Prof. dr Milica Matavulj
Embriologija
ORGANOG ENEZA -skripta za studente-
Sadrţaj Spoljašnje uobličavanje embriona ................... ................... .................... ............ 4 Formiranje lica i usne duplje ................... ................... ..................... .................. 4 Formiranje i derivacije branhijalnog sistema (škržnih lukova, useka i špagova ) . 6 Razvoj jezika ..................................................................................................... 8 Razvoj primitivnog creva ................... .................... .................... ................... ...... 9 Razvoj digestivnog sistema ................................... .................... ................... ...... 9 Razvoj respiratornog sistema ................... ................... ..................... ................ 16 Razvoj krdiovaskularnog sistema................... ................... .................... .......... 18 Razvoj nervnog sistema, moždanih mehurova i komornog sistema mozga ........ 22 Razvoj čula...................................................................................................... 24 Razvoj endokrinog sistema .................. .................... .................... .................... 25 Razvoj imunog sistema .................. ................... .................... .................... ....... 26 Razvoj urinarnog sistema .................... .................... .................... .................... 27 Razvoj reproduktivnog sistema ................... .................... .................... ............. 30
2
Sadrţaj Spoljašnje uobličavanje embriona ................... ................... .................... ............ 4 Formiranje lica i usne duplje ................... ................... ..................... .................. 4 Formiranje i derivacije branhijalnog sistema (škržnih lukova, useka i špagova ) . 6 Razvoj jezika ..................................................................................................... 8 Razvoj primitivnog creva ................... .................... .................... ................... ...... 9 Razvoj digestivnog sistema ................................... .................... ................... ...... 9 Razvoj respiratornog sistema ................... ................... ..................... ................ 16 Razvoj krdiovaskularnog sistema................... ................... .................... .......... 18 Razvoj nervnog sistema, moždanih mehurova i komornog sistema mozga ........ 22 Razvoj čula...................................................................................................... 24 Razvoj endokrinog sistema .................. .................... .................... .................... 25 Razvoj imunog sistema .................. ................... .................... .................... ....... 26 Razvoj urinarnog sistema .................... .................... .................... .................... 27 Razvoj reproduktivnog sistema ................... .................... .................... ............. 30
2
Nakon diferencijacije klicinih listova ektoderma, endoderma i
mezoderma
počinje proces obrazovanja tkiva (histiogeneza) i proces obrazovanja organa (organogeneza) tako da: diferenciranjem ektoderma ektoderma nastaje:
epidermis, dlake, nokti, znojne, lojne i mlečne žlezde
epitel rožnjače, konjuktiva, suzne žlezde, retina, sočiva, musculus sphincter i dilatator pupilae
deo epitela usne duplje, epitel pljuvačnih žlezda, zubna gleđ, aden ohipofiza
epitel nosne duplje
epitel anusa
deo epitela vagine i muške uretre
CNS, PNS, VNS, neuroglijalne ćeli je je (izuzev mikroglijalnih),
medulla
nadbubrežne žlezde
epitel unutrašnjeg uva, olfaktivna sluzokoža, deo gustoreceptivnih kvržica
amnionski epitel
diferenciranjem endoderma nastaje: endoderma nastaje:
epitel dela usne šupljine i deo gustoreceptivnih kvžica
kora nadbubrežne žlezde
jetra, pankreas (njihve (njihve parenhomske ćelije)
tireoidna žlezda, timus, paratireoidne žlezde, tonzile
rpitel srednjeg uva i Eustachi-eva tuba
epitel: dela ždrela, trahe je, bronhija, pluća
epitel mokraćne bešike, ženske uretre i dela muške uretre
epitel alantoisa i žumančane vreće.
diferenciranjem mezoderma nastaje: mezoderma nastaje:
epitel bubrega i uretera
kora nadbubrežne žlezde
epitel perikarda, pleure i peritoneuma 3
epitel testisa, ovariuma, polnih akcesornih žlezda i sprovodnih puteva, uterusa i dela vagine
poprečno-prugasta i glatka muskulatura
vezivna tkiva: potporno, rastresito, retikularno , elastično, masno...
srce, krvni sudovi i krvne ćelije
limfni čvorovi, limfni sudovi, slezina
epitel zglobne čaure, sluznih vreća, krvnih i limfnih sudova subarahnoidalnih i subduralnih prostora
Milerovi kanali u embrionu.
SPOLJAŠNJE UOBLIČAVANJE EMBRIONA U spoljašnjem uobličavanju embriona prednjače procesi u njegovom kranijalnom delu. To nastaje kao posledica brzog razvoja nervne cevi koja
dominira u ovom predelu usled čega dolazi do ventralnog savijanja ovog regiona. Rezultat brzog razvoja kranijalnog dela je stvaranje frontalnog nabora koji se
nadnosi nad bukofaringealnu opnu čineći otvor stomoderm. Zbog ventralnog povijanja u vratnom regionu se pojavljuju nabori razdvojeni
škrţni luci, koji su spolja
škrţnim usecima, a iznutra škrţnim špagovima. Sve ove strukture
zajedno čine branhijalni sistem. Središnji deo embriona se lateralno povija i spaja prema ventralnoj strani sa pupčanom vrpcom. U ovom regionu dominira
srčano izbočenje. Repni nastavak iščezava u ranom stadiju razvoja. Spolja se pojavljuju
začeci gornjih i donjih udova.
FORMIRANJE LICA I USNE DUPLJE
U početnom stadijumu razvoja embriona dominira frontalni nabor koji se nadvija nad stomodealnom dupljom i čini njen gornji zid. Gledano spreda vidi se da bukofaringealna membrana odvaja stomodealnu duplju od primitivnog
creva. Sa lateralnih strana stomodealnu duplju ograničava prvi škržni luk sa dva pupoljka (maksilarni i mandibularni) (Sl. 29). Sa donje strane duplju 4
ograničava srčano izbočenje. Sasvim lateralno su začeci oka. Is pod frontalnog nabora razvija se
frontonazalno izbočenje koje daje začetak nosa i srednji deo
gornje usne. Na nosnom začetku se javljaju nosne jamice koje se produbljuju i spajaju sa škžnim delom gornje usne, a koji će se spojiti sa frontalnim izbočenjem i dati gornju usnu. Od maksilarnog pupoljka odvajaju se nastavci koji idu u dubinu i spajaju u srednjoj liniji stomoderme i daju nepce.
Mandibularni pupoljci takođe bujaju i spajaju se u srednjoj liniji. Ako ne dođe do spajanja frontonazalnog izbočenja sa produžecima maksilarnih pupoljaka dobija se
zečija usna (labium laporinum ). Ako se ne spoje horizontalni nastavci
maksilarnog pupoljka ostaje rascep na nepcu koji je označen kao
vučije ţdrelo
( palathoschisis ), usled čega novorođenče ne može da sisa jer nos na i usna duplja nisu odvojene zbog čega se ne može stvoriti vakum u usnoj duplji.
Začeci oka su u početku postavljeni lateralno, ali razvojem čela , posebno bočnih frontalnih izbočenja, dospevaju prema srednjoj liniji. Smeštanje očiju na definitivnu poziciju traje do potpune zrelosti ploda. Formiranjem
nozdrva
i
završnim
uobličavanjem
nosa
puca
bukofaringealna opna i od stomoderma se stvaraju usta, a od mandibularnih izdanaka donja usna.
5
Sl. 29. Formiranje lica A-28. dan, B-33. dan, C-40. dan, D-10 nedelja
1. nosna jamica, 2. srčani nabor, 3. i 4. očne plakode, 5. ušne plakode, 6. stomodeum (stomodealna duplja), 7. maksilarni procesus, 8. cervikalni sinus, 9. mandibularni procesus, 10. olfaktivne jamice, 11. frontonazalni
nabor, 12. spoljašnji ušni kanal, 13. začetak ušne školjke, 14. srednji deo gornje usne, 15. ušna školjka
FORMIRANJE I DERIVACIJE BRANHIJALNOG SISTEMA
(ŠKRŢNIH L UKOVA,
USEKA I ŠPAGOVA ) Branhijalni sistem čine škržni (branhijalni): luci, useci i špagovi (Sl. 31)
Škrzni luci se razvijaju u ranom stadijumu razvitka embriona, posle njegovog ventralnog savijanja. To su šest nabora koji su spolja obloženi 6
ektodermom, iznutra od strane primitivnog creva endodermom, a između se
nalazi mezoderm. Škržni luci su međusobno odvojeni škrţnim usecima, a useci se sa unutrašnje strane nazivaju škrţni špagovi. Škržni luci su tranzitne formacije i osnova su za razvoj struktura lica i vrata.
Sl. 31. Formiranje i derivacija škrţnih lukova i useka A-28 dana, B-24 dana, C i D4 nedelje
1. i 14. stomodeum (primitivna usta), 2. ušna plakoda, 3. škržni luci I -IV, 4. bukofaringealna membrana, 5. nosne plakode, 6. maksilarni nabor, 7. mandibularni nabor, 8. srčani nabor, 9. bulbus aortae , 10. dorzalna aorta, 11. prva škržna arterija, 12. mozak, 13. četvrti škržni usek, 15. škržni useci I -IV, 16. primitivni farinks, 17. tireoidni divertikulum, 18. i 21. laringotrahealni divertikulum ili plućna kvržica, 19.
nivo preseka na sl. D, 20. i 28. I škržni luk, 22. srce, 23. nerv IV škržnog luka, 24. eminentia hypobrachialis, 25. škržni usek, 26. hrskavica I škržnog luka, 27. mozak, 2 9. lateralna i medijalna jezična kvržica, 30. I škržni usek, 31. III škržna arterija, 32. otvor larinksa 7
Strukture koje se razvijaju od
škrţnih lukova:
od prvog - maksila i mandibula, nepce, oko, jezik, slušne koščice ( incus i maleus ), nerv - grana trigeminusa i prvi par škržnih arterija
od drugog - stapes , deo temporalne kosti, mimična muskulatura, drugi
par škržnih arterija i nerv
od
trećeg - deo hipoidne kosti, musculus stylofaringeus , nerv, treći par
škržnih arterija
od
četvrtog para i dela ostataka petog i šestog - hrskavica i muskulatura
larinksa, nervi ostale škržne arterije.
Strukture koje se razvijaju od
škrţnih useka:
od prvog - spoljni ušni kanal
drugi, treći i četvrti bivaju prekriveni razvojem drugog škržnog luka i od njih se stvara cervikalni sinus iz koga će se razviti spoljašnji ušni kanal.
Ovaj sinus kasnije obliterira, ali su mogući njegovi zaostaci u vratnom delu novorođenčeta. Strukture koje se razvijaju od
škrţnih špagova:
od prvog - cavum tympani , tuba Eustachii
od drugog - tonsilla
od
trećeg - gornje paratireoidne žlezde i timus
od
četvrtog - donje paratireoidne žlezde
od petog - prolazno ultimobranhijalno telo koje kasnije ulazi u sastav
tireoidne žlezde i izvor je "C" ćelija. RAZVOJ JEZIKA Jezik nastaje na dnu primarne usne duplje. Telo jezika (corpus linguae ),
pokretni deo jezika, obrazuju se od neparne kvržice ( tuberculum linguale impar ) koja leži između ventralnog kraja 1. i 2. škržnog luka i kojoj se sa lateralnih
8
strana priključuju još dve kvržice (tubercula lingualia lateralia ). Sve tri kvržice će srasti u jedinstvenu osnovu od koje će se razviti prednje dve trećine jezika, dok će se njegov koren (radix lingvae ) razviti iz posebne osnove koja se proteže između 2. i 4. škržnog luka. Sluzokoţa jezika je poreklom od 1.2.3. i 4. škržnog luka i inervisana je odgovarajućim nervima koji takođe potiču iz tih lukova. RAZVOJ PRIMITIVNOG CREVA Primitivno crevo se formira u toku odvajanja endoderma od žumančane kesice. Ovaj endoderm u početku ima oblik ravne ploče, k asnije se (intenzivnim
rastom zametnog štita u dužinu) savija u formu izduženog žljeba, a zatim zatvori u cevastu strukturu - primitivno crevo, koje se proteže celom dužinom zametka.
Komunikaciju sa žumančanom kesicom ovo crevo ostvaruje još samo kroz uski kanal - ductus omphalomesentericus . Primitivno crevo je celom dužinom
jedinstvene građe i obloženo je
jednoredno prizmatičnim epitelom od
bukofaringealne do kloakalne membrane. U kasnijem razvoju ono se deli na prednje, srednje i zadnje crevo.
RAZVOJ DIGESTIVNOG SISTEMA
Razvoj prednjeg creva i ţeluca U početnoj fazi organogeneze digestivni tubus je diferenciran u prednje, srednje i zadnje crevo. Prednje crevo je dalje diferencirano na kranijalni i kaudalni deo. Kranijalni deo
je homolog škržnom crevu kod riba zbog čega se i zove škrţno crevo. Ono se diferencira u
škrţne lukove, useke i špagove i dalje u njihove derivate.
Kaudalni deo prednjeg creva, koji se pruža do mes ta gde se na njemu pojavljuje
hepatopankreatični pupoljak (prsten), diferenciraće se u jednjak, ţeludac, deo dvanaestopalačnog
creva (duodenum), jetru sa ţučnom kesicom, kao i
pankreas.
9
Jednjak se razvija neposredno ispod škržnog creva i pruža se do vretenastog proširenja primitivnog creva od kojeg će se razviti želudac. U
početku je veoma kratak, ali sa razvojem srca i dijafragme koji se spuštaju dublje, i on se izdužuje. Razvoj lumena jednjaka je praćen transformacijom jednoslojno prizmatičnog epitela primitivnog creva u pločasto slojeviti epitel.
Međutim, postoji i mišljenje da je epitel jednjaka nastao prerastanjem pločasto slojevitog epitela usne duplje i njegovim spuštanjem do kardije (polčetnog dela želudca). Mišićni omotač jednjaka razvija se od mezenhima koji okružuje njegovu endodermalnu osnovu. Gornja trećina ovog omotača je izgrađena od poprečno-prugaste, a donje dve trećine od glatke muskulature.
Ţeludac je u početku razvoja jedno vretenasto proširenje primitivnog creva smešteno u središnjoj liniji abdominalne duplje (Sl. 33). Vremenom dolazi do proliferacije ovog proširenja i to tako da njegov zadnji zid raste brže , što uslovljava stvaranje velike krivine na njegom zadnjem zidu i male krivine na prednjem zidu. U 2. mesecu razvoja, želudac se se rotira u smeru suprotnom kretanju kazaljke na satu za 90o, tako da se sada prednji zid (mala krivina)
nalazi na levoj, a zadnji zid (velika krivina) na desnoj strani. Razvoj sluzokože želudca odvija se diferenciranjem ćelija endodermalnog lista, a nj egovom proliferacijom u dubinu stvaraju se želudačne žlezde. Ostali slojevi zida želudca se razvijaju od mezoderma.
Dvanaestopalačno crevo (duodenum ) koje se nastavlja na želudac, razvija se od završnog dela prednjeg i početnog dela srednjeg creva. Zbog naglog rasta u
dužinu on dobija oblik tanke petlje. Vremenom iz sagitalne ravni prelazi u frontalnu, tako da se njegov konveksitet okrene na desnu stranu i najvećim delom srasta sa peritoneumom zadnjeg trbušnog zida.
10
Sl. 33. Razvoj ţelu ca A-4 nedelje, B-5 nedelja, C-6 nedelja, D i F7 nedelja, G- definitivno pozicioniranje želuca 1. nabor prednjeg mozga, 2. arterijski luci, 3. pharynx , 4. truncus coeliacus , 5. septum transversum , 6. nervna cev, 7. arteria mesenterica superior , 8. a.mesenterica inferior , 9. srednje crevo, 10. kloaka, 11. žumančana vreća,
12. srce, 13. i 35. želudac, 14. i 20. dorzalni mezenterijum, 15. arterija prednjeg creva, 16.,18. i 23. aorta, 17. ventralni mezenterijum, 19. i 31. slezina, 21. a.coeliaca , 22. i 30. pankreas, 24. velika krivina želuca, 25., 32.,34. i 41. omentum maius , 26. desna a. gastroepiploica , 27. duodenum , 28. i 40. telesni zid, 29. jetra, 33. poprečni presek kroz želudac, 36. i 39. bursa omentalis , 37. uzdužni presek kroz želudac
11
Razvoj srednjeg creva Od srednjeg creva se razvija donji deo delovi tankog creva
dvanaestopalačnog creva, ostali
( jejunum , ileum) , kao i slepo crevo (caecum) , zatim deo
sitog creva (colon ascedens i prve dve trećine colon transfersum-a) (Sl.4).
Srednje crevo vrlo brzo raste u dužinu i formira pupčanu petlju, koja je u početku postavljena u mediosagitalnoj ravni sa konveksitetom okrenutim prema ventralnoj strani, tako da ima dva kraka: kranijalni (silazni) i kaudalni (uzlazni).
U početku oba kraka pupčane petlje leže u sagitalnoj ravni, ali već krajem 1. embrionalnog meseca dolazi do njene rotacije, pa silazni krak pupčane petlje dospeva na desnu stranu, a uzlazni krak na levu. Oko sredine 2. embrionalnog
meseca silazni krak pupčane petlje počinje rasti brže zbog čega delom izlazi u ekstraembrionalni celom (celom pupčane vrpce) gde se razvija do 3. embrionalnog
meseca
kada
ekstraembrionalnom celomu
se
ponovo
vraća
u
telo
embriona.
U
počinje nabiranje creva u formi vijuga, a ovaj
proces će se biti okončan smeštanjem creva u trbušn u duplju. Ovo ima za posledicu da uzlazni krak pupčane petlje zajedno sa osnovom slepog creva bude potisnut kranijalno i nalevo. Nakon ovoga sledi intenzivan rast uzlaznog kraka
pupčane petlje u dužinu. Slepo crevo se pri tome smešta ispod desnog jetrenog režnja povlačeći za sobom osnovu debelog creva. Razvoj jetre i pankreasa Jetra i pankreas se razvijaju iz
hepatopankreatičnog pupoljka (prstena)
(Sl. 34), zadebljanja na granici prednjeg i srednjeg creva. Proliferacijom
endodermalnih ćelija iz sastava primitivnog creva nastaje jetreni pupoljak koji se deli na pars hepatica, od koga se razvija jetra, i pars cystica koji će dati žučnu
kesu. Iz jetrenog pupoljka će nastati parenhim jetre u kome se formiraju gredice hepatocita, a kasnije i lobulusi. Okolni mezenhim ulazi između ćelija jetrenog pupoljka i donosi nerve i krvne sudove (poreklom od vitelinskih i umbilikalnih vena) od kojhih se razvijaju sinusoidni kapilari. U jetru migriraju primarne
krvne ćelije i ovde će nakon fetalnog perioda biti glavno sedište hematopoeze. Pars cystica raste sporije, u njemu se formira šupljina i nastaje 12
ţučna kesa.
Sl. 34. Razvoj tankog creva, jetre i pankreasa A-D- od 4. do 6. nedelje 1. primitivni usni otvor, 2. crevna petlja, 3. i 14. alantois, 4. i 13. kloaka, 5. i 18. jetra,
6. mezenterijum ili mezogastrijum, 7, i 19. želudac, 8. žučni odvod, 9. dorzalni pankreatični pupoljak, 10. srednje crevo, 11. ventralni pankreatični pupoljak, 12. i 24. žučna kesica, 15. primitivna usta, 16. plućni pupoljak, 17. ductus cisticus, 20. rep pankreasa, 21. dorzalni mezenterijum ili mezegastrijum, 22, glava pankreasa, 23. duodenum
Pankreas se razvija iz ventralnog i dorzalnog pankreatičnog pupoljka koji nastaju prolifertacijom endodrermalnih ćelija primitivnog creva u regionu
hepatopankreratičnog prstena. Dorzalni pupoljak jače buja i daće telo i rep pankreasa, a rotacijom crevne petlje sa njim u kontakt dolazi i ventralni
pupoljak, koji daje glavu pankreasa. Izlazni kanal dorzalnog pupoljka daće Wirsung-ov kanal, a sa njim se spaja i izvodni kanal ventralnog pupoljka, ali on
ponekad može i ostati i tada daje mali, pomoćni izvodni pankreasni kanal Santorini- jev kanal. Endokrini pankreas se razvija diferentovanjem pojedinih
ćelija pankreasnog pupoljk a. 13
Razvoj zadnjeg (završnog) dela creva Zadnje crevo predstavlja završni deo primitivnog creva. Ono se završava na kloakalnoj membrani i od njega nastaje: zadnja trećina sitog creva ( colon transfersus , colon descedens, colon sigmoideum), rectum i gornji deo analnog kanala. Kloakalna membrana se razvija od lista ektoderma i endoderma i
postoji od početka 8. nedelje razvoja u ventralnom delu kloake, proširenog dela zadnjeg
creva (Sl.35). Od kloake se krajem prvog meseca kranijalno pruža
alantois, a kaudalno se nalazi repno crevo koje brzo isčezava. Tokom daljeg razvoja dolazi do podele kloake na dva dela (sprata): napred (ventralno )se nalazi urogenitalni sinus, a natrag (dorzalno) anorektalni kanal. Na taj način se i kloakalna membrana podeli na urogenitalnu membranu napred i analnu membranu natrag. Od anorektalnog kanala u daljem razvoju će nastati završni
deo debelog creva, a od urogenitalnog sinusa mokraćna bešika. Iznad urogenitalnog sinusa od mezoderma se razvija urogenitalni pupoljak od koga
će se razviti spoljne genitalije. Primitivno crevo je u početku razvića pričvršćeno za abdominalni zid debelim slojem mezenhima, a kasnije (oko četvrte nedelje) to postaje tanka ploča koja čini dorzalni mezenterijum koji će se u supradijafragmatičnom del u pretvoriti u vezivo medijastinuma. Dorzalni mezenterijum prati razvoj srednjeg creva i stvara omentum majus (deo dorzalnog mezenterijuma između creva ). Za ventralni zid primitivnog creva vezan je ventralni mezenterijum i on postoji
kod donjeg dela jednjaka, želuca i gornjeg dela duodenuma. U njega urasta jetra i deli ga na dva dela omentum minor (deo ventralnog mezenterijuma između
želuca i jetre) i ligamentum falciforme (deo ventralnog mezenterijuma između jetre i prednjeg trbušnog zida).
14
Sl. 35., A-C- stadijumi u diferencijaciji kloake u rektum i sinus urogenitali, D-Ganorektalne razvojne malformacije 1. kloakalna membrana, 2. i 9. alantois, 3. septum urorectale, 4. kloaka, 5. endoderm 6. nabiranje kloakalnog zida, 7. mezenhim, 8. falus (kasnije penis ili klitoris), 10. pracrevo, 11., 16., 20. i 23. sinus urogenitalis, 12. septum urorectale, 13., 17., 21., 24., 26. i 30. rectum, 14. srednje crevo, 15. nabor kloakalnog zida, 18. colon, 19. membrana urogenitalis, 22. perineum, 25. perzistentna analna membrana, 26a. i 28. uretra, 27. anoperinealna fistula, 29. uterus, 31. rektovaginalna fistula, 32. penis, 33. rektouretralna fistula
15
RAZVOJ RESPIRATORNOG SISTEMA
Organi respiratornog sistema se razvijaju iz supradijafragmatičnog (prednjeg) dela primitivnog creva. Na proksimalnom kraju njegovog ventralnog dela razvija
se krajem treće nedelje laringotrahealni pupoljak, koji se zatim račva na dva bronhopulmonalna pupoljka (Sl.36). Na unutrašnjoj strani mesta odvajanja
ovih pupoljaka razvija se nabor budućeg epiglotisa. Laringotraheja će dati larings i traheju, a bronhopulmonalni pupoljci se desno razdvajaju u tri, a levo
u dva ogranka, koji se dalje dihotomo račvaju dajući sitnije ogranke. Završni ogranci se razvijaju u terminalne bronhiole od kojih polazi sistem alveola
uobličen u plućne lobuse u kojima se mogu razlikovati respiratorni bronhioli, alveolarni kanali i primitivne alveole.
Sl. 36. Razvoj pluća A-4 nedelje, B i C-5 nedelje, D-6 nedelja, E-8 nedelja 1. esophagus (primitivno crevo), 2. i 8. trachea , 3. pronhopulmonalni pupoljak, 4. desni
glavni bronh, 5. splanhični mezenhim, 6. levi bronh, 7. i 9. levi glavni bronh, 10. i 14. levi gornji plućni lobus, 11. visceralna pleura, 12. i 15. levi donji plućni lobus, 13. tri lobusa desnog plućnog krila
16
U početnom stadijumu razvoja , sistem respiratornih puteva je obložen
prizmatičnim epitelom. On se potom diferencira u epitel sprovodnih puteva troredno prizmatični
epitel, dok se u respiratornom delu lobulusa zadržava
prizmatični epitel (Sl.37). Okolni mezenhim u koji urastaju ogranci bronhusa daće krvne i limfne sudove pluća.
Sl. 37. Razvoj plućnih alveola A-16-25 nedelja, B-24 nedelja do rođenja, C-8 godina 1. i 5. saccus terminalis , 2. kubični epitel, 3. pločasti epitel, 4. kapilar, 6. bronchiolus respiratorius , 7. brocnhiolus terminalis
Unutar
materice,
alveolarni
kanali
embriona
su
ispunjeni
amnionskom
tečnošću, a pri prvom udisaju prizmatični epitel alveola se širi i postaje pljosnati
(pločasti) plućni alveolarni epitel. Na ovom se zasniva tzv. plovni
opit, koji se koristi u sudskoj medicini da bi se pokazalo da li je dete živo ili
mrtvo rođeno. Ovaj opit se sastoji u tome da se uzime isečak pluća i potapa u vodu - ako je dete mrtvo rođeno i nije disalo, pluća će tonuti, jer nije bilo
vazduha u plućima.
17
RAZVOJ KRDIOVASKULARNOG SISTEMA
Razvoj srčane cevi i srca Na
kranijalnom
delu
lateralnih
rubova
embriona
razvijaju
se
endokardijalne cevi. Iznad njih i ispod horde dorsalis razvijaju se dorzalne arterije. Lateralnim i ventralnim savijanjem embriona endokardijalne cevi se
približavaju prednjoj liniji gde fuzionišu u cevastu formaciju - srčanu cev, koja je smeštena ventralno od primitivnog creva. Uporedo dolazi do spajanja kranijalnih delova embrionalnog celoma koji obuhvata srčanu cev (poprečno i kranijalno od bukofarengealne membrane). Taj deo celoma se diferencira u perikardialnu duplju. Spajan jem endokardijalnih cevi u srčanu cev dolazi do bujanja okolnog mezenhima i nastaje
srčani mišić. U ovom stadijumu razvoja postoji kontinuitet
mišićnih vlakana duž cele srčane cevi. Pulsacija srčane cevi počinje 20. -21. dana razvoja. Usled nejednakog bujan ja ćelija na cevi se pojavljuju 4 proširenja:
venozni sinus, aurikularno proširenje, ventrikularno proširenje i bulbus cordis . Nejednako bujanje zidova kao i njihova vezanost za dorzalni zid abdomena dovodi do savijanja ove cevi, tako da venozni sinus i bulbus cordis (Sl.38) dolaze u blizak kontakt. Venozni sinus i aurikularno proširenje kao i deo
bulbusa daće predkomore (atrium ), a ventrikularno proširenje komore (ventriculus ). U srcu se razvijaju prvo uzdužne pregrade, tako što se od njegovog apikalnog kraja stvara transventrikularni septum, dok se atrijalni septum
razvija od dva izvora: bujanjem ćelija sa svoda aurikularnih proširenja, stvara se
endokardično jastuče koje se uskoro razvija u poprečnu pregradu između komora i predkomora i daje deo pregr ade između predkomora. U bulbus cordis -u
javlja se uzdužna pregrada koja razdvaja početne delove arterije pulmonalis i aorte. U fetalnom periodu intraatrijalni i ventrikularni septum-pregrade nisu
sasvim spojeni, što je tzv. komunikaci ja između levog i desnog srca.
18
Sl. 38. Razvoj srca A-C-4 nedelja, D-definitivno formirano srce
1. i 6. škržna arterija, 2. visceralni mezoderm, 3. spajanje endokardijalnih cevi, 4. nastavci srčane cevi, 5. septum transversum , 7. i 20. bulbus cordis , 8., 11. i 14. komora, 9. i 12. pretkomora, 10. i 22. truncus arteriosus , 13. i 16. sinus venosus , 15. pretkomora, 17. vena cardinalis communis , 18. vitelinska vena, 19. umbilikalna vena,
21. prva i druga škržna arterija Razvoj krvnih sudova Prvi krvni sudovi nastaju kao ekstraembrionalni krvni sudovi, tokom 2.
nedelje razvitka u zidu žumančane vreće i u horionu. Njihovu osnovu čine solidne skupine mezenhimnih ćelija u obliku ostrvaca (krvna ostrvca). U njima se pojavljuju šupljine obložene mezenhimnim ćelijama koje se diferenciraju u
endotelne ćelije (angioblaste). Postepenim spajanjem ovih šupljina nastaje mreža krvnih kapilara.
19
Krvni sudovi u embrionu (intraembrionalni krvni sudovi) javljaju se
nešto kasnije nego ekstraembrionalni, i to u vidu pukotina unutar mezenhima koji su takođe obloženi endotelijalnim ćelijama. Međusobnim spajanjem ovih šupljina nastaju mrež e krvnih kapilara. Veći krvni sudovi nastaju proširivanjem i međusobnim spajanjem susednih krvnih kapilara. U početku su i one građeni samo od endotela, ali kasnije pristupanjem vezivnih i mišićnih elemenata se diferenciraju u arterije i vene. U početku arterije i vene teku nezavisno jedne od drugih , ali kasnije redovno prate jedne druge . Izuzetak čine jedino arterije i vene u mozgu i plućima , kao i kožne vene trupa i ekstremiteta koje teku nezavisno jedne od drugih.
Ekstraembrionalna, embrionalna i fetalna hematopoeza
U zidu žumančane vreće 15. i 16. dana embrionalnog razvoja ćelije ekstraembrionalnog mezoderma sakupljaju se u pojedinačne nakupine - WolffPanderova ostrvca. Uskoro dolazi do diferencijacije ćelija u ostrvcima. Ćelije po obodu ostrva diferenciraju se u endotelijalne
ćelije i one luče tečni deo krvi -
krvnu plazmu. Pod pritiskom ove tečnosti stvara se lumen budućeg krvnog
suda. Ćelije iz sredine ostrvaca diferenciraće se u krvne elemente. Prvi krvni sudovi začinju se ekstraembrionalno dva do tri dana pre identičnog procesa u mezenhimu embriona. Unutar embriona stvaraju se prvi krvni sudovi
embriona, a među njima dominira razvoj dorzalne i ventralne arterije i srčane cevi. Posebno se snažno razvijaju krvni sudovi u alantoisu koji se pretvaraju u krvne
sudove pupčane vrpce i spajaju krvotok embriona sa krvotokom majke.
Fetalni krvotok
Glavna karakteristika fetalnnog krvotoka je u tome što kod njega arterijska krv nije u potpunosti odvojena od venske. Iz tog razloga fetus ne
dobija čisto arterijsku krv. Izuzetak su samo neki delovi jetre. Krv fetusa u placenti difuzijom prima kiseonik i hranljive materije. Manji deo te krvi umbilikalnom venom dospeva u jetru preko vene hepaticae advehantes , a veći deo kroz ductus venosus neposredno u donju šuplju venu. 20
U fetalnoj cirkulaciji razlikujemo dva stadijuma: 1. vitelinski stadijum cirkulacije koji karakteriše cirkulaciju embriona i 2. placentalni stadijum koji karakteriše cirkulaciju fetusa. U 4. nedelji vitelinski stadijum cirkulacije se sastoji iz
srčane cevi,
sistema škrţnih arterija i vitelinskih krvnih sudova. Pulsiranje srčane cevi omogućava cirkulaciju koja je veoma slaba i odvija se između ţumančane vreće i embrionalnih krvnih sudova. Placentalni stadijum cirkulacije se sastoji iz sledećeg: u venozni sinus
uliva se vena alantoidea i vena vitelina koje donose obogaće nu krv preko placente. U njega se ulivaju kardijalna prednja i zadnja vena zajedničkim ušćem. Prednja kardijalna vena donosi vensku krv iz glavenog dela embriona, a donja iz kaudalnog. Iz bulbus cordis -a polaze dve ventralne arterije koje se, idući prema glavenom delu, povijaju nagore, i dorzalne koje idu dorzolateralno.
Između ove dve formacije razvija se sistem lučnih arterija kojih ima 6 (tranzitornog su karaktera i nikad ne postoji svih šest). Dve dorzalne arterije se u središnjoj liniji spajaju u aortu , a od nje se u srednjem delu odvaja arterija vitelina koja ide u žumančanu vreću, a u kaudalnom delu se odvaja arterija alantoidea koja ulazi u placentu i spaja se sa krvotokom majke. Cirkulacija placentalnog stadijuma donosi arterijsku krv iz placente preko
umbilikalne vene. Ta krv ulazi u aurikularno proširenje, meša se sa krvlju vena, prolazi preko sistema plućnih arterija i za tim odavde u placentu preko dve umbilikalne arterije gde se ona oksiduje i prečisti nakon če ga se ponovo odvodi do fetusa. Neposredno nakon rođenja bitno se promene odnosi u mehanizmu
fetalnog krvotoka. Najpre se kontrahuju obe umbilikalne arterije i na taj način se novorođenče štiti od gubitka krvi. Zatim se kontrahuju umbilikalna vena, ductus venosus i ductus arteriosus . Kada ovi kontrhovani krvni sudovi obliteriraju menjaju ime i postaju ligamenti.
21
RAZVOJ NERVNOG SISTEMA, MOŢDANIH MEHUROVA I KOMORNOG SISTEMA MOZGA
Od ektoderma duž srednje linije dorzalnog dela embriona razvija se nervna
ploča (Sl.41). Njene ćelije bujaju i stvaraju levkastu strukturu - nervni kanal (oluk) čiji se krajevi spajaju i daju nervnu cev. Ćelije u njoj proliferišu i
diferenciraju se. Ćelije koje se nalaze u lumenu nervne cevi postaju visoko prizmatične i razvijaju se u ependimoblaste dok se ćelije iz zida nervne cevi diferenciraju na neuroblaste i glioblaste. Od neuroblasta se formiraju okrugle krupne ćelije na kojima nema
produžetaka (apolarni neuroblasti). Zatim se na njima javljaju dva produžetka (bipolarni neuroblasti). Približavanjem ovih produžetaka nastaje stadijum unipolarnog neuroblasta. Od jednog produžetka razvija se akson dok će se na
drugom polu razviti dendritski produžetak. To je multipolarni neuroblast. Od njega će se diferencirati nervne ćelije CNS-a. Glioblasti se diferenciraju u potporne-glijalne ćelije CNS-a: astroblaste,
vlaknaste ćelije sa mnogo protoplazmatičnih produžetaka; od kojih će nastati astrociti i oligodendroblasti (od kojih nastaju oligodendrociti). Od okolnog
mezenhima u sastav nervnog tkiva dolaze krvni sudovi i mikroglijalne ćelije. U trećoj nedelji na nervnoj cevi formiraju se tri proširenja , odnosno moždana mehura - prosencefalon, mesencefalon i rombencefalon, a njen kaudalni deo se razvija u kičmenu moždinu ( medullu spinalis ). U 4. nedelji
prozencefalični mehur se deli na telencefalon (daće hemisfere velikog mozga) i diencefalon.
Mesencefalon se
ne
deli,
a
rombencefalon
se
deli
na
metencefalon (daće pons i mali mozak) i mielencefalon (daće produženu
moždinu). U početku jedinstvena šupljina unutar moždanih mehurova se kasnije deli na
četri moţdane komore, od kojih prva i druga leže u telencefalonu, treća u
području diencefalona, a četvrta u metencefalonu. Duplja mesencefalona se sužava u kana l aqueductus cerebri koji spaja t reću i četvrtu moždanu komoru.
22
Sl. 41. Razvoj nervnog sistema A-20 dana, B-22 dana
1. amnion, 2. nabor neuralne ploče, 3. nivo preseka na Sl. A1, 4. neuralna brazda, 5. i 15. somit, 6. primitivna traka, 7. ektoderm, 8. neuralna kresta, 9. neuralni oluk, 10. chorda dorsalis , 11. rostralni neuroporus, 12. neuralni nabor koji se savija u neuralnu
cev, 13. srčani nabor, 14. neuralna cev, 16. kaudalni neuroporus, 16a. nervna kresta, 17. nervna cev
Razvoj ganglija
Od ćelija spoljašnjeg dorzalnog dela nervne cevi neuralni greben (crista neuralis ) odvajaju se ćelijske trake koje će dati ganglijsku krestu, a koja će se kasnije izdeliti u toliko segmenata koliko ima spinalnih ganglija. Ćelije kreste imaju izrazitu sposobnost migracije i na svom putu zaostaju na različitim
mestima, na kojim se diferenciraju u skupove nervnih ćelija - ganglije: ganglije simpatičkog lanca ( paravetebralne ganglije), prevertebralne ganglije, i intramuralne
ganglije
(u
zidovima
submucosus, plexus myentericus i dr.).
23
unutrašnjih
org ana
npr.. plexus
RAZVOJ ČULA Razvoj oka
U 4. nedelji razvitka na bočnoj strani prosencefalona razvijaju se polukružna izbočenja , tzv. očni mehurovi. Oni rastu u lateralnom smeru sve do površinskog ektoderma, uginju se i postaju očne čašice. Na epidermisu koji se nalazi iznad formirane očne čašice razvijaju se zadebljanja - očne plakode. Od njih nastaje
sočivni mehurić koji se odvaja od epidermisa i s mešta u očnu
čašicu. Ovaj mehurić je obložen prizmatičnim epitelom. Uskoro se epitel menja na zadnjoj strani i pretvara se u prozirna vlakna ( fibre lentis) koja će ispuniti sav
lumen sočivnog mehurića. Sočivo raste sve do dvadesete godine stvaranjem novih vlakana koje vode poreklo od epitelijalnih ćelija sa ekvatorijalnog regiona
sočiva.
Očna čašica ima tri ovojnice. Unutrašnja očna ovojnica se diferencira u pigmentni i spoljašnji sloj mrežnjače (retine). Od ove ovojnice u prednjem delu
očne čašice odvaja se produžetak koji predstavlja pigmentni sloj cilijarnog tela i dužice (iris ). Od okolnog mezenhima koji okružuje očni pehar i koji se nakon formiranja sočiva smešta u prostor između sočiva i ektoderma razvija se srednja
očna ovojnica (tunica bulbi media ) koja se diferencira u cilijarni mišić ( musculus ciliaris ), stromu dužicu, sudovnjaču ( chorioidea ). Istog porekla je i
prednja očna
ovojnica koja se diferencira na beonjaču ( sclera ) i rožnjaču (cornea ), sem njenog prednjeg epitela koji se razvija od ektoderma (naspramnog). Tokom razvoja, očne čašice su sa donje strane ugnute prolaskom hijaloidne arterije i vene, tako da se stvara fisura zbog koje očna čašica
posmatrana spreda izgleda kao ključaonica. Regresijom ovih hijaloidnih sudova dolazi do nestanka ove fisure i stvara se celovita
duţica (iris ). Ako ova fisura
zaostane razvija se anomalija tzv. rascep dužice sa donje strane ( holoboma iridis ).
24
RAZVOJ ENDOKRINOG SISTEMA Razvoj hipofize
Hipofiza se razvija iz dva različita izvora. Adenohipofiza se razvija iz ektodermalnog izvrata stomodeuma nazvanog Ratkeova vreća (špag) , koji se javlja neposredno ispred bukofaringealne membrane, a neurohipofiza iz poda diencefalona tj. iz njegovog izvrata - infundibuluma koji se pruža na dole u
susret Ratkeovoj vreći. Ratkeov špag se javlja 24. dana embrionalnog razvoja, a u 5. nedelji ovaj izvrat je izdužen i jednim krajem je u vezi sa oralnim epit elom, a gornjim krajem je u vezi sa infundibulumom. Ratkeova vreća prorasta između osifikacionih centara sfenoidne kosti u razvoju. U 6. nedelji prekida se veza
između Ratkeove vreće i usne šupljine. Ubrzanom proliferacijom ćelija Ratkeove vreće smanjuje se rastojanje između Ratkeove vreće i infundibuluma, tako da kod čoveka zaostaje samo mala pukotina koja kod odraslih ljudi ne postoji i predstavljena je uglavnom samo jednom zonom cisti. Ćelije zadnjeg zida Ratke ove vreće proliferišu i obrazuje, kod većin e sisara slabo definisanu zonu, označenu kao pars intermedia. Ovim je završen razvoj adenohipofize. Od infundibuluma diencefalona tj. od njegovih neuroepiteloidnih ćelija koje proliferišu razvija se neurohipofiza. Ove neuroepitelijalne ćelije daju pituicite, a iz hipotalamičkog područja u neurohipofizu urastaju nervna (neurosekretorna ) vlakna.
Razvoj nadbubreţne ţlezde Nadbubrežna žlezda ima dvostruko poreklo. Kora (cortex) se razvija od mezoderma, a
srţ (medulla ) od neuroektoderma. U 6. nedelji dolazi do
proliferacije ćelija iz krova celomske duplje koje leže između dorzalnog mezoderma i začetka gonada. Ove ćelije se diferenciraju u krupne acidofilne ćelije i daju primarni fetusni korteks. Diferencijacija karakterističnih zona korteksa započinje tek u kasnom fetalnom periodu. Zona glomerulosa i zona fasciculata prisutne su na rođenju, dok se zona reticularis raspoznaje tek pri
kraju treće godine života. 25
Medula se razvija
od ćelija neuralnog grebena koje migriraju ka začetku
korteksa i poniru u njega. Zbog izuzetno velikog korteksa, fetus ima nadbubreg 10-20 puta veći u
poređenju sa žlezdom kod odraslih. Fetalni korteks nestaje krajem prve godine. Hiperplazija fetalnog korteksa tokom fetalnog perioda obično dovodi do ženskog pseudohermafroditizma.
Razvoj tireoidne i paratireoidne ţlezde Obe ove žlezde se razvijaju od škrţnih špagova. U srednjoj liniji ventralno između prvog špaga i drugog luka proliferacijom ćelija koje prodiru u dubinu kroz prednji zid usne duplje i prednje strane vrata, do donje trećine traheje, proliferira začetak
tireoidne ţlezde. U početku je tireoidna žlezda u obliku
kanala u čijem se distalnom delu razvijaju dva lobusa. Deo kanala koji povezuje ova dva lobusa sa izlazom ( foramen cecum ) naziva se tireoglosni kanal. Od
njega kasnije u žlezdi ostaje jedan piramidalni lobus, a ostali njegov deo iščezava (obliterira) čime se prekida veza između jednjaka i žlezde. U lobusima se
formiraju prvo primarni folikuli, a zatim definitivni folikuli između kojih prodire mezenhim sa krvnim sudovima. Pre formiranja primarnih folikula između ćelije
lobusa se spuštaju ćelije iz ultimobranhijalnog tela, poreklom iz petog škržnog špaga, od kojih će se diferencirati parafolikularne ili "C" ćelije.
Paratireoidne ţlezde, kojih kod čoveka ima obično četri, dve gornje i dve donje, se razvijaju iz
proksimalnih delova trećeg (donji par) i četvrtog (gornji
par) škrţnog špaga. RAZVOJ IMUNOG SISTEMA Razvoj slezine i timusa Slezina se razvija u gornjem levom kvadrantu abdominalne duplje od
izdanka dorzalnog mezogastrijuma (deo dorzalnog mezenterijuma oko želuca). Mezenhimne ćelije daju retikularnu osnovu ovom organu. Od nje će se oko krvnih sudova razviti bela pulpa, koja će se u pot punosti razviti tek krajem 26
fetalnog perioda i nakon rođenja. Crvena pulpa će nastati sinusoidnom razgradnjom krvnih sudova, a razvija se u potpunosti tek nakon rođenja. Timus se razvija iz distalnog dela trećeg škržnog špaga.
RAZVOJ URINARNOG SISTEMA
Embriološki i anatomski urinarni i reproduktivni sistem su usko povezani. Oba sistema se razvijaju od intermedijernog mezoderma koji leži između
somita i lateralnih ploča. Intermedijerni mezoderm gradi nefrogeni niz koji je u početku u vezi sa somitima i lateralnim pločama, ali se kasnije izdvaja i postavlja duž intraembrionalnog celoma. Kako dolazi do segmentacije somita tako
se
nefrogeni
niz
segmentiše
dajući
nefrotome. Segmentacija
je
najizraženija na kranijalnom delu, samo nagoveštena u središnjem , i praktično nepostojeća na kaudalnom delu. Razvoj bubrega
U embrionu čoveka se razvijaju tri različita bubreţna sistema koji slede jedan za drugim, vremenski i prostorno. To su pronefros, mesonefros i metanefros (Sl.43). Pronefros se
razvija
u
cervikalnoj
regiji.
Kod
čoveka, predstavlja
tranzitornu, nefunkcionalnu strukturu koja počinje da se razvija krajem 3. nedelje, a iščezava krajem četvrte nedelje. Nefrotomi u početku predstavljaju solidne pune ćelijske skupine. Zatim se stvara vezikula, mehurić čijim izduživanjem nastaje tubulus. Kod čoveka nema daljeg razvoja pronefrosa, već on vrlo brzo degeneriše. Do regresije kranijalnih tubulusa pronefrosa dolazi pre nego što su se stvorili kaudalni. Kod nekih riba tubuli se izdužuju i savijaju, njihovi medijalni krajevi dolaze u dodir sa kapilarima, a lateralni se ulivaju u
ekskretorni pronefrosni kanal i kod ovih žvotinja pronefros je trajni ekskretorni organ.
27
Mesonefros počinje da se razvija u 4. nedelji embrionalnog razvića . Kod
čoveka postoji do kraja 8. nedelje kada počinje njegova regresija. Ovde je karakteristična segmentacija u nefrotome jasno uočljiva samo u kaudalnom delu mesnefrosa. Njegov kranijalni deo podleže regresiji i pre nego što je njegova diferencijacija izvršena do kraja. Kao i kod pronefrosa, nefrotomi daju vezikule i tubule. Mesonefrosni tubuli zajedno sa mesonefrosnim kanalom (Wolff-ov kanal) predstavljaju mesonefros.
Mesonefrosni tubuli se izdužuju, savijaju prvo u obliku slova S, a zatim bivaju višestruko izuvijani. Svojim proširenim medijalnim krajem, koji gradi Bowmann-
ovu čauru, stupaju u kontakt sa kapilarnim petljama pridošlim iz dorzalne aorte i od njih nastaje glomerul. Svojim lateralnim krajem mesonefrosni tubuli su u kontaktu sa dobro razvijenim ekskretornim mesonefrosnim kanalom koji se uliva u kloaku. Sredinom 2. meseca razvoja mesonefros dostiže maksimum svog
razvića i predstavlja veliki ovoidni organ koji se, sa o be strane dorzalnog mezenterijuma, ispupčava u celomsku duplju. To je Wolff-ovo telo. Mesonefros je trajni ekskretorni organ u amfibija i nekih riba. Njegova funkcija je dokazana
u embriona kunića, mačke, svinje, ali ne i u čoveka U embriona čoveka svi mesonefrosni tubuli ne postoje istovremeno. Kada se formiraju tubuli u
lumbalnoj regiji, oni u torakalnoj regiji već degenerišu. Sudbina mesonefrotičnih tubula je različita kod muškog i ženskog pola. Kod muškaraca deo tubula daje ductuli efferentes testisa, a Wolff-ov kanal se razvija u spermioforne puteve.
U ženskog pola, mesonefros ne daje ni jednu funkcionalnu strukturu. Metanefros se u čoveka razvija u definitivni bubreg. On počinje da se
razvija u 5. nedelji da bi šest nedelja kasnije bio sposoban za f unkcionisanje. Stvaranje urina je aktivan i kontinuiran proces tokom čitavog fetalnog života, pri čemu se urin izliva u amnionsku tečnost. Fetus pije urin, izmešan sa amnionskom tečnošću, koji biva apsorbovan u crevima. Na taj način fetalni bubreg učestvuje u regulaciji volumena amnionske tečnosti. Metanefros se razvija iz dva različita izvora, oba mezodermalnog porekla: 1. ureternog pupoljka i 2. metanefrogenog blastema. 28
Sl. 43. Razvoj bubrega A-5 nedelja, B-E- 5-8 nedelja, F-I- stadijumi u razviću nefrona 1. pronefros u degeneraciji, 2. i 4. mezonefros, 3. kloaka, 5. ureter, 6. ureterni pupoljak, 7. i 14. metanefrogeni mezoderm, 8. metanefrogeni divertikulum, 9. calyx minor , 10. calyx maior , 11. grupe mezenhimnih ćelija, 12. brazde između pupoljaka, 13. i 18. bubrežno telašce, 15. i 17. bubrežna kapsula, 16. luč ne sabirne cevi, 19. sabirna cev, 20. i 22. bubrežni kana lić, 21. mesto kontakta, 23. glomerulus, 24. Bowman -ova kapsula, 25. uzdužni presek kroz sabirnu cevčicu, 26. pars convoluta portio distalis , 27. Henleova petlja
Ureterni pupoljak nastaje početkom 2. meseca razvoja kao prstoliki izvrat na dorzalnom zidu Wolff-ovog kanala u blizini njegovog ušća u kloaku. Njegovim rastom i razgranavanjem u dorzokranijalnom pravcu nastaje ureter, pelvis renalis , calices renales i
sabirni kanalići bubrega.
1. Metanefrogeni blastem nastaje kaudalno od mesonefrosa, od nefrogenog
niza. Od njega će se razviti nefron. Kada ureterni pupoljak prodre u metanefrogeni blastem on se deli na dva nova pupoljka koji će dati bubrežne
čašice (calyces ). Račvanje se dihotomo nastavlja dajući oko 15 generacija 29
tubula. Ćelije ovog blastema diferenciraju se u nefrogene - koji će dati nefrone, i stromogene - koji će dati vezivno tkivo bubrega. Nefrogene ćelije oko krajeva tubula grade kompaktnu masu u vidu kape od koje se sa obe
strane tubula odvajaju sferoidne ćelijske nakupine; one daju u daljem razvoju vezikule, a na vrhu rastućeg tubula proces se nastavlja. Od metanefrosne vezikule izduživanjem i diferencijacijom
nastaće pojedini
delovi nefrona.
Razvoj uretera i
mokraćne bešike
Kada septum urogenitalis podeli kloaku na dva dela njen ventralni deo ulazi u sastav urogenitalnog trakta i predstavlja sinus urogenitalis . To je prostor u kome se otvaraju Wolff-ovi kanali i mokro vodi u početku zajedno, a
kasnije odvojeno. Nakon njihovog odvajanja kranijalno od novog ušća mokrovoda dolazi do proširenja urogenitalnog sinusa i od tog proširenja kod oba pola se razvija
mokraćna bešika (vesica urinaria) . Urogenitalni sinus kaudalno
od mokraćne besike ostaje uzak i kod muškog pola od njega nastaje početni deo mokrovoda (ureter ) i definitivni urogenitalni sinus, koji služi kao odvodni kanal za produkte bubrega i testisa. Od zadnjeg dela primitivnog urogenitalnog sinusa razvija se pars prostatica i pars membranaceae urethrae , a kod ženskog
pola razvija se čitava mokraćna cev (urethra). RAZVOJ REPRODUKTIVNOG SISTEMA Indiferentni stadijum u razvoju gonada
Primarne germinativne ćelije javljaju se kod embriona čoveka 21. dana u
zidu ţumančane vreće u blizini alantoisa. Prilikom savijanja embriona i pojave prednjeg, srednjeg i zadnjeg creva germinativne ćelije se nalaze u zidu zadnjeg creva. One ameboidno migriraju kroz dorzalni mezenterijum i u 5. nedelji dospevaju u blizinu celomskog epitela medijalno od mesonefrosa gde se formira gonadni nabor.
Primarne germinativne ćelije su okrugle, veličine 25-30 mm
sa granuliranom citoplazmom i pod njihovim uticajem dolazi do proliferacije 30
celomskog epitela i do stvaranja seksualnih gredica u koje germinativne ćelije
bivaju ugrađene. Ćelije koje potiču od celomskog epitela predstavljaju potporne elemente primarnom germinativnim ćelijama. Seksualne gredice prodiru sve dublje u mezenhim, a pored mesonefrotičnih Wolff-ovih kanala pojavljuju se i Miller-ovi kanali i to u embrionu od 6 nedelja, invaginacijom celomskog epitela u
mezenhim
na
lateralnim
stranama
mesonefrosa.
Miller-ovi
kanali
se
kranijalno otvaraju u trbušnu duplju, a kaudalno se slepo završ avaju u zidu urogenitalnog sinusa između Wolff -ovih kanala. Miller-ovi kanali nestaju kod
muškog pola, dok kod ženskog daju jajovode i matericu. Sve do sada opisane promene predstavljaju tzv. indiferentni stadijum u razvoju gonada koji traje do 7. nedelje intrauterinog života embriona .
Razvoj testisa Od 7. nedelje razvoja seksualne gredice se dalje razvijaju, gube vezu sa
celomskim epitelom, bivaju izuvijane gradeći prvo tubuli seminiferi contorti u kojima
spermatogonije potiču od primarnih germinativnih ćelija, a
Sertolijeve ćelije od celomskog epitela. Na izuvijane cevčice nadovezuju se tubuli recti i rete testis , a obe ove strukture potiču od celomskog epitela.
Sada dolazi do uspostavljanja veze između ovih struktura nastalih od seksualnih gredica i mesonefrosnih kanala koji su izgubili vezu sa kapilarnim
petljama. Mesonefrotični tubuli daće ductuli efferentes , a Wolff-ovi kanali daće epididymis i ductus deferens . Miller-ovi kanali nestaju i njihova regresija je potpuna u 11. nedelji.
Spuštanje testisa (descensus testis) počinje u 3.
mesecu razvoja pod uticajem androgenih i gonadotropnih hormona. Zajedno sa
testisom spušta se i deo celomske duplje čiji će zidovi nakon odvajanja dati dvostruki serozni omotač - tunica vaginalis testisa. Do ulaza u ingvinalni kanal testis dospeva oko 6. meseca, prolazi kroz ovaj kanal u 7. mesecu i spušta se u skrotum u 8. mesecu. Testis koji se nije spustio u skrotum može biti zadržan abdominalno ili ingvinalno. Testis koji ostane izvan skrotuma do posle puberteta pokazuje progresivno smanjivanje germinativnih ćelija i atrofiju seminifernih tubula. 31
