te dy keshtjcJlat rrinin dy kryetare (princeps) ncn protekto ratin e Romcs, te ei let is hin veJlezer, se bashku me dj emtc e tyre; emrat e dj emve tingelloj ne lhjeshte ilirisht'. Nje keshtjelle e tille fisi ka gene ndoshra me perpara ed he loka liteti Per a s tone Gjirin e dikurshem te Ri zo nil, qe njihet qe me 1330, emrin e tc eilit mund ta lidhim me fi sin ilir te PirUSleVe5, pastaj gyteli antik S a r d a (Lapoos ITOA.lS '1A.A.upiaS, eives Sardeni) te kthesa e Drinit ne lindje te Shkodres dhe gyteli peshkopa l Sap p a, .ne krahinen e Zadrimes, i ringjallur ne 2 Liviu s 44, 23 dhe 44, 32; Poly bios 29, 2. Jirecck. NO/T/{men I. 58: Gescfzichle der Serbel! 1. 22 dhc te ThJIIOczy. Illyri.'ic/z'ldbanische Forschungell I. 98 v. Shih edhe Kretschmcr 257. 3 Pi:rshkrimi me i vjctcr ng;-, viti 1118 rara Kri shtit gjcndct IC Livius 44. 31. Shi h Jppen I e raIsch, Zur Kunde 5 ( 1907). 13 v. Jirecek Ie Thall6czy I. 103 v. ~ V uli c, Vjesnik ark. druseva 8 (1905),175; Jahresfzejrc de.\' OSferr, arch. Institutes 12 ( 1909). allcksi 202. Sticotti. Die romist:ile 51mb Dociea (Balk.al! Kommissioll 6, Wien, 1913) 19 dhe 19 1. S Jirecek. Romonen I, 59. Per kcte shi h Skok, Gla.mik muzeja (I Bo.mi 29 (1917). 127 dhe ver.;:ancrisht Ark.iv za arbalZ(lska S/arillu J (Bclgrad, 1923). 10,
13
MILAN S HUFLAJ
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
~
mesjete (1291 ). Emrat e ketyre lo kaiiteleve na kujIojnc Sardc t ilire, qe banonin larg ne veri, respektivisht fi sin e Sapeve trakas (LunalOt, :Eo.rrat)6 Emra fi sesh thjeshte ilire . pra edhe bertha ma keshtje llash ilire, gjejme ne Shqiperine e Jug ut ne dy q ylete mjaft te mcclha Ie kohes antike, ne lindje tC lagun;;s se Vlores . Njeri qytet eshte kol o nia B y I li s ne krahinen e fi sit te Bullio neve (BUU IOVcS, BuUuociS) ne rrjedhen e poshtme te Vjoses [Aoos] ne krahin en e sotme tC Mallakastres, mbi kurrizin e malit te Gradishtes, prej aty kemi nje panorame madheshto re te malit te Tomorit dhe ne perendim ne Adriatik, ne ishullin e Sazanit; qyteti tjeter eshte A man t i a ne krahinen e fi s it barbar te Amanteve, 30 milje romane larg Apoll o ni se, ne rrugen qe shkoll ne Hadrianopolisin Epirot, prane Pllo,es se sotme, ne maiesine midis Vjoses dhe Shushices qe derdhet ne te. Ndoshta ed he L ye h n i d 0 s - Ohri i sotem , duhet menduar se i ka fillimet e veta prej nj e keshtj elle te fis it ilir te Desareteve ose Sesareteve, e cil a quhej Sasaripa'. Krejt i ngj as he m me keto formime qytetesh eshte edhe q yteti enigmatik A I ban 0 pol i s i kohes perandorake romane qe ' permend Ptole meu ne token e fi sit qendror te Arberve. Edhe ky ka qene nje keshtjelle ilire e vjeth, qe ne kohen e Romes u be qytet. Si pasoje e pozites se vet si dhe per shkak se kishte afe r Dyrrhachium-in , i cili ishtc nje qytet i madh, nuk mundi kurre te hiqte plotesisht karakterin e lij si keshtjelle. Nga burimel e medha te ujit, qe clilnin brenda keshljel1es, dhe qe e shtome se teperm i rezi ste ncen e saj ne kohe lufte, ai cla1engada\e u quajt K r u a 8 (shqip. "Que lle"), po ashtu 6 AAlb (=A cta Aibuniae. bOlUar prej Thall oczy·Jirecek.$uffb.y, Wien, 1913) I, 42 dhe 5\5 . Shih Sufnay. Ung. RUlldchau 5 ( 1916).15 v. dhe Nopcsa Ie P~J.lsc h. 2ur KU/ule I [(1910),2 1 v.
1 AAlb I. I dhe 14; Tomo.sc hek Ie Po.uly -W issow a I. 1725 dhe 2. 1105: P31sch, Sandoe/wk Beral51 dhc 78: Jirecek te Thal\6czy I, 186 v, - Per Lychn idin [Lyc hni dos] shih me posht(: f. 27, sben. 59. 8 Shih Jirecek Ie Thal16c7.Y 1. 125 vv. Suftlo),. Ung. Rill/fisc/wit 5 (1915),4 v. - H ahn, Alb.
Srudicn I , 120 dhe Reise Drin- Wardor 125: ky c kerkoi kelt 'lytel Ie gcrm :1dhal e SkUrlcshcs. prane katund it Fund Ie Krasles ("fundus" dhe sll av. Gradbc b "c:lStellum") mbi sh lxHullen c nj!! kodrc qe i perket vargul te malevc jugpertndimore Ie Krujcs. Sir.;: duket. muret prej guri forman in nje tip elipsi. Tepric:1t e nje pirgu Ie madh Ie rrum bullaket. qe formontc skaj in verilindor te forteses. duket se jane nga nje kohe tjeter. Ne qofle se tez.:t e H:lhnit esh lc e venete.
14
si A c r u i u m - i iliro-roman ( AcrxPmlLOV, Aqru ium ?) ne Gjirin e. Rizonil u pageZlla ne fillim Ie mesjetes me emri n e nje fisi shqiptar dhe u quajt Cat a rum (Decadaro n, Catera, TO. Ll.c.xo.Tcpa, krahaso. emrin e fi s it Calarucos 1304)9 . Ne keto keshtje ll a en korike' ku fshihej edhe populli ne rast rrezi ku , u vendos kol o ni zi mi grek. dh" ve~a n e ri s ht ai roman. Nga poz ita e tyre gjeografike varej nese clo Ie hynin nen influencen e koloniste ve greke, ose nen ate
le autonom ise municipale te Romes.
ose do
Ie qenclro nin me gjale a me shkurt ne form en e tyre origjinale. Vala e kul tures greke Illberril i ne shek. VII ne breg te Ad riatikut, pothuoj se po ne ate kohe si ne krahinen e Bosforit d he ne basenin e Dni eprit, duke ardhur nga ishujt parale1e (Korkyra me vo ne u quajt Far (Pharos), te cilet i s iguron in relalivi sht me mire koloni stet e pare helene nga sui met e ilireve barbare, qe beheshin me plan 10 Delarel helene, duke ardhur nga ishujt, zune vend ne fillim ne gadi shujt e vegjel , te ci let lidheshin me LOken vctem me ane te nje rripi ([sthmos) te d yste, e cila mund le mb yllej lehte l11e vone. Keta gadishuj u bas hkuan me token. Ky es hlC tipi me i vj eter i kolonive helene bregdetare ne tokat e huaja. Ky tip qytetesh ki shle nevoje vetem per nj e mbrojtje ushtarake minimale dhe te shu mlen e heres nuk lid hej me ndonje lokalilct Ie vendit. Fuqia e rezislences se ketyre lokaliteteve ishte Ile perpj eseli m te zhdrej le me madhes inc e gad ishu llil perkales. Te gjilha kolonite e ketij tipi kane dhene rezultate te mira. Te vija c barbareve, gjate krahina ve te Detil Ie Z i, vete m Kerzonezi", nj e qylet i kelij ti pi, mundi te qendroj e edhe mbas dekaden ces se e lementit grek te atjeshel11 ne shek. rrr pas Krishtit, por prej furtunave Ie udhetimeve te popuj ve nu k u preken thuaj se aspak vetem ato q ytele, si Zara d he nje qYIl!ti roman (Albanapolis. Arballllm) na Iregojnc mj:lft qartc burirnel e peri udhes se mcsjetes (AAlb 1.48 dhe 93. shen. 9). ') Shih Ji rccck. ROIIUJ.nen 1. 59; Slicalti. Doclea 179. Nr.53 dhe AAlb I . 563 . .. "enkorike" nga grcq. "en" ;; ne dhe "chora" ;; fshat: drmh d i1fka qc eshtc e vetja per nje vend. 10 Mbi sulmin e M:lllijve ili re (384 para Krishtit) kundcr qytetil Pharos shi h Zippcl. Die romisc:he HerrschaJr illlllyriCII 24. II Stern. Griechenkolollien des Scl1wa rzmeergebicles. Hermes 50 (19 15 ).222 v. dhc Taurische Chersol1esos te Strabo. Hermes 52 (19 18). 25 vv.
15
MILAN SHUFLAJ
T rani qe mbllion in te gj ithe siperfaqe n e gactishllllit te vogel. Ato jetuan gjate gjithe mesjetes si le ngrire prej s han-es~ kontinuiteti i instilucioneve nctikohej vetem prej rrymave, kultura ve te pergjiths hme dhe materi ali antik nje rezor perterihej vetem me ane te nj e infiltrimi te ngaclalshem. Nt; afers ite e skela ve te lume nj ve u krijua njt tip tjeter me i ri bani mesh, i ci li lidhej me fo rt me lokalitetet e vogla dhe kerkonte nje mbrojtje ushtarake me te madhe ; ke to ske la IUlTlenj sh mbeshteteshin te nje mal , ku mund te hynin anijet nga dcti dhe Immd te mbaheshin liclhj c te gjera me krahinat e brend shme te vendit ne sajc te trajtes se tokes l2 Ne token shqiptare k 0 I o n i v c h e len e i perkel se pari tipi i qyteteve Epidamnos - Dyrrhachion dhe Olci nium [U lqini]. Ne veri ishte Budva (Bou8011) , qe lidhte kolonite greke te Dalmaci se me ate te Shqiperise, e c il a qe ne koherat e vjetra ilire ishte me teper nje keshtjell e se sa nje qytet dhe nje stacion me rendesi per koloni stet qe udhetonin ne Korfuz in e Zi [Corcyra Nigra], ne Far dhe Isa dhe kishin , magazina helene te perhershme ". Ne J ug funk sionet e nderlidhesit . midi s KorkyTes, Epirit te Vjeter dhe Hell ades i kryen 0 ric u mi . CQP LXOV, 'Qpu:ia ), nj e koloni greke, i cili ne fi lli m ishte nj e qytet ishull ne jug te gjirit te Vlores, mbi kodren e sotme Paleokastro, dhe vetem gjate kohes hi storike u bashkua me tokcn me mbushjel e ujit " . T ipi n e dyte c pcrfaqeson Lezha dhe me pak [c paster Apoll onia. D y r T h ac h i o n, ose s ikunder quhet ne burimet me te vjetra E p id a m n o s, u themelu a ne vitin 685 para Kri shtit prcj helencve nga fi s i i Doreve, te cilel erdhen nga ishulli i Korkyrcs (Korfuz i). Qyteli shtrihej ne skajin jugor te nj e kurri zi 10 km te gjate dhe 184 m te larte, qe ka drejtim veri-j ug dhe qc sot qu het mali i Durresit. Nje b gu ne e mad he, nj t kenete e kri pur m o~al o re , e ndante qytetin prej tokes, i cili ishte mbyllur ne veri dhe ne jug kund rejt detit prej rripeve ranore. Ky varg kodrinash ka qene me peTpara njt ishull , por qys h ne kohen antike ishte bere gadi shull Tu qid idi e qu an i"O ~16<;, Straboni Kettl dy ti pa j b pennendur P~ltsch , SlIlIdschak Berm. 3 v. P~Hsch . Yep. cit .. 2 v: Jirecek. SW al lllld Gesellschaft (Dcnksch r. Wien. Ak. 56. 1912) 62. 14 H euzey. Mi.~.\·jOll arclu}ologique de M ace(/oil/e ( Paris. 1876) 403 dhe Les operatiolls miliraires de Jules Cesar( P~lri s . 1886) 23 v. P:.ltsc h 70 v. Jirecek Ie Th al16czy I , 184 v. 12 L\
16
QYTETET DHE K ES HTJ ELLAT E SH QIPERISE
poeli Lukani "pothuaj se nje ishull" (exiguo debet quod non est insula, colli ). Dhe te dy dunat ranore ekzis[onin qys h atehe'5 re ; rripi i jugut, qe sot nderpritet prej rrj edhjes se lagunes. formon ne vazhdimi n e tij te merejshem ne rreze te males ise se Manzes, ne gji rin e Du rresit, nje defile' me rendesi, nje Termopile te vertete, midis detit dhe maleve paralele, Petra-n e kohes amike dhe le mesjetes, "Shkam"in e sotem (shqip geg."Fel sen") ose Petra bianca '6 Hunda e tokes, mbi te c ilen shtrihet Durresi, ishte ne antikitet, sikunder e tregojne maljel e thelIesise se detit, me e mprehre. Vij a e bregut te detit ka posuar ndryshime te medha jo vete m prej perplasjeve te valeve te detit, poeti Lukani thote, se kur fill onte stuhia, pullazet e shtepizave te qytetit mbuloheshin me shkume, (spumat in cu lmin a pontus), por edhe prej te rmeteve katastrofike (para vitit 177 , pastaj me 345, 5 18, 1273 ) " qe shkaktuan ndryshime te forta. XEPPO V'lOOC; ,
Terreni mbi te cilin qyteti u rrit dal engadaJe, u shnderru a d he me pas u rrudh perseri, ka formen e nj e trapezoidi , baza e te cili t 1 11 0 m e giate, eshte pothuajse paralel me bregdetin jugor d he lidhet me a nen veri ore, qe eshte 700 m e gjate, me ane te nje briri perendimor 700 m te gjate dhe te nje bri ri lindor 800 m te gjate. Qyteti i sotem mbush vetem kendin e djathte (Iindor) te bazes se ketij trapezoidi. Akropoli grek (~ avw rro).I<;) shtrihej pikerisht ne kendin e majte te bazes mbi kod ren 98. Ne li ndj c te saj poshle shtrihet gyteti (TO srrivs lOV) ne nje skele mjaft te mire, sidomos ne vere, e cila ish te e hap ur kundrejt ererave le jugut. Sot skein e Durrcs it eshle mbushur me rere, por ne kohen e vjeler ajo ishte silul11e e mire, per arsye se ,ltehere IS "aditus duos, quos esse angllstos dcmOIlStr.:lV imllS" ( . gry ki! ( frengj.- rcd.).
Caesar. De bello civili 58 ),
16 M o nul1lt!!1 tct e kCS:lj krahine i bne Sl udiu:l( inHesisht frnncczet nc kohcn e Napo loni t III. sidomos Leon Heuzey, M ission 350 VV, dhe u.s opera/iolls 43 \IV. Pcrsh krirnc sintetike kane bC: rt Ph ilippson Ie Pauly- Wissown 5. 1882 v. dhe sidomos Jirecck Ie Thall 6czy 1. 154 \IV. me s h ~n illl c Ie rendesishme per kohen e mc.sjctcs. 17 Paralclizma intcresame per isbull in Paga, skeWn e Nones. Z J.rcll si dhe pt r tradi len popull ore mbi qy tctCt e zhdukura oe uje ne D:llm:lc ine e Jug Ul gjc nden Ie Gav:lzzi. Die VerschiebullS de r Mee re.~g rellzcn in Kroatittl/ ulld DalmatiCII ill histo rischer Zeit, Gbsnik
hrv, pri rodoslovnog drustva 24 (Zagreb, 19 12), 135- 152 = (serbisht) Glasnik srp. geogr. drustv;J (Delgrad , 19 12). Shih cd he M ihailovic. Ober dell Zerfall des griec.:hischell Meeresufe rs (serbi sht). Delo 62 (Bel grad. 1912). 280.285.
S-jO~~55
17
QYTETET DHE K toS HTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
e kishin zakon te terhiqnin anijet e vogla ne breg. Brenda ne qytet, shkruan Polibi , kishle burime te medha me ujt Ie pij shem ; njt nga mbetjet e tyre eshte SOL sigurisht Fontana Civrile ne perenci im jashle qyte lit bizanlin, dhe atij te sotem. Ndonesc ka qene gjithmone nje fortese detare ne gjendje mbrojtje me mure te forta e me portalS, ky qytet, te eilin Tuqididi e quan " te madh dhe me shume banore" ().lEY"J,.~ x,,[ nOAuuv8pomo<;), u zgjerua drejt krahut juglindor sidomos ne kohen e sigurise se plote qe prej perandorit Adrian ne ultes iren juglindorc shumc pertej pazarit te jashtem te sotem . Por per shkak Ie terrenil qe rreshqi sle shpalullal e kodres se akropolil u brakti sen dalengadaJe nga banorei dhe keshtu akropoli i vjeter u izolua fare nga lagjet lindore te qytetit. Ky eshte shkaku pse Dio Cassi (41, 49), Pausania (VI II, 8) dhe Appi ani (2, 39), thone se Dyrrhaehion-i nuk eshte identik me Epidamnos-in. Por ka shume munelesi te jete e kunderta, qe qysh prej koherave te lashta Ie perdoreshin bashkarisht emri grek Epidamnos si edhe emri ilir DurrEs, i eili ne fillim ishlC cmri . i gadishullit. Por qysh ne shek. IV (para Kri shtit) zhduket emri : Epidamnos i koloni se, mbasi tregtaret dhe delaret perdoren me teper ; emrin e vjeter te skeles, te eilin e njihnin qe prej kohes se Romes (229 para Krishtit), ndersa detaret, qe u besonin bestylnive, nuk e perdornin . me qeJlim ate emer, mbasi kishte nje kuplim te keq (quas i tnt· damnum ilu ri s)19 Q e nga ajo kohe qyteti quhcj Dyrrhaehium , por emri klasik nuk u harrua deri ne mesj ete ne rrelhin c ngushte Ie shkrimtareve bizanline20 . U lei n i urn, si edhe Pola ne lslrie dhe Orieurn ne Epir, u themelua, gjoja, prej korkyrasve21. Emri i qytetit eshle me origjine ilire 22 Ky es hte nje qytet, i eili gjate kohCs u shtri mjaft ne drejtim IS Ne kohen antike permendCl nje porte (tOU rruArov~) nga ana e dClit (Polybios 2, 9) dhe nje Ijctcr te tempulli i Anemises (bt~ miAo.C; xa~ iEPOV I\Pt£~llSOC;) (Appi::mus 2 , 60). Shih Heuzey. Mis.\·;on 385, Nr. 60. 19 Pl:lllluS II !. 3S. Keller.
17. 139.
18
Li s s 0 s (Lissum) u themelua ne gryken e Drinit (Drilon) nga Dionisi i Vjeter, tirani i Sirakuzes, rrelh vilit 385 para Krishlit, bashke me lhemelimin e kol onive te Siraku zes ne A nkone dhe Hatria, per t' i sherbyer si baze per ndermarrjel politike ne Greqine e Veriut dhe ne kolonite greke gjate bregut dalmat. Kolonia, e eila pa dyshim u mbeshtet mbi nje lokalitet enkorik dhe ndahej ne dy pjese : ne keshtj ellen Akrolissos dhe ne qytelin Li ssos, qe shlrihej jo larg detit. Te dy pjeset i ndante nje vend i gjere i paforeuar, qe pershkohej prej grykave Ie pyl1ezuara. Kodra 200 melra elane, e ei la ne ditet tona ka nje kala, eshte skaji me perendimor i vargulle maleve, ge vazhdon ne bregun jugor Ie Drinit. Ajo nuk dominon vetem bregun e de lit, por mhyll pothuajse rruget e hinlerlandit. Si~ lrcgojne SOL lhcmc- let e tyre, murel e akropoli t jane nderluar me gure shurn;; te medhenj s i~ jane cdhe murel giklopike te Hell ades. Qyteli ka 'lene njt skele lumi dhe shlrihej mbi nje koeler qe ngrihel siper nj e lerreni te dyste, pra atje ku SOl eshte pazari i Lezhes. Nje pjese e mire e murevc rrelhuese te qytelil lageshin prej Drinit. Qyteli u foreua ri shtas ne kohen e Jul <;:ezarit dhe ndoshla me kete rast u zgjerua edhe rrelhi i vjeter i mureve greke 24 . Skela e lumit nuk ka gene kurre e klasi t te pare. Ne kohen antike Drini lidhej ne nj e krah me Bu nen (Barbanna) deri ne
.
LareillisciJe Volkscrymo{osie ( Leipzig, 1891) 235; Hcuzcy, Mis~'iol! 352: Krah. I-hhn, Reise Drill' Wardar 2. shen. 3. ~o Shih Chrysobu llcn e vitit 1082 (AAlb I, 67) dhe leu'en c mitropolitil te Noupaklil Ie vitit 1222 (AAlb I. 157). Sh ih per kele Kugeas, 8yt. Zcir.Khnft 23 (1914).155. 21 Plinius 3. 26. 22 T omoschek. 21lr Kunde der
jugar dhe pastaj beri persen nj t klhese mbrapa. Terreni i qytetit qe shihet sot, perbehet nga dy kodra qe hyj ne thell e ne del. te ei lat rrelhojne nje gji te vogel dhe te qet;; si nje hauz kopshli me nj;; plazh Ie dysle. Mbi kodren veri pere ndimore eshte ndertuar qyteti i vjeter me keshtjellen nga mesjeta. Sot Ievizja me e madhe behet ne pjesen e mesrne dhe te dyste re qytelil dhe ne kodren juglindore, por Ulcinium- i Vjeter i romaneve gjendej ne veri te kelij qyteti te dyfishte, ne nj;; vend me germadha, i c ili edhe sot quhet Ulqini i Vjeler ( Dulcigno Vecchio ne harta), madje po kete emer ka pasur edhe ne mesj ete (1376, in mari Duicinii Veteri s)23
Haemllshalbillsel 2, 62. K ro.h. M:lyer, Arch. cp. Mitleilullgen
2J AAlb 2. 332. Shih Ippen te Patsch 5 (1907) .2 dhe Rovinskij, Sbomik russ. akad. 86 (1909). 228 V. 24 Per Le1.hen: Halm, Alb. Stutijel! 1. 92 dhe 121; Degrond, SOl/vel/irs de 10 Hallfe Alb(mie (Po.ris, 1901) 175 V.; Jirecek, Romal/ell 1. 9 dhe te Tha1l6czy I. 123 v. MI! fotogr3fi ippen , 80S. Gla.mik 12 (1900). 522 = W iss. Mitteilungen aus Bosnien 10.52 v. dhe Ie Putsch, 211r Kill/de 5 (1907), 51 ·6 t; Gopcevit, Fiirstcflfum Albcmic,.! (Berl in, 1914) 288 v.
19
MILAN SHUFLAJ
25 shek. XV, sikunder eshte lidhur ed he sot (qysh prej vitit 1859). Prej kesaj, sasia e ujit ne rrj edhjen e poshtme pakesohet ne rreth dy te tretave. Nje skeW shume te mire (tutissimus portus) qyteti kishte tri milje romane larg, (s ipas Jul c;:ezarit) te Nymphaeum-i qe ne mesj ete quhej "portus Medu e". Enu·i antik duket se rro n akoma ne perkt himin sllav isht te F ushe -Velipojes ("Feenfeld" 1449, la Medoa cum el Vilipogli , nga ku shqip Velipoja, Veipoj) midi s detit dhe vargut te malit te Renc it 26
-.
Qendrcn e fu shes sc madhe bregdetare, e cila shlrihej ne te d y ane t e Apsus-Semcni-t' dhe qe quhej Gylakeia (fllAA6..nov 1!cBlov)27 fillim isht, ne mesjete "Fusha I1i riane" ("(0 · IA.A.llpuDV 1!sBlov) dhe Saura dhe se fundi sot M yzeqe, e zinte q yteti A pol Ion i a " n;; gjirin e Jonit" , qe u themelua ne vi tin 558 para Kri shtit prej heleneve te fi sit te Do re ve nga Korkyra. Qyteti , sipas Skylaksit gjendej 50 stad larg deti!, sipas S!rabonit 60 stad, sipas Pli nit vetem 4 milje romake dhe sipas Dio Cass i! ki shte " nje pozicio n sh ume te mire persa i perket tokes, deti! dhe lumit". Apollonia kishte nje skele lumi shume te mire : nja 10 stad larg bregut te detit, sikunder tregon Strabon i, dhe gjendej ; mbi lumin Aoos (Vjosa), e cila qc prej asaj kohe duhej !a ki shte ndryshuar rrjedhje n e saj , mbasi sot larges ia me e shkurter prej germ a- , dha ve eshte 7 kil omet ra .Ve~ kesaj qyteti kis hte nje skele deti , si Lezha . ne kohen romane (£1!lVSIOV), e ci la mban!e lidhje te val.hduesh·me me Brindizin d he Oli·amo n. Kjo skeW ishte A u I on a antike (CtUAWV fu she , g ryke, kanal), vendi n e te ci les sot e ka zene Vlora. Germadhat e medha te Aulones dhe mbetjet e mureve te skeles gjenden, sipas Patschit28 , ne katund in e sotem PIaka. Terreni i qytetit perfshinte disa kodrn, qe j ane deget e maleve, te cilat ndaj ne lumejte Apsos dhe Aoos, qe hyjne ne fu she ne formen e nj e trekendeshi. Pika kryeso re eshte nje koder 85 metra e larte, pa d ys him keshtjella (arx) qe permend C;:ezari. Nen keshtjellen dhe perqark saj, ku sot mbi njt; koeler te pyllezuar ~3 Jirece k {e Thall 6czy I, 102 v. (19 16),9.
26 Surnay, VI/g. Rundsdu1Il5
• Semon (red.). 27 Mbi shkrim i greqisht i Apollonise te P::Hsch. Sal1dschak Beral 193. Fig. 177. 28 Swulschak Beral 63. Shih Jirecek te Th :lll6czy I. 176. Per cmrin Plaka (La Pl:l.ca) shih Placca nc rrethinen e Splitil rreth vitit 117 1 (Jirecek . ROI1l{mclI I. 62).
20
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQII'ER ISE
gjendet manas tiri i Pojanit, shtrihet qyteti i mad h helen me me rende?i (magna urbs et gravis). I rrethuar me mure, me gjimnaze dhe faltore, qe dukeshin nga larg dhe qe ishin jashte qytetit, si kunder faltorja, shtylla e se cites sot eshte bere 14 copa, i ka dhene emrin katundit ,te vogel Shtyllas (shqip shtyll , shtylIe, "Saul e,,)29 Qyteti nuk ka pasur rendesi nga pikepamja ushtarake. Keshtjell a kishte nevojc per nj t! mbroj tj e te ve~ante dhe nuk ishte furni zuar mi re me uje 30 Megj ithate ky q ytet, qe gjendej larg bregut te detit, di ti te perballoje she kuj me radlle su i met e ilireve barbare dhe hyri me ne fund nen mbrojtjen e Ro mes si nj e enklave helene e kompletuar. Apollonia gjendej ne piken e kryqezimit te kompleks it te mad h te kolonizimit helen dhe mbante lidhje te ngushta me Ko rkyren e Dyrrhachi on- in, me Byll isin e helenizuar dhe me Amantian e me shume qytete te tjera te Jug ut e te Lindjes (reliquae finitimae civitates), nga te c ilat kane mbetur shu me gerll madha . Nga keto qytete nj ohim vetem disa emra, s i Usc e ani a, Dam a s t i o n. A n t i pat ria e mad he dhc e rrethu ar me mure te forta (magnitudine ac moeni bu s si tuque urbi s freti ) ne krah inen e lumit Apsos-Dievali (ndoshta Berati i mevonshe m) dhe A n l i go n e i a mb i Aoos, qe eshte ndoshta C lausura (Klissura, Clessania) mesj etes, Klosil2 i SOlem. Megjithese qytetct c Shqiperise gjendeshin perkohesishl ed he l1el1 sundim in c ilirevc, si Lezha nen sundi min c Gentil, Durres i l1el1 Monunin, Tau lamet dhe Ardianet, fo rca e kultures hel ene nuk humbi ne kundershtim me kolonile helene ne bregun c Dalmacise, te cilat dalCngadale iu nenshtruan (s idomos mbas viti! 220 para Kri shtil) ilireve te ko ntinentit. Vija e ndikimit grek, qe dilte prej Lezhes dhe Germadh:u i ka pershkruar Pouqucvillc. Leake. Lord HolI:tnd. Heuzey. Dimirsas. An lhimos Alcxudes (l896). Weigand ( 1900) dhe Patsch (l904). Shih Hirschfeld te Pauly-Wissowa 2, (II v. dhe Jirccck Ie Th:tll6czy 1. 172 '0''0'. PerS;} i perker ApolJonise. Byllisit. Antip::nreias, Dyrrhachium-i t Liss.us dhc germimcvc qe jane bert arer K losit. shih edhe kdo vepr:!. me sllllmc rendcsi: Pr:lschnikcr-Schobcr. Archiiofngischc FOl"scllllllgCII ill AlbmriclI 1111(1 Montellegro (Sch ri ften der B alkan komm ission. Antiq . Abt. 8. Wi en. 1919) dhc Praschnikcr. MI~ zakhia und Malakasrra (Os terr. Archtiolog isches In st itut. Wien. 1920). te cilat n(! kelt veptr nuk munda ['i konsultoj. 30 Caesar. Bell. civ. 3. 12. )1 Ha hn. Alb. Studien I. l iS . 32 Shih Pauly-Wissowa si edhe P:Hsch. Swwschok. 119-\31.
29
21
QVTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPi':RISE
MILAN SHUFLAJ
depertonte ne krahinat e brendshme, qendroi pothuaj e pa cenuar deri ne ko hen ro mane dhe ne shek. II para Krishtit kaloi ne Shkoder33 , ne kohen e Perando ri se Romane, madje mberriti deri ne Doklea. ~mrat e mbreterve te badlari:OLe...(Mo.n)(!!1Q5.,...Gent.biqs) j aj1e _~hl;: Q1~~. !T'_eg,erma g reke ne monedhat c Shkodres dhe te Durres it. Mon ed hat e fisit ilir'Le Daorseve mbi lu';:;in Nam o (m'baSi6-8pa~~Krishtit) j ane te njejta me monedhat lisitanc dhe shkod rane te GeJ1lit, persa i perket stilit dhe 34 fabrikimit . Qytetet ilire ne afersi te bregut te detit u helenizuan me kohe, keshtu more n a lfabetin ed he trakasit prej grekeve, madje 35 metriken . Edhe bylionet e amantet prene monedha greke (230- 168 para Krishtit)36, sikunder Dao rset dhe termi grek del qarte ne fund te shek. II pas Krishtit ne nje mbishkrim biling ne Amantia 37 Madj e ketu emrave barbare iu bas hkangjit tradita helene. Amantia me qarkun e saj quhej edhe Abanti s, banoret mbaheshin si stemiperit e aba ntineve te Eubeas qe u kth yen nga Troj a. Rrethet e qyteteve u zgjeruan vC9anerisht ne kohen romane, kur sig uria u be me e madhe dhe kur u vendos edhe atje ad ministrata : urbanistike, ku ajo, si p. sh, ne Traki , nuk mund te mbes htetej mbi ; qytete te lira, te federuara, si ne Shqiperi. Madje q ys h ne periudhen para romake tokat e apolloniateve, te cilet thonin se q ytetin e tyre e kishte themeluar Phoibos Apoll on-i' (Tav tv 1!6VTCjl . Iov(Cjl
Xlcr'
. ni! milO logj ine
22
t!
vjetcr grcke idemifikohej me pcremlini! die[lore.
prane nje kodre shkembore gjendesh in burimet c seres, te cil at sot kane shterrur. Ato quheshin Nimfa (NymphaionJ dhe ishin lidhllr me nje orakull, ku ad hurohej Pani dhe nimfat, te cilat i shohim te monedhat e Apollonise. Nga pylli i shenjte degjohes hin tingujt' e fyej ve deri ne qytet, qe ishte 5 000 hapa larg 3S Ketu fillonin tokat'qe zotero nin "barbari Amantes et Buli ones", te cilat me vo ne u shtyne ne lindje, kesh tu qe qarku i qy tetit ne nje vend midis Aoos [Yj osesJ dhe Argyas (sot Gjanica) kufi zohej me ate te kolonise Byllis l9 Ne kohen e <;ezarit qarku i qytetit shkonte ne ve ri deri te Apsus-Se meni (ad Dumen Apsulll in finiblls Apolloniatum). Shu me i gjere ishte qarkll i qytetit Orikum [OricumJ. Ne bregun e detit Jon ai shkOnle ne jug deri te skela Panormus, pra perfshin te rna let Akrokeraune (sot Karaburuni dhe vargu i <;ikes) me gjithe gadishullin. Ne lindje qyteti t i tako nte ed he bregu jugor i gj irit ku nepermjet KCAUQVOC; JroTa~16C; (sot Izvor) ndahej nga qarku i Amamias40 Qarkun e Durresi t e njohim se pari aty nga koha romane e mevonshme; ne fillim qarku sigurisht perfshinte vetem gadishullin. M e gj ithe qe ne kodrat Pelra-s banonte fisi barbar i Taulanteve (q uemque voca t collom Taulanti us incola Petram), ne ko hen e <;ezarit qarkll i Durres it mberrinte ne jug deri ne "Asparagium 4 Dyrrhac hinorum", jo fort larg grykes se Ge nussus - Shkumbinit '. Ne krahi nat fqinje bano nte fi s i ilir i Parthineve; ata afer kishin nj e . "oppidum". Ne veri qarku shtrihej sigurisht q ys h atchere deri ne Erzen (U llIlcus Dyrrhac hii est, unde aq uae eius ductae), i c ili e fllrni zonte qytetin me uj e, nga ujesjellesi i madh qe beri perandor Adriani, te c ilin e rinovoi Aleksander Severi 42 Brenela qarkllt shtriheshin pyje tC medha e te pa kalueshme, toka djerre, kull ota, In09ale, por edhe toka prodhuese te punuara mire43 Ne kohen e Perandori se Romane stacioni me rendesi i Via Egnati a-s, S cam p a, me vone Scampina civitas, ku ki shte seline nj e episkop 44, d uket se ka qene vetem nje oppidum, lS Pat sch 194: lirecek te ThaJJ 6czy I. 173. 39 Shih Putsch 115: Sufflay. Obzor65 (1924). Nr. 50. f. 4.
Putsch 66 dhe 73. Sipas HCllzey. Mission 392 dhe OpiratioJls 41 v. idenlike me Uashtovc n. 42 Lucn nu s, Pharsalu.s 6. 41 v. Caesar, Bell. civ. 3. 42-44 dhc 49. 4.1 elL 3. 709: Heuzey 172 dhe 387, Operations 53. shen. I. 44 AAlb I. 29; b:lnori!t quhen E.q.uu:i.~ te Ptolomaios IX. 3: Lx6.~L1ta te Hierocles bot. Porthey 653. 40 41
?" - 0
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SH U FLAJ
nje lIoj lokaliteti kundrejt gytetit te madh roman te Durresit''. Nje relacion te till e kishte me siguri edhe qyteti Albanopoli s ne MaIesine e Matit, i cili nen e mrin Kruj a ka qene lidhur me Durresin pazgjidhshmerisht gjate gjithe shekuj ve te mesjetes ' 6 T e gjitha keto 'l ytete kane qene edhe pikenisje te rrugeve tregtare shu me te lashta, te cilat shkonin ne krahinat e brendshme te vendit. Shume kohe perpara ndreqjes se Via Egnatias, kesaj rru ge te madhe ushtarake te Romes midi s Italise dhe Maqedoni se (ne she k. II para Krishtit), Durresi dhe Apolloni a ndermj etesonin tregtinc e Greqise me iliret e krahinave te brendshme. Monedhat prej argjendi te ketyre dy qyteteve nga she k. IV - II para Krishtit i gjej me me shu mice ne te gjitha viset e brendshme deri ne Danub, nganjehere edhe pertej ketij hum''. Lezha ishte stacioni kryesor i nje rruge te rendesishme tregtare 'le kalonte neper vendin me shu me miniera argjend i te pirusteve dhe nepe r Mysine e Eperme, e cila ndoshta ne kohen e Augustit u permiresua dhe u be nje rruge e rendesishme. Ver; kesaj Lezha ki shte marredhenie me Shkodren, me Salonen dhe me Durres in , 48 edhe ketu rruga kryesore romane shkonte mbas nj e traseje te vjeter Ne kohen e perandor Severit kjo rruge afer Durresit ishte pri shur prej perrenjve ne shume vende ne nje gjatesi prej 4 milje (voragines)' dhe kishte ncvoje per njt riparim te mirc'9 Nt kohen romane te mevon'shme mbi lumenjte u ndertuan ura dhe rruge t c ngushta e Ie rrezikshme, si per shembull , ajo qe shkonte nga Bylli s mbi Argyas (Gj anica) dhe qe kalonte neper krahinen Astaciae (Mall akastra) u kthye ne rruge kryesore50
45
Heuz.ey. Mission 347.
46 Krah. per Lampsakosin ne kohen c grekEve ti:: vjelcr Str.:tbo 13.589 dhe 14,635. Usfenskij. nc iI/mal min. prosveIcf!llija 23\ (shkurt 1884) 301.
47 Maier. Wieller Zei(schri/r N .F.I ( 1908). paslaj edhe Brunsmid. Vjestllik 1Irv. ark. dru,i:rva 12 ( 1912). 48 P~Hsch (C Pauly-Wissowa 6. 33 dhe Sandsclwk Berat 8: I ppen te Pmsch 5 ( 1907), 59 v,
Pozita gjeografike lI shtronte qe ne koh~n parakristiane nje ndikim te mad h mbi strukturen e brendshme te ketyre qyteteve. Divergje nca e ngadalshme shi het ve,anerisht qarte ne qofte se bejme nje krahasim midis dy qyteteve motra, midi s Apolloni se dhe Durresit . Si kol oni dorike te Kork yres te dy qytetet kis hin ne fillim po ate te drejte qytetare me Arkonte, BuIe dhe Demos. Ne Dun'es s undonte nj e ari stokraci tregtare me nepunes te zgjed hur ,do vit; nc Apolloni ne krye te zyrave mc te larta ishin pasaardhesit e themeluesve te qytetit; pra si nje lIoj oligarkie. Apollonia, qe ishte nj e koloni thjeshte greke brenda krahinave te barbareve, per Ie ekzistuar u detyrua te bente nje pol it ike separatiste dhe eksk luzive. Perkundrazi, Durresi, qe ki shte nj e pozite strategjike te forte dhe qe gjendej ne marredhenie te vazhdueshme me Kork yren, pra ishte, si te thuash, dy- qani i saj, Olund te guxonte te pranonte infiltrimin e elementeve te vendit dhe te ItaJi se. Ne fillim ketu ishte emeruar nj e nepunes i ve<;ante (m;J,.TJuIS), si<; ishin me pare " mercuriales" romane5 ', i cili rregullonte tregtine me vendasit, per te shmangur nj e kontakt te drejt- perdrejtc te popullit te madh te qytetit me fi set e ilireve. Por, kush deshironte nga te huajt per t' u vendosur ne qytet, te gjitheve 1I jepej lcje ().l£1:OUEtV rrap£lXov T~ ~OUJ,.O >Ltv~). Durresi ishle prej kohesh qyteti i marinareve dhe i tregtareve; ne skelen c tij fiileshin tc gjitha gjuhct e dctit Mesdhc dhc neper lagjct e jashtmedegjohej, sigu risht, iliri shtja , sikunder 52 Durrsi ishte gendra c arameishlja ne qytetin boteror te Antiokise Ievizjcve tranzile midi s Itali se dhe Gadishulli t te Ballka nit dhe kishte mjaft banore romake pcrpara se te behej koloni romake nen perandorin August. Deri ne shek. VI (530)53 kemi vetem mbi shkrime latine. Ne kohen lul ezimit te tij me te madh, gyteti i madh te krijonte pershtypjen, sikur meny ra greke e sterholluar e jeteses ishtc zhdukur nga imoraliteti dhe veset e kegij a tC 'lytetit te skeles. Poeti pagan Katuli , e quan Durres in " taverne te detit Adriatik" (Durhachium Adriae tabcrna), kryehyjnesha e te c ilit ishte Venusi. Po per syrin e nje puritani te krishtere tenneti katastofal i vitit 345 ki shte gene nje
• humnere. gremine (10.1. - rcd.). 41)
CrL 3, 709. Heuzey 387 .
so "vi:lm publicam, qu:te a colon ia B yll idensium per Aslacias dueil. angustom. rragos:l.m pericu losamque it:l. mun it. ut vehicu lis conieetur. item pontes in Argy:l. numine et ri vis de suo posuit" ( P3tsch . SOlldscJzak. 109).
24
51
NI! Sal ona CIL III , I, 179! v. Cons, La DalmaTia romaille 357 (Paris, 1882). 332. Kr:l.h. Miueis. Reichsrechr 29.
N Oldeke. Zeirsch. der dcwschcfl morgenliilld. Ges .. 39. D H euzey, Mission 386. Nr. 171. kr:l.h. 390. Nr. 177.w .S)
2S
MILAN SHUFLAJ
ndeshkim nga ana e perendise ; qyteti u prish dhe humb i ncn dhe, mbasi banoret ishin te liq (in profundum dec irascenle submersa non comparuit)S4. Perkundrazi ne Apoll oni qendroi krejt i pacenuar integriteti i zakoneve greke te jeteses, i takimeve te perdi ts hme ne te as htuq uaj turat shkolla (gj imnaze), duke ngrene e duke pire, duke biseduar e duke degjuar muzike. Me gj ithe qe me vone u be nje infiltrim i mad h roman, sikunder tregoj nc elmat e mbishkrimeve te varrezave, ne Apolloni nuk gjejme mbi shkrime !atine edhe atehere kur Bylli si ishte koloni romane dhe ne Amani ta (rreth vi tit 200 pas Krishtit) mbishkrimet shkruheshin ne dy gjuhe. Edhe mbishkrimi i fundit me date, ne nje mbishkrim te nj e permendorej e (ne vitet 23839) eshte vetem greqisht dhe si~ dukel Apollonia ka qene nj e nga qytetet e pakta, Ie cilat si Amorgosi, edhe Tomi kane pasur nje administrate greke deri ne shek. III. Kujdes i i romaneve, te c ilet e ruanin helenizmin kudo me kujdesi n me te madh dhe madje ne Sicili deri ne fillim te kohes se perandoreve, nuk kishi n zbatuar akoma ne as nje qytet reforme n kushtetuese romane, duket se per kete qytet me i mesues te famshem te jurisprudences dhe me shkolla filozofike ka I qene shume i madh 55 Ciceroni e quante Apollonine "nje qytet te mad h ' dhe hij erende" (magna urbs et gravis) , ndersa Platon i nje qytet qe administrohej me ligje te mira (n6A.lS EUvOfHllTaT'l). Per romanet Apo- , Ilonia ishte nje vater e edukimit hele n, s i M arsi li a ne vendin e galeve56 Oktaviani po kryente ketu studimet e veta, kur vrasj a e <;:ezarit e thirri ne skenen e luftes civile, qe fi lloi perseri . Kjo gje zgjati lulCzimin e Apollonise edhe mbasi rencles ia e saj dctare shkoi ne stacionet e vogla te gjirit te detit, s i ne Aulone dhe Oricum. ·· Nga pikepamja e k 0 I o n i z i mit r o m a n, qytetet e Shqiperi se ne jug te vijes Dyrrhachi on - Scampa qysh ne kohen antike i perkisnin zones greke, me perjashtimi n e pak kolon ive, te c ilat nuk ~4 Geographi g raeci minores. 2. 513. ~~ Nje n u9alopLX6l; qHA6ao~~ fi lozof pitagorik te Palsch. Sallt/sc/wk 180, Fig. 154. 56 Hirsc hfel d, Gallische Srudicll. Wien. Si[zb. 103 (IS83). 285: Mitteis. Reichsrechl 21 v. Pastaj per fill imin e mesjetcs: Bn!hier, u s colO/lies d'OrielllQIIX en Occidelll. Byz. Zeitsch rift 12 ( 1903), II v.
26
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPER ISE
munden ta ruanin shume kohe karakterin e tyre etnik. Kolon ia romane Bylli s ishte nje nga ato dukuri te rraIla, sikunder edhe lokaliteti i huaj gjuhesor dhe j urid ik i Korinthi t ne mes te Greqi se, Kasandra prane Selanikut ose Wiri Tatra . - Naupaktos dh e Butrintin [ Buthro t~n ] n¢ Epmn e V)ete/ . Ne krahll1at e brendshme te vendlt nuk u preken pre) koloni zimit roman cd he lokal itete me rendesi, te c ilat natyra vete i ki shte krijuar per banime njerezish, si p.sh. kodra me dy maja e kalase se L y c h n i d i t (Ohri). Ajo ngrihej prane liqenit me shu me peshq , kishte burime shume te mira, dominonte ne nj e fu she pjellore dhe nj e pjese e Via Egnatias kalonte ne fund te sa/ 8 Deri ne kohen e Antonineve ky lokalitet duket se ka pasur nje kesh tj elle ilire ne maje te kodres (Sassaripa) dhe, me gj ithe rendesine e tij s i stacian, nuk ishte tjeter gje ve~se nje KWIl'l , Vicus kryesor i fi sit ilir te Dasareteve (civitas)59 Rendesia strategjike e Lychnidit duket se ka dale ne shesh ne periudhen e hershme bizantine, gjate lu fterave te gjata me Gotet. Pa marre parasysh moshen e tij shume te vjeter, vazhdimi i tij eshte Ohri i sotem (Achris), nje qytet barbar grek i kohes se mesj etes. Perkundrazi, ne provincen roma ne te Dalmac ies ( shek. IX pas Kri shtit), e cila shtrihej prej bregut lindor te lstries deri afer lumit Mat [Mathi s] ne Shqiperine Veriore te sotme, u the meluan heret shume komuna rOmane me te drejta te ndryshme, me pest koloni dhe me shu me "oppida c ivium Romanorum". S htresat hi storike te qytetare ve romane njihen nga radhi tja e ko munave te tri bu neve te nd ryshem. Qytetaret qe banonin ne gjirin e sotem te Kotorrit, romanet e Zares [Jader] , si cdhe ate te Kuarnari t i takonin tri bus Sergia, ate te Docleas tribus Kuirina60 Pastaj vjen Dyrrhachi dhe Scampa, ku ne
~7 Shih Budi nszky. Die AIlJbreilulTg tier laleilli.~chen Sprache. 231: MiHeis. Reichsrecht 146 v Hahn, Reise I J7 v, ~9 Hcuzcy. Missioll 340 f. Sipas nj/! shen im i cpiskopai (nga shek. XII ) 'ly tet] me pcrparn quhej SaSS.:lrip3 : tl)LAlmot; tv l\uxv10!l. t~ n:a.A.o.l )lev :£aacmpln:n n:poau:yopeuo)l£vn, vUv oe f\xp iOl (ed icion i fundit prej Gelzcr. P atriarchal von Achrida. Abh. Sachs. Ges.20 [Leipzig. 1902]. f. 58
6). PerS3 i perket emrit krJh. Leap~elov t.a.O'ap~nOl dhc em r:lt e loblitetcve Ie SOl1ne te Drini( Ie bashkuJr: Apripa, Pos ripa ( H ahn, Reise 68 dhe 120). 60 Kubitschek. ImperiulIl RomanI/ill Iribl/tim descriplulII 232 dhe Jirccck. Romtll!('11 I . II .
27
QYTETET DHE KESHTJ ELLAT E SHQIPERtSE MILAN SHUFLAJ
(44, 3 1) na trego n se ne Bune (Barbanna) dhe ne liqen lund rohej dhe se mbreti Gent dhe qyteti vete kishin prcre monedha nga te cilat njohim nj ekohesisht cd he tipin e anijeve. Keshtjella ilire mbi shkembin me perendimor dhe me te larte (133 m), tek i cili vetem nga ana e' lindjes mund te ngjitesh lehte. u be nj e kala romane. Kodra qc vjen menjehere mbas kodres se keshtjelles dtle qe ndahet prej saj nga nje qafe c gjere (Mons Bassae, " mali i Pashes", te Barleti, sot Tepe, turqisht "Hugel,,)67 nga e cila, si edhe nga kodra e keshtjelks , kemi nje panorame mbi te gjithe relievin e Shq iperise se Veriut , duket se ka qene kampi i ushtareve romane e bizantine dhe me vone i ushtri sc turke. Por nga viti 1416 kemi lajmin, se ketu "dikur ishi n disa baxho djathi,,68 Qyteti roman qe ishte nje koloni ne kohen e perandoreve, shtrihej ne rrezen j ugore te kodres deri te C1ausala, (ne mesjete Drimac, sot Kiri) dhe deri te dega e dyte e Drinit (Oriundus, forma e prishur nga Driniu s te Livi, Dirino te Plini ), qe bashkohet me Bunen afer Shkodres. Germadhat e ketij qy teti shiheshin fare mire deri ne vitin 1416 (soto el monte de Scutari in 10 luogo, che antigamente fo la eita de Scutari), dhe nje pjese e mureve qendojne akoma (Ie muraie ant ige de la cita); nga nj t ure c mad he nga koha ro mane shihet kreu i lhyer 69 Me vo ne, kur Dri ni nderroi rrjedhjen e tij , nga fundi i shek. XV , dhe Iidhja me Bunen nuk ekzisto nte me, c1u kesh in themelet e vjetra te saj te mbuluara me zall ne shtratin e lumi t (ad monti s rad ices alveus repletu s cernitur et magn i ponti s fundamenta)70 Kjo eshte ndoshta "il ponte rotto" prane se ciles ne vitin 1685 gjendej x harnia e re (e sull tan Kasem Ali tll), qe sot esh te thuaj sc e shembur; kjo ishtc
mbishkrime gjejme kudo tribus Emili a6I Ne kohen e <;:ezaril permendet ne Lezhe "convent us civium Romanorum", Kjo eshte nje nga deshmi te me kryesore per kuptimin e drejte te ketij termi qe e gjejme shpesh, e c ila tregan nje korporate te organizuar njerezi sh nga te gj ith a profesionet, si me thene nje patriciat brenda komunes dhe qe nuk 6 gjendet pothuajse kurre ne qytetet me te drejta romane '; ne ktte rast kjo duket se sheno n nje stad kalimi prej te drejtave qytetare g reke ne ate te romaneve, te cilat Lezha i fitoi ne kohen e Oktav ianit6J Midi s Lezhes dhe Apollon ise gjendej koloni a Dyrrhach ium, e c ila ishte nj t zone e ekuili brit latent greko-roman me zotesi percepsjoni bilateral per Perendimjn dhe Lindjen, ku forma roma ne e kohes perandorake mund te zevendesohej menjehere prej asaj greko-bizantine. Kolonizimi roman ne krahinat e brendshme mbcshtetej me shume ne lokalitctet e vend it, sidomos gjate rrugeve kryesore, si p.sh. ne E pi c a ria (sot Puka, edhe K'utet - nga lat. civitatem), ~ ishte ky~i i rruges qe shkonte nga Lezha ne Ulpiana ne Darda ni dhe ne Scampa (ne Elbasan) ne Via Egnatia. Romanet ngriten kampe per qellime ushtarake, si p.sh. ne Imenacium ( permendet te Ptolemeu) i cili duhet kerku- • ar ne rrugen qe shkon nga Puka ne lballe, prane fshatit Kastri (nga cas tra)65 Me gjithe qe kishte edhe pozicione te qend rues hme, si p.sh. Medllni, te c ilal, s i duket, nuk u preken prej roman eve, pati edhc dy kcshtjella kryesore ili re qe u bene qytele romane te mCdh'l. Pozicioni i S h k 0 d res eshte i destinuar nga natyra pe r nje banim: ne mes te nje fushe pjellore ngrihel nje kotier e izoillar dhe ne te lri anet e siguruar prej lumenjve, ne buze te nje liqeni ,me shume peshq, i c ili lehteson marredheniet me krahinat e brendshme te vendit, dhe mbi nje lum qe e ben te mundur komunikirnin me detin 66 Livi 61
Heuzey, Mission 347
Y.
Kornemann (c Pauly-Wissowa 4, 1190 v. dhe Mittcis.l?eichsredll 149 v. 63 Plinius 3,144; Prolomaios II. 16.3. 64 Piltsch te Po.uly·Wissowa 6. 33. 6~ Nopcsa, 80S. Glasnik 22 (1910), 323. G6 Qytetin e ka pershkruar (me fotograri) Ipren. 80S. Clasnik 14 (1902), 18 1 = Wiss. Mineil. 10.47 dhe te Patseh. Zur Kunde 5 (1907). 13 vv: Gopcevic, FiirSfellfum AlbmliCIl 272 r. Pastaj Hahn , Alb. Sludien 1. 95: Sch iarini, Scutari. it SilO la30 e le sue vie d'occcsso, Bol1elino dell:l rcale societa geogr.. Roma. 1913. Nr.5: Baldacci. SClltari (/'Albollia (SA. nga revist:l Italia). Torino. 1913, r. 1·7; Egli. Dre; Morwle vorScutari (Bern. (9 13). 62
28
Kjo tepe nuk eshte c njejte me malin e Shen Markut qe e njohim ng~ rrethim i i qytetit ne vi tin 1474, sikunder shkruan Gopcevic (f. 278). "II monte de S. Marco vicino ~ Scutari c inquc miglia soprl el lago". kesh tu thote raponi i dukes se Mil.mos me 28 korrik 1474 (Arki vi i Milanos). 68 Tc Makusev al monte \a che antig~mentc era Ie C:lsene, qe M:lkusev e perkthen me "ukrcplenie". rortese. Keto "cascne" jJne "cascine. c:lssine", baxho djalhi. bulmetore (Tommasco. Diz,iollario 1. 1272). Me 23 prill 1434 (Senalo Misri vol. 59, fol. 45 ) permendet "Medon us Civetco caput cassin:lrum SClItari", me 18 mars 1445 (SCIIlIlO Mar 21'01. 67 v) "olim C:lput cassenarum Scut:lri". 69 Verso la I3 0ian a lin pibslfO de muro. suso e l Quale pilastro antigamente e ra parte del ponte, suso el qU:lle sc passav:l el Fiume de Drinasse" (M:lkusev 149). Keto si duket Drinasse (lldryshe Kiri ) pcrdorct per kr:lhun c Drinit. 70 Domcnico Ncgri. v. 105. lirccek Ie Thall6czy 1. 102.
67
.,
29
MILAN SHUFLAJ
ndertuar me guret e germ ad have te gytetit roma n7 ', qe sot ne vendet e pabanuara jane mbuluar krejtesisht prej sedimenteve. Qe prej tetoril 1858 - 1859 Drini e krijoi perseri lidhjen e vjeth me Bu ne n. Qyteti D oc I e a ose 0 i 0 c I e a sipas etimol ogji se popullore, ge bazohet mbi formime gjuhesore te gregi shtes, u brakti s heret, me siguri gys h ne fillim te shek. VII . Ky es hte nj e nga gytelcl romane me te njohura dhe ka terhegur vazhdimisht vemendj e n e dijetareve. Qysh ne vitin 1614 e ka pershkruar patrici Marin Bolizza nga Kotorri dhe ne shek . XIX kane bere ke lU germime s istcmatikc francezet, ruse!, anglezet dhe austriaket 72 Qyteti shtrihej mbi nj e rrafshnalte krejt te sheshte, te gjate, ge ki shte forme n e nje gadishulli ne rreze te kodrave qe dilnin nga malesia Piperske Stij ene pikcri sht nc ate vend ku bashkohet Zeta me Morage n. Keta lumenj e rrethonin ate ne jugperendim dhe ne juglinelje, kurse ne veri lagej prej perroit te Shiralijas [Shiralija] , i cili duke rrj edhur paralel me M oragen, 600 m para bashkiI'nit te lumenj ve, derdhet ne lumin e ZetE~s. Nga shkaku i ketij pozicioni te mire, pushtimi i gytetit ishte shume i veshtire: shtreterit e lumenjve ge kane trajten e nje kanj oni [ormojne hendeke natyrale me fage pingul , madje vende-vende te kapercyeshme. Pllaka e gytetit vetem ne lindje eshte ne lidhj e me fu shen tjeter nepe r nj e rrip toke rreth 400 m te gjere. Muri i qytetit, konstruksi oni i te cilit tregon vetem nje epoke ndertimi , ka themele beton i dhe eshte goelitur ne skaj te shtreterve te lumenjve. Per te mbuluar murin nga jashte, jane perdorur gure te medhej, kenddrejte jo te punuar mire. Konstruksionet me tulia jane s hume te rralla ne Doci ea. Tull at, qe jane pe.rdorur te bazilikat e forumit, kane te gjitha marken e fab rikes se njohur Ie Q. Clodius Ambrosius, por jane perdorur edhe tulia nga qeramidhania romane afer Spuzhit. Pjesa me e madhe e mbetjeve dhe e permendoreve epigrafike eshte nga koha e perandoreve. Porta e Pcrendimit si dhe Harku i Triumfit qe gjendet afer saj , bulcvardi i gjere me ndertesat madheshtore, tempuj t e shumte me shkalle nen ha pesiren e qieilit, te cilet gjenden brenda arcae te rrethuara me mure, forumi me
QYTETET DHE K BS HTJELLAT E SHQIPERISE
shkollat, eksedrat ose tavernat e tij', qe sot eshte nje vend germadhas h madheshtore dhe qe malazezet e guajne Carski dvor (Pallali i Perandorit), bazilika civile qe eshte ruajtur shu me mire me motive . arkitekture, te cilat me vone u perdoren ne me nyre te shkelqyer ne peri stilin e pallat;t te Dioklecianit Palastes ( Split) dhe ne fund edhe ndertesa e paraqi tshme e term eve, stili i se c iIes na kujton termet e ashluquajtura te reja te Pompeit ; te gjitha keto deshmojne jeten e thjeslue romake ge ka jetuar ky gytet i lulezuar ne Kohen e perandoreve. Rruga e maclhe ushtarake Dyrrhac hium - Salona nuk e prekte hte gytet; nje rruge e dore' se dyte e lidhte qytetin afer Berziminium (Berzumno, sot Podf;Nica) me ate rruge kryesore. Nuk e dime sa i madh ka gene garku i qytelit. Nt; jug dhe ne veriperendim gjendcshin nekropolet. Me gjithe qe gyteti gjendej te gryka e dy lumenj ve qe ki shin uje te paster si kristali dhe megjithese ne afersite e tij kishte ed he burime te mira, romanet kishin marre ujin e burimit te Cijevnas, qe ishte shume me larg dhe e kishin sjelIe ne gytet. Ujesjeliesi do te sherbente edhe per Bcrz iminium-in 73 ; ai perdorej nj ekohesisht edhe si ure per te kaluar Mora<;:en. Dociea u organizua si gytet "mu nicipium" roman ne kohen e Flaveve, ndoshta ne kohen e sundimit te Vespasianit. Ketu takojme sidomos shume here tribune Quirina, i cili i perki ste vcte pcrandoreve te dinastise Flave; familj a me me rcndes i ishte ajo e Flaveve, nje dinasti e vertete munic ipal e; ne e nj ohi m shtepine e madhe te saj me instalimin komplet te banjave te saj. Popullsia ishtc atehere ishte thj eshte romanc, por natyri sht pjesa me e madhe e saj vinte nga material njerezor barbar. Prane emra ve fi snike
vendas, si Bennius, Pletorius, te mbiemrat meriton te permendet ve9aneri sht emri Pinnia , i cili pa dyshim ka lidhje me elmin ilir te 74 njohur Pinncs Ketu kemi vctem nje mbi shkrim greg isht, qe permend nje "arti s grammaticae graece periti ssimus", dhe shume emra greke;
7J
Theiner. M. Slav. Mer. 2. 2lS.lppen te Pntsch 5,17 . 72 Sticoui. Die romische Stadt Doclea ill MOlllellegro. Bo.lkJ n.K olllmi ssion Antiq . AbL 6, Wien . 191 3. 71
30
Nt origjinal autori shkruan: "das Forum mit den schobe, ex edrac oder tabcrnae", Mbi kelt shih $ licotti 39 V., pastaj Bo.ld;J.cci, Pererlll(lIllIS Milleii. 51 (190S), 185 dhe
Erdetjanovic te Cvijic. Naselja 4, 47. Schulze. 2t/r G~schichle iateillischer Eigel/llamell 31: Sticotti, vep.cil .. 203 v.; nder "alii conci ves Cli SS
31
MILAN S HU FLAJ
qe deshmojne foreen madhe te linjes se qytererimil helen, qe shtri hej larg ne jug.
Te gjilha qytetet nga Dyrr haehium deri ne Gadishullin e ISlrics shkojne drejte mesjetes me baza lhjeshte romane. Qofsh in kololli (si Dyrrhac hium, Skodra) ose qytete munici pal e, kudo ne krye te qeve risjes gjende n Duoviri ose Quatuorviri , si ne Dociea ne kohcn e mevonshme; prane ty re ekziston nje senat ari stokratik, qe eshte ku ri a (ordo municipii) . Disa here shohim se figuron edhe plebi'5 Sa here qe do te na dalin perpara keto baza 11;; mesjete drejperdrejl ose ne njt metamorfoze. do t'i pershk ruajme ne vendet perkatese . Kt lu do Ie permendim vetem nj e rast, nga e ci la shohim qane, se qytelet e Shq iperise se Veriut ne kohen e perandoreve ishin unifikuar dhe ishin bere homogjene me qytetet e tjera romane qe gjendeshi n me Ile veri , jo vetem persa i perket ndarj es provinciale dhe kushtetures Anto ni ane, por edhe persa i perket formes e brendise dhe kis hi n marrect henie shume te ngushta me to. Ky eshte rasli i Duov irit dhe i " flame n divi T iti " nga Doclea, M. Flavius Fronto, i cil i ne nje mbishkrim qe ishte ne murin e portes perendimore te qytetit, por qe sot nuk ekziston me, penne ndet si Sacerdos ne kolonite Narona dhe Epidaurum, Duovi r ne Juliul11 Pi sinum, Duovir dhe Pontifex ne kol onine Scodra'6
75
rers:! i perkel jetes mu ni cipaie ne prov inccn e Dalmaei sc sh ih Cons. La Dalmatie romaille
76
323 VV. Stjeon! , vep.cil .. 170. N r. 26, shih f. 196 .
32
III V AZHDIM I I JETES SE LEVOZHGA VE TE QYTETEVE ANTIKE. FORMIME TE REJ A MESJETARE (Seleksionimi i qyteteve antike dhe formime Ie reja embrionale ne kohen e ievi7jeve fii popujve. Sislemi i fortifikimit Iii Romes Lindore ne Epirin e Ri; thelbi dhe finjal kryesore tid II)'. - Kruja dhe Dtlrresi. Faler e fortiflkatave trifishe dhe Ie rrudJmrir e Durresir. - Seieksiollil1li ; keshtjellave romallo-bizamillc. Qylerer ne Jillim [if mesjeres ne veri rrerh Dioklese: Tivari, Svari, Bateza, Danja, Drishti. Autonomia e Lezlles. lekululja e Ulqinil, oshilacioni i qylerir rrclh keshrjelles sit Shkodres. - Qyrere aSleroifie ne jug rrerh Apollonise: /evizjel me hoy tif Via res; Kanina, Spinarica dhe Pirgu. Bermi dhe Kelcyra {CloLlsllra} - Keshrjella qef-;h iheshin ne fast rreziku, kifshljella zoterinjsh dhe manastiret e mbrojtura ne mesjefiJ dhe me vane. - Rendifsia e keshtjcllave per lurqil. Th emeLimi i Elbasonit. Lagie te jashtme dhe [okaiite tc para kiishtjellave {varosh} Ie kohes turke. "Koha e mire c vjeler".)
Epiri i Ri e ndje ll heret shtypjen qe filloi te ushtroj e ievizja e po puj ve mbi limesin roman ne fu nd te shek. Il. Qe atehere u rrethua Salona clhe Filipopoli me mll re me te fon a dhe prane grykave Ie lumenj ve te Bosnjes u ndenuan keshtj ell a te rcja . T e gj itha monedhat qe jane gj etur ne Diokl e mbarojne me perand orin H onor. Nga fundi i shek. IV Gotet e Perendimit e ki shin pllshluar Epiri n duke vrare, duke djegur e duke pla~k itur. Stiliko filloi nj e mesymje te madhe kllnder 33
MILAN SH UFL AJ
atyre, por Gotet e Perendimit, nen kryesine e Alarikut, u terhoqen nga Ju gu ne fillim te shek .V'- Pasuri a perrallore e qyteteve te Jugut i terhiqte si nj e magnet popujt e Veriu!. Por barbaret, te ci let nuk munden ta <;anin rrugen ne Hellade deri ne skelen e pa pushtua r te Selanikut ose me vone deri ne qytetin perandorak perrallor mbi Bosfor, ndoqe n Via Egnatia dhe do len ne breg te Adriatikut. Madje ostgotet e Teodorikut kishin ndermend te zinin vend ne bregdetin e ngrohte te Shqiperise te sotme. Durresi (479) ra ne dore te barbareve qofte edhe per nj e kohe te shkurter perpara Salones (480), qe gjendej me ne veri , ku pothuajse ne kete kohe mori fund historia e Perandori se Romane te Perendimit. Tani filion periudha e seleksionimit te qyteteve qe ekzistonin por edhe ajo e formimeve te reja embrionale, me ane te profilaksise se Perandorise Romane te Lindjes, e cila filion heret me sistemin e fortesave per t'u mbroj tur para barbareve. Popull sia e vendeve te hapura, qe ishte larguar ne qytete, gjeti nj e mbeshtetje morale te peshkopatat qe u ngriten tani , It cilat me vone zevendesuan deri diku fugine shteterore te rrezuar2 t-!"ga fundi i shek. V filloi renia e gyteteve epirote, te denUaril' \pe vdekje. Priscus shkruan , se Nishi (Naissus) ne viset e brendshme te Daki s€; gjendej pothuajse krejt i brakti sur midi s krahinave Ie shkre- . tuara, i mbuluar me germadha dhe me lokalitete te djegura . Nt viti n 479 ed he qyte ti Skampa (Scampa) mbi rru gen e mad he ushtarake te Egnatias me kohe (rrulcat) nuk ki shte me banore. Shenjat e djegies se bazilikes civile te Dioklese tregojne ndoshta se qyteti u pushtua nga ostrogotet ne vitin 489 dhe mbeti i braktisur deri ne kohen e JustinianitJ Atehere u arratisen neper ishuj edhe banoret e Dyrrhachium-it. Ky ishte nj e gytet i gjalle, ashtu si9 ishte i gjall e edhe kryet e vjeter te stacion it te Via Egnatia-s, Lychnidi ; ky mundi madje te perballonte
I Munro, The rOlllal/ loWI/ of Docica, Archeologia 55 (Westminste r. 1896). 33 v. Jclic te Sticotti, vep.ei/., 209 v. 2 Mbi kete sh ih Su ffl ay, KirchellzIJS1Qllde im vorfiirkischel! Alballicll, Yjesnik hrv. arkiva 17 (1915), [ VV . = Thal1 6czy, Illyrisch -albunische Forscitullgell 1, 188 vv . 3 Jeli6 te Sticotti. vep. cit., 209.
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
me sukses sulmin e Teodorikut dhe nga shkaku i pozites shllme te forte, filloi Ie zhvi ll ohej si nje gytet me rcndes i (Ohri)4 Sistem i i fortifikatave u krye ne pjesen me te madhe para Justinianit. Mbi nje koMr te papushtueshme, jo fort larg Dyrrhachiumit, tek e cil a komandanii bi zantin pati nj t bashkefjalim me Teodorikun, ngrihej kalaja P et rei 1 a ( IkTpoDlca, Petrella), te ciltn e permend Ana Komnena; kjo luan nje rol edhe ne kohen e Skenderbeut dhe · permendet edhe me vone (me 1614). Kalaja ishle ndertllar me mure qiklopike ne buzc It Erzenit prane lokalitetit te sotem, sikunder na . tregoj ne sot germadhat e tyre, ki shte trajten e nje trekendeshi dhe dominonte mbi fushen e Erzen it, ne Qafen e Kerrabes dhe ishte kY9i i fus hes se Tiranes'- Mar~elini6 permend_~1_Jeslltj.eJ l?_nLp[Qvjncen _e . Dardanise, te cilat riSll.trn-tien ng~ shkalsc~ i...ter-,petit Jsat;!strofik i vitit :ill-;....Qe kohen e peraodor Justinianit u riparuan ketu 61 keshtj ella dhe u ndertuan 8 te reja. Prokopi numeron ne vepren e tij si ndertesa te ketij perandori 80 lokalitete mbi Danub dhe 370 keshtjella ne jug te ku firit deri ne Greqi. (do krahine duhej te ki shte mundesisht keshtjeli en e saj . Ne Epirin e Ri u riparuan 26 keshtjella dhe u ndertuan 32 te 7 reja Dhe ni; gofte se ne kete Iistejai12 shenuar ndoshta keshtjellat e medha te mevonshme, si Kruja, Petrel a, Kanina dhe Berati, me nje emer tjeter, madje eventuali sht me njt emer te shg uar, fakti qe nuk pennenden qytcle te mcdha, si Lissus, Ulcinium dhe Dyrrhachium, na tregon se nllou·i i fortifikatave ne Epirin e Ri ishte me i madh. Sot nuk mllndemi me te idenlifikojme pjesen me te madhe te ketyre keshtjelIave . Ato mbajne erm a epike, si per shembllll fortes at e reja Martis " Ma1chus. ed. Bonn 24 8. Shih AAlb 1, 29 (519). - Emri i qytctit (shi h me Ian f. 13-1 5) ne mesjete eshte Axp~, - i.oo<;, sl!av. Ohrid, [at. mbiernri Achridensis, ne nje dokument lat ini sht qe eshte bere ne France (1308, AAlb 1.589) i-Ioqueria, te Musach i (ed . H opf299) "ci tra d'Ocrida overo Aeleria" (! mos eshte fjala Debria? shih po aty f. 288), sot sl la visht Ohrid, shq ip Ohri, sipas Tomaschck. Zu r Kunde, Wien. Sitzb. 11 3 (1886), 354 v. edhc toskerisht OhOre, AAXEpi. Po te mcndojlllc se -11 - illtervokalc e shqipes, bellel - J"- ne dialek tin e loskeri.shtes, alchere duhet H: prallojme se ekziston nje lidhje tingujsh me L ychni din (Jirecek, By?. Zeitschrift 13 [l904J, 192, shi!n. 1. Hahn, Reise Drill -Wardar 128 dhe Alb. Sludiell I. 87 dhc 120. Germadh3.tjane fotografuo.r te I ppen, Bas. ClaSlZik 14 (1902), 199. 6 M. G. AUCf. Ant. II (1894) 100. 1 De aed/I I V, 4 ed. Bon. 277 v. 5
34 35 .'
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
ose me mire Matis, te cilen d uhet ta ke rkoj me prane lumit te M atil, Dyrl ac hin, qe gjc ndej ndos hta afe r D y rrh ac hi o n-i l ose keshtj ell a e vj eter Il\yrin , e c il a gjendej sigu risht ne Fushe n !lire, qt; permend Ana Ko mn e na, mid is Vl ores dhe D urresit;· keto kes htj ell a i perki snin s idomos thelbit te sistemit te forti fikatave. Keshtj ell at e rej a qe kishin e mra latine, s i P isc inae, Ti tiana, Uliv ula i perkisnin kufi rit te ve ri uI, si ky per keshtjelle n e riparuar K I e m e n t i a n a, e cila. s ipas me nd imi t tim. d uhet kerkuar me sigu ri ne bregun e djatille te Drin il perballe stacionil doga nor te mad h te Spasit, qt qenclron te me vone ne . mesj e te mbi nj e ba nke shke mbore ne nje rru ge gjarperoshe 8 KeshtjelIat e tj e ra qe kishin emra greqish l, si E irene, T hesa uros, Kome, The rma, duhe n ke rkuar sigurisht ne ju g te Epirit te Ri . T ipi i kety re ndertimeve, i c il i ketu pothu ajse ako ma nu k eshte stud iuar fa re d he qe nuk dallo het mire nga jetegjatesia e ketyre lokal iteteve, nuk m und te ndrys hoje shume prej atij , qe kemi pare ne Algjeri d he Tuni s, ku mbi kulture n ro ma ne-bizantine erd hi ve te m nje shtrese e ho lle kulLure arabe. Ketu keshtjellat e vogla kane kate r kull a te rrum bull akta ne: qos he; kes htj ell at e medha kane kull a trikates he te rrumbullakta ose, 9 katerke ndeshe. gjashte ke ndeshe dhe tetekendeshe Per ndert imin e mu reve u perdore n g ure me mbish krime, copa shlyll as h d he sk lliptura nga koha antike . B aza stralegj ike e ketij kompleksi kes htjellash ishte nc fill im Via Egnati a, por me vo ne, kur barbare t pre ne Iid hj e n Kostand ino poje Durres, ishin skelat d etare, ne rad he te pare Durresi dhe Lezha. Th ~, e fo rle bizanti ne e Durresil. e cil a ne fi ll im tLshek. IX ki shte ako ma ~ idis-t~lI;zil 30 kes htje ll a'U, qe ndroi si shke mb per nje -ko he te serb dhe'bUfrga;:; qe d aIengadale shkakto i nde rli min c dy b rezave forli fika las h ne ve ri dhe ne j ug. Vija e veriu t lidhej me va rg un e fo rtifi katave bizantine te Dalmac ies qe u nde rtuan kundrejt Goteve. Kalaja katerke ndeshe e mesjetes A n ag 0 stu 111, Onogastu m (sot O nogoshl, N iks hiq) qt ndod het ne nj e ve ne! me re ndes i te Ma lit Ie Zi,
gja'tii
S Sot thone se keshtjellen e kishte ndertunr heroi kombet;lr Leke Dukagjini (Hahn, Heise 7 b; Jirecek. Hallddsslra/len 67: shih SufOay, Obzor 65 [ 1924J. Nr. 53. f. 3). 9 Diehl, L 'Afrique bizanrine. Paris, 1896: Jireeek. G. der Serbell I. 55. 10 Magister Leo Choiro$pil:lktes ne 6cAnov I (1883). 396. Kr:lh. Suffiay. Yjcsnik hrv. arkivJ
17(1915)273vv.
36
ku kryqezohes hin rrugel e kafs heve qe vinin nga Risani , Trebinj a, Pl evlja dhe nga Fusha e Shkod res", eshte ajo qe ka mbetu r nga sistc mi i foni fi katave kunde r Goteve. Por vija e fo rtifi katave Ie Veriut e brakti si murin ne mes qo mby llte ku firi n, i cili SOL q uhet " muri ,i VukUI te marre" (zid Vllka mahn itoga) dhe qe sh kon le prej T ivarit, respekli vishl prej Lezhes gj are D ri ni t dhe rruges se vjeter ro mane. Ie "v ia de Ze nta" e mesj etes, ncpee malet e S hq iperise se Ve riu t de ri ne Prizren. De ri ne kohe n e Ko mneneve ky ku fi bizanti n i fortesave Ie medha ishte sig uru ar edhe me he ndeke. me gjerdhe dhe me pirgje Ie vogla prej d ruri ose g uri. Nga kjo ko he vjen e mri Kraj ina (serb . kruhine kufiri. nga ajo shq ip Kraj a), siku nder e q uanin serbet k rahine n e b regut te liqenit te S hkod res m idi s Bun es d he Fushes se C rmnices'2 Kjo vije fortifi katash d ha rezu llate te m ira ed he ne ko he n e sul meve Ie normaneve, ku r Durresi u pu shlua d he u n'ezikua di sa he re . Va rgu ju go r i keshtj el lave. po r shu me me te rail a, shtrihej gj ate nj e vije te drejte qe shkontc nga V lora ne O heL Ky va rg kes htjellas h ishte nl! fillim nj e dige e pa mj aft ues hme kundrej t ekspansio ni t te sll aveve dhe te b ullgareve nga deli , por vetem me Vone u ki stali zua pl oresisht. kur sui met e nonnaneve cl he Ie anz hu ineve qe po deperto nin ne Durres, u perballuan nga bi zantineL Keto dy vija i li dhte Drini i Zi, i cili ne kohe n bi zanti ne sigurish t ka qe nt i fortifik uar ne ve nde t me me re ndesi, nga Ie c il at njohi m dy. ·Njeri vend eshte qy teli i sotem D e b r a (Dibra , L'.F-UP'l, Di vra) qe shtrihet midis dy ngll shti cave shkem bore te Drin it, ne rreze te nje kodre ge ka mbi krye nje kala. Q yteti ka ge ne ne mesjetC d he eshte ce!hc SO Lqendra e nje kra hinc Ie gjerc qe mban pO 13 kete emer , ne veri te tij " te ngushtica e vogel e lumit,,14 gjenden germad ha te med ha te nje q yteti te vj eteL Ve ndi i dyte, i permendur Shllll1e llga Barleli e!he Halko ndil i, eshle kalaja e S f e li g r a d i t
IIMbi Onogostin materi.:lli pothuajse i tere gjcndct te Jirecck, Halldel.fslrapell (nje botim i ri u be ne Pmgii me [91 6),72 v. dhe ne G. der Serbcn I, 53 duhct shtu:lr ajo pjese nga stat uti i Kotorrit (Venedik, 16J6), C:1p. 351, r. 191: ultra Nagostam. Gentalll (ed. Nagostangcn tum) et Scutarum. 11 Jirccck, G. dcrSerbell L 187. 13 Me 1308 "COntr:11a de Deber" (AA lb L 589); Barlelius cd. Arg. 1537. f. 133: Hahn, Reise 92 v. Emri ndasht,] eshte me origjinc trake. shill SUfnay. Vlrg. RUlldsc/rau 5 (1916), 16. l ~ Gopcevic, Das FiirSfClllum AlblJl'lien 269 v.
37
Q YTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILA N SHUFLA J
(Sfetigradum, LqH:navrroAl~, 1448 " luogo de Feti giado,,15); emri i sa] sllavisht "kalaja e shenjte" mbulon siguri sht nj e emer te vjeter bizantin. Germadhat e Sfetigradit, me nje ~iste rn e te ndertu ~ r shume bukur dhe qe eshte ruajtur mire, gjenden ne lindj e te Drinit, midi s Dibres dhe Ohrit, mbi nje shkemb te larte dhe te pj erret, afer katundit turk te l6 sotem Koxhaxhik "Urbs Valmorum" te Barleti, emri i te cilit siguri sht ka lidhj e me pllaj en e larte te Valmit 17 , duket se ka qene vazhdimi i nj e keshtj elle bizan tine. Kesaj vije i perki ste ndoshta edhe keshtjella e re Stephaniakon qe permend Prokopi , e cila mbante lidhj e me brezin e brendshe m te fortifikatave te Epirit te Ri. Ke tu me vone (879) ngriti seline e tij nje episkop; germadhat e ketij qyteti duhen kerkuar, sipas Ippenit, afer katundit Shtj efen ne ]jndje te Matit 18 Sistemi i fortifikatave i Romes Lindore ne Epirit te Ri ne thelb, ne Arbanonin e mesj etes, shihet nga germadhat e shumta qe shtrihen gjate Erzenit (Nderrenje, Lalmi ) dhe neper malet e Matit (Brare, Skurteshe)19, por sidomos ne tri pika: ne PetreIe, per te cilen foIem me lart, ne keshtjellen T y r k a n os qe u ri parua ne koMen e lustinianit, te cilen duhet ta kerkojme ne provincen e dyfishte te Tiranes ne mesjete, ndoshta te kodra j ugore midis se ciles shtrihet Tirana e sotme 20 shqiptare dhe me ne fund ne keshtj ellen e famshme te Krujes. / K r u j a, qendra e krahines Arban llm ne mesjete dhe vazhdi mi i Albanopolisit ne kohen antike, del me ke te emer shqiptar neper aktet kishtare ne shek. IX21. Bizantinet shkruajne Kpoai ne shllmes; forma sll avishte e periudhes se mesjetes ishtc Kru i, latinisht Croya, Cruya, ne dialektin e sotem te gegerish tes quhe t Krue, e shquar IS Jorga 3, 227 dhe 1. - Ndoshta eshte identik me pronen e familjes se Gropajve 1273: Zvadigorica (Svetagori cn) AAlb I. 300. !6 Hahn. Reise 97; Jirecek, Byz. Zeilschrift 13 ( 1904). 200 f. Krah. Jastrebov, Spomcnik s rp. akad. 41. 183. 17 l astrebov po aty. Ruvarac, Arc1t.slav.Phi1.l7 (1895), 569. Krah. Steinmetz te Palseh. Zur Kunde 6 ( 1908). 69. IS AAlb 1,57. Shih .sufflay, Vjesnik hrv. arkil'Q 17 (J915). 6; Thall6czy. Iff. ForsclllUl,r;ell I, 195. 19 Hahn, Rejse 6 v. Nje permbJedhje te shkurler me rendesi te gcrrnadhavc Ie Shqiperise sipas vepra ve te H ahn gjejrne Ie Gopccvic. Fiirsr(!lI{um Albllllien 257 -271. 20 Hahn. Alb. Studien 1,85 dhe Reise 7 v. Ippen te Pmseh 5 (1907), 97 v .. Gopeev ic. Fiirst.
Albanien 294
V.
21 AAlb 1. 57. Shih me l:lrt
38
r.
14. sben. 8.
Kruja (perkllndrazi krue, "Quell e", e shquar kroni, shllmes kroj , krona dhe kroje). Keshtjell a gjendet ne malet midis lumit te Mati t dhe lshmit mbi nje shkemb te izoluar 604 m te larte. i cili nga te tria a net eshte i pjerret, madje edhe ve,tikal dhe vetem nga ana perendimore ka nje pe ndence me te vogel. JPor ketu eshte fillimi i pll akes tri ke ndeshe t(; shkembit te forteses (qe zbret nga perend imi) me pirgun e keshtjelles dhe keshtu eshte foreuar artifi ciali sht kj o pike e dobet e saj . Ne anen veri ore gjendej porta me fortifikata im ponuese. Pirgu i kalase (kull a e Sahatit, ora e vjeter), mure t e forta me ku lla te rrumbullakta qe jane nxire gjate koMes, jane akoma ne nje gjendje te mire, me gjithe qe ne vitin 16 17 ra nje termet i forte, qe beri nje vrime te madh'e ne mur2~ dhe me gjithe qe u prish nje pjese e tyre ne vitin 1832, ku r u shtyp kryengritj a 2J Nga !indja dhe jug!indja pamjen e peagon nje vargmal i larte. ne maje te te e ilit shtrihet nj e fushe e vogel dhe me kafshe te egra (Tumeni shti te Barleti). Por prej kalase kemi nj e pamje te mrekuIllieshme mbi te gj ith a anet e tjera, te ciIen e ka pershkruar edhe vened ikasi lustini ani (1553): prej kett! sh ihen rna let e Kotorrit dhe te Tivarit, krahina e Shkodres, e Lezhes, e Durresit, e Tiranes, e PetreIes, mali i Tomorit afer Beratit dhe ne perendim nje cope e madhe e detit Adriatik. Brenda fortifikatave te kalase, e eil a dcri ne shck . XVI dhe XV II mbahej akoma si e papushtushme ( pi azza fo'rti ss ima et inespugnabil e ), sipas pershkrimeve te vjetra ( 1553 nel mezzo una fon tana freschissima, c h'e cos a meravigliosa) dhe s i~ tregojne mbetjet e mureve dhe nje Ilagam, gjendej edhe burimi i madh qe sot quhet Tasloj a ( tas - turqi sht dhe shqip " kupa metalike"), i c ili buron nga skaj i pere ndimor dhe menjehere fonnon nj e pen'ua qe ne mesjete
22 1-Iorv;:Jt, Bm·.Glasllik 2 1 (1909).346 v. Pcrshkrim in me tC vjeler Ie K rujes n3 e jep Justiniani nga Venediku (1553), botu;, r prcj Lj ubic. Commissioni 2. 230. Ve
23
39
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQ IPER ISE
MILA N SI-IUFLAJ
perdorej per mul1i drith i. tj era me uje te bollshem.
Ve~
ketij ne fu she ka eclhe shu me burime te
iNe mes jeten e hershme deri ne gjysmen e shek . X [[ cjllket ~e _~s hk es i a_ ..9.)'!etare sidomos--ne - p op ull sii;;--""ron~~ne, ka .mbajtur paralellsht edhe emnn Arbanum par exellence- . f Me remen e ' 1igadarshe~n te-qytetit, lheibin-'ettcili t-6 perbente sidomos elementi latin, per shkak te tiraneve lokale dhe te lu fterave te shumta depcrto i karakteri dhe emri enkorik i kodres se keshtjelles (castrum,
_.-._--
--
AAlb 1. 48 dhe 93. shen. 9. "AAlb I. 373 dhe 401: 2. 508. 524. 572.
24
26 Ne 1392 "in quo CSt consuetudo lieri signa fumi de die et igni s de nocte, quando gens inimic;J videtuf velIe ingredi territorium Dllrachii" (AAlb. 2, 488). n Dc bello civ 3. 65. Krall. Piper, B!lrgenkwllJc (Miinchen. 1905) 55 v. Ulmer. Sigllule jill Krieg und Frieden (Naturwisscn schnftiche Bibliothck, Leipzig. 1909) 10 dhe 41 v. 28 Ne Roguze (ne vitin 1361) ishte detyruar "comes Stagni" "fumum de die et ignem de noete facere" (M. Ragusina 3, 146). NI! It.:tline Jugore (me 1282) "signum huiusmodi quod fanum
dicitur de die cu m fumo et de noctc cum Ihmmis" (Syllabus membranorum I, 246, shen. I: Minieri, Arch. Slor. itaiiaflO 4 [1879] 9. shen. 5) . Krah. H :thn. Reise 29 Ulini de Tschetidrizi te H c.uzey. Mi.\"Sion 354.
40
43.
Dorrachium , Duracium, dalm .vj . Durrazu 30 , frengj.vj. Duras. arab.vj. Duras, Addis, it. Durazzo, shqip Durres, sllav. Dra~), stacioni kryesor i Via Egnatia, njekohesisht skein lu ftarake e Adri ati kut me arsenal te madh marin e31 • Bazen e fortifikatave te mesjetes e ndertoi perand9I. AIl~~_t49 1-51 8),~k i snie[jna-lif ne kCie q)'~ ai e zbukuroi vendbanimin e tij edhe me godi-iiatt""tjera, ve<;:anerisht me nj t hipodro m_ Ai ki shte edhe arsye obje kti ve per keto ndertime , sepse, pasi u larguan, Gotet lane pas nje gjendje te vajtueshme dhe sigurisht nuk ishi n riparuar edhe te gjitha de met qe pati shkaktuar termeti katastrofi k i vitit 345. Qyteti u sigurua me nje kurore trifishe fo rtifikatash (tPlOt "Epl~aN:lv oE
31
B~rtoti. Das Dalm(lli.I"Chc ( Batkankommissioll. Wicn 4,1906) t, 229. Sufflay. Die po{irischell Scilicksaie des Themas Dyrrhllchion. Yjesnik hrv. arkiva 17
(1915).289. J2 H cuzey. Mission 362-369: Anna K omnena 5. 380 v. Guillelmus Apu lus IV. vargjet 233242. JJ H euzey 36 1; H ahn. Alb. Stud. 1,49.
41
QYTETET DHE KEsHTJELLAT E SHQIPERIS~
MILA N SHUFLAJ 34
vitin 1398 (unus passus ap ud eivilatem Duraehii per quinque mili aria exislens). Jdcja e mbylij es se Istmit, e eila u zbatua aleher;; ( 1396-1415 ) ne Istmin e Korimhit ne menyre kl asike ne forme te murit 6 milje te gjate (Hexamili on)35, u zevendesua ketll me nj t me te mire. Por kjo ide ishte he per he vetem nje deshi re e banoreve 36 (1394). Ata mendonin qe gadishuliin e Durres it la benin ishuli du ke 9are (taiata) rri pat ranore te kenetes se mad he te Baltes37 ne nje theliesi prej I meter e gjysme nen siperfaqen e detit m09alik (cavari per unum passllm SUblUS in mari) ne skajin veri or dhe jugor, me ane Ie hendeqeve (fossa) dhe kanaleve (cava). Nt kett! menyre. ne kohen e batiees, uji i delit do te hynte ne kenete dhe ne kohen e zbaticcs, do te 38 rridhte pe rseri jas hte Me kele shpresonin te permiresonin ed hc ajrin (resanatio aeris). Por ne vitin 1455 filioi energj ikishl zbatimi i kelij plani. Si s hembuli ki shin ndoshta Zaren dhe sidomos Tranin. Qyteli i fundit qysh ne kollen e perandoril Konstandin Porphyrogeneli ishte ndare nga loka me ane Ie nj e kanali 39 Punimel u krye n ne n drej timin e nj e inxhinieri venedikas (ingenarius) . Punetoret u mblodhen ne te gj itha qytelet veneeiane te Shqiperise, disa te tjere i dergllan prineerit shqiptare; vetem Topia premloi te jeple 5 000 PU nelOre. Por ed he ky "AA lb2. 514 dhc6 11. Me 1415·"el muro del seraio de ['EschismiliJ sie possa de longcza 3750 p:lssi, in 10 qU.:ll c lore 130 sctlza o.llre lorc grande ch'el fa, Ie qual el pensa SC(:l 19 e caste lli Ife, de qual 1"1Il10 C compilido de tutlo" (Jorga, NOTes ef extrairs 1. 240 krah. 159, shell. 3 dhe 232; Hopr. G.Griechenlands 2, 61 elhe 77; Miller. The Larins ill [he Levant [London, 1908],377 v.). ~6 Me 17 qe rshor 14 18 1I refuzua nga senatit (Misti tiel SCI/aID 52. foI.29); 1394 "quod tcrr.J. ~ na tur in insu la" (AAlb 2, 481 dhe 514). 7 Per kuptimin dhe ri:ndesinc e kesaj fjale Ie Ballkanit sh ih Jirccck. ROlllanCI1 1.88v. 38 Me 1455 "fiam tales cavationes de mJrinJ ad ballam, quod crescenlibus aquis maritimis intrent dict.J.m ballam et descedentibus exeant ad m.:l.re t<:Jl11 te parte superiori quam inferiori dicte b3ltC., (Ljubic. Li$fine 10.51 dhe 81; Ji recek-Thalloczy 1. 164). )\1 Ne shek. XIII. ne kohen e invazionit Ie mongol eve. kanali ishtc shurn/! i thelle (Thomas arc hid . cd. Racki 39 v.). St3tuti i qytelit O. cap. 18 f. 5 cd . Venedik. 1708) urdheron rreth vitit 1322 "faeere cavari porlum Tragurii iuxta pontem terr.J.e firmae ... qllo li bct anno". Kall31i u sp3strua r.J.dikn lisht nga zhuret dhe nga balta qe kishill sjelle ujtrat ng.:l. viti 1673 ( L ucius. Mcmorie di Trail 92); nii vitin 1780 ishle shume i ccket. si~ eshte edhc sot (G ri sogono. Nofizie per servin.! ulla storia naturale della Dalmazia. T revigi. 1780. f. 29), krah. Gavazzi. Gla$llik hrv. prirodosl. druSlva 24 (1912) . 143 v. - Nt! vitin 1419 (Ljubic 7. 300) behet cdhe bra njc ishull me "foveas a parte terre" (te bera koher c fundir ?). Pcr fortesen e K as3ndres ( insu1.:J. Cassandrie) afcr Selanikut (1426 ul mulli reliclo Salonico locum ilium ramqu3m rus puJcrum c1egissent), shih I orga 1, 419. 35
42
shpenz im i madh i fuqive njerezore nuk mundi l' i bente balie veprimil te vazhdueshem te natyres. Kanalel, ekzisleneen e Ie e ilave, perve9 lajmeve te mes iperme, e verletojne edhe gojedhenat e vendasve'D, gjunnet e te e il eve shihen akoma sot, u mbusMn shpej t nga dunat .e reres mbasi alo, si dllkel, nuk u qeruan me, si per shembu li ne Tran. Perseri filiuan ankimet per aj rin e keg (malignita del aiere), ne realitet per malarj en, gerdhja e se ciIes ish te keneta qe u be perseri nje m09al. Ne mes Ie sti nes verore (me 17 gusht 1501) , kur keneta e shkeputur nga deli ishte thare s hume ne disa vende, turqit e pushtuan befas Durresin.
Dcri ne kohen anzhuine (I280),respektivisht veneciane (1403), forma e qyte tit nga ana e tokes ishte caktuar prej kurores se dyte, i cili
I
fiksonte mu ri n e qytelit. Nje shetitje neper te ishte shume e lehte, sepse muret, me sa duket, ish in kaq te gjera, sage mbi ato mund Ie kalonin kater kalores prane njeri -tjetrit. Muret is hin siguruar me kulia katerkendeshe. 11 kembe te larta. Durresi, i c ili gjithnje ka pasur trajten e nje kalerkendeshi, jepte mundesine te perdoreshin fo rtifikatat e kampeve ushtarake romane. Praetorium-i (avnxpu T~~ 80UXLt11 ~ xagepa~, on£p npalTwpiov npocrwv6,lacrTo) . lobia (loggia) i mevonshem, ne te eilin ne vitin 1400 rrinin 14 ushtare veneciane te armatosur me harqe (et balli starii qualuordecim ad 10bial11), gjcnctcj te muri verior i skajit perendimor, afer kalundit Stani i SOlem, prane se ciles ishte edhe nje porte kryesore (porta praetoriana). Ne nje porte tjeter te ketij fronti, qe gjendej ne kend in e gjere Ie skajit lindor Ie qytetil, kalonIe Via Egnalia qe vi nte nga li ndja. Mbi ke le porte kryesore qendronte nje statuj e kaloresi prej bakri; ate e pe rmend Ana Komnena (i\~ un£p9£v i1(1(6TTJ~ i:crn xaAKou~), ate e kishte pare me sy edhe shteglari i famshCm ilali an Qiri ak u nga Ankona 41 ne vitin 1436 (eques tris stalua ex aere fabrefac ta). Prej kesaj statuje kis hte man'e edhe porta (1246) emrin Tj n6pm TaU Ka~aAM.pl (Porta e Kalores it)". Kurse ne te
40
Sipas lyre nc kenetc mund Ie lundronin cdhe galere
0)
(Hahn. Alb. Snu/ien I. 74: Heuzey.
Mission 361). Ne kohen c Hahn dhc It! Heuzey dokllmenlel veneciane mbi keto k3na le ishin akoma Ii! panjohura ! 41 Mbi re shih Revue de rOrieflf lalill 5. 266 dhe 6. 588. 42
AA lb
1. 181.
43
QYTETET DHE KtSHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SH UFLAJ
tri frontet c tj cra brezi i vj eter bizantin shume here lidhej me themelet e mureve romane; ketu q yteti u terhoq rreth 500 metra ne jug. Sheshi perpara htij muri de ri te mulliri, ku edhe sot gj ejme gjurmet e nj e muri ro man qe shko nte paralel, ishte ne fund te s he k. XI , plo t me germadha shtepi she te vj etra . Ne keto germad ha gj endes hin shu me mbishkrime ( yA.6m a y pu~~aTa .). Nje mbi shkrim te till e gjeti edhe Qiriaku ne murin e portes se kaloresit dhe qc me vone shkoi nga ket u te Po rta Grande e frontit te Veriut te kohes se Turqi se. Frontin e Perendimit e shenon sot kulla e madhe (shume larg j as hte qytetit) qe eshte edhe sot (tov mipyov OV7rEP xa80 pac;, XTia ~a ~£vov ), te cilin e ndertoi ose ndoshta e riparoi Teodor Ko mne ni ne vitin 1225'3 Edhe ketu , sido mos ne skajin perendimor te bazes jugore dhe ne anen ju gore u zvogeIua siperfaqja e q ytetit ro man, i cili me kohe e kishte lene akropolin e vj eter. Burimi i Currilave (D ie Quelle Civrile) dhe ko ps htet e sotme u braktisen njehere e pergj ithmo ne. Ne kohe n e Venedikut (1 397) u dha urdhri per te ndertuar nje yisterne ne qytet (in pl atea vel in alio loco), po r pastaj per arsye sanitare u be nj e pus (1 400) sipas siste mit veneci an44 . Fronti Iindor, ne veri natyrisht i s hkurtuar, shkonte si ne kohen e romaneve . Kurora e trete e fortifikata ve formohej prej keshtjell es (xuatpov, castrum) ne skajin j uglindor te qytctit bi zantin , mbi kod re n 59, ku sot qendro n ako ma kalaj a e Turqise, e cila perben ke ndin veriperendimor te q ytetit modern . Kj o fortifikate eshte e vetme qe e kane bashkari sht si qyteti bizantin , ashtu dhc ai i kohes se Turqise, sepse bazat e qytetit te ri te fortifikuar ne skajin ju glindor te gadi shu Ilit U vune me vone ne periudhen anzhlline45 , e cila krij oi nje epoke te re edhe per q ytetin e keshtjellen e Ko rfllzit. Ne vitin 1273, pra shkurt, mbas o kupacionit anzhuin (1272), q yteti u de mtua rende nga nje termet katas trofik. Disa dire me perpara degjohej nate n nje zhurme e madhe si bubullime. Lekundja kryesore filloi naten. Shtepite dhe rrugicat e ngushta u shcmben, njekohes isht dhe deti kaloi siper bregut. °
H ahn . Alb. Stud. I, li S; Arav:mlinos. Hpovoyparpia A Alb 2. 593 dhe 637. 4~ Hopr 1. 302. shell . 13.
43
44
44
ni, H;r:cipov
1,62; H euzey 357).
i
46 Vetem akropoli , me sa duket, nuk pcsoi cteme Nga dokumentet napolitane (1 274-1 284), te c il at 11 perkasin ri pari mit te demeve dhe ndertimeve te reja. marrim vesh disa hollesira to pografike me rendes i. Kcshtj ell a k'ohte ( 1280) nje kull e kryesor (tu!Tis magistral, nje pirg me yiste rnen dhe nje kulle me kishen e vogel (turri s ubi est capella)47 Me c mrin e te zotit mbrojtes te kesaj kape/e, Shen liia, u quaj t kull a qe u riparua ne kohen e Venediku t ne vitin 1399 (turiss S. Elie) dhe keshtu u quajt i gjithe q yteti ( 1440 cas tell urn S. Elie). KelU ishin kazermat (1 279 domus castri ) per garni zonin e perhershem te keshtje lles, i cili ne koMn veneciane perbehej prej 24 ushtareve te armatosur me harqe ~ ! edhe banes a per keO s htje llarin e saj me nj e kambane alarmi (campana a chiamar Ie vardie)4S . Nt! vilin 1280 pennendet nje porte kund rejt Ii vadhit, e cila atehere u formua me pllaka hekuri (q uod po rta una que est versus pratum plactetur de ferro). Kj o tregon se fortifikata e keshtjelles d ilte ne shesh menjehere ne anen juglindore, pra formo nte njekohesisht fo rtifikaten e q ytetit . Ne mes te detit dhe ke tij li vadhi , atje ku sot gjenden ko pshtet, shtriheshin ( 1359) vreshtat e rrushit te di sa ku vendeve dhe te q ytctareve. Atehere u be edhe nj e dere tjeter me de rrasa te trasha ne mur te brendshem, qe ishte kth ye r nga qytcti (ex parte interi ori eiu sdem cas tri ). Kjo eshre ndoshta porta c muri t te qy teti t (1 408) afer kllll es se Shen Vlas h it, c cil a me vone u quajt " porri yella" (volle fa ru ona <;:itadell a da po rti ~e lla infina a la lOre de S . Bl axio)49 Anzhuinet gja te lufterave te tyre kunder Bi zantit paten kuj des la mb roni n me mire q ytctin nga nje sulm nga a ll a c c1etil. Njc keshtj cllC e re u ndertua shume afer molos ( 1280 fo rtelicia lerre . nuovo castello) nje fo rtese e perparuar, e e il a lidhej me keshtjellen me nj e mur me bedena 32 berryla te gj at;:; qe ishte paj isur me mbroj tje derrase50 Kjo eshle kulla venee iane e mevonshme 46 47
AAlb L 305. 380. 492. Pachymeres V. 7, f. 355. Jirecek te Tha\l6czy 1. 16J. AA lb l, 410. KClu th e ksoj m ~. se me (jall!n capell a lkishe e vogel] ne dokumentet anzhu ine
kurwhcj cdhl! nj e makin~ hcdhcsc: 1280 "ingcni:l duo que vQcantur capelle cum fund is, cordis et toto corum :lpparatu" (AAlb 1,413). 48 AAlh I, 3 14, 380. 383. 4 10, 430; 2. 6 t7. Ljubic, Lislille 9. 131. 4<) tv1.:l kusev. 1st. razyskoJ/ija 142. shen. 6. 50 U ne kesh lU e interpreloj kele vend (AAlb I. 410) : a muro fortell icie castri eiusdem usque 3d nlllfUill fortell icie terre fiat Ill urus unuS long itud inis cannarum OCIO cristell.:ltus. 'Te rra" ka kuplimin qYlet i forcu:! r ni: fushc. ne kUlldershlim me kodri!n e forcuar Ie keshljelles
45
QYTETET DHE K ES HTJ ELLAT E S HQIPER ISE
MIL AN S HUFLAJ
(tu rris Dy rrac hii ad marinam, turris q ue est port us a mari na Dyrac hii ). te cilin Gjergj Topi a in do rezoi Vened ikut ne viti n 1388 5 [. Mbasi ve nedi kasit more n ne do rezim te gj ithe qy tetin ( 1392), ata e quajte n kete k uJle , pe r ta d alluar nga keshtjell a kryesore (castrum pri ncipa le, superius , castell o de supra), k ulle te posht me (tun'is in fe ri or), keshtj elle te brendshme, keshtjelle te jashtme (1402 castrum inferius a port u, 1440 el castel da fo rai 2 Ne ve nd in qe gje ndet ne mes ketyre dy kes htje ll ave, i c ili ishte si nj e obon' i mby llur, u te rhoq d alengada Je pika kryesore e gytClit. Pe riferia e gje re e murit te vj ete r te q ytetir, i cili u mod ifikua nclos hta 53 ne kohe n a nzhuine , u shk urtua nga ve nedikasit mbas virir 1403 ne veri d he ne perend im (reduci in m ino rem circuitum)54 Par ne vitin 1408 u dha lej a per te zgj e ruar keshtj elJen e brendshme m id is " portes" se vogel dhe kul1es se S hen Vlas hit me ane te fort ifikatave te rej a (partem c itadel1 e). S hpenzime t pe r ri parimet e nevoj shme te mureve dhe te he ndeqeve55, pagu heshin , sigurisht sipas nje zakoni bizantin , qe e gjejme ne S hkoder (1401) , ne Raguze dhe ne Kotorr56 , nga te ardh urat e doga nes (maldenar piccolo) se qyteril. Megjirhare pun a qe bene ve ned ikasit paske taj ka qe ne vete m nj e e nde rr e vajtueshme . Ne vitin 1426 d egjojme a nki me mbi gjendje n e keqe te fortifikatave. Pe r ketc u mor nje ve nd im pe r te fort ifikua r qyret in d he keshtjellen57 Kjo gje perse rite t edhe ne vitin 1429 58 Shkurt , mbas kesaj , keshlj el1a ishle
(Clstfurn): "ja cons{ruzionc del nuovo castello" (AAlb
ndenun nje keshtjelle edhc
I. 420). - Ni! kohen e Kari il I Anzhu u
nc Korruz (Mill er, The Latins 544 ).
" AA lb 2. 422. 424. 443. 467. 476. 52 AAlb 2 . 48 1, 496, 684;
(err~l Du rachii cLlm
ne rrezi k te shembej fare (144 1)59, pOI' me vo ne , ne vitin 1454, dergohen inxhiniere nga Ti vari dhe Ulqini 60 cl he ne vitet 1468-1 47 8 u be ne bisedime mbi fo rtifikatat e Durres it, te Ulq ini t, te Lezhes, te S hkod res. te Ti va ril dhe te Bud ves 6 [. Fisni ku gjerma n Arnold you Ha rf 62 e qua n Du rres in " nje qytet te mad h d he te s hkaterruar"'. Pak ko he para se lurq it te pushto nin D urresin (1501 ), ishin rre nuar muret e q yte tit (m inazar rui na) dhe kes htj e!la e sipermc fil loi te shka terroher . T urq it c shk urt ua n me nj ehere Durresin dhe oborri n m id is d y keshtj e!lave (1502), d uke nde rtuar nj e mur perpara kes htje!les kryesore M Ky eshte muri i tre te verier i q ~ t etit te SOlem te vo gel qe nuk ka me tepe r se 200 shtep;' M uri n ~ fj ale eshte nde rtuar me guret e germadhave te vjetra qe gjenden ne varosh d he shko n paralel me murin roman, i cili gjendet ( l 000 m larg) edhe me muri n e vj ete r te B izantit (500 m larg). " Porta g rande". e cil a gjendet ne nj e kulle katerke ndshe, me fragmentet e saj prej me rme ri , me skulp turat e vjetra, me mb ishk rimet ro mane, bizan tine, veneciane, me guret e varreve dhe me sternat qe jane futur ne mur, duket si nje muze i ve rte te 65 Keshtjella anz hui ne ne buze te detit mori perseri funksionet e vjetra; aj o u kthye ne nj e bastion te paj isur me topa per t' u mbroj tur
nga ndonje sulm nga ana e deti t. Tani pO kthehe m i te vija ve riore dhe jugo rc e fo rtifi kata ve rom ano-biza ntine, pi kat e nd ryshme Ie se c iles ako ma nu k i kemi pe rs hkruar. Persa i pe rke t trajtes se jas htmc, fater e dy vijave ec in krejl paralcl. Qytetct amike, te ci lat nuk ishin ne gjendj e te ekzistoni n , si E pi c a r i a ne veri, A m a n t i a dhe B y I li s ne jug, rre nohen ne fi llim te pe riud hes se barbareve du ke qe ne ako ma ne gjendjen e tyre te
castris ( 1388 AAl b 2, 409). duo CJ.stra
Durrachii ( 1396, AAl b 2. 567 ); edhe ne Selanik "cO-wum supcrius in montc" ( 1423, Jorga I ,
347). 59 Po ;)ty. 3. 71. 60 Sell ato lv/or 5.
53 A Al b I , 420. 54 AA lb 2, 73 1.
!i~ 1398- 140 1 "p ro
repar:ui one bertcscarum civ iwlis el cnstri el in fonifik.lt ione Inurorll tn CI
fossarum" , A A !b 2. 6 10. 676.
~6 Bogisic-Jirecek. Sellato Misti
62
Sfafufa civ. RaclIsii I I. 12 v . 36 dhc V III. 18. v . 177 (1309); SUIlUca
Ca t/tari (Vencd ik. 16 16), cap. 389. f. 21 5
~7
V.
56. foL 54; shih Jorga 1. 430 v. Mbi fort ifikimin e keshtjc[!es se sipcrme
bisedohet ne vitin 1423 (M ist; 54, foU 3 l ). ss Jorga l. 489.
46
61
fa Ll S.
Po :lly 10. foL 193: shih M akusev. l SI. raz. 112. shell. 4. D ie Pilgerfah rl des Rillas Arnold VO Il Harrf( 1496- 1499)
boL
nga v. Groote (KOl n. 1860).
f.65 . ., gruysse ven orte SWdt" . San udo te Kukuljevic. Arkiv t.a jugosl. poviesI 5 (1862). 139 dhe 6 ( 1863). 203 . f>.I Po aty. 6. 220. 6S i-Ieu zey. M issioll 359 V .
63
47
MILAN SH UFLAJ
hershme si keshljella66 Keshtjellat e shllm La, qc nuk ka ne b rakteri n e qytetcve, zhdu ke n heret nga siperfaqja e tokes . Nje kamp roman, i cili me vone kishte vekm emrin K a s t r i (castrum), du ket sc ka qend rllar pak me gj ate afer Vigut ne vendin e mi rd iwreve 67, pastaj edhe K I e m e n t i a n a afer Spasit ne veri dhe A r g y a s ne jllg (l\pyuS te Prokopi ) mbi lumin qe ka po kete e mer (sot Gj ani ca), i c ili derd het ne Apsills-Semen. Kele e tregon te pakten fakti, qe tri fi se shqi ptare Kastratet, Kl ementi net (s hqip Kelmend ) ed he sot Ari anitet e ki shi n e mrin e tyre ne Kohen e mesjetes se mevonshme 68 Nje kes htjelie e rille gjendej ndoshta edhe ne shek. IX ne buze te clcl il afcr Medunit [S hengjinit) dhe sherbente si baze per pi ralel arabe. Pre} kesaj mori me vone emri n katund i S a r a c hi n 0 p o l i (1 416)6< . Nje keshtjelle e vjeter bizantine ishte Keshtje lb Obliquus, 0 b I i g. Obliqll a (i n Obliquo ad cllstodiendllm castellu m) ne krahun e dj aLhte te Bu nes , ne rreze te T araboshi t (572 m). An alet fr~nge na kujtoj ne po ashtu ne shckulli n IX ( neth v. 820) keshtj ella te tjera si kj o ne vendet me veri ore, si ne Dalmaci dhe ne Pan onine e lIlet (Slavoni)70 Sipas tregimit te priftit te D ioklese, car Samueli i Ohrit (rreth vitit 998) 7 rrethoi ne ke te keshtj elle mbretin serb Vladi mirin dhe e zuri rob ' . Vetem themelet qiklopike te keshtjelles se vjeter ilire M e d II n u bene ball e te gjithe shekuj ve. Ne periudhe n e mesjetes kj o keshtjell e formonte "kyc;:in e te dy Zeta vc", " ne fillim tC Zetes se Si perme" ( 1456 Medonllm o ~ ~ i d u m in capite superi oris Xente sitllm, ambarum Xen larulll clavem) -. Sipas njc pershkri mi veneci an le asaj kohe. Medonum ose Modon ishte vetem nj e klill e (un a torre) me nj e keshljelle te vogel, ne te ciien ki shle vend vetem per komandantin e Prokopi i permend per here Ie fundit. kur net mbi keshtjcll:ll e reja Ie Epiril : no.XOU& . - By ll is- i i cil i vcgjetoi pCI' nje kohc Ie gjale si keshtjelle. del Il g ::l em ri sllav i Illemelimil : G rad bcb (ng:l. qyteti "Burg") Rikakes Bcp6:nov (Alhen 1910) 22. permend kelu tri kisha Ie mbajtu ra mi re Ie stilil Ie vjeter bizantin . 1t7 H ah n. Reise 52; Gopccv ic. vep.ciI .. 261 v. Sk icJ Ie Nopcsa. Bos.Cla.mik 19 (1904). 2: shi h me lOl l"! f. 28. shen. 65. 63 Me shume per kelt Sul"flay. Obzor65 ([924) Nr. 53. f. 3. 69 Sufn ay. Vje.5fl ik hrv. a rkiva 17 ( 1915) 277 sllen. (8. 70 Jirccek, Swat 1. 8 1 v. 71 M e vone ( [398 v.) ky lokal itel (Oblich . sot Obliku) del vctem si vi ll a. pronia. pacsium (J irctek. G. der Serben 1. 205); Ie T ha1l6czy I , 11 6 v. ~ Makusev. 1st. razyskallija 128 V.; L)ub ic. Starille 12. 174). 7 Lj ubic, Lis fine 10,266.
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SH QIPERISE
saj dhe per d isa roj aD Fortesa vuajti shume ne Kohen e lufterave me tu rq il ne shek. XVI dhe pcrme nclct me 16 14 si nj e vend pothuaj i shkaterrll ar (pi azza mal gllardata e qllasi di strutta) me nj e fshat me 200 banore dhe me nje aga ose dizdar si komandant74 Keshtjell a u rren lla fare mbas disa kohesh, sepse ne vitin 1693 fisi shq iptar i Kuc;: it i kerko i nd ihme Venedikl,t per te ndeftllar nj e kulle ne kodre n e Medunit. e cila zoleron rrugen qe perdornin me fort turqit per in vadi me (za sagradit ed nu KlI lu na Modll nsku cafll) 75 Te dyja linj at nepermjet seleksionimit Ie keshtjellave me rezistente u bene djepi i fonnimeve te qyteteve Ie pastra te mesjetes. Ne te dyja li njat fuq ia e natyres clhe do ra e barbareve shkaterruan plotesisht, gje qe e shohim me sy ne nje qytet antik. Pjeset e mbetu ra, keshtje ll at fqinj e, qe is hin prej natyre te forta , i bene varoshe te tyre. Njeri prej ketyre qyteteve eshte ne veri, Di oklea , te ciJes i dha grushtin e fundi t termeti katastrofik i vitit 518 dhe qe u brakti s ne koberat e turbllll ta te shek.VII, tjetri eshte ne jug te qytctit te madh grek Apollonia, e cila penn e ndet per heren e fll ndi t ne kohen e lustinianit ne katalogun e qytete ve te Hieroklit dhe jlak me vone mbaroi nga shkaku i rrethanave te keq ija meqe qarku i saj u be mo~alor. Por meqenese guret e germadhave te tyre u perdore n per ndertesa dhe monu mente si gure medic inale, emri i ketyre el y qyte teve nuk u harrua kurre gjate gj ithe shekujve76 Maleriali nj erezor i kctyre qyteteve te rrenllara fonno i bazen e qyteteve te mesjetes ne vijen veri ore (Ti vari , Svac, Baleza, Drisht, Danje) dhe te qyteteve asteroide te linjes j ugore (Vlore, Spinarize, Berat) ne menyre anal oge, sic;: u be Salona per Spli tin, Epidauri per Raguzen.
6(i
J\~lQ vi o.
48
73 74 7S
Poaty, 10, 15 1. Lju bic. Sfarine 12, 182. Ji recek Ie T Ilall6czy 1,99. Jirecek, Spomenik srp. akad. 11. 96.
i fi si t Doclessc ( 14 16 Srarille 14. 33; Ji rccck. Romallell 1. 42); gcrmadh at quhen ed be sal Duke. Dukla. me te cila t jane li dhur gojedhen at e vj etra dalmate-shqiptarc mbi perandorin D iokl eci an (A Alb 1, 46: Ji recek te Th Jll ciczy 1. 98). - M bi Apo ll oninc: L.3 Pol ina ( 1297) . Polina c hartave dctare te kohes se mes me, Polina (1553). flu me della Appo1ona ( 1570). Pollona (1 6 14). Pollina ( 1728 ). sot katundi Pojo ni prone mOlna stirit orthodoks te Shen Me rise n av
76 Per Doc lean : krahi na e kohcs sl! mesjctcs D ioc iiJ, 6.U)XA£ttl. D ioklijJ. Dioklitij a. emri
n;c;
49
MILA N SH UFLAJ
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQ IPERISE
Ant i bar i (Iat. e kohes se mesjetes Anlibarum, An ti varum77 , s1i av. Bar, shqip Tivari (per here te pare me 1369), it. 78 Anti vari) u mbeshtet te keshtjella bizantine Antipargai qe permend Prokopi. Qyteti gjendej 5 km larg prej bregut Ie delit , ne nje fu she me ullishte dhe me vreshta rrushi, te c il at gjale gjithe shekujve kane ruajtur bukurinc e tyre. Permes qytetit kalon perroi Clyrus (sot 79 Rikavac, Bunar), i cili derdhet ne lumin e aferm Zhelj eznica dhe siper tij ngrihe n malet e larta bregdetare; nder majat e zhveshura te tyre shquhen ne veri Rumija (1595 metra) e Sutormani dhe ne verilindje Lisinj a (Lissigna). Nje gj i i hapur ge sherbente si skeIe gj endej ne jug te qytetil, prane malit te Volovices. Kjo skele ne realitet nuk ishte e sigurl per gendrimin e an ij eve (lS53 "e percio spiazza et non porto e detta"), por ne mesjete te gjithe e quani n " portus Antibari " ( 1274). Skela si duket ka qene e fo rtifiku ar ne kohen antike (I' antichi ssime vestigie), gje qe shkaktoi perhapjen e mendimit ne shek. XVI se qyteti i pare gjendet ne buze te skeles80 Keshtje1ia (1412, caste1ium), e cila sot eshte nj e germadhe, ngrihej mbi nje shkemb te lark ne verili ndje te qyteti t. Te bedenat, me nje porte (finestra) qe gjendej lart, te ~onte nje shkalle ge ishte gdhendu r brenda ne shkemb 81 Poshte keshtje1ies ngrihej qyteti , me peshen me te rende ne jug, ne fonnen e nje gjysmerrethi s i nje amfitcater. Qyteti ne mesj ete ishle rrelhllar me more te forta, te cilat ne perend im fo rmoni n nje bastion ( il basti one 71
Ne dokumenlct papale tC
" Iv,,]paplew, I ( !\!\Ib
shek. Xil "ci vitas Allavorum", p:l
marrc
par::l sysh shk urlimet ne ()
1.77).
l' Jel ic Ie Sliconi 2 10. she n. ISS. 79 Me 1407. numen Xelesnicc (Ljubi c, LiSlille 5, 97) .. Mbi po zilen e qytc tit ( 1308): di stal a littore maris ad unam parvam Icucam (A nonymi t/e:)criptio Europae Orielllafis . bow ar nga Gorka, Cracoviae. 1916). 80 Ne shek. X V ( 1406) ba.shki a ko. pasur qellim. si duket. It: ndenoje njc qytct porI, "faccre terram ad marinam" ( AAlb 2, 799) . . Per qytetin c: kohcs sc mesj etez Iaj illct topografikc: jane sh ume te rrall a. Nj t:! pershkri m Ie mire ng:l koha vcneciane (1 553) k:l beri! Jusliniani te Lj ubic, Commissioni 2, 2 32 f., shih po :lty 3, 6. Pastaj Farlati 7. 8; Jirecck. l-Ial/ dels~-rr(jf3ell 64 ; M arkov ic, Dukljallsko ·barska mcrropolija (Zagreb. 1902) 2 v. SI "Nel c.J.stell o e il barb.J.c.J.ne, ov' e SI.J.ta posta I.J. guardi:l, che non erJ, per Ii signori sindi ci, al qual si pu o asccnderc per ::lIcun i gradi di pietr.J. nel monte fall i dall a natura Ii qU:lli bcsogn aria scapellare Cl serrar di mu ra una finestrJ. cb·t; POSt:, per entrar nel dena b.:ubac:lno, il mum del qua Ie bi sognaria alzJr almeno pied i qumtro". M e duket se ketu t] ala "il bJ rbt\c~lIl e" k.J. kuptimin c nje bJrrikade te j:lshtme Ie kompl iku:lr per sigurimin e PO[l(;S sl! k c~h tjel1 es . Ndoshta b qene nj e pirg i m:ldil.
50
I
delto Gavodolla, Gavadola). Por Illllret l1e shllme vende nuk qendronin liri sht. Nllk ishtc e mllndllr te kalohej rreth atyre, sepse te pengonin ledhet prej gllri (ma~era e dalmateve), Illadje edhe shu me shtepi mbeshteteshin te muret e qytetit. Kj o duku ri shihe t kudo ne peri lldhen e vete te zhv illimit ; kete e gjejme ne Shkoder, ne gytetet e Dalmacise 8,; ne Palermo, ku sipas nje· zakoni shllme te vjeter (ex antiqua con suetudine) ishte e lejuar te ndertoheshin s htepi me mbrojtje (propugnac ula) gjate Illurit te gytetit, dhe ve~a n er i s ht te keshtjelles qytctaret kishin te drejte te kerkonin demshperblim ne gofte se sh tepite e ty re demtoheshin nga muri qe shembej. Kjo gje eshte "contra leggi" ne kohen veneciane, meqenese te fu tu rat dhe te dalat (base e baleoni ) e kety re shtepive mund te perdoreshin !ehte si shkalle nga mikll dhe armiku per te hyre fsh ehtas ne qytet. Qyteti i Tivarit, i rrethllar me mure, quhej nga romanet "morata" (I 362), "muraro" ( 1373)83, pra ashtu s i~ qllhej lagjja e vjeler dhe malore e <;:ezenes ne !tali (morata, murata, terra vecchi a)84 Thjeshte roman eshte edhe emri i nje porte te dores se dyle: porta Posted a (lat. mesjet. posterula, postern a, frengj. pote rne) , mid is kateclrales dhe keshtjelies me analogjite e saj ne Ravene, ne Raguze dhe ne Zare 85 Porta kryesore (porta principal , porta maistra) ki shte perpara nje barrikade; kjo ishte nj e pone dyfishe me nj e vend te mbyllur ne mes , prej ku mllnd Ie shkohej ne korridoret me frengji te mureve dhe ne kete menyre edhe brenda ne qytel, pa pas ur nevoje per te kaluar porten e brendshme. INjohurite tona hi storike mbi di sa pika Ie ve~anta te mureve te qyteleve rreth Shkodres kane shume boshll ege. Prapa nyjes se madhe malore te Lisinjes ngrihej mbi nje varg kodri nash shkembore te thata S 1I a c i u 111 (Soaeia, Suvacium , Sovacill m, ita!. Soa~o, Sua~o, S uazzo; serb. Svac, ne nje dokument te vitit 1089). Qyteti gjendej ne krahun e maj tc te shtratit te lumit Medjllre~, i ei li eshte kthyer ne nj e liqen (ligeni i Shasil ), germadhat e tij shihen edhe sot siper katundit te 8~ Per Ragllzen , per shembull ( J272 ) "nullu s poss!r de cetera edificorc domum prope novum murum civit ati s intus ve l extr:l usque ad tres passus" (SlaIUf{/ V. 9. f. 112). H) AAlb 2. 167 dhc 314 . . S-i ResascQ, Diz.iollario f. 6 16 ( morJt.J.) dhe 11 8 1 (terra). S~ Jirecek, Romanen ], 92 dhc Bedelann g va ll Ragllsa 45. shcn . 12. Njef:lre Muciu s de Pusteria. nater i V i ~ en ccs, (339 (Prcdelli . Comlllellwriali 2, 11 6, Nr.7 ).
51
Q YTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILA N SHUFLAJ
vogel te Shas it dhe quhen nga populli Kish at 86 Muri rrethues i ketij qyteti te vogel e1uket se formonte nj e katerkendesh te ngushte dhe te gjate ne drejtim te kurrizi t te mal it dhe perfshinte edh" te dy shp:\lulbt e tij. Tek a i shihen akoma ely porta, njera eshte s iper fshatit, tjetra te shpatulla e pjerret e liqenit. Qyteti u playkit nga tartaret ( 1242), por e mori veten perseri dhe ne fillim te periudhes se princerve (1388) filloi dekadenca e shpejte. Ne vitin 1406 muri ishte ne nje gjendje te vajtueshme, por qyte ti vegjetoi edhe disa kohc (141 3). Pastaj behet nje prone e thjeshte (1443) dhe ne vitin 1470 quhet "vi lla e1e Suazzo"S7 Ne vitin 1553 Justiniani shkruan se muret dhe porta e qytetit ishin akoma, dhe gje qe Veyaneri sht na yudit (ch'l: pill maraviglioso), edhe he ndeku i qytetit akoma nuk ishte mbushur me ledh. Tri ore iarg ne veri te Shkodres afe r lumit te Riollit, ngrihen germadhat e nj e qyteti mbi kodren Maja e Balecit, nga ku kemi nje pan orame mad heshtore rreth e perqark . Ernri i qytetit na del parasysh per here te pare rreth vitit 1200, por ne nj e trajte te pri shur te prifti i Diocleas (i upa Bari zi)88, pastaj e ijejme ate neper dokumcntet (1349), si Balcyi um, Balezo, Balleyo, Be llesio, Balezi, Baley (mbie m. ed he Bal aye nsis). Emri eshte pa dys him iliro-shqiptar dhe ka pas ur ndoshta trajten Balez, Bal ezi89 Germadhat j ane te paketa. Qyteti ishte i vogel; pe ri fe ria e tij eshte I 000 hapa, sa gjysma e kalase se Shkodres. Nt vitin 1363 gyteti eshte akoma gjalle (sopra la porta de Santo Nichola de Baley), por rreth vitit 140290 "c itta di Balezo" eshte nje pronie, qe ne vitin 1416 ki shte 25 shtepi. Turqit mendon in me 1474 tC nngrinll1
qytetin 91 , por plani i tyre nllk u zbatua. Nt jug te Shkodres, ne krahinen mesjetare dhe mode me tC Zadrimes, ne krahun e majte te Drinit, gjendeshin , nt vitin 1685 , teprica te pakta te qytetit Sap p a (S aba, Sava), i cili ishte i gjalle me 1291. Keto tep rica gjendeshin nen Mali·n e S hen Mihalit, (alia costa del monte e1etto S. Angelo), i cili ishte sigurisht patron i katedrales se dikurshme. Ky emer perdorej edhe ne shllmesin shqip (SapatE, episcopus Sappatensis)92 Ne gjysmen e pare te shek. XV ky qytet u be nj e keshtjell e dinastesh dhe II rrenua (1403 shqiptari Coya Zaccaria, dominus Sabatensis et Dagnens is), dhe pak me vone doli cd he D a i n, Dajin (lat. e perilldhes se mesj etes 9J Dagnum. Danum, Dainllm , ita!. Dagno, serb. Danj). Ky qytet i vogel mbeshtetej ndoshta te keshtjella t.lovaa, e c ila, s ikunder na tregon Prokopi, u ri novua. Per shkak te pozites se tij te rendesis hme, gytcti ruajti gjate gjithe mesjctes karakterin e nje keshtjelle. Keshtu fortesa gjendej mbi nje koder ne forme kambane, e cila edhe sot mban emrin e te zotit te qytetit (kodra "S hen Marku"). Kodra gje ndcj ne krahun e majte te Drinit, ne ate venel ku Drini del nga gryka ne fushe . Ketu bashkoheshin rruget e mcdha qe vini n nga veripcrendimi (Shkodra) dhe nga jugu (Lezha) dhe vazhdonin pastaj nga lindja deri ne Prizren 94 Qysh ne ko herat shume te lashta, ne kett: vend Drini kal ohej 95 me lundra te medha primiti ve, si ne mesjete, edhe sot (Vau i Denj s, 96 ura mbi Danje). Nt vi tin 1452 keshtjella u de mtua rende nga rrufeja 97 dhe pak me vone 1I z hdllk, gjoja e prishi Ske nelcr- be1l Me lart, ne nje ngushtice te re te Drinit ngriheshin mbi nje shkemb germadhat e Srp.Gla:mik 15. 173. Makusev, ls(. m:.. 11 3, sheA 4. 92 AAlb I, 515: pastaj Ippen Ie Palsch. Zur Ku.l1de 5. 51 dhe Jirecek te Thall6czy 1.121. - Shih Ille bn f.13 -1 5. 9.1 Pcrmendet me siguri pef heren e pare ne biografine e Nemanjes dhe ne dokumentci e vil it 1326 (AAlb I , 11 3. 716 krah. 616). Pcrsa i perket emril shih Nopcsa, Bos.Glasllik 22 ( 1910) 362 v,
91
Pcrshkrim (me fotografi ) te ippen, Bos. GlaSllik 14 ( 1902), 5S2 f. = Wiss. Minei!. 7. 235 v. dhc 10, 42. K rah. Jiretek te T ha ll6czy I, 120 dhe Sufnay, po my, 264. - PcrS3 i perket emril te qytelit krahaso em rin e qytetit kroal Svacic [Sva~ iq J. 87 ~umay, vep.cir" I, 250 shen . 6dhe Senaro Mar9, 4 1 v (1470). Shih Sra rine 12, 173 ( 161 4 ). 88 Ed. CrnCic f. 39. Jirccek, Halldelssrrafiell 22. 89 Nga shqipja ba l, balt. e shquar bali m., task. edhe bol la f. "Stirn, Spitzc", krah . phryg. PoJ..ilv "Mbrcl", em rin ilir B allnios (Nopcsa te Pat sch, ZI/I" KUI/de I I fI910'J, 97): rjala gjcndet edhe nder emr:ll e loka liteteve Bala-drini (Ballerini , Baldrin) ne krahun e dj athte H! Drinit; krah. edhe " terra B3lechi a", emrin e fu shes Ballo afer Spliti t (Ji recck. Romancn I. 61). - E ka pcrshkruar Ja strebov, Srp.Glasnik 48 (1880), 382 dhe Spomenik 41 (1904), lSI, (me fotografi), Ippen, Bos.Glasnik 12 (1900) SI2 = Wiss . Millei\. JQ, 6 v. Krah . cdhe Jirecek te
!!6
Thalloczy 1.1 01. 90
AAlb 2.1 88 dhe 752 .
52
1400 "locum seu passum qui dicitur El Dagno" (AAlb 2. 659); 1447 "qui est passu~ principalis veniendi in Alb:lni :lm" (Jorga 3. 194). Jirecek, HanddHrrafiell 66. <)5 M ii 1377 "sl parc~ava cum ladia" (AAlb 2. 339). I ppcn, Bo,\·. Glwillik II (1899) 607 v. = Wiss. Mi ttcH. 7. 240 v. dhe te Patse h. ZlIr KUllde S (1907) 48 v. Krah. H ahn, Reise 36 vv. dhe 328; ]irecek Ie T hall6czy I. 1 15. % SCI/aw Mar 4 1'0 1. 113. Krah . Sufflay Ie T hollloezy 1,2 19 dhc 271 f.lorga 3.270,452
94
(civit.:ls O:lgnl) . Me 1610 "vestigi della eitt?! de Dngnn gi:1 ruina te de: Seandcrbcgh (Swrille 20. 93).
91
53
MILAN SHU FLAJ
S a r des (sllav. mbiemer "sardonskij "), ge sot guhel Shurdha; shkembi gjendet ne krahun e majle Ie lu mit dhe lagel nga te tria anet prej lij. Keshtjella e vjeter ilire ngrihej mbi majen me Ie larte te shkembit, e cila gjendej ne skaj in verior. Mbas asaj vinte qyteti roman 98 dhe ai i mesjetes Tepricat e pirgjeve katerkendeshe mbi muret e qytetit, porta qe ekziston edhe sot si edhe stili i kishave tregojne nje punim shume te thjeshte pa ornamente. Mbas pushtimit serb (rrcth vitit 11 85), vegjetoi vetem qyteti , jeta e te cili t mbaron diku ne shek. XIV. Ne periudhen veneciano-turke nuk behet me fjale per te. Por emfi i qytetit, ku dikur ka qene selia e episkopit te Pultit, jeton me gjate ne titullin kishtar te dioqezes se Pultit Poshtem (Polalensis Minor)99. Ne afersi te maIesise perendimore, e eger dhe e veshtire per te kaluar ne Shqiperine e Veriut, gjenden dy lokalitete, te cilat jane shume larg njeri-tjetrit, por shume afer Drinit, qe quhen "qytete" (shgip gytet, nga lat. civitatem). Njeri prej tyre eshte lagjja kryesore e katundit Iballe me shume germadha muresh loo dhe germadha (qytet) ne luginen e bukur te Valbones, ne ate vend ku kjo bashkohet me I Bushtricen. Ky gytet, si edhe qytete te tjera te tilla, ge gjejme nc kete :. krahine, do te kene gene lokaliteti si Civitas VeLUs (qyteti i vjeter) , kundrejt kodres se qytetit te Dri shtit, siper perroit te Drishtit, i cili permendet ne vitin 1457; qysh atehere ka gene nje fshat me nj e famu lli qe varej nga Drishti 101 . Qyteti Sapa ne Fushen e Valbones u fonnua kryesisht nga tepricat e popullsise romane. Heret shkoi prej ketej ne 0 r ish t nj;; pjese e popullsise (lat. e periudbes se mesjetes Drivastum , 6pi!3uc)"1:ov, it. Drivasto, Drievasto, Dri vest, serb. e vjeter Drivost, Drevos,1 02 sot Drishti). Qyteti, ge kishte nj e pozi cion te larte 98 AAlb I, 42. krah. 513 dhe 515. De~rand. SO/lvenirs de La HaUfe Alballie ( Pari s. 190 I), 110 v. Jirecek te Thall6czy, I. 6 11; Gopccvic. Fiirsrelllllln, 261. 99 ,Sufflay te Tha1l6cz.y t. 211 v. . 100 Hahn , Reise 73. Shih. shen. 67, f.48. 101 Me 1403 "5. Maria Vctus", Lj ubic. Lisrine 5. 10; AAlb 2. 728); "Nicolaus Summa canonicus Dri vasten sis iclcmque parochus S. Marie de CivitJte Vcteri diocesis Drivastellsis" behet pcshkop i Drishtit nj! vitill 1457 (Farlati 7.242). SOt lok:llit~tj quhel "p.n..'J.r" dhe kJ gcrmodha muresh ie kishes se Shen Mcrise (lppcn. Bos.Gla.mik 12 (19OOJ. 531 = Wiss. Min. 10, 16). Eshte e nevojsh me qe keto gcrrnadha te studioht!n imtcsisht. 102 AAlb I, 113: Milceti6. Sbornik bulgar.~ki 13 (1896) 82 dhe 84 ( 1479) = (perkth imi ne gjuhe:n rumune) te Bogdani. Documenri .Ii regesle (BukJ.rest. 1902 ).95. _ PefS:] i perkel trajtes 5e kety re emravc hah. sidomos Skok. Ar/tiv za arbal/asku srarillu 1 (Belgr:ld. 1923). 10 v.
54
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
dhe te izoluar, nje element roman te kon servuar dhe njt kushtetute te ve~ante, eshte nje nga formimet me interesa nte te periudhes "Se mesjetes. Ky ka gene pa dyshim nje gytet roman; ndoshta keshtjella eshte nga koha ilire, por qyteti permendet per here te pare neper kalaloget episkopaIe te shek. IX. Germadhat lO3 gjenden 10 km ' ne lindj e te Shkodres, brenda maleve te Shqiperise, mbi njt 'k oder (ISO metra e larte) ne krahun e majte te Kiril (Drimac). Nga kjo koder kemi nje pamje madheshtore te Fushes se Kirit, te Shkodres dhe te liqenit te saj deri te piramida kufi tare ne Maranaj. Kodra e Drishrit, qe kufizohet prej rushes se thelle te Kirit dhe prej grykes se Perroit te Thate, nga veriu, perend imi dhe jugu mund te sulmohet lehte, vetem ne anen lindore lidhet nepermjet nje qafe me Cukalln. Ne maj e te kodres ngrihej keshtjella qe kishte trajten e nje pOligoni jo te rregullt me pirgje te perparuara. Kesh0ella nuk ki shte ndonje burim, sepse ne kohen veneciane (I 397- 1404) behet fjaIe per riparimin e nje ~ i stern e Ujin e mire, qe lavderon Barleti, qyteti e kishte per te pire. Fortifikatat veneciane u bene mbas viti t 1467'04. Porta gjendej ne anen jugore, siper qytetit, i cili ishte i [ortifikuar. Qyteti shtrihej 60-80 metra nen keshtjelk, mbi nje tarrace pothuaj ne mes te kodres dhe ishte lidhur me mure me keshtjelIen. Ne nje rruge me serpertine, qe perdoret edhe sot, shkonte porta e madhe e gytetit (edhe sot quhet porta, shqip porte, e shquar porta nga lat. porta), e cila, si duket, ishte trefish dhe mbrohej nga nj e kulle e izoluar. Nje POrle tjcter (porta e Shales) gjendej ne anen lindore. Qyteti ne fillim ishte ne dore te bizantineve, pastaj II pu shlua (ge nga 1185) nga serbel, me 1242 II p l a~k it nga mongol et, por e mori veten shpejl. Sipas trad itcs se shek. XV , kjo gje i detyrohet mbretereshes Helena te Serbise (1282-1 304), e ci la ishte franceze. Pushtimi i pergjakshem nga turqit me 1478 i shkaktoi qytetit nje gOditje vdekjeprurese . Fortifikatat qendruan edhe per nje kohe te gjate dhe lokaliteti deri ne vitin 1614 quhej akoma "p iazza forte" 105, por ishte vetem nje fortese e vdekur me dy fsharra te vegjet nen teo Ne Pcrshkrim ng:l GopCcvi6. Oberalballiell ul/d seine Uga (Leipzig, 1881). 152 v. = Fiirsremum Mballien (Berlin. 1914).307 v.: Ippen. Bas. GlaSllik 12 (1900). 520-521 = Wi ss. Miueil. 10,9-16 (me fotografi); Degr:lnd. Souvenirs 88 f. Shih Jirccck te Thall 6czy I. 111 v. 104 AAlb 2.595 dhe 754. SCl/alO Mar 9. fol. 123 v (me 27 prill 1467). IO~ Ljubic. StarillC 12. 173. 103
55
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILA N SHUFLAJ
germad hat e qytetit eshte tani fshati Drisht qe ka rreth 80 shtepi me shqiptare muhamedane. Ne vijen veriore nuk luajten, si duket, tri qytete anlike: Ulqini , Shkodra dhe Lezha. Por ne reali tet qyteti i pare, si9 thame me lart, lev izi me shekuj si nje pin gu l nga veriu ne jug, i dyti !evizi rreth kod res se keshtjelles dhe i treti me intervale te medha, e nderroi dy here piken e gravitetit te tij duke zvogel uar dhe duke perterire perseri akropolin. Ne kohen e Ievizjeve Ie popujve, qyteti i vjeter i Lissos, Oat. e mesj etes Lessum, Lexium, qe prej shek. XV A I e s s i u m, it. Alessio, sllav . U s, shqip Lezhe '06 ), i cili u pla9kit nga barbaret (592)'07, kaloi me nje fo rme dyfi she te plote ne mesjete. Akropoli duket se ka qendruar mire deri ne fund te sundimit bizantin (fundi i shek. XII) sepse edhe Ana Komnena e permend pozicionin e forte te akropolit te papushtueshem. Por mbas i qyteti dhe akropoli ishin shume larg nj eri-tjetrit IOS , akropoli u braktis ne periudhen e vetecaktimit te qytetevc. Funks ionet e keshtjelles i mori vete pers iper qyteti roman ne buze te Drinit; muret c forta te te cilit mc mbi shkrime latine i pa ako ma ne vitin 1436 Qiriaku nga Ankona (ingentia moeni a magnis condita lep idibus et diversa architectorum arte conspicua). Kj o ishte "castrum de Leexio" [keshtjell a e Lezhes], te cilen familja c Dukagjineve ia leshoi ne vitin 1393 venedikasve '09 . Funksion i i tregut te qytetit kaloi te "V au i madh" poshte qytetit, serbisht Siroki Brod ' lO , i cili si duket eshte i njejte me pazarin e Shufadase ose Semphandas
Hahn. Alb. Slue/ien 127 shen. 92. trcgotl edhe em rin slJav Mnav (monuus) Ie qytetit dhe eshte i mendimit sc ai ishte perk thim sllavisht i fjalcs shqipe Ics (hi vdekun" fjaie e huaj tllf n&a tu rqi shlja qc e perdor i gji thc Ballka ni). Une nuk munda la vencloj me faklc kelt! mcnd im Ie Hah n. vClem po penne nd sc ne dokllmentel e Ragu7.iis (1377) gjcjmc njc lob 1itet qe quhet "Merte(j:. Minc(j:. Drine" (AAlb 2. 347) . qe shenon ndoshl3 nje :II1C Ie vdekur Ie Drinit. 107 AAlb 1.40. J08 Duhen tre~erek ore per IC shku::ar nga pazari ne kal a (1ppen Ie Palsch, lur Kunde S. 54). 109 Krall. ne vitin 1395 "circha en-slri" AAlb 2.535. J 10 AAlb 2, 235. 106
56
( Sumfadaja, Sempha nday ) III qi:: permendet pak me vo ne dhe me "banj on e sotme te Lezhes" (baj£ Les£s). Ne ate kohe akropoli i vjeter ishte nje germ ad he (1398), por muret e mbetur ishi n akoma me lartes i impolluesc. Venecianet u interesuan menjehere nese mund tf mere metoheshin keto, sepse qyteti vetd nuk mund te mbrohej mire para nje sulini 112 Mirepo ky plan nuk u r ealizua. U mjaftuan me masa per foreimin e qytetit (1404, 1430) dhe u bene prova per te bere fortifik ata ne ishullin fqinj te Drinit '''. Ne vitin 1440 ne qytet ra nje zjan· i madh, ve9 kesaj u pl a9kit dhe prej tu rqve '14 ; kj o gje e detyroi Republiken e Vened ikut ta pajisc me nje mur te ri ne vitin 1451; gj ys men e shpenzimeve i pagoi ajo vete, pjesen tjeter bas hkia e qytetit" 5 Ne vitin 1478 turqit e pushtuan Lezhen, por me 1501 qyteti hyri perseri per nje kohe te shku rter nen sundimin e Venedikut. Kur u detyruan ta dorezonin prape, venecianet i pri shen fo rtifi katat, keshtu edhe qyteti ra si gennaclhe ne do re te turq vc. Turqit vendosen te rindertonin akropol in . Nj e mbishkrim turqi sht siper portes se li ndjes tregon se ate e rino voi sulltan Selimi I (1 512-1520). Kalaj a e re eshte nde nu ar mbi the mele shume te vj etra dhe ka nj e trajtt kate rkendeshe; te dy anet e gjata shohin nga veriu e jugu, te dy anet e ngushta shohin nga perendim i e lindj a dhe kane nga nje porte. Mbi nje tarrace te rrethuar nga ark ada gj e nden dy , isterna. Ne kete kala , e cil a ako ma ne vitin 1614 quhej "castel novo""", banonin turqit, te cilet ne fill im ki sh in 80 shtepi (1553)"7 Vendi i qy tetit te vjeter ose me mi re te themi lagjja e j as htme, e eil a ne shek: XV I ishte akoma e kri shtere II!
Trajt:l. Semphanday na kujto n emrin e lumi t te Fandit. Pervcc; fonnave qe permcnden ne
AAlb 2. 512 dhe 614 duller te krahasojmi! cdhe formtn "Sufcdal" ( 1443 Ie Jorgo. 1,5 58). Unt kam nje In~li.~ tj t!ler perpara. per tc eilen nuk mund te zotohelll sc eshlc t! drejlii: Fused;t! (shq ip fu she, 'Tal","dar',"bisk" osc ndosh!:! cia! tc (jab. da !' :um;ng£. "PCIllC"). Mbas kesaj
ShufaclJj do te ishte nje mctatcze sUave e fjaWs FUS'ld:ll, Fusadaj . 112 Me 1398 "c um ipse locus Alexii sit valde debilis el super ripo. numinis sit un us mons ersu!> ponenlem. super quo fuil nn liquitus vel civilJS vel Clstrum CI o,dhllc sunt mu ri nlti. $lIpcr qllibllS. dicunt. leviler possi! cO lls!rui unum cast rll m" (AAlb 2. 605). 113 AAlb 2. 754; Jorg:l . Nores 1.509 f.. 522 v. 114 LjubiC. U .Hine 9, 129 v: SlI flhy. Vjesnik hrv. arkiva 17 (1915), 56 = Tho,1l6cz.y . Ill. Forschungen J. 263. IISSt:lla fo M ar 4. fol . 30 (29 jnnar 1451). 11(, Srarine 12. 189. In Ljubic. Commissiolli 2. 230. p::Js!aj ( 1570) Srarillt: 12. 197.
57
M ILAN S HUFLA J
(il bo rgo ) u be perseri qe ndra e tregli se. Nt lagjen e j ashtme, e cil a llS dukej s i nj e fshat i madh ne mes te ge nnadhave , gjendej katedralj a e She n NikollCs, e cila ne vitin 1580 u kthye ne nje xhami 119 M bi shpatullat ne veri te mure ve te mbetura Ie q ytetit u zhvillua nje lagje c rc muhamed a ne, Varos hi , i cili gys h me 1614 ki shte 500 shte pi . Sot kalaja me gjithe pallalin e be ut te Lezhes qe gj endet bre nda saj es hte braktisur. Je ta vazhdo n s ido mos ne lagje n e paza rit te qy te lit qe eshte muhameda ne, ne " bo rgo"-n e vjete r, ne gj urmet pothuajse krej t Ie zhdukura te qy tetit ro ma n. Nuk e dime per 9fare arsye dhe ne 9' kohe II tra nsferua me ne jug U I c i n i u m ro man l20 Qy teti i mesj etes (U lcinium , Dul einium , Dulcignllm, Olc hinium , Olsignum, Lic inium, ro mane Do lchin , 6 Au_n v iowv, sllav. Lbeinb, shgip Ulgin , U Igi , i shguar Ulqini , banoriulginak ) gj e ndet mb i ke pin ve riperendimor, ne maje te cilit ngrihej keshtjella, (da tramonta na ve rso greeo), e cil a de ri ne ate kohe ki shte qe ndruar fare mire, por kishte pak banore. Q yteti ki shte nje porte nga ana e d e tit dhe nje nga ana e tokes. Shke mbi ulej nga ana c dctit ku :. ishte pika me c dobe t e murit te qyte tit, c cila ishte fo rcuar me nje , kulle shume te forte (l a to rre delle Mado na) dhe me bas tio nin e S he n Dominikut. Ne shek. XVI, mbas shume riparimeve te be ra nga vc neciane t (1429) dhc mbas te nnctit Ie tmc rrshem ( 1444) 'Ie de mtoi rende keshtj ell e n, mure t e q yteti t dhe pjesen me te mad he te slllel21 pi ve ; ke to mure u quaj te n ak oma antike (15 53 anlic he mUf3, c~d u chi e vecchie) 122 dhe nuk ki shin korridore me fre ngj i ne vendet qe 118 Me 1553 "vestigie grand issime dell'antica ci tta" (COII/missiolle 2. 230); ne 16 10 "come un vi llagio con Ie mura, che erano intorno smantc ll atc can gran pane delle case ru inate" (Swrilw
20,86). 119 Peshkop it Ma rino (l578-1 580) [?]
'- ru lolla de i T ll rchi In chiesa cathed r.:l1e ne ll a sudctt.:l
QYTETET DH E K ES HTJELLAT E S HQIPER ISE
ishin shu me te pjerreta (so pra alli grebani), keshlu qe nuk ishte e mundur te vij e pe rgark mm'eve te qylelil. iSi Lezha, ashtu edhe S k 0 d r a (lat. e mesj etes Scodra, prej vilit 1287 Scutarum , biz. D:6/ipat, it. Scuta ri qe ka dale nga lokalivi sll av S kbdbi [Skok, Archiv za arbanasku starin"l I, Belgrad, 1923,3 ]. serb. e vjeler Skbd" r, prej shek. XV Skadar. shq ip Shkoder, S hkodra, banori - shkodra n, turq . Ske nderie ose Iskenderie), kalon ne mesjete me nje fo rme dyfi she krejt te ve~a nle le keshtjell es dhe te gyletit. Ne n nd ikimin e legjendes sirianc te Shen Shi rgj it (Serg ius) dhe te Bakut (Bacchus) kodra e keshtj ell es mori emfin Rosa f ose Rosa fa (Rosapha)123 Kur venecianet (1 396) more n ne do rezim keshtjeIle n, ajo ishIC ne njc gjendj e shumc te kcqe. Depoja e mu nicio nit (do mus munili o ni s) ndoshta bas ti o ni me traj ten e nje gj ys me rrethi ne krye te oborrit tc trete, si dhe nde rtesa Ie ~ era (ali e d omus castri) po shkale rroheshin I2 '. Ne vitet 146 1-1474 1-5 ve necianet u perpoge n shume Ie fortifiko nin keshtj el1en dhe gytetin . Ne vitin 1479 ata u d ety rua n t' ua dorezonin turq ve ; fo rtesa mbahej si shume e fo rte de ri ne kohen tone. Muret dhe porta ne lindj e, ne per te cil e n kal o nle nje rruge shume e veshlire,126 ishin pe rgjithes isht te vjetra. Ne shek. XIX pjesa e brendshme e kalase u ITe nua nga shume eksplozione baruli , ndcr te l27 cil at aj o e vitit 1874 ndodhi ne rrc lh ana tragjiko -komikc Muri i kalase ki shte nje hendek rrelh e pe rgark ( 141 6 la fossa del castell o) dhe kater kull a ne Iindj e, tri ne ve ri dhe vele m nj e ne jug, ndersa kalaja ki shte nje traj te ova Ie dhe ndahej ne tri oborre. Obarri i pare sot eshte rre nuar fare. Oborri i dyte, ku gj e nclej nde r te Ijera edhe kaledralj a e famshme ·e Shen Stefan it, qe sot eshte nje xhami me nje minare Ie shembur 12S , forma n nje katerke ndesh te m adh (1416 la pi azza del castell o). Obo rri i trete ka trajten e njt u'eke ndeshi te m adh
citta facendo l3 mosehea loro", si pas l:ljmit ng:l viti 1602 te Horvat. Bos. Clasnik 22 (1909).
91 dhe 99. Krah. pastaj cd he Hecquart. f/istoire et descriptioll de La HallIe Alball;e 56; Hahn. Alb. SludiclI I. 9 1 \I.: Jppen te Patsch. ZI/r KUllde 5, 54. 120 Ndoshta "qyteti i ri" u mbeshtet te nje kulle. e cila qe ndert u:lr ne kohcn alllike kLLncler piratcvc ilire dhc ne periudhen e mesjeles Illorohej nga piratcl ar.lbi! (saracenet). Krall. cd he mendi mct e Stern s. Hemes 52 (1917) 2 1vv mbi qylelin Kersonczos [Chersonesos] gjoj::l Ii! dyfishte. 121 Jorgo. I. 506 dhe 5 10 v. dhe 3, 184; Ljubic. LiSlille 9. 208. Termeti pcrme ndet qysh me 18 gush t 1444 ne Sell(llo Mar 2. fol. 26. m Ljll bic. COlllm issiO lZ i 2. 226 dhe Swril1e 12. 199 (1570).
58
m Shih Suffl:lY, Vjesnik 17.60 v. = T haIl6czy.lII. Forsell. 1. 269. 124 AAlb. 2, 558 dhe 595. 1!~ SCl/ alO Ma r 7. fot. 37 dhc 58: ! O. fo!. 15. 126 Me 1400 "quod non sit ex pediens. quod semper descendant illull' 1ll0ntcm, ut f:lciun t, cum mo.gno laborc et incommodo suo Cl suorum equorum (AAl b 2. 649: shih edhc Gopccvic. Fiirstentunt 276). 127 Va liu i Shkodrcs vuri nje rru fcprites mbi depan e b:mni t pa e lidhur ate me loken. te Gopcevic. vep.cit .. 274 v. I!& Sufflay te Thall6czy \,26 1.
59
MILAN SHUFLAJ
me nj e bas tion ne h ye ku gjendet magazina dhe kasematet. Nt keto dy oborre gjejme germadha ~i s ternas h , tt cil at i ndenuan venccianet '29 qe me 1397 Por ate nuk mj aftonin. sepse sa here zgj atej rrethimi , ndihej mungesa e ujit. "Skadar,l3o, qyteti i fa mshem" i mesjetes u nda prej qytctit roman , qe shtrihej ne rrezen jugore te kodres se keshtj elles, mbasi u braktistn dale ngadale lagjet lindore qe kufi zohcshin me fu she n mo~ alore. Scodra romane (sot lagjja Ajasma, shqip ajazme , greq. C re uyiucr>t u "We ihwasser") , por me signri lagjet perendimore midi s Rozafes, Tepes dhe Kirit (sot lagjja e jashtme e Tabakeve'31, turq. dhe shqip tabak) u mbushen me banore te rinj l32 dhe u rrethuan mc mure pjeserisht te reja (1400 muri ci vitatis et castri, 141 6 el muro de la cita) . Impul sin e pare dhe me te madh per kete e dha rindertimi ne 133 kohcn e Justinianit Me vone Ie holl at qe nevojiteshin per meremetimin e mureve te qytetit dhe te keshtjelles merreshin nga te ardhurat e doganes 134 Gjurmet e qytetit te mesjetes duhen studiuar imtes isht ne vend. Ato humben pothuaj se fare prej banesave te reja ne kohen e Turqi se dhe sidomos prej lufterave ne fund Ie shek. XVlII I3S Nt mesjeten e mevonshme permendet lagjja e j as htme e pambrojtur SubSc utari , e cil a si duket shtrihej midis Bunes dhe murit te qytetit. Kcru banonin tregtarct nga Raguza . Ki sha e vogel e kesaj lagj cjc (Sanctus
129 "cistern am in castrmn $c ut:1fi. u( in casu nccessi lalis possit baberi aqu:t" (AAlb 2,595). no D aniel ed. Danieic 84 .
I~ l Nc fund Ie Rozafes, afer ures se Kiril jane disa mure, Ie ei lar thone se kane qcne te kishcs se Shen M erise qc pennend BtJ rleli (1416 In glesia de S. Maria de Scu lari. si ku ndcr thote Maku scv, f. 149 [shih AA lb 1, 509] kundrejt kaJase) (Jppen te Putsch 5, 22; Gopccvic. Fiirstentul1l 276 v.). m N c Raguze shi hen shu me qarti! shtcsa poz ieionaie, ku IlC fund te shek. X II( nje lagje e jashtrnc (burgus) u fu t mbrenda nc qy tet dhe u quaj t civitas non ne kundcrshtim me 'ly tctin e vjetcr (civiws vctu s): pos t constru cti onem muri burglls pro eiv ita tc habeatur (Stat. Rag. VI. 27 f. 134 dhe indeksi f. 449). Po kcshtu urdheron SlOt uti i Tranit ne vi tin 1322 (I. 39, f. 5 ed. Vcned ik . 170S): faeere ad expensas communis Tragurii x cannas de muro burgi ciyil.:nis Trag urii quol ibet anno. I)) Ndt:r keshtjellat e rinovuara Prokopi permend edhe qytctin : L.noptwv (!) tt6AU;. 134 AAlb 2. 662 ( 1400). I3S Nt: vitin 1835 u bombardua . p.sh.. lagjja e Tabakeve nga guvern:Hori i atehershem. mb::lsi . shkodranet ishi n s: u::lr kundcr atij . thuhe t se u prishen gjoja 900 Shlepi (Do ue 469: Hahn , Alb. Stud. 95 dhe 103).
60
Q YTETET DHE K ~S H TJ EL LAT E SI-IQIPERls E
Blas ius, palroni i Raguzes) mbeshtetcj te muri i qytetit dhc ne vitin 1452 u shemb, mbas i rrezikonte mbrojtjen e qytet it '36 Atehere ki shtc ' ed he lagje te tjera te j ashtme, madj e cdhe pertej Kirit (Drimac, Drinax. Drinasse)l37. Ne shek. XIV permendet "Skadar ne breg te Drimacit me shume pall c:e Ie bukura", oborri i mbreterve scrbe dhe me vone ai i Balshaj ve ll8 , i cili u pri sh ne vitin 1331 , pastaj u godi t perseri dhe u zhduk krejt kur LUrqit pushtuan Shkodren perkohesisht (1392- 1395 )'39 Por vendi ne vilin 1416 quhej akoma "la cone de 10 imperalOr"I'o Pallati mbrcleror ishte vazhd imi i rezide nces se vjeter te mbreterve te Di okl ese. te ciIet ne shek . XI-XII ki shin nje "curi a" edhe te Zhupa Prapratna afe r Ti va r:~ dhe nj e keshtjell c me oborrin ne Gjirin e Kotorrit (Traiectum = Prevlaka)'4I . Sillepite e qy tetit, si duket, mberril42 nin deri te keshtjell a, sepse, sipas tregimit te kroni stit venedikas zjarri i madh qe ra ne Shkoder ( 1448) kal oi cdhe ne keshtjelle. Vija e fonifikatave jugore te Epirit te Ri , sikunder thame me Slper, u kri slali zua me vone se aj o e veriut, por qend roi edhe me shu me ne dore te bi zantineve dhe ishte ne bal k te sulmeve vinin nga perendimi. Kjo, si edhe vija transversale Oher-Pri 7.ren qe u kalua shume here nga armiq te, i perkasin kompl eksil te madh te bazave ushtarake bi za ntine te Epirit te Vjeler dhe Maqedoni se, si~ ishte p.sh. Kas lori a, Pril epi , Prosheku , Shti pi. Shkupi , 13errhoj a dhc kes hlj ell a me s hume rendesi ( epena (J 255 TO AU>trrPOTUVTQV cra w TS£1TUtVU) afer Vc lbuzhdit 143 Te gjitha kelo lokalitetc &i ate gj ithe mesj etes kane pasur karakterin e keshtjellave. Te gj itha j ane kcshtjella te ndertuara mbi kodra te lana, te c ilat bizantinet i quajne TO XOuAQ., TO xou)"U, 0 Jirecck I e Thall6czy I, 107: Sufnay. Vjesnik 17.54 Y. = Thall6czy I. 262. m Kjo vjcn nga laj mi i 13arIetit se nl! mes Ie fushes gjcndej nje lagjc pe rmcs Sf! ci\l!s kal oLltc Ori ni ( !). (De obsidione, Francofu rt i. 1508,231 Y.: shih Hahn, Alb. Stud. 1, 95). 138 Jirecek, Hallddsstrapell 66: Staat 1. 7 te Th al16czy 1. lOS. Pastaj edhe AA lb 1. 261 dhc 2, 253 ( 1368). 297 (1372). 39 1 (1386). LJ9 Nc vitin 1395 Konstantin Balsh a banan nc Ulijari mbi Shkodren (AAlb 2. 543). 140 Maku scy. \lep.e il. . 150. Njc tjcti!r "terrell el:.lLnado corte" gjc ndcj (1 42 6) "i n Ii confi ni de B:llezo" (Ljuhic. Listille 9. 25). 141 Ji rcce k. Geschichte der Serben 1. 2 J2 . 142 Jorga. Notes 3. 227, shell. I. L·\3 AAlb I. 239. Ll6
61 .'
MILAN S H UFLAJ
XOUAaS (nga ara b. kal'ah , $hll mes kulii. "kcs hljclle) dhe serbet grad l44 dhe kula, ne burim e l latine keto u quuj[en C:1Slrtlm 145 • nc Illes ti..~ cilave shtriheshin zakoni sht lagje (EfllWplOV. ose VWX6pLOV, serbishl dhe kroati sht podgradje, latinishl sllburbium) dhe pjesa me e maclhc e Ie eil ave nuk ishle e forlifikuar 146 KelO u fo rt ifikuan ale here kur lokali teli perkates behet qytet ku ftri. Ky tip bizantin i qe ndrlleshem. persa i perke t tmjles se jas hlme, i ngjan shume tipit me te ri Ie qytet it, i ei li , duke ardhur nga veriu, nga Gjennania, dhe duke u mbeshtetur te keshtjell at e krahina ve hungareze e s ll ave (va r, zupn i grad) sh ihet edhe ne Bosnje ~e fund teshek ..XIV, ku ~~~er Dalmaei dhe Kronei u ndlkua drcjtpersedrejtl prej Itallse se lug ut . Edhe Ie s lstem l I fOrllfl katave bizantine duket qarte ndikimi i c1rejtperdrejle i Perendi mit, qc erdhi mbas vitit 1204 nga Greqia frenge e katalane '4S d he nga qytctel bregdetare Ie Epirit te Ri e te Vjeter. Ne Palms ne vitin 1408 c1alloj me nje "donzonum, eastrum et eivitatem,,149, qe sikunder do ta shoh im me poshte, eshte nxi0 e nga perendim i per nderlime fisnikes h (s hqip kulle, serbisht kulla nga turqisht kule) ne Shqiperine e l ugut; Durres i edhe 150 Vlora u fo rtifiku an ne shek. XlII prej inxhiniereve d he teknikeve qe ish in nga Italia e lug ut.
A u I on a e mesjetes 6 AUAWV, traj ta Au lo na eshte ne kalIezore: c;S AUAWVU, nga kjo lalinisht dhe ilali shl Ava lona, Avelona, Lavalona , Lave ll o na, serbi shte e vjeter Av lona, Vavlo na, shqip Vlona, '" AAlb 1.589 (1308). 14 5 "Gornji grad kula" e Prizrenir. ku l.1 c Shkupit, e Pri!epit. e Kanines (Jirecek. SW(lt 1. 82, shi!n. 2. shih f. 64; paslaj AA lb 2 226. 578 dhe 683 . 1.!6 Per Shtipin [Stip] shih M.Serbica 621; Spolllellik 3. 26: Saf;lrik "Pamnlky" 102 (1348).
QylCli Berrhoia u perforcua ne fillim nga perandori serb J)u shani (K::mal:lkuzcni [V, 18) Vcndosja nen kcslllje llen e Pri zreni t Ie nje grupi slHi::pish druri. magazina"sh dhe dyq::lOcsh per
shilje. quheshin nga raguznne t "mercado. mcrc:ltum" ashw si ala Ie Narcnlcs. Ie Shirgji l [S . SergiusJ. Ie Vregos elj. 147 Mbi keshrjcllen e l njces nc Bosnjc dhc Ie Cas lello dcll"Uo vo arCf Napolil shih Tlu1l6czy. Jajcloa lijrlenele (Budapest. 1915) f. XXXIV v. = (kroalishl) Povjesl Jajca (Zagreb. 19[7). 148 Krah . Miller, The Latills ill lite Levam ( London, 1908) 86. 100 v. Rubio Y Liuc k. EI casldls catalans de fa Grecia cOl/til/cnlal. In stitu1 d'estudcs Calal:lns (Barcelona) Annua ri.
1908.364 vv.
10rg:1. Notes 1, 165. '" 1273. AAlb 1,385,408,415. 149
62
..
QYTETET DHE KESHTJELLAT E S HQJPERISE
Vlora) nuk eshte i nj ej te me Aulonen e kohes antike, p~r si~ duket. nuk eshte e njej te edhe me VIOl'en e sot me. Vend in e kesaj e tregon keshtj ella e rrelhuar me nje mur leleqoshesh. e eila shihet edhe sot ne breg te det it afer skeles se Au lones, por esh te e braktisur dhe e , rrenuar. Kjv eshte nj e metamorfoze lu rke e keshljell es se V lorws e koiles se mesjetes (eastrum Avell one) qek ishte nj t origj ine te vjeter bizantine, e ei la luajli ako ma nj e rol Ie madh ne shek ullin XIII , p~r ne shek. XV e hu mbi krej t re ndesine e saj dhe ve nd in e saj e ze kes htjell a e larIe e Kanines fq inje. Rrelh keshtjelIes, ne vendi n e molos se SOllne, shtrihej q yteti, i eili kishle 4
ISS
AA!b I. 4 35 (13 !8). Jirecck. Spolllcllik II, 15: Jorga. Nures 2. 160. Shih me lOon f. 19-21.
63
MILA N S H UFLAJ
kujdesen pe r skeIen e pare te tyre ne Adriatik (qe nga viti (4 17) dhe u perpoqe n me nje he re te pe rqe nd ronin ke tu te gj ithe tregtine e viseve te l57 brendshme, per te paralizuar ne keti:: me nyre DUiTes in e Venecl ik ut Por m e gjithe qe gjiri i Vlores ishte i madh dhe i mire, ske la e saj nuk l5S ishte e s igllrte pe r anije te med ha ; ve~ kesaj turqit nuk nlll nd te duro nin klime n e ketushme dhe ve~a neri s h t malarie n, e c il a e kzistonte lS9 ne te gjitha skela t e brigjeve mo~alore te Greqise Pe re ndimore . Pe r t' u ruajtur prej keryre d y te keqijave, turqit hartuan nje projekt ne v itin 1474 me qellim qe te ~ anin nj e ka nal nga Vj osa deri ne Vlore l6(l . Nje lajm i nje venedikasi ne shek. X VI (mbas v itil 157 1) tho te, se "V lo ra ka nj e gji s hume te mire pe r a nije te vogla dhe te med ha qe eshte skela e ragu zane ve poshte Himares,,161 . Kj o skele eshte " Porto Raguseo" qe permendet ne vitin 1476, nj e vend i fshehte ne n malet e Karab urunit l62 ne anen perendimore te gjirit . Pra V lora nuk eshte me nj e ske le . S i duket qyte ti u transferua ne ve ndin e sotem mbas murtaj es se tme rrshme te vitit 1481 , e cila i shpe rndau te gjithe banore t; qyteti i sote m gjendet rreth gjysme ore larg bregut te de tit ne rre ze te nj e varg u : l63 kodrinash, te cilat ~ane mbushur me ullishte Por edhe ke tu malarja " l nuk iu nda qy tetit . '
156 T OnlJschek , Zur KUllde de r Hiimushalb inscl2, 66 v. m Ne vi ti n 14 (8. Dajlo i Du rresit ankohel, sc tu rqi t c Vlorcs nu k i lcjojlli:: "caravanc musso! ate" dhe tran spon et e ljera tregtare per Ie shkuar ne Durres. por i detyrojnc ato "descendere versus Avelonam et ibi acciperc de sale ct aliis rebus suis" (Jorga 1. 284). 158 Me 1400 "non posset ibi ficri aliquis portus ubi conscrvari pOSSCIlt nav igia" (AAlb 2. 653. shi h 736) . ~ 1 ~9 Per M odonin 1450 shih Ictrcn e nje kaloresi te urdhri t gjerman: "edhe pcrndryshe ne po nn vdesi n vell czi!rit prej va~s dhe prej eres sl! madhe dhe prej ajrit tt keq, gil! qt ne gierm:lnet nuk m und te durojme" (Jorga 3. 262. shen. L shih H ahn. Alb.Srudicn I, 62 dhc Patsc h,
SQtulschak Bc rat 17 ). Krah . Ji rece k le Th a1l 6czy l, 175. La V alona ti ene una bctiissima rada per ancorare nav i gr:lOdi c picco1c nel porto de Ragusini sotto la Cimara ( Ljubic. Srarine 12. 202). 162 Jirccek, vep.eil .. I, 184 . 163 Pershkrimi te H ah n. Alb.SlUd iell I, 62 v. Patsch. Swulsehak 10 v. Krah. Martelli , Osservaziolli geologice dei Acrocera uni e s ui d illlomi tli Valol/a . Memorie Rom. ae ad . Li ncei. classe mat.· naturale 5 ser. 9 ( 19 12). 28- 166. Fatet hi stori ke te Jirecek, vep.cil .. 1. 17 6 vv.· Nj e b j m i 3 korrikut 148 1. ng::l Bari derguar Du kes se Milanos thete pe.r V lori!n dhe Sazanin "che i1 ci tadi ni son no tutti fugi ti per 1:1 grande peste Ii c' ·. 164 K rah. P~l.tsch . Wiss. Mitleil. aus Bosnien. 4 , 266 dhe Sal1dschak 64 shell. 1. 160 161
64
Q YTET ET DI-IE KES HTJELLAT E S HQI PE RISE
N t mesjete fo rtesa e Vlo res perme nde t po thuaj gjithnje se. l65 bas hku me Kanine n , si vend tregtar shume he re me Spinaricen. K ani n a (Ca nina, C ha nina, Til Kavlva, Kaw lva), ka ge ne nje l66 ki% htjelle bi za ntine . G e rmadha t e saj , qe j ane de mtuar re nde edhe nga terme ti , shihen edhe sot mbi nj e koM r (379 m) te larte qe eshte nje ore brg ne juglindj e It Vlo res, nga e cil a ke mi nje pamje te mre kullueshme te ishullit te Sazan it, te Dunes it de ri te grumbulli madheshto r i malit te Tomo rit me dy maj a. Ne she k. X V ajo ishte fortesa qe mbron te Vl ore n. Pl a ni i kes htjelles, e cil a, sipos Hahnit, pe rbehej prej tri bteve, i ngjane shume atij te Shkodres, edhe ke tu ne oborrin e tre te, qe eshte me i lani, gj ejme nje bas tion si a tje, i cili si duket u ndertlla ne kohe n e Turqi se me guret e kulles kryesore.Poshte shtrihej l67 q yteti i Ka nines me ~ezmen e bukllr mine ral e (~ezma e Mademave) 168 qe edhe sot ka pa k uje, i cili sigllri sht i ngj ante katundit te sotem qe pe rbe het nga di sa me halla te ndara prej go rgas h. S pin a ric a (Sfinarsa, Spina rsa, Spirnaza, Spinareza) ka qene nj e treg bizantin ne 69 g ryke te Vjosesl dhe ne fillim mbrohej ndos hta nga nje keshtjelle 170 , qe ki shte po ke te eme r, e cil a gje ndej ne krahine n kodrinore ne jugpere ndim te A po llo nise (125 8 L
165 Nt! vjtin 145 1 "L a Valona er In Cnn inJ (bot. CJnicia) can 10 suo terre ll e casJl i" (Cerone, Arch. storieo Napo!. 28 [ 19031,1 74).
166 Permendet qe nga viri 1019 (AAlb 1,58). 167 Me 1274 "castrum Canine. Ca ni n~l.Jll et A vellonam" (AAlb 1. 319). 168 K esh ljel la dhe rre thi i saj persh kruar nga Leake, Travels 1. 2; H ahn 1. 72; Patsch, Stmdschak 20. - Te bu ~j m i j ane gjetu r frag mente mbishkrimesh grt:ke nga periudha e mesj etes. 169 Permendet pcr here te pare me 1205 (AAlb 1, 130) . 170 M e 1277 "capitaneus Bclgrad i c.t Spinarizc" (AAlb 1. 368). 171 Prokop i (bot. Bon 277) nder kes htj cllat e rcja te Epirit te Ri permend : L1tl:pi;'n ov ndos hta nje forme e shuar nga L1tCp(v)en ov, LitC(VE)pCtIOV. 172 Prapashtesa -iCE u mor hu a edhe nga shqi ptarel (Pekmezi , Gramarik 223. Krah . Amantos. T01twvu~uCt O'\)~~U:lrta, AOllvcl 2 2 [ 1910], 201. i cili ben fjJ lw per em ro. te li lle nc Epir dhe G rcq i. 173 A A lb 2. 271.
65
MI LAN SHUFLAJ
keshtje lla. Por e mrin e gjejme akoma neper hanat e shek. XV[ 17'; ky si duket i perket vetem Vjoses. Nga fundi i shek. XVI me sigu ri nuk l75 ka ekzistua r nje keshtjelle me kete emer Nje dukuri e till e, par ne nj e mase me lC vogel, ITIlInd ta konstatojme ed he te gryka e Semanit (Apsus), i ei li ne mesjete quhej Devo l, Djavol, Dievali 176 Siper grykes ne shek. XIV gjendej nje keshtje lle (1388 tun'i s ipsa est di stan s a marina) e e ila quhej thjeshte P i r g 0 s, " kal a" (turri s Pirgi, del Birgo, turri s de Dievali , serb. Pirag)l77. Ky dominonte tregun primiti v te drithil 178 nc gryken e lumit s i dhe skele n e kenetes se Karavastase (xapa~6CHaGl~, vendi ku qendrojne anij et)l79. Ketu ka qene ne fillim nje staeio n doga nor bizantin ; lokaliteti e majti ketc karakter edhe ne kohen e Turqi se l80 , ku si duket mori re ndesi me te madhe bashke me ate te Karavastase. Rreth vitit 1570 detaret e quajne lumin mbas Pirgut dhe mbas " kanalit te Karavastase',lsl, i e ili ndoshta sherbente per te qerua r sedi mentet ne gryke te skeles. nu pyo~ rr6A l~ rrOTS rra pa8aAacrcria e njeh dhe I mitropoliti Meleti (Meletios) (t 1714), qe kishte lindur ne Jani ne. I Lulezimi i tij si fortese bie ne fill im te shek. XIV (1421 "fortalic ium < nominatum el Pirgo); Pirgu se bas hku me Kan inen dhe Beratin ishin g uret e qosheve te pronave te zoterinj ve te krishtere me te fundit te V lores.
QYTETET DfJE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
B e r a t i (Belogradu m, Bell egrandum, BEAaypaoov, TIX BCAcypaoa s!l av. Belgrad, it. Belgrado, shqip qe prej shek. XVI Berm, vlbhisht e maqedonasve VeJardc>BsAEyapoE) "keshtjelJa e bardhe", vendbanimi pe r kh anet bullgare, per kapedanet e Bizantit dhe despote t greke, ka nj e e mer sllavi sht'"'. Perpara se te pergjitbesohet ky emer s llav dhc rasti ka qene me sigu ri n'e fund te shek. XiS?, kes htj e~ duket se quhej nga bizantet Bou Ayap6rroAl~ , meqenese feudalet e BuII garise se vJ e~ r su ndonin.J{~tu qe ne fillim te s hek-:IX(bulgatiei rcetores, comi tes, flCY lcrTCi.VC~)'84. Nuk c dime se si qUhej'me pare keshtjella, por e sigurte eshte, se ajo ka nje origjine shume te vjeter. Pozita e Beralit eshte paracaktuar per ba nim sikundtr ajo e Shkodres dhe e Ohrit. Ne shpine te keshtjelles ngrihet va rgu madheshtor dhe i zhvesh ur i TOll1orit qe shko n nga veripere ndimi ne juglindj e. Vete keshtj ella eshle ndCrtll ar mbi nj e koder te iw illar, e eila bie me nje pjerresi te ngadalshme ne jug. Keshtjell a mbyllte fu shen dhe lu min, sepse gjate Osu mit (ne mesjele Ason, Asunes) vazhdo n fu sha pj eliore e Myzeqese (sot vetem ne tcori) de ri ne Berat, qytet i eili ne mesjete quhej "capo de Musaehia" ,85 Objektet e brendshme te keshtjelles nuk j ane studiuar akoma prej spec ialisteve. Ne vitin 1900 Patseh fotografoi fshe hurazi keshtjellen, mbasi kjo gje ishte e ndaluar. Edhe ne mesjete shtri heshin shumc lagje nen keshtjelle ( 1280 suburbia castri Bcliograd i), s igurisht as htu si sot. ku pj csa kryeso re e qytetit gjendet ne krahun e djathte te Osumit (Ju mi i Beratit) dhe lagjja e jashtme Goriee ne krahun e majte . Por shtepi te c qytetit ngjite n edhe te
174 Mbi Spi nari ccn shih AAlb I. indeksin dhc Ji recek Ie Thalloczy. I. 175.
17~ Pcrndryshe ajo dllhej Ie pcnnendej me rastin e bisedim~ve Ie KOn1ncn:l BJ.\ shts dhc Mrksha Zharkoviq it me venediko.sit. 176 Per emrin e ketij illmi k:l fok me gj:ne Jirccek. Byz.Zeilsclir. 13 (1904). 195 dhe Ie
Th:all6czy I, 170 177 Jirecek, Spol1wllik II. 14 le T hnll6czy I. 170 v. Novo.kovic. PI1'i oSllovi 68. AAlb 2, 453
( 1389). Me 1298 "homine!> MalJro.ngi de Caravnstassj" (AAlb 1.528). K eto dy vcndejant;! ndoslna "duo casJ lia SlIbmissa ipsi Birgo" , l i! cilat pcrmendcn nt: viti n 1416 (Jorga 1. 257 v.). 180 Nc vit in 14 17 turqil e pushtuan Pirgun (Jorga J. 270). pOl' ni me 1421 pcrkohesisht gje ndt:j nc dare te Vencdi kut (Jorga 1, 3 12 ). Ne viti n 1437 turg il i jnpi n nc sipenn:mje privatc taksal doga nore te Pirgut dhe te Vregos (Jorga 3. 15 sh ih 2. 313 shen. I ). Ull "ad un o. llro fi umo!. che si dice il Pi rgo c per allri nomasi Dies Cnravastri (!)" (S({I rillc 12, 195. Krah. 1448 "a b spiaza sopra 1'ague del Pirgo" Jorgo. 2. 485, shell. 2). Greqish l e re ti ot,m "kanal", prej kt:saj fja la shqip (ne KalJbri) Des m. "shtratlumi".
118
179
66
1~2 Krah. Novakovic, Prvi ostlovi (I3elgrad, 1893) 41, shen. I. Per here tt! pare ne doku mentet e virit 1019 (AA lb 1. 58). Pnstaj Kedreni po per kete kohC (ed. Bonn. 476) : °EA.qu):yoc; <> u;)v Bi:A£ypaowv apxwv ~u:ta "tWv O"UVClpxOVtc.()V ClUtO\), Shih Jirecck. Arch. slav. Phil. 21 (1899). 548, 609 v , Shih dhe f. 21, shen.32. 1M '0 nOUAX£plO1tOA£WC; ni! Not. cpo lie fillim te shck. X (Parthey 124. shih S ufn ay te ThJ II6czy 1, 197, shen. 1) ndoshtJ. eshtc forma BOUAX£poT[6M:~. 185 Musachi ( 151 0) Ie Hop f, Chrolliques 275; sh ih Hah n, Reise 287, shell. 2. Q ytcti dhe rrethi eshte pershkruar nga Anlhimi, LUvtOI1
67
MI LAN S HUFLAJ
Q YTETET DHE KESHTJEL LAT E SHQ IPER ISE
shpatullat e kodres se kalase. Lagjet e poshtme l86 kane gene te fortifikuara ne koMn e Turqi se (1 4 17)187 Njt raport venecian lS8 permend ne vilin 1572 "qyteli n mbi kodren" (sopra un alto colle) . i cili " ne ane n veri ore eshle shume i dobet, ndonese eshte i rrelhuar me mure" dhe shume i madh (assai grande) dhe nen ale eshle nj e lagj e e j ashtme shumc e bukur treglaresh (di SO llO bellissimo borgo con mercantie d' ogni sorle). Ne gjysmen e pare te shek. XIV (13 19-1 337) ne kele vije jugo re te forlifiku ar se bashku me Beratin dhe Kaninen permendet edhe nje keshlj elle bi zantine qe ka nj t emer greko-roman C I a u s ur a (KA.£l
- . '
+.
--
" -
...
Mbas Rik:l kes (f.8) muri i qytetit u rinovua ne kohen e despot Mihal Komneni t 1 ne vitin 1205.
186
Sh ih ckspcd iten e deshtuar te SkenderbeUl kunder Beratit (1455) te Barieli (ed. Argentor. 1537),22 1 v. ISS Sra ril1(! 12, 198.
187
189 KM:lcroupa = clausura + K4iw, prej kcs::Jj sllav. Klisura, shqi p geg. kr isii re (Ji recck, Romanell I , 37; Bartoli. Das Daimariscile L 236). Nje analogji e C1Jusurcs eshtc fjal::J bu! lgaro-sll::J ve " usti e" = ngunicc: tdervcnd], keshtjelle: Oucrnov : arer Pres lavit ne shc k. X IV (Jircce k, Arch.slav.Phil. 21 [1899]. 6 15). 190 Shih PJtsc h, Sandschak I l8 dhe me lart f. 21, shen . 32. !91 H ahn, Alb. Sw.dien L 4 \. Sh ih f. 62, shen. 145 dhe f. 66, shen. 177.
68
e deshmojne faktet per keto krahin a ln Per perhapj en e keshtjellave te !(al oresve- ilga veriu ··s herbejne si ndermjctes (medium) bani met dinasteve shqiplare te vegjeJ neper katundet e krahinave te brendshme. sido mos kur di sa prej tyre (si Topiajt, Dukagjinet ) nuk banonin me ne qyletet e fortifikuara (Dun·es, Lezhe). Perhapja e kullavc u perkrah shume nga shkaterrimi i Mbreterise Serbe dhe sidomos kur fill oi Ie kercenonte rreziku turk.
e
Ne fun d te shek. XIV njohim shume keshlj ell a te till a ne Shq iperi ne e Mcs mc dhe Veri ore. Ne vitin 1392 konti Nikelc Topia i lutet Republikes Veneci ane, .qe t' i jape Iej e Ie meremetoje keshljellen e vogel te kepi i M e l i e s (Caput de la Melie) afer Durresil (reedificare unum parvum castrUI1l , quod fuit ibidem temporibus preteriti s pro reductu)'93 Nj e dege e familj es se Dukagjineve banonte ne vitin 1402 ne Perlat (sot Perl ataj) ne kufirin e veriul te Mati t (Malj a), kelU ishte ale here sigurisht nj e keshtj ell e e vogeI l94.fMu zaka (1 5 10) permend keshljelkn e B j e s h k e s (shqip bjeshke "steiler Abhang", AIm ?) ne krahincn e <;ermenikes afer Elbasanit l95 dhe nc Dukagjin nje "castello nomine FI e t i ,,1% Barl eti shkruan se ne Kep Ie Rodonit ngrihej keshljella e Cur r i I a v e, ndertimin e se ciles e fill oi gjoja Skenderbeu 197 Te shpaLUll a jugore e malit te Cukalil (1459 el monte de Saui ) ne krahun c djalhle Ie Drinit nc fund Ie shek. XI V ( 1392) ngrihcj mbi nje koder keshtjell a e S a t tit (castrum 192 Me 1272 "quod heredes dicti Phi lippi Zinardi possint edificare foncm dom utn in lerri lorio Avelone, ubi possint momri" (AAlb 1,267). Shih me lart r. 62, shen. 147. 193 AA lb 2. 488. 496 sh ih 73 1. Emri i k~p il k~ n d osh t~ lid hje me fja len shq ipe mel (nga 1::J t. milium) "H irse": territoria pcrfectissima a bladis v~rs u s panes cap itis de Ie Me lie. Krl h. ne A rbe 1334 "mons de Mel is" (Lj ubic, Lis/inc 5, 23 1; Jirecck, ROIIUlI1efl 1,64). 194 AAlb. 2, 694. Krah. ' ppcn, Bas. Cfas"ik 14 (1902).189 dhe 15 (1903),182. 195 "e:lstello che si chiama Bicsca el altri casali assai chI! sono in Cerm in ich i et Am adia" (cd. c T :ullldia, d. m.th. Ematia, Matja) Hopf, Chroniques 288: kr~h. H ahn, Reise 302 shen. l : Steinmelz Ie P:llsch. 2l1 r Kunde 3 ( 1905) .1 7 (bjeshb = AIm). Sipas Ji recek (Roma l1 en 1, 51 ) bkeshb cshtc::::: ba s ili('~, b:lsa1c:l. 1 flelt:, geg. flet njcjes dhe Shli ffiCS " Fllige!". Krah. gojedhenen e genn adhave Ie keshtje!1es Franskanjcli ( 1459 "Ia vili::J PJlnzo. Aime ll i" prane Sh~ li t, Ljl1bic, Lislille 10, 139) cl he te Be\:tj, :ny ku del Buna. Mbas kesaj gojcdhene, ne kohen para vencc i ~neve keto dy kcsh ljell a is hi n li dhllr me nje zinxhir te forte, qe te ffi und te merrej dogana te lu mi (Gopcev ic, Fiirs/el1lum 259 v.). 197 l ppe ll , 80S. Clasnik 13 (1901), 580, me plnll.
69
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
Satti, shgip shat, i shguar shati, shatE, shata = " Karst") me nj e lagj e Ie vogel poshte (citra piccola nominata Sati , al presente e dislrutta)198, e cila ne gjuhen shgipe sigurisht qllhej si katundi i sotem l99 NdwE Shat, Na ' n Shat, ("Nen Shat"), vendin e saj e shenojne germadhat e kis hes se Shen Kollit te mesjctes 200 Ne fund te shek. XV lokaliteti ishte nje germadhe. Pothuaj nj ekohesisht me keto keshtjella njohim edhe nje keshtjelle ( 1443) te komunes fi snike Pastroviqit "super scogli o prope marinam,,20I, e cila me vone ( 1542) mori emrin "fortezza de S p i z i" dhe gjendej nen juridiksionin e Tivarit202 dhe nje kes htj ell e ne kriporet e Budves ( 1406)203. Por ketu Iluk mund te daUojme nese keto fortes a i perkasin tipit veri or te fortifikimit qe vjen nga Bosnja dhe Kroacia ose 204 atij nga Shqiperia JlIgore Te dy rrymat tako hen me njera-tj etren te vija Koton·-Prizren, e c ila eshte shume e komplikuar persa i perket tipit te kesbtjellave. Perve<; dy ti peve te permendura me lart me mbetj e te vjetra ilire si M eduni, keto krahina kishin ne shek.xIV keshtjell a romane dhe bizantine si Shkodra dhe Prizreni ; prane ketyre gjendeshin edhe disa keshtjell a primiti ve sllave qe kishin gend ruar si "drevcn grad,,205, te cilat ishin ndertuar me derrasa, trare dhe hunj. Me ne fund vijne ketu edhe manastiret e fortifikuara, te cilat u ndertuan ne shekujt XV e XVI, gjate te gjithe kohes turke nga Morea e deri ne Hungari. Q ysh ne gjysmen e dyte te shek. XIV, ne koherat e rrezikshmc qe erdhen mbasi u shua din astia e Nemanjeve, raguzanct perdoren si vend per mbrojtj e, perve<; keshtjelles se Pri zrenit (1 372) edhe manasti-
198
Musaehi (1510) te Ho pf. Chroniques 292. Ajo ekzislonle akomn ne vilin 1458. (SelWto
Ma,6 fol. 87). Hahn. Reise 328. shen. 2. Sot banon episkopi i Sappes (Jppcn le Palsch. 2ur Kunde 5, 51). Germndhat e ki shes i ka pershkruar Ippen. 80S. Clasrzik 12 (1900) 83 = Wiss. M inei1. 8 (1905). 231; paslaj Nopesn. po aly 19 ( [ 907), 7 f. ; Jirecek te Thal 16czy I. 121. 201 Jorga 3. 123 . 202 Lj ubi 6. Commissiolli 2.168. krah . 3. 7 v. 20) "ad quam lUrrim propter metum Teueroru m plus quam mille massaricic irent ad habi tandum"' (Jorga 1. 158). 20-1 S hih f. 62. sl1en. 147. 20~ Nc nje dokument Ii! mbretit ti! Serbis~ Stefan Drngutin ( 1276 · 1282) me rasl in c persh krimit Ie kufijve Ie kalundil Lokvica arer Pri zrenit (Spomellik srp. ak. 3, 13 dhe 44. 12; Jirecek. Staal 1, 8 1). 199
200
70
rin e Shen Mehillit qe gjendej prane206 Ne shek . XV abac ia e Rotec it ( 141 0) ishte nj e "fonalicium" dhe prane manastirit te Shirgjit pennendet (14~3- 1428) nj e " fortifikate'.'. P;g~ druri (in cas tri s contra bastitam S. Sergll, bastna a latere S. Sergll ) - . Edhe abac la e Shen Aleksa ndnt ne shpatin e Malit te Shenjte duket se ka qe ne nje kes htjelle kll vcncti. Kete na e deshmo n e mri i saj Oroshi (ru m. o ra~ , "Iagje e jashtme"), qe ia dhane a rumunet e ngulimil lC krijuar nen te, te c il c t is hin a rratisur per shkak te turqve 2118 Pu shtues it turg mbajten nga qytetet vetem keshtj ellat, sicJomos kes htje llat e larta (S hkodren, Krlljen, Berat in, Ohrin), te c il at kishin nje rendesi strategji ke, madje ne Lezhe ato rinovllan akropol in e vjeth. Per te siguruar sundimin e tyre ne keto krahina, u the meluan edhe keshtjella te tjera, si Elbasa ni, edhe Preza. Midis qyteteve te vogla qe pennenden ne ate kohe, I sh mit ( 1570 la cilIa Ismo) dhe te T ir a n e s (1572 il borgo di Tirana), Ilgrihej mbi nje korler kalaj a 206 Jirecek, Geschichle der Serbell I. 442. sheo . 2: Staal I, 68. SUfnay. Vjesnik hrv. ark. 17 (1905). 32 = Thall 6czy I. 23 I. 207 Sufnay, po alY 61. shen. 7 dhe 67. shell. 1= T hJ.ll6czy 1,270 dhe 277: Acta Vel1cW 2. Nr. SRI. Shih Jorgn. ~hc.n. 1,248. sip:1s Ie citit ne vitin 1416 mllrRii t "scopuli $trivalii siti prope MOlho nulll" me n9ihmell e Vencdi kut e forcojne mnnasli rin e lyre pcr t'u mbrojtur nga pirate!
t\lrC] .
208 Po bcjrnt kelt korrigjim pcr Vje:mik flrv. ark. 17.64 v.::: Thal16czy 1.273 V., ku bill folur mbi manastirct c Shen Aleksandrit nt Shqiperi : Ne perilldhen e mesjetCs pennenden a) S. Alcx:tndcr d ioccsis Alb:mcnsis (1319. AAtb L 653): b) S. Alexa nder de MonIC (monnchus Alcxius de Arbano 1367. AAlb 2. 228), rraterni ta de S. Alexandra de Montc (1426. J irecck. RomanclZ t. 52). ccclesia S. A lexandri super monte Mireditarum (1638. Farl:H i 7.162); e) S. A lexander de Collemacia diocesis Duracensis (1402 Eubel. Nier. calho/iell 12. 1(0): tI) S. Alexander M:J.iorde A[bani a (1417. Jorga 1. 270); e) S. Alexander Lix iensis ( 1435. Eubel2. 198): kesaj edhe nje arkipresbiter ecclesie S.Alex:lIldri ne Basilikano Arbanensis diocesis (1426. Jorga 2. 25. shell. 5. Krah. Vje.mik 17. 19. shen. 7 = Th.:111 6czy 1. 21 3 shen. 5). Idcntifikimi i ketyre dy manastircve eshtc i vitshti re. Unt! jam i sigune se aJ dhe d) jane idcntike me ki shcn e SOlme te Shen L1eshit afer Planes ne rushen e Mati!. jo shumc lnrg Kurbi nit (Ippcn. Bos. GlaSllik 12. 521 dhe te P:llsch. 21lr Kunde 5. 66). c ciln ne kundersh tim me e) 'lit gjendcj prnnt gryk~s sc lumit It Mali l (co!1e Malia = Brcgu i Malit) quhcj edhc S. Alexander Maior. Po r sis: duket b) dhe e) ka qcne abaeia e She ll Aleksalldrit afcr O roshit (te Hahn. "Varosh") te Mali i Shcnjte (Mons Mirid itaru m). e ei l::! i perkct dioqczts se Atesios (Degrand 142 f.. JJstrebov. Glasrzik .up. 57 (1 8841 16 dhc SpoII!cnik 41. 2[9). Ky kuvend kJ ekzistua r nc ko hcn c mesjelcs; kelC e dcshmon nje mbishkrim nga viti 1447 ne kryq te nltarit. i ei li ka qcne ne vit in 1896 (Degrand 144).
71
QYTETET DHE K tSHTJELLAT E S I'IQ I PER I S~
MILAN S HUFLAJ
e Pre z e s , e cila dominonte rruget qe vinin nga Tirana dhe Lezha dhe shkonin ne Durres ; rreth blase shtrihej qyteti i vogel209 Kalaj a qendroi , p~r nuk luajti ndonje rol me rendesi. E I ba s sa n i (shqip geg . Elbasan;-a ni , banor: elbasanas, elbasanase, eJbasa nk 'c), qe gjend et ne nj e vend ge nd ro r midi s Durresit, Beratit , Ohrit dhe Di bres ne fu shen e Shkumbinit mbi rru o-en e vj eter Eg nati a, u lhemelua ne vitin 1466 prej sulltan Me hmetiti'1O bre nda nje kohe te shkurler dhe u zhvillua e u be nj e gytet i klasil Ie pare. Ne vi lin 1570 nje itali an e pe rshkruan qytelin keshLU : qyteli (ciuil) shtrihe t ne nje fu she me uje Ie bolls hem, ka mure te forta, pirgje kalerkendeshe dhe nj e he ndek; rrelh e perqark ka shume lagj e ", j as hlme (grandi ss imo borgho)211 Per t' u dallu ar nga qytetet e vj etra te Shqiperise, frankel e guanin ale here "Terra nuova". greket Neokastro 212 . Mure l e qyleteve te vjetra u lane ne meshire n e fatit dhe u shkaterruan krejt neper lagjet e j ashtme ose te poshlme, ge nuk ishin Ie 2IJ mbrojtura Ato i quanin ne ate kohe "varosh", qe eshte hungarisht (var " keshtje lle", yaros " kala''), fj ale e cila ne shek. XV u perhap me ndermjetesirnin e turq ve nga krahinal kufitare hungaro-lurke, prej 214 Bosnje Maeva dhe Belgradi (NandorfebCrvar) ne te gjithe Gadishullin e Ballkanit ( LUr~., s hqip, serb., kroa t., bullg., yarosh, greq . e re uap6m rum . ora~) IS Ne vilin 16IO pcrmenctel nje yarosh afer Tivarit, po as htu guhet edhe SOL yarosh nj c lagj e e Lezhes, e
217 218 Ohril2l6 , e Serit dhe nje lokali leti afer Ndrog il Te gjitha keto varoshe ki shin shtepi me kopshte, me ornamente te bukura prej druri", me dri lare Ie vog la dhe me ox haqe te buk ura, vee;: kcsaj edhe uj e me bolJek, qe i peJ~e nte shume ita li aneve. siku nder na lregojne pers hkrimel e asaj kohe I". Koha e luIezimi l Ie lyre ka gene shek. XVI-XVII , qe eShle periudha me e shkeJqyer e Perandorise Osmane. Ale here mberrili kulmin e lul ez imit Prizreni , i cili kishte re ne shume ne fllnd te shek. XIV; ne vilin 16 10 vinte mbas Shkupit dhe StamboJlit dhe ishle nj e nga qylelet me Ie medha Ie BaJl k3n it220 Ne vitin 16 10 ma rrim vesh se Pri zre ni ka gene nje nga qylelel e para Ie Turqi se qe u paji s me nj e sahal bashkie, Ie c ilin e vend osen ne nj e xh ami di sa mj es hter franCeZe221 Jo shume vone u nde rtuan kuJla sahat; edhe ne Kanine, Krllje, Elbasa n dhe ne Jajce Ie Bosnjes . Mbas kesaj periudhe le lu]ezimil kulluror vje n "kohn e vj eter dhe e mire" (nE vakt veziril) e qeveritareve autoklone te Shqi pe rise (shek. XVIII), te cil et u perpogen shume per zbukurimin e rez idencave te lyre (s idomos per Shkodren)222, por sh ume gj cra u pri she n ne kohen e lu fterave dhe kryengriljeve te shek. XIX.
209 Me 1570 "un castello dena Pressia. nel lerrilorio de Rodon i Juocho da pochi anni fabriC:lto da T urchi, debolissimo e sol:l.Inen lc per dominar quei popoli" (StorillC 12, L98); 1614 " Pres e una cirade lla co n un castello sapra una collina attorno'l i il borgo" (po my, 189). 210 "Kur invaduan shqi ptarel Hungari ne ne vitin 870 (1465 ·1 466) . su1ltan Mehmci Pushtuesi
ngriri qy tet in e E lbasa nit ne mes Ie Shqiperise per ('j mbajtu f banorer nen plishteti n e tij (Perkth . serb. i Ha xhi "Ja1lfes, botuar nga Nov;\kov ic. Spomenik s rp. ak. 18.51; perkthimi fragmentar hungarisht i Kadsconit nuk e k3 kete, Torok ir6k 3, 200-388). Starille 12, 198. Krall. Pouquev illc. Voyage de ta Greee 1. 386 v. H ahn, Alb. Srudiell I. 79; Ru varac, Arch. slav. Phil. 17 {l895), 569 V.- M uret e kalase u shembGn ne vi lin J S32.Kcshtu, ne Icgjendal grekc tc Shen Gjon Vladimi rit (NOV;lkov ic. Prvi oSlIovi slov. Klljilevllosl i. Belgrad. 1893, 220, shen . 1). 211
213 Ne 16 10 prej Pfizre nit : cssendo ella senza mu ra come sone quasi tutte quelle cittfl (Srarille
20. 11 9).
214 K etu per here Ie pare 1446: "gr:ld K ljuc i v~ros Podklj uC", keshtjella e K lju~it dhe bgjcl e j ashlme nell keshtjell en e K lj uyit ( M iklosch. M. Serbica 438). 21S Novakov ic, Grad. Trg, varos in Nastavlli vjesllik prof dl'uJrva 3 ( 1892). 1- 17 (edhc SA . Z agreb. ( 892). paslaj Reset~r, A rch. slav. Ph il. 15 ( 1893), 622.
72
Glas. srp. ak. 12.53: Gopcevic, Makedolliefl 125 . Periodic, spisanije Sofj:l 36. 827. 218 Ippcn te Patsch 5 (1907). 54; H ahn. Reise 5. 219 Scuta ri con bc ll issill10 bo rgo-Do1c igno ca n suo bcllissimo bargo (1572. S/arillC 12. 198 dhe 201): Ant ibari vel borgo che Ii sta alorno. dove in gia rdini Cl luoelli ddi l iosi vi Slanno i f rincip:tl i T urch i ( 1614 . Srarille 12 , 172) . . w "continendo 8 600 case ass3i grandi havendo quasi tuue i soi con i!i come Ie rusliche in hal ia non cede di grandezza a nessuna :lltra chc a Scopi:l chc ne ha 40 mill iJ. E irr igal3 tulta da fan lane a ahre ague vive. che volta no Ie fuOle ai molini" (Sfnrille. 20. 120) . 221 "UII oro logio fallo :.Ii Turchi da a\cuni Franccsi. cos~ insolila in T urchia" (po :lly). Por sah:Jte ba shkie kishle nl! Ball kan shume kohl! me pcrpara. Nt Raguzc u instnl ua nje "horologium" ne vitin 1389. Nje serb. mu rgu Lazar i Achos il. ngriti ne Moske sahalin c pare ne vili n 1404. i cil i i lregonte o rel me ane Ie nje ~eki~i. qe rrillle ka mbanen (Ji rcct;k. Slant 3. 216 211
5 1). m I ppcll te Palseh . Zu r KUlide 5 (1907) 26 f. dhe 37 v.
73
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQII'ERISE
Ne mesjetc lhelbin etnik te gjilhe ketyre qyteteve nga Is tria deri ne Durres dhe ne Kruje e perben in pasardhesit e qyteteve romane; r o m a n et e Porfyrogeneli t, te e ilel me vone u quajten pergjilhesisht Latine, Latini , arab. Ui.dhin6n, serbi shl Vlasi (vlie he)., por edhe Lalinei, shqip Lal in , L'Etin, L"Eli ). Ky emer gjate kohes u be identik me fj alen katolik '.
IV GJENDJA ETNIKE NE PERIUDHEN E MESJETES. JET A
Nt QYTET DHE NE RRETH
(Nukleu roman dhe Dsmoza shqiptare e sllave. Dendesia e popullsise. Qytelare Ie vjete r dhe qytetare tii rfllj. Palingenczo morale. - Rrethel e qytc!eve, zgjerimi dhe rrumbullakosja e tyre. Grindje kufiri. - Til ashluquajturir carcui te Dtl rresil, te Kotorri! dhe til Raguzes. Kultivimi i vreshtave, i lI11ishlcve dhe i pemishtcve. £ksportimi i d ru ve, rrilja e krimbit te mendafshit dhe e bleres. Peshkimi. _ Kripo ret. Tributi i qytcreve Ie slmduesit e vendi!. Simbioza diLe paraqitja e jqilljeve Ie vegjd dhe Ie miidhenj. Familjcl e patriciive ne shiirbim Iii zoterinjve Ie vendi!, _ Puna dhe kuilllra e la rte e jisnikeve. Zejla ria dhe esnaftl. - Nje vishlrim mbi rrugen dhe shriipine).
Permbajtja etnike e qyteteve ne bregun lindor te Adriatikut nelrys honte si ne kohen e vjeter, kirnikisht d he formalisht nga pl az ma njerczore sHave dhe shqipta re e hintcri andit. Nga tipi municipal roma n i pergjithshem me ndihmen e eksklu zivitetil dhe le veterregu llimit te mevonshe m linden republikat aristokrate. Qytetel jane kapsol la organike te verteta, ne te eilat ndryshimet kinuke behen vetem nepermjet nje osmoze etnike shume te ngadalshme.
74
Gju ha e ketyre romaneve, te ashtuquajtur dalmaline, ishte nje diale kt lokal i ve<;ante dhe plotesisht i zhvillua,:, nje " idi oma latinum", gjurmet e para te tij duken pak nC latinis hten pa rregull te dokumenteve te shek. XI-XI[ dhe lepricat e Fundit le tij jetuan para vitit 1898 ne q ylelin Vegla. Ai nuk largohej shu me nga drejlimi ila lian i gju hes lali ne, po ruajti dhe shume arkaizma, dhe ndryshon shume prej gjuhes nga ka dale lalinishlja, nga ro mani shtj a, pers a i pecket gje nezes dhe zhviliimil2 M ateriali qe ka mbetur nuk mjafton pcr te ko nstalUar ndrysh imet lokale te kelij dialekli. Nga fundi mesj elCs gjalleria e kesaj gj uhe ne le gj ilha qytetet ishte shume e paket , ajo gjendel vazhdi misht ne perpjeselim Ie kundert me shtim in e ndiki mit se itali shtes dhe ne anen tjeter me osmozen etnike qe vepronte ne menyre te pandryshueshme me hi11lerlandin . Ne veri depertoi ne qytet elementi sll av, ne jug ele menti shqiptar. Trikendeshi Ko torr-Tivar-Drisht formonte zonen kufilare te osmozes se perzier sll avo-s hqi ptare. P or edhe nc D urres vele kons tatojme elisa elemente sli ave (1243 Kur Cumano de Suecoterno, 1344 Slogubi<;a, 1355 Miroslavo). Kjo skeW me re ndesi kis hte nj e popu ll si s hume te perzier. El ementi roman u perzie me gjak te vj eter dalmatin, sepse ne s hek. VI! erelhen ketu refugja te nga Salona. Qe ne shek. XI gj ejme ketu kolo ni veneeiane dhe amalfitane, te cilal dalengadaJe e zhduken gjuhc n e elemenlit roman shu me te vj eler, ne shek . XIV, kjo pune qe krye r me siguri pl otcsisht. Ne kohen e sundimi t bizantin eshte nje arqidhjak kryetar i kis hes se romancve; te kj o berthame kalo like I Jirecck, Romanell I. 44 v. Bartoli, Dos Dulmclfillische I, IS9 v. si ed he AAlb 2, 253 (Lalfllei) dhe 1, 265 dhe 563 (emra shq ipl Jre Ii! fisevc dhe fam iljeve Lett, Leteni). 2 Sufflay. Ullg. Rllndsclwu 5 (1916).14 VV.
75
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPER1SE
MILAN SHUFLAJ
mbeshtetet e lementi i forte shqiptar i qytetit. Greket kane form uar gjithnje minoritetin e qytetit. Perkundrazi shu mi ca e banoreve te Vlores ishin greke; atje nuk ki shte romane autok tone. Si ne te gj itha qytetet e Greqis;;, edhe ne Du rres ki shte disa jude nj ( 1401 pauperes et pauce fa mili e), te ciJet si duket banonin ne nj e lagj e te ve~an te , ne Geton te Korfuzit (Hebraika)3 The meli etnik i qy teteve te tjera te Shqiperi se nu k eshre aq i komplikuar s i ne Durres. Gjaku italian eshte i paket4 dhe gjurmet greke mez i dallohell te e mrat e familj eve, s i Sebasto, Andronenas (U lqin) , Span (S hkodcr) dhe te emrat e personave, s i C hi er (Kup, 1364 Pervos filiu s C hi eri de Soa~o), C hiu ra (Kupu), Cal ia (KaA.~) dhe Calogeorgi us. Me i mad h eshte imi gracion i reciprok i qyteteve. Tregtaret e Rag uzes i gjejme kudo. Ata ne Shkoder kane nj e kol olli te tere ne lagjen e jashtme dhe kis he n e tyre, ne Ti var kane dyqane te medha (s ta<;:on/ Kreret e shtepive tregtare te medha banoj ne ketu, s i . edhe ne Ulqin e ne Shirq. Disa banore te Dris htit kane prona ne Shkoder dhe disa shkodrane ne Dri sht6 "Nobiles de Milo de Scutari" u vendosen ne Tivar ne viti n 1435 7 Familja patrice Domagna nga . Ti vari dhe Dabre nga Ulqini kishin bere krushqi. Nicolau s de Archiluppis de Cataro, kancelari i dy dcspoteve serbe ( 1423 -1 445) ki shte per grua nje ti varase. Ser Jacomo de Sllino nga Ulq ini mori per grlla nje vaj ze nga falllilj a de C rieva e Ragll zes ( 1496), ser S imon Dalmasii nga Tivari (1 498) ishte martuar me nj e M e nceS. Familj a Tlldrovich nga T ivari, qe e kis hte te ri titullin e fi snikerise, kishtc bere krushqi me qytetare te rinj te Ragu zes me ori gji ne gjermane (Sassi novich, s llav. Sasin = Saksone). Ajo, s i duket, ka qe ne nj e dege
e Dukagj ineve ( 1402) qe ishin vendosur ne ate qytet9 Por me fort vepron osmoza etn ike nga hinterl a ndi. 'Kruja (Ajban nm) e humb thelbin roman ndoshta ne fillim te sheL-XilI,.-.Lezha me vone n L~hek. v; te dy qytetet u bene rezidenca te fam ilj eve te dinasteve shqiptare. Kj o gje ndodhi edhe ne Danje ne shek . XV, ku gjejme gjurmet rOll1ane ako ma ne shek. XIV (Familie Caput- Apis) .iKryepeshkopi i Tivarit Wilhe lm Adae (1332) thote se Sapa ka vetem bano re shqiptare 'O , ku rse Zengu dhe sidomos l3elgradi (Biograta) afer Zares, sipas lajll1eve re ld rizit ( 115 1), banoheshin vetem prej "S iql:iba" (:lJaveve). Kryepes hkopi shkruan edhe se Tivari, Ulqini, Sva~ i , Shkodra, Drishti banohe n vetem me latine (inh abitant soli Latini), por venecianet bejne ke tu nje dall im ndermj et latineve dhe shqiptareve ( 1404) 11 Gjuha romane e vendi t zevendesohet neper skela nga dialekti venecian, te cilin patricd e dinin para perill clhes venecianel2 Madj e kelU elementi s hqiptar kishte depertuar ne kaste n e familj eve fi s ni ke sunduese, sikunder na tregojne emrat e familjeve dhe e fiseve shqi ptare, si Malliocus, Maliocu s (1376 shqipmalok, krahaso pamalok. Pamalioc e shquar Pa maltotti 1553) ne Ulqin 13, Scaplldar (s' kipEtar), Precali ne Dri sht, Scura (1405) ne Durres etj . Shkodra, s i duket , u shqiptari zua krejt ne shek . XIV; sa filloi sundimi venecian ( 1399), komesi (iatini s ht comes) u detyrua te man'(! nje pcrkth yes (inte rpres), mbasi nuk e kuptonte gj uhen (propte r lingua m quam nesc it). Ju stinian i (1553) thote se ulqinaket ish in shqiptare 14 , kllrse [i varas it i !lisnin te dyja gjuhet dhc ish in gjysmeshqiptarc dhe gjysmesllave. Me i paster se te gjithe qelldroi elementi roman ne qytet in malo r te izoluar, ne Drisht, pjesa me e madhe e
xl
) AAlb 2, 676. Per Ylorcn Jorga 2, 161 dhe 232. Pastaj Milleis, Reichsreclu 34: Miller, Th e LalillSi" the Lcvanr4 v ., 5 17.
AAlb 2. 691. shih eJhe 340. Kohl er. Recueil des hisroriens dCJ eroissades, Doc. amu!lJiclls 2 (Paris. 1906) 483 v. ::: SUffl3Y, Vjesnikhrv. arkiva [3 ( 1911),149.
Ne Shkoder permcnde n nc vi tin 1416
AAlb 2. 756. 12 Dokulllcnti i Gjergj IL [Ja ls!1(!s nga viti 1388 per lregtart!l e V encdikut I!sh te hartuar ng:l. gjy k:llcsit dhe pllrici i Ulqi nit, Helias Marino, ne njc dialekt vcnecia n shume Ii! mire (AAlb 2,4[8 shih edhc 392). Ne vitin 1387 "Sergius Marini de Dulcigno" shk roi nje "ccdub in vu\gJri" (AAlb 2404), IJ AAlb 2. 336: l ustiniani te Ljubic. Comill. 2, 227. 1.\ AAlb 2. 613: Ljubic. COlllmi.uiolli 2.227 . Nt! vi tin 1610 "gl' habit anti non parlano altra jingu::J che \'albanese etla turea" (Srarille 20.74 ).
9
4
76
10
II
77
M ILAN S HUFLAJ
emra ve te banoreve es hre romane (Palombo osc Co lomba. de Leporibus, Barbabianc ha, Summ a. Bel lo) dhe ata mburresh in akoma ne shek. XV, se ishin pasarelhesit e romaneve Ie vjeler (Roma norum co lonos se appell antes). Por edhe ketu ki shte mjafl shqiptare, sikunde r rhame me siper, dhe gjuha e tyre ishte baras me roman ishlen l 5 ; kelU shihet edhe nj e deperrim sllav (Famili e Berivoj , Sv inj a). Megjithse materiali nuk mjarlO n per re caklu ar me shifr:! ndryshimet qe jane bere ne dendes ine e popllll sise si ed he rczllllarel e osmozes etnike, nj e gje eshle c sigurtC se, persa i perkCl ktsaj ,eshtjeje, Durresi duhet gjykuar ndryshe dhe jo si qytetel e tjera te Shqiperise . Ne kohen bizantine ky qytet pali periudhen e dyte Ie lul ezimit te tij , e cila vazhdoi deri ne shek. XIII. Atehere (1246) l6 ndahej ne lagje si Korfllzi dhe qylete te tj era bizanline te medha , It c ilat nuk ishin me te vogla se seksterer e Vc nediku t, te Firences dhe re Marsejes. Duke marre parasysh mad hes ine e qytetil dhe gjashte noteret qe pennenden prej 1243-1258 (ely latine, kater greke), mendoj se nurnri i banoreve te qytetit ka qene rreth 25 000 17 Termeli ka tastrofi k i vi tit 1273 shenon tillimin e dekaelences sc shpejte le qyterit, sikunder shenon per Raguzen termeti i vitit 166i 8 Shume qytctare u vran e, shume u shperndane neper kalund e ose shkllan ne Berat, prej atyre u kthye ne qytet vetem nj e pj ese ne vitin I 284. Ve~ kesaj katastrore, qytetaret vuajtc n shume he re nga zij a e bukes (l307, 1340) dhe nga epidemite e mMha te shek. XIV, sidomos nga murlaja c tmerrshmc e vitcve 1348 dhe 1362, c c il a beri kc rel inc gj alt gj ilht bregut te Adriatikut, dhe ra edhe disa here ne ke le qytet (1391 , 140 1, 148 1), pastaj eelhe nga "aj ri i keq" i malaries qe e kishte folene ne keneten mo~a l ore dhe me ne fund nga s hqiptaret dhe turqit. Te gj itha keto i shtrenguun banoret e mbetur re arratiseshin ne dhe te huaj , I~ Me 1399-1404 njc Lepore ka ofigin (.ogho (shgip::: 'lOg "jungcr Vogel", A/db 2, 745. shen. 2). Ne U lqin dhc ne Ti vJ.r permendet (1380) nje fanlilje fisnikc e Zogajve (AA lb 2. 369). KrJh. mbicmrin Pt i~ich' (sllav. plic.:J. "Vogel") ne R.:J.gu ze (Ji recck. RO/IJ(/llell 1,77). 16 AAlb 1. 181. Per Korfuzin to£AtlOV 2. 594: Miller. The Lllfills 51 3 v. 17 Shih Beloch. AI/like lilld modcrne Gropsriidlc. Zeilsch.f SOZialwissenschaft I (1898).4 18: Oberhummcr. P.:J.u ly.Wissowa 4. 1004. 18 AAlh 1.305, Shell . 5, pasl.:J.j Gie~berger, Dos raglisclIlische ErdbebclJ VUII 1667 (MullchelJer geogr. Sr/ldiell. StUck 28). Mi.inchcn, 191 3.
78
QYTETET DHE Ki':SHTJELLAT E SHQIPERISE 19
si kunder iken ed he ba noret e Sclanikur me 1425 Nt gjysmen e pare te shek. XV qytcti nuk ki shte me njerez per re bere roja te muret; qyteti pothuajse ishte brakti sur fare nga banoret (1 428. 1437). Perireria e gytetir u zvogelu a perseri; ne viti n 1423 dhe ne virin 1428 vcnecianeve iu desh te premtonin te mos merrnin taksa, me qeilim qe til nxisn in njerezit te vendosesh in ne qytet, ne kere menyre ata doni n ta populIonin prap qytetin e D unesit 20 Familjet feudale auroktone iken te fund it nga qyteti, mbasi ai ra ne dua r te turq vc ( 150 1). Lokaliteti turk i rregjuar (16 10, 300 shrepi) madje nuk ki shte tt pcrbashket me popu lIsine e mesjetes as le"ozhge n e qytet it. D i a g ram a e den des i sese qytereve te medha te Shqiperise Veri ore ne periudhen e lulezimil mbas vitit 1200 ka qene njt konstantc qe leviztc ne forme te nje vale, e cila u ngrit provizorisht me a rdhjen e turqve. pe r te rene pastaj edhe me teper. Qytetet e vogla. si Da nj a, Sapa, Balezi, S va~ i gjendeshin ne nj t de kadence tt shpejte qe prej viti t 1388. Laj me me shifra kemi vetem nga Ti vari dhe Ulqini i Venedikut, per qytetet e tjera vetem nga koha e Turqi se (l610-1614), e c il a nuk na intereso n tani per tani. Ne vitin 1553 Tivari ki shte 600 21 shtepi dhe 2 500 banore, Ulqini 300 shtepi me I 600 banore Por keto shifra nuk jane me te larta si kunder e desh mon krahasimi me 22 Kotorrin , i ci li ne vitin 1492 numeronte 7 000 banore , por ne vitin 1553 ki s hte vetCm 4 000 fryme. Duhet te prallojl11e se edhe Sh kocira. Dri shti dhe krahinat e hapura ne pergjithtsi kane pasur nj e shtesc prov izore te pOPlilIsi sc mbas pllshtimit te turqve; kjo ka ncIodhllr edhe 23 ne Ti va r c Ulqin ku jane vendosur familje patrice nga Shkodra, Lezha dhc Durresi.
!') Tafrali. Thes!iOiolliqtle all 14~ siecle (P:lri s, 1913). 16: Kugeas. Byz. ZeilSc/t. 23 (19 14). 158. Ne vi lin 1425 Durresi u pusllluu nga lurqit, me perjnsblim 1<:: ki.:sillj elJes. dhe u pJarrkit (Hopf.
Gcschichtc 2, 101, shen. 3). 20 Mis!i del Sefloto 54. fol. 131 ( 16 korrik 1423). Jorga. Noles 1.482 dhe 3,15 . Shih me Ia n
f.
46. shen. 54 .
2! Ju st ini:l11i te LjlLb ic, COI/IIII, 2.237. P;l slaj per kohen e TU l'qisc SU/ rin(! 12. 172 clhe 20. 65. 2! S/!IIaro Mar (Arkivi i Vencdik ut ). 13. fol. 90. RJ.guz.:J. kishle me 1527. 6903 banore. Znrn me 1553,6536 (Ljllbic. Comm. 1.201; Jirecek. Romallell 1.98). 2~ Shi h Jllsliniani 2. 227. Nt! vilin 1479 nt: Ulqin vendosct ne krye Ie dhomes se kriporeve nj c shkodrJ.n qe kishlc mbctur besnik (SenalO Mar II. foJ. 28).
79
QYTETET DHE K ESHTJELL.AT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
Por ne gofte se nuk zbriti shifra e poplliisise gjale shekujve, u zvogeluJ "do vit e me teper s hifra c pe rpjeselim il ne mes g y t eta r ev e te v j e I e r dhe Ie I' i n j te kdyre qy leteve. Pe rve" demeve qe beri munaja (1348, 1362, 139 1, 140 I), u shluan dhe ate te luftes; ne anen tj eter vijonin re vinin vazhdimisht nj erez re hu aj nga j as hle. Si kudo, edhe ketu mbreteron li gji i natyres qe familj et me talente politike shllhen. Nga 64 familje fisnike qe kishte Tivari, ne vitin 1553 ekzistonin vetem 12. KlillUra qytetare dale ngadale II zhdllk . Sjelljet dh e zakonet e banoreve u bene te egra sepse qytetet u m bushen me njerez primitive. qe vinin vazhdimisht ngo hinterla ndi . Punetoret e kriporeve jashte Durresit shkonin Ie annalOSlir (1436) me hark, "eki" lufte d he palle", por edhe fisniket e qyteteve, te c ilet deri dikll nllk rrezikoheshin nga nje armik i jashtem, s i p. sh . ne qytetin e Kotorrit, i detyronte statuti (1442) te mbanin ne shtepi arsenal armesh per luftim pe r se afermi dhe per se largu'5 Ne vitin 1438 ti varasit sulmuan nje katund te rrethit te Ulqin it, dogjen te gji tha shtepite, vrane ba noret "et ~regnantem muli erem ev iscerando simlll cu m puero in igne iecerunt,,_6. Ne shek. XVI ekzistonte neper qytete nje meri e papershkruar midis nobilitetit te qyteteruar. qe donte te sundonte, dhe partise "popullore" te paqyteteru ar. Kele e s hohim shume bukllr ne Tivar (1553), ku lufta civi le peri odike kushtonte sh ume ' vikt imJ dhe ku ne vitin 1512 fill oi nj e mJsak rim i vertcte i pJtriceve27 Kj o me ri e madhe "odi o inestinguibi le" eshte s hkaku i nje krycngritjeje ne S hkoder e ne Dri sht ne shek. XV dhe shpjegol1 simpatine e zjarrte ge kane patricet e ketyre qytcteve per Rcpubliken e Vened ikut, e cil a i mbronte nga lIumi i shoqerise. Kjo i detyroi qytetaret te beheshin ushtare te rrcgullt, te mbronin me sakrifica vendbanimin e tyre dhe tw vdisn in per ate, si drish tasit (1478), ose iknin nga qyteti me gra e me fem ije se bashku me venedikas it, si
Jorga, Notes 3, 8. 25 Sraluri i Kororri( (Vcned ik, 1616). f. 417. Per qytctet c (jer:!. d~lmate shih Rcutz. VerJassllllg 173 v. 26 Jorga 3, 27. 27 Ju sti niani Ie Ljubic 2,235; Jirecek, Ramal/ell I. 99.
:N
80
\
shkodranet2~ (1479), te c il et kryen sherbim in ushtarak te Vened ikul. Ata nuk mu nden t' i pcrshtateshin sundimit turk. Perkul1drazi, qytetaret e vjeter Ie Tivarit, te c i\et ishin bere me te pervuajtur brenda nje shekulli tjeter, iu nenshtruan turqve. Sipas nje lajmi anonim, ne vitin 1595 banonin atehere " ne lagjen e brends hme te Tivarit fi sniht kryesore dhc qytetaret e krishtere se bashkll me turqit" (Ii principali gentiluomini el cittadini christian i); po kesht u gjejme eclhe l1e Lezhe d isa familje Ie vjetra mbas vitit 1479, te cil at me 1502 moren nga Venccl iku titullin e fis nikerise (che sia tracladi e tegnudi per zentilhomeni della terra tu tti quelli boni cittadini Forno antiqui in la terra nostra de Alexio)29 Keto ishin disa teprica, sepse qyteti aulonom i mesjetes kishte vdekur me kohe . Gjurmet e fundit te ketyre familjeve aristokrate u zhduke n shpej t brenda popull sise se krahinave te 30 hap ura E vetmja fami lje tivarase, qe ka jetuar ne koherat tona, esh tc ajo e Konte Bori si de FO!ltana ne Capo d' lstria. Il1stiktet shtazore te mases se qytetareve te rinj dalin plotesisht ne s hesh. Ne Tivar filion hakmarrja qe ne Kohen e sundimit venecian (15 11 vendetta) dhe sikuncler romanet e vjeter qe idel1 tifikonin fis in e ilireve me kusaret e de tit, po keshtu edhe te banorel e lokalitetit Te ra mo te Italise, fjala "duggen oltl," (ul qinak) ka edhe sot kuptimin e nj e pirati 3 ' . Rrethct e qyteteve te ko hes romane kalojne ne periudhen bizantine dhe qcndrojne nen fuqite e ndryshme te mesjetes. Persa i perket kesaj pike, nuk ekziston ndonjc ndryshim midis qyteteve roma ne te Veriu t dhe atyre grcke te Jugul. P er i fer i a e rretheve te q y t e t eve, te cilat i njohim me mire qysh nga periudha veneciane, ndryshon natyrisht gjate kobes.
28 Me 8 maj 1479 pr:mohen ne shcrbilll [e hllni Isonzo 110 vlI llneta re shkod ran e. qe tcpru::m ng.:l. njc kompani prej 380 vetas h dhe qc kishin luftuar heroikistu gjntc. rrethimit (Senafo Mar 11 , fol. 37): po kcshlll me 18 sht:uor pr:1nollcn 115 shkodrane 5i sbigjct:'trc ne galercI (po aty II. 1'01. 45 v). Me: 1484 u jept:1 nje ndihmc materia Ie edhe per pese. vjet te. tjera 40 vej ushave qe: banonin ne Vcnedik, te eilat ki shin humbur bu rnH gjatc rrethimit te Shkodres (Senaro Terra 9. foJ. 103). 29 Horv:'\t. Bos. Clasnik 2J (1909).34 v. M:lkusev,lsT. m:. 130. shen. 2. 30 Me lMI nje pasardhes i familjcs p;.Hrice Ie Samuelit cshti: prift ne nje kalumJ afer Tivarit (Horvat. Vjesllik IIrv. arkivll 12 [19 JOJ. 89). Jirccek. StaOI 1, 6 J. shen. 5. 31 M3kusev, 1st. ra~ 146. shen. 2. Bartoli. Das Dalmarische 1,264 f. dhe 2. 420.
81
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQ IP ERISE
MTLAN SHUFLAJ
Por, si<;: duket, gjendj a me e vjeter ka qene ngurrosur akoma ne di sa dioqeza ki shtarc te mesje tes se mevon shme (U lq ini , Danj a, Ba\eza, Sapa, Sva<;:i, Drishti ). Edhe administrata civile e bi zantineve, e anzhtl' · ineve dhe e venedikasve iu pershtat ketyre rretheve te qyteteve. Kett na e deshmo n fakti qe permendet (1274) Arkontia e Aricos (Ori cum , Je ric ho)32, pastaj dukati venecian i Durres it (1 204- 12 13) qe ishte pothuaj se ide ntik me " regnum Albanie" te pastajme te anzhuineve, te cilat nuk ishin aspak baras me themen bi z-ontineD Deri ne fund t~ ~ek . XIV ka qe~~.~.0 timi ~.htej_them~s -se.)!ikITIsl1n1e bizanti ne, i ci Id.~ h.tyJ~C!h.'-!!:..£!2k~i~!,,!TI~_E~ethi 11_t!._l-lyteti t,_li.e p~"-ilte here. thosh in, se kufijte e rrethit te Durresi t (confi nes Durachii) J4 shkonin pertej Shkodres Ne rrethin e qytetit te Durres it ki shte shume fshatra me e mra krejt romane, si p.sh .. Vicus Lac llS (1258), i c ili gjendej prane kene36 tes 35 ; ketu kishte ku llota dimri dhe vere , vreshta rrushi, arra, pe mi shte, kripore dhe mulli drithi. Gjate te gj ithe mesjetes ky rreth perfshinte qytetin dhe keshtjelIen e Krujes, qofte ne teori , qofte ne praktike, qe ne kohen bizantine e serbe kishte edhe vete nje rreth me , shume kullota dimerore J7 Edhe keshtjella e larte e Kanines ishte ne nj e gjendje analoge me Vloren. Qytetet e bregut te detit, si Zara , Trani dhe Raguza, i hnen nc rrethin e tyre ishujt e aferm , si ed he anasjelltas; qyte ti ishullor i Korfuzi (1403) ki shte prona ne kontincntin qe shtrihet perballe. n AAlb 1.319. Sh ih f.ll. 3) surn J.Y. Vje~l/ik lin'. arkiva 17 (19 15). 275 VY. :\.l Kur fi lluan vcncdi kasi t te merrnin ne dorezim Shkodri;!r.. n~ vitin 1396. bene ne DUfl'es helime tt! inlta mbi "privil eg iJ :lOtiqua. que foren l in civ il:.lte Durachii wm in communi qll31ll apud spec i:tl es personas l
Vcnedikasit ki shin fri ke. se marrja e Shkodres mos c ccnontc piken e paklil te paqcs me H llllgarine nga viti 1356
=
82
Rre thil te Ulqinil i lakonte ishull i i vogel Girana (Agirana)38, alij te Vlores ishulli i Saza nir (Sason , '1 viicros LUcrwv )39 si ed he te dy ishujt ne keneten e Artes: Korakon isi dhe Zvernec i. Krahinal e kontine ntit quheshin , ne kllndershlim me ishujt romane, starea, astarea, sta ria , shqip quhcn eclhe sot stere qe vje n nga greqi shtja 1j cr-rE pEay ~ 40.
o
Rrethet e qyteteve Iluk u zvogeluan edh e ne perilid hen serbe, maclje perkundrazi ato u zgjeruan ed he me teper, si ndodh i p.sh. ne Raguze qc u zmadhu a vazhdimi sht duke bere kompromise me sllllduesit (1253, 1333, 1357)41 Si rrethi i Koton'i t, u zmad hua po 42 ashtu ne kohen e perahdor Dll shan it edhe ai i Tivarit Te k ai hynte edhe abacia ~lac i t (Rotezo); ajo e Shen Nik olles prane Bunes (1406 San N icolao de la Foza) i lako llte n ethit le Ulq init, Shirqin me skelen e lumit e merrle Shkodra dhe Shen Gjoni (Johannes) i Shtoit (de 43 Strilaleo, fu sa e SlOj) i perkti ste Dri shtit Ne kohell e Venedikut Tivari u perpoq (1406) le shtrinte juridiksionin e lij deri ne Bune''Bashkite e qyteteve, duke luftuar vazhdimi sht me Fiset fqinje sll ave dhe shqiptare, me Pastrov i<;:et afer Bud ves, me Pamaloket ose Mrkoj ev i<;:et afer Ti varit dhe Ulqinit, me hotjanet dhe tu zjanet afer Shkodres, me Skurrajt prane Durresit dhe me Arianitet afer Vlores, u perpoqen t' i sigurollin tokat e tyrc me kufijte natyrorc, me kurrize malesh, lume nj sh dhe perrenj sh. Rreth i i Ragllzes, i Kotorrit, i Ti varit 45 dhe i Ulqinit , si<;: na dukcn ne ne she k. XIV -XV, jane rezultati i nje veprimi te tille sistema tik. Ne to kishtc fshatra, pyje, ara dhe li vadhe, pe mi shtc, vila, ullishte dhe vreshla rru shi. Ne rrethin e Ulqinit, qe ~8 AA lb 2. 719. A A lb 2, 437 dhc 503. Shih Lampros, Ni:oc; EJJ...t'1wiIIOJV I I (1914).57. 40 AAlb I. 129, shen. 3 dhe 2. 742. Jirecek. ROII/Qllell l. 92. 39
41 Jirccek, Hlllldelssfrapell [2 v. dhe per kohen e rnevonsh me Na.l"fOjallje starijeh Dllbrovcw/a oko ralirenja gran ice. Slovi nac 2 (Ragusa, 1879), 59 \/v .. 42 AA lb 2, 91. Mbi rrethin c Koto rrit shi h si domo$ diptorncil C Dushan it W vilit 135 1 (iJsluc ruajlUr ed hc si kap. 440 e Statutit). Hollesir:n i b kap. II I, f.71 v. Rrethit Ie Karon'i t i perkiste cdhe qyteti i vogd i Pernstil (c.J.p. 377. r. 205 f. Jirccek. Staat I. 63 f). o Hol/esi ral Ie SufnJY, Vjesnik 17. faqe 60 vv.=Thall6czy, Ill. Forsc!tllllgcll 1. 270v. " AA lb 2.799. 45 AA lb 2. 770. Ljubic, Listine 9 . 209 ( 1444). Justini an i Ie Ljubic 2. 226 dhe 229, shi h po aly 3. 5. Ne vi tin 1423 ~he t kelu nje rregu llim kuriri me hollesira ni;: favor ti! "benemeri li Pamalioti" (Misti del SenQto 54. fol. I 02 v).
83
MlLAN S HUFLAJ
Q YTETET DH E KESH TJELLAT E SHQIPERISE
vuante nga mungesa e ujit, nuk kishte asnje mulli drilhi (1553 non essendo molini nel territori o) . Ne breg te de tit gure te medhe nj sherbe nin si she nj e kufiri ( 1405 " pi e ra de l zal o" ne rrethi n e Ulqinit) ose edhe shtylla (columna), te c ilat permende n ne slalulin e Traut ( 1441 )46
parcela, te ndaheshin me ane le 1I 0les. Keto pjese "c a r al i" i gjej me ne Durres ne vitin 1401 , ku bajli i Vened iku t i ndau lokal e fituara ne 1 000 " carali". Ky veprim ishle en igmal ik pe r geverine e Yenedikut dhe keto "carmi" ajo i ngaLCrroi me fj altn "cari zatura,,52. Kete fjai e, ndonese ne lidhj e tjele r (carati per senlenzie), e gj ejme edhe ne UIgin (1440)53 Por me qarte se kud o ajo duket ne Raguze dhe ver;a nerisht ne Kotorr, ku perdo rel prane "carruba", si nj e dege e " partes", ne KotolT sll avisht edhe "sdrebi" (zdrebi, 1I0te). Keto pjese nuk mund te shiteshin ; nderrimi i tilullit le zolerimit mund le bchej velcm me ane te lrashegimit ose duke dhe ne token si prike. Ne qofle se nuk ekziston in trashegimtare le drejlperdrejte ose nga farefi si, atehere lokat ndaheshin ri shtas me 1I 0le ndermj et ari slokraleve le qyle til'" Ne keto sdrebi eli sa katundare ki shin (possan icus) shte pile, kopshtet, pemel dhe kasolI et e dhen ve.
Ulq ini e zgjeroi rrethine n e vet ne kurri z te Bashki sc se qy tetit te Svar; it (l406)"' , keshtu edhe Bashkia e Shkodres dhe di sa qy telare le saj i zmadh uan pronat e tyre, sido mos nen Gjergji n II Bal sha, ne kurriz le qytetit Sarda, qe ishle zhdu ku r, ose te qyteteve qe po zhdukeshin , si Balec i4S , ose ne de m te Komunes se Drish lil. Ne fillim te s undimit venecian (1399) plasi nje krye ngritj e e n'ezikshme ne Shqiperine e Veriu t nga shkaku i disa fshatrave, te ci lat me perpara kishin qene te Drishtil Venediku u delyrua le kujdesej shume per zgjidhjen e r;eshtjes se kufijve (exarninare terminos et condi tiones Scutari e t Dri vasti causas principales rebelli oni s locius contrale)49 Ketu ngjane edhe me vone grindje per r;eshtj e kufiri (1452), po ashtu edhe midi s qyteteve Ti var, Shkoder, Ulqin , KotorrSO ose ne Dalmaci midis Spliti t dhe Tran it.
Ne pronat brenda rrethil te qytelit, qylelaret mbillnin grure, rrush, ullinj dhe peme; kelo jane Ie ashwqu ajturi t "villici , villan i,,55 ose " di stri cluales"s6 Por gjate gjilhe bregut te Adriatikut ato merreshin sido mos me blegto ri. Levizja qe behej midi s kullolave dimerore dhe verore shkakloi qe ne Shg iperi ne shume fshatra te mos mbelej asnje banor5'.
Rreziku turk, qe fill o i te kerce nonte qysh nga vi ti 1388, i zhvle resoi gjilhnje e me leper loka! e qyle leve shqiplare SI . Turq il i . hoqe n kushtelu tat e qy leteve ct he me keto u zhduken , natyrisht , ecIhe kufijte muni cipale. \
Tokal e reja qe fitohes hin , ndaheshin ndermjet qyletare ve me pjese te barabana. Kjo behej ne baze te li gji t te vjeter agrar te Bi zantil , i ci li urdheronte ge tokat e bashkise ge nu k ishin ndare akoma ne -16 AA lb 2, 770 . St:ltuti i Tr~llt Reform. II, 55, f. 129: "cu m b3(chis alalere lev3nLis videlicet :l co lumn::. e confinii s Spal ati". 41 AAlb 2, 798. 48 Peter Spani ki slnc ne vitin 1426 njc "terren clamado corte" "e\ qual se ill Ii confini di B:llezo" (Lj ubit 9. 15). 49 AAlb 2. 63 1, shih cdhc 59t. 638, 674. 50 Jorgn. NOles 3, 27 0. :'il AAlb 2. 645 (1400) krailnso 668. Ne vilin 1514 banoreL c rrethit te U ICJ init gr:lbisnin bngetite dhe bashke me nenshtelasi t tUfq pfishnin vreshtal e rrush it dhe vrisnin mo.dje edhc qytetare ( Maku$cv 126, shen. 31).
84
Yctem qytctarct ki shin lcjc pe r tc mbj e II e hardhi ne l okal qe ishin brend a rrethil le qytetil. Slatuli i Drishtit permban urdhe resa, ne baze te te c il ave duheshin pri shur te gjitha vreshtal e rrushit te shqi plareve dhe le le huaj ve le tjere, qe gjend eshin brenda rrelhi l le gylelit. Po kete gje kerkojne edhe ulqinaket ne vitin 144458 Ne Ko torr u pri shen (1409) te gj ilha vreshlat e rrush ilmbi " unum gu adragnolum" "AAlb 2, 676. f. 201 A. ~J Ljubi c 9. 124: Makuscv, l SI. raz. 145, shen. 5. Po nc ate kohe ( 1440) kjo fjale ka edhe ne Rnguze po kett kuptim: "caractos, in CJuibus fuerit condemnalUs·· (Philippus de Diversis ed. nrullelli, Z:lra, [882. f. 69). 54
Jirecek. Romal/en 1.89 dhe Sloat 2. 32 v.
~5 Me 1405 "v illici extraA lessiu m" (AA lb 2. 767 ). ~6 Me 1369 "cives et di striclUal es dicte civit~Hi s Antibari" (AAl b 2. 260). :'i7 Hollesira te SUffl ay. Ung. RlmdsclullI. 58 Me 1442 "omncs vi nce pianwte per Albancnses vel alios fo re nses in nostris confin iis sin t destrllcte, lit iubent statuto. civitati s·' (Ljubic 9.158). Per U[qinin. Ljubic 9. 125 ( 1440 ) dhe 2 11 ( 1444); Makusev.I:i(. raz. 125.
85
M ILAN S HUFLAJ
ne Z hupa Grbalj dhe ne vitin 1446 nj e urdherese ndalonte venien e 59 vreshtave te rej a nga shkaku se ato ishin shtuar shume dhe ne ke te menyre ish in pakesuar te ardhurat. Ne te gjitha qy tetet e breg ut te Adriatikut dh e ne ato te Sic ilise ishte e nda luar te shitej vere e huaj , deri sa ki shte vere te vend it dhe ne kete menyre siguro hej ko nsumimi i veres qe prod hohej, ve~ kesaj edhe "di stri ctll ales" nllk kishin leje per te blere vere ne nj e qytet tj eter. po r vetem ne qytetin e tyre 60. Se sa shume ~ m o h ej ulliri , ke te na e tregon fa kti , se nder pro nat, te cil at ia la me testame nt ki shes se vet nje kanonik nga Ti vari ( 1422), permendet ve~an eri s h t edhe " una oli va grande" prane lumit Spinoza 61. Ne mesj ete ka qene shume e larte kultura e pc mishteve ITeth Durresit; ke te na e deshmojne emrat e pe meve te ndryshme qe ka ne marre e mrin e ke tij qyteti dhe qe gj e nden ne di alektet e ndryshme te l talise (kalabr. racina "rrush", tosk. durac ina "pj eshke", venec . du ra ~ega "qershi,,)62 Vreshtat e rrushit, pemi shtet dhe ullishtat (ograda de oli vis afe r Ti varit ) ishin rrethuar me nj e mur te thate prej guresh 63 (maceri a mazera). Keto mure te thata dhe te forta sherbenin , ne radhe te pare, per te penguar gj ene e gjalle te hynte brenda dhe, sipas statutit Ie 64 Katanias ne Sicili , keto ishin urdherllar edhe nga ligj i agrar (q>pant~) . i Bizantit 65
QYT ETET DHE K ESHTJEL L AT E SHQIPERISE
dhe te Raguzes, per anzhuinet drute pri teshin afer Durres it66 . Nt! Dal mac i, ne Istrie dh e ne Sicili gytetaret kishin lie drejte te benin dru per vete ne pyjet e a ferme (i nc ide re ligna, ta iar li gnamin a). Ligj i i pyjeve i anzhllineve e kll fizoi shume kere pri vilegj ne Durres 6? dhe a i i 68 69 Venedikut ne Ulgin , madje ne qytetin T ra n u be nj e statut i vec;ante pe r prerjcn e dru ve. Ne periudhen mesjetes kra hina e Durres it dhe siclomos ajo midi s Be ratit dhe Vlores be nin shume mendafsh, kele na e deshmon ako ma SOl e mri Manskuri a, sikunder q uhej akoma kra hina ne kohen e Hahn-it?O, ku banonte dikllr fisi i Skurraj ve, si edhe shume emra fshatras h. si Kokomal'e (e shqu ar, nga Kokoman i = kokon mendafs hi ). Edhe krahina e Polatos (Pil ot) bente shume mendafsh' edhe ne S hkoder (I 397), si ed he ne Dri sht (1 403), permendet "dohann a fuli cell orum". Ketu nc veri , afer S hkodres (fshati Ulij arible territes) dhe Lezhes u shtua nen influencen sll ave mbajtja e bletes. M breti i Serbise ( 133 1) i fali shtepine e dyll it (ku ca vostana) peshkopit ortodoks te Prizre nit, ge gjendej ne qytet me gjithe monopolin e zierj es se dyllil dhe ne Kotorr ata qe zienin dyllin (coguenles ceram) i benin pis rruget e qyte tit me uj in e kuzhines 71 .
Rrethet e qyteteve, v e~a neri s ht ai i Durresit, kishin edhe shllme pYJe dushku, pi she dhe vidhi . Ne gryke n e Bun es dhe te Drinit ngarkoheshin dru qe perdoreshin per te ndertuar galeret e Ve nedikut
Peshkimi behej ne bllze te detit, ne Ii qenin e S hkodres dhe ne Bune. Si duket, ne ko hen paraveneciane, persa i perke t pes hkim it, ishte ne fugi zakoni bi zantin . Ne baze Ie kerij zakoni njihej pron'! p ~~i va.~e I.~e . ~ u zc l e7~etil dhe. ishte cakt ~.ar ~ a rge~.i a. min imale, e .v~~l ave per Ie ze ne peshk -. Venedlku e shtetezOi pl o teslsht peshkllTIIl1 . dhe
Sial. Cap . 22, f. 296: "v identes quod vince muhiplicabantur el proplerea imroitus carum minl1 ebuntu r" . cap . 429. f. 247.
66 AA 1b 1,402.4 14. Akoma Illt! 28 mnj 1474: "dicono chc Durazo ha grand i s~ im
A/db 1. 789 dbe 2. 591; Ljubic 9. 158. Krah. ReUlz 18[. 190 r. Jirecek. Staat 2. 40. Per Siciline shih Staluli n c Sirak uzt:s cap. 40 te Brunneck. Siziliens millei(lilerliche Swdtrechle
69
59
6iJ
(Halle. 1881) j 58. Ji rccek. ROIf/(lnell I , 59 dhe 5tam 2. 36. Krall.
S((IIIII TrOll 11, 42. v. 124 "de modo co ll igendi olivas" me dore dhe jo "percutiendo cum fustibus" ( 1434): Rel1lZ 191 dhe 2 14. n:: Bartoli. Das Dalmarische I. 295; paslaj ed he Rhe inach, Revue des ill/,des grecques 12 61
(1889).48 V. Jireck. Romanen l. 90 v.
6J (,.I
r. cap. 7 (Bnmneck. vep. cit., 105).
Pa cenko. /zvesrya rus. il1slilura \I Kpole 9 (1904 ). 79; A shburner. The Farmers L:tw. Jour/lui of HellCflic Studies 30 ( 1910). 85.
(;5
86
Ljubic 9. 10). "quod nema audc.J$ incidere ligna insulne Bune" (Sletl. Reform. 36. f.(02). 70 Reise Drill- Wardar 4. Sh ih crmi n Moroknmpos "M:lU lbeercbcnc" gullet Fusha e Tebes (Miller. The Latin\' 2 [). - Mt= [327 "e Ii folese[i as iadhi tuti entra Belgrado e b Clausura" (AAlb 1.723). 11 AA lb I. 749, 801 dhc 2, 728 ( [403). Stat. VOII CallarD. cap. 407 . f. 230. 11 Fcrrari. D1 alcwzc leg;!i biZQl1tine riquardwui il iirorale marillo e 1(1 pesCl/ /lelia acqlle private. Rcdinconti ist. Lombardi ser. II 4 ( 1909). 558 . Ndikimi bizJ.lltin n(; peshk imin 1l ~ bregdet te Adrimikll t shi het tc fjal:l kroate j nstog > aowxo<; (Vasmcr. Revue .\)avisliqlle 4 [191IJ. 18 1). StJlUli i Raguzes ptrmban lajllle mbi peshkimin ne det qe Whe t naten me drita (piscandum in nacte cum ignc) (Jirecek. 51aa/2. 28) .
87
y
QYTETET DHE KtSHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN S HUFL AJ
qyteti i Shkodres merrte vit per vit nga ai 4 000 perpere. Nj e burim te ard hurash te majme ishin kripore t. Ne Lezhe Ie ardhurat nga mono poli i kripes (1 399) ishin me shume se 800 dukate74 Nga te 109 kriporet qe permenden ne vitin 1425, gj urmet e te ei lave shihe n akoma sot ne fushcn e Soliles ne j uglindje te Prevlakes ne gj irin e Kotorrit. 32 ishin 75 te ketij qyteti . Ne vi tin 1419 permendet nj t 10kali tel Sal ine afer Tivarit, me vo ne (1445 ) depoz ito heshin 9do vit 700 thase me kripe ne magazi nat e qytetit, te c ilat qe prej vitit 1517 gjendeshin ne n 76 mbikqyrje n e qeveri se . Nje nam te madh ki shte kripa e Durrcs it, e ci la eksportohej ne Dalmaci (Narenta), ne Ti var, ne U lq in, nc Pulje dhe ne Vlore ( 1284 sal albus de Dyrrhachio); pune to ret e kriporeve te ketij qyteti ke rkoheshin nga te gjithe. Ne kohen e anzhuineve permende n ketu edhe "kriporet mbreterore" (J 274) d he prinei shqiptar Tanush T op ia (133 8) merrte nj e prev izion te pervitshe m nga tC ar77 dhurat e kriporeve te qytetil Kriporet e V lorcs, qe gjendesh in gjysme ore larg molos se sotme Ie qytetit, prane fshatit Ie Arks ose te Narles, ekzistojne edhe sot. Sipas nje lajmi qe jep Hahn7s ne kohe n e Turqise, ketu kis hte ISO fusha kripe.
Mbas re nies sw fllqi se biza nlin e, qytetel 1I dety rllan te benin marreveshje me te zotet e krahina ve te vendit, me dinastel e medherij e te vegjel dhe me kreret fqinj, me qCllim qe te sigllronin pronat e tyre qe gjendes hin jashte mureve te qytetit. Konstantin Porfirogcneti lajmeron (rre th vilit 948), se perandor Vasi li ki shte dhcne urdher (rreth vitit 882) qe qytetet dalmate , per te s igurllar paqe n, I'u j cpnin princerve sl lave Ie gj itha ato qe i ki shin paguar deri ta ni strategut79
2. 756 f. Por ni! vitin 1426 u lejohet perseri ulqinakeYe "pesc:l.r liberJmente per mar fer tUlli per fine JIa roza de la I3 0jana scnz:,!.:llcun p.:lgamento" (Ljllbic 9, 10 v.). 4 AAlb2.6 15 . 75 Ji recek. Staal 2, 43 dhe 73. 73 AAlb
76 77
"Antibari in loco dicta Salino" (Jorga 2. 156. shen. 6). MakllScv. lSI. ras. 140. AA lb 1. 3!3, 487. 846. Makllsev. 1st. rm.. !39. shen. 4.
78
Alb. Studien 1. 7 1.
Sisic, Hrvatski Knezovi, Zdeslav "8ranimir" Prosvjct a 4 (Z.:lgreb, 1917).7 v. = Ceschichre tier Kroalcn (Zagreb. 191 7) I , 109 v. Te gjithe balloret e themes ishin dctyruar t'i paguanin nje takse strategut. mbas i Iluk merrte ndonje rroge PO"'ftl prej qeverise qendrore (Co ns!. Porph. 7'1
88
Nga ky lajm shihet qarte, se taksa e tokes ( axpocrnX0v . tAOS), e cila ndryshonte shume here, u kthye ketu ne nj t tribut te caktuar qe e parapd qenin kreri;;t primiti ve, e ei la sigurisht is hte me e vogel se sa mesalarj a e taksave (Spliti 200, Zara, Tr" ni 11 0. Raguza 72 monedha 110riri ). Ky eshte 9eies i i te gjitha tri buteve te mevo nshmc, qe qytetet e Dalmacise dhe Ie Shq iperise u pag Lianin drejtperdrejl fqinj eve ose sunduesve te tyre. Ke to tribute quheshin me perpara "akrostik", "acrosti co" ne Ti var dhe ne Budva 80 ose census, incensus , daci um ,
tributllm , scrbi sht dohodak (te ardhll ra), latini sht l11argari sillm , ilali sht 10 magari so, sll avisht mogori sSI ne Raguze. Sikllnder princerit kroate ne Dalmac i po ashtu ishin te kenaqur edhe shul11i ca e mbreterve te Serbise me triblltin e caktuar te qyle teve shqiptare. Por kur u shkaterrua fuq ia e serbeve, per qytetet bregdelare erdhen kohera shul11e te keqij a. <;:c;,o fqinj i for te kerko nle tri but prej tyre. qt mos te prishte qetesine. Ne viti n 1363 qyteli i Durresit u de tyrua te ngrinte taksen e doganes, qe k mllnd te p lotesonin kerkesat e " tira neve fqinj "S2 Madje edhe Repub lika' Veneciane vete u detyru a (1401) t' i j epte nj e provizion te pervitshcm disa "feudaleve dhe zoterinjve fqinj " per t'i ruajtur keshtu tokat e qytetitS3 Edhe simbioza me zO le ru esit e vertete te qyte tit, me Topiajt ne Dlirres, me Bal shaj t ne Ti var dhe ne Ulqin, u c1egjeneru a dhe u klh ye ne nj e 1I 0j parazili zmi dhe ne kele mes di nastet parazite e milnin mire te zOlin e konakut. Kj o gjcndje perserilet ne nj e mast me te madhe ne te gjithe Gaclishullin e Ballka ni t mbas rcnics sw fuqi se shteterorc bizantine 8'. Alchere ( 1173)
De cu. II. 50). KelC taksc c p~gll~nin qytetct cdhe me gjatc. Shi h M~yer, Die da/m. MUlZi'Z,ipo /verwa itullg, ZeitSL:h. Savigny-Sti/tuJlg, Germ. IIbt. 24 ( 1903).2 ! 5 v. 80 Nen per~lOdor bush:min ky tribut kishtc kctu I 000 perpc rc. Nt Bud va :lte e mblidhte k:lznaci (AA!b 2. 46: Star. 8udvac [M. historica-iuridicJ 3J 3: Jirecck. Staat 2. 69). VC9 kesaj T ivJri jeptc edhc dhjetc barre vaj u!!iri. Rrcnj:'! e rj~lIcs cshle c crrcl, ndoshtJ vjen ng:l arJbi);htja. por prej bizanti ncve c moren sllavet c Jugut si edhe ruset (Jirecek. Hwule/sstrapell 12. NOl1lwzell 1.91; Korsch. Asl. Phil. 9.654). Sh ih "solut io terratcgi" ne TJna Ie KhJni i tJrtarcve me 141 3 (Jorga 1. 214). 82 .. expcnsarllm inCllnll>cntiu m civitJti ex oppres);ioni bm: per nonnllllos lyrannos nostros conyicinos" (AA lb 2, 187). 83 AAlb 2. 676. &4 Par:'! vitit 1204 Zgllrajt e Nauplionil e rnilnin pa Oleshire qy tcli n e Atenes (M iller. 71ze uuins 9 y.). 81
89
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISt
MILAN SHUFLAJ
Bashkia e qytetit te Ti varit ishte detyruar t'i paguante shuma te med ha zhupanit te mad h (omnes gemunt et dolent), po keshtll i dergonte <;:do vit mbi 2 000 dukate Gjergjit I Bal shes (t 1379 )35 Pesha e rende (d uriei es) e sund imit te shqiptareve, ne gjysmen e dyte te shek . XIV, i detyro i shume qytetare te iknin nga Durresi dhe te kalo nin si Iypsa ne 86 krahinat e Pulies • Ke tu ne Durres nepunesit dhe banoret e Gje rgj T opi se ( t 1392) ua merrnin me force qytetareve pronat e tyre dhe ua falnin te tjereve, por kjo ndodhi edhe ne qytetet veriore, ne Tivar, ne S hkode r dhe ne Drisht, ne kohen e mbreterve serbe, por ve<;:aneris hl nen Gjergj II Balshen (1 396) dhe me vone (1442) ne kohe n e 87 despoteve te Serbise Meria qe uShqen in qytetaret kunder shtypesve te tyre, e ci la ne Durres <;o nre te kurdiseshin komplote 38 , ka gene nje nga shkaqet kryesore , qt bashkoheshin menjehere me fuqite e Perendimit, kur kishin mundes i. Por ekzistonin nga a na tjeter edhe marredheni e te perzemerta midis qyteteve dhe fqinjeve te tyre. Ne rad he te pare ke mi Iidhj e fa milj are me ane te martesave ndermjet fiseve patrice te qyteteve dhe . pri ncerve e ari stokrateve te hinterland it. Mad iej t e Zares kishin bere . krushqi me mbreterit e Kroac ise ( 1066), familja de Cegis e Tranit me aristokratet boshnj ake (1400), Bushiat dhe Dragot e Kotorrit (1499) , me princerit e Zetes89 Cari i bu ligareve Samueli u martlla (para vitit 989) me vajze n e kryetarit te 13ashkisc se Durres it, Johan Krizelit (Johannes Chryselios)90 dhe familj a e madhe patrice e pronare e Spaneve tC S hkodres kishle li dhj e gjaku me Dukagjinet dhe me despotet e Serbise, prandaj numerohej te aristokraeia e lan e shq iptare91 . Ne keto lidhj e fa refisnije te qy tetareve te Zares me s liavet, Venediku shihte nje rrezik per qytetin (1247) dhe arq idhjaku Thoma (t 1266 ) i Splitit, qe i urrente sli avet, nllk i pelqente fare keto man esa, po kesh tll
me vone edhe Justini a ni ( 1553) kesh il lonte qe te behej <;: mos "ehe A nti varani et Marehovich non si parc ntassero insieme, perehe la metra di A nti varan i sono eongiunti di sangue di Marc hovieh " (Mrkojevic). Ne Durres ka qene ne shekuj zakon, qe shu m;; aristokrate dhe zoterinj nga hinterlandi te vini n disa here ne vit ne qytet per "pune dhe defrin'-' (pro su is faet is vel pro placere)92 Ne paktin qe beri Andrea (II) Muzaka me anzhuinet ( 1336) u shenua edhe ky ku sht, qe aneta ret e kesaj familj eje mund te shkonin sa here te do nin liri sht ne Durres, . S hul11e prona Ie qytetareve qe ishin ne rreth in c qy te tit gjendeshin 93 aLC here nen mbrojtje n e ketyre dinasteve , Ie e il et edhe ne Vlor;; ishin si ne shtepi te tyre94 . And rea II u varros ne ki shen e Shen Antoni t ne Durres"', Andrea /II, gjyshi i kro nistit Gjon [Muzaka) ne vitin 1389 ishte " hon orab ilis civis Durachii "dhe njeri i besueshe m i Venedikut ne kohen e Topiajve96 Kjo fami lje ki shte marredhenie miqesore shume te ngu shta me familjet patrice te ketij qyteti deri kur 11 arratis lle Itali (1476) ne kete rast ato pergatiten ikj en e saj. Vejusha Vojslava, nj e vajze e Karl Topise, u mbajt nje farw kohe prej qytetareve te Durresit. Pastaj Vened iku i bleu asaj nje shtepi ne qytet (1398), te eilen mbas vdekjes se saj e tras hegoi familj a e despotit serb Brankovi<;: (1406)97 Zakol1i qc anetaret e fami lj eve prineerore te ki shin shtwp itw e tyre ne qytet, eshte nga koha bizantine. Ne shek . X permcnde t ne Kosta l1dinopoje "shtepia e barbareve" (e prinei t ennen Gregor te Taronit). Ky zako l1 eshte akoma i gjalle dhe 98 ne s hul11e qy tete te tjera. Ketu ne shek. XIV Muzakajt kis hin l1e Durres shtepi (fortificium), madje edhe ku lla, te e ilat ndoshta is hin ndertu ar s ipas kull ave perandorake (turres imperiales) te gllverna-
" AAlb 2. 676 ( 1401). AAlb 1,99 dhe 2. 366. 86 AAlb 2. 506. S7 AAlb 2. 496. 591. 674: Ljubit 9, 158. "Nobi les exhercdit:l{i et in pcrsonis propri is captiv::J.ti" le Guilicimi jAdes ( 1332 ) v. 484 = Vjesnik hrv. urkiva 13. 150. 88 Pef shembull kunder Gjergj T opise: "ipse dominus sine dubio erit secu ri or :l. civibus suis. 85
qui haberent nliam imentioncm COntJ'::J. eun,"' (AAlb 2. 422. kr:lh. 465). 59 Me shu me hollcsira do I e gjeni te Jirecek. ROllulI1en 1, 95 v. 'XI Jirecek. G. der Serbell l. 204 V. 91 Jirecek te T hal16czy . Ill. Forsch. 1. 113.
90
9}
AA lb 1,808. Shih SUmlY. Ung. RWl(lsch(lu 6 ([916).
9~ AAlb 1,454.
Muzab te Hopf, Chroniques 283. AAlb 2. 439, krah. 431, 488 . - Ndoshw "signora l-l el~IH1'·. tezja e hislorianit Gjon fGi ovanni] (Hopf, Chroniques 283). e njohu ne Dun'cs burrin c saj "signor Felipo. ch'havea una bona signori a in que! de Ragusa". Shih AAlb 2. I ndeksi sh ih eclhe B:1rell i.
95 %
97 911
AAlb 2. 608 dhe 797. AA[b 2. 431 dhc 439. M:mcveshja tregon
$C
Andrea II Muzaka kishle ne dore nje
·'fortal icium··.
91
\ QYTETET D HE K ESHTJELLAT E SHQIPER ISE
MILAN SHUFL AJ 99
ve<;:uar nga fshataret. Por pasiguri a e mad he qe mbreteronle ne vende t e hnpura ne kohen pas ardhjes se tu rqve (1388), shkaktoi qe dalengadale te vendosen vazhdimi sht edhe fs hatare neper qytetet dhe kes htu ne shek. XVI gjejme ne Ulqin nj e klase te trete, ate te punetoreve " lavoratori ",06
toreve bizantine ; fa mi lja e dinasteve kroate Nelep i<;: zoteronte nje pallatte m ad h ne Tran (1346 mag nam domum) d he nj e ku lle ne Spli t (tllrri s)'oo Ne fund te mesjetes kishin shtepi edhe mbreterit e ari stokratet e Bosnj es ne Zare, ne Ragll ze dhe ne Koton', te c ilat ua ki shi n dhuruar bash kite dhe qeveri te dhe ne viti n 1469 Republika i fali nje lO l shtepi ne U lqin te fuqi shm it "Johannes Bals ic h de Strex io", qe ishte i nipi i Skende rbeut dhe i biri i Stres Bals hes. Shume fa mil j c p a t ri c e gjendeshin ne sherbim te I11breterve dhe perandoreve serbe '02 Buchiat e Kotorrit madje ishin mini s tra te Financave (protovestiar) te perandor Du shanit, me vone te · mbretit T vrtko te Bos nj es . Taksa t doganore te te gjithe bregdetit shqiptar i kishin ne sipermarrj e tregtaret e Raguzes dhe te Kotorrit. Kolanovi<;:et (de Colane) e Ulqinit dhe Ma<;:manet (Macme nov ic) c Tivarit ishin njerez te oborrit te Balshajve. Miross i dhe Zentivagliat e Tivarit ishin (1400-1 401) vi kare te Gjergj II Balsha ne ishullin ,03 Kurzola Bonu shomo Zaon nga Drishti e ktheu nga ana e Venedikut familjen aristokrate shqiptare te Du shmaneve (1403)104 Statuti i : Kotorrit ( 1410-1440) eshte kunder marredheni eve te ngushta te qy tetareve me fqinjer e tyre sllave dhe shqiptare, te cilet shfaqe n ne shkembim in c letTave, te n'ogat, te dhuratat, madje edhe ne falje n e tc , tera proniave '05
Qyte taret g jate gjilhe bregcletit ncl aheshin. s ipas punes, ne dy k lasa te med ha, ne " nob il es" dhe ne " popul ares" dhe ishin krejt Ie
101 Senato Mar 9, fol. 3 (24 mars 1469) ; Sa farik , Acta vcneta 2, 279 (1430 "c!omun in Scutaro". nga Tanusius Parvus). Shih Ji recc k. Romarutn l. 97 .
'02 AAlb I. 588, 687, 764. 10 3
AAlb 2. 579.
1f)4 AAlb 2, 733. 14 10 ndolohet "m ittere litteras Se lav is
92
!
}Ari stokratet nuk kis hin ne dore vetem nepunes it me te majme, por edhe tregtine, ve<;:anerisht ne ate kohe, kur permes Shqiperise kal onin Huget tregtare mi dis Lindjes dhe Perendimit dhe karvanet e lllcdh a ndermjctesonin, me ane te Shkodres dhe Durres it, Iregtine me krahinat e bre ndshme. Ne ;" ~ I O dy qytete u krijua nje aristokraci tregtare e fuqi shme.t"Ne lJytetin e lul ezuar tregtar Duras ose Adras" ku ne kohen e Idrizi t ( 1153) "gj endeshin shume dyqane '07 , ne gjejme perseri ne· shek XIV aristokrate neper zyra emrat e te cil eve tregoj ne me siguri ori gj inen e tyre treglare. Nje Prokathemenos (1379) ishte nga familja Pass imada (Pass imida, nat;lJ-laOac;) "die grosser Kalter" "Pasha i madh I'J) (shqi p pasi i mae , pasha e maoe),,108; nj e dcge e saj (1425 ) rronte ne Selanik '09 ; nje arqidhiak ( 1398) nga fam ilj a "Linien-messer", Mataratha, identik me Bassarada (shqip mat, mbas, mas " messe" dhe raos "Linie,,)./S pand e fuqishem te Dri shtit ne fillim kane qene tregtare te medhenj greke ne Shkoder" OIMadje edhe aristokrate ngo Tivari , qytet i c ili nuk ki shte nje pozite natyrore Ie mire per tregti, lundro nin cIeri ne Flander c1he pergjithes isht nc Pe rcndim (quand o Ie ga lee grosse andavano in Fiandria et in po nente) dhe ktheheshin s i ill pasanike . Por dalC ngadale Venedikll dhe Ragll za c more n krejt nc dore tregti nc me detin; hinterlandi ra ne dore Ie tll rqve. Qytetet bregdetare te Shq iperi se u bene te varfra, sepse atyre i mbeti vetem
106 Ju.slinian i I e Ljubic, Comm. 2.226. 107 E k:l oOluar Amnri-Schiaparclli 1883 me nj e perkthilll itali sh t, frengji sht nga Joubert. Geog raphic ['Edrisi 2. 295. Krah. Tomaschck. Stzb. Wien. Akad. 11 3 (1886), 344. lOS Ndosh ta ng:l ky emer fami ljeje vjcn fjola e pcriudhes sl! mesjetes n:at;aI-UlOtOV. n:o~at; nai;l~L(iota; e grcqishtcs se k o h ~s se re n:Oi;q.HiotG fja la ne shq ip paksi ma G. "qe vjcn nga elllri i grupit Ii! familjes "Zwieback" (MJ.y er. Et. W6rtcrbuch der alb. Sprache 318). IO? K ugeJ.s, By;. Z. 23 (19 14). 149; AAlb 2,356.663.
'" AAlb 1,676 ( 1322), 745. Shih f. 90, shen. 91. 111
Justinian i te Ljllbic. 2. 234.
93
MILAN SHUFLAJ
tregtia e vogel lranzi te me kuaj , iekure dhe c1ylle. Por de ri ne s hck. XV .ISIlIn ' ak . vog Ia II'- . oma i p atd me yqane te Ne kunclershlim me qytetet c1almale. si ne Raguze siclomos. ku binte ne sy ne shek. XIV-XV nje mungese e kl eril vend as dhe kudo rritej t ne shek. XIV -XV endenca per kufizimin e kishes, ne qytetet e Shqi perise, ne radhe te pare ne Dri shl, per arsye qe do t' i s hphim me poshte, kishte nje joshj e te mad he per karriere kis hlare. Ne kis hat katedrale te ketyre qyteleve kis hle anetare te fam iljes patrice te venclit. te c iJet jo rralle behesh in edhe pes hkope ne qytetin e lyre. Ne shek. XIV librat e notereve te Raguzes na lregojne, se ne qytelet e Shqiperise Veri Ore kishte s uperprod him te klerit Ie uiel. Njekohes is ht dalin ne s hesh edhe murgj nga Durresi, ndcr ta edhe aristokrate ( 1388 Paulus Scura), te citet i gjej me gjale te gjithe bregut te Adriatiku t '13 Per te pasur nje pamje te plote per zakonet dhe menyren e jeteses se patriceve dhe qytetareve shqiplare nuk mjafton materiali qe kemi deri lani. Por nga disa dukuri mund te perfundojme me siguri, se . aristokrac ia e qyteteve si ed he qyteta ret ne kul min e lulez imi l te lyre ne mesjete ne shek. XlI-XlV nuk ndryshonin aspak prej banoreve te qyteteve dalmatine, vetem se ndoshta i afroheshi n me leper tipil te qytetareve Ie Itali se sw Jugllt, se sa fqinjeve Ie lyre ne veri , tC cilCl kishin filluar te ushqimin e tyre shpirteror nga Itali a e Veriut qysh nga shek. X II. Per edukalen e mire !let fak li qe kleriket jane me te Sh U1l11e; per kete !let ed he fakti qe nje qytetar nga Drishli ngrili nj e shkolle fillore ne Slanjo (Slagno) afer Raguzcs (1388) "4 Mireqenien c1he pranine e dy kos lu ll1eve, qe cilal la peng ne Raguze i tregon kaloresi Georgius Passimada nga D urresi (1373) li S , si mpaline per rrymal e kultures pe rendimore e tregon emri Ascanius (Scagno) qe e perclorcn patricet e Tivaril dhe te Budves, i c ili emer na shpie te E neida e Virgjilit dhe emri "Dominicu s Bozizi dictus Merlinus" (1402) qe
112
III
Me 1440 "Ie slaneie picco Ie qual hanno in Dulcigno" (Ljubic 9. 127). AAlb 2,243,323,427. Sufflay , Vjesllik 17,45 dhc 58 v. ==Tl1aIl6cz.y, Ill. Forsc/illllgell I.
249 dhe 265 v. "tenere scolafes in S13gno pro docendo eos legcrc el scribere" (AAlb. 2, 435). "duos robas, 1I1l:lm de scarlJ.lo el aliam de merscla brUlla fu lcit:ls pcrlis e[ frisiis pro dut'alis L" (AA l b 2, 310).
QYTETET DHE KtoSHTJELLAT E SHQIPiORISE
tregon , se Iregimet e rrelhil te Art usil ki shin arrilUr deri Ie qytetel e vogla te Malesise se S hqipcrise Veriore" 6 Eshte e venetc, se Justini ani ( 1553) !let mb i "cos lumi barbarissi mi " Ie livarasve; por kjo tregan vetem Iargesine e madhe te shkaktua r nga trysnia turke me leper se 1 00 - vje~are midis evolueioni t te ketij qyteti dhe civi li zimil veneeian, qe shkonte vazhd imi sht perpara. Qyteta ret e zakonshem, "populares", merreshin me shume me arlizanati n. Disa prej tyre benin edhe Iregti , sidomos me erera (spcc iarii), ose sherbenin si mari nare dhe si punelore. Ktla qu hcshin ne pergjithesi "artesan i, ar~ ; 6!:)n i " ne kundershtim me tregtaret me te
medhenj dhe pronarei to anijeve, te eiltt quhes hin "c ittad ini,,'I7. Cdo qytet ki shte mjaft gezoftare dhe regjes lekuras h; Dun-esi dhe Vlora ki shin sidomos s hu me endes te pelhurave te mendafshit, Shkod ra argjendare, L ezha dhe Prizren i punetore qe benin qirinj dylli dhe Ulq in i kishte Il1jes htra qe derdhni n kambana (Familie Campanario). POI' (ne s hek. XIV) ne Shkoder dhe ne Drisht permcnden vetem kovaC;e, ne Dun-es furxhinj ' (q ui fac iun t panem) c1he kasa pe (1243 [.lllXEntipIOS, 140 1 becharius)"R. ne Drishl" 9 shtamaxhinj (sllav. grb ncar) dhe ne Prizren kepucare (cbngar). Gureskali tes it e Tivarit (pclrariu s, taiapetra) kerkohcshil1 teper, po ashtll edhe punonjesit e shpatave (sEadarills) Ie Vlores. Sik urse ki shle piklore greke ne Ilal i ne shek . XV'_O, po ashlu punon ne Ragu ze nj e piklor (pie tor) nga Durresi nga viIi 1388- 1389 ku merne prej bashkise qirane e ba ni mil'21. Mjeshlri " magister Andreas Alex i de Durachio" l1e vitin 1448 -1 477 ndenoi kisha dhe a ltare ne Arbe, ne Tran dhe ne Spli l '22 Ne ~do qytel kishte ak~ ih a n e, pijetore, (una mexura de la taverna in
AAlb 2. 2 68!, Jirccek. Romallen I. 68 f. Shih dhe f. 81. shen. 31. Nt! Ulqin (1553) qu hen "Ilobili, citwlini ct Jrtesanj" (Ljubic. COIIIIll. 2. 227). Per Raguzen dhe It! tjera 'lyre!c te D:l!m:lcisc shih Reutz. wp .c:il .. 153. liS AAlb I. 81. 116
117
119 "presbyter Dominicus Grinr,;::u"ills de Drivasto" (AAlb 2. 269. shen. 4). Mbiemri Grin
~endc(
114
19 (1910). 687.
115
111
94
1!1
AAlb 2. 428. Kuku!jl.!vic. Leben da siidsl. KiinSller (Z;lgreb. 1868) 10
VV.
95
MlL AN SHUFLAJ
Al essio 1433) dhe vende te fshehta per te luajlUr kumar (Iudere pe r spiUas aut alia loca secreta 1421 ) 123, por ta vernat (13bernari i) l24 dhe gjendeshin. si ne Ketorr, ne n permenden vetem ne Durres konlrollin e rrepte te rojave te nates 125 Perkundrazi hotcle dhe hane dukel se nuk ka pasur, po si ne Alhine, ku shkonin mysafi re te l26 kleriket , ose si ne Ragu ze, ku fi snikel vendoseshin ne shtepi te ve9anta. klerikel bujshin ne kuvendel!27 Ne Ie gjitha qytelel e bregul Ie delil kishte natyrisht dhe bordello, kete e deshmojne " pultanat" qe pe rmenden ne statutin e Bud vas ( 1350), ash lu ed he "ball essa di bordello" qe permendet ne Raguze (1400)!28 Materiali i paket mjafton pe r te konstatuar se artizanati ne qytetet shqiptare si edhe ne ate te hapesires jetike te Adriatikut Jevizte ne mesjele brenda kuadril romano-bizantin dhe se prej ke ndej shkoi me formen gytetare ne vendet e hapura . Organi zimi i vjeter i esnafeve (collegium) per Salonen !29 dhe Durresin ne mesjete, jelonle si ne Ravene, ne Rome e ne Napoli e me tej (ars, sodalicim, scola) dhe be ri metamorfozen e tij bizantine, ge e shohim ne men yre lipike (crUcrT'lflU · XOIVOTTJS, cruv£pyucriu) ne te ashtuquajturin liber Ie prefektit te Kostan- , dinopojes ge vjen nga shek. X !30 Zhvillimi i mevonshem i organizimit gjendet nen influe ncen e madhe te kishes dhe si dukel esnafet e. romaneve u bashkuan pjeserishl dhe dalengadaJe ne shoqeri t,( bamirese ed he mc inslitucionet kri sl iane Ie hos pilalevc. Ne vitin 1416 gj ejme ne Shkoder " Ia scuola overo fratagli a de S. Barbara, la scuola overo fralaglia de San Mercuri o, la scuola overo frataglia de S. Crosie,,!3! . Nt Dri sht permenden (1442) " tres scuole I2J Stat. Cathar. Add. cap. 5, f. 349. Per fjalen spill3. shqip shpc!\e dhe spiJle (Hollie) shih Bartoli 1. 234; Jirecek, Romancl! I . 92. Lojerat e ndryshme te kum .. rit i tregon sidomos Statuti i Trani t ( rI, cap. 29, f. 33). ", AAlb 2. 634. 676. f. 201 A (!4()(). I!~ SUit. Charh. cap. 95, f. 58 v. 12:6 Revue de L' Orient/atin3. 647 v. 127 Reu tz. vep.cit., 196. 12S Jirecek. Sraat 3, 32 dhe 46 A II. 129 CIL Ill. 1,610.20 18.2026.2075; Cons, La Dall/larie 355: !'!cuzey, Mission 378. DO Me H! gjillla holJesirat te St6ckle. Spiitromischr: U/ul bywfltinische Ziin!te (Kli o, Beilrage Zll ralten Ceschichte, Heft 9), Leipzig, 191 L 8 V. IJI Makusev, 1st. ra z. 150.
96
QYTETET DH E K ESHTJELLAT E S HQ1PER1SE
maiores", "shk olla" e Shcn Kryqit, ajo e Shen Gj ergjir clhe ajo e Shen Meri se!32 Perve9 Italise Ju go re133, te li ll a "vellazeri" krejt analoge gjejme sielomos ne Kotorr, ku ishte " fralernitas S. Cruc is", nje korporacion aristokrat, "fraternitas S. Nico la i marin ariorum de Cataro", 4 ishte esnafi i deteve, ckziston edhe sot dhe quhct " Marinezza,,!3 Nt qytetin e Traul ishte "fraternitas S. Sp iritus" ( 1365) qe ishte i lidhur bashke me nje hospital! 35 dhe te ely eonfralernitates raguzane ajo e Shen Anlonit dhe e Shen Lazarit perbehes hin vetem prej qyletareve (cittadini ) dhe nuk pranon in asnj e zejlar lJ6 P Ol' ne Raguze quhen "vellezeri" (fralilia , fraternita ) edhe esnafet e venete te marangozeve (1266 marangoni) dhe te argjendartve (1306) ne krye te Ie cilave gjendcj nje gastald!37 (Gastaldus) Influenea ki shtare shihetle emertimi i mbledhjes se esna fit, e e il a guhet kapitull (capitolo), por shume ligje mllnic ipale te Dalmaeise (Kolorri , Braza, Trall), te cilat rregull ojne 138 ym imet e punimeve dhe te produkteve te artizanatit , lregojne pa dyshim burimin e paster bi zantin , ku shteti ishte nj ekohesisht edhe l39 sipennarres dhe i bente esnafet te pu nonin per ate Gilda e nolereve te Durresit ne shek. XlII mbi te eilen do Ie f1asim me poshle, na je p tc kuptojme, se gyteti i madh i bizantineve e kalonte alehere edhe vete Rag uzen persa i perket organizimit te esnafeve te tjera. Nt Prizren i shohim qan e akoma ne shek. XIV bazat lhj eshle bizantine te organi zata vc te tilla (1348), ku ne kryc Ie gjashle ke pu eareve
m "ut noslra ccclesi:l c3theci rali s el ecclesia S. Georgii et Ires scole ITI:liores vi delicet S. Crucis, S. Georgii. S. Maric sint exempte ab onere dec irnarum. prollt antea fuerun!" (Lju bic. LiSline 9, 158), m G:J.ruri, L'abituario della cOllfrale mirci dcll'cpiscopio cOllservato He{{'urchivio (;apirolare di Giovenazzo. Apulia 2 (Mart ina Fr:Hlca 1911) fase. I (filion mc viti ll 13(0). 1)4 Gclcich. Storia documen(ala della marille:z.a Bocchese, Raguza. 1889 . 05 "z.upan us S. Spi ritlls et alii, qui h:lbuerullt in gubcrn:ltione hospitalc et dietam fraterni t:ltem" (Seal. Reform. I. 50 et n, 18, f. 113: Reu tz., vep.cit. , 158). Nt: Curz.ola 139 1 " frolay .. d'Ogni S:lncti de Con;u lo" (J irccck. Ad?h;/. 26. 203 v.). 136 Rcutz 162. m St:Hutet qc botoi Vujnovis:. M . hiswrico - illridica SlavorU II! Iller. 7 ( 1899). Vcll ncria e pare qi! gjcndct ne R:lguze ish le "fraternitas presbitcrorum" qe quhcj edhe "fraternito.s S. Stephani" ( 1274), c ci la me vone ( 1391) mori emrin "confraternitas sacerdotum Rag ll sinorull1 sub invQcationc S. Petri in c:uhedra "(Jirecek ,Asl.Phil. 25. 206 v.. kr:lh. edhe Swat 2, 41 ). m Reutz, vep.cit .. 163 . 139 St6ck le vep.cit. 11 vv.
97
Q YTETET DHE K ESHTJ ELLAT E SHQIPER ISE
MIL AN SHUFLAJ
(cbngarije) gjendet protomaj slo ri Rajko 140 Arti zanati i organizllar hyri edhe ne krahinat e hapura Ie vendit dhe gjendja e SOlme perkatese ne qarkun e Dibres ose nc lu ginen e liqenit te Janines es hte njt mbetj e . 141 k U Iturore nga mesJeta . Ne qytetet e Shqiperise ishle ne fuqi siguri shl zakoni i vjeter l42 qe te emeroheshin rruget sipas zanateve qe ushtroheshin ne to Por ketu nuk kemi 3snje fakt qe e deshmon kete, sikunder ne Ragll ze (ruga 3urifi cum via calligariorum elj.). Ne pergjithesi jemi dctyruar te shkojme sipas analogji ve dalmate, ne qofte se duam te fitojme nj e ide mbi pamj e n e brendshme dhe mbi jetesen ne shtepi ne qytetet e Shq iperise. Ketu vjen ne konsiderate, ne radhe te pare, ~ ifti i qyteteve te KOlon·il dhe te Budves, te cil et me vone fonnonin Shqiperine veneciane dhe gjendeshin ne marredhenie te ngushte me ltaline e Jugut qysh ne fillim Ie mesjeles. Madhesia e arealit te rrelhuar me mure ishre e vogel dhe grumbull imi i shtepi ve, Ie cilat ndaheshin prej rru gicave Ie ngushta, ishte i dendur. Urdhe resat bi zantine te polici se se ndertimil kunder rrezikllt te zjarrit l43 i lregojne qartt vendilllet e statutit Ie Raguzes dhe l44 te Budves, te cibt e caktojne larges ine midis shlepi ve private ("gotalc, Ii zalmagni , gro11dali de casa"). Por nc Tivar dhc nc Shkoclcr, si edhe ne Pal ermo te Sici li se gjejme shtepi pri vate qe mbeshleten l45 Ktlu ( 1416), si eclhe 11C Durrcs maclj e direkt Ie murct e qytelit (1397), na perme ndet edhe nj e pjace (platea).
". S h t e pit e ,
s i ~ provohel shprehillli sht pe r alo te Shkodres,
ishin nderluar me gure (casa muracla) dhe me dermsa (casa lavol acla), si eclhe gjYSllle me gure dhe gj ysme me derrasa (parte murada e parle
1·10 141
Gla:mik srI'. [5,309: Jirccek, Sraar, 2,42. Sh ih Hah n. Alb. Sfluliell 1.43: Steinmetz dhe Ippen
Ie
P~llsch . 2ur Kun de 1 (1904). 4 3 dhc
5 ( 1907) 30 v. 142 Per Alb incn. Romen. Pcrg3mon, Egjiplin sh ih SIOckle. vep.cit., 148 v. 1·1J Poh lmann. Die UbervolkerulIg tier anriken Cropsradce (Leipzig, 1884) 101: vep.cil" 114 v. I~~ Bogi sic - Jirecek. Slar. Raclisii ( 1296) VII\. 57: S/(ll. Budl'ae I. 8. I~S Shih me !art f.50.
98
S(odle.
ta voluda). <;:at ile ishin mbuluar me palavra (scancl ole) ose me kas hte (paia)1 46 Ky eShle shkaku i zjarreve Ie Imerrshme ne kelo qytete, si per s hembull , ne Shkoder ne vitin 1440 clhe ne vitin 1448, nc Lezhe 147 me 1440, ne Raguze ne vitin 1296 . Ne kete Ie fundit is hte e ndaluar qysh prej vi til 1272 per Ie bere kasollc kas hle brenda mureve te 148 qytetit. Shlepite prej gllri (clomu s lapiclea) Ie Ulqinit dhe k Ti varil ne pjesen me te madhe ki shin nje kat (solarium), por pullazi i tyre ishte mbuluar me patavra derrasash. Nje shtepi e mire ne Durres l49 ( 1398) kushlo nle rrelh 60 dukale Tjegull al percloreshin vctem ne ndertesat e medha, si p. sh. ne ku vendet dhe kishal, ndersa Tivari , l50 Ulqini , Svac;i, Shkodra, i merrnin alo nga Ragu za dhe Kotorri, ku gj e ndeshin qeramidhe Ie meclha 151 dhe ku kishle shume shtepi privale te mbuluara me tjegulla l52 (domu s CUIll cuppi s cohopen a 1423). Te gjilha shtepile me te mira kish in para hyrj es nje shkall e druri ( scalla) me theme I guri, pastaj ballkone Ie med ha prej druri ne katin c pare, te cilat ne KOlorr, ne Raguze dhe ne Bari te huli se Jugore quheshin "gayphum,,153 Ne Raguze quhen " fen eslre sarac inesche" (1334) "balconate saracenice" ( 1374). Ne kelo ballkone pa pullaze u in staluan edhe kuzhina ne Kotorr, si duket sipas she mbullit te qyteteve te Shqiperi se; kete e cleshmon emri i ni e ballkoni te tille me vater (vadrile nga rjala shqipe valrE, vOlrE "Herd,,)154 Rruget ishin si ne Itali lC mbliluara ne shl1l11c vende me galcri gllri, lc cilal Cjuhcshin
archi vollum, voltum, ita!' archi volto, ne Budva edhe padicol, sllav. klobucine '55 Por mbasi alo ishin , si me thene, prona e perbashkct e dy 1-16 Makusev, 15(. raz. 149. Ni! BlId va. "case de muro 0 dt! Icgn am ine" (Swtllt). Ne vitin 1375 marangozet goditen Ilje shtepi nc Ulqin (AAlb 2. 4lO c). 147 AAlb 2. 662: J org~, NOles 3. 227. Slar. von Ragusa VII I. 57. 148 AAlb 2. 272 dhe 410. 149 AAlb 2, 608. 1!'O AAlb 569 . 714, 735: Jjrecek te Thall6czy I, 120. I~I Star. C(I(h. (:ap. 428, f. 246. 152 Jirecck- 13og isiC. SWIII/um Racusii. Indeks, f. 436: ROllllmerl 1,90 (m::tceria). 153 Jirecek, SrofldLim Racllsii, P] Indcks. f. 436. !54 Sial. eOlil. cap. 232 (de g~ypbjs et coquinis), f.I 36: "voilimus. quod quac1ibct domus racer\! possj( in suo media coelo gayphum sine {\!ClQ, vadrile vero super viam co mmun is ncmo facere possj (" erj . Krah. Jirecck, ROlnmU!1I I. 93 (v adrilc). 15S Lajmc mbi keto kemi nga Raguza, Bud va, Ko(orri dh\! vC(faneris\l( Ie qarta nga Kurco la [Cur.lOla]: "archi volrumlapideum sive pontcm illl!':! domas" (Jirccek. Romollen I. 88).
99
MI LAN S HU FLA J
pronareve te shte pi ve, shkaktoheshin shu me he re "ska ndale te mM ha" (enormia scandala propter archivo ltas) dhe ne shek. XIV ishin nel aluar ne Ko torr 156 Ke tu ish1e e k j m r qe ely shkpi fq inje tc kishin nje nevojtore 1e pe rbashket (cl oacha vel pri vasa); ajo siguri sht ishte nde rtu ar bre nda ne dhe, sikunder urdheron statuti i Rug uzes dhe sikunder ec1he ne Buc1 va, kishte urdheresa higjenike kllnder derdhjes se ndyrcs irave ne rru ge (i mmonditi a). Muret e oborrit dhe dhomat e shtepive patrice (nl:! Raguze) ishin te zbukuruara me piktura 157 Ko modi1e1i ne keto sh1epi ishte shume i madh. Ke te na e deshmon in ventari i orendive, 1e cil a1 u vodhen ne vitin 1422 nga shtepia e komes it te Konavlj es (a fer Raguzes). Ne kett in ventar jane she nuar sende prej argjendi, ~ar~a fe dys he kesh, jorgane. shami , ndertesa, gji1h fa re armesh, ~ i z l11 e, gezofe, qi rinj , pastaj nje ku ti me dy brisqe per t' u rr uar (culte ll ariam c um duobus rasorii s), nj t shah (unum par schacchorum) dhe nj e pasqyre (specu lum) 158 Grate qe ishin nga e gj ithe "Sclavonia et Albani a et Romani a" mbanin vathe si grate e Otra ntos (1 335), 1e cil at perbeheshin nga tri rrathe te lidhur me zinxhi re te holle . Keta ne Raguze . quheshin "vat he latine" (cercelli latini cum cate nllciis)159
v K USHTETUT A DHE FINANCAT (Omogjeneza e kushtelUlQve municipale shqiplare dhe jilogjenezll e kllsfttelurave mUl1icipale Ie hlries. [e Dalmacise, tif ltaiisi! se Jugut dhe Ie Creq ise. - Pershta tja e
L
,.
231 . f. 136. AA lb. 2, 428. 158 T ruhelka, 80S. Glasfl ik 23 (191 1). 356, shi!n.3. 159 Roh richt. Revue de l 'Orieltt latin 3 ( 1895). 173; Jirccck. Swat 3, 23.
I S()
Sial . Clip.
1:\7
100
zyrave me te Larta mUliicipale pushtetit shrereror : prior dhe 7rpwrtDWv; rudirnenle biz-anline: SIraligol dhe kalapan: komes, qefalia dhe schasf: rudimente serbe: sctnicus. Fuqia peshkopa{c ne Drisltl dire ne Svar- lie shek. Xl V. Vojvodiil lIe Til'(lr dhe ne Drisill fle sh,ek. XV. KapilclIi Qnz}lIlin, bajli dhe kapilcni vellccic.m i Durresil. GlIvemarori \1('lledika,\': potcsrai ; Tivar;r dhe ; Drishlit, kOlllesi rifle kapitclli i Shkodres dhe i Ulqinil, kaslelani j Lezhes. Rrethi i veprim it, f uqia, regaliet dhe rmgel e tyre. "Socii recLOrum" dlte zyra kOl1l11naie e kabaLariive dhe e admiralil; protulllini i DurresiI dhe i Vloriis. - Funhionillli i kolegjeve te gjyka/iisve: nUl'llri i gjykalesve, gjykaresi i vefem, njii gje e re bizamine. DLiC/liVl'li lie gjyqel e Durresit: gjykales greke dhe ialine; arqidhjaku si gjykares i rregullt; gjykales qe emerohel iudices. KufiZimi i [uqise se gjyqeve ou/anome ne qyretel e Shqipiirise sii Veriut nga Venediku . DiSlrelto dhe Costrello. GjykatesiI e kOrl1unave jsharare qe rrine ne vend clhe qe lifviz.in. ShrreSal aristokrale Ie qyleteve. Deri ne shek. XI kllshtelU!(I e Dalmacise eshle njesoj me ale te hemisJerifs jugore Ie Adriotikut: bOlli homines. xaAo i dvOPW7rOl. Im ivel'silas. Rryma ari.Hokrale veriore dhe mbledhjet e popllllil. Tc pcrrariit c 11Iblcdhjes sf popullil lie Tivar. Kushrell/fal arkaike te Ulqinit dIu: Ii; /Jurrifsir. - Taksat dhe angarite: bash tina dhe pronia. soku dhe obroku ; sherbimi ushta rak. roja! e qyretil dhe Ie keshljclles xampoxrlaia. Doganal e skeLes dhe /{/ksat e rruges. Tahat per mQsat e most rave dhe per kandllrifl e bashkise. Bou)J.wr~~ i Du rresil. Sipiirmarres laksash. Tit ardhLlrcu e pergjilhshllle rif qyleceve. Te ardllllral (IILtonome. AI/onedhat e qytelcve).
1() I
MILAN SI-I UFLAJ
Per sa i pe rket kushtetutes mllnicipale te mesjetes, qyletet c Shqipe rise formojne va ri acione interesante nde r qytetet e te gjilhe hapes ires detare te Adriatikut, mbas i kane nje theme I organik roma nobi zanlin , i cili de ri ne nj efare ko he ka qene pOlhllaj njesoj. Ontogjeneza e municipe ve shqiptare s hihet mire vetem ne drite n e fil ogj e nezes se kushtetutes te qyteteve te [strias, te Dalmacise, te [tali se Jugore dhe te Greqi se. Diferenc imi, i c ili duket kudo ne s hek. X dhe me vone be het edhe me i madh , u shkaktlla ne radhe te pare prej vete rreguIlimit qe fill oi ne kohe te ndrys hme , pra nga ndrys himi i in ventarit te trasheguar, ne anen tje ter edhe prej nevoj ave te ndrys hme te komodimit. Organe t munic ipale te Is tries marrin nj e tj ete r rruge zhvillimi , e c ila qys h ne fund te shek. VIII u s hkeput nj ehere e pe rgj ithmone nga Perandoria Biza ntine dhe u lidh me Perand orine e 1 Pere ndimit Tje ter rrllge marrin komunat e Dalmacise , te c ilat deri ne fund te shek. XI gj endes hin ne lidhj e te lire me Peranclorine Bi zantine 2 ose me qytetet e Shqi peri sc Veri Ore c1he te [talise Jugore 3 , qe deri ne ale kohe ishin lidhur ngus hte me Bizantin ose me Durresin , kryeqendra e themes me me rendes i, e cila gjendej nen sundimin e Bi zantit deri ne shek. X[[[. Nj t tjeter nevojt akomodimi imponoi ne Dalmac i sundimi i kroateve, pastaj ai i hungarezeve; nje tj eter nevoje akomo-
IIi.~fori.\·~he
7.eitw:hn;I 104 ( J91 0). 237-277 dhe VCllcziallisch.istrischc SlIIdiclI 'IV. FiasLri. L 'assemblc:a di popolo a Ve/lez.ia COIIII! organo ("OlIsliru'!.io. /ulle di SWIG. Nuovo Archi viu Vcnem 28 ( 19! 3) 5 .... v .. 48 'I V , (shu me i vlefshem). 2 13n.l.snic. Mlmici[J/ja Z(l vrijel1lc hlv. Harot/lle dilltlSfijc. Rad 32 ( 1875), 96 'IV : Smirnov, OmoS:enije Velle<.:iji k Korodskim obSCinalJl Dall1Jaciji v 12·112 14 viJka (Petersburg. 1880) dhc Corodskije obJCiny DllllI/ac:iji v /0. /1 v€ke CZ urnJ i min. ProsjeSe. 1882): R:ldoni c. 0 polil. olJlo.vellijah daillla/. gorodov k Vizantlji v 10 vBke. Izvestija russ. arkeo l. instiwtJ v KpoJe 6 ( J901), 408 -41 7. Mbi kushtClU lC1l shi h sidomos M:lyer, Die t!a!lII. t/lld iSfriallisc/ie MllIliziplliverfas.'ilmg Imd ihre riimisclten C rzllldlagelZ . Zeilschn!f Saviglly.Sti/tlll lg, Gerlll. Abl. 24 ( 1903).211 -303 dhe pcr koben e mevonshme vepren e Reurzit qe eshte e vjcteru3r. por hyn ako ma ne pu ne. Ve l!tlSsuJlg I,I/Id Rechlszll.\'f(lnd der dalll! . Kii.\·tellsrddu! und Illse/ll illl Mille/a/rer (Dorpat. 184 1). ~ i·i..:inc man n. lur Enlslc:llIlIIg dl' I' Sliitllcvf!I/OSSllIIg ill ItaliC'1I (Leipzig. 1896) dhc sidoJnos G:ly. I. ·lralie lIIeridiollO/e el L 'C'lIJpire Bizanlill (Paris. 1904). Pas taj hIllson. The NorlllOI! adlllin;;)'lrafiOIl of Apulia Will CapIta 1IIore especially under Ragt:r II and Wi l!i::lln 1.. Papers of the lJ /"irish Schof)[ al Rom 6 (London. [9 13), 2 11-43 J; Bru nneck, Siziliens millelallcrliche Rec:hte (Halle. 188 [). Studimi me i ri Ze no , O rdillQmCllli a1lllllilliSlr{lfivi dei IJJl1llicipi calabresi lIei sec:oli 15 e 16 (M ibno, 1912). ka lelersine Ijeter ilaii:lnC. qe nuk mjafton per qe!li min lOnE. ne. vepren e Fnrag[ias. If COIIUI/Wle IIc[l"/ralia me ridiollale J 100.1806 (Napo li. t883) ndoshl:l. kjo esh tc me e mi ra. I
Lenel.
(S traj3burg. 191 1) 117
t02
Q YT ETET D HE K ES HTJE LLAT E S HQIPE RI St
dimi ishte ai i serbeve nc Shqiperine e Veriut, i anzhllinevc nc Durres ose i normaneve dhe i anzhllineve ne !ta line e Jllgut, ku i la gjllrmet e saj madj e edhe perilldha arabe qe kaloi me pe rpara dhe konlribuoi ne fonnimin e organ eve te qyte le ve. Pllshteti komunal ne te gjithe ke to qytete filloi me hyrj e n e perilldhes se vetefonnimit te gyteteve, pra ne fillim me dy me nyra. Ne nje ane ishin of ice ret e usbtri se. zyrat ll shtarake, te cilal u krijllan ne kohe n romane nga shkakll i in vn ionit te barbareve c1he u pasll an prej the mave bi zanlinc IC mevonshme; ne anen tjcter kemi gj ykatesit c ivile dhe klasen, nga .e c ila dolen ata, pra vazhdimin e kuries qytetare te Ro mes se vj eter. Prane tyre qendron peshkopi i qytetit, i cili ka po ate poz ite, qe kane pase peshkopet e Itali se ne s hek. VI , kllr ala kishin ne dore zakoni sht edhe dety re n "de fensor civitati s,,4 Peshkopi eshte edhe me vone nj e fuqi konstante paralele, por ne di sa ku shtetuta munic ipale te Shqiperise duhel ta marrin parasysh edhe me gjate. Perparimi i auto nomi se shihet kudo te regjimi i zyres me te larte shteterore, d.m.th. te dobes imi i fuqi se se nepunesave us htarake dhe civile, te c ilet i kishte e meruar pushteti qendror. Emral qe kane trasheguar, te eil at i gjejme ne ku shte tutat munieipale, tregajne rudimente thj eshte romane, bizanlin e, maclj e edhe serbe. Zvogelimin e autonol11i sc c tregen akoI11od imi i zyrcs me Ie larte municipalc simbas fuqi se qendrore, sepse aj o , mbasi u kri stal izua ne fillim te sundimi t bizantin nga personi i gjykates it tc pare, me vone ben nga nevoj a akomodime te ndryshme nen trys nine e forcave te ndrys hme politike; me ne fund zevendesohe t edhe me nepunes te administrates ose Ie llshtri se. Gj ykatesit e ljere dhe klasa e ari Slokrateve , pra themelimi i kus htetlltes mllnicipal e deri ne kohe n e Turqi se. u prek kudo s hume me pak prej ngjarjeve politike, kelu l1l11nd te lhe mi se veteformimi funksional me rr pothll aj nj e rrllge krejt te lire. lSi bartes i pus htetit me te larte te gytetit ne she k. Xl -XII , ne te gjitha qyletet dalmate, duke filluar nga Zara (918) deri ne Kotorr M:l.yer. vep.cit.. 230 v. dhe 298. Diehl. Eludes SlIr I 'admiltislrloiOIl iJiz.anlille dallS de Raven lle (568-75 1), Pa ris. 1388, 102 v.
4
l'e.WI"Chlll
t03
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
(1 166,1195) dhe me tej drejl jllgut ne Kruje ne Arbanum (1166 prior Arbanensis)5 ka qe ne, me sa duket, P rio r - i . Kete ne punes i mund ta ndjekim de ri ne kohen e os trogoteve kur a i (prio r civitatis) ishle komandan t ushlri e , gjykates i qytetit dhe kryetari i Kuri es 6 / Me nga veriu ai quhet primas (814 primas Polensis) me poshte nga jugu ne Durres, greket i lhone (rreth vitit 1000) rrpC!l1EUC!lV'. pikerisht as hlu s i ne Kerzonez. Ky ka qene gjybtes i i pare qe formo nte nje kolegj me nje gjykates tjeter te qytetit, (iudicator ne Dalmaci ) ; prej kendej vjen edhe em ri i tij greq isht rcpuJ1:EUu}V ne kundersh tim me gjykatesi n e dyte, i ci li. siguri sht quhej OEUTEPEUWV (ne ko legjin qe ki shte ndoshta shume anetaref Ai e mbante titullin e fituar ne Dalmaci edhe mbas mbarimit te detyres se tij dhe mund te zgj idhej prap. Dllmviret e muni cipeve romane, te ciJet i kemi hasur ne Lezhe, Shkoder, Diokle, Durres si ed he ne qytetet me nga Veriu 9 dhe qe ndos hta me vone u bene kaler ne disa gytete, si per s hembull ne lD Diokle , i s hohim keru mjaft garte. Por ge tani duket nje e ndare e rrepte ne kele kolegj . M e gjykatesin e pare me funksio n admin istrativ lidhet fuq ia shteterore, me te dytin fuqia komuna le e klases ari stokrate . Ne s hek. XI shohim, se kjo ne punes i mun ic ipale me e larte ge ka nj e emer ushtarak te vjeth. fili on te shkrihet me lilujt llshtarake Ie rinj , thjcshlc biza nline. Althere ne krye [(; lhemave gjejme nje slrateg (ne shek. IX 6 (npa TT]ya, lOU 6uppaxiou, (HpaulYa, 6aA.llUTia,) ose
nj e kapedan (xa"tcrcuvw, "tQrruPX1l, "tou 6uppaxio1J ne shek. X-XI) ne Durres nje 80ut; ne shek. XI se bashku me njc shtab te mad h ofice ras h te lane, nga te cilet Dalmacia ki shte nj t rcp(0"to~tavoa"tWp'l, ku rse per Durres in njt XO!1'1r;, xopr'1<; 12 Te gjilhe kera nepunes te lan e prej shek.VIl de ri ne shek. Xl ishin kudo pothuaj te gjithe greke 13 Por ne vitin 1033 pri ori i Zares, e cil a ishte rezidenca e themes bizantine, quhet "protospatharius e l straticus uni verse Dalmatie", me 1060 " prior et s trati cus civitatis Jadere", me 1067 "protospatarius et totius Dalmatie catapan us"l .. Njc dukuri analoge shi het pak me perpara (rreth vitit 1000) ne Durres ne ko hen e dekadences te perkohshme te themes, kur kryetari (rcpUl"tEUWV) i Bashkise u nga rkua shume here me dec)" rat e gllvernatorit (Cursil ius toparcha) 15 Nepennjet kesaj gjendjej e kaotike gc ishte fiksuar ket u, shihet qarle dukuria ne Ital ine J ugore, ve~ane ri s ht ne Sicili, ku ne kohen pas bizan line te guvernatoril bizanti n, i cili ne Krotone qu het kalepan (l I 59 xarc"dv Kporwvor;), ashtu edhe ne A uletta, Noja l6 , Slratigotus, ne S irakuze, Gi rgenti, Messana", ne qytetin e fundi t ky emer vazhdon deri. nl' kohen e re, madje ne Katania guvernalori mban nje nga tilujl e dyle te lij (palri cius) 18 Ne Dal maci, e c ila i perket hemisferes veriore, si ed he ne Shgiperine e Veri lit. veprojne te tjera influenca. Por ne krij imin e nepunes ise se nje ka t a p an i , i cil i ne v ilin 1124 ne KOlon pennendet ako ma i pari nder burral nobi les, shihet njt paralcJizem midis qyteteve Ie hcmis fcrSchlumhcrgcr. Sygillograpllie 206. I:! tW(;~ i\pflavoov 6P~IW~ltV~ xo~U6XOpln Ie Anll~ Komnena I V, 6 v. 2 14: ky nuk eshte nje shqipt:lf qe qullet Komiskorlis, por nje oricer. i cili eslHe nga Shqiperia : x6~tll<;. XOPTT]<; me kete kuptim, siku!,der e gjejme ne shek. Xl nc dokllmentet greke Ie ItaJist: Jugorc (Sy llabus Nr. 22 [1029], N r. 25 (1018- 1029]; Krah . Perf;!!"!, I docl/lnenfi greci mediaevali, Byz. ArchiY 4 [Leipzig, 9101,18). l3 Diehl. Eludes 249 Y. dhe 287 Y. Paslaj Syllabus Nr. 25 ( 101 8-1029) mbi shi ljen e nje siltepie ne Bari, c cila i perkislc njl! l1PWTO~luvo6:[wp 'Ie po klhehcj IlC Ycnd lindjen t! tij ne KOSlandillopojC. II
:'i
AAlb 1,93.
M ommsen, Nelles Archil' f iillere dClIlsche Geschicllfsklllu/e 14508: Mayer vep.cit .. 304: Jirecck. ROlllllllell 1,91.
6
7 Prokic, Zusiilze i del' N.\", des Johllllnes Skylil:.e.l", Mlinchcn. 1906. 31. Nr. 22. Per Chcrsonesos Const. Porph. De adlll. imperio 53, 'f. 245. Kr:lh. Znojko, iunwL, mill. Pro:iVC. scellija 18 ( 1908), Oczclllber.297,
8 T i;: dy cmro.t i gjcjme nc ko1egjcl hicrnrkike greke, ne Jc:l1inc JlIgore me 1198 xai bmP01t~t; iTf.oJ3\Jl:cpou I. XCll. 1tpf.U[3urtpou I. nov rrrWtcUOVtWV blo..rpatccrcwt; Nu:otcpnt; (Syllobll'\" gmc.
cal"ll/II
mcmbrwwl'wll [Nc:lpo li, 1865] Nr. 245).1179 or:uP&VWV (po aty. Nr.192) dhe IlC
Smirn:l. 12560 OCUU:PEUWV '"[(ov OlCUOVWV .d.T]pU"ot;xa. . tajloUA.aplOt; (Miklos ich-M uller. Acra graec(I 6. 164). Annlog mc kelt! ne hicrark ine romanc primiccrius, sccumiocerius ( Li ber fonrifica lis 269; Diehl. Ellfdes 252),
C Ll HI. I, 605, 607, 611. 1704, i2695: J-Ieuzey, Missiolls 347 v, : Cons. Ln DO/lllalie 322. Slicotl i. Die romisclie Stadt D oclea 190 v,
/"O/II(l i lll: LO
104
14
Mayer, wp.cir., 220
Y.
l~ Sum~,y, Vjesnikhrs. ark. 17 ( 1915) 278 Y. 16 Syllabus graecamlll membrallarum Nr.157, 176. 17 Cusn, I diplomi greei cd arabi de Sicilia, l, i-2 (Paiermo, i868-1882), Nr. 521 ( l i37), 620 (1148). 629 (1162) ctj. Brunnec k, vep.cit .. 229 v. G·aruri. Scrilli vari dedicati a E. Monad (Romn. 1901 ) 123 Y . Per Kohen sp'lIljolle nc MCSS
lOS
M ILAN S HUFLA J
es jugore te Adriatikut. Ne Palermo dhe ne Sirakuze te S ic ili se qe prej s hek. XlII "acatapanus" eshte identik me " mag ister pl atee,,1 9 dhe ne Korfuz vazhdo n prape s i mbikqy res i sendeve lI shq imore gja te te gjithe periud hes anzhlline deri thell e ne peri ud hen e Venediku t20 Por ne shek. XIV titulli "coto panus, kotopan" ne tregjet e Raguzes (1 372 famu lus et cotho panus de Narento) zbret ne ni velin e nj e komi s io nari ·?I pn.vat, e nJ.e f a k to n. Ne vend te fj ales prior, ne te gj itha qytetet e Dalmac ise prej Arbes ( 107 1) deri ne Kotorr ( 11 8 1), ne Ti var (1 247) e nc U lqin (1242), vj en e mr i comes . Ketu, si duket, roli n kryeso r e ka luaj tllr ndikimi i venec ianeve qe e rdhen nga verill. Por e mri vere njihej sigurisht qys h nga koha e goteve (comes Gothorum), i c ili ne S plit dhe ne Tivar kishte le nt mjaft trad ita; ve~ kesaj II fresklla me titllj ofi ceresh bizantine (x6 j.lTJ~ XO pTTJ~, X6 j.lll ~ TOU opoyyapt, o t(Jx6 j.lTJ~) . Ne Da lmaci pergj ithesisht ko mes i eshte i pari nepunes i zgjedhllr i 22 qyteti t ; ke te pozite bashkiake duket se ka pas ur edhe ne T ivar e 23 Kjo per Ul qinin eshte e sigurte 24 . Ketu . Drisht deri ne shek. XIV permendet s i komes ne vitin 1280 madje nj e i hll aj, veneciani Marcus Pollanu s. Q yteti ne shek. XIII-X IV kishte nje pozite te jas htezakonshme, sepse ne fillim gjendej nen slln dimin e deges di oklite te , Nema nj eve serbe , por me vone, s imbas shembullit te Bi zantit, ku ne ' viti n 11 98 Nikopoli, Vcsna dhc Fa rsala penn endcn si " pertine ntic imperatricis", formoje nj e dominim te mbreteres have te Serbise (1 283 _1357)25 A nalog me kete edhe gytcti i Nishit (1336) ishte pro ne c 26 careshes bllll gare dhe ne kohe n e Arpadeve ko mi tete tc te ra ishin te mbretereshave hungareze27 .
19 Rezasco. Oil-ionaria (Firenze, I S81) 173; Brunneck. vep.cif .. r. 46, 63.158,171. 364 v. Garuti, Arch. stor. Siciliano 22 ( 189 7) . 128- 132. 20 Prcdelli, J libr; COllllllemorinli 2, 204 v. Miller, The La/ills f. 519, 527. 532. 21 Jirecek. RonUlIIen 1,90. 22 Reu tz, vep.cit., 47 VV .
AAlb 1. 185.203 v,, 227. 2~ AAlb I, 175.22 1. 421, 735. shen. 2.
:lJ
AAib I. 470 dhe 2, 125. Jirecek. Staal I. 5. shen . 7. 27 SUfnay. Sztizadok 43 (1909). 502. shen. 7. 25
26
106
QYTETET DHE KESHTJE LLAT E SHQIPERISi'.
Ne Kotorr, ne Bud va dhe ne Shkode r, ko mesi perkundrazi s hkri het me nepu nes in adm ini strati v te fll qise qe ndrore, me qefalin e (XE
cou
28 Jirecck. A.~{. Phil. 22 (1900), 180 v. dhe 209, Swal I. [3: Nov~kov i c, CIa.\' 78 ( [ 90S). 267. " AA lh I. 368.491. JQ AAlb 1. 762. _'I Jirece k, Asl. Phil. 22, 169 . J2 AAlb 1. 627. 33 AAlb 2. 249. Ne Epi r permendel Kroni ka e Janincs ne kohen e despOIit serb T homa hcr~ · here xfY"aACtoa(;,. here-here ~ou1ta.vatou~ (Zhupan). 34 AAlb I, 593. }5 AAlb 1. 804 dhe 2, 29.
107
MILAN SHUFLAJ 36
pri orin iPor ne shek. XIII komesi ze vendin e setnikllt; ai eshte perfaqesues i i mbretit: "domin us comes ex mandato domini regis Rascie"/Ai dhe "conte" i B udves ishin betuar para bashkise se do te respek toni n statutin, por nllk ish in detyrll ar te banonin ne qy tel. Ne Bud va nuk lejohet konti te emeroje nje zevendes ne qofte se largohej disa kohe ; ate mund ta zevendesoni n vetem te tre gjykatesit, te cil et zevendeso nin edhe tagermbledhesin, "casnezzo dell' imperador,,37. IPra ne kete kohe komesi nuk eshte tjeter ve~se nje qefal i. Po ashtu es hte edhe ne shek. XIV "capitanell s" (1347) ose "comes" (1359) i Tivarit, ku shihe t lidhja e ngushte me nepu nesine municipale nga [akti , se kjo nepunesi (1347) e ka nj e patrie te vendit nga familja Zare. Edhe komes i i Drishtit, qe permendet ne vitin 1251, ka qene nje 38 aristokrat i vendit /Por setnicllS serb sbtbn ik, sa tnik "burri i qindit", nje titull qe ne vitin 1254 e ka nje komandant keshtjelle ne 39 Zachu lmie , krah ine e cila nuk eshte aspak bizantine - zbre t ne Bud va ne ni velin e nj e ekzekutuesi komunal te gjyqit40 , si dikur tribun i roman ne Zare. Mbas renies se Perandorise Serbe. ne gjysmen e dyte te shek. XIV, ne kohen e di nastive te vogla, ku p.sh. stergjysh i i Crnojeviyeve, ' Radiy C rnoje ( t 1396), nga qefali, u bene su ndues re vendit, zhdu ket . komesi ne Tivar dhe Ulqin. Ketu ne krye te qytetit do te permenden . vetcm ( 1380) " iud ices, consilium c ivi tati s Antibari", " iudiei el consilieri de Dulcigno" 41 Por ne realitet ketu sundojne ne nje menyre krejl arb itrare 7.Oterite e vend it (Balshajt), Ie ci let banojnc ne keshtjelIat e Shkodres dhe te Ulqinit, sikunder Topiajt ne Dun·cs. Autonomia e Kotorrit forcohet jo vetem sa per shenj e, por ne te vertete nga shkaku i l11ungeses se komesit.
QYTETET DHE KtSHTJELLAT E SHQtPERISE
INe kelt kohe ne Dri sht dhe ndoshta me perpara ne Svu y, peshkopi fitoi sundil11in civ il mbi qytelin. Kj o eShle nje ngjarje si ajo e Pri zreni t, ku peshkopi ortodoks Arseni (l33 1-1333). qe nderohej shume nga Uroshi III, mbreti i serbeve, mori prej ketij falas keshtjellcn me gjilhe kishen e sa/ 2 Edhe pcshkopi katolik i Drishlit Johani ( 1359- 1373). i cili se bashku me .arqipresbiterin e tij ushtronte funksionet e nje geverie, I11basi vistonte aktel e qytetit'], eshte nga 44 rrelhi me i ngushle i Bal shaj ve • sikunder edhe Petri , peshkopi i Svay it ( 1363-1387). Por ne gofte se nen shkrimi i peshkopit nuk eshte njt prove e plote per sundin'; n e lij c ivil'5, kompozimi dhe brendia e 46 staluteve bashkiake tr~gojne mjaft qarte fuqine peshkopale ne kete qylel, i c ili ne shek . XIV dukcl se perbehej velem prej klerikeve . Peshkopi i Svayit, i ci li ne vitin 1406 ki shte shkuar ne Venedik s i delegat i qytetit, i lutet ndcr te tjera qeverise veneciane qe t' i vertetonle simba nje "zako ni te vjeler", "pronat, juridiksion in dhe zakonet,,47. Vey kesaj, ne shek. XIV kon statojme edhe ne vende te tj cra - duke lene menjane Tri esten ne istrie ose Patren ne Greqi - te tilla perpjekje te peshkopeve. Bashkia e Raguzes ben nje lufte te ashper (1360) kunder Dominikut, peshk opit te KurcoIes qe ishte nga fam ilja e famshme shq iptare e Top iaj ve (l336 deri me 1374), i cili i pcrkrahur nga Ludovik u, mbreti i I-lunga ri se, pcrpiqej te shtinte ne 48 Ne Tivar permcndet (1372) "burgu i kryepes hkopit" dore qy tct in
7
~2 $ufnay le ThaH6czy, Ill. Forschul1gen 1,231. AAlb. 2, 295. ~4 AAlb. 2, 253 . Por nen Ba lshcn II ( 1384) Petri u detyru:l te arr:uisej ni! Raguze (AAlb 2,
43
411 ). 4~ Viktima Ie Lilla gjejme me perparal1e Azini: e Vogel (1 212 Miklosich-Mlil ler. Acta graeca 6. 156) dhe ne I t:lljn~ Jugore (l179 ): K. iqlapt(:»).~ t1tlOX01tO<; 'Upaxo<; 1tnpOUCiUv ~hnta~tv £:xvpwou (Syll. membr. Nr.192. cf. Nr. 274).
nlV
36
Kuku1jcvic. Cod. dipt. 2, 135 = Smiciklas, Cod. dipL. 2. 198. Krall. Sufnay. Vjesllik hrv.
nrk.17(19 15)286v. .17
Jirecek. Asl. Phil. 20. 188: Staat 1.63.
prescntibu S--di:lcono Joannc fratre comitis Dri vastensis (A Al b 1.203 v.). Staal 1. 13. - T e krontet rreth Kninit ne vilin 1351. "Sratm:1Il Vulchovich s e III i c us - CI alii nomadjes quam plures" ( SmiCiklas. Cod. dipl. 12.30). 40 "10 scni cio, senico" ne sialutin e Budves (cap. S5. f. 22). ndosht.:l traj la e shquar ng::l $etnico. 4J AAlb 2,366,369. 38
39 Jirecek.
108
109
MILAN SHUFLAJ 9
(career archiep iscopi / Nga fri ka se mos humbin aUlonominc, Rag uza, Bud va dhe KOlon'i maJTin ne shek. XIV vendime per Ie mos lej uar qe te be hej peshkop nje bas hkeqyleta r i tyreS". BanOrel e gyteteve shqiptare i nderonin shu me peshk opet, te cilel s hume here is hin palrice vendas. Ndikimi i jas hlezakonshem i kishes ne ko nstiluci onin fisnor te s hqiptareve nllk mllnd te mohohet dhe ne filli m Ie shek. XVll konstatojme perpj ekje per te kriju ar shlcte hierarkike nen kryes in e e pes hkopeve ortodokse (Vlad ika ne Malin e Zi)51 nga malet e Karadakut deri ne Oher dhe ne Himare. Mlind Ie marrim me menci se si ne Oris ht, edhe ne Svay gjcndja ka gene edhe ne qytetel e vog ln peshkopaie, Balez, Sape dhe Oanje, para se alo te behes hin pronie Ie thj esht'l ose keshtjella dinasti shc. 'Nen despotet e Serbi se (1421-1443) gjejme nje v 0 j v 0 d e 52 si perfaqesues i mbretit ne Orisht dhe ne Tivar si edhe (1454) nc Novo Brdo (Novus M ons, Novomonte, te saksone l Nyenberge) ne qytclin serb me te rendes ishe m Ie miniera ve afer burimeve Ie Morac;cs. Ai banonte ne keshtje lle, ne Ie c i Jen ne Ti var gjendej edhe burgll. Koherat e keqija te iuftes qe erdhen ne Shqiperi. krijua n nje formim nga mbrapa te autonomi ve, sepse ne kundershtim me komesin dhe qefaline e d ikurshCm, es hte vojvoda oficer i ushlrise, i c ili nc fi[lim ka qe ne komandant ushlrie ne shlelin serb dhe Oamurtar; nc perklh im in [ati ni sht te asaj kohe ( 1333) ai quhej vex illifer53 Vojvodc ka gcne shqiplari Nikolle Zaharia, zoti i Budves (J 365- 1386), nje farcfi s i Balshaj ve; para alij ka qene kelu si "castella nu s" 54/ ( 136 1-1364) se rbi Pov rshko. Edhe me nga verill kele lituli e kane mbajtllr kroalCl Nepe[i~e, boshnjaktt Vukshic;et dhe Hranic;et, pra princer te ve rtete. Vojvode gjejme edhe ne j ug ne oborrin serb te Viores (1368) dhe ne rrelhin e princit shqiptar Gjergj Topise (1' 1392). Kelu ne vilin 1389 ." AAlb 2. 289. 50 Jirecek. Staal 1,56 dhe 62. 51 Sufflo.y. Obwr 65 (Zagreb. 1924), Nr. 54. r. 3. 5~ Me 1423 "Radoslaus vojvoda Drivasli" (Acla Vel/eta 2. 381: Ljubic. Li.t/ille 8. 248: JorgJ.. NOles 1. 346): nc Tivar vOjvodcl MJ.zrek. Altoman, Komnen (J irccek, Asl. Phil. 20, 199) . Per Novo nrdo Jirecck, Slaal I. 67 dhe te Tha1l 6czy. /fl. Forsc!lIIf1gell I. 113. .53
AAlb 1 764
54 Jirecek: Asl. ·Phil. 19 (1897) 589: Gescitichfe der Serbell 1,425. _ "Vojvoda Nikola", SJkati ··der Kruppcl" qe p~rmendet akoma nl! vi lin 1386 (AAlb 2. 39 1).
110
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SI;Q IPERISE
penn endet "vojvode Borill a", i cili eShle " nje qytelar i ndershem i Durres it"; si dukel ky titu[1 lrashegohel ne familjen e ti/ 5 , po ashlu si me vone ne kllshtetllten e klaneve te Shq iperise . Ne zonen e despolatil te hershem te Vlores dhe te Beralit ky liLU[ [ gjende l edhe ne shek. XV. Mu zaka (1510) permend nje vojvode Ie Tomorices, krahi ne c c i[a Shlrihet ne [indj e It Beratil, ne shpine te Tomorit, 'Ie kishte atehere 60 katunde; ai sinon: "ques to sopradelto voivoda [0 melteva no [i nostri per governatorc, che vol dire voivoda com' a dire capi tano over governato re,, 56 1Ne Ori s ht (para vi tit 1478), ne Ti var (1499) dhe ne Lezhe (1502) "voyvoda, vaivoda" pcrmendet edhe ne kohen ve neciane te mevonshme", si komandant i mi[icise se qylelit, pra i es hle pers ht~ tur krejt organ izimit komunal. / (Gu vernatorel venec iane ne qyletet shgiptare nllk ishin te gji lhe nje lloj persa i perket litullil, fuqise dhe rroges se lyre. Pervey gjendjes qe ekzislo nle, ato vareshin sidomos nga madhesia dhe rendesia e qytetit perkates. i GuvernalOri i Ourres it (1392 - 1501) . quhej b a i u Iu s e I cap ita n e u s. TilUlii i pare esh te i ri dhe krejt i Perendimit 58, i dyli eshle nga koha e anzhuineve "capilaneus,,59, litlill i cili vazhdo i ed he ~~ AAlb 2. 439. mc 1333 "Gradisl;lvUS Borilli vcxillifcr" (AAlb I. 764. Shih Jirccek. G. dCI" Sahel! I, 405, shen. I). ~6 Hopf. Chrolliques 296. Nt shume krJ.hina Ie Per~ndoris~ Osmanc ky cshlc lilUll i ncpulicsit me Ie lane Ie policise oe nje rreth [~vogel deri Ie rcfonnnt e rej:! (l-bhn . Reise Drill-W(lrdar 293. shen. 8), !o7 Me 1480 "vic1ua Nicolai Ongaro co ndam voivodc de Oriv:lslo" (SClltllO Mar II, fol. 8 1 v). Per T ivarill, Lezhl!n. sh ih Makusev, /slor. razyskwujo 131, shell. 7, i cili nc baze tt matcri;.tlit qc dcri me sot nuk eshtc boWar, e pershkruJ.n mjaft gjcre kush tetuten e qytelevc shqipt:lre ne kohen e sUlldimit vcneei;.tll (f. 11 6-147). Edhe line pata material nga VCllcdiku te pabotuar deri tani (Senato Misti. Senato Mar) ne shek. XV. POI' jane kopje ori gjina lc. nc perk thimc nc italisht. S8 Mbi fi!ogjencztn c kesaj fj.1le shill Ard:lsev, Fr(lll(:/lskij bllifli i ego rill/skJje i viz{/l1 lil/skije predki. Serlo. Borysthcnica. Sbornik pcr ndcr Ie Kul o.kovskijs (Kiev, 191 I) 343-358. ~9 Prcj vi tit 1272-1349. qytet i bchct i p
III
MILAN S HUFLAJ
nen Topiajt ( 1389 capitane us Progon us Scura) , kurse ne krahinal e hapura permenden ne ate kohe vetem qefali a (l367 Gin Balta, 1376 Gin Barelli). Venecianet nuk e perdorin me titullin e Dukatil sikunder bene heren e pare (l204-1213) ne Durres ose ne Selanik, ku permendet ( 1424) nje du x dhe nje capita neus60 , ndoshla per te e vi luar njt kon flikt me anzhuinet61 .1Gu vernatori i Ti varit mori nj e titull te ri qe perdorej ne Italine e Veriut ( 1406-1 4 12, 1443-1 571) dhe ai i Dri shtit (1396-141 8, 1442-1478) , ku quhej pot e s la s, podesta 62 Nt Dri sht ky u zevendesua perkohesishl (1397-1 399), per arsye kursimi , me nj e kastelan jo aristokrat (castell anus popul ari s), i ci li gjendej nen kontin e Shkodres, gje qe shkaktoi nje pakenaqesi te mad he te qytetaret. JNe Lezhe gj ej me vazhdimisht nj e k a s t e l a n ari stokrat (1393 -1478). Ne Shkoder duket ve~a n e ris ht mire lidhj a me gjendjen e meparshme (1396-1478) ashtu edhe ne Ulq in ( 1405-1412, 1423-1571) ku guvernatori quhe t com e s e t c ap ita n e u s dhe ku qy teti i fundit (1426) eshte kunder ndryshim it te keti/ 3 Ne te dy kryeqytetet ne Durres dhe ne Shkoder gjendej akoma nje kastelan venecian clhe . nje tagrambledhes (c amerarius), i cili kt tu vjen ne vend te kasnecit serb, sikuneier quhet ne statulin e Budves, respektivisht ne vend te' thesaurarius anzhuin64 I Nc inslruksionel e Venedikul jane persh kruar shume qarle Ie' drejtat dhe delyrat e guvernatoreve te Shqiperise, Ie ci lt l kudo emerohen per dy vjet. Pe rsa i perket ~esh tj eve civile, alO ishin de tyruar te vepronin sipas statuteve te qyteteve dhe vetem kur ato Jl1ungonin, sipas atyre te Venedikut. Komes i i Ulq init dhe podesla i i Ti varit e i Dri shtit ishin detyruar te benin gj yq gj ilhe ditt n e he ne, te marten dhe Ie premten , kurse te merkuren c1he Ie enjte n Velem mbas
QVTETET DHE K tSHTJELLAT E S I-I QIPERISE
drek e6S Apelimi kunder vendimeve qe kishin dhene ne <;es htjel civile behej ne Sh,koder qe prej vitil 1444, por per ~es htj e mbi 100 dukale ne Venedik 66 .lFuq ia e plote e dikurshme e kaslelan it te Lezhes kufizohet 67 qe ne vi tin 1398; atje ~eshtjet krimin ale i gjykon bajl i i Durresit Guvernatori kishte nj e fuqi tt madhe ushtarake, administronte financat e qyte tit dh e mund Ie shkelte edhe stal ulin e tij . Te gjitha keto, dhe largesia e madhe e pushtetit qendror be ne qe guvernatoret te sundonin ne me nyre arbitrare dhe te pasuroheshin ne kurriz Ie qytetare ve. LUlj el e bashkive (capitul a) drejtuar qeveri se qend rore permbajne vazhdimisht ankesa kunder dhunimeve te ndryshme Ie ketyre tiraneve . Ne fillim te s undimit venecian ( 1402) qeveria u detyrua te beje hetime kunder Eu stak Grionit, podesta i Drishtit, mbasi ai ki shte hyre naten me force ne shtepine e nje qytetari dhe kishte ~n de ruar Ie shoqen e ti/8 Ne vitin 1425 shkodranct i IUlen qeveri se per te mos i hedhur ata nc n'u ge te Illadhe, kur asaj i ncvojiteshin shtepi per 69 qellime publike Podestai i Tivarit lakomo Del fini u soli mizori sht, qytetare t e krahasonin ( 1449) "me Neronin, maclje me nje njeri me te eger se ai" (poteria se ben meter a comparation de Nero e t pe~0)70 Ne vi tin 1525 po keto qytete kercenonin se do ta braktisnin qytetin e tyre 71 sepse qeveritaret venec iane ki shin tortu ruar nj erez te pafajshem Ulqinaket u ankuan, se SlllllT\e nga konlet (1440) e tyre nuk vepronin sipas ligjeve municipale72 , kjo ish Ie sigurishl njc du kuri e pergj ithshme ne te gjilha qytetet e Shqiperi se Veri ore. Qytetaret i demaskonin shume here perpjekjel e guvern alo reve pe r te shtuar sidomos regali et e tyre (regalia deli rectori) me ane Ie taksavc arbilrare. Keto regalie ne Ti var ( 1517) perbeheshin prej te dhjetes se peshqve te lumit AAlb 2.596.630,778. 66 Lj ubic. LiMin e 9. 125: SenaIQ Mar 2. fol. 2 (8 m3j 1444). Shih per k3stel:min c Durresi t ( 1397- 1399) AAlb 2. 596. - Nc sh(!k. XV ed he ne Zare apel imi i 'tcshtjeve civ il e behel ne Vellcd ik (SUIl. Reform. 80 v.). 67 AA[b 2. 6 14. " AAlb 2, 695. 69 Misti Senaro 55. fo!. [5 8 v (5 gusht 1425).
6.1
c.o Jorga, 61
NOlCS
1. 367 .
Shih AAlb I, 570 dhe 2, 195.
Kap- Herr, bajulus. potestJ,s, consules nt Delltsche Zeitsch. fur C{~.~chichlslVissef/schafr 5. 2l . L isten e guvernatorcvc vcneciane te Tiv:lrit dhc Ie Shkodres e ka Stockert, Numism(l{ische Zcilsch. 3 (1910) . 124-128. Te gjilhc ishin ,I ri stokrate Venediku. Nt! vilin 1410 dcrgojne nl!
62
Drislll "unum de fidel ibus nostris h drc" (Ljubic, LiSfilie 6. 126). 63 Me 18 gushl 1426 11Itcn ulqin~lkct qe rektori venecian Ie quhel cdhe me gjatc "conte e capitaneo" (Senlilo MisIi 56. fol. 47). 64
AAlb 2. 4 92,57 1; Jorga 2. 353. shen.1 ( 1437 camcr3rius i D urres it).
112
Lis/ine 9,314. . M3kusev, 1st. raz. 120. shen.2. 72 "che molti di chonti pass3di non hanno processQ, ne anche hannu facto 13 execution de Ie semencie segondo i statuti de Dulcigno" (Ljubic 9.125; Makusev 119. shen.3).
70 LjubiC. 71
113
MILAN S HUFLAJ
te importuar dhe pemeve, ne Lezhe ( 1433) prej mases "se veres se pijetores" (una mexura dela taverna) qe me rrej mbas «do dhj ete "chon e" vere ( = pest karte veneciane), ne Ulqin (1433) me nje te ard hur prej dogana ve te sendeve ushqimore, ve~ kesaj ne keto dy qytete (1502, 1440) nga nj e pjese e taksave gjyqesore 73 Pohimi i qytetareve te Lezhes se ky ishte nje zakon " i vjeter" (semper ab antiquo), nuk ishte nje fjaJe e kote, sepse keto regalie s iguri sht i kishin rre nje t te bi zantinet (shi h me Ian f. 88, shen. 79.). Konti i Budves merrte (1 35 1) ne baze te statutit di sa taksa te tregut e te mol os si ed he gjysmen e gjobave ne te holia, po ashtu ki shte qene me pare dhe ne Koton·. IRroga e bajlit te Dun·csit arrinte 90 fund (= 900 dukate) nga te ardhurat e qytetit. Guvernat ori i Shkodres kis hte ne fillim ( 1396) 90, 74 pastaj (1397) 60 fund, ai i Dri shtit (1396) 30, pastaj (1399) 40 fund , / ai i Ulqinit (1405) 500 dukate, gjysme n e paguante qevcria venecianc, gjysma tjeter merrej nga te ardhurat e qytetit; rroga e guvernatorit te Tivarit ( 1405) is hte 30 fund (= 300 dubte) dhe qe prej vitit 1444 400 dukate. Ne vitin 155 3 konti i Ulqinit me rrte 360 dukate, nga keto 120 dukate merreshin nga doganat e veres. Por te gjithe guvernatoret ishi n
detyruar te mbanin me kek rroge di sa kuaj, si dhe rojat e tyre (domi celli ), pazhe l (ragani) , notcrin dhe ndoshta cdhe pcrkthyesin e 75 nevojshe m Ne vi tin 1397 i jepet Jcje bajlit Peter Mi chael it te mcrrte me vele nje mjek "per te miren e qytetilte Durresit" . S i duket qytetel e Shqiperise, ne kundershtim me "officiales eX lrin sec i· ' Ie D almac isc, nuk kane pasur mjeke te hua/ 6 Kastelani i Lezhes kishte 22 fund ( 1393), pastaj (1399) vetem 10 fund dhe ishte dety ru ar te mbante me rroge "dy ndihmesa nga Perendi mi" (d uos famulos partium ponenti s), po ashtu edhe kasteJani i Durresit, ndihmes it e te c ilil nuk duhet te ish in durrsake ose s hqiptare. Bajli i Durres it ne fillim ( l 392) ki shte te drejte te mban le nje ndihmes, pastaj (1400) "dy shoke" [soc ius], konti i Shkod res (1396)
Makusev 120 dhe 137. shen. I. 74 C;JSleJlanus populari s i viteve 1397-1399 kishle 8 dub!c ne mlwj. 15 Per shernbul1 ne Shkoder 1399 (AAl b 2. 6 13). 16 AAlb 2, 174. 593. 7J
114
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQ IPER ISE
dhe Ulqinit ( 1405) sec il i " nga dy shoke venec ia ne" me rrogen e tyre77 Kjo o;:o i ne keto qytele ne shnderrimin e zyres komunale te cab a I I a r i i, te c il et u bene ndihmes it e guvernalorit. Nje "cav allariu s loci" permendel ne Vlore ( 1350), nj e xu pun6.ptOS xat 1tpOXUe~ >tEVOS ne Dun·es ( 1359), ku 1at ini sht quhet mjles 78 Ne Raguze79 ekzistonte nj e "o ffi cium caval erie'· ·( 1359). Despoti Thoma i Janines (mbas 1367) urdheroi burgosj en e XUPUAA.o.ptOS, i cili ishte nga familjet me te mira te qytetit (E0YEV~O"1Uro t apxoVTES). Baza e ketij instituci oni ishtc pra siguri shl bizantinc, sikund er trego n cmri, se ~o
zyre komunale e ki shte n·enjen te inst itucionet ushlarake bizantine 0. Detyra e saj ishte te zinin krimineiet, te kontroll onin furxhinjte dhe kasapd dhe te caktonin rojat e nates . Kj o ishlc pra nj e zyre komunale policore. Ne fillim te sundi mit venecian ne Durres ( l 393), kjo ishte krejtes isht ne dore te " ari stokrateve dhe te te medhenjve" (de nob ilibus et a1i is maioribu s); prane atyre gj endes hin te dy "magistri iurati", qe ishin perfaqesues le zgjedhur te populli tS'. Por qeveri se iu duk nje punc e tllrpshme te dergonte aristokrate neper lagje, per te zene kriminele, le cild yeo;: kesaj ishin edhe te rrezikshem; nga ana tj eter ec1he patri ceve II vinte shume rende te kryenin detyra policore (quod gra vissimllm est ipsis nob ilibu s nec eti am honestllm pro honore nostrii dominii). Prandaj bajli emeroi per kete qellim gjashte "cabalarii ", le cilcl gj c ndcshin nCIl komanc1e n e nje bpiteni, kishin kuaj te rn.ire dhe Oilnin shqipen , mbas i ishin vendas (s int de parenlibus illi s cl qui habeant linguam). Sherbimi i brcnd sbcm i po li cise u mb~ ti mililes, por meqenese keto u bene ( 1400) si ne Pe ra ne kohe n e sundimit te Gjenoves, nd ihmes it e bajlit (1401 "soc ii milites rectorum") u perpoqe n Ie ngushlonin qarku n e vcprimil te magiSlJi iurati dhe le
77 "Socius" ne Du rrcs dhe ne D risht memc 30 duk:uc. nc Shkodcr 40 (AAlb 2. 491. 561, 778). 78 AAlb 2, 72,142.3 10,356.359. M e 1417. "pruclen ll~m vi rum Fr;l llcisCllm Sturiono mil ilcm nlllltium commllni tatis nostre Duracl1ii", Makusev 139, shell. 4, Titulli "miles" gjendcl ne Termol i tG Ilalise Jugore me 3tribll ie Ie ndryshmc qi:! para 1203 (SmiCikbs, Cod. dip!, 3,29, Nr. 24). 79 Mon. Ragusina 2,264. so xupuU6.Pll><;, me prejardhje nga = O"tpa""WillTI<;.. Uspenskij, Vojello Ilstrojs/vo. nc: Izvcstij:l ark . inslillita v Kpol€6(1910). 154 v. HI AAlb 2. 497 , 506.
lIS
Q YTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPERISE MILAN SHUFLAJ 89
ITembenin te ardhurat e tyre 82 Ne Ulqin (1412-1507) "cava lier del conte" esllle nj e nepunes me rendes i, si ne Firence, ku zevendeso n podestai n e semure ose qe mungonte, ose si miles i podestait te Splitit , qe u shnde rru a mbas mostrave te Italise Veriore (1240,13 12). Ai i kishte rrembyer katedrales ( 1412) taksen e veres qe i takonte asaj (cannata) dhe kishre futur (1507) zakonin e keq ( pess ima usanza) sipas te cilir te gjithe qytetaret duhet qe t' i jepn in atij per gdo fugi nj e gote vere (per ogn i bota over caro )8] Po ate adaptim qe beri ne Dun'es dhe ne Ulqin cavallarius, 4 beri ne Lezhe edhe a d m ira t u s, arm ira g 1 i 0 ( 1463- 1502)8 Fja la eshte me origjine arabe dhe sipas gjuhes bizantine cq.lllpaAll ~ do te th oti~ komandant flote . Nepunesia qe trego n kjo fjaJe ka te beje me skelen dhe me flo te n; djepi ka qene Sicilia. Ne !taline Ju gore (Bari , Trani) kjo ne punesi ne fillim te sundi mit anzhuin thithet plotesisht prej atij te protontinit, te komandantit te skeles 85 Nje ekui valent per armiraion dhe pro tontinus- in e jugut eshte ndoshta ne veri (lstria) maricus enimagtik86 Nje armiraia, miraia, miralia, miralija gjejme ne : vitet 1350-1406 edhe ne Vlore 87 dhe akoma deri ne shek. XV ne Arte (anniralio Arte) 88 Ne Vlore protontmus dhe maraia jane velJezer; ky I fundit duhet te kete qene po ashtu komandanti i fl otes se armatos ur. . Ed he ne skelen e Lidos dhe ne ate te lstri es venecia ne hyri kj o nepunesi, e cila ekzistontc me siguri shul11e ko he l11e pcrpara ne Negropont. Ne vitin 1393 Venediku dergoi ne Durres nj e ad miral me nje rroge vjetore prcj 50 dukatesh, i c ili ki shte per detyre tC ruante
S:! AAlb 1, 634,674; pastaj Misti SenOiO 54, fa 1.1 31 (me 16 korri k 1423), Ne Pera "m iles" osc "cavalerius potesl::I.lis (Bel granno, Documenti riguardanti La coLollia de Pera, Atti della soc ietb. ligure 13. 157 vv. Jorga, No tes I. 50. shen. 4), 83 Surtlay te Thall6czy. Alb. Forsch. 1,261. shell. 5 ( 1412): MakuSev 121. she n. 1 (1507). Krah. Rcsasco. Dizionario J 82 dhc SWtlfla SpalaLi (M . hisf. il/ridiea slav. meridionaliufII I) JI ,
l6. l!4
M e 3 shtator 1463 "Stcfanus della Siega admiratus Al esi i" (SenQLO Mar 7, 129). Mo.ku~ev
131, shell. 6 (1 S02). 8S Resasco. Dizionario 31 dhe 883. s(' Shih M.:tycr. vep.cit., 292.
"' AA lb 2. 72. 204. 300. 784·786. 88 Nt vilet 1424 - 1439 kelc detyre e ki shle "nobili s vir ser Dinlts C:w.:tlaropulo f.:tmiliaris despoti Arle" (Jorga, Notes 2, 222, sMn. 2, 332. 365 ).
11 6
tregtare t dhe kri poret me nJ e a nije tc annatosur Megjithate ne Durres nuk permendet me nj e admiral as me perpara, as me vone. Por ketu e gjejme pro t o n tin u s qysh ne fillim te periudhes anzhuine; ai e merohet drej tperd rejt nga mbret i i Napoli t ( 1273 Innocentius de Barulo habitator Durachi i). Edhc emri i ketij nepunes i duket se eshte arabisht, sepse .nuk shpjegohet nga greg ishtja dhe nuk e nj ihnin as venecianet, as ragu zanet, sig e deshmoj ne shtremberimet e Gales (protono, perchontinus, prothocius)90 Ky in stituc ion, te cilin e soli en a nzhuinet nga Itali a Ju gore ne Vlore dhe ne Durres, qendroi edhe ne shek. XIV . Ku r ra ne dekadence fuqia bizantine dhe u forclla ajo e Despotati t te Epirit (1314-1335), protontini i qytetit te Vlores, qe mbeshtetej ne anijet e veta te armatosura91 , u be personaliteti kryesor i tij. Si dllket ky post duhet te kete qene atehere i trashegueshem ne fam iljen Ganza, e cila sundonte ed he Beratin e Ke lcyre n (K4 tcroupa). Edhe nc Du rres U ITil ne kohen e pavaresise so qytetit (1350-1 368) rendesia e ketij nepunesi, i ci li perl11endet ne vitin 1379 mbas te dy vika re ve te dukes Robert Artois dhe para prokathemenos92 Natyrish t ai zhduket nen veneci anet, te c iJet askund nuk duronin nj e flote te hllaj. Nu mr i i gjykatcsve i u d i ce s, te c ilCt i gjcj llle ne qytetet e Dalmacise ne shek. Xl! dhe ne ato te Shqiperi se ne shek. XIV , ndryshon. Ne pergjithesi duket se dominon numri ely , sepse d y gj ykates gjejllle jo vetcm ne shu me qytete te Dalmacise93 , por edhe ne Ti var (ndoshta para v itit 1445 nUlllri u d yfisbua dhe u be kater), ne 94 Dri sht dhe ne Vloren 95 greko-serbe. Ne Silkoder permende n (1396) 96 shpreh imi sht quattuor iudices, ne Kororr (l 186), ne Bud va dhe Ulqin
so AAlb 2. 493. 90 AAlb I. tndcks
r. 290.
AA lb 2. 795. 92 AAlb 2, 185 (1363) 359. 93 Mayer, vep.cit .. 233 vv . 9-1 AA lb 2, 596, pastaj shih Ljul>ic, Lisrine 9. 158 (1442). 95 Me 1368 "sudija Sla.mal i ObrJd" (AAlb 2, 249). % AAlb 2. 770 ( 1405). Gjykatcsit e pare tc U lqinit qe njohim ne kan e qene ndoshla "sud ij a Bolcsla v i sudija BcrisIJv", (c cilel permcnden si dcshmitJre ne nje dokument Ie Hclenes. 91
11 7
Q YTETET DHE K t;SHTJEL LAT E SHQIPER ISE
MILA N SHUFLAJ
ishin tre gjykates, ashtu edhe ne Kurzola (1214) e ne Split (1240). Po aq (ose ndos hta ed he pese) ka pasur edh e Durres i. Kcta gjykates nuk j ane vazhdimi i drejtperdrej te i dy gjybtesve te Romes duun1Vi ri iuredi cundo, sepse si te tille nj ohe n vetem kolegjin c priorit se bas hku me gj ykates in e dyte. Ky kolegj , qe ishte nie nepunesi krejt bashkiake, ishte nje dukuri sekondare, e c il a u zhvillua ne qytetet romaneb izantine, mbas i gjykatesi i pare, prior -i ose komes- i, u bene organe ckzekutive te fuq ise shteterore. Ne shek. XII u sil tua numri i gjykatesvc ne Dalll1aci. Kjo gje tregon se klasa aris tokrate perpiqej ta forco nte nepunesine ko munale te iudikatorit ku ndrcjt komesit, i cil i deri diku infIuenco hej edhe nga jashte.Ketu , perve<;: shembuj ve ital ianc. ka bashkevepruar edhe kujtimi i gjendjes se meparshme, ku gjendes hin dy bUlTa ne krye te kuri es, respekti visht kater burra. Prej kesaj vjen dOll1inimi i numrit dy dhe in stitucioni i te kater gjykatesve ne Tran dhe ne S hkoder. Gj ykatesi i trete ose ai i pes te qe eshte shu me i rrall e ne Veri eshte nje s htojce e mcvonshme. Ky nuk duket se ka lidhj e me iudex fo rinsecorum ne Split ne kohen e sundimit hungarez97 Origjina e tij duket mj aft qane ne jugun bi za ntin. Statuti i Palermos kerkon qe gjykatesit te jene qytetare vend as, pastaj aty thuhe l: " isti iudices olim erant duo praetori s et tertius c1icebatur iudex capitanei". Keto fj ale e ilustrojnc fare mire gjcndjen ne te c ilen gj ykates it e qyteteve siciliane kajojne nga sfera e pu shtetit bi zantin ne ate te normaneve. Para vit it 1204 ne Greqi perme nd en kudo pretore si ne punes shte terore civ ile98 ; ne vilin 1095 gjejme prane oou~ ne Dyrrhachium ed he nje npul1wp99 S i ketu ne shek. XI, ed he ne Mesana le S ic il ise prej vi tit 11 85-1201 ekzisto n nje prae torium (lOU IOO npun:oplou M £
ed he 80u~ ose
Illbr~tCreshi!s si! Scrbise (1288 - 1290).(Miklosic h. M. SerbiC(1 56: Jirl!cek, Asl. Phil. 22 [1900], 17 I). M e 1142 iudicem in ler vos et cxtrancos a me cOnsti llltum ( KlIku ljev it. Cod. dip!. 2.49 ::: SmiCiklas 2. 50). Shih Mayer. Yep. cit.. 235. 98 Miller, The Lmills 6. shen. 2. 9'.> AAlb 1. 72. 97
100
elisa. vep.cil .. Nr. 335, 337. 353.
118
10.1 Syllabus mcmbranllrum. Nr. 25. f. 29. ,.. AA lb I. 789. 80S. IO~ AAlb 1,570. sumilY. Vjesnik hrv. arkiya 17 (19 15). 290. 106 MilicI', Th e LalirlS 518. 107 Sh ih me bn f. 43 ·45. Lob ia ( loggiJ) qe permcndet me vone (1440, Ljubit. Lis/ille 9, 131). me duket se nuk ka ti! beje me kete ndertese.
11 9
QYTETET DH E KESHTJELLAT E SHQ IPER ISE
MI L AN SI-I UFLAJ
pcr ke to do te fl as im me poshle. Kjo na tregon, se nc Dun'cs e kzistonin dy Hoj ligj esh, s ikunde r edhe ne Palermo ' 08 , s i cdhe gjy kalts g rcke e Ialine qe perme ndc n ne Mesana '09 Pe r Korfu zin kemi dokume nte, se ne kohen veneeiane kolegji i gj y ~:a[esve perbehej prej nje gj ykatesi latin dhe prcj dy gj ykatesve greke " o Nga aktet e pakta qe kemi ne Durres( 1359-1 379) mund te kon statojme dy gj ykatts, Ie eile t ish in greke (1 359 Joha nnes Pere tas dhe Georg ius Pax imadas, 1379 Georg ius Pass imada dhe Theodho r Ylari on). Gj ykatesi i pare, i eili ishte njekohesisht edhe kryeta r i kes hillit Ie Bashkise, quhe t po as htu s i ne Vl ore, dhe ne qy tetet e tj era te Greq ise rcpoxCte'i ~EVOS, ne teks tet latine proeatimeno, e shquar proeathumeno, protochimini , protoquimini I II . Ne ate kohe predominonte karaktcri grek i zy rave qytetare. Ne pcriud hen e shkurter te veteqeverimit (1 350- 1361 ) qyteti kishte nje kaste1an te vetin. madj e ndoshta edhe dy . Ai quhej s i ne Shkup (1 300 "kastrofilak" ose straz gradu = rojtar kes htj elle), ne Smirna ( 1225) dhe ne Vl ore ne kohen e Turq ise (1438 cas trofilaehi ) quhej xacnporpv}.aE, 112 Ne kete kohe siguri sht ekzis tonin statutet e qy tete ve, te eilat pe rmende n ne fillim te sundirnit venec ian (1398-140 1)"3 Rol udheheqes ne hartimin e tyre i tako i eleme ntit katolik roman te qytetit.
lOS _ _ inter ci ves Pano rlni L atinos Cl Latinorurn iure vi velltes . Gr;lf.:ci autem el qui i ure Graecorurn et corum consuetud ine contrah unt elc. (SW /IIW C:lp. 4 3; Brun neck , vep.c it., 31), 10'> Me 1129 "jud ices lam graee i quam latin i", me 120 1 Kptmi. n;}v Ao:nvffiv. trov r po;:wv (I3runncck 2 2. shi;:n. 3; Ferrari. J doculIIClJli g reci 22). lin Sathas. D OC/lII/(!lIIx illedilS 2, 249 dhe 388: Miller. 77le ulfills 529.
'" AAlb I. 632 ( 1317). 7 19 (1335) dhe 2. t42 ( 1359). 356. 359. (1379). 'Per [i zmiri nl (1236) Miklos ich-MGlIcr, Aero graec(/ 4, 44
r..
Sm;rn~n
50, 194. Nt: AA lb I. 762 ( 1332) bChe l ljaW mbi I1je:rarc "Michael i MalagJri proc:Hhumcllo Castri Chani ne de L:l vcllona". pr.:J 7tpo"XCle~~u:VO~ = kastcla n (sh ih Jirccck, AsI.Phi/, 22, 2(0) eshtt:: POtilll:lj me sig uri Ilje gabi lll sli list ik, Sik unde r shohim nga AAlb I, 739 (1329), ky burre isbte "comite prochati meno" i
4
S i .ne Palermo" , eclhe ne Dul'l'cs a r q i cI h i a k u ( 1208 arehidiaeo nus Latinorum Durachii , 13 18 archi diaeonatus latine eecles ie Duracensis) gj ykonte te gj itha 9cs htje t laike qe i takonin forumit te ki shes (Ehebrueh = shkelj e kuro re, raptus pudlae = grabitje vaj zash etj .). Juridiksioni i tij mbi gjithc bes im ta ret katolike u zhvillua s iguri sht qys h ne kohe n bi zantine" 5 , kur popull s ia laline e qytetit gj end ej nen me tropol itin ortodoks . Ne anen tjeter te Otra ntos dhe ne qytetet e Kal ab ri se me peshkopata katolikc kishte protopapa ne krye te popull sise greke. Ne te gjitha keto qYlcte the lbin e nje juridiks ioni te tille c formonte vendimi biza ntin , nc baze tc cilit ne qytetet greke (Janine, 13 19) edhe me vo ne te gjitha geshtjet qc i perkitnin juridi ks ionit ki shtar nuk ishin ne kompeteneen c gjykatesve le qytetil. Edhe ne kohe n veneciane arqi cl hiaku ka qe ne ne Durres nj e person me shume rcndes i. Kj o detyre, c c il a za ko ni sht gjendej ne dore te pasardhesve tC koloni se amalfitane dhe ve nec iane ( 1363 Vinc igue rra , 1429 Johannes de Mo nte), lak mohej s hume. Para vit it L398 e fitoi kelt detyrc, me sa duket, me force shqiptari Martin M atarata, i cili ishte nje nj eri hakmarres dhe batakc; i, por kete e lu ft uan s hume guvernatoret. Ai u burgos nga Gabriel Naclali pastaj qe pe rzene nga q ytcti . Mbas vdekjes Sl'! ke tij guvern atori, Martin Matarata u kth ye perseri ne Durres clhe donte t'i nxi rrte nga varri eshtrat e te vdekurit ne baze te nje letre te Papes dhe t' i shperndante ato. Por me ne funcl a i u detyrua te arrati set ( 1408), mbasi i kishte borxh bas hki se, ki shes clhe personave pri vate"6 Ne kohen e sundimit te rreptc anzhuin u derguan ne Durres gjykates te shkolluar nga ltali a. Por i vctmi juris t i tille qc nj ohim " iudex Eustas ills Saracenus de Matera iuri s peritus" , te cilin e emeroi dllka Filip Herzog i Ta re ntit, u cletyrua para vitit 1320 te arrati sej nga Durresi pcr shka k te nj e krycngritj cje te qyteta reve, mbasi u pla9kit prej tyre" 7 Ne vitin 1349 clergohet te kapite ni i DUiTesit gjykatesi
Vlores. Ie c il it i perkiste cdhc Kallina.
Me 13~6 R JguzJ. i dcrgon "literas castellano et commUllilati Du rach i" ( A Alb 2, 117); me 1379 "do min i Georg ii protochimil1 i, il1dicis TI H.!ouori YJ arioll dic ti ~:tstro(jliea diet i civitatis" (AAlb 2. 359), ku tilUlii xaot poqnJA.a'; eshle sigurishlllga koh.:l e vCleqcverimit Ie: plote (shih me larl f. 111- 1 13). Per Sm irncn Miklosich -Miiller 4, 189 r. Per Shkupin shih dokumclllc serbe Ie mbrct it U ros hi III te K ovJ.ccvic . SpomclIik 44. 16 dhe 22 . PCI' V loren sh ih Jorga, No tes 2, 353, shell . 1. sepsc emfi "M estaffay castrofibch i" j perkcl ve(~m ketij qYleti. IJJ Me 1398 "capilllia Irigin la quinq ue st:llUlOrum suorum fepena :lpud frat res s. Franc isci" (AA lb 2. 610): me 140 1 "presentavit aliqua cap itula. que ipsi dicunt co nlinere p:lrlcm 112
120
Slatu torUITI et ordi nllill suorurn, in uno foleo bOl1l bi ci no" ( po ~ty, 2. 676). Shih me poshte K~pj lu llin
V I.
iudices insuper ecclesia~aici, qui arch idiaconalus pr:tesunt officio" (c:lp.8). Past:lj ca p.75, qe i ku shlohet tercs isht perifr:lzimit Ie jurisdi ksion it Ie tij (el non ali lls index). (Bru mneck. vep.ci t. , 54 dhc 227 v.) Shih Zacha ri ac, Geschichre 381 v. II~ AA lb L 126. 133,636. Sumay Ie T hall6czy . Ill. FOI":.;ch. I, 198 v. 116 AA lb 2. 610; Misrj del Senoro 48. fol. 14 v-IS (me 9 qershor 1408). 117 AA lb L 659 . 114"
121
MILAN SHUFLAJ
Q YTETET DHE KES HTJELLAT E SHQ IPERISE
" iudex Sergius Pa lde ricus de Neapo li ,,"8 Mbi iudi ces ad contractus , te cilet emerohen perseri nga su nduesit e vendit, do te tl as im me vone. Nga kjo shohim , se autonomia e Durresit ne kohen e anzhu ineve nuk ka gene me e mad he se ajo e qyteteve te Greqi se dhe me e vogel se ajo e Pa lermos, ku kastelane t e te dy keshtjell ave du he t te 9 ishin qytetare vendas" Sundimi venec ian nuk so lli nj e kufizim te veteqeverimit per Hite gytet. Nga Durresi nuk gjej me ankesa ne Venedik, sikunder vinin nga gytetet e Shgiperi se se Veriut, te cil a t ne kohen e sundimit serb kane pasur pothuaj se nj e 3utonomi te ploU;;. Gjykatesit e zgjedhur te Ti varit, te Ulqinit dhe sigurisht edhe ata te Shkodres kane pasur fuqi te plote per te gjykuar te gjitha ~eshtjet (krimin ale dhe civile)' 20 Ne kohen e Venedikut qarku i vepri mit te tyre u kufizua ; ne fillim, ato gjykonin ~esh tj et civile deri ne 10 perpere'21 Nga urdheresat e ketij 1I 0ji shohim se ne mesjete qarku i juridiksionit te - 'gjykatesve te qyteteve te Shqiperise se Veriut perfshinte katundet ne afersite e qyte tit' 22 Ketu, pra. behet nje dallim midi s rrethit me te - . ngushte (distretto) dhe rrethit me te gjere (costretto), sikundcr edhe ne Italine e ]ugut'23 IKomunat fshata re te rre thit nie tc gjere kishin g j y k a t e s f s hat i te ve~ante, te ci let ne Dalmaci quheshin iudices villarum, ne Istrie gastaldiones villarum , rreth Shkod res capo, cavo de villa, capo- villa (1416)'24 Katundi shetites i barinjve vll eh dhe shqipt are 1 18
AAJb 2, 50.
119 SIal. cap.
67 (Brunneck 46).
120 AA lb 2, 261, 3 14. Sipas Justini'lIlit (Lj ubic, COl1llllis.\'iolli 2, 2"33) C3r Slef:.t11 Du sh:mi (rrclh Vi llI 1351 ) i dha qytctit te Tivarir: "la gu irisd iz.ion civile et criminale" (shih AAlb 2. 9 I ). Por k ~te duket se e ka ed hc dcspoti Stef'ln Laz.1revi9 (1423). _ St:!lllli i Dudvcs ka vetem ligj mbi ~eshtjet civile, pranctaj edhc Jircl{ek (Sinal I. 62) thote me plO! te drcjte se juridiksiollin mbi ~eslllj ct kriminalc e kishte sunduesi i vendit. 121 AAlb 2, 573. 596. Me vone geshtjet civile i gjykonin Se bashku me guverno.torin. 122 Me 1397 pro alevationc pauperum pcrson:mlm dicti loci Driva~ti et villarulll ci rcumstancium, ut non ha bean t causam pro minima rc veniendi Scutarum, ord inelUr, quod iudices Drivasti facere dcbeam ius omnibus petent ibll s a decem iperperis infra ( AAlb 2,596). 123 Shih Brll nneck. vep.cil .. 231. 124 Reutz. vep.cil., 230 v. Makuscv 126, shen . 6.
122
kishle nje kryetar, i eili krye nte funks ione t e gjykatesi t dhc te tagrambledhes it. Emri i tij me i vjeter te rumunet ishte po as htu jude, judee, te shqiptaret ndoshta gliktar'2) (= gjyqtar-red), por paslaj ed he c;:elnik (sllav. celo "Stirn", = ball e), te e ilin po ashtu e gjejme ne kodin e S tefan Du shanit, ne statutin e Kurzoies dhe te Splitit, ne Bosnje (1420) dhe sot gjendet akoma te vlle het e Shqiperise se Jugut (tsciingas) .INe Perendim , sidomos ne krah inat bregdetare te Kroacise, ai quhej katunar dhe rag uzane t i thoshin caput, eaporali s, comes (Knez) eathoni '26 Rudimentet e ad mini strates finan ciare serbe, respekti visht ato te organizates te esnafeve b izantine, sh ihen te emri cas nezo ose "capo per la pianura con Ii suoi pastori" te rretheve te qyte teve tC Shqiperi se Veri ore te shek. XV' 27 Ne shek. XIV ket ij emri i pergjigjej nc jllglindje serbi shl primikj ur (nga greq. 1[Pl~ll.xijptOS) dhe shqip prem£kUr,,'28
}
Klasa ear i s to k rat c v e, si~ na duket nga shek. XI ne qyte tet e bregut lindor te Adriatikut, e man'e gjenetiki sht, eshte fo nnuar nga shume shtresa te hedhllra nj era mbi tjelren. Prcj saj u zgjodhen gj ykatesit dhe shumica e nepunesve te tj ere komunale. Shtresa me e uiet, kl asat e mesme e zoteruesve roma ne [possessores], ne krye te Ie eil eve qend ronte o rdo dceurionum, u shkri me kl ascn e vje ler senatorial e (deri ne shek.V) dhe kjo shtrese natyrisht nuk muml Ie gjcndet me gjekllndi. Por gjurmet e shtreses se dyle ne Dalmaei nuk jane zhdukur krejtesisht. Disa paraleli zma nga Ravena dhe qytetct e lj era bizantine Ie Ital ise na tregojne se ne shek. VI-VIII garnizoni shkrihet me milicine e qytetit. Nga exercillls dhe mililes u zhvillua nje kategori e popull sise se 'gyt etit dhe prej proceres, nobiles, seniores dhe primates lindi nje ari stokraci qytetare me baza ushtarake. Keto te 129 fll ndit perfaqesohen nga nj e konsull , alo te paral, nga tribunet
125 Shih "Demetrius iudex Alb3norul11" ( ! 208 AAlb I, 135). 126 8 0gd311. Ast. Phil. 25( 1903),522 v. dhe 26 ( 1904), 100 vv . Jirecck. po aty 22 (1900), 172 dh~
SIOOl
1,69
V.
M akusev 131. Sh ih {c Juslin i:lni (Ljubi c. Comm.2. 234 ) "capi tanio della pia nura" (1553) nc T ivar. 128 SOt eshte emri i nje zogu (M:J.ycr, EtW 352). 129 Dichl. £rudes 308 vv. Grosse, Klio 15 (1917),150 v. 127
123
MILAN SHUFLAJ
Qytetct istriane, ku ne fillim te shek. IX, lidhja ko munal e e quan Trieste n numerus, shkojne ne kete gjendje drejt periudhcs se vereformimit. Ata qe mbeten nga kj o kohe jane dy vikare [v i car i i] (1023) te Raguzes dhe t rib u n et [t rib u nil e shek. X-XI , te ci\et qendrojne ne krye te fi snikerise; keto i takojne per here te pare (9 18) dhe per here te fundit ( 11 85) Zares, ku kjo detyre qe gjenciet ne nj e renie te shpejte, bthet nj t organ i thj eshte ekzeku tues i gjyqit"O Shlresa e trete, qe 1I krijua nga titujt bizantine dhe qe i ka rrenjet shume re vjetra, u ushq ye vazhdimisht me pas ed he prej serbeve. Kjo del qarte ne shesh te emut e fam ilj eve patrice, si sevasto (,,€~a
III AAlb 2. 94 ( 1352). PaslJ.j Sufnay Ie ThJ.lIoczy. Alb. Forsell. 1, 225. shen. 2 dhe Obz.or 65
(J924), Nr.t 08. r. 4. IJ~ Shembuj Ie Mayer, vep.cil .. 236 vv. P
124
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E S HQIPEIUSE
Kete e gjejme ne Dalmaci (heren e pare ne Kotorr 1124) po aq heret, sa ne Gaeta dhe Sipo nto. Por eclhe ne te gji lha qy tetet e Dalmaci se (928-1097) veprojne mbledhjet e pergjithshme te popullit (univers i concives maiores et minores, cum omni populo nobilibus et ignob ilibus); ato luaj ne po ate rol (Iauclatio) sikunder kane luaj tur dikur plebejte e qytereve \atine dhe O~/lOS i qyleteve greke kur veneton in nclonje vend im me ane te aklamacionit ne kohen e Perando. ··133 ri se . Duke filluar nga she!: XII ndryshoi zhvi llimi i metejshem i kesaj gjendjeje. Qytetet ~ a lm ate hyjne nen influencen e qyteteve arislokrate te Italise se Veriut, ku periudha e veteformimit kishle filluar di sa shekuj me perpara. Forma e kushtelUteS aristokrate me te gj itha arritjet e veta zbret nga veriu ne jug. Ne vend te moledhjes se pergj ithshme "universitates" te populi it, ne Dalmaci do li kudo keshilli ekskluz,i v i fisnikeve (nobi les), consilium maius (Keshill i i madh). Ne statutin me te vjeter te Dalmacise (qyteti Kurzola 1214) perve« keshill il Ie vogel dhe re madh pennendet edhe keshilli i pergjithshem, generale cons ili um; po keshtu ed he ne nj e qytet tjeter te nje ishull i (Lesina) be hel nje dall im tj eter midi s ligjeve qe i ka vendosur consilium maius dhe aty re qe jane bere me ane te "arengho-s". Gjunne te mbledhjes se popullit gjcjme ne Splil ( 1240); ne Tran kjo quhej (cieri ne vilin 1284) "pariame nlum,,134 Ne statutet e qyteteve te lj era (Tran , Zara, Braza), te cila! jane nga nje kohe me c vonshme, kane mundes i vetem pak vele nga populli te pranohen ne keshillin e maclh, ne qofte se vendimi i 135 Por nc Raguze deri ne aristokracise merret me dy te tretat e vOlave fund Ie shek. XIV populli (populu s) mirato nte li gjct (Iaundatio) ne mbledhjen publike (publi ca c uria). Ne Kotorr akoma rreth vili t 1330 bunoret e qytetit thirresh in me a ne te kambanave per te marre pjese ne mbledhjen e popull it (in pleno arengo, in pleno populo), e cila behej ne shcshin para katedrales Sl! Shen Trifon il. Por prane kesaj ekzistonle 133 Mommscn. Stadlrechl3, 950; Wilden. ArcflivJiir POI'YI'IIs/orscJlIlIlg [, t24 dhe 3, 541: Gnmdziige und Chireslomarhie der PapyruJurkunde (Leipzig. 1912). 1.2.52. 1301 MJyer. vep.cit .. 236, 240. Mbi kushtclUten e qytelit Trani shih SlrohJ\' Swtllta el re[ormatiOnes civitatis Tragllrii (M. hislorico-iuridic3 to). Zagreb. 1915. f. IX·XI. I) Reulz, vep.ci1., 21 v., 30 v.
125
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQIPER ISE
MILAN SI-JUFLAJ
kes hilli i madh, i ci li ne vitin 1312 kishte 72 anetare. Kesh illin e vogel (consi lium minu s) ne [jllim e e mero nin It tre gjy katesit, duke zgjedhur 12 keshilltare, me fort nga gjykatesit e vjeter; po ky keshill i zgjidhle ne diten e Shen Gjergjit nente gjykatesil. Nt vi tin 1361 m bledhj a e popu llit u e liminu a krejtesisht nga keshilli i madh. Ky ishte nj e korporacion i fi s nikeve (nobiles viri civitatis), e terit, gjysherit dhe stergjysherit e te ci leve kishin qene dihu' anetare te tij. Ai mblidh ej l36 Nje gje e re ka qene krijimi ( 1372), kur kishte se paku 40 anetare sipas shembu llit te Venedikut dhe Raguzes, i nje "eonsilium rogatorum", qe perbehej nga IS anetare, i eili zgj idhte pasketaj te tre gjykatesit si edhe te gjashte anetaret e kesh illi t te vogel nga te "gjashte fa milj et aristokrate" (de sex schiati s In cons ilia rios minori s conSt' 1'11.)137 .
Mbledhja e popullit u mbajt me mire ne Ti var, se sa ne KOlorr. Ne shek. XIII (1247) "mbl idhesh in me te vjetrit dhe te gji lht qytetaret" ne kishe n e Shen Pjetrit mbas lhinj es qe i bente komesi (ubi idem comes Johannes convocavit seni ores et populum Antibari)ilS , Akoma ne vitin 1369, kur ne Budva "consegli o" i madh perbehej me . kohe (me sig uri qe prej vitit 1351) vetem prej "gen lilhomen i" te \ qy tetit, fjala " maiu s et ge ne rale co nsi lium" nuk ka kuptimin e ni l' korporacioni ari stoIa-at cksklu ziv, por ate Ie I11blcd hjes se popullit l 3". Po ne ate kohe ( 1372), kllr ne Koton' u krijlla senati, ne Ti va r krahas iUdices, doli ne ~Ian te pare nj e "cosseyo", consilium (1380), consiliarii ( 1388)" . Veprimet e ketij keshi]ji ja ne ide ntikc me ato to keshillit te vogel te Kotorril; a i kryen po ashtu ~eshlje t e perdi tshmc. Por, sipas origjines se tij , ai eshte nje mi sion i mbledhjes se populi it ne Ie cilin qyletaret e vjeter fillojne te ve~o h e n si klase aristokrate. Keshilltaret e shek . XIV (cons ili erii) dalin ne vend te "sen iores". 136 Slat.
Ket yre kesh illlareve u ngjajne siguri sht te tete "consiglieri" te Bud ves, te cikt zgjidhen rishtas ~do vit nga keshilli i madh , ash tu ed he tre gjykatesit, dy kapitenet dhe shume nepunes te tje re me te vegjel. Ne shek . XVI "conseglio sec reto" ( 1514). "consiglio menor" ( 1553) i Ti varit perbehej prej kater gjykalesve te vjeler dhe ne nte te rinj ve, pastaj nga dy prokuratore, dy drejtore lhesari , prej podestait, kaml 4l e raman it clhe prej noterit te qytetil, pra gjilhsej prej 19 personave . Dalja ne balle e keshillit te vogel ne Tivar para vitit 1372 ka qene, si duket, nje grusht shleti i ari slokracise . Ne kete menyre ajo e mori Ie gjithe fuq ine ne dore Ve~ kesaj, aristokratet u perpoqen te zhdukn in fare mbledhjc," e popullit dhe ta kthenill ale ne nje consilium maius Ie arislOkrateve, si ne Kotorr dhe ne Bu dva. Kctu qendron burimi i llrrej tjes se madhe (odio antico et inestin gu ibile) ne mes aristokracise dhe qytetare ve qe tregon Justiniani (1553). "Popullo ret" nuk lejuan qe Ie shke1eshin te drejtat e tyre dhe keshilli i madh, ne rea litet mbledhj a e popullit dllket se u per<;a para vitit 1445 ne kohen e despotil serb Stefan Lazarevi~ it (i l qual fu liberalissimo verso Antibarani ) ne keshillin e nobilitetil dhe ne ate te populloreve. Por kur Vened iku urdheroi alehe re qe " Ie vepwnte vetem keshilli i vjeler i qytetit", me fiaJe Ie tjera mbledhja ari stokrate, e cil a ndos hla ki sh te 400 anelart 14 ', plasi perscri lufta ndermjel arislokrateve clhe qylelareve. Qeveria ( 1446) nda loi mbl edhjet e fshehta te qytetareve te pakenaq ur, (conventicula, coadunanza)143, por pa sukses; ne vitet 1507151211 ndez nj e lu fle c iv il e e pergjakshme. Me I dhjctor 151 2 u arrit nj e marreveshj e ne baze te se ciles u krijllan dy keshilla para lele. Keshilli i fi snikeve mb lidhej ne pallatin bashkiak «clo vi t ditell e Shen Markut, diten tjeter keshi ll i i qytetareve. Njerin lids te pallalit e ki shin pwkuratoret e fi snikeve, tj etrin ata te qytetareve. Kcta, s i ~ u tha kishi n te drejle te merrnin pjese edhe ne mblcdhjet e keshillit te fshe-
c~p. 35. f. 20.
131 Star. cap. 39, f. 22-24. lirecck. Slam I. 63. Per fjalcn sci3ta, schi:l.U:l ilal. schintlJ. shih
Jir~cc k , ROII/allell l, 92. IJ8
141
AA lb I. 185.
IJ'J Dy gjyk:ltes arislok r=lt~ "ex plenaria
2.260). 140 AA lb 2, 302, 366, 423. - "I udices et consiliarii dicte terre" 'lysh nje ak t Ie Rnguz~s (AAlb 2.82).
126
111~
1350 permendell nc
Maku sev 130. shell. 3; Ju slin i~lIli Ie Ljubic, COfllJl1issiolli 2,234.
142 Sctlaro Mar 2. fal. 90 (19 korrik 1445). Shih Ju stin ianin (f. 234 v.), lajme! e lij ja ne lendencioze dhe i b m:me, 5i dukel. nga qarqel patrice Ie Tivarit. 1·13 Mnkusev 132. shell. 5. - Ne Trani u ndalua IYda "fratalia. sacict:ls vel cohadun:l!ia" (me perjashtimin e asaj Ie "shpirtit te shejlc") IlC vitin 1359, pastaj me 1365 dhe 1395 (Sl rahal. Swftlra (N rcjormaliolles c:ivir(l(is Tra/{urii. v. X II. KelU prane podestai! pcrmendcl ne vitin 1358 edhc nje "c.Jpit.Jneu5 populi" (Smic ik l3s 12,506).
127
QYTETET DHE KESHTJELLAT E SHQ IPERISE
MILAN SHUFLAJ
hte. Pa peIqimin e atyre nuk mund te vendosej mbi nje ~esh tje me rendesi. Nt Lezhe , ku ne vitin 1502 u perteri ku shtetula emun icipale, prokuratoret e qytetareve kishin te drejte te apelonin ne Venedik kunder podestait'44. Nepunesit i zgjidhte mbledhja e aristokrateve, (; ci la duhet te kishte j o me pak se 30 anetare dhe j o me shu me se 45 anetare - ne vitin 1553 ne Ti var ekzis tonin vetem 12 fami lje aristokrate. Ne kete mblcd hj e zgjedhj a e nepunesave behej mc vota, kurse ne keshillin e qytetareve me ane te aklamacionit (non con suffragi ma a voce). Nepunesia kryesore e te kater gjykatesve mbe ti ne dore te fisnikeve, nepunes ite me te vogla ishin zene me nepunesa te dyfi shte nga fi snike (nobili) dhe populi ore (populi ). Sikunder shihet, vala aristokratc qe vjen nga vcriu fdlon W th yhet te shkre pi arkaik i Tivari t, te "univers itas"- i qe eshte karakteristik per te gjithe hemisfere n e qyteteve te lu gut ku ne te c ilin gjithe popullsia duhet kuptuar si bartese e autonomise'45. Ne KOlorr dhe ne Bud va vakn e asgj esoi mbledhja e popu li it, ne Ti var an'iti deri ne per~arjen e saj. Nuk e dime, se si qendron puna nl! S hkoder, ku ne . viti n 1402 permenden " iudices et consil iarii c ivitatis,,"6 Me nga jugu : vala pothuaj se nuk ka asnje fuqi. Ne fakt ne vitin 1380 ~faqen edhe ne ' Ulqin krahas gjykatesve (iudices), ed he " kes hilltaret" (cons ilie rii)' 47, po keta zhduke n shpejl. Mb ledhja e populi it ( 1426 homincs ' universitatis Du lc igni) ne viti n 1553 e ka ruajtur fonnen c suj populIore. "Bas hkia e qytetit nuk ka nje kes hill te rreguII t"; ku r s hfaqet ncvoja "mblidhen ari stokratet, qytetaret elhe zejtare t elhe bisedojnc goj arishr; ~do vit, diten e Shen Markllt konti zgjedh ncpllnes it: ely gjykates, te cilCt se bashku me ate gjykoj ne mbi ~es h tjet civile. Kera jane fisnike, pastaj kater kameramane nga kl asa e qytetareve (eittaeli ni ) dhe kater a pese nepunesa te tj ere, nder te cilet perfaqesohen edhe fshataret (iavoratori di terra),,'48
Makusev, 131 v. Shih me Ian f. [1 3. shen. 66. 14~ Mbi kuptimin c fjales universitas shih Carabellese. Eillleifl/llg X-X IV. Farag liJ. Ii Commllne 56 vv .. 1.\6 AA lb 2, 713. 147 AAlb 2. 369. . ,.3 Juslini:mi , vep.cil .. 227. MakuSev 127. shen. 6. 10101
128
(,II
Codice dipt. Borest! 3, f.
Gjatc gjithc shek. XIV ne Dun'es ekzislon universi tasi demokratik'49, te cdin e gjej me ne shek . Xlll dhe ne V lore ( 1282 uni vers i homines Avellone), elhe n(; Kor fu z (rreth vitit 1240 Kom iano Vatazi et cuncto popul o Corfianesi)'50 Boni homines ose "calonica", si kunder quhen ne nj e dokumc nt te Durrcsit qe ka shkruar (sc ri va no) sekretari i nj e a ni ej e tregtare ( 1350) 15', jane te paret e qyteti t, si ne J an i ne (1319) avOpcoJtol XI1AOt. Ne vitin 1398 ata caktojne ne Durres statutin , nc baze te te edit do te qeverisej qy teti'52 Ne ve ri me fja len "njerez te mire" (boni homi nes) kuptoheshin atehere qyte taret me me nel ikim, te ci let ki shin te drejte te merrn in disa nepunesi te caktuara' 53 s i edhe ata qe merrni pjese ne zhv ill imin e gjyqeve, ve~anerisht ne Ragu ze, ne Kotorr, ne Shkoder dhe ne Ti var (15 11) (bon i homines. boni homines iurato res, dob ri Ijudi, starei dobri clovce i), te cilet ja ne iclentike me "parolanti" te hakmanjes ne Korsike dhe me " raziona li e savi del popolo" ne Sardenje'54, gjithashtu me "probi hom ines" te Durresit (1 256)'55 In teresant es hte fakti , se ne vitin 1403 ne Drisht emertim i bonlls homo gjendet si e me r i pare (quiclam nomine Bonushomo Zaon de Dri vasto)'56 . Por gjate gjithe b regut lindor te Adriatikut rryma veri ore krij oi uni fikimi n e jashtcm te familjcve patrice. NI! vend te titull it bizantin ellr (xiip) , s ikundc r thi rrcshi n ne shek. XllI qytctarCl e pare te
l..s~ Me 1210 cOmll1Unil
Po aty 2, 729. Krah . me 1246 "Leo etc domino Roberto l3onh01110 fi lius" ne Tr~lI1i Ie ltalise
Jugore (Sm iCiklas. Cod. dipl. 293) .
l29
Q YTETET DHE K ESHTJELLAT E S HQIPERISE
MILAN S HUF LAJ
Durresit 157 , vj e n ne fillim ti tulli anzhuin " mil es" ( 1373) qe ishte perzie rj e me xapaUa plos " nob ili s mil es" ( 1401 ), por paslaj nga mcs i i shek. XIV ( 135 1) edhe titu ll i "ser,,'5S, i eil i posa ishte perhapur ne Dalmaei, ne Ti var dhe ne Ul q in. Por ne Korfuz ne kohe n e sundim it ve necian deri ne vitin 1796 ka vazhduar prane mbl edhj es se popullit ed he njt kes hill aristokrat prej 150 anetaresh '59 Taksat dhe doganat nga te cilat mund te perbeheshin edhe te a rdhu rat e qyteteve autonome, angarite e qyteteve dhe tC fs hatrave ne pjesen me te madhe kan e nj e origj ine te perbas hket roma no-bi zantine. Por kur shihe n me mire format e tyre ne kohen veneeiane, ku ptohet se ka ne bere me kohe nje metamorfoze serbe qysh nga rre nja. Me gj ithe . qe sasia e difere neave lokale qe kane linclur nga vetadmini strimi es hte sh ume e madhe, ve~a neri s ht persa i perket doga nave, ketu ne pergj ithesi duke t me mire karakteri i hershem i tyre, se sa ne qytetet e Dalmae ise, ku eshte nevoj a per Ie bere studime te imta, per te ndare ne menyre gjene tike pagesat dhe de tyrimet e ndrys hme qe perme nden ne statute " '). '" k aza e pas urise to kesore ne rre thet e qyteteve ishte toka e ' t r as h e g u a r , serbisht bastina, nga e eil a shqi p basht ine. Kjo ne brigjet e Adri atikut u perkth ye me fjakn patrimonium '6), kuptimi i te e iles es hte identik me YOVLXOV nij"a ne Biza nt. Ptrve~ ketyre fj aJevc perdoret edhe 1]a la e kohes bizanti ne' 62 rrpovola, lat. proni a, serb. pronija, shqi p pronjc, (qe sot clo Ie thote "prone"), c eila clo tt thote toke rroge dhe i a fro het tokes se man'e hu a Ie Ev ropes Pere ndimore . Fillime t e saj shkaktuan institue ionin e krahin ave " Iimitanei" ne kohe n ro mane te mevonshme. Taksen e tokes se pronies e meLTte si rroge ne
pe ranclorinc bizami ne prom ori ose st ra lioli. Se rbtt kelt inslitucion us hta rak e njohen per here te pare ne Shq ipe rin c c Veriut. Venecianet u kujdesen sh ume per kete institucion, mbasi lufton in vazhd imis ht. Proni aret permende n ne rrelhi n e S hkod res clhc te Drishtit (se pari me 1399), ne Ulq in (me 1426) dhe afe r keshlj ell es se Danj es ( 1444, iura pro ni arii)L63 Kishte ed he pron iare te 'fuqis he m, tc ei lel zoteronin s hume fshatra, madj e edhe ish-qy tele si Ba lce i ( 1402) e Sva~ i ( 1443), dhe fs hatra te tjera qe is hi n ncJare midis sh ume proni areve. Fshatrat ku rrinin proniart t d he nj ekohcsis hl krcrel c fi sevc mba nin emrin e lyre (Tuzi, Kastrali , Shkreli etj.). Por ato rri nin edhe ne lokali te te me tC largela , madje edhe brenda ne S hkoder. Nt fi lli m prOn iare l ishin pe rjashlu ar personalisht nga taksat, por ishin detyruar te shko nin ne lu fte s i kalores'64 Por da lengadale ata u detyru an te pag uanin edhe taksen e lokes, sidomos ne kohen vcnecia nc, Kj o erdhi nga fa ljet e rej a te tokavc. Ketu behej njc da Uim mid is pronia reve te vjeter (proni a ri o per patrimoni o), qe e ki shin trasheguar, dhe pro ni are ve te rinj , te eiiel ishin vendosur ne baze te do kume nteve te leshua ra nga dogj e t [Du x] e Ve ned ikut (dare vill am in pro ni am))65 S ipas nje zakoni Ie vj e ler (1 403 uti erat consue tudo te mpore aliorum dominorum) pron ia ret merrni n edhe nga Vened iku dhurata te ptrditsh me nt forme sto feras h )66 Taksa lokesore e baslt tin es quhej 50ch, soc ho, siDe , s ioch, serbisht soce, shqi p sok (SOgE)L67 Kete fjaJe Novakovi~ i e nxjerr nga greq .
camere nOSlrc Scutari. sicul respondent et SOlvUll1 alia c:lpi ta d proniarii v illarum Sc utari ct 151
AA lb I. 80.
1~8 Po aly 2,83. Shih edhe shen. SO. I~,) Miller. The LatillS 529. 160 Kelu eSh l\! e pape rshalshme vepra e Relltz. f. 97-125 (Swarseillkihljre ulld Erhebllflgsart). M:lIeria li n e Makushevit mbi taks:ll e qyteteve Ii! Shq ipcrise Cr.126- 130, 133- 144) c ka ilustru :tf Ji re~c k me sa k:l pasur mundesi ne vcprcn C tij thcmclorc Sfudien tiber Staal WId Gesellsc:haft i11l mi!telalterlichen Sabien (2, 55 ·72). 161 Me 1402 "possidcl de p:urimonio" pra ne Shkodri!s (AAlb 2, 702). 162 Ne viti n 1277 Karli I t mbrcti i Napol it. e urdheron kapitenin e Durresit "rcquirat de feud is" ne rrelh in e Kruj es (AAlb 1. 337).
130
sicut per st3tuta el consuetudines pro vinc ie Alb:mie fieri debet" (M:lku;ev 128. shen. 3).
'" AAlb 2, 727. 737. 167 SOl :<>hqip quhct sogjr.. "njc brisk i zakOllshcm i vogel". Emri i ki.:tij brisku b ardhur nga fake!. sc ku r pagu hcj soch-u be nin nje vije ne r:lbush. Pcrdorimi i rabushevc. ndi.!r ti.! {jera edhe vku mblidheshin (3kso.l, ishle i pcrgji lhshem ngl Bohemia deri Ill! Serbi (wrez. vrcz. r6v:is clj.: S lrekelj, lllr sl{/wi~'cht:1/ Lehllworlerkwu/e, Denkschriftcn Wiener Ak. 50 l1904 ], 55). (Tba Il6czy, A kamara has-:na 156 dhc Gaztiasaglorencfi Szem/(! 1895. 118; SCbestycn. Elhllog raphia. 1903,85 vv.). Pcr verilill gjerman shih sidomos Fellr, Die Spmche des limu/els ill Alrellg/lmd ( 1909) 36 VV. dhc Redl ich. Die Privalurkllllden des Miuelal/ers (MunchenBerl in,1911)97v .
13 1
MILAN SHUFL A J
Dri shtit ( 1447) , te Ulqinit (1405 , 1426) SOCh-ll ishte nj e c1ukat per ~ c1 o shte pi c1he nj e karroqe drithe l68 Pra ky eshte iclenti k me "so lu tio c1ucati et moclii" a ft r Ti varit (1 444) dhe forl1lubt "ad solvenclum moclium et ducatum , s iocum e t broc hum" ( 1426) ose "s ioch e t broc h e t modium e t ducatum" ( 1447) ne realitet j ane njt pl eonazme. Pe rkundraz i broc h, i cili kudo perme ndet se bas hku me s ioch ishte nj e takse e ve~a nte, s i<;: c1uket nga ori gj ina thj eshte sll ave. Afer Shkodres ~d o shte pi pagu ante ( 141 6) kater groshe, dy groshe per Kri shtlindj e dhe dy groshe pe r Pas hke l69 Broch u perhap me gjatc ne shek. XIV nga priseli ca (ne Hungari descensus), d.m.th. nga detyrimi per t' i dhene banese dhe ushqim nepunesave qe udhctonin per pune zyrtare, ne kete rast tagrambledhesve ( kaznbcb, prahto r ), clhe u be nje takse e perhershme (pri plata). ! Ne vitin 1300 afer Shku pit quhen ako ma o b r 0 k (nga fj ala serb. rok, "T ermin") ushqimet qe u j e pe n ambasadoreve dhe nepunesave te ~do katego ri e. N t Raguze kjo fj ale e ru ajti kete kuptim te vj eter deri ne shek. XV 170 Ne te gj itha krahinat e Perand0rist Bi za ntine te dikurshme taksat natyrore perbeheshin prej tc , dhj etes se pe meve (decima, diesina) ke tu posac;:erisht prej asaj te ' drithit, te veres dhe te vaji t. !Ne kohen e sund imit serb clhe ndos hta qys h ne kohen e s undimit b iza ntin , qy tetaret ishin pe rj as htua r nga tt;; gji th a keto ' pages a J71 . Ata i paguanin mbretit vetcm akrostikull qe perm end em me siper. Po r ne kohe n e sundimit venecia n, puna nclrys hoi clale ngaclale. Q ys h roe fillim (1 397 ) ne Dri sht clel urdhcresa qe qytetare t duhet te l72 pag uanin te cl hj ete n Nt vitin 1425, per shkak te lutj es se shkodraneve, hi qe n "dies ima" , e c il a, " nllk ishte pag uar madj e edhe ne kohen e tira neve" pe r " terre ni liberi ,,173. Masa te ngjashme II more n shpej t eclhe ne U lq in (1426), ne Dri s ht (1 433) dhe ne Ti var ( 1445)174 J Ne paktin me U lqinin , ne vitin 1426, lexoj me se bas hki a e qy tetit ia ki shte Jirecek, SWat, 2. 69 v. Sh ih Jargo, NOles 1,500 (Skodr;J. 1429). 169 S((Irine 14,33 dhc 47 : M3kusev, 126. shen. 4: Ljubic, Lisline 9, [91. 168
170 Jirecek. SfaQr2. 70; Jorga 2. 117 dhc 338. 171 Per K rujcn shi h AAl b 1.508 (1288). Shih edhe me lart f.88·90. 111
AA lb 2. 573, 591. Shih N r. 728 ku kerkojne te perjnshtojne nga pagesJt nje oristokrat te
Drisht it. !73 Misri del Senota 55. fol. ISS 174 M.::tku scv 135. shi!n. 6.
[32
V.
Q YTETET DHE K ESHTJELLAT E S HQiPER ISE
fale Republikes Ven ecian e "omnes et s ingul os homines et vill anos ,Dulc igni ad solvendum mod ium et ducatum . s iochum et b roc hum" . 'Nt vitin 1444 perme ncle t ne Drisht "offi cium de s ioc h et broch de e xtra c ivitatem'·, por ne vi tin 1447 po kj o zyre quhet "offi ciu m in civitate Drivasti et e iu s distri ctu,,175 Ri venia e ketyre ta ksave ne qytete ka ndoshta lidhj e me arclhjen e banoreve te rre thit ne qytet. Nj e tri but te vec;:ante qe perbehej prej 16 berry lave kadifeje, pag uante qysh nga koherat shumc te vj etra ( 1401 ~u od semper fuit consuetum) ko loni a e vogel e jahu d ij ve te Durres it 1 IPerve~ ta ksave ne te holl a dhe ne prod hime te natyres kishte eclhe sherbimc te · ndrys hme, te c il at is hin te gj ilha me origj ine bi zantine. Qytetarct ishin pelj ashtuar me kohe nga s h e r b i 111 i u s h tar a k j ashte (an da r in hostel ose gezonin shume lehtes ira. Venediku u pcrpoq ne fa kt te ndrysho nte kete zakon dhe ne vitin 1442 dris hti anet u luten qe te mos detyroheshin " ire ad hoste m ul tra un a m dietam itineris"I77 /Por ne pergj ithesi mbeti she rbimi ushtarak i qyte tareve per mbrojtj e n dhe ru ajtje n e qytetit, sic;: ishte zakon ne koherat e meparshme dhe sikuncler e tregonte qan e sta tuti i Palennos l78 Te gj ithe qyte taret e Durres it ( 1393) ishin cletyruar te benin roja (facere guardiam), por j o kur benin ndo nj e udhetim ; ai , i cili nuk paraqilej per tc bert rojan e nales (custod ia nocturnal, pagu3nte ( 140 1) vete m dy groshe "s i ne koherat e vj etra,,179 Ketu mbikeq yrje n mbi rojat e kishi n magis tri iurati, te c ilet j ane icle ntike me " magistri xurterii (nga a rabi shtj a sahi b es sorta) sell praefecti vigilum" ne Pal ermo -'Nc kohe rrcziku ishin te c1ety ru ar te benin roja edhe di te n ne portat e qytetit (1403 ne Dri sht "custodias ad portas ci vitatis de
6,
m Po aty. 127 v. AAlb 2. 676. Shih edlle f. 76. shell. 3.
116
m 1405 per Ulqini n "homeni della communitade sin assolti de:: Jl1(br in hos te-- ne andar in galea nc in barc ha chome e de lIxanza" (AA lb 2. 770). Per Orishtin shi h Lju bic. Lis/inc 9. 15~. Qytetaret e l3udvCs (rreth vitlt 1350) ishin dctyruar nga statuti ":J far haste de homeni 50 fi n :l Sc utari. fi n a Zenta ct fin a Canaro" , par vctem nen udheheqjen personale te carit (AAlb
2.62). 178 __ ncq uc ad exercitum ve l maritimum extolium mittendi sllnt , sed ad ipsam urbis tantu ll1 modo tuitionem e! custodiam reservantur (cap. 30. Bru nncc k. vep.cit.. 24 v.). 179 AA lb 2. 506. 676. - Organ izimin e shcrbimit te rojas nc Raguzt: rret h vitit 1440 e pershkrua n shu me mire Philippus de Oi versis (bot. Brunelli. Z:Jra. 1882). f. 77.
133
Q YTETET DHE KESHTJELLAT E SHQ1PERISE
MILAN SH UFLA J
die"). Ne Dri sht as kl eriket nuk mund t' i shpetonin te mos benin l80 sherbime personale Por kj o gje ishte nje perjashtim , sepse nu k duhet te harrojmc se qyteti gj endej ne.n suodimin e pcs hkopit ne she k. XIV dhe ishte mbu shllr me klerike. Ne nj e vend tje te r ndoshta eshte e l81 vertete e kllnderta . Prej roj ave te qytetit duhet te dall ojmc zakonisht roja n e keshtjclles, i c ili varej prej s undlles it te ve ndit lS2 Kjo i ka rre njet te (p uA.a~tS T(a.xOVIK~ e bizantineve, me te c ilen eshtc identike edhe "straza na paramllne" e serbeve lSJ Angaria kryesore ishte " nel ertimi i nj e kcshtje ll e" (Burgbau), biz.xa G1:poxT!cr[a, serbi sht graelozielanije; me ke te kuptohes hin meremetime t dhe ndertimet e reja te kes htjellave pe rkatcse. Ke to an gari ishin detyru ar qe t' i be nin ne radhe te pare fshataret (Iavorar il cas tiell o ne Shkoder 141 6) 18'. Qytetaret e T ivarit, ne paktin qe lidhe n me Vened ikun ( 1405), u perj ashtuan pe r tri vjet nga kj o angari (il le angari e declaventur esse Ia bore ri a publi ca) 185 / Me fj a le n datium, d 0 a nn a gabell a ne Dalmac i dhe ne S hqiperi kuptohej 9do pagese per gj erat e konsurnit, te c ilat dilnin ne treg te qytetit per t' u shitur, qofshi n te arelhura nga jashte me det, qofshin nga rre thi i qytetit ose te sje llat me ka rvane nga vende te largeta. Pra ki shte eloga na te partit dhe detyrime (doanna del a porta , datium porte c ivitati s). Tari fa doganore ishtc e shu mell ojs hme elhe ndryshonte simbas rrethanave, natyri sht doga na e importi t ishte me e larte se ajo e eksportit. Qytetaret vendas nuk paguanin taksa el oganore pe r importe t e tyre. Pri vilegj et e s unduesve bi zanline dhe me vone
(
i.
serbe, pj esa me e madhe e te e il ave ka humbllr, u perkas in ne radhe te pare taksave doganore. Nje d iplome e perandor And ro niku t, 'Ie kemi sot (1288), pe rjashto n qytetarct e Krujcs nga pages a e detyri meve nc Durres : edhe perandori se rb Stefan Dushani e verte tonte ate ( 1343 )186 Midi s qyteteve te ndryshme ekzistonin marreves hje te ve9anta pe rsa i pe rket liri ve doganore (fran ehisia), me te eilat ishin lidhur me nj eritjetrin, keshtll mid.i s Durresit dhe Vlores, mi dis ke tyre ~y teteve elhe Rag uzes , pastaj Anko nes, mid is Rag uzcs dhe S hkod res l 7 dhe midi s Kotorrit, Barit, Ankon es dhe Pulinjanosl 88 Venediku ki shte konsujt e vet ne Dun'cs (1249), ne Spin arice (1277) , ne V lore ( 1359), ne Ulqi n (1370), Raguza i ki shte ne Spi narice (130 1) dhe ne S hkoder (1395) konsujt e saj . Ve9 ketyre ne Shqi peri si dhe ne qyte te t e Dalmac ise dhe te Azise se Vogel kishte taksa per ma s a t, p es hat ( l11esure, pex i ) 'Ie i mblidhte bashkia, qe vinin qe nga koha roman e-bi znatine dhe 'Ie ndryshonin shume here prej atyre te qyteteve te tj era l89 , pastaj edhe taksa te tjera per perd orimin e kandarit te bashkise (statera, stadi era, staiera). Keto taksa perbe nin te arelhurat e bashkise qe r ej kohera ve shume te lashta (ab urbe eondita , sempe r ab antiquo)19 . Si duke t ne Durres vazhdoi deri ne shek. XIV detyra e ~oUA.A.UH1iS bizantin , i cili i vuloste me vulcn e vet (~ouA.A.a) masat, peshat dhe bndaret. E sig urte eshte se ketu ne vitin 1335 vul oseshin akoma thaset e kripes me "shenj e n e kuri es dukale" (cum signo curie e iusdem terre Duraehii )191 . '86 AAlb 1.508.834.
IIU) Me ! 397
· ·rnc i ~nt c ustodias et 31ias
aogari Js tn mqu.::J.m seculnres _ siclIt fecc(u nt
hucu!\.q ll ~"
(A Alb2.59 t ). Uti Klerikel grekc t~ Korfuzit ishin ptrjashtu:lr nga shcrbimc, personate nc kohcn e despotcvc (1246), Ie nnzhuinc ve ( 1356) dhe Ie V enc:d ikl!1 ( 1406), prandaj nUlllri i lyre ish t!.! cak tuar deri ne 33 . (H op r. G. Griechell/allds 2.32. shen. 64 dhe 98, shen. 68). Il!~ Me 1392 ne D UITcs "custodes cbmCnI lutcllam nomine domini Georgii" (T opi:l) (AAlb 2,
480). IK3 Nt! Sclan ik [Tclh vitit J 230 6 xaotpoqruAa~ ~l£Ta t{~v toU xaorC),AlOU t~oxovro\! (IC. Demetrios Chomatanos ed. Pitf:!., 452). H oll~i ra na jep l ircct:k. Slaa, I. 82 . "S tr:lsarii". "ad conserv;::lndum strasas" permenden akoma ne vilin 1504 nc ktsh ljellat C kufiri l hungarez ne Bosnjc (Jajce. Banj aluka, Solyomfeszek) (T haIl6czy- l-I orv;ith. jajcZ(l lorle,tere, Dip[o/JIow. rfum l M . I-Iung;).ri ac vo l. 50J, Nr. 11 4). Shqip str;).zc. stre1.c = garnilOn ush[ar:l k. I~ Makusev 127, sh~n. 4.
'" AAlb 2. 774. 796.
134
A A lb 2, 306, 533, Shih pcr Durresin , Brin disin, Tranin dhe Harin (UOS) AAlb 1. 575. IS~ Staturi i KOfOrrir. c;).p. 20. f. 295 (1407). 189 Nt vi tin 1366 jane 3 modii ad mensuram Avel lone = 4 m:lgni modii Ragus ii (AAlb 2, 22 1: Jirecek. SWtlf 2, 59 f. ). Pcnncndcn modii ad mensur.:lln (1274 A!\lb I, 313). mo~i all:l mi slI ra de Durarro (l380, po ;).ty, 2. 295. shen . I). modius de L essio (1333. po aly. !. 770). modi us de SCLLtaro ((398. po :t ty , 2. 596). Shih Sufflay. Die dalmalillische PrillGlu,.kundc 118 dhc Turul23 (Budapest, 19 15) 96. II}() AAlb 2,637; M akuSev 14 1. shell . 2; pCI' Dalmacine Relllz. J ]0: per Azine e Vogel ( 1435 pcxador) l orga I . 238. Per vjelcrsini.: e kif.lyrc ins[iwc iollcvc shi h M ommsen, Sra{/(srechl 2. 187
1063. AAlb I. 789. - Mbi Bou;u...Wtllc; ne Koslandinopoje, shih SIOc kle, Spiirromische und arz. Ziilljte 93 dhe l21. Shih pershkrimin e njc "boullotirion" qe esille bolUar Ie Sch lumberger. COli/pres rendus de i"Academie des Illscriptions (191 1). f. 4 11- 4 17 . N e Palermo kemi 191
"mag istri super merco" "super custodia merci civil:ltis, quo coria bov ina et v;).ccina. signa ntu r", "iux ta formam antiqu:le conslIet udin is" (cap. 72; Brunneck 52).
l 35
QYTETET D HE KESHTJELLAT E SHQIPERI SE
MILAN SHUFLAJ
Me laksen "dazio della stadiera" kryheshin ne Lezhe (1433) shpen z imet per meremetimet e murit te qYleti t l92 Nt Durres perdorcj per ke te qeJlim " malelenar pi ccolo" (1401 ), " mali denarii datii vini" ( 1423), njt takse qe ekzi slonte nt Perendim, e c ila ndos hta ki shte ardhur ne Dul 93 rres nga ltalia e JlIgut se bashku me sundimin e anzhll ineve, Me sa eli une, kjo lakse nllk permenele t as ne qytetet e tjera , as nc slatutet e Dalmaci se, por ne Zare dhe ne Arbe e gjejme fjal ;; n (maldenar) si njt 194 mbiemer personal Mbledhja e doganave dhe e taksa ve behej sikuncler edhe ne qyletet c Dalmaci se, edhe nc Mbreterine Scrbe (serb, carina, prej fjales shqip tsarin g) me anen e sipermarresve, Doganat dhe taksat jepes hin ne ankand (incantll s), Sipermarresit e doganave te Shkodres ishin detyruar (1422) t'i dhuronin katedrales te shtunen e Pashkeve nje qiri dylli prej nje peshe prej 40 funcl l 95 Ne Vlore e ne Pirg kishle (1437) sipermarres te kri shlere eloganash edhe ne kohen e Turq ise, Mbi te a r d h u rat e per g j i I h s h mete di sa qyle teve jemi informuar mjaft mire ne kohen e me vonshme, Eshle e natyrshme qe kelO u pakesuan kudo me ardhjen e turq ve, te cilet nderprene vijat tran sversale te tregli se. Tributi mbi 2 000 clukale ge qytetaret e Ti varit duhej t'i paguanin Gjergjit I Balsha ( t 1379 ), perfshinle sipas lyre te gjitha Ie ardhural e gytelil l96 Nt vi tin 1553 keto te ardhura nga cloga nat ishin 200 dukalc, elhe " ne fund tC vi til shpenzimet jane gjithnje me te medha se sa te arclhurat". Ne fiJlim te sundimit venecian (1392-1401 ) te ardhurnt e qytetit Ie Durrcsit , (i ntTate), mberrinin deri ne 3 000 dukale, "quod es l parvum quid", sikuncler thoshin venedikas it l 97 Ne Lezhe ne vitin 1393 te ardhu rat (proventus) ishin shume me teper se 800 dukate; nga keto nje e trela i takonte familj es d inastike shqiptare te Du;,agj ineve; ne vitin 1399
i
l 98
vetem monopoli i kripes doli ne ankand me 800 dukate e perpjete Te ardhurat e doganes se Shkodres se bashku me pagesat e skeles dhe te tregut te Shirgjit 9moheshin deri mc 10 000 pe rpere ne vitin 1416. Velem nga peshkimi Dhoma e Tregt ise merrte atehere 4 000 perpere; ne vilin 1466 taksa e pes hkut (dazi o clella peschiera) kapte 2 000 dukdte f10riri ne vit l99 Ne vitin 1451 Republika e Venedikut vendos i te bente nj e kadaster te re per taksat ne garkun e Shkodres. Taksat ki shin zbritur ne minimum (ad nichilum deducti), kurse me perpara soku dhc obroku kapnin ne vit 9 000 clukate, prej ketyre 4 000 ishin para te thata, kusuri ne nalyre: "et de eo, quod exigebatur in frumento , bladi s et vi no munitio illius c ivitatis eral bene fulcita,,20{) E veja e Bals hes 11 Komnena (1395) i 9monte te arclhurat e Vlores , te Kanines, te Himares dhe te Pirgut cieri ne 9 060 dukate gjithsej dhe ishle gali qe keto venele t' ia Ieshonte venedikasve kundrejt nje pensioni prej 7 000 dukateve veneciane. Nje vit me vone 9mimi is hte po ai, me gji the qe Ie keto kaler vende qe pennendem vjen edhe Berati. Ne vilin 1416 vetem Ie ardhurat e Pirgut kapnin I 000 dukate20I . INga te dhenat e mesiperme eshle e garte se princerit e vegjel shqiptare dhe serM i ki shin marre qyteteve Ie gjitha te ardhurat e lyre per vete. Keshtu u pergalil me rrenje sundimi i venedikasve . Vetem nje pjese fare e vOgel e doga navc (1396 doannas aliquas) ose pikcri sht taksa e mi shit dh e ajo e "barit " (1425 ) iu 1'1 bashkive per nevojat c tyre komunale aulonome. Keto taksa ne kohen e Balshajve kapnin ne Shkocler ISO dukale. Keto "s ipas zakonit te vjeter" (1398), ed he Venediku ia Ja bashki se por kontrol li n mbi alo e ki shte dhomalari [camerarius] ge emerohej prej komesi t, [comes] eili merrte prej lyre 20 clukatc rroge ne vit 202 !Kjo takse autonome ne Dri s hl nuk i kalonle 13 dukale ( 1403 dohana earnium et erbatici 20J) ; ajo permendet eclhe !?S
Po my, 2. 50 1. 615.
ll)h
AAlb 2, 365.
199 Srorinc 14. 120; M aktl ~cv 143. Shi::T1 . 6; SCI/oro Mar. 8, fo1. 57 v (7 shkurt 1465 si p;}s stilil vent!c ian). Mbi pcrperin dhc dublin vcncci an sh ih Jirccek. StO(lt 2,62. 200 M'lkusev. 129. shen. I. 201 AAlb 2. 540. 570; JorgJ. NOles I. 257: Jirccek Ie Thal16czy. lIL. Porschullgell 1. 181 v. 202 AAlb 2. 57 I. 662. 203 AAlb 2. 728. - Kctu fj:d:l erbaticum b kupti mi n c pare ( I-I :utmann. G. IflIliells II. 2. 44), ishte pra nje ta kse mltyrore qe shlyhcj me dhen dhc me djalhc per kulloljc:n C gjese SI! gj:llk
197
Po
(biz. Cyv0).1l0V, serb. travnina "pare b:lri") AA lb 2. 506. Ketu bi!hct fjalc per Durrcsi n (1393)
In 19J
Misli del Sell(fro ,)8 , fo1. 226 (4 gush l [43:3). Ne Napoli me 1253 e ruei Konr:ldi , nc Mesinc
['Xi
Makusev 14 3. shen. 5.
136
aly.
2. 676.
vi tin 1761 si lil ks!! R.:lguze mal loll clO (l irccek.
ek,ziSIOntc akoma nc
mi shi (Rcz.asco. DiziOlUtrio 593), Krah. lllaltol{O (po [I[Y), Romal/en 1. 91 ). 1<).1 Jirccek, Romallell 3. 35 A.
Ile
137
MILAN SHUFLAJ
nc Lezhe (1433) e ne Ulqin (1426)204 LuJez imi ekonomik i qyteteve te Shqiperise se Veri(lt bie ne kohe n e sundimit [e mbrete rve dhe perandoreve serbe. E d r e j t a pcr te pre r e te hoI I a. te c iIen ate e fituan ne ate kohe, u jep[e alyre dukjen e republika ve te verteta clhe i ve ala per nje cope here ne nje rad he me Rag uzen e lumtur, e c il a u be nj e s h[e t edhe me Kotorrin , ku e drej ta per te prere para u fiksua ne statuI. Si duket Kotorri ishte i pari qytet i bregut lindor te Adriatikut, i ci li preu te holl a ne mesjete. U ne nuk e ko nsideroj te s igurte nesc kj o ndodhi ne shek. XII. Por nj e gje ishte e sigurte, se ketu ka luaj tur mjaft rol influenca e Itali sc' Jugore, mbasi qyteti ne fja le kishte marredhenie te ngushta me te 20S Baza e moned have [e Kotorrit, te Shkodres, tC Tivarit dhe le Ulqi nit eshte rregulluar sipas shembuj ve Ie Lindjes 206 E prera autonome e moneclhave ne keto qytete, pa dysh im , ka lidhj e me te preren e te hollave te mbreterve serbe, fillimi i se ciles shkon deri ne kohen e vellezerve Stefan Drag utin (127 6-1316) dhe te Stefan Uroshit II ( 1282-1 32 1) . Si duket, sunduesit e vend it perdoren fabrikat e monedhave qe ekzistonin dhe nuk kishin nevojc te nden onin te rej a, si ne Berskovo, ne Rudnik, ne Novoberdo dhe ne Prizre n . "Grossi de Caltaro" (dinari kotorski) prej argjendi me fytyren e Shen Trifo nit dhe me emrin e mbre tit te Serbise ill pergj ig jen moned hat e argjend it qe preu ne Shkoder ne pese tipa mbreti Konstantin (132 1- 1322) me mbishkrimin "S. Stefanus Scutari" nga mbrapa dhe moned hat e argjenda qe prene sunduesit c vendit ne Ulqin me fytyre n e Shen Merise ne nj eren allc , dhe, ne anen tjeter, me ate te mbretit Ie ri ne fro n me mbi shkrimin Urosius ose rex Urosiu s207 Por krahas ketyre ke mi edhe te prera thj eshte autonome si monedhat prej bakri follari te Kotorrit me mbis hkrimin "civitas Catari", moned hat e bronz it te Ulqi nit: mbi "us:Hicum sell aflictura. quam Alb:lt1enscs vel alii consueVCfunt dare dictis civ ibus pro ipsis pr:His rat ione pascuorum". Kjo eshte tak sa per kullotjcn c gjesc 5t gj:llle grcq.vo~ua'tpov, s('.rb. inomi su' (shih. Jirecek, Slam 2. 70).
Makusev 140, shen. 6-9. 2Q5 Pcr monedh ~H e ilal ise Ju gorc dhc H: Sicilisc, CagiJti, Sllppleme!lli aU'opera Ie Monele delle due Sizilie, ve[l.). (Nc:lpo[ i, [913). :06 Stockert, D ie \Jorvene'l.ianischen Miifl'l.en \JOII Cat/am. Num ismatischc Z~itschrift 4 (19 11 ), 214 f. dllc 5 ( 1912).113 VV. 2Q1 Ndosht:l eshte Urosh i Il (shih AAlb 1,588). 204
138
QYTETET DHE KESHT JELLAT E SHQIPERISE
" m(oneta) de Dulcino" dhe te Shkodres: "civitas Scutarine nsis" . Ne shpine kane gjithnje fy tyren e patronit perkates mbrojtes te qytetit (Shen Trifoni, Shen Maria, Shen Stefani ). Krejt a nal oge me keto j ane monedhat prej bronzi Ie Ti vari t qe jane prere ne dy tipa: me fyty ren e Shen Gj ergjit ne shpine dhe me mbishkrimi n A(nti)bar, (A(n)tibar, d' Anti var ne faqen e pare. Kelll , sipas me nd imit tim, me shu me rendesi eshte shkurtimi ~ABA R, i c il i ne shek. XlII krij oi ne dokume ntet papale nj e civilas Avarorum208 Kjo gje Det ne favor te hipotezes se ne qytetet e Zetes te prcrat aulOnome te monedha ve j ane bere pa ra atyre te sundu esve te vend it. Per kelt fl et ed he ti pi arkaik i monedhave te bronzi t te Sval'it (mbis hkrii11i: Sovacii civitas) e te Dri shtit (civitas Dri vasti), Ie c il ar, si dukel, jane prere ne Kotorr. Ashtu si ne nj e tip te vj eter te foliave te bronzit te Kotorri t, qc eshte punuar s ipas fytyres se yules se qytetit, edhe ne monedhat primitive te Dri shtit shihet po ashtu nj e keshljelie; muret e zbukuruara me bedena te holie, ne mes nj e pi rg i vogel dhe nj e porte e madhe e rrumbuliaket, nc te nje zambak. Te mo nedha e Sval'i t es hte vizatuar nje loggia me dy kate dhe me kater harqe ne kati n e poshk ill, me dy harqe ne ka[in e siperm. Siper asaj vjen nj e kuli e ed he me e ngus hle. Nga shenjtore t qe jane ne shpine mund Ie arrihet ne perfudimin se me perpara ishte Shen Meria, patron ia e qytetit, clhe j o Shen Gjergj i e se kaledralja e Sval'it, 209 qe permendet ne viti n 14 13, i ishte dhuruar Shen Gjonit As htll si Koton'i qc priste tc holla nen protektoratin e Lucl ov ikut, mbretit te J-lungari se, dhe te Tvrtkos, I11bretit Ie Bosnjes, po as htu u prene ed he te holla te Shkodres dhe te Ulq init ne kohcn e Balshaj ve. Ka 20 tipa folaresh nga Shkodra te Gj ergj il II Strazimiri ( 1385-1403). Ne viti n 1386 ulqinake t porositen ne Raguze yu le per te prc re moned ha, sepse ky qytet atehere mban[e rekord in ne kete I11j eshte ri 210 Tipat e pakte te Tivarit tregojne. se atje nje kohe [e gjate nuk u pre ne me te holla. Te holl at Bagallini te Ti varit ne kohen e su ndimit venecian si cd he ate te qyteteve te Dall11acise Veriore, te Splitit, Tranil, Lesines dhe te S hi benikut j ane prere neper fabrika tc 20H Mbi kele AAlb 1, 77. 209 Kr:lh. Suftlay, Vjesllik 2J1') AAlb 2. 399.
/11"11.
arki\J{l 17 (1915), 55 = Tha1l6czy, Ill. Forclllmgell 1, 262.
139
MILA N SH UFLAJ
Venedikut ne fund te shek. Xv. Por nga gjysma e pare e shek. XV (me sakte te themi nga viti 1405-1412 ose 1443-1444) kemi nj e tip monedhash, te cilat, pa dyshim. jane bere ne vend , mbasi kane vule n e podestait. Deri tani nuk kerni gjetur monedha te prera per U lqinin ne Ve nedik . Perkundrazi ne Shkoder venedikasit e vazhduan prerjen e te holl ave. Tipat e shumte nga koha veneciane tregojne nga mbrapa Shen Markun . Monedha te mira u prene ne n kOlin Benedetto Contare no (1409-1410). Pastaj pushoi puna. Ne vitin 1436 u dha urdheri te ngrihesh in perseri fabrikat e monedhavc dhc te pritcs hin groshe prej argjendi 21'. Dhe urdhri u zbatua me te o vertete, sepse ne gj cjme monedha prej pese konteve deri ne vitin 1453.
VI GJENDJA E SE DREJTES NE FRAGMENTE MOZAIKE. NOTERIATI DHE DOKUMENTET (Gju rme tif statuleve Ie qyleteve. Konsolidirni dhe elemellielligjore til lyre. Vazhdimi i ligjcvc vizrmlillc. E drcjrQ popllflorc e ZOlles sllavo-shqiptare. RrezaIimi i shkollave juridike Iii ltalise Veriare dlle unifikimi i v(lzhducsliem i statu/eve lakole. Rezuitali i influences sii Evropes Pere1ldimo re. - VuLa e thirrjes ne iJudva. Vula perso/late biz.antine. Mbi origjiniJll e vules sii qytetir. Niillvulosje arkaike niiper qytetet shq iprare. l-lirogra/ia. - Dokumenetc rOn1al1o-iJizOluin e Iii Ilnlisc Jug ore. Pen;arja c dokumelHeve Iii Adrialikul Lindor. Dokllmentet dalmmine dhe shqiptare elhe paralelet italiafie le tyre. Nore riati grek fie Du rriis: raPOlJ..6.plOC; dhe voplx6c;. NOlerii jahudinj Ie Durriisil dhe kanceiarire sllave le qylereve Ie Shqiperise se Veriur. Noteriali lalin i /Jurresil, i Ti var;/, i Ulqinit, i Shkodl'lis dhe i D rishrit. Kle rike dlte iaike vendos. Patrice shqiptarii dhe romane. Norere Iii huaje dlte nga Ita/fa e }ug u/. NOler dhe kancelar n)iiheresh. Rudimentel e regjistrave biwnlille. Kundershtim /lda) kancelariive velledikas. - Dokument noterial diishmilaresh. Format e juridiksiollil vllLlncta r: iudex dhe aur/itor ne Ti var e ne Ulqin. Peshkopi ne Drisht, gjykatesil e kontratave rle Dun·es. Formularel lregtare cllIe darimi.) 2]] __ ''fieri jacian! cecham in Scutari et cndere grossos argel/teos ilia forma. qua fleballl rempare quondam ser Benedicti Conta reno comitis Scutari, eligelldo magistratus et officiales necessarios·'. Me hol\csi ra /ppen, Ube r Miinz ell AlbaniellJ, Nllmismalischc Zcilschrirl 33 (1901), 189-1 96. dhe ve~a n erisht Slocken. Die Miilll.ell der Stiidte Nordalbanil!Ils. po aty. Neue Folge 3 ( 191 0). 67-128. Shih edhc Jirccek. Swat 2. 63 vv .
140
Deri tani nuk kemi mundur te zbulojme ndonj e kod Ie qyleleve bashkiake te Shqiperi se. me perjashlim te "statuta et ordinationes 141
MILAN SHUFLA J
eccles iae cathedra l is Dri vastensis" l, qe gje nde n nc njt do kumenl te kryepes hkop it te Durresit (1464), te ci lat mj eri sht akoma lluk j ane pllbl ikuar". Por nuk na mungon materiali , as metoda per te caktuar jo vetem ekzi stencen e dikurs hme dhe kohcn e konso lidimit, pOl' edhe pozic ionin e statuteve te hu mbura ne kodet e qyteteve te Aclriatikut si ecl he rry mat kryesore, rezu ltat i te c il ave jane s tatutet ne fjaW. S t a t ut e t e Durresit ( 1392), te S hkod res (1396) dhe te Dri shtit (1397 antiqu a statu ta), permenden per here te pare me rastin c verteti m it te tyre ne fillim te sunclimit venecia n. Ne formulat treglare te dokumenteve per heqjen dore nga ndonje gjt, preken larg e larg edhe statutet e Ti varit ( 1369) e te Ulqinit (1 376). Por edhe keto te dhe na nuk kane pothuaj asnje rt ndes i persa i perket kohes se krijimit te ke tyre kodeve, mbas i dokumentet ne fjale ja"e te vetmet qc kcmi gjetur de ri tan i. 2 Ne Dalmac i s hkohet deri ne shek. XIIl per te kodifikua r li gjet e ve\,anta te qyteteve. Statuti me i vjeler i ketij lIoji h tu eshte a i i qytetit Ie ishullit Kurzola (12 14). Ne vitin 1240 podestai i atehers he m i Splilit Gargani nga A nkona beri njt ko leksion "te zako neve te mira" (co nsue tudines bon as) le qytetit; ky koleksion ose "capitula ri um" u redaktua ne vitin 131 2. Po ne kete ko he (I 29 1-1 308) u krye redaktimi i s latuteve te Tranit.
r Shih me Inrt f. 109, shen. 46. '" K eto statute jane botuar {ash me: shi h "Statutet dhe IIdheresa{ e kapilllllit ,i.! kishiis kaledrafr Ie DriS/llir" (botuar nen kujdcsin e Dr. Viktor Novak dhl.! Dr. Mil an Shun:lj) .. "Gjurmimc albano logj ike. Seri;) e shkencave hislorikc". I 972. nr.1. f.1 63 -1 91. (M:Hcriati eshle nxjcrrc nga bibli oteka "Arh iv Z.:l arb:.mJ.sku slarinu.jczik j etno logiju. Knj.I1. Sv . l. Bcogrrtd, 1927) (red .),
Mbi ed ic ionet c statutevc da lmate fola ne vepre n lime mbi dokumentel private dal malC. [Die Dallllltlische PriVGl llrkuntie] (S itzb. Wiener Akad. 147 [1904]. 4 v. dhe ne Sznz:tdok 40 rI906]. 813 v.):ran i Bib li oteb e Universiletil te Zagrebit Sh ill! ne dore keto dokumcntc Ie rra lla. shu mica c te cilavc jane bere ni! Venedik duke blerc bibliolekcn c familjes p:l!ricr! Fanfogna ng.a T rani. Ne anen Ijcter Jirecek-Bogisic boluan per Ii! paren here st:llutin c Raguzcs nc ",wol1wnellla historico-iu ridica ,. tC Abdemise Jugoslbve Ie Zagrebi l, veil. 9 ( 1904). Kjo Akademi k::t qellim Ie bOloje rishlas Ie gjitha statutCl e Dalmac ise (krall . Maurov ic. Ljclopi::; akadem ije 21 [1907].97 -113). Par deri tani mjeri sht eshle botuar vctcm statuli i T rani t. cd. StrohaI. M. historico-iuridica 10 ( 191 5). Pavaresisht prej kesaj . Brunell i botoi ne programin e gji mnazit italian tt! Z,res ( 1906) disa pjese nga statuli i Z::Ires mbas nje doreshkrimi qe gjcndel ne biblioleken e gjimnazit ne fjale. Nje edicion Ie mire. me gjithe glosarin. k:lne bere Inchios lro-Galzigna. Gli statuti di Arbe. Archcografo Triestino 23 (1901) . :J
142
Q YTETET DHE K €S HTJ ELLAT E SHQIP€R ISE
Ne Raguze konsoliclimi u be ne vitin 1272 (statuta in plu ribus libelli s di spersal. Rryma e ko nsolidimit vazhclo i ne token e Italise Ju !!ore c1he te Sici lise, ku u hap seria e te c1rejtes qytetare te zakoneve te -Baril (consue tudines) , ne kohen e Karlit I A nzhu 3 Por grupi i qyteteve te Shqiperi se Veriore me gjithe Koto rri n dhe Budve n, duket se nuk u pre k ne fillim prej kesaj rryme. ·Por kodi i Kotorrit, pel'Sa i perket kesaj pike, akoma nuk eshte studiu ar mire; ai permban shume Ii gje me data nga fundi i shek. XIV. Statu ti i Bud ves u krijua ne kohen e car Stefan Du shanit (1349-1351 ). Si duket ne kete kohC u krye eclhe konso lidimi i Jigj eve te qytetit te Ti varit'. Red akLimin e ligj eve te Ulqin it deshiroj ta li dh me "comes Marcus Poll anus" nga Venediku (1280). Kur Durresi per nje kohe te shkurter ishte krejtes isht i pavarur (1350-136 1), atj e s igurisht ekzistonte nj e kocl i hartu ar ne gjuhen lati ne. Nen sundimin e eger te Bal shaj ve dhe te Topiajve (1385 -\ 392), te ciIet donin t' i skll averonin qytetaret, statuti , si duket, u fsheh aq mire , sa qc ne fillim te periudhcs veneciane (1398) munden te gjenin ne Ku vendin Fran\,eskan vetem 35 kapituj te tij te shkruar ne leterS, Krijimi i ketyre statuteve koincido n me periudhen e konsolidimit te statuteve te qyteteve te Itali se se Ju gut. Nje influence c1uhet te kete ushtrua r sido mos statuti i qytetit Amalfi. Por ketu duhet te marrim parasysh ed he marredheni et s hume te vj etra dhe vazhdi misht te mira te qylctarcvc meVenedikun, p rc~ ku ne vit in 1357, velC Vlora grckoserbe mon magj lstratet e vet . Karakten I ketyre statuteve lshte s igurisht bi zantin. Bazen e tyre e fonnonin "pri vil egjet e perandoreve te vj eter te Roman isc dhe sjellj el e zakonet e mira", te c ilat i 7 vertetuan edhe sunduesit e Napolit Persa i perket vazhdimit tC .1 i g j eve bizantine ne statutet e qyteleve, mund te themi se ai qe ndron ne nj e proporci on te zhdrejte me grade n e gjcres ise gj eogra fi ke te qytetit pe rkates. Ne Dalmaci institucionct biza ntine u trasheg ua n pa u kuptllar fare. Keto deko mpozohen heret prcj rrezat im it te qendrave Ie jllrispruclenccs italianc ) Brunneck. vep.cit .. f. XXX. 4 AAlb 2. 62 dhe 91. S Shih me Ian f. 90, she n. 86dhe 120. shen. 113. 6 1
AAlb 2.127. AAlb 1.268 f.. 561. 568.
143
MILAN SHUFLAJ
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E
veriore. Ligjel e I3izanlil nllk gjelen njt bartes aq LC pcrshtalsi1em ne e1emeJ1l in roman te Raguzes d he ne grupin e q ylete ve te Shqipe ri se veriore, sa ne Italine JlIgore, ku ne q ylete jeto nin edhe greke. Staluti i qyte ti! te Bari t thekson per " ius protimiseos" (npO"'Ci).l'lCi l~) se kde ia detyron "menyurise sc grekeve" (qua m iegimLis a GreeoTlIm pruclcl1lia derivalaml Te gj ilha statutet e Sicili se fla sin me ho lks i per kete norme ligjore (protimi sis, ius prothomi seos, prothimi sii ); prej lyre d y statute ne teori j ane njesoj , po r ne praktike ndryshojne. Kjo nOrlne li gjore shihet heret ne do kume ntet9 Ne Mesana, kll r be het nd o nj e s hilje, parapelqe hel farefi s i (ex con sangu ine ilate) kundrejl fq inje ve (ex contiguitate loci) , Kjo no rme mund te perdorej de ri sa nuk ishte bere kontrata e shitjes. Kontratat e shitjes parag iteshin ne kurien, ku pajiseshin me klauzola speciale. Me kelt; le drejte ishin peljashlllar ne Palermo ku vendel, jahudinjte dhe sa raeenet ' O Nde r le gjitha slatu tel e qyteteve te Adriatikut Lindo r, velem staluti i Durres il permban nje norme qe i ngjan kesaj . Nje kontrale shitje nga viti 1359 ka nj e shtojee te ve9ante, ne te c il e n njeri nga le dy fq injet e tokes perkatese heq do re nga e drejta qe i takonte alij si fqinj (1:OU 8uu(ou ).lou nA'lCilUCiI-Wu)" . Foreen e ketij institueioni ne jugun bizantin ITeth vlo res dhe Beratit e deshmon edhe sot ndalimi qe eshte sanks ionuar me ligj; ne baze te kctij vendim i nllk mllnd t' u jepen shle pi me q ira pe rsona ve, te e ilct nllk i eluan fqinjct ose mehalla l2 N e qytetet rOl11ane le Dalmac ise mund le ko nstatojll1e aty ketu di sa mbctje te c1egjeneruara te ketij zakoni li gjor. Ne Lesina shitja e nj e to ke do te shpallej bo te rishl ( 1286) "per plazarium iuxta eonsue tudinell1 civi tati s,,' 3, sikunclcr bc hej eclhe ne Katania tc Sieilise. Parapelqimi ne shitj e ne ~uH u t in e
R Pe tro ni, COl/s lletudilZi 8a re~'i (Napo li, 1860) XI, I dh e Mossa, Le cOll s!leflltii l1i della ciuo eli Bad (Com missioni di archeo!. t: slori:. patri". Document i , veil. 5). Bari, \903. Pastaj shih Zachariac. C. de.~ byzolltinischell RttclllCS 3 . 236 V. dIll' sidomo.s Siciliano- V i!brHlcva. Sill tiirilfO g raeco- TOlllwlO ill Sicilia. Ri vista di staria c fi loso:ia de l dirilto 2 ( 1901). ') Brandi\cOll C. II dirill(l tli prdm)ollt: llei doell/lie /IIi bizwuin i della !{alia IlI l'I"id ioll (/ (C, Centrcnari o de ll:l na seil;l di M . Amari 1 ( Palermo. 1910).38-46. (0 Brunnec k. vep. cil .. 8 8 dhe 106- 126. I I AA lb 2, 142.
H31m, Alb. Srl/dien 1, 69. SmicikJas, Cod. dip l. 6, 569 dhe 13.347 ( 1347 ) , PerCu :l.!li n!l v.).
I':!
13
144
SHQtPERI SE
14
I
I
Bas hkise aristokrate te P olji ees a fer Spli tit dhe ne do kume ntet e vjetra s ll ave te bregdetit kroat ( 1448) si g uri sht e ka origji nen e tij drej tpe rdrejt po te ato li gje sHave qe ne gj ejme ne SlI avenine e vjeter dhe ne H ungari 15 dhe j o te nove lat e perandor Roman Lakapenit (922), te e il at ne pergjilhcsi ishi n vetem nje reto rte li gjore per li gjet popllllore qe e kzi sloni n ne kohe. S iguri sht ne LC gj itha keto qytete ishin qe nga koha romane-bizantine urdhe resat per k ripen (ordines super sale), per te eilat nc Durres ( 140 J) thuhej se "qui fuerunt in pcrpetuum "l". Ne qoftc se ki shte vend ime qe vinin nga ligjct d etare , atehere keto ki shin ardh ur s igllrisht si edhe ne Raguze nga greq. VOI-'OS VUUTLt0S 17 Ne vitin 1445 u ve rteluan ne venecJik privilegjet e Tivarit, ketu 1I abroglla nje kapitu ll i slatutit, i cili per di sa raste te caklUara parashikonte denimin me vdekje ose me gjymtim l S . Nga kjo sho bim qarte, se ky q ytet ka pasur j o vetem juridiks io nin k ri m inal , por ed he kod i kriminal i ~ytete ve .le Shqiperise ki shte se bas!,ku ka,~ shume elemente nga npoxclpOS VO).lO~ , sa at 1 Raguzes dhe 1 Kotomt . Njc ndikim te madh mbi statutet e qyteteve te Shqiperise Ve riore kane ushtruar ligjet e n k 0 r ik e te zo nes se eger sllavo shqiptare, kll edhe SOl s hkelqejne kri stale qe perbe he n nga elemente kulturore. Ne nje kapilllll te ve~anle statuti i Raguzes ( 1308) ben fja le mbi "ant iqua consuewdo vra sdc", mbi
te .iaren
e gjakut (lac sanguis,
esse in sang uine, shqip nc gjak , (n' cIzak), s ll a '. kr v) me te ho lla . Prej kesaj dhe nga c1okumel1let njohim shumc mire eere mo nine c vjeter Ie " gjyqeve le pe rz ier It kufirit" , per te provuar ose per le shun r grindje midis ely bashkes ive ose krahina ve bregdetare, o se midi s romaneve
1>1
J:'gic . M .hisIOric().iuridica 4. 59 dhe A clO c.'I'oolica (po aty . vei l. 6). 175. 4 17. K r:l.h. Jirecek .
As/, Phil. 22 ( 19 00). 160. 1$
Timon. A magyar alkOlm(lIIY' es jQgforfenel (B udapest.
1902). 341
= U ngari sc he
Verf3ss 11ngs- und RectHsgeschic htc (ubc rselZt von Sch iller, Der lin. 1904) . PastJj Sufnay . TU ni /23 ( 190 5). 9 5 V. 1(, AAlb 2. 676. Shih pi!r U lqini n."secundum coru m consllctudines 3ntiqll :ls" ( 1401. AAl b 2 .
669) . 17 Jirecck- Bog i ~ i C. Sf(lfU/lI RaclIsii . LXXI. Krah. Bonolis. II d irillO maritimo medievafe (l c/rimico. Riv isL) intern:ltion:lle 60 (1 902 ) , 145 dlle 469. 18 Sell a [(J M nr2. 90 ( me 1<) korri k 1445).
5(:11 .
cap. 40 (Dru!lncck . 120
II)
Jirccek. A.I'l.Phil. 17 ( 1895). 269 dhe 22 ( 1900) . 166; Sloa f 2 . 13, shen. 4.SlIfflay. SZ;lzadok
40 ( 1906) 822 v.
145
QYTETET DHE KESIITJELLi\T E S II()II' ~R IS~
MILAN SHUFLAJ
dhc s liaveve'O Ky in stitucion mban ne bkl nje emer slia v; ne Raguze ai q uhet stanak. ne Kotorr pe rd oret emri i gjyqeve me zhuri , poroln ( nga kjo vj e n Fjala shqip paro te ne kanunin e Lekes'I). Por gjate zba timit te tij shkrihe n li gje populi ore s liave dhe s hqi ptare", te c ilat permbajne s hllme e le me nte kullurore Ie vj etra. Edhe ne Ti va r, ne U lqin , ne Shkode r d he ne Dri sht puna ka qe ne s i ne ato dy qylete qe pe rme ndem. Qytetaret e Ko to rrit ben in " porola" se bas hkll mc serbet e q ytetit, " porotnici", arbitrit, lejohesh in te shko nin ed he ne On ogoshl. ne Zete dhe ne Shkodtr'3 . Midi s Ragu zes c1he Shkodres nuk behel fjale me pe r nje "stn nak" ne shek. XIV . Nga kjo mbe te n vete lll deshmitaret. Nt vi tin 135 6 shkodranet jane gati t'ua shperblej nc de min di sa treglareve nga Ragllza, ne qorte se ata se bas hku me 10 "boni iurato res" bejne betim per shifren e demit. Sipas nje zako ni te vj eter "secundum consuetudinem", deshmitarel i zgj idh te partia kunders htare pra ne kete rast i zgjodhi delegat i i Shkodres. Ne li ogari 1I Fut ed he taksa izdavstina qe d o te paguhej ne Shkode r (et s i aliq ui d . de isd"."tina pcrsolvetur), nje takse serbe ku r behej do rz imi i nj e d i ~ kaje.
Nje ndikim te madh kane lI shlruar mbi li gjet e q yleteve mes ime t dhe s hpjegimel e drej tes ise a ntike rom
1\.,-1. Phil. 22 (1900). 183 v. dhc S/(1£02. 18 V. Thalloczy. Ill. FurSc//UJ/Mt:1I 1.438: Kosmajac.G()di.~l/jica ('"pica 21 ( 1901) 2 10: Zur KWllle
20 M e hol10sishl Ie Jirecek. 21
11(1909).72.
~~ Me 1322 p~nnl!ll(h::n nc R :1guz.~ "jud ices sell sla i" me f:lSlin c nje Ii! {itlc gjyqi Ilc! kuri. Jirccck (Swm2. I !) na tregon emf;n c familjes ragllZ::1nc SI:"Y ( 1449 vv.), por Iluk t;. shpjcgoll keli! cmcr. Sipas mcndimit tim . kClc ljalC Illllnd 13 kcndojmc cd he "sea;" dhc n doshl~1 c krah:lsojme me fj:llen shqipe skaos "m:lrr h:lk, delloT (Maycr. EIW. 386), Sipas kesaj . kupl imi i t]aJes sea; do Ie ishle "ho.kmarresit", 2J "po rOlhenic i ne v~lCbnt ultra Nagoslam. Genl:lm et SCUlarUIl1" (SllIf, cal'. 351. r. [91), ~4 Smiciklas. Cod. dip/. 8.572. Sufflay. Diedllim. Pri mrllrkllJule 2 1, shell. I . 2."
Slllicik las 8. 14.
146
Nt bnc tt slatuti t te Spli tit. apclimct shkonin n" Pad ova. n(; Bo lonjc ose nc Pcruxhia. Nt v:l in 1367 mbrcti i i-Iung:lri se u elha Icjc banoreve
Ie kCtij qytc li per te ma rre nga Padova nje kOl1lcs qe kup tollle nga li gjc l, pOl' per apd imet emcroi IlC vit in 1]7] Ilje gjy kales Ie pcrgj ilhshel1l te ve~ anl e (iu dcx apcllali onum in civilalibu s. terri s el locis Dalmalie pro domino regc)"'. Njt kuli7,im Ie lillt nuk pcso i kurre jurid iks io ni i qylelil Ie KOlonil nga sundues il c Scrb ise. KGlu apclimi Iluk oc hej ne obonin e mbrclil. pOI' shkonlc no Romc . ne Peru xhi a . Ile Paclova c.Ihe ne Bolonjc (ad CO ll egiu m doctortlm auci ilorulll C3 USa rllnl s. pa lalii d . papae vel ad co ll eg iu m docto rum Pcru s ii. Paduac ve l Bo lo- g nae) d he ne kohe n e sUlldim il vencc ian (qt nga viti 1433) n(; Padova. Trcv iso. Vcrona dhe V i<;c nca". Ne nuk e dimc se s i ka qent puna n('pc I' qyletci c Shqiptrisc Vcriorc . pOI' sidoqorte ndikil1li i shkollavc Ie jurisprud ences Ie Itali se sc Vcriut duhct Ie kett qene gjil hmonc i drcjlpcrdrcjle. Ne shc k. XV ajo bIoi ncper thj erzo l e Ibgu zes dhc te VClledik ul. Ne kohen c sun cl im it Ie dcs po tevc Ie Sero ise bosh ll eqct e ligjevc e nko rike te Tiva rit 1I mbushen me statutet ragll za nc. Shumica c apelime ve pcr ~es htjc Irasheg im ie shkonin prcj kelu ( 1414- 1444) Il O gj yqcI e Republikes st Raguzes me te c il en li varas il kis hin nje miqesi IC ngushlc". S i ne Bud va ( 1426 v.), dhc Ile Tivar ( 1427) i shtoj ne s talll ICI pe rsa i pe rk el li gjevc IC Irashtgimit. Huaz imi juridik. niad je pjcscris ht edhc dcd ikimi ju ridik i statulcvc te Rag uLcs te ngjash mc me alo te Kurco Ies ( 1254) b s hume te Il gjarc IC kcte ndoclh ur ketu, pas i per mc teper mguzanet ishin nc gjcnclje nga nj cra ane ( 1432) Ie cilonin
pennbaj tj en dhe daten e nje statuli te till e'" dhc nga ana tjcter s tatu Ie! e Rag uzes ki shin us htruar ndikim q ys h m~ pare ne kod in e pe ra nd o rit 30 Du shan Per nje baraz il1l'rrj ithlllone e me Ie madh te statuteve loble te S hqiperi se se Veri ut perlllcs hu nimcvc dhc dedikilllcvc rret h qend res juridik e ra g u z~ n e n el cclhc rrelhana qe nc vitin 1440 c\cspoti Gjergj urdhe ro nte qt li gje t (usallya) c qytetit te Bud ves te mund te ~(. Smi6kl;ls 14.60.508.527. n Sit". cap. 390. f. 21 S. 28 Jirccck. !-Iul/dd.wm/h'/1 64. shen. 203. ~) Jirccd.SfU(/f 1.61 sh~I1 . I. )(l
Jirccd. As/.Pltil. 22. I 55.
surn~IY. S=.(i:m/ok.
40.
~ 17.
147
MILAN SHUFLAJ
ishin njel loj me ato te Tivarit J1 Ky fakt tregon, se s tatutet lokale te S hqiperise se Veriut po ni veloheshin d~lengadale n'eth qenclres juriclike ragll zane. Ndik imin ni veilies Ie Vened ikut e tregon edhe fakri , se statutet jo vetem vertetoheshin ne Venecl ik, dhe ape li met e gu vernatoreve, ne istanca me te larta te atyre te Shkodres, respcktivisht te Durres it kryheshi n atje, por edhc ne ate qe statlnet e Ve neelikllt ishin lIrdheruar qe te ishin kudo si burime drejtes ie ndihmcse dhe maeljc eli sa li gje te j ashtezakonshme thjesht u abroguan fare. Por ne ke te kra hin e ku fitare me kulture te mrekullll cshme nga mesjeta shihet edhc r e z u I t a I i i rrymave lhjes hle perenel imore. Perdorimi i tortures ne proces hetimi , te ci le n nuk e njch drejtes ia serbe , ne qytetet e Shqiperise Verion" (corde eli tortura) si edhc nc Raguze e nl! Kotorr (ad tormen tum), eshte efekl i drejperd rejr sid omos qe prej shek. XV i ndikimil venec ian. Gjyqet e Zotit (ordalia) tregoj ne, pa dysh im , nje rryme veri ore, e cila per Hungarine dhe Bosnj en kalo n ne jug. Sinodi i Ti varit (me 11 99) ndaloi qe kleriket e Diokle: ·' te gjykohes hin prej gjyqcve laike me ane te "iudicia ca ndentis Ferri vel aque,,32 Pak me vone (rreth vitit 1230) degjoj me per nj e gjyq te Zotit, madj e edhe ne Janine te Epirit. Ke tu ai u lIrdherua prej Arhondit te vendi t, por kryepeshkopi i Ohrit, Dh imi ter Komal iano i, e qll ante kete nj e nov itet33 njt d i ~ka te hu aj , qt ish te IlC kllndershtim me li gjet e vend i!.. Eshte e qartc, se ky gjyq erd hi nga jugu, nga s htewt laline te G req ise. POI' rezu ltati me i dukshc m i ndikimit veri or eshte vllia e thi rrjes, fllnksion i i se c iles ne te gj itha qytetet e Shq ipe ri se se Veriut ishte i nj ohllr sigll risht ne shek. X IV. S ipas statuteve te Blld ves , perandori i Serbi se mund te therri ste ~do qyte tar "me a ne te nje shkrese ose vule" (con letlera 0 co n boJla) 4 qe te paraqi tej ne oborrin e li/ V u I a e t h i r r j e S35, duke kailla r :11 L:l qual US3ntfa ha la mia c i t~. de Antibari, quc\la uS:ln~a chI:! habbia cit;\ de Ia min signoria Budva (Srarillc 10.5 f. M. Jzistorico-iuridica 3. 98). ~~ AA lb J, 120. Jirccek, Asl. I)hil, 22.167 f. S'aW 2,12. Kr:lh. Lilck.LJuf.ji ,mcfovi i porolltici II Bo:mi i Hercegovilli, G bsnik 1305. 4 (1892). 127-133: J>t:r Ungafll Hajnik. A masyar biro.t(igi szervezel ( Budapest, 1899) 25 1 \1\1. 3:1 Pi Ira. AI/l/!et.:/(/ s(lcra 7 (Rom, 189 1), N r. 87. col. 389 Y\I. 34 Cap. 3 (M. historico-iuridica 3. 5). J~ Mbi kelc fob hollesisht ne SUlzadok 40 ( 1906). 293 -312 dhc Miueilllgell des !l1slitllfes/iir ijSlerreichische Geschichr4
148
28
(1907) 515 -5 18. Shih R~dli ch . Die PriVQ lUrklJlldcll ( 19 1 1).
QYTETET DHE KESHTJ ELLAT E SHQ IPER ISE
me etapa n6 mes gendrave gjyqesore sllave neprmjet Bohemi se. Hungari se (billocus, beleg) dhc Serbise mberrin edhe ne q ytetet e Shq iperise se Veri lit nga mesi i shek. XIV. Ket u n<; Bll dva te dy rru get takohes hin. Vula e th irrjes nuk mori rrugen vete m permes Serbise, por ne n ndikimin e drejtperdrej te te H ungarisc edhe mbi Kroaci ne bregde tare dhe ne qytetet e Dalmacise. Keshtu qys h ne shek. X II perme ndel vula e thinj es (s igillum) e gjybtesve mbreterore ne diplo mat e mbrete rve te Hlin gari se qe iu leshuan Splitit (l 142) dhe Zares (J 166. 11 88)36 Perdorimi n e saj e mori kCtll ne Split ec1he guvcrnatori bizan tin i perandor Emanuelit (1 178 ritrovt.ti con il sigi ll o del ducal dhe ne she k. XIV, ne baze Ie statute ve Ie Shibenikut "citalio extra c ivi tatem per totu m di strictu m", behej duke treguar vu! cn e komcsit ne prani ne e
nj e deshmi tari n Gjate gji the bregdetit dalmaL ne shek. XIV tak ohej insti tuc ioni hllngarez i Loca c.redibil ia qe eshle lidhur me vule n aute ntikc, me no teriatin italian 3S , madje ne S hqipcri vula e ste mes qe ka ardhur per J30snj en takohej me vul e n e stemes se kaloresvc fran ceze te JlIgut39 Por ne te gjitha keto qyte te vul a njihej qys h nga koha roman e. Si duket edhe peshkopet e Dalmacise dhe te Shqiperi se kane pasur me kohe nje
106 v. dhe silcnimel krycnc\-e Ie I3replaus. }'Jalldhu ch da Urkulldeillehre 12 (191 2). 684. shen. 1. ~6 Smicikli.ls. Cod. dipl. 2. 50, 106. 157. 225. :l1 Reutz. VerJaSSIlI1[; 368 . 38 Mbi kett shih S\lrnay. Die dalll!. Privatllrkuflde 88 f. Dok llmentet qe bm cihla r ketu jane bOluar Ie gji lh a la ni ng~1 Smicik las. Cod.dipl. ve!l.3 -1 4 (deri ne vi tin 1372). Ndcr doku mentCI 'Ie Ilu k njihcshin ateherc dy jane me rcndesi: dokumenti i noteriatit Ie Sbrdones ( 1352 Sm iciklJ S 12. 102) me ncns hk rirnin "Georgius archidiJconus filius Slo ialli publi cus aposlolica ct impcriali auClorit:ue nOlarius iuratu sque communis Scardoncnsis sc ripsi et signum meum sol itum unJ cum .s i g i J I 0 su prad icli vicarii ct meo prcsentibus apposui in testimonium veritJt is" dhc nje dokumelll i
556. Mbi ariSlokracinc shqipl.:m= shih Sufnay. Arhiv za arb. Sfl/rillu 2 (Bc lgnu.l. 1924). (nc shtyp). pasl:lj Jir..::cek. As/. Phil. 33 ( 1911). 286-293.
39
149
Q YTETET DH E K tSHTJELLAT E SHQ IPtRISE
MILAN S H UFU\J 4t1
. vllIC si ato te Itali se . Vtda e bpi tu llit te katcelra les se Splitit pcr. mende t me 1091. pas taj nei s he k. XIII kc mi s hume kuvc nde dhc kon. vcma qc b ne v ul:!. s idolllOS abatet c ku ve nd eve te victra bene. 41
dik lillC
.
Pc rdori min e v ub ve biz:l1l1inc prej plUlllb i ne keto qytete e proyojnc edhe z-b ulilllc t arkeo logjike. Nga s he k. IX kCllli ni e vul e p lu l11bi me mb ish k rimi n: rrpWTopuuocnwp Tll~ L'>aApaTia~. pas tai ndoshta nga s hek. X nj e 1l10ly bd ob ull o n te nj e princ i te panj oh ur Pete r te Dioklcse. me mbi s hk r illl in: "I" n t TpoV apxovro~ L'>to'\"Aiu~ cXPI'lV, nc 4 faqcn c prapme: 0 con uG 130I'10':l. ,. Ne virin 109 1 pe nncndetn c doku. m e nte vula c p riorit tc Zares qt c ka ve ne mbi c1 yll e 4 '. Po re marrim Kctll parasysh rrethall en qe provohet edhe Ile rastin c Durresi t. se j o 44 vc tcm nc Kos tandinopoje por eel he ne re gj itha q y te tet bizantinc u pc relo r plumbi (c1he s henja e vul es) me nje shc nj e s i mj cl mbylles. s i kOl1[roll doga no r, me qe ll illl qe te nela lohcj ko mra banda, alehc re k.lI plohet qartt sc c1jeri i yu les k 0 m una I c gj e ndej ne hc mi sferal jugore re hapes ires j e tik e te Adrialikul. Aj o ze drej lpe rdrejt vcnd in e vUles sl! zy res me Ie laJ"le te nulorilel eve bi zanline dhc kudo eshk shtypur mbi elylle. e c il i p e rd o rej qysh ne Ko he n e Romes s i 1l131eria l v ul osj~. Vula nl; ni e ci o kul11cnt te qylelit Ie Zares ne vi lin 1190 mc Irajlc oynle me mai l:, i ngjan asai Ie yul ave bizamine prej plum bi'5 dhe pcr vllJen e q Ylelit lC Pal ermos, staluli IhOie '"quod sc mper CI ant iqui ru s ipsa civ it as co nslie vil habere ...J6, Nt Katania perdo rim i i Vu lat ..: .:pi ..;:knpl'v,,: pcnnl'n dc n von0: Ili.: Ulqin me 12·f:! (AAlb I. 176 r. Vu!:1 'Ii! v:m.:j lwk i.:shl ~ pcr~hf.;ruar Illi rt) , Tiv:1L Ill e [252 ( AAlb l. 21~ nj i.: pcrshk rilll shumt: Cb:lkl ng:;l ajo
-l(l
Kolle). Vlllfc. me [2 :-:6 «("\ Alb I. S()()). DUITCS. S\',lIi. Kruje. llie [.;20 {AAlh I. ()64). Orislll. me 1369 (AAlh 2. 253 ), Shih vld..::n c cpi:-;l.:opliS Slcph:lIll'IlSis Ie [ppl..'ll. Hos. C/flslli/': 15 (190:') 365. -l l M!';lSi m:lIl.' riali itshk i pakcl. lit: Shq ipcri PCfIlll'l1dcl Vlllli.', lilt: (AAlh ::!. 2.-L'l; dl)ktilllclHi i plnl c ~jCJ1(kl Ie SllliCiklas I_I. 131)).
I~ Schlu nlh..:rg..:r. Sigillflg/"fI/}!I i£:' hy:.lII1li/Il' 206. ::-;rl·&(lir~·. By:. 7 cifsd, r{li 1:1 ( 1<)0.1) . 160.
P~r
\ul:1[
~
13N~
vula ..: :Ibali( It.' Rrt:\I.;it
plUlllbil I.:!
Kalabri~l•.
shih
00('111//('1/1(1 Nr. 1] ~. Mbi d okulIl('lllCI e S;i1cmos ( 1077 ) 'Ie VIlI()s ill(kksi. shih : i al'ufi. Sfl'lllllt'/Iffll/(Jff/ril(, I/el S,,/erllilw/(}. ,\ /'d'lI'io sf(lric/I ifa/illl/o ~(l ( 1910) :11~ vv. 1)1) Ii!
shllmi! gj~l':t k' rl'ja. Ill! qnftL' S~ e sludi(ljme imksishl mall.!ri:lI in e dokulllellh.:ve Ie l :dis~ ll1go)'c (kr:lh. Rt'dlil'h. Die Pr;n/{llr/.:t{/1I11'11 22~ ).
r. 1:15. shi!n.
.l
Shih mi.: !:In
5
Su fllav. Di" da/Ill. !'ril'flfllrkl/lu/e X7.
II
Cap.
so
ii.{ ( Bl'lInnc~: k 5<,) .
1l) I .
Trifoni ne porten e gjere qe cshte zb ukuruar mc bcdcna dhc qc ka 4
s ipe r Iri pirgje le vegj eI ". Krejl kesh tu ishte puna edhe me te gj itha qytelet c S hqi peri sc se Veriu t, mc gjilhe qe vul a e qylelit IC Sva~it as nuk njihet. as nuk pe rmc ndet dhe pcr lip in e vules se qytetitle Drishlit d ime vele m kaq . se ajo u bll ok ua nga ze ve ndes rektori ve ned ikas (rrclh v itit 1397) dhc u kth ye pe rseri ne v itin 1403 50 Po r nde rmj et d y lI oj eve te vu lave te qytetit le Ulq init (1397) dall o het Shen M er-in me Kri shti n e vogel
51
dhe
ne
"Iitere patentes iudicum et consili ariorum civ itati s
Scuthari". lhuhe r ne vitin 1403 '"dale su nt su b eorum pate llli s ig ill o im prcssa in cera ruben ad moci utn vivum c iv itati s,·52 . Nga kj o del
qan c . se IlC y ul cll c qy re tit le S hkodres , sikullcler edhc ne mOiled hat e Drishtil, ishle yizaluar ll1uri i qy tclit. Kcto fi g ura yulJsh - patro lli i she njtc mbrojtes, muri i qytelit ose njt "denese Ij e le r me rencles i e qyletit - mUllct t"i shpjcgojmc Icille, nt qofle se pranojmc, sc ato PCI' zgjedhjcn c nOlcril du lle! oc re njc "dccrclUm pUbliclIlll ~llbscl'iplionibus pal ricii ct ilidi cUill subs igll;}Wtn , si.;;illo uni versitatis Calanic robnl'alllm" (CJP. 56, Bm nneck 125).
.\1
Vuli!n e BJroI it e kcmi ne nje dokument Ie viii , 12S7 (SllliC:i ldas 6. 57S). l irccck. lJy:. Zeil.H·hrifll. 3:16: (Sm icikl:1s 4.70).
41\
n R:lai .
;,j~.iIl1~'
vul es sc q ytelil ne c1ekrcte ko nsiclerohet s i i ncvoj s hc m'7 Ne letrc n or igj inal c ( kane n ) lC q y tetit te Ko rfuzit , qc gjcndej ne n sund imin e c1esrolcve Ie Epiril. derguar q ylelit le Ragu zes (rrelh vi ti t 1240), 4S s hihen mbetj el e nje vule IC vogel mby ll cse prej el ylli le zi Ketu nc jug vul a e q ylelit nuk eshle c1i ~ ka qt eshle mane nga jas hte . po r nje prodhim o rigjinal. Ke tt edeshmo n 1110 livi i pamj es se vules, i c ili eshte krej l nj esoj me ate te monedhcs . Kudo ne mes lC vules ko nkreli zohel patroni mbrojtes i ki shes kated rale: nc Z:lre (s ig ill um ,"de re urbis) Shen A nastas ia me dllar Ie hapura, ne n f3Sade n e dyfishle te ki s hes ( 11 90), ne Raguzc ( 1279) Shen Vlas hi ne n tri pirgje te vegjel. nc Kotorr (l279 sigill um co m l11 uni tu ti s Cata ri ) S hen
Faks i mih! I~ S()ck~rL NIIIII;.w /{lI i.I'clle Z<'if,w:h. 4 ( 1911) 205. i eili c b njo huf lidhjen 'Ie kane 1ll()llcdh:lt me vulC n c qylclcve. Dokumen lill C viii ! 1279 C bOlO; Smi cik las 6, 300. Krall. Surnay. lJ r im fl1rkllllt/e XS. - Vula e 1{:'IglI:t~s p~:rll1clld ': l per 1(: par.:!11 hL: re me 12:15 . ajll I; K Ulorril me 1253 ($l1lici kl as 5. 594). :;0 AAlb 2. 728. - "B ulb rcgimi ni s" e R:tgu 7..i.:'s ishlc prej argjcndi. Nc IClor Ii: viI i! 13g6 k~shi lli i voge l (Co nsil illlll M inu s) vc nd os i te bi.!nle Ilj ~ vule te re prcj floriri (Jirccek. Ad. Phil. 33
.l<)
( 19 121 289). ~I AAlb 2. 5:-:6. Vul;1 penncndet hcrcn e pari:: mi! 1359 (1\'\ lb 2. 14\ ). ~~ AAlb2. 7 13.
lS I
QYTET ET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPERISE
MILAN SHUFLAJ
rrjecthin drejtpcrclretj nga f1amuri i milic ise qytetare ne kohc n bizantin e. Me kete qe u tha vulat e qyteteve do te ishin vul a e mbri o nal e stemas h. Tipal me te vjeter te vulave tC qyteteve gjermane (Ke ln , Mainz) qe kane po ato moti veD jane influencuar neloshta nga ato te Italise Jugore. Por vulat e qytetit te Raguzes, ku aristokracia e larte bosh nj ake i porosiste vulat e saj me qejf, shcrbyen drejtpcrdrejt si moster per vulat personale Ie Pal Radenovi~it (1397) dhe te vojvoeles Racloslav Pa v l ovi~ i t ( 1432)54 . Ti pi i pare i vul es se qytetit te Tivarit nu k dihet. keshtu qt vul a qc ka dale nga nje dekret i ketij qyteti (sig illatum sigi IIo di cte civitatis Antibari) nga viti 1372 55 eshte pa dyshim nj e zhvi IIim interesant. qe e ka bere tek e fu ndit pjeserisht edhe vu la e qyteteve te Evropes Vcri ore. Ne fu shen e vogel dhe te rrum buIIaket te vu lts shihet nje kalores dhe nen ate, sipas Ji re~eku t, nje qen. Eclhe ne qofte se vete figura e kaloresit nuk te shpie ne nj e konkluzion per ndikimin e vul es personale, nese mendojme se zoti mbrojtes i ketij qyteti Shen Gjergji , paraq itej ne kele moned he i hipur mbi nj e kale, qeni mund te shpjegohet vetem nese e lidhim me stemen e zoteri nj ve te gyteteve te asaj _kohe te Bal shajve. Ai nuk eshtt ne asnjt meny re nj e gen, ~o r nje ujk dhe koke ujku mbajne te gjitha vulat e nj ohura te Balshajve 6 Menyra e ngjitjes se vu les, e cila shihet shu me Illire ne qytctet e Shqiperi se, tregon se zyrat qeveritare perdornin qys h me kohe vulen me dylIe, sidomos per le tra!. Ne Dalmaci, kopjct e pare te vul ave te qytetit nga Zara deri ne Koton' jane te gjitha vuJa te varura qe ctuken ne letrat e qytetille Ti varit (1372), te Ulginit (1397) dhe te Sh koclrcs ( 1403), dhe ne fund te shek. XIV vula me dylle te kug o ~ e j eshil shtype t ne fagen e perparme te pergamenit 57 Ne ke te arkaizem, per shembu ll, konstalojmc trashcgi mine e drejtperdrejte te ne nvu losjes romaness, ~J Krah. Tlgen. Sp/tragisrik ( 1906). 356. ~~ I vic. S/ari ::;rpski pdf/Ii (Novi 5 ..1(1, 1910). Nr. 31. 43-45. Jirccck. Asl. Phil. 33 ( 1912). 291. " AAlb 2. 302.
~ I vic. vep.cit., Nr. 20, 24, 26. 80. Jirccck. Asl. Phil. 33 (1912). 290. ~1 Njc dokumcnt i gjykatesve Ii! Tivaril nga viIi 1369 permend "appensio sigilli communis" (AAlb 2. 260). Datimi Iregon. se keto Ictra kOll1unaJc kant mJrrc 5i shembull vulosjen e lelravc romanc. L etr:ll nuk kane date osc vcH: m dill:. Lelr:J. e qytClil Ie Durrcsit nga viii l363 pcrfundon:
58
152
Vu la e qytetit te Durresit nuk ptrme nciet. Nepunesit anzhuine perdore n ketu vuiJt e tyre pcrsonale. Letra e noterit te drejtorit te thesarit Thomas iu s de T arcn to (1312) ishte mbyl lur me nje vu le me dylJe te kuq59 Nt vil in 1379 vertetohet nje dokullle nt sindikate per de legatet e ketij gyteti, qe do te bisedoni ll mc ragu zanet, mc shume nensh krime dile me vu lat e te dy kapiteneve te qytetil nen to, pastaj tt: kaste1aneve, te ciICt si duket ishin qytctare vendas. Ve~ kesaj , te dy kapitend i citrguan edhe nje Icter Ie ve8a nte Bashki se se Raguzes, e ciiJ ishle nenv ulosur me dylle te kuq6J (suoru m sig ill orum in cera rubea illlpressione 'sub lineis). Ketu vu lat e kapiteneve zevendesuan vuICn komunale, e cila ne qytetet e Shqi perise sc Veriut perdorej ne te tilla raste61 . Nt; Dalmaci, ku materiali cshlt me i madh , shohim se vula e qytetit perd oret sidomos kur behen pakte politike me ndonje vend tj eter. Pikerisht ne kelo malTecthe nie te till a te dyfi shta del ne skene ne gjysmen e pare te shek. XIII nc Dalmaci K i r 0 g r a f i a. Kjo lidhet me zakonin shu me te vjeter te rabush it cthe qe prej shek. X e XI filion te perhapet nga Anglia ne kontineli t, prej ketu shkon ne 63 Hun gari62 dhe me nctermjetesimin e gjermaneve ne ltal in e e Jug ut Kj o rryme dyfisile kryqezohet ne Raguze. Ketu dok umenti kirografik i dyfishte percioret nga note ri presby ler Paska li ( 1228-1262) per te gj itha shitblerj et6' dhe kalon edhe ne dokumentet e konlratave sll ave, "scriptum Dur:tchii XV[1 rn.:tdii prime indictionis (A Alb. 2, IS7, shih po :tty, 1,607). Mbi [ctr:lt sllavo-biz.'ll1tinc shih Jirccek, Asf. Phil. 19 (1897). 603 VII Per nj~ kohe me Ie vjclcr
Cinrdth auscn. Gricchische Pa/iio8rapilie I (Leipzig. 1911). 165 -173 . 59 AAlb 1.607.
60 AAlb 2, 356. 358. (,1 Nc Ulqin (1397) vulosct nje dokumcnt nOlcri;!! me: vulCn e qytetit dhc dcrgohet ne R:ag\li~e dhe nOleri akrcdj(OhcI edhe me nje shkresc Ie veC;::II1IC (AAlb 2.5S6). (,2 Nt vilin 1212 e gjcjmc letren e lei 11(i:a res ne A p S:l r 0 (fjalim publik Ie SmiCiklas 3. Ill. Nr. 88, ku tlllk cshl': shCllllar ky kriler. Shih Suft1:lY. PriWlfllrkullde 86) . me 1243 ne Zen g g
nc paktin e paqes ndennjcI qylct:areve dhe fisil arislok ral rqinj Ie Oaboniqvc (SmiCik las 3. 279. Nr. 250). J1l{~ 1245 c perdor nOleri i T r :I II i 1 "prilllil'crills Callsina" Ie njc konlralc qiraj(;: ti! zakonshme (po aly. 4, 278. Nr. 242).Kudo shkronjal e alf"lbclit jane le prera. Shih Sumay. 5ztizadak 41 ( 1907).843. Shell . 2 dhe Eckhart. Mirreilllllgen des Iflstilllies. veI l. 9 ( 191 5)474 VV . 6~ Shih kanlralen c qY lctil Tennoli. Raguzen. ne vitin 1203. e ci la cshlc sh kruar nga nje nater i T ennolil (Srnicik1:Ls 3.29. Nr. 24 ). 64 SllliCi klas 3. Nr. 250 dhe 4. Nr. 28. 53. 134.210.220.291 elj .
15 3
QYTETET DIIE K tsHTJELLAT E SIIQII'ICRISE
MILAN SHUFLAJ
Ie c il at j a ne hartua r prej kancel ic reve nga Rag uza"' . Dokul11e nli per p:lk lin mi dis Rogu zes dhe U lqinil, harl ua r ng:l nOleri rresby ler Pasb li ( 1242) deshmon se kirografia es hlC perhapu r eel hc nc toke n shqiptarc M duke ardhu r pikc risht nga Raguza . N uk e dime l1ese ki rografia esh tc perdorur me vele ose j o. Me ringja lljen e nOle riali l, zhdukel za ko ni shpejt dhe krej lts isht ne Ie gjitha qyteici e bregul lind o r tt Adri atikul. D o kumc ntc t e para te q ytcteve IC Shq ipc ri se bien ne nje kohc kur in stitucioni percndimor i do k II men I i 111 i t notcrial ekzis lonte
gja le bregut vc ri or Ie det it Mesdhe dhe lul ezo nl c pOlhuajse ne qy lelc t b regdela re nga Marseja deri ne Ncg roponte e Jafa. Ne Ie dy krahet, ne Francen Jugo rc dhc ne Levaille. ky ins liluci o n ishle pasoj a e perhapjes ne viset c hapes ires j eti ke Ie Aeiriatiklli. ishle pasoje e vClefonn imit. Nuk eshle detyra jone Ie neljekim or igji nen e hislorise se nOlerialil. S hke nca sot k3 ko nslatua r qane se ky in stit ucio n si cd he fo rmulari i doku menteve private Ie mesjetes si ne Perandorine Bizantine, ashtu edhc ne Evro pe ne antikitct, mbeshtele n ne nje bu rim te pe rbashket elell1en tesh Ie vjetra egj ipli ane. g reke dhe romane,67 se dok ume ntac io ni privat italian eshte nje vijim i at ij ro ma n, diplomal ik a kopte dhe arabc es htC nj e dege e asaj biwntine te he rshme 6S , gjilhashlu ed he doku me lllc i s llave jane nje elege c d okumcillit Ie Bi zaill il tC mevo ns hc m 6". Djep i i dokumenteve nOlcrialc eshl e lt ali a e Ve riul . por nOlerinli i mesjetes nuk ka d aiC velem nga Halia, po r edhe nga Biznnli. Shu me me pare se Ie krijohcj nc veri no lcriali jJu blik, ne krahinal e 1 t a li s e Ju g 0 r e sh krihe n shkresal dhe f'o rmulare l bizant ine me ato qe ki shin mbetur nga romanet. Ketu jo velem jetojne bashkeri s ht s hek uj me rad he dok ume nle IMine me alO g reke, por edhe gjendj a. qe gjejme ne ne filiim te shek.X ne Napoli , A l11al fi dhe Gaeta, perpu lhel plOlcs is hl edhe ne delaje me rreguli o re n e o rgani zi mil Ie
rwy
es nafil Ie nOlc reve (GlJAAOYOS Ta~ounaJl i
(,5 Mik losic h. M. Sabinl. 37 = Sll1icikbs 4. 2. 11. Nr.18R (pr~IlHilll );;olel11l1 i kOlllesil (~ j·bguzes. Illhrcti( Ii! Scrbisc. alfabcl c;rilik prej I\-L), (,I,
AAlb I. 175.
(,7 Miucis. Rdclisre('/J/ /flit! Volksreclu (Leipzig. lI/ediOl!I'(1/i. By z. Archiv 4 (Leipzig . 1(10) II:;,
(891 )
[SO: Ferr:lri. I
t/Ol"/lIIlt!lIli
h~ M\!L'x. DOC/IIIJCH!S dl' pa/(lcogm/,h ie h{-braff/III! ('I (j/'(lbe (Leydcll. IS94) 10 II, ("/ Jin!cek. As'. PI,il. 19 ( 1897), 602 VV. !30gd;Ul. DOC/III/ellf" ,~i n.:gC.H(' pril 'ila(lre (tlriil"llillill"$fi ("If 8m.\·m·/I1 $; UI/gorill (1311bn!st. 190:2). f. XXXII vv.
154
h'
.~rt!ci
re/(/!iile
7U Rcdlidl. Dit' Pril"flfllr/...//I/(/t' 11 J(l. P;LSI:~j Fl!rr:lri. l·cl,./"ir. . 79 v. dh.; S[oc\.:le. Spiifrii/llisc/'t, /lIId jJ\·~.lII/'il/isdle ZIIII(rt' 56 If.) . 71 Nj~ "sl,:riba ljll;l":Sl ll;'ius" IIi.: 00\.:11;:111 romanc pi.:rlllcllckt ni.' elL:; 12690 = Sti(otl i 174, Nr.37. Shih. COilS. La DoIlIl(lIi(' I"(IIII(lilll' 350 vv. 7: Die (/,,{III//filligl!(' ?rim/III"f..:1II1l11' (SI/.b. del" Wit'llcr t\l\;ltk mic [·n. J 904).
155
QYTETET DHE KESHTJELLAT E S HQIPER ISE
MILAN S HUFLAJ
.Tip" ri i p~ rbas h ke l me i duks he m ne dok=IlJe.u hqiptare d he a~ Itali se JlIgore .9-~~.iliI]J~.lIjleti tyre. Ndersa ne Dalmacine e paste r romane, pus hteti qeveritare biza ntin , qe vazhdoi she kllj me radhc, nllk mundi te vinte ne zbati m perdori min e do kumenteve ne gju he n gre ke, Durres i ne ke te gje eshre nje pjese e ltalise JlI gore, C c il a, persa i perket te drejtes s hteterore, esllte nje frag men t i Perandorise Bi zantine. Kli r fill o i Ie rrj edhe mate ri ali i shek. XIIT, shohim se prane do kllmenteve latine te zakonshme, 11IJezoj ne edhe dokllmente l ne gj llhe n greke. Ne do kllmentet laline disa des hmi ta re e kane vene greq is ht e mrin e tyre dhe disa Ie tjere Iatin isht ne ato 73 greke Nt veri te Durresit ne kete kohe nuk gjejme as nj e gj urme nga gj uh a dhe nga shkrimi grek. Por Jire~ek74 ka provuar se greq ishlj a njihe l mire se pakll deri ne Rag uze. Qe prej shek. Xl! greqi shtja zhduket krejt ne krahin al midis Dlirres it dhe Ragllzes. Dokumenti ne gj llhen latine dominon, po r ketij i del perpara nje armi k i ri , dokll me nti - 11e gj uhen sll ave, i cili qysh prej gjysmes se dyte te shek. XII depertoi ngadale, 75 pOl' vazhdimi sht prej Veg li e gjate bregut te detit deri ne Me pushtimin e tokave te tjera nga serber, ne shek . XIV, JJlqin do kumente t ne gjuhe n sll ave erdhen nga veriu the lle ne Shq iperi deri nc rrethin e Durres it, madje de ri ne V IOI'c. Ne ju g Ie Durresit ne s hek. xm gj uha latine ishle po ne ate gjendje kll ndrej l greq ishtes, si gjll ha greke kunclrej t latini shtes ne she k. XII ne veri te ketij qyleti . Ne kemi nj e le ter te shkru ar ne nje latini shte Ie keqe Ie Bas hki se se qyle lit lc Korfuz it si edhe nje leter ljeter, te cil en kryepes hko pi i aljes he m Theod hosi ia dergoi qyte lit te Raguzes (rreth vitit 1240)76, por 73 AAlb 1,240 (1256), 246 ( 1258). Mb i dokllmenlcl e ll:J.lise Jugorc shih Ferr~lrj, vep.c.:il., I S; Codice dipl. Barese. veIl. 1-6 (B:lri, 1897 vv.). pnstaj Carabellese, Archivio star. italiano 32
(1903). 439-443.
7J Asl. Phil. 25 ([903) 502 v. Germal p:l lidbje Ie nenshkrimit Ie nj e deshrni!:lri ne vitin 1229 ne kopjcn e origjin:ll it tc Lakromcs (978-1023): t Ego kpbnflllkxsdplI pxpsb ITS $X, tc cil:lt. si pas Jircc;ekut, e b origjinc n Ic fonnul:J.t grekc. jane IHJoshla kri[Jlogr:lfi percndil110re Ie Illesjet~s, e ci la nuk i ndryshoi konsonantcl. par \loblet i shqiptoll1e me nd ihmen e konsonantc\lc qe \l inin pas (krah. Gardthausen, Griechische PaWographic 2 [Leipzig, 19131.303). Po t' i dcs hifroj me. atchcrc kcm i: Ego Joan filius do(min) i OUOS:l (?) testis sum . 1~ HoJlcsi rat sh ih te Jirecek. As/. Phil. 26, 165 \IV. 76
Shih me Ian
. 43 ( 1909). 70.
156
f. 129. shen. 150 dht! Smiciklns, Cod. dip/. 5, Nr. 714. pnsl:Jj Sufnny. Suizadok
mbishkri mi ne tri gju he i Karl T opise ne manasti rin [e She n Gj on V ladimirill afer E lbasan it nga viti 138 1 trego n se ketu takoheshin te tri krah inat e med ha te gj uheve te dok umenteve te kohes se mesjetes, ialini shtes, greqishles c1he sllav ishtes. ear nJi k jane gr:eqisht->.£etem-. .dok umen tel e Vlores, le Beratil dhc te Ohrit; eclhe anzh u ineve iu c1esh ' t:i shkrlloJiil1 g reqi'51i~e ben~;rll milj.eJLe.illqi&hD1-e..sbqjplare Ie.· Muzakaj ve (336) "pro maio ri certificalio ne"; N ikele T op ia nenshkroi nj e pakl me Ve nedikun ne greqis ht ( 1408) dhe i a ti i Skenderbeut. Gj on Kas tri o ti (1428), perve~ sllavishtes, perdorte e dhe greqi shlen si gj uhe dokument esh. Madje edhe Ko nsta ntin Karl Muzaka ( 1481), i c ili u kth;'p nga [tal ia ne Shqi peri , ku qendro i vetcm nje kohe te shkurter, i shkru an greqi s ht le tral qo i dergo i ne JtaJi n Lajmi qe i derguan rag uzanel perandor Sig ismu nd il ( 1434 ) lregon shll me qan e zhdukjen e latinishtes dhe pcrh apjen e sll av ishles si gjuile dokllme ntes h ne Shqiperi. Ne baze le kerij lajm i, A ndrea To pia, nje prine nga krahinat bregdetare a fer Durresil, ki s hte vele m "sclavo nos ca ncell ari os" dhe persa u perkel letrave qe i kish te dergllar atij pe randori, ai duhej "recurre re ad cancell arios ' Lati norum res identium ad ipsas mari timas partes,,78 Nt D u I' res nOlerial i Ialin qcnclroi prane a tij grek deri ne kohen venecia ne. Deri ne f ill im te shek. XV notcri!1 greke ndjeheshin te qyletarct si zyrtare te la rte ( 140 1 notari greci a utenlic i et ali i notari i bo ni lalini ); madj e ed he domc nikanet e Durres it ( 1359) kontratat e tyre trcgtare i beni n ne gj ll hen greke. Si ku nckr ed he nc te gjilha qytelet e Lindjes, ky noteri at gjenclej krejles isht ne dore Ie Ki shes Ortodokse. O rgan izata e esnafi t te notereve qendroi krejl e pa prekur, ndo nese dukej, se do lC shkrihej me organ izale n me te larte te penlacles li ndore dhe hiera rkike. Noterel ushtro nin nj ekohCsisht c1i nj iletin e nje CtvayvWG!11S, rtp lfl LXTjPlOS ! cOV CtvayvWG! cOV, ouixovoS etj., por ne krye te lyre qendro n nie prolonoter; ekziston nie liSle ( 1258 6 77 Dokumente te Jirecek. Byz.. Zeif!iChriff 13 (1904), 200 \I.; Surnay I e Thal lOczy. llLyrisch-llLb. SflIdiell I. 24 1, shell. 1. = Vjesllik hrv. arltiva 17 (1915). 39. shen. 6. 78 Jireeck. "sf. Phil. 21,92 dhe 26. 162. Nt kohi!n e despotcve u kriju:l nje kance lari Jaline e \le~an(e
ne oborrin scrb nga shk.:tku i marredhenicvc me l-lung:J.rinc dhc me Vencdik un (1423 ~
1440). (1''' illy. 26. 164).
157
M ILAN S II UFL AJ
QYTETET DHE K tSHTJELLAT E SHQIPER ISE
i;v vompio l~ xamycypapp evos) lIle e lllra l c "IICi"r~vc Ie cSII:t!'il ") Por kjo gjendj e CShie n"ly ri s h Lcdb e...u.e .zQ n £ruhj~...j2;.l8£.Lgn:ku.0 jug u!. Ne JUlline Ie Epi ril (rrelh vilil 1230) do nin Ie hiqnin IIj e d hi3 ko n, i e ili is htc nj c ko hcs isht edhc m fjouAa.plOS per arsye sc hUlllbi nj e proecs, jo velem per dinjil clin e lij ki shlar. por edhc pe r T11S SlJ 1aflouAaplXliS cnOTiUlvOS Ne Oher pe rme nd el ne s he k.X V nj e rrplulOVOta.plOS t llS a YlwTa.TIlS
SIl
SI
Demt:trios Chomal i;tnos cd . Pitra . I\I/O/(!("fll 7. col. ]~I) Gedeon. By:. Zt'il,w'/trijl S ( [ 896) [17 .
.
.
-l'i7
l n o ml Cl
.
Ko lo ni a e j ahu d inj vc IC Durrcs it ki shle nOle rc te ve,ante he brej , si ne M esa na dhe Pal e rmo, ku gjejme edhe nOle rc arabe" . Nt ke te q yle t s i dukel nuk ka paSttr kurre shkru es ;: lI avc. Pc r marredhe ni et me dinastcl shqiplare fq inj mja 1't o nlc gj llh a g re ke . Pe rkundrazi. q ytelet e S hq iperi se Sl! Ve riu t. k c ilal qe prcj she k. X III - XV, madje Shkoclra qc p rej s hc k. X l gje ndej me shume ncn s undilllin serb. ishin de tyruar te mbanin nj t bnce lari slla ve pe r marredhc nic l e ly re Ie vazhd ues hme me mbre tin e Serb, 1l1 ~ vone me carin dhe me manj alGt e lij , pastaj edhe me Bal shajl. Persa i pt rkel kesaj , eshtj ejc, gjendja nc Tivar, nc U lqin. ne Shkocler d he ne Dri sht ishte nj e lloj ;: i nc KOlo n', kll ka neebria sll ave ki shle fo rma me modesle, se ;:a ne Rag uzc 8') Ke te e lregon fa kti sc ne S hkod e r ne ko he n e Ve ned ikul per-me ndel nje kaneel ar sll av ( 1409-141 6, "T o mas io Schi avo, serivan de la COrle in sch iavo"), i ci li nj e ko hes ishl ishle dhe pro ni ar ne fs hatrat e rre lhi!. Ve nec ian cl e mbajte n edhc ketu in stiluci o nin qc g jelcn, s ikunde r edhe no; q ylelel e D~lmae i s c Ve ri o re. Siklln clcr n:l Ircgon maleriali i p"kel qe ke mi qe prej shek. N 0 I e r i a t i l a lin i· Dllrrcs it nuk ka ndo nj c c iles i te ve~anl e kllndrej l q ylelcve Ie lj era rOllla nc Ie S hq iperi s<': . Pe rkllnd raz i, Rag uza eshiC me s hume ko nserv3 10 rc sc Splili e Ti va ri dhe Ulqi ni es hlc sil llll1e me kOllservator se R agllza . Ve tcfo rmimi me i madh dhe ng ritja c [o rmave me pe rpa ra jane s hc njal kryeso re, Ie c il al ndajne nOlerialin e S hq ipe rise nga ai i Dalmae isc dhe i afrojne me shume me notc ri atin e lia li sc Jll go re d he Ie Sic ili sc. Nt baze te slatulit Ie Tranit X IlI ,
r.
S~ AA lb 2. 7'807. 79[. Krah . Jjrccck. Asi. Pltil. [9 . 602: 13og<.l:1I1. Om'lIlIlI'm!' llyz. Zt'if.l'rhr. ! I) (II) I 0), 440 v.
r.
X LI I I: ScmclI{)v.
X) "ct quod in di cto loco, ubi ipsos em it. non Slllll ri ttcr:lli m:c qui scialll Iillcr;lS vd illslrll lllclll:t conflccrc" (J orga. N illes 2, 356). g4 Krah . Koscha kcr. Zeifsrlt l'ijl SOVi.v,lIy-SI(ftll llg 29 ( I 90S). 15: J'err:u'i. I'('p.cil ..79 (WL'llgcr. Byz. Zeif.\'chrift 20 11 9l l l. 245); Sltkklc. vep.cil .. 177. 8~ Z~c h:tri ac v, L ingenth:tl. By?. Zdr.w·!J. 2 (1&93), l S I.
158
asp"k nOllli ket, po r i gjejme 11e pe rklhimet serb ishlc tC d isa ligjeve bizanline . Ie c ilat e ve rtetojn t plOles ishl baraz imin e kryer lab u b ri =
SII Ndosh t:1 njc dokumcni i tilk k:1 qenc t!dhe "c har!:! sbvunt!sCl". e cila pCrlllt!llelct nc Il:»;I:ulle n(il l C njc palriei nga Ulqilli (136:1). qc b:1."II\.;c Ill\! d is;! It: tjt'ra '\: hartc eli nodo..:.!''' ;'lIhcj nl! nje ki shc IC vogel (AA Ib 2, J 90). 87 Jirccc \.;. As!. 1'1Ii'. 19 (I X97) . ()Q3 . 22 (1900). 160 dhc 187 . .shen. J: Su/{// 2, I I sh':: n. 7. 88 M e 1368 "1t!sli lllo niulll M oyses fil ii n 0 1 a r i i Mathei CI Moyscs fil ii S:l.I;WlOnis. ludcorum de Ollr:l.chio" nc Ibguzc (AA lb 2, 248). Sh ih I3 runncck. w:p.c:ir.. f. 32 shi h dhe me lart f. 75 -76. 11') Per kdc sh ih Jirccck . Asl. I'IIiL 26 ( (904). 161-214.
159
MILAN SHUFLAJ
noteri nUlllerohet te "extrinsec i orficiales" nc Sp li t nuk Illuncl te jete as nga provinea dallllate dhe ne Budva nu k dukej te is hte qyte tar vend3s. Perkundrazi ne Tivar, ne Ulqin , ne S hkoeler clhe ne Drisht jane qyteta re vendas s i note ret e pare te bashkise qe njohim , ashtll eelhe ata te fundiL Asnj e llrclhcr nllk kishte peljashtuar k I e r ike t nga noteriati, s ikunder ne Kotorr ne fi llim te shek. XIV dhe perhapja gj ithnj e Ille e madhe e noteri atit s imbas fo rmes italiane, nuk mllndi te pcngontc karri e rcn noteriale Ii;; kl e rikeve, si ne Raguze (1327). Noterct e pare te Durrcsit (1214) dhe te Tivarit ( 1252), qe nj ohil11, s i eclhe te tre noteret e qytetit peshkopal te Dri shtit Ile vitet 1353- 1442 ishin "presbytc:ri· '. Ne vi tin 1376 gjejrne ne Ulqin nje prift si noter dhe kancclar, ne Ti var ne shek. XV pennenden ely prifteri nj qe kryejne keto funk sio ne. M e ekspansionin e klerikeve shq iptare nc shek. XIV, mbi te cilin folem me lart (shih f. 92-94), kaneelarite e komiteve raguzane te ishuj ve Lagosta dhe Meleda rane ne dore te prifterinj ve shq iptare. Ke to ish in kancelari te vogia. te vjetra, qe u ngjanin atyre te - 'qytcteve te S hqiperise. Ne vitin 1493 ne Lagosta u mor nje vendim, qe prej asaj kohe " kancelari duhej te ishte nje profan dhe jo klerik" , por .zbatimi i tij nuk qe i mundur. Delegacioni i bashkise se ish ullit u lut qe te merrej prape ky vendim , mbasi qyteti nuk ishte ne gjendje t'i ' o d'I cang l'I Icro ' paguantc SIlpenZ .lll1ct " per c I saIan seCll Iare,,90 . K i.:lll gjejme s i no tere njt prift nga Dri shti (Andreas de Dri vasto 13 171334), nj e patrie ulqinak (presbyter Georgius qu ondam Andree de A ll aman 134 7)91, nj e klerik nga Spasi te kthesa e Drinit afc r Pri zrenit (1350-1353), i c ili me va ne ( 1376) jetonte ne Raguze92 Gjate gj ithe shek. XV, funk s ionet e kancelarit ne ishullin e Melcdes i . krycnin pothuaj vete prifterinjte tivaras93 Njt rudime nt i koherave te kaluara, qe trego n nje zhvi llim para le l me gjendjen noteriale te Puljes, jane not ere t I a ike: "magister Jacob us" nc Durrts ( 1243), A nastas iu s ( 1261 ) dhe mag is ter ')(') Radie, M. hiSforico-illridica slav. mer. 8 (1901). cap. 98, r. 55. qL AAlb l. 658. shtn. 3 dh!! Sl11i~iklas to, 179. Ne vend Ie fJales Al1am:l11. sikunder e lexon Jircr;ck (Asl. Phil. 26. 210) Ie SmiciklJs 8. 370 dhe 11. 190 shkru:lIl Georgius Andrce de Albania (!). >}2
' .
AAlb 2.338.
9~ Jirl!cck. Asl. Phil. 26. 210; Vubsovic. Spollli!lIik srp. lIkademije 49 (1910). 3 vv.
160
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SrlQIPERISE
Guillennus" ( 1307) ne Ulq in , "Climens filiu s Gi ni " ( 1330) ne Shkoder94 Ky i fundit. s ikuncler na tregon emri i tij , ka qe ne sigurisht nj e s h q i pta r nga popul li . Nje mbiel11er thjeshlc shqip, i cili atehert prane fjales shqipe mal 's ur dhe skipEtar pcrdo rej edhe s i emer 95 shqiptar, mbante noteri dhe prifti i Ulqinit Lazaru s Mnllioetls Nt qytetct e Shqipe ri se se Vcriu t kde detyre 'e kryenin edhe anttart te fami lj evc pat r i e e rom a n e. madje n<; nje kohe, ku r ne Raguze dhe ne Koton emerohesh in vetem notere italia ne,. Ne Ti var gjejme si nOlert njt Nal le (1399- 1402), nj e C ratcch (1445), nc Shkoder nj e Brut o ( 1409), familja e te ci lit qe ishte transferuar ne Drisht mburrej ne shek. XV I se vi nte nga Bruti i Romes se Vjeter (fam igl ia dei Bru tti Romani ). Ne Tivar noteri i Bashki se ishte njekohes isht edhe aneta r i Kcshillit te vogel96 Prandaj htu kjo ncpunes i i tt rhi qte shume ari stokratet. Nje patrie ti varas nga fis i i vjeter Proculiani ishte kancelar latin ne Rag uze (1523-1526). Por es hte per te vene re, se qytetet shqiptare is hin me e lastike ku ndrej t vales se madhe te notereve te 11lIaj. se 'sa qytetet s ici liane, ku ne baze te statutit mund te btheshin notere vete m qytetaret vendas97 Ne shck. XIV, pra nj e shekull me vone se ne Dalmaci, gjejme n o t e r e ita I i an e edhe ne Ti var, ne U lq in dhe ne Durres. Funksionaret e larte anzhuinc te Dunesil ki s hin noterer. e tyre, qe i ki sh in sjelle ille vete (13 12 Sergius nolariu s Thomasii de Tarento 94 DokumcnlC pcr ketu dhc pCI' ata qc pasojnc. Pi.:rvc9 !isti.:s sc notcrcvc Ie Shqiptrise Ie Jirc"ek gjcnden edhc nc regjistrin c emr~lVC ne AAlb. veil. 1-2. Nt! kopjcn noteria]c Ii! shkruar me dare nc sla(utin e Drishril (shih me Ian f. 109-111), Ie eilen t.:l.shti e ka pershkru:1[' amikU.J.ri i Laipci gul l-iierSem
Cosenti no.! flo/ari ill Sicilia, Arch. slOrico Siciliano 12 (IS87). Miscell:Ulea 308 VV.
9.'1 Fja b ·'1l1;.Jl' ok"(ll1a l' "Berg" ne shqip prapashlcsa -ok, krah. Pekrnezi , Grall/marik, Wicn, 1908,220) perdorci 50t !TIt! fort 51 ofiq per gegcl rrclh Berall! (M:.Iyer. £fYIII. Wii,.ferbllch. 256 v.). par nc kohcll c mcsjcli!s k15hlc kuplimill "banor i Illalcvc", 5ikl!nc!cr c qU:l.niJ} \'CII$I1 sh'lipta rel e Veriul. Fisin sll3v Ie Markovi <;cve (1409-1449). qt b:monte ne buze Ie delit ne mes Tivarit dbe Ulqinil. sh'liptarel C 'lllanin Pa-n1:ll' ok d.Ill.lh. jo malok = Uo shq iplar) (S ufnay. Arhiv arb 2 {Bc1grad. 1924)). Ni: Ulqin gjejme nje familje palrice ( 1553). qc ka ardhur nga Lezh a asc Shkodra. e cib 'luhet PamaJ'ok (Juslini:mi Ie Ljubic. CQIIIIII. 2. 227 c ka Irajten c basarcluar: PJlna\loni). % Justiniani Ie Ljubi c. Comm. 2. 234. 97 Brunneck, vep.cif .. 344.
161
MILAN SHUFLAJ
principa li s thesaurari i). Keshtu vepruan me vone edhe nepuncs ite e lan e Ie Ve nedik ul. Nga Ie shtate nOlerel e njohu r ne keto Iri gy lele qe pcrmenden dy (ne Durres) jane nga Brindi zi, nje (i Ti va rit) nga Napoli dhe te Ij erel nga lta li a e Veriu t. Perkundrazi li stn e pergj ilhshme e notereve te Rag uzes dhe te Kotorrit (1 300-15 00) tregon vetem nga nj e noter nga Italia Jugore (nga Brindizi dhe Pulia). Keta ish in si kudo me shume si nj e populi shetites dhe nuk qe ndro nin shu me kohe ne nje vend. Te dy noteret e hunj te Ulqinit, qe nj ohim . hyj ne mbas nje kohe Ie shkurter ne sherbim te nje tjetri. Marc us Macho ni a de Padua ( 1386) u be kancelar i Kurzolas (1394) , Liberali s de Bacchinis de Fen'aria, nj e qytetar i Venedikut (1386-1390) ne vitin 1394 e gj ejme ne sherbim Ie zoterise sc atchershe m Ie Kruj es dhe palrieit veneeian M arkus Barbadico . Kancelari i meparshem (J 393) i baj li t venecian te Durresit, Johannes de Morigii s nga Milano, i sherbe n ne vitin 1395 kastelanit te Lezhes. Gjare gjithe kesaj kohe ekzistonte kudo vete m nj e noter i qyte til , : c ili ua bente dokumentet atyre qe u duheshin; ky nj ekohesishl gjendej edhe ne sherbim te pushtetit. Ne shek . XIV gjendja ketu eshte si ajo qe ndeshim ne Zare ne shek. XII. Akoma ne shek. XV, duket se dri shtiane t i kryenin ve[lrimet noteriale ne S hkodren fq inje, sa he re qe qyteti i tyre mbelej pa noter98 Zhvillimi i larte ne Tivar dhe ne Ulqin shihe t nga ajo, qe note ri i bashki se e quan vetcn, simbas shcmbulli t te Raguzes dhe te Kotorrit, can cel l a r iu s,. dhe ne gjysmen e dyte te shek. XIV ka edhe nje ndihmes, i ei li quh ej vieeeancell ari us ose vicenotariu s. Nga nj esia primare e veprimcvc noteriale e!h e kance lare ITILme! te arrihe t ne perfu ndimin se r e gj i s t rat kane qene mbajtur ketu po ne ate forme te vjeter te tras heguar. si ne Lagos ta dhe ne Kotorr. Ne gjys men e pare te shek. XIV ne Lagosta penncndet ako ma nj e " Iiber communi s", ku regj istrohesh in dokumentet99 Edhe nga statutet e Kotorrit shohim garte, se "catasticum" ne fillim nuk ishte nje
M e 1442 " item omnis D rivastinus habens terram vel possess ionem cum carlis ve l inslr umenlis factis pcr notarios SClltarinos debeat eas habere" (Ljubic, Listille 9. 159). 9') M e 1347 " hee est copia euiusdam instrumenti divisi oni s reperti in libro communis L austc". pastaj vjen njc dokumem nga viti 1314 (SmiCiklas 8, 369, shih edhe 11,21 ).
98
162
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQI I' ER ISE
liber pri vat imbreviature i noterit. por nje li ber publik i bashkise loo ; kance lari qe e!uhej te mbante regj istri n I111 qllhet nganjehere (133 1, 1400) edhe thjesht "abreviator". Ket u kem i te bejme me regjistrime qe jane zlw ill uar vetvetiu , te cilat, sikunder e trego n fjala eatasticllm, kane lidhj e me Ii brat bizantine Ie takses se tokes; te ato, u mbeshtet me vone, si ne Raguze, sistemi i imbreviaturave itaiiane lO1 I Sundi';:;i ve necia n u perpog mcnjehere te sillte nje ndrysh im te thelle ne geshtjet e noteriatit te S hqi perisc. Sikunder zhd uku noteret ne Sp li t dhe ne Tran, mbas marrjes se kety re qytclcvC (1421 ), keshlll donte te z hdukte noteriatin e vendit edhe ne Dun'es e ne Shq ipcrine e Veriut ; ~es htjct private do t' i kryen tc vete m kance lari qe kishte sjelle me vetc guvernatori dhe qe m e n~te rrogen prej tij. Per, ndersa kj o re-
forme kaloi ne ~almac,iofa ~llnders llt il11 , mndJe ne qytetm Tran (1430) u flks ll a edhe ne statut '. ne Shq lpen has I ne k u n d e r s h tIm I n e rrcpte tC qytetareve. Mbas nj e viti ( 1397) ill dha le je drish ti aneve te mbanin noterin e tyre dhe t'i jepn in pune. Mbas bi sedimes h Ie gjata (1 398- 140 I ) edhe durrsaket e mbaj ten nOlcria.ti n e tyre me dy gj uhe lO4 . Pra ne ketij punonin edhe ka neelaret venee iane dhe ne viti n 1437 perme ndet ketll nje " regimini s Duraehii viceca nccllarills"I05 Ne vitin 1500 ne Ti var gjej me nje qytetar vendas si "cancel larius magnifici regi min is" . Duket se vctem Shkodra ' 06 dhe Ulqi ni kane pasur ka ncelare rc huaj. Po r taksat e medha qe merrnin ata nc Ulqin ( 1400 " i qual pagcmen ti non se po sofrir pe r a lcun modo") shkaktuan protesta te !Tepra te qytetareve. Edhe ne vitin 1514 qyte taret kerkiIan qe t' u lejohej te zgjidhnin , si d ikur, nje kaneelar [ler te gjithe jetcn (uno 100 Sufnay, Pri v(I/urkullde 97 v.. 103. Shi::ll.2. "Qu:Ilt:rl1 i communis" le Kotorrj( permcndcll nc nje pakt me Vencdi ku n me J 335 (Ljubic. Lis/jn t! 1,4(4). 101 M e 1323 "ego Petrus Viti communis C~It;\ri iuratus nOl:"lrius rogallis scrips i el robor3vi; ego presbyter Abilninus c:mcellJrius eiusdem communil:lIis a b r ev i a v j" (Jirccek. Asl. Phil. 26. 211: Smicik las 9. 101. 144: krah. cclhe 7,191 [1924]). 102 Ne Raguze "cJtmaicha" (1326) ng:1 rundi i shek. XIII jane idelllikc me " Iibri abrevi:Hufarum" (1285). Ato i mbanin noteI'd pcrkatcs (Jirccek. A.fl. Phil. 26.188). 10J Ljubic. Lisfine 8. 94. Srarli/i i Tranir Rt/orm . I. 132, f. 119.
'" AA lb 2.591. 610. 676. IO~ Jorga, Noles 2, 353, shell. I. .06 Ne viti n 1421 "Victor de V iclore notarius imperia lis de lustinopoli et canccllarius" i ben komesit veneeian tc Shkodres "quoddatn oblig:uiollis instrll n1Cntulll" (Makusev-Sufnay. Srarin(! 3 I , 29).
163
QYTETET DHE K ESHTJELLAT E SHQIPtRISE
MILAN SHUFLAJ
cancelier in vita, como antigamenlo fo), ndryshe alO do te clelyrohcshin te brakti snin vendlindjen e tyre' 07 Por noteriati shqiptar nuk ruajti vetem format arkaikc, por edhe brcndine e tij. Dokumenti i noteriatit s hqiptar nuk eslne bere njt instrument note ri ati si a i i Dalmacise. Ne njeren ane ai eshte nje dokument des h mit are sh, ne te c ilin shkruesi latin. i cili , me gjithe qe me vo ne e quan veten edhe " publi cus notariu s", eshte vetem ni e nga deshmi tarct, sikunde r edhc shkruesi grck. Ne anen tjCler dokumenti gjendej nen kontrollin e ve93nte te qevcrise qe nuk varej nga noteri, i c ili u shkaktua nga veteformimi i ngad alshem ashtu si ne ltaline e Ju gUI. Ne dokumente t me te vje tra te Zares (shek. X) dhe Ie Raguzes (shek. XI) gjejme, sikunde r edhe ne dokumentct latine e greke Ie Ttalise Jugore, deshmitare ne formen e nenshkrimit persona l ne eskatokoll ' . Ne Dalmaci lufta nde rmjct dokumenlit te deshmitareve dhe reliGesise se notereve, U dallua nc [jllim te shek. XlII ne fa vor te ketyre te fundit. Brencla te gjithe qarkut te ndikimit intens iv bi zantin , dominon dokumenti i deshmitareve Ie 110teriatit ed he s huillc kohe mbas shek. XIII , madje eclhe ne ato krahina ku noteriati lalin hyri mbas vilit 1204'08 Dokume nli latin i Durresit eshle be re sipas atii te Bizanlil; ai ka silume ne l1shkrimc dcsh mitaresh l1e cskatokoll si ecl hc mbi s hkrimin e shkruesit ne protoko ll '09 Nese ky mbishkrim , qe eshte d i9ka tipike e notcriatil bi zanlil1 , zhdukel me ardhi en e noteril Ie pare te huaj Nicolaus de Brundu sio ( 1288) ndoshta njehere e pergjithmone . 110 • nu k mUll d ta tI ' me Siglin, . . m b aSI' na nga d 0 k umentet 1alIne 1eml
107
tvlJ kusev./sledu v(ll1ija 121. silen. 3. III
I()~ Sh ih dokllll1CI1!in origjin:li nga N egropollti me 1263 lC SlTIiCiklas. 5. 254. N e kele edic ion gjc.lldcn edhc shumc clokurnenl c ng:l I1Jri. T r:1ni. O:1roli dhe MCS:1I1:1 (3. 292. 50: 5. 251: 6,
112
AAlb l. [[4. [79. I RS. 240. Shi h dokumcntet l:J.tinc interesanlc tc Lukromcs dhc IC M ciedes, Ie ('il:1I jane shumc Ie dyshimta (Jirecek. Geschichre da Sc:rbefl. 1,213. Shih dhe AAlb 1. 76) dhc fillojnc po me Ie till:) mbi shkrime. . Tennin "Mbishkrim". tC eilen FerrJ ri (VCp.Cil., 24) e pi!rkthcn ital ishl soprascrizi onc. e b bere Zaeh:lri:1c v. Lingellth:ll (Byz. Zeilsch rijl 2. 177 ). 110 AAlb I. 507. IO?
164
surnay.
PrivOl/lrkunde 61: p:lstaj shih Smicikl:ls 6. 20. 387 dhc ? 21 ( 1291). AAib 2, 295. Shih me bn f. 109.111. ID Racki. Dokllmenla Ne I2S. Ferrari. vep.cil.. IS. 114 Mayer. ltalicllische VcrjassllIlgsgcschichte (Leipzig. 1909) l. J 17 dhc 2. 500: Ferrari,
. pjes\'! e dokumentit ku vihcj ncnshkrimi.
369 v .. 578. 648: 9. 32 v.).
,
mungojne faktet. Ne Ragll ze elhe ne Lagosla shihen gju rmet e dokume nlit Ie kaluar te des hmil areve ak oma ne fund te s hek . XlII , s i~ na tregon formula e notereve tc vend it "scriptor s um e t teslis", madj e ed he i pari noter i huaj i R ag uzes (Tholllasinu s de Savere de Regio 1278-1286) duhet t'i ne nshtrohel kesaj formule "'. Dokumenli o rigji nal i Dri shtit, qe ka hartuar no; nj e . forme objekti ve "pres byter Margarici us imperi ali aucto ritate nOlariu s" elhe i vctmi qe nj oh im ne nga viti 1372, mbas nens hkrimil te noteri t ka nenshkrimin e peshkopit, Ie arkipeshkopit, te arkipresbiterit dhe te dy deshmitareve' ". Ne ke te kohe ne Ti var, ne Ulq in, ne KOlorr elhe ne Bud va funksio nin e des hmitareve e kryenin dy nepun es zyrtare iudex dhe aud itor. Nt periudhen bizal1line ne qyletet e Dalmac ise clhe le Itali se Ju gore jane Ie prani silme organet zy rtare, ku behcn konlrala pri vale. Ne Zare sho him iudicato rin (judi cato r), ne Bari, per shembull , (rreth vitil 1029) " impcriali c riti", qe sherbe nin si deshmilarc" 3 Ky eshte nje trashegi m drejtpersedrejti i a I l eg a t i 0 c ur i a e i pcriudhes antike, e cila jelon edhe me gjate ne !taline Jugo rc; gjunnet e saj te degracluara i gjejme me vone edhe ne Lindje" 4 Kontinuiteti i juridiksionit vullneta r ne bregd etin e Adriatikul shihel me mire ne Ragu ze. Ne fillim Ie shek. XlII dokumentel nenshkruhe n nga nje gjykates, qe cs hte. deshmitari i pare (iuralus iud ex les li s sum). dhe prcj ely a tre eleshmilareve Ie zakonshem l15 Me vone. nd os hta nen ndikimin e mesimeve tc gl osatore ve, perme nden vete m dy des hmilare, pra , pe rve9 gjykates il, dhe nje deshlllitar tjeter. Prania e gjykatCsit eshte e domosdoshmc, kur noteri ben nj e aktnolerial" 6 Por po keshtu , gjejme ne Koton' ne fillim tC shek. XIV nj e gjykates d he nje deshlllitar tjerer'l7 Ne vitin 1330 ky des hmi tar qe
vetcir.. 16 v. dllc R5
V.
Sm iCikl.:l.s 3.125 ( 121 4).134 (1215). 116 Ne vilin 1228 nc bctimill c 1I00eri! Ie ri Ie Raguzcs pres.byter Pasca iis thuh ct "ct Illl!iam ('aflam labeli i fat.:iam sine i u d i e e ill r a I o. qlli el tcslis sit" (Jirccek. As!. Phi/. 26. 185). 117 Me 1318 "in prcscnt ia testium Mich:1elis de Pribi iUl'ati iu dicis c( Marini Goli~" (S llli(;iklJS S.490) . II.
165
QYTETET DH E K eSHTJELLAT E SHQlPeRISE
MILAN SHUFLAJ
finnos bashke me gjykatesin guhet "auditor,,118 Pra deshmitari i dyte i zgj idhur ne Rag uze per nje kohe me te gjate, sa here ge e kerko n puna, u be ne Kotorr nje "degjues" zyrtar i vazhdues hem. Ne baze te statutit duhe t te zgj idheshin tre a uditore per gjashtc muaj. Detyra e lyre ishte te kujdeseshin ge te mos behej ndonje mash trim , kur li dhej ndonje kontrate (audian t c hartas a notario fac iendas, ut in eontrac ti bus et in ter contrahentes null a fraus de cetero eommittalllr). Qc nga viti 135 1 te dy organet ishin detyruar te nenshkruanin kontratat me doren e tyre l19 Po ne kete menyre vcrte toheshin aktet noteri ale cdhe ne Ti va r ( 1369), ne Ulgin (1376) dhe .ne Bud va. Edhe ketu aktet i ncnshkruante nje gj ykates (iudex) dhe nj e auditor nen noterin. Prania C tyre eshte e domosdoshme kur behet nelonje akt noterial. Te dy funksiona re l ishin palril2o. ce Nuk e eli nese ka gene ori gj in al ky institucion apo eshle malTe nga Kotorri se bashku me eli sa reforma te tj era. Por sidogofte, nj e gje eshte e sigurte, se ai u mbeshtet ne bertha men autokto ne, sepse ed he nenshkrimi i peshkopit dhe i arki pres biterit te gytet it episkopal te brishtit (1372), "ma num misi" i detyruar i podestait te Lesines dhe te l21 Brezes , i komesi t te Lagostes dhe te Meleeles 122 , pastaj i in spekto. ',eve te gyteteve te Dalmaeise Veriore m , qe dolen ne shesh me nj ehere si dhe i "giudici a contratti" te Itali se Jugore, jane vetem shkall e te nj e zhviJlimi me te gjate, res pekti visht rud imente te a llegatio curiae te Romes. Ne kohen anzhu ine vijne ne Durres gjykal esi t qe permcndcm ne fund. Ne ·vitin 1579 kelll ishte nj e patri e i fugi shem Georg Pass imada " duci ssali autoritate ad co n t r ac t u s ad vitam
liS "coram nobis tcst ibus subnot:ltis videlice.t Theodosia Gigc iUI';J(o iudice et Nicolao Co~cti auditore curie el me notnrio infrascripto" (SmiCi klas 9.514, krah. 10.420.522 dhe I I. 165. 587). Ncnshkrimin c k:l vene vClem nateri. 119 Stat. Cod,a,.; cap. 9. r. 7 dhe cap. 386, 1'. 214 (1351): "'Illod iudex. iur<:llus cum :ludilore cum nominibus suis st:: instrumentis subscribant. aiio'Iuin instrumcnll huiusmodi non suhsc ripla non habl.!ant audicnti:ull". - E me Ie vertClc nc vit in 1353 i gjcjmc nenshkrimet c ly re mbas alij Ie notcrit (Smicik las 12 . 211). Por me vane kemi raslc ku ala mungojnc (po aly.
12.236,436). I~ AA lb 2, 260. 336. 382. 446. 586. Pastaj shih SWlllr;" e Rill/viis. cap. 260 (shek. XV). Shih me lart f. 125-127. I~J Smiciklas 6. 569. 65 I; 8, 164, 307. 550; I t. 215. 262 etj. ,- m Po :.tty, 8. 155.370; 10,6,30 etj.: Vukasov ic. Spomel/ik srp. lIklldemije 49 (1910). 3 v. 1"'1 .. Sufnay. PnvorurkulI£/e 100 v. v
166
.
iudex,,12'. Keshtu shohim, pra, se ne kete qytet te ve~antc trazohen in stituc ione t e ll1esjetes nga te gjitha viset e hapes ires jetike te Adriatikut. Per zhv ill im in e for m u I a ve t r eg tar e te dokume nteve shqiptare nuk mund thuhen shume gjera. Ne njohim gj ithsej vete m 18 kontrata te plota, te shkruora prej notereve te gytetevc, prej ketyre II jane nga shek. x iii dhe 7 nga shck. XIV. Nga keto Durresit i takojne 10 (9+ 1), nga keto 3 (2+1) jane shkruar ne gj uhen greke. Ti varit i takojne 3 (1+2), Uig init 4 (1+3) dhe Drishtit I (nga viti 1372). Dokumentel shgiptare dhe ate te Kotorri t e te Lagostes vete jane te shkru ara me shkurtes i ark aike dhe permbajne vete m pak fo rmul a, madj e ed he ne gofte Se jane shkru ar nga notere te huaj . Si du ket, ne shek. XIV deperto n kudo hartimi objekti v, mandcj edhe fo nnul avc tregtare u kush tohct nje vemelldj e e ll1adhe. POI' qe puna nuk ka ge ne gj ithnj e keshLU, kete e deshmon vcndimi i gytetit te Ko torrit nga viti 1322, ne baze te te cil it nuk pranoheshin si deshmi aktet noteriale te marteses nga noteret publi ke te qyteteve te Shqiperise se Veriut me perj ashtimin e konl ratave nga shkaku se ate ishin te mangeta ne pikepamje juriclike (quod in faciendi s instrumentis publi cis modum et formam iuris nu ll am penitlls observabant )12'. Kjo gje nj edh nga shkak u se ne koherat e meparshme nOieret vcndas i kishin le ne krejt pas dore " neg ligent ia nota ri orum" fo rmulat e akteve, keshtu qe ate as nuk perdoresh in me neper dokulllcntc. Nga "negli gentia notariorull1" gjejmc atehere ed he disa ne Katorr, "Inslrume ntcl" shume primitive te kelij qy tcti, si edhc te Ti varit (1 3 11) ose te Drishtit (1 372) shu me here nuk tregojne madj e as lokalitetin l26 D a t i 111 i i ketyre dokumelltevc i Il gja ll atyre tt Dalmaeise. Ak tct ne gj uhen greke perdorin eren bi za ntine, ate ne gjuhen latine, ere.n kri stiane. Indikacioni ka gene ne fillim sigurish t kudo bi zan tin. 124 AAlb. 2. 356. Veprat qe flasin mbi gjybtcsi l e kOntrlWve gje nden Ie Ferrari , vep.cir .. 16 v. I~~ AAlb 1,678.
1~6 Njc instru ment Ie tille Ie bere per shembull nga noteri Micha Gige (1268) nga Kotorri. bottlesi c mban per raguz:m (Sm iciklas 5. 459 Nr. 925. Shih S ufflay Die dafm. PrivotttrkUllde
53.
167
MILAN S HUFLAJ
. Nga fundi i shc k. XIV inelikacioni mun gon ne D ris hl dhe ne Ulqin. Vee; kesaj mungojne dhe shenimet, ne baze te c il ave munel te konstatojme fil li min e vitit. Vetem ne nje dokument s hohi m se ne Durres (12 14 ) Iatinet perdorin zakonisht ne shek . XIl 127 vitin e Krishtl inelj eve. Ky el okume nt eshte njekohesishl eel hc i vetmi fakt (q uinto elie astante) qe eleshmon perdorimin e datilllit bolonj cz te muajve ose me mire te themi te Itali sc Jugorc elhc Ie Greqise ne l28 bregdetin s hqiptar Me vone s hohim ketu si edhe gjetke s hcnimin e vazhdueshem te di teve. M e ne fund meri to n te permendet, se dokUl11cntct e ely notereve vend as te Durrcs it ( 1243-1256) ditel e javcs i quajne sipas emrave te tyre pagano-romane (d ies martis, mercurii , veneris).
TREG UESI I EM RAV E a) emral e vendeve A Achridcnsis, Achris, Ae!eria, AxptS.-iSoS.
Aeleria, AAXF.pi: shih Ohcr Aeruium, (!\oxpcnnov, AqruiulTI ?) - 15
Adriatik, Adriac - 5,6 ,8, 9, 12.14,15,25.
Anticki - 25
34,39,40,63,74,78,85,86,87,94,96, 101,102,106,123, 129,130,138,141, 142,144,150,154,155, 165,167 Agirana. Girana: shih Erzen Ajasma - 60
Antipargai
Aoos: shih Vjos~ Appolona,ApoJloni,Apononintum,A1toUwvia~:
shih Pojall
Ak-l-l issar: shih Kruje
Akrokeraune, Karabunmi, vargu i Cikcs - 23
Apsus, Apsius - Semen - 2 0, 21 , 48 , 66
Albanopo lis , Arban1l1ll, A rb:lncilsis: shih
Apu ljc: shih Puljc
ssas: sh ih Le;dlc A\gjcri - 36
Am:tdia: sh ih Mat Amalfi - 143 , 154
168
-:49
Antipatria - 21
Apripa: shih Sasari pa
Alesio, Alcssium, Alessio, Alex ia, Akroli -
144. M bi dokumclltct latine Ie Durresil net vetc l11 Kos, !\ rhiv za arb. starillll 2 (Bdgra-d, 1924) 1-10. 128 Kr::lh. Sufn:l.Y. Mitt. II lS t. ehlerI'. Geschid·ll.If 27 ( 1906) 481 v. Per Oalm:lcine pcrvc9 I!rivaturkunde 161 dh(.! Smi Ci kl as. veil. 4-5 (Raguze, Kotorr. Lagosla nc shek . Xfll ).
shih T ivar /\ntigoncia : shih Klos
Kruj c
i27 AAlb I,
Anlibar, Antibarum, Antiv:'Irull1 , Antivc\rl:
Arbanon -
38
Arbe - 95,106,124, 155 Argyas, ApyU~, Gjanice - 22 , 23, 24 , 48
ArtiO - 9, 83, 88, 116 Ason, Asuncs: shih Osum Astacia-e, Mallakaster - 24
Amanita - 25
Athine, Atene - 83, 89, 96, 98
Amantia, /\banti:; - 14,21. 22, 25, 47
Athos - 73
Amorgos - 26
Auletta - 105
Anagostum: sh ih Nikshiq
Aulona. Aulonitana, 6 AUAWV, AUAWVo.,
"ngli - 155
Ankona - 19,43,56,135,142
Avalona, Avclona, Avcllone: shih Vlore Azia e Vogel - 109, 135, 158
169
,
1
~B .'
!
Bald ri n, Ballerini. Bala-drini - 52 Balechia, Ballo - 52
Baiez, Bateci, Barizi, Bale9ium, Balezo, Ballee;o, Bellesio, Balezi, Balee; - II , 33,49,52,79,84, 110,131 Balte - 42 Ballkan: shih Gadishulli i Ballkanit Banjaluka - 134 Bar: shih Tivar Bari - 8, 64, 98, 105, 116, 135, 143, 144, 165 Barroa - 9
!:
Bribir - 149 Brindizi. Brundusium - 6, 20, 76 . 135 , 162 Budva, B oue6~ - 16, 47, 70,83,89,94,96, 98, 99, 100, 107, 108, 11 0, 112, 114, 11 7,122,127, \28, \33, 141, 143, 147, 148,149, 160,165, 166 Bullgari - 67 Bune, Barban na, Boiana - 19,29,30,37,
48,60,83,86,87 Bushtrice - 54 Butrint, Buthroton - 27 ByJlis, Gradbcb - 14, 21 , 22,23, 24, 25, 26, 27,47
c
Bashtove - 23
I
I, ~
f' ':1 ~,
'I
Ii .:j
I, I
!, 1
i
I;
Belgrad, Biograta (afcr Zares) - 77 Can ina, Chan ina: shih Kanine Beneventi - 6 Capo d' istri a - 81 Berat, Belogradum, Bellogradi, Bellegra- Capua - 102 ndum, 8tAo.ypaoov, tet Bd.£ypa.oa., Caravastass i, Dies Caravastri (!): shih Belgrad, Belgrado, Velarde, BEp6.ttOV, Karavasta Be4yapoe - 13, 16, 20, 21, 22, 24, 33, Carski dvor - 31 35, 39, 49, 63: 66, 67, 68, 71, 72, 78, Castello dell'Uovo - 62 87, 107, III , 117, 137, 144, 157, 16 ! Cassandric: shih Gadi shulli Kasandra Berrhoje, Berrhoia - 61, 62 Catarum, Catera: shih Kotorr Berskovo - 138 Cenninichi: shih Mat Bi rgo: shih Pirg turri s de Dievali, Pirag, Cijevna - 31 Shen Ilia, S. Elie Clausala: shih Kiri Bizant: shih Perandoria Bizantine Clausura, Clessania, Clissania, KUlooupa: Bjeshke (keshtjeIla) - 69 shih Klos Bohemi-131,149 Clyrus, Rikavac , Bunar - 50 Bolonja - 146, 147 Cukal,- 55, 69 Bosfor - 15 ,34 Currilat, Fontana Civrile - 6, 18, 44, 69 Bosnje - 33, 62, 64, 70, 72, 73 , 92, 123, Cunola: shih Kurzola 134, 139, 148, 149 Brare - 38 Braza - 97, 125, 166 170
11 11
.,
Drimac, Drinax, Drinasse: shih Kiri Orin, Oriundus, Drinius, Dirino, Dr Drinasse, Dri mac, Drinax - 6, 13, <;: 18, 19,27,29,30,35,36,37,38. 52, 53 ,54,56,57,61,69,86,87, I cepena - 6 1 Orisht, Drivastum, 6.pipaotov, Driv: Cennenike - 69 Drievasto, Drivest, Drivost, DrE cezen;; - 51 Drivastinus Cezma e Mademave - 65 _ 11 ,33, 49,54,55,75,76,77,79,80 Cezma e Vjeter, Kephissos - 22 83,84, 85, 87, 90, 92, 93, 94, 95 101 , 106, 108,109, 110, III, 112, 114, 11 5, 117,122, 124,129, 13 1, D 133,134, 137, 139, 141,142,146, 151 , 159, 160, 161 ,162, 165,1 67, Daki - 34 Dalmaci, Dalmacie - 6, 12, 16, 17, 21, 27, Dukagj in - 56, 69 36,48,5 1, 62,84,87,88,89, 95,96, Dukat - 11 2 97, 101, 102, 104, 105, 106, 114, 11 7, Duke, Dukla - 49 11 8, 122, 123, 125, 130, 134, 135, 136, Duicigno Vecchio, Oulcinii Veteris, 0 nium , Dulcignum, Dolchin: shih U 140, 142, 143, 144, 147, 149, 152, 153, 155, 156,159,16 1, 163, 164,165, 166, Duovir - 32 Durres, Epidamnos, Dyrrhachion, Dy 167, 168 chium. Dyrrhachinorum, Dyrrhl' Damastion - 21 Dyrrhachi,6.vppcmov, Durachiwn, C Danje, Dain, Dajin, Dagnum , Danum , ch ium, Duracium, Durrazu, Dyrla Dainum, Dagno, Danj , 6.lovaa. - 10, 33, Duras. Duras, Adras, Adras.Dur; 49, 53, 77,78,79,82,110, 131 Drae;, Durae;o - 6, 7, 9,10, II, 12 Danub - 35 12, 16, 17, 18, 21 ,22,23,24,25,2! Dardani - 28, 35 28,3 1,32,33, 34,35,36,37,39,4! Debria: shih Oher 42, 43, 46,47,49,62,64,65,69,7: Decadaron, tei 6.uclu:pa: shih Kotorr 75,76,77,78,79,80,82,83 , 85,8' Devol, Djavol, Dievali - 21, 66 88, 89,90,91,93,94,95,96,97,91 Dibra, Debra, "'ei>p~ , Divra - 37, 38, 72, 101 ,102,1 03, 104,105, !O8, III, 98 113, 114, 115, 116,1 17, 11 8, 119, Dioclea, Doclea, Doklea, Diokle, Dioclia, 121,122,124,129, 130, 133,134, 6.loxula, Dioklija, Dioklitija - 10, 12, 136,138, 141,142, 143,144, 145, 13, 14,22,27, 30,31,32,33,34, 48, 150,152,153, 155,1 56,157,158, 49,6 1, 104, 148, 150, 155 160,161 , 162,163,164,166, 167, Dnieper - 15
Dorpat - 102
E Egjipt - 98 Egnatia: shih Via Egnatia Eircnc - 36 Elbasan , Elbassani, Skampa, Scampa, Scampina civitas - 23, 26, 27, 28, 33 , 63, 69, 71 , 72, 73, 157 Epicaria, Puke - 28, 47 Epidamnos: shih DUITCS Epidauri, Epidaurum - 10, 32 Epir - 9, 16, 18,27,33, 35, 36, 38,40,61, 62, 68, 107, 117, 148, 151 , 158 Enen, Nderrenje, La1m - 23, 35, 38, 82 Eubeas - 22 Evrope - 130, 141 , 152, 154
Gadishulli Kasandra, Cassandrie - 41 . 42 Gaeta - ! 25, 154 Gavodolla, Gavadola - 50 Gente: shih Zenta Genussus: shih Shkumbin
Geton - 76 Girana, Agirana: shih Erzen Gnathia: shih Via Egnatia Gorice - 67 Gradbcb: shih Bylli s Gradishte - 14 Grahovo - 13 Greqi - 19, 24, 27, 35,62, 64,65,76, 101 , 102,109, 118,120, 122, 148,168 Gylakeia , [UMaxlOV - 20
Gj
F Far (Pharos): shih Korfuz Fand, Fuseda, Fusadal. Fusadaj : shih Shu fada
Gjenove - 115 Gjennani - 62 Gjirokastcr - 68
Filipopoli - 33 Firence - 78, J 16
H
Flander, Fiandria - 93 F1et; - 69 Fontana Civrile: shih Currilat France - 35, 154 Franskanjeli - 69 Fund i Krastes - 14 Fusha e Cnnnices - 37 Fusha Iliriane, Illupudv TCt 5iov - 20
Hadrianopoli s - 14 Hatria - 19 Hebraika - 76 Hellade, - 16, 19 Himare - 64, 110,137, 158 Hungari - 70, 72, 82, 132, 139, 145, 147, 148, 149, 15 7
to .
I
G
, Gadishul1i i Ballkanit, Ballkan - 9, 25, 40, 42,56,68, 72, 73, 89, 119, 1556, 158
172
IbalJe - 28 lIiri - 12 TIIyrin, Fusha Tlire - 35
Isa - 16 Iskenderie: shih Shkoder lsonzo (lume) - 8! 1stmi - 41 , 42 lstrie - 6, 16, 18, 27,32,75, 81 , 87, 102, 109, 116 Ishem, Ismo - 39, 7 1 Ita1i - 5, 6, 8, 40, 51, 62, 63, 73 , 81, 86, 91, 94, 95 , 97, 98,99, 101, 102, 103, 104, 105,109, 112,115, 116,117,119,121, 122,123, 124,125, 129, 136,13 8,141, 143,144, 146,147, 149, 152, 153 , 154, 155,156, 157, 159, 162,164,165 , 166, 168
J Jafa - 154 Jajce - 62, 73, 134 Janine-9, 66, 98, 107, 115, 119, 121, 148, 158 Jon - 20, 23 Jui ium Pisinum - 32
K Kalabri- 8, 66, 121, 124, 150 Kaninc, Canina, Chanina, Ta K6.vlVa, K6.wlva - 33, 35, 49, 62, 63, 65, 66, 68, 73 , 82,107,120, 137 Karaburun - 64 Karadak (male,) - 110 Karavasta, xapaj36otaO"lC;, Caravastassi, Dies Caravastri (!) - 66 Kastoria - 6 1 Kastrat - 131 Kastri - 28 Katania - 86, 105, 144, 150
Kcph issos: shih Cezma e Vjeter Kepi i Paiit - 41 Kep i i Rodonit - 69 Kerzone, Keronez, Kerzonezi, Chcrsones{ - 15, 41 , 58,104 Kelcyre, Kutooupa. - 33 , 117
Keln - 152 Kerrabc - 35 Kiri , Clausala, Drimac, Drinax, Drinasse 29, 55,60,61 Klementiana - 36, 48 Kljuc; (keshtjella) - 72 Klos, Anligoneia, Klissura, Kf..£lOOUp KUlooupa, KUlOOUpa. = clausu + Kuioo , prcj kesaj sllav. KlisUl C1ausura, Clessania, Clissania - 21 , 6 Knin - 108 Kokomal, Kokoman - 87 Korne - 36 Konavlje - 100 Korfuz, Korkyrc. Korfuzi i Zi [Corc) Nigra), Far (Pharos) - 7, 15, 16,20,; 25, 44,45,76, 78, 82, 106, 119, 1; 129, 130, 134, 15 1, 156 Korinth - 27 Korsika - 129 Kostandinopoje - 36, 41 , 91, 96, 105, l ' 150, 155 Kotorr, Cathar, Catarum, Catera, Decadan -:6. 6ex6.n:pa. - 8,15,27, 30,37,39,' 61,70,74,75, 79, 80,83 , 84,85,87, 1 90,92, 96, 97,98,99, 100, 103, J( 106, 107, 108, 110, 114, 117, 125, 1: 127, 128, 129, 133,135,138, 139, 1145,146,147, 148, 151,152,159, l' 162,165,166, 167, 168 Koxhaxhik - 38 Krajina, Kraja - 37
Kraste· 14
Kroaei - 62_ 70, 90,123, 149 Krotone - 105 Krujc, Kroja, Krua, Krui. Croya, Cruya, KPOOl, Krue, Albanopolis , A rbanum, Arbanensis, Malesia e Matit - 10, 14 ,
15,24,33,35,38, 40,71,73,75, 77,82, 104,130,132,135, 150, 162 KEAUOVOr; 7tota~6c; (sot Izvor ) . 23 Kuamero - 27
Ku<; - 13,49 Kurbin - 71 Kurzola, Kureola, Curzol. (ishull i) - 92. 97, 99, 109,1 18,123, 125, 142,147,162
Lagosta (ishulli) - 160, 162, 164, 165, 166, 167, 168 Lalm: shih Erzen Lampsakas - 24 Larise - 63 Lavalona, Lavell ona: sh ih Vlore
Lcsin. - 125, 140, 144, 166 Levante - 154 Lezh e, Li ssos, Lissum, Lissus, Lessum , Lex iull1, Les, Leexio, Lessia, Alesia, Aless iuOl, Alessio, Alexia, A krolissas -
8,10, I 1, 12, 16, 17, 19,20, 2 1,22, 24, 28,33,35,36,37,39,47,53,56,57,58, 69,71,72,77,79,8 1,85,87,88, 95, 99, 101 , 104, III , 112, 11 3, 114, 116, 124, 128, 135,136, 138, 161 , 162
Maeva - 72 Magna Grecia - 5 Mainz - 15 2
Olchinium, Olc inium, Ol sign um: shih Ule Onogosht: shih N ikshiq
N
Maja e Balceil - 52 Malesia e Mat it: shih Kruje Mali i Pashes, Mons Bassae. Tcpe - 29
Mali i Shen Mihalit (S. Angelo) - 52 Mali i Shcnjte, Mali i Shejte - 71 Mali i Zi - 13 , 36.68, 110 Mallakaster - 14 Mansku ri a - 87 Manze - 17
Orbis Romanus: shih Perandoria Roman Orikum, Oricum, 'Opuov, 'Optxia - 16,
Napoli - 62, 96, 117, 121, 130, 136, 143 , 154, ISS, 162 Narenta - 62 , 88, 106 Namo - 22
23 ,26 Orosh - 7 1 Osum. Ason, Asunes - 67
Olranto - 5, 20, 100, 121 , 158
Narona - 32
Narte - 88 Naupakli, Naupaktos, Nauplioni - 18,27,
p
83
Maranaj - 55
Nderrenjc: sh ih Erzen
Padova· 146
Marseje - 78, 154 Marsilia - 26
Ndroq - 73 Negroponte - 116, 154, 164
Paleokastro - 16
Mat, Mathi s, Martis, Mat is, Ematia. Matja, Cenni nich i. Amadia , Tamadia - 6, 27.
Neokastro - 72 N ikshiq , Anagostum, Onogastum, Onogosht
Palenno-9,5 1,87, 98, 106, 119, 120, I 122, 133, 135, 144, ISO, 159
Nimfeu, N ymphaeum , Medue, Fushe . Veiipoje,
Mbreteria Scrbe: shih Serbi Medonum, Madan - 4 8, 64 Medonus Civctco - 29 Medua: shih Shengjin Meduni,
Medean,
Pago (ishujt) - 17
- 36, 146
35,38,69,7 1
Metean ,
M£o£um,
(keshtjelle) - 13,28,48, 49,70 Meleda-82, 160, 164, 166 Melie - 69 Mesana-I05, 11 8, 119, 120, 144, 159 Mesdhe - 5, 6, 8, 9, 13,25, 154
Lidos (skele) - 116
Milano - 87,146, 162 Mora~e - 13, 30, 31, 110
Lychnidi , Lychnidos, Lychryidus: shih Oher
More - 70
Panoni - 48 po rtus Medoa,
Vilipogli,Velipoje,Veipoj - 20
M£ou:l>u, cir; M£o£wua t~r; Aa~£(itt8or;
Lisinja, Lissigna - 50 Lokvica - 70
174
Lyehnidos - 8,9, 14, 27,34,35, 38,' 48,6 1, 67, 71,72,73, 11 0, 148, I: !58
Mrtav, Mertec;, Mirtec;; - 56 Myzeqe, Musachia - 20, 67
Mesine - 136 Mysia - 24
Liciniutn , 6 Auxwiowv, Lbcinb: shih U lqin
.
M
Maqedoni - 8, 9, 24, 61
L
Aeicria, Debria Lychnidi, Lychnid'
Morokampos, Fusha e Tebes - 87 Moske - 73
Panonnus - 23
Paslroviq (kcshtjelle), Spizi - 70 Palra-27, 109
N ish, Naissus - 34 , 106
Peloponez - 6
Noja - lOS None (skele) - 17
Pera- 115,1 16
Novo Brdo, Novus Mons, N ovomonlc, Nyenberge, Novoberdo, Novobrdo -
110, 138, 158
o Oblik, Obliquus, Oblig, Obli qua, Oblieh 48, 131 Oher, Ocrida, Ohare, Ohrid, Axpir;,-i/5or;, Aeicria, AA.X£pi, Achridensis, Achris,
Perandoria Bizantine, Bizan t - 6, 45, 47,
84,86,89,1 02, 106, 107, 11 9,124, I 130, 132, 144, 154, ISS, 156 Pcrandoria e Perendimit - 102 Pcrandoria Osmane - 73, 111 Perandoria Romane - 7, 22 , 23 , 34 Perandori a Serbe: shih Serbi Perasto - 13,83 Pergamo - 98
Perlat, Perlataj - 69 Perroi i Thati'! - 55
I
I
I-•
,
I'I
Pcruxhia - \47 Peshkopi - 103
Petras - 23 Petreila, n£tpOUAa, Petrella - 35 Pharos: shih Korfuz
Podgorice, Berzi minium, Berzumno - 31 Pajan, AppoJona, Apolloni , Apol\oniatum, Apo llona, Pollona, Poll ina, Palina,
Rene (mali) - 20 Rcpublika Veneciane: sh ih Vcncdik Rimini , Arimini - 76
Pisc inae - 36 Plaka, Placca, La Placa • 20, 62 Plane - 71
n avliyw. !~C; A.noMcovia~ - 10, 12, 14,
: ~
16, 20,2 1, 22, 23,24,25,26,28,33, 49,63,65 Pol a - 18 Palatos, Pilot - 87
Polj icc - 145 Pompei - 3! Pontifex - 32
:'j
(,I
Porta e Kaloresit - 43 Porta Grande - 44, 47
!
Posri pa: shih Sasaripa Preslavi - 68 Pressia - 72 Prevlake - 88
:1,
Preze - 71
:1
,, :1:1
II :1
It!
'~I
R
Plcvlje · 37 PlI o,e - 14
Pirg, Pirgos , Pirgo, Pirgi, del Birgo, Pirag 33,45,66, 136, 137
I
I
Raguze - 8, 10, I I, 14, 40, 46, 49, 51 ,56, 60, 64,73,74,76,78,79,82,83, 85,87, 89,92,93 , 94,95,96,97, 98,99,100, 106, 107, 109,110,1 15,120, 124,125, 126, 129, 132, 133, 135, 136, 138, 139, 142, '143 , 144,145, 146,147,1 48, 15 1, 152, 153, 154, 156, 159,160,161, 162, 163 , 164,165,166,168 Rassie - 92 Ravena · 51, 96, 103, 123
Phoibos Apollon - 22
;- ..
,
Prilep · 61 Pri ncipata e Akaj es - 68 Prizren . 37, 53, 61 , 62, 70, 72, 73, 87, 95, 97, 107, 108, 138, 158, 160 Proshek · 61 Pulinjano - 135 Pulj e, Apulje - 88, 90, 102, 158, 160, 162 Putt, Polatensis - 54, 124
176
Rioll - 52 Ri zon i (gi iri) - 13, 15 Rodon - 72 Romani - 143 Rome - 12, 13, 14, 15, 18, 21,22, 24,25, 33 , 38,96,98,103, 118, 147,150, 155, 161 , 166 Rosaf, Rosafa, Rosapha, Rozafa - 59, 60 Rotec, Rtae, Rotezo - 71 , 83,150 Rudnik · 138 Rumije - 50
s Salerno · 150 Saline· 88 Salona - 10, 14,2 1,24,25,3 1, 33,34,42, 49,75, 96 Salthua - 13 Sapa, Sappa, Saba, Sava • 10,13 , 52,70, 77, 79, 82, 11 0 Sarachinopol - 48
!
I \
\
I
Sarda, l:ilpoo, nOAI, 'IMup(a" Shurdha 13,53 Sardenje - 129 Sasari pa , Sassaripa, Apripa , Posripa - 14, 27 Satti, Sati - 69, 70 Saura - 20 Sazan, Sason, it vliooc; :E6.orov - 14, 64 ,6 5, 83 Sc1avonia - 92 , 100 Scutari, Scod ra, Skodra, Scutarum, .LxoOPCll, Skbdbi, Skbdbr, Skadar, Skenderie, Iskenderie: shih Shkoder Selanik · 27, 34, 41 , 42,46,63 , 78, 93, 112 , 134 Seman, Semen - 20, 23 , 48, 66 Ser (Iagic) - 73 Serbi, Mbreteria Serbe, Perandoria Serbc, Serv ic - 69, 87, 89, 90, 92, 106, 107, 108, 110,1 18,131,136,138, 147, 148, 149, 154,159 Sfet igrad. Sfetigradum, L~ vapit'"v . 10,33,49,65, 66, 107, 135
Spinoza - 86 Split, Spalato · 10, 14,20,3 1,49,52, 89, 90, 92, 95,106, 11 6, 11 8,1 23, 142, 145, 147, 149, 150, 159, 160, Spuzh - 30 Stamboll . 73 Stan - 43 Stanjo, Stagno (afer Raguzes) . 94 Sutonnan - 50 Soacia , Soac;:o, Suac;:, Suvacium . Sovaci Suac ium. Suac;:o, Suazzo, Svac, S Svac, SvaCic, Svac;:iq: sh ih Shas L:nOPEOOV (!) 1COA.tC; - 60
Sh Shale · 55 Shas. Soacia, Soac;:o, Suac;:, Suvacium, vacium, Suacium , Suac;:o, Suazzo, S' Svac;:, SV3C, Svacic, Svac;:iq - II , 33, 51,77,79,82,84,99, 10 1, 109, 131 , 139, 150, 151 Shat - 69, 70 Shen Aleksandri. S. Alexander de Mo Alex ius, S. Alexandro de Monte, Alexandri super monte Miredi tarum Alexander de Coll emacia, S. Alexar Maior, S. Alexander Lixiensis, Alexandri - 71 Shen Antoni - 97 Shen Baku, Bacchus - 59 Shen Dominiku - 58 Shen Gjergii - 97 Shen Gjon Vladimiri (manastir) - 83, I ~ Shen li ia, S. Elie - 45 Shen Kolli - 70 Shen Kryq i . 97
f"
"
'.
Shen Laza ri' - 97 Shen L1 cshi - 7 ! Shen Marku - 29 Shen Mehilli - 7! Shen Meri - 49,54,60.97 Shen N ikolla, San N icolao de la Foza - 58,
83 Shen Pjcter - 126 Shen Stefani - 59 Shen Shirgj i, Shirq, Sergius. S, Sergius - 59, 62, 71,76,83,137 Shen Trifoni - 125 Shen Vlash, S, Blaxio - 45 , 46 Shengjin - 48 Shibenik - 140, 149 Shiralija. Shiralija - 30 Shkoder, Scutari, Scod ra, Skodra, Scutarum, ~6opo.\, Skbdbi, Skbdbf, Skadar, Skcnderie, !skenderie - 7, 10, ,II , 12, 13, 12, 13 ,21,22,24,28,29,33,36,37, 39.46,47, SO, 5 1,52,53, 55,56, 59,6 1, 65 , 67, 70,7 1,73, 76,80, 83,84,87 , 90, 93 , 95, 96, 98, 99, 101, 104, 107,108, 11 2, 11 4, li S, 11 7, 118, 122, 124, 128, 129,130,13 1, 132, 134,135,136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 146, 148, l SI , 152,159, 160,161,162,163 Shkrel- 131 Shkumbin, Gcnussus - 23, 72 Shkup - 9,6 l , 120, 132 Shqiperi - 6, 8, 9, 12, 14, 16, 21,22,26,27, 29,32,34,37,38,42,54, 55,62,68,69, 70, 71,72,73,76, 78,79,84,85,89,93, 94, 95, 98, 99, 10 1, 103, lOS, 110, Ill , 112,113, 114,1 17,1 22, 123,130,131, 135, 138,1 41, 143,1 44, 145 ,1 47, 148, 149, ISO, lSI , 152, 153, ISS, 156, 157, 159, 160, 161 , 163, 167
)78
Shtip, Stip - 61, 62 Sh tjefen - 38 Shtoi (de Strilaleo, fusa e Stoj) - 83 Shtylias - 21 Sh ufada, Sh ufadaj, Semphandas, Semphanday, Sufedal, Sumfadaja - 56 Shush ice - 14
T Tabaket, lagUa - 60 Tamadia: shih Mat Tasloje - 39 Tarenti - 121 Tepe - 60 Teramo - 8 ! Termo li - 115, 153 Tirane - 35, 38, 39, 71, 72 Titiana - 36 Tivar, Antibar, Antibarurn, Antivarurn, Antivari, Bar-IO, 14, 33, 37,39, 46, 47 , 49, 5 I, 6 1, 70, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81,83,84, 85,86,88,89, 90,9 1, 92,93, 94, 95, 98,99, 10 1, 106, 108, 109, 11 0, 11 1, 112,113 , 11 4, 11 7,1 22, 123, 124, 126,127, 128, 129, 130, 131 , 132,134, 136, 138,139, 141 , 142, 143, 145, 146, 147, 148, ISO, 152, 159, 160, 16 1, 162, 163 , 166, 167 Tomi - 26 Tomor - 14,39, 65, 67, III Tomoricc - I II Traki - 22, 41 Trani - 8,16,42,43 , 60,82,84,87, 90,92, 95,96, 97, 11 6,118, 125,127,129, 135, 140, 142, 143,153, 159, 163, 165 Trebinje - 37
Trep<;e - 158 Treviso - 147 Trieste - 109, 124 Troje - 22 Tumenisht - 39 Tunis - 36 Turqi - 44, 60, 65, 66, 68, 73, 79, 84, 88, 103, 120, 136 Tuz-131 Tyrkanos - 38
v Va lbone - 54 Valrnorum, Va lmi - 38 Vardar: shih Wardar Varosh - 58
Vau i madh , Si roki Brod: shih Shuf. Vegla - 75 Veglie - 156 Velbuzhd i - 61 Venedik, Rcpublika e Venedikut, \ Th 37,39, 42, 44,45, 46, 49, 57,60. 69,70, 7 1,77.78, 70,79,80,81 , Therma - 36 84,85,86,87,89,90,9 1,92, , Thesauros - 36 102,106,109, 11 1, 112,11 3, Ii 122,126, 127,128, 131 ,133, I: 137, 140, 142, 143, 145, 147, I' u 159,1 62,1 63 Verona - 147 Vlijari - 6 1, 87 Via Egnatia, Gnathia, Egnatia e Pul Ul ivula - 36 23,24, 27,28,34,36, 40,43,63 Vlpiana - 28 Via Traina - 6 Ulqin, Ulq ini i Vjcter, U1ciniurn, Do1chin, Vicus Lacus - 82 Dulcigno Vecchio, Dulci nii Vcteris, Vi<;enca - 5 1, 147 Du1cinium , Du1cign um , 01chiniurn, Vig - 48 01ciniurn, 0 lsignum, Licinium, 6 . Vilus - 13 AUXlVi8wv, Lbcinb - 8, 10, 12, 16, \8, Vjose, Aoos - 14, 20, 21, 22, 23, 64, 19,33,3 5, 46, 47,56, 58, 76,77,78, 68 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 87, 88, 89, Vlore, Vav lona. Valona, Viana, \ 92,93, 94,95, 98,99, 101 , 106, 108, Aulona, Aulonitana, 6 AUAroV, A 112, 114, 115, 116, 11 7, 122, 124, 128, Avalona, Avelona, Avellone, I 130, 131 , 132, 133 , 135, 138, 139, 140, Lavalona , Lavellona - 9, 10, 14, 14 1, 142, 143, 145, 146, ISO, lSI , 152. 26,33, 35,37,49, 62,63,64,65, 153,154,156, 159, 160, 161,162, 163, 68,76,82,83,87,88, 91,95, 10 165,167,168 110, 111,115, 11 6, 11 7,120, 12 Usceania - 21 136,137, 143 , 144, ISO, 156, 15
Zare, Jader - 15 , 27,42, 50, 51 , 77,79,82, 89,90,92, 97, 103, lOS , 108, 113 , 124, 125, 142, 146, 149, ISO, lSI , 152, ISS, \62 , 164, 165 Zengg - 153 Zengu - 77
Volo - 63 Volovice - 50
Vrego - 62, 66
w
Zenti!, Zete, Genre, Xente, Xentarum - 13,
Wardar - 14, 18,35,87
Zh
Zachulm ic - 108 Zadrime - 13, 52 Zagreb - 142
Zhcljeznice. Xelesnicc - SO Zhupa Grbalj - 86
b) emrat e njerezve A Adae, Wilhelm - 77
Adriani (perandor,- \8,23 Alacevich - 92
Alarik - 33 Alcxi de Durachio, Andreas - 95
I !"~!
Alexudes, Anthimos - 2!
Aliu, Kasem - 29 Allaman , Andree de - 160
Altoman (vojvode) - 1\0
( :: Iii
Ii:
I,
,Iii
i
I
Amantet - 14
Amantos - 65 Amari I, M - 144 Amari-Schiaparelli - 93 Ambrosius, Q, Clod ius - 30, 160 Anastasi (perandor) - 4! Andree de Albania, Geo~gius - 160 Andronenas - 76 Androniku (perandor) - 135
I'
I, I,
180
Ascanius. Scagna - 94
Ashbumer - 86 August - 24, 25
B
30,37, 48, 92, 133,139,146
Z
:,
Artusi - 95
Angeli - \24 Anthimi - 67 Antoninet - 27 Anzhu, Karli I - 45, 143 Appiani, Appianus - 18 Apulus IV, Guillelmus - 4\ Aravantinos - 44 Archiluppis de Cataro, Nico laus de - 76 Ardasev - III Ardianet - 21 Arhondi - 148 Arian itet - 48, 83 Arkontia e Aricos, Oricum, Jericho - 82 Arpadet - 106 Arseni (peshkop) - 109 Artemise - 18 Artoi s, Roben - 117 Arthesio, Roberti de - III
Baboniqet (fis) - 153 Baldaeei - 28, 31, 67 Balsich de Strcx io, Johannes (biri i Stres Balshes dhe nip i Skenderbeut) - 92 Balsha,BalshaII -109,119,137 Balsha, Gjergji 1-90, 136 Balsha (Strazimiri), Gjcrgj i II - 77, 84, 90, 92, 139 Balsha, Komnena (c veja e Balshos II) - 66, 137 Baisha, Konstantin - 6! Balsha, Stres - 92 Balshajt-7, II,6\ , 89,92,108, 109,I\O, \37 , 139,143, 152, \59 Balta, Gin: shih Barelli. Gin Ballaios - 7, 11 Barbadico, Marcus - 162 Barbabiancha - 78 Barelli, Gin - 91, 11 2 Baresi, Consuetudini - 144
Barleti - 37, 38, 39, 55, 60, 6\, 64, 68, 69 Baroli-15\ Bartoli - 40, 61 , 75, 8 1, 86, 96 Baruio, I nnocentius de - 117
Belgranno - 116 Beloch - 78 Bello - 78 Bennius - 31 Berislav - 117 Berivoj - 78
Bodin - 7, 1\
Bogattini i Tivarit - 139 Bogdani-54,123,154,158 Bogisic - 46, 98, 99, \42 , 145 Boleslav - 11 7 Bolizza, Marin - 30, 39 Bon"i - 76 Bonc;i de Veneciis, Andreas - 76 Bonhomo, Roberto - 129 Bonolis - 145 Borilla, Gladislavus (vojvode) - III Borisi de Fontana - 81 Boue - 60 Brandi1eones - 8, 12, 144 Brankovi~ - 9! Brasnic - 102 Brehier - 26 Breplaus - 149 Bribirio. Tomasi Helie de - 149 Brundusio, Nicolaus de - 164 Brunelli - 85, \ 33, 142 Brunneck - 86, 87, 102, lOS, 106, \ 1S 121 , 122, 133, 135, 143, 144, 15C \59, 161 Brunsmid - 22, 24 Bruto (familja) - 16! Buchiat e Kotorrit - 92 Budinszky - 27 Bullionet. BUMl6vE~, BUMU8Ei<; - 14
c Caesar - 17,21,23 Cagiati - 138 Calogerzi (proniar) - 131 Campanario - 95 Carabellese - 128, \ 56 Catarucos (fisi) - 15
f·
h' ...
\'
1. 'i l
',' ,:
,
,.
I"
Cerone - 65, 105 Cezari, Jul - 19, 20,23 , 26,28,40
Dionisi i Vjeter - ! 9 Diversis, Philippus de - 85, 133
Chier. Ktip. Pervos filius Chien de Soa~o, Chiura, Kupa, Ca lia, KnAt;. Ca!ogeorgius - 76
Chomatanos, Demetrios: shih Komatianoi ,
Doclesse - 49 Doklcatet - 13 Domagna - 76 Dominicus Bozizi dictus Mcrli nus - 94
Dhimiter Chrysobulle - 18
Dominiku shih Tapia, Domi nik Doret - 16, 20, 25
Ciceroni - 26
Dragot - 90 Dragutin, Stefan - 70,138
Climens filius Gini - 161 Drivasto, Andrea de - 160 Clugnet - 158 Dromasyus, Simon - 16 1 Cons. · 96 Ducha, OOUC;, Duchesa - 124 Contareno, Benedetto - 140 Duka i Milanos - 64, 87 Corpolati, Corboiacti, XOUP01taA6:Ill~ - 124 Dukagjinet 56, 69, 77, 90,124,136 Cosentino· 161 _ Dukagjini, Leke - 36, 146 Coseti, Nicolao - 166 Duoviri, Quatuorviri - 32 Cotopanga, xo:n:n6.voo - 124 ~ Dushani, Stefan - 62, 83. 89, 92, 122, 123, Cratech (noter) - 161 135, 143 , 147, 159 Crieva - 76 Dushmanet . 92 Cmojc, Radi, - 108 Cmojevi~et · 108 Cusa - 105, 118 E Cvijic - 31
I
I,.I ',1 il,l lie
I
'I!"
i!;-
'i : I',I
I
Iii :I!
I;i
II
Ii: iii!'I'
.D Dabr. - 76 Daimasii, Simon· 76 Daniel - 60 Dasaretet - 14, 27 De Cegis - 90 De Milo - 124 Degrand - 19,54,55,7 1 Delfini, l akomo - 113 Diehl - 36, 103, 104, 105, 123 Dio Cassi - 18, 20 Diok1eciani - 31, 49
182
Eckhart - 149 Emanueli - 149 Eneida - 94 Erdeljanovic - 31 Evans · 22
Ferrari - 87,105,120, 154, 155,156, 15 8, 164, 165, 167 Fcrraria. Liberatis de Bacchinis de - 162 Fiastri- 102 Flavet - 31 Froma, M. Flav ius - 32
Gj
G Gjergj (despot i) - 147 Galzigna - 142 Ganza - 117 Ganza, Nikolla - 107 Gardthausen - 153, 156 Garufi - 97, 105, 106, 150 Gavazzi· 17, 42 Gay - 124 Gedeon - 8, 12, 158 Gelcich - 63, 92, 97 Ge lzer - 27 Genti, Genthios - 7, II , 13, 21, 22, 29 Georgius - 160 Giepberger - 78 Gige, Micha - 167 Gige, Theodhosio - 166 Giustinian i: shih lustiniani Glaukia · 7, I! Go lie, Marini - J65 Gopeevi': - 19,28, 29,37,38,39,48,54,
55,59,60,69,73
F Fanfogna - 142 Faragli. - 102, 128 Farlati - 50, 54, 7 ! Farsala - l06 Fehr - 131 Felipo - 91
Gropajt, Zvadigorica, Svetagorica - 3 Grosse - ! 23 Guilielmi i Ades - 90 Guillermus (magister) - 16 1 Gurgani (podesta) - 142
Gorka - 50 Gotet - 33 , 34, 37, 41 Gregoire - 150 Gregor i Taronit - 9 1 Grin~a ri u s,
Grin~ara ,
Dominicus - 95 Grioni , Eustak - I J3 Grisogono - 42
de
Drivasto,
H Hahn -6, IO, 14,18, 19,2I,27,28, : 37,38,39, 40, 41 , 43,44,48, 53 , 58, 60,61,64,65,67,68, 69, 70, 73,87,88,98, Ill , 144, 148 Halkondili - 37 HaUfa, Haxh i - 72 Harf, Arnold von - 47 Harkins-Lackwood - 9, 13 Hartmann - 137 Heinemann - 102, 124 Helena e Serbise· 55, 11 7 Helena, tezja e historianit Gjon , G: - 91 Hermes· 15 Herodoti - 22 Herre - 5,9 Herzog, Fi lip - 121 Heuzey, Leon - 16, 17, 18,21 ,23, 27,28,96,104 Hi eroc les, Hierokli - 23, 49 Hirschfeld - 2 1, 26 Hicrsemann · 161 Hin - 12 H6hle - 96 Honor - 33
-
Hopf - 35, 44. 79, 91 , 134 Horvat - 39, 58, 81 , 134 Hrani<;et - 110
Kuirina (tribu) - 27 Kuku1jevic - 47, 92, 95, 108, 11 8 Kulakovskij - III
Justiniani, Giustiniani - 34, 35 , 39 , 41 , 49 ,
50, 52, 60, 65, 77,79,80, 83, 91 , 93,95 , 122, 123,127, 128, 161 Juran - 107
I Idrizi - 77 ligen - 152 Inchiostro - 142
Jppen - 13, 19, 24, 28, 30, 35, 38, 39, 51 , 52, 53, 54, 55, 56,60,69,70, 71 , 73, 98, 140, 150 Ivic - 152
J
-.
Jacobus - 160 l agi c -145 Jamson - 102 l astrebov - 38, 52 , 7! l e1ic - 34, 49 l irecek-13, 14, 15, 16, 17, 19, 20.21,23, 27, 29, 35,36, 37: 38, 39, 42, 44, 46, 48, 50,51 , 52,53 , 54, 55, 60, 61 , 62, 63 , 64, 66, 67,68, 69, 70,7 1, 73, 75, 76,78, 79, 80, 81 , 82, 83 , 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 104, 106, 107, 2108, 110, 111 , 118,120, 122, 123 , 124, 126, 129, 130, 131 , 132,1 34, 135, 136, 137, 138, 140, 142, 145, 146, 147, 148, 149, 151 , 152, 153 , 154, 156, 157,158, 159, 160, 161 , 163, 164, 165 l ohani - 109 l orga - 38, 42, 46, 53 , 56, 57, 58, 61 , 62, 63, 64, 66, 70, 71 , 76, 79,80,84, 88, 89, 99 Jouben - 93 Justini - 4 1
~
184
L K Kanatakuzcni - 62 Kap-Herr - 112 Karasconi - 72 Karli 1 - 130 Kasandra - 27 Kastratet - 48 Kastrioti , Gjon - 157 Kedrent - 67 Keller - 18 Klaic - 92 Klementinet, Kelmendasit - 48 Kohler - 77 Kolanov1get (de Colane) e Ulqini t - 92 Komatianoi , Dhimiter, Chomatanos, Demetrios - 134, 148, 158 Komnen (vojvode) - 110 Komnena: shih Balsha, Komnena Komnena, Ana - 35, 43 , 56, 105 Komnena, I, Mihal - 68 Komnenet - 37, 41 Komneni, Teodor - 44 Konradi - 136 Konstandin (mbreti) - 138 Kos-168 Koschaker - 15 8 Kosmajac - 146 Kovacevic - 120 Kretschmer - 12, 13, 22 Krizelit, l ohan (Chryseiios, Johannes) - 90 Kubitschek - 27 Kugeas - 79, 93
Lakapcni. Roman - 145 Lakroma - 156 Lampros - 83 , 95 Lazar (murg) - 73 Lazarevic, Stefan - 122, 127 Leake - 21 , 65 Lenel-I02
,
'.
Leporibus - 78 Lett, Leteni (familja ) - 75 Li1ek - 148 Lingenthal , Zacharine v. - 158, 164 Livi - 13 , 28, 29 Ljubic - 39, 42, 45, 48, 50, 54, 55, 57, 58, 61 , 64, 69, 70, 76,80, 82, 83,84,85,86, 87, 88, 90, 94,110, 112, 113,117, 119, 122, 127, 131 , 132,133 , 161 , 162,163 Lord Holland - 21 Lucanus - 23 Lucius - 31 , 42 Ludoviku (mbret i Hungarise) - 109, 139 Lukani - 17 Lychnidi , Lychnidos - 14
M Machonia de Padua, Marcus - 162 Madiejt - 90 Makusev - 29, 45,47, 48,52, 60,61,81,84, 85, 88, 96, 99, 109, Ill, 113, 114, 116, 122,123, 127,128,130, 131 , 132,134, 135, 136, 137, 138, 163,164 Malchus - 34
Manijle - 15 Maier - 24 Malagari , Michaeli - 120 MalJiocus, Lazarus - 161 Malliocus, MaJiocus . Pamalioc (fise) Maryclini - 35 Marino, He1ias (peshkop) - 58, 77 Ma<;manet, Macmenovic, e Tivarit - 92
Markovic - 50 Markovi,cl (fisi) - 161 Martelli - 64 Mataratha, Bassarada - 93 Matarota, Martin - 121 Mathei et Moyses filii Salamonis - 159 Mauro , Johannes - 161 Maurovic - 142 Mayer - 18,89, 93, 102, 103, 104, 105, 1 11 7, 118, 123,124, 125, 146,161, I, Mazrek (vojvode) - 110 Mehmet Pushtuesi - 72 Meleti, Meletios - 66 Menee - 76 Merx - 154 Michael , Peter - 114 Mihailovic - 17 Mik10sich - 72, 104, 109, 118, 119, 1 154 Milceti6 - 54 Miller - 42, 45, 62, 69, 76, 78, 83, 87, 106, 118,119, 120,130 Mirossi e Tivarit, familja - 92 Miscellanea - 161 Mitteis - 25, 26, 27, 28, 76, 154 Mommsen - 104, J 25, 135 Monte, lohannes de - 121 Monun, Monymos - 7, 11, 21 , 22 Morigiis, Johannes de - 162 Mossa - 144 Moyses: shih Mathei
1.
-
Mrkojcvic. Marchovich - 91 Mrkojev;oyet-- 83 Miiller - 39, 104, 105, 119, 120 Munro - 34 Musachi - 35, 67, 70
Muzaka, Andrea II - 91 Muzaka, Andrea 111- 91 Muzaka, Gjon - 69, 91 Muzaka, Konstandin Karl - 157 Muzakajt - 91: 157· Muzaku - III
N
-.
Nadali, Gabriel - 121 Nalle (noter) - 161 . Napolon - 17 Nelcpil' (fami lja) - 92 Nemanja - 53, 107 Nemanjet - 70, 106 Negri, Domenico - 29 Nepelil'e - 110 Neron i - 113 Nikola (vojvod) - 110 Nikopoli - 106 N61deke - 25 Nopcsa - 14, 28, 48, 52, 53, 70 Novak, Viktor - 142 Novakovic - 66, 67, 72, \31
..
0 Oktaviani - 28
P Pacenko - 86 Pachymeres - 44
• 186
.
., ~-
' j
Paldericus. Sergius - 122 Palombo, Colomba - 78 Pamaloket - 83 Papa-63, 107, 121 Parthcy. Parthinet - 23 , 67 Parvus , Tanusius - 92 Paskali (presbyter) - 153_ 154, 165
Povrshko - 11 0 Prapratna, Zhupa - 61
Passimada, Georgius - 94,120,166
Proculani (fisi) - 16!
Passimada, Passimida, 1(a~t)..la8a.C; - 93 Pastrovioyet - 83 Patsch - 13, 14, 16, 19,20,21,22,23,24, 26, 28, 30, 38,39, 52, 53, 56,58, 60, 64, 65,67,68,69,70,71 , 73,98 Pauly-Wissowa - 13,14, 17,21,24,28,78 Pausaniz. - 18 Pavlovi y, Radoslav - 152 Pekmezi - 65, 161 Perctas, Johannes - 120 Perpena (gl1la e Gentit) - 13 Peter i Dioklese - 150 Petri (pcshkop) - 109 Petroni - 144 Philippson - 17 Pinnia, Pinnes - 31 Piper - 40 Pirro - 6, 10 Pirustet - 13 Pitra - 148 Platoni - 26 Plautus - 18 Pletorius - 31 Plinius, Plini - 18,20, 28, 29 Pohlmann - 98 Polibi, Polyb ios - 13, 18 PolJanus, Marcus - 106, 143 Porfirogeneti, Porphyrogeneti, Konstandin - 42, 75, 88, 89,104 PouquevilJe - 21
Prokathemenos - 93 Prokic- 104
Praschniker - 21
Precali, fis ne Drisht - 77 Predelli - 51, 106 Pribi, Michaelis de - 165
Priscus - 34
Prokopi-35,38,47,48,49,53,60,63,65 Ptolemeu - 14,28 Ptolomaios - 23, 29
Pusterla, Mucius de - 51
Q Qiriaku nga Ankona - 43, 44,56 Quirina - 31
R Racki - 42,150,165 Radenoviy, Pal - 152 Radic - 160 Radonic - 102 Radoslaus (vojvode) - 110 Rajko - 97 Redlich - \31, 149, 150, 155 Regio, Thomasinus de Savere de - 165 Resasco-5I , 106,1 16, \36 Resetar - 72 Reutz - 80, 86, 95, 96, 97, 102, 106, 122, 125,129,130, \35, 149 Rheinach - 86 Rikakes - 67, 68 Rogerl! - 102
Rohri cht - 100 Rovinskij - 19
Rubio Y L1uck - 62 Ruvarac - 38, 72
S S. Barbara - 97 S. Crucis - 97 S. Nicolai, Marinczza - 97 S. Petri - 97 S. Spiritus - 97 S. Stephani - 97 Safarik - 92 Samueli i Ohrit - 48, 81, 90 San Mercurio - 97 Sanudo - 47 Sapet, LarrCtlOl, Lcmal- 14 Sardet - 14 Sathas - ! 20 Schiarini - 28 Schiavo, Tomasio - 159 Schlumberger-105, \35, 150 Schober - 21 Schulze - 3! Seura (fis) - 77 Scura, Paulus - 94 Scura, Progonus - 112 Scutaro, Vladus de - 31 Sebasto - 76 Sebestycn - 131 Selimi I - 57 Semenov - 158 Sergia - 27, 34,41, 42,46, 63 Sesaretet - 14 Severi, Aleksander - 23, 24 Siciliano-Villanueva - 144
,.
Siega, Stcfanus della - 116
Suino, Jacomo de - 76
Sigismundi - 157
Summa - 78
Sigwart . 6, 10 Sisic · 88 Skcndcrbeu . 35, 53, 68, 69. 92. 157 Skok· 13. 54 SkutTajt • 83, 87 Sky1aksi . 20 Skyli tzes, Johannes - 104 Smicik1as· 92,108,109, 11 5, 11 8, 127, 129, 144,146, 147, 149, 150,15 1, 153, 154, 156,160,162,163,164,165,166, 167, 168
Svinja - 78
Smimov - 102
Spa net • 76, 90, 93 Spani , Peter - 84
Stay (familje). 146
"I
Truhelka . 100 Tschclidrizi. Ulin i de - 40 Tudrovich - 76 Tuqididi . 16, 18 Tvrtko i Bosnjcs . 92, 139
Vlora, Ekrem Bei - 67 Yojnovic - 97 Vukasovic - 160, 166 Vukasoviyct - 1J0 Vulic - 13
Th
w
Sh Shen Anastasia - J 51 Shen Antoni - 91 Shen Gjergji . 139, 152 Shen Gjon Vladimiri - 72 Shen Gjoni • 139 Shen Marku · 140 ShenMeri . 13 8, 139, lS I Shen Stefani - !39 Shen Trifoni· 138, 139, lSI Shen Vlashi • lSI
Thall6czy· 13, 14. 16, 17, 19, 20, 21 ,23, 29 , 34,38,39,42,48.49.5 1 . 52 , 5~.54.
55,57,59, 60,61,62, 63,c4,66,67,70, 7 1, 73,82,83,90,94,99, 109, 110, 11 6, 121 , 124,131, 134,137,139, 146, 157 Theiner - 30
Theodhosi (kryepeshkop) · 156 Thomai i Splitit · 90,107, liS
Steinmetz - 38 , 69, 98
Stephanensis (episkop) . 150
-,
'-
; .
-,
...
Stem - 15
188
y Ylarion, Theodhor - 120
T
u
Tafrali - 79 Tamassia - 8, 12
U lmer - 40
Z
Stem s - 58
Sticotti· 13, 15,30,3 1,32,34,49, 104, 155 Stiliko · 33 Stockert · 11 2, 138, 140, IS 1 Stockle· 97, 98,135, 155, 158 - Strabo - ! 5 - Straboni· 16, 20 Strazimiri Gjergj i II: sh ih 8 alsha, Gjergji II Strekelj . 131 Strohal • 125, 127, 142 Sufllay . 9,13,14,20,23,34,36,37,38, 41 , 48,51,52,53, 54,57,59, 60,67,71, 75,77, 82,.83,85,91,92,94, 105,106, 108,109,110,116, 11 9,12 1,124,135, 139,142,145, 147,1 49, ISO, 153, 156, 157, 16 1, 163, 165, 166, 167, 168 ...
Weigand· 21, 67 Wenger· 158 Wilcken - 12S Wilcyek·Helmolt· 5, 9 William I - 102
Tarenti - 6, 10
Tarento, Thomasius de· 153, 162 Taulantet - 21, 23 Teodoriku · 34, 35 Tim on · 145 Tomaschek· 14, 18,35 , 63,93 Tommaseo - 29 Topia - 7 Topia, Andrea - 157 Topia, Gjergj ·46, 90, 11 0, 134 Topia, Karl· 91 , 157 Topia, Nikete· 69,157 Topia, Tanush - 88 Topia, Vojslava (vajza e Karlit) - 91 Topia, Dominik (peshkop i Kurzotes) - 109 Topiajt. 42, 69, 89, 91,108, 109, !12, 143
Uroshi 11, Stefan , 138 Urosh i 111 . 109
v Vasil (perandor) . 88 Vasmer - 87 Venusi . 25 Vesna· 106 Vespasiani . 31 . Victore, Victor de . 163 Vinciguerra· 121 Virgiili · 94 Viti, Petrus · 163 Vladika (peshkop) · 110 Vladimiri . 48
Zaccaria, Coya - S3 Zachariae - 12 1. 144 Zaharia, Nikolle · 110 Zaon, Banushomo - 92 Zare (familje) · 108 Zeno-l02 Zcntivagliat e Tivarit - 92 Zgurajt.89 Zinardi, Philippi· 69 Zippel · IS Znojko · 104 Zogajt (familjc)· 78
Zh Zharkoviq, Mrksha · 66, 158
...
,., Akademie der Wissenschaft en in Wien Philosnpl1i:,ch-llisloriscl1e K I
EM6flHOTEKA APXHBA lA APBAHACKY CTAPHHY. JE3HI{ H ETHOJlOrVlJY
Oen ksc hr if t e n, 63. Band. 1. Abhand tung
YPEllHHK YHMB. nPOQ, D.P. X. 5APHTI
Jicwopuc/(a upuja.
KH>. II •• CB. 1.
Stadte uncl Burgen Alb a ni e ns
STATUTA ET ORDINATIONES CAPITULI ECCLESIAE CATHEDRALIS DRIVASTENSIS
hauptsachlich wahrend des lVIittelalters
j ,/, ~
--
I \""
Dr. Milan v.
surna.y
~
I
.l
EOIOERUNT ET CURAVERUNT CUM PRAEFA ION I! ET NOllS PALAEOGRAPHICIS
DR. VlCTOR NOVAK ct DR. AEMILlANUS SUFFLA Y
I
\· "r )."d '·~1 in oI, · ~ :-:;I~. "! I~ '"'' ~. I. .\'I'.-il 1~)J~
l
u H3nAtbE CEMHHA);'A 3A AP5AHACKY ¢l11J10JlOn-UY YHI1BEPCI1TETA 'II EEOrPAAY
! ~ I:!.j .
lI ii],I,·r.] 'j.; hl''l" -'[\·lIlp"k)' AA;.
6EOrPA.Ll 1927
" -ic" '''H\ J." il'xig 1I"~'''' ; '.i'.n .. . \· ~tI~;,''' .1., ,U ••!.-n,;g ~ .. , w; ... ~ .. ~".,)~,,; ~ \\';~"
Faksimile e librit te M. Shuffajit, "Qyletet dhe keshtjellat e Shqiperise, kryesisht ne mesjete"
f
Faksimile e lihrit "Statutet dhe rregullat e kapitullit te Kishes Katedrale Ie Drisl botuar me 1927, ne Beograd, nga V. Novak dhe M. Shuftaj
