UREĐENJE SEOSKIH NASELJA I TERITORIJA (Dorđe R. Simonović, Milorad B. Ribar, IBI, Beograd, 1993.) 1. 2. 3. 4. 5.
Seoske teritorije i naselja u različitim kategorijama prostornih planova (str. 3) Dijelovi – sadržine prostornih planova (str. 4) Definicija i obim seoske teritorije (str. 9) Klasifikacija seoskih teritorija (str. 10) Seoski atari – definicija i sadržina (str. 15-31)
6. Elementi za plansku organizaciju seoskih naselja 6.1. Redukovanje – prevođenje različitih načina iskorištavanja zemljišta – kultura seoskih atara na jednu mjernu jedinicu (str. 31-33) 6.2. Sistematizacija i organizacija seoskih teritorija (str. 33-47) 6.3. Saobraćaj na seoskim teritorijama (str. 47-52) 6.4. Arondacija i komasacija zemljišta (str. 52-54) 6.5. Ukrupnjavanje poljoprivrednih površina udruživanjem (str. 54) 6.6. Stanovništvo (str. 55) 6.7. Gustine naseljenosti seoskih teritorija (str. 55-63) 6.8. Planovi i namjena površina (str. 63-68) 6.9. Problemi očuvanja životne sredine u selima (str. 69-74) 6.10. Unapređenje i zaštita životne sredine (str. 74-75) 6.11. Zaštita od elementarnih nepogoda (str. 75-76) 6.12. Potrebe opštenarodne odbrane (str. 76-77) 7. Pokazatelji i okvirni normativi za plansku organizaciju seoskih teritorija 7.1. Poljoprivredne organizacije, službe i potrebno aktivno stanovništvo (str. 79-83) 7.2. Položaj udruženih individualnih i društvenih posjeda u planskoj organizaciji seoskih teritorija i atara (str. 83-84) 7.3. Optimalni oblici, veličine, orijentacija oraničnih površina i poljozaštitni pojasevi (str. 8486) 7.4. Pokazatelji za projektovanje saobraćajnica na seoskim teritorijama (str. 86-88) 7.5. Pokazatelji i okvirni normativi za određivanje površina građevinskih rejona seoskih naselja (str. 88-91) 7.6. Normativi za vodosnabdijevanje na seoskim teritorijama (str. 91-99) 7.7. Pokazatelji potrebnih površina i uslovi lokacija za komunalne objekte na seoskim teritorijama (str. 99-103) 8. Karakteristike i mogućnosti razvoja seoskih naselja 8.1. Problemi malih i razbijenih seoskih naselja (str. 216-220) 8.2. Prostorne funkcionalne veze i gravitacione zone seoskih naselja (str. 220-222) 8.3. Sistematika različitih kategorija seoskih naselja i njihova prostorna organizacija (str. 222229) 9. Elementi i postupci za prostornu organizaciju seoskih naselja 9.1. Programiranje (str. 231-237) 9.2. Planiranje (str. 237-260) 9.3. Projektovanje (str. 260-299) 9.4. Seoske prosvjetno-kulturne, društvene, uslužne i komunalne zgrade (str. 331-332) 9.5. Komunalno opremanje seoskih naselja (str. 333-335) 1. SEOSKE TERITORIJE I NASELJA U RAZLIČITIM KATEGORIJAMA 1
PROSTORNIH PLANOVA •
Mogu se izdvojiti slijedeće kategorije prostornih planova:
1. 2. 3. 4. 5.
Prostorni plan na nivou države Prostorni planovi regiona Prostorni planovi opština Grada ili užeg gradskog područja Užeg seoskog područja (nekoliko sela) i sela
•
U prostornim planovima države problematika seoskih teritorija, a posebno seoskih naselja ne bi trebala da opterećuje plan. U njemu je moguće samo u najosnovnijim postavkama rješavati pitanja sela po slijedećim elementima:
1. Definisanje kriterijuma i uticaja za utvrđivanje mreže seoskih naselja, naručito na području sa dominantnom poljoprivrednom proizvodnjom 2. Jedno od osnovnih opredjeljenja je privredno-hijerarhijsko i funkcionalno povezivanje svih naselja, pa prema tome i seoskih u jedinstven sistem 3. Analiza postojeće mreže seoskih naselja, njihovo grupisanje i potreba brže transformacije u organizacioni i regionalno povezan sistem 4. Istraživanje mogućnosti da se pojedina sela ili grupe sela razvijaju u nove gradove i privredne centre u sklopu aglomeracionih sistema 5. Opredjeljenje za osnovnu podjelu seoskih naselja i njihova funkcionalna i hijerarhijska zavisnost i uslovljenost; različiti prelazni oblici bi se kroz ovakav proces smanjili Pravo mjesto za prostorno uređenje seoskih teritorija i naselja jeste opštinski prostorni plan. Kroz ovaj plan, uzimajući u obzir osnovne postavke državnog, odnosno regionalnog plana, moguće je dati osnovne smjernice planskog usmjeravanja dalje organizacije i uređenja seoskih naselja i teritorija. Planovi užeg ili šireg gradskog područja obuhvataju u određenoj mjeri i usklađivanje prostornog razvoja prigradskih sela i njihovih teritorija. Postavke regionalnog i opštinskog plana razrađuju se detaljnije u prostornim planovima užeg seoskog područja ili jednog sela. To su tzv. Planovi područja posebne namjene. 2. DIJELOVI – SADRŽINE PROSTORNIH PLANOVA Sve kategorije prostornih planova pa prema tome i planovi za seoske teritorije i naselja sastoje se iz tri u planiranju uobičajena dijela: -
Dokumentacije, odnosno identifikacije postojećeg stanja sa karakteristikama i ocjenama, odnosno valorizacije prirodnih i stvorenih uslova za dalji razvoj Programa i utvrđenih pogodnosti prostora za razvoj za naredni planski period, i Plana prostorne organizacije teritorije i naselja koji proizilazi iz programa
Dokumentaciju uglavnom čine: -
prikaz teritorije i naselja u odnosu na okruženje prirodni uslovi sa prostornim podobnostima i ograničenjima kretanje stanovnika stanje privrede, a posebno poljoprivrede društvene djelatnosti 2
-
mreža funkcija i opremljenost naselja sa njihovim kategorijama i gravitacionim područjima stanje infrastrukturnih sistema (saobraćajnice, vodosnabdijevanje, kanalizacija, elektrifikacija itd. prirodne i druge rijetkosti, spomenici kulture i znamenita mjesta životna sredina i njeno stanje stanje seoskih teritorija i naselja u odnosu na elementarne nepogode i potrebe opštenarodne odbrane
Program razvoja se sačinjava na osnovu postojećeg stanja, motiva i smjernica za naredni period, a isti se uglavnom sastoji iz: -
izvoda postavki planova višeg reda i postavki planova društvenog razvoja mogućnosti i ograničenja koji proizilaze iz prirodnih uslova projekcije privrednog razvoja, a posebno poljoprivrede, projekcije razvoja društvenih službi projekcije razvoja mreže i funkcije naselja projekcije razvoja infrastrukturnih sistema programa za unapređenje i očuvanje prirodnih i drugih rijetkosti, spomenika kulture i znamenitih mjesta, programa za unapređenje životne sredine i programa zaštite od elementarnih nepogoda i potreba opštenarodne odbrane.
Plan organizacije teritorija i naselja uglavnom sadrži: -
obrazloženje smjerice za sprovođenje i prijedloge odluke za usvajanje plana plan namjene površina plan razmještaja stanovništva plan razmještaja privrede i drugih regiona i objekata plan mreže naselja i njihove prostorne povezanosti plan razmještaja objekata društvenog standarda plan infrastrukturnih sistema plan prirodnih rijetkosti spomenika kulture i znamenitih mjesta plan za unapređenje i očuvanje životne sredine plan zaštite od elementarnih nepogoda plan potreba od interesa za opštenarodnu odbranu
Seoske teritorije i naselja čine samo jedan dio prostornih planova u kojima se obuhvata sveukupna aktivnost na jednom području. 3. DEFINICIJA I OBIM SEOSKE TERITORIJE Seoska teritorija je prostor većeg ili manjeg obima koji se koristi za primarnu poljoprivrednu i šumsku privredu i na kome žive, rade i proizvode stanovnici seoskih naselja. Seoska teritorija nije i ne mora da bude jedinstvena cjelina. Sa njom i u njoj se prepliću sistemi drugih teritorija kao što su: urbana, industrijska, rudarska i sl. Ove se teritorije najčešće javljaju u vidu oaza na seoskim teritorijama. Osnovni prostorni element seoske teritorije je seoski atar. Grupe seoskih atara koje se naslanjaju jedni na druge ograđuju uži ili širi okvir seoske teritorije. 4. KLASIFIKACIJA SEOSKIH TERITORIJA Seoska teritorija se može posmatrati kao manji prostor – područje, ili kao širi prostor, što zavisi od potreba planiranja. 3
Na osnovu toga ova teritorija može se razlučiti na najmanje dva stepena i to: -
Primarna seoska teritorija, seosko područje i Drugostepena seoska teritorija
Primarna seoska teritorija ili seosko područje obuhvata teritoriju jednog ili većeg broja susjednih sela, odnosno atara i naselja. Ona može imati uži ili širi okvir. Ukoliko obuhvata teritoriju jednog ili nekoliko manjih susjednih sela, to je uže seosko područje. Šire seosko područje je najčešće teritorija jedne opštine, odnosno područje većeg broja sela. Drugostepena seoska teritorija objedinjuje više primarnih područja. 5. SEOSKI ATARI – DEFINICIJA I SADRŽINA Seoski atar je teritorija sa utvrđenim granicama koja pripada jednom selu. Atar obuhvata sva seoska zemljišta, poljoprivredna, šumska, neplodna, pod naseljem, vodotocima i putevima, kao i sve objekte i ostali inventar koji se nalazi na tom prostoru. Svaki atar je izdijeljen na potese, dijelove zemljišta koji čine jednu cjelinu. Potesi imaju svoje nazive, koji su upisani u katastar zemljišta. Potesi se sastoje iz brojnih parcela, dijelova zemljišta jedne kulture, odnosno načina iskorištavanja i jednog vlasništva. Svaka je parcela obilježena brojem i nazivom potesa u kome se nalazi, pored ostalih podataka (oblik, površine, kulura, vlasništvo). Pored termina atar ili hatar, u bivšoj Jugoslaviji postojao je i službeni naziv, katastarska opština ili skraćeno K.O. Međutim, između seoskog atara i K.O. postoje izvjesne manje razlike: Razlike su obično u slijedećem: - U jednoj K.O. nalazi se više od jednog naselja pa se ista sastoji iz onoliko atara koliko ima sela - Jedan seoski atar sačinjavaju više K.O. 5.1. Katastarski srez Viša organizaciona prostorna jedinica je katastarski srez. Isti se sastoji od većeg broja teritorijalno povezanih katastarskih opština, koje predstavljaju ekonomsku cjelinu sa sličnim prirodnim i drugim uslovima poljoprivredne proizvodnje. Katastarski srez je osnovna prostorna jedinica za klasiranje zemljišta u seoskim atarima. 5.2. Kulture – načini iskorištavanja zemljišta u seoskim teritorijama Sva zemljišta jednog seoskog atara razvrstavaju se prema kulturama, odnosno načinima iskorištavanja na: -
Oranice ili njive Vrtove ili bašte Voćnjake Vinograde Livade Pašnjake Trstike, močvare i bare Šume, i Neplodne površine u koje spadaju: kamenjari, vodotoci, putevi i sl. 4
Poljoprivredna nauka dijeli ukupnu površinu atara prema kulturama na tri dijela: -
Obradivu površinu Poljoprivrednu površinu Produktivnu površinu
Obradiva obuhvata površine: oranica, vrtova, voćnjaka, vinograda i livada. Poljoprivredna površina se sastoji od obradive i površina pod pašnjacima, trstikama, močvarama i barama. Produktivna površina je zbir poljoprivredne površine i šuma. Ukupnu površinu atara čini zbir produktivne i neplodnih površina. Sve površine atara katastar registruje u hektarima, arima i m2. 5.3. Klasiranje i bonitiranje zemljišta Svaka parcela navedenih kultura raspoređuje se u jednu od 8 klasa. Klasiranje se obavlja na osnovu prirodnih i ekonomskih uslova proizvodnje postojeće kulture, a po istim principima za jedan katastarski srez. To znači da se ovim postupkom samo ustanovi klasa, naprimjer jedne njive u odnosu na ostale njive u tom srezu. Klasiranjem se ne registruju prirodne podobnosti parcele. Odnosno ako bi na dotičnoj parceli umjesto njive bio voćnjak, za što parcela ima sve uslove, prinosi bi bili znatno veći. To je postupak bonitiranja zemljišta. Iz izloženog proizilazi da naprimjer njiva, voćnjak ili neka druga kultura na parceli utvrđene klase u jednom katastarskom srezu nije identična sa istim kulturama u drugom srezu, jer se klasiranje zemljišta kako smo vidjeli obavlja po istim kriterijima samo za jedan srez. Bonitiranjem zemljišta u osam klasa takođe omogućava utvrđivanje plodnosti zemljišta na osnovu njegovih prirodnih osobina, bez obzira na postojeći način iskorištavanja – kulturu. Problem je što se obično pri izradi prostornih planova pristupa samo klasiranju, a ne i bonitiranju zemljišta. 5.4. Tipologije seoskih atara Kriterijumi tipologije Dva su osnovna kriterijuma za tipologiju seoskih atara: -
Prostorno urbanistički Agroekonomski
Oba navedena kriterija se podjednako značajna za izučavanje, ocjenu stanja i zaključivanje kod prostornog planiranja seoskih teritorija Prostorno urbanistički kriterij Po ovom kriteriju seoske atare može razvrstati u slijedeće grupe: a) b) c) d)
Po genezi, odnosno nastanku Po veličini Po kompaktnosti figure atara Po udaljenosti granica atara i javnih saobraćajnica od naselja
a) Geneza, odnosno nastanak atara 5
Po genezi odnosno nastanku seoski atari se razvrstavaju u 2 osnovna tipa: -
Spontano nastale Na planski formirane
Karakteristike spontano nastalih atara su slijedeće. Pri njihovom oformljenju težilo se da selo i svako domaćinstvo u svom posjedu zbog komplementarne privrede imaju sva zemljišta: za voćarstvo, ratarstvo i stočarstvo. U početku šume nisu dijeljenje jer ih je bilo na pretek. Tek kasnije, krajem XIX i početkom XX vijeka kada je ponestalo zemlje zbog povećanja stanovništva djeljene su i šume koje su često krčenjem pretvarane u obradive površine. U nekim područjima, u kojima se zbog različitih procesa smanjuje broj stanovnika tako stvorene obradive površine se napuštaju i ponovo pošumljavaju. Druga karakteistika spontano nastalih atara jeste da se njihove granice uglavnom podudaraju sa topografijom terena. One najčešće idu vodotocima, jarugama, kosama, planinskim grebenima, izraženim kotama terena ili drugim stalnim obilježjima kao što su putevi i sl. Iz tih razloga spontano nastali atari imaju nepravilne oblike i granice. Naredna im je karakteristika rascjepkanost teritorije atara na veliki broj malih parcela nepravilnih oblika. Iz takvog stanja proizašla je nepravilna mreža atarskih puteva. Do znatnog broja parcela ne postoje kolski pa čak ni pješački prilazi. Položaji seoskih naseobina (naselja, zaseoka, domaćinstava) u odnosu na atar mogu se uglavnom ocijeniti kao povoljni. Naseobine se nalaze na najpovoljnijim položajima, dobro su osunčane i provjetrene, a u približnom centru poljoprivrednih površina. Sa savremenog stanovišta organizacije poljoprivredne proizvodnje i prostornog uređenja seoskih teritorija na prvom mjestu rascjepkanosti atara na male nepravilne parcele i loša atarska putna mreža nisu prihvatljivi. U postupcima planske organizacije teritorija nameće se kao prva i neophodna potreba ukrupnjavanje obradivih površina u parcele pravilnih geometrijskih oblika uz izgradnju atarskih puteva, a tamo gdje je neophodno i kanala za odvodnjavanje i navodnjavanje. Sve ove radove treba uskladiti za zahtjevima za zaštitu od erozije, osunčavanja parcela, podizanja poljozaštitnih pojaseva, infrastrukturnim sistemima, građevinskim rejonima naselja i sl. Izdvajaju se slijedeći tipovi spontano nastalih atara: atari u dolinama rijeka imaju izdužen oblik približan pravougaoniku ili troglu. Jedna kraća granica ide rijekom, a druga vododijelnicom. Bočne granice su najčešće rječice, potoci ili jaruge koje se od vododijelnice slivaju u rijeku; atari sa obje strane planinskog grebena imaju za gornju granicu liniju grebena, a bočne strane su im potoci, jaruge i slični elementi koji polaze od grebena ka nižim nadmorskim visinama; oko planinskih stožera – atari su zrakasto raspoređeni u oblicima trouglova sa dodornom tačkom na vrhu kupe; najrjeđi su atari formirani u amfiteatralnom prostoru izvorišta rijeke gdje najdužii dio granice ovog atara ide vododjelnicom; jedan dio seoskih atara formiran je u središnjem dijelu riječnog vodotoka koji obično prolazi sredinom atara, a bočne granice ovakvih atara su brdske kose. Karakteristike planskih atara su slijedeće. Sve granice atara su pravolinijske izuzev onih koje idu vodotocima. Pravci granica atara obilježavaju se najčešće od jedne do druge trigonometrijske tačke kojima su određene visinske kote. Veličina atara najčešće se određuje na osnovu broja kuća u selu i posjeda koji im pripada. Teži se da svaki atar ima oranice na tzv. „gornjim“ i „donjim“ zemljama, zajednički pašnjak, livade i šume pored rijeka ukoliko za to postoje prirodnogeografski uvjeti. Tamo gdje se nije mogla postići ovakva organizacija najčešće su formirani pored matičnog i sekundarni manji atari koji su obilježavani sa K.O. I, II itd. U ovim atarima dodjeljivane su livade i eventualno šume. Unutrašnja organizacija atara takođe se obavljana planski po utvrđenom sistemu. Cio atar se izdijeli pravolinijski na potese prema kulturama; potesi su dijeljeni pravolinijski poljskim putevima „lenijama“. Oko naselja se ostavi zajedničko zemljište. Za naselje se bira neplavan teren. 6
b) Podjela atara po veličini Po ovom kriteriju seoski atari se mogu posmatrati na osnovu stvarnih i na osnovu redukovanih površina na jednu mjernu jedinicu, oranice. Za prostorno planiranje i organizaciju seoskih teritorija bitnije su redukovane od stvarnih površina atara jer se na osnovu njih organizuju uža seoska područja. c) Kompaktnost figure atara Najpovoljniji oblik seoskog atara jeste kvadrat sa naseljem u centru površine s tim da granice atara ne budu udaljene od središta naselja više od 3 km. Razlog za navedenu teoretsku postavku je intenzivan saobraćaj ljudi, stoke i transport proizvoda koji obavlja između seoskog naselja sa ekonomskim dvorištem i poljoprivrednih površina. Ukoliko selo posjeduje šume one mogu da se nalaze i van navedene udaljenosti. Takav atar bi bio kvadrat strana 6 km, površine 36 km 2, odnosno 3 600 ha. Međutim, u prostoru se javljaju atari raznovrsnih površina i oblika. d) Udaljenost granica atara i javnih saobraćajnica od naselja Svako seosko naselje vezano je kretanjem ljudi, stoke i proizvoda za poljoprivredne površine u ataru lokalnim atarskim putevima, a sa druge strane za susjedna i naselja višeg reda javnim saobraćajnicama. Obim saobraćaja u ataru ovisi od površine atara i zastupljenosti pojedinih kultura u njemu, veličina parcela, grupisanosti posjeda i odnosa naseobina prema poljoprivrednim površinama. Najpovoljniji su atari kvadratnog oblika sa naseljem u centru i javnim saobraćajnicama koje prolaze sredinom teritorije i naselja. U drugu grupu spadaju atari kod kojih su ili naselja ili javna saoraćajnica ili oba ekscentrični u odnosu na figuru atara. Od veće ili manje udaljenosti naselja i saobraajnice u odnosu na graice atara proizilazi i njihova veća ili manja nepovoljnost. Najnepovoljniji su oni seoski atari po ovom kriteriju oni kod kojih je naselje ekscentrično položeno u odnosu na površinu atara, a javna saobraćajnica prolazi van njegove teritorije. Agroekonomski kriterij Po ovom kriteriju sve seoske atare možemo posmatrati i analizirati po: a) b) c) d) e)
Pedološkom sastavu tla Nagib terena Nadmorskoj visini Organizaciono-ekonomskoj podobnosti Dominantnoj strukturi proizvodnje
Sva nabrojana razvrstavanja atara pripadaju ili proizilaze iz prirodnih obilježja terena. Prva tri direktno pripadaju prirodnim karakteristikama atara, a slijedeća dva proizilaze iz tih prirodnih obilježja. Na osnovu prve četiri karakteristike, a u zavisnosti od njihove zastupljenosti na teritoriji, svi se seoski atari mogu klasificirati u tri osnovne grupe: -
prioritetne poljoprivredne površine ostale poljoprivredne površine nepoljoprivredne površine 7
a) Pedološki sastav tla Pedološki sastav tla pokazuje veću ili manju zastupljenost pojedinih tipova zemljišta na teritoriji seoskog atara. Na osnovu rasprostranjenosti pojedinih tipova uz podobnost naprimjer nadmorske visine, nagiba terena i sl. utrvrđuje se da li cijeli atar ili pojedini njegovi dijelovi pripadaju prioritetnim, ostalim ili nepoljoprivrednim površinama. To se utvrđuje na osnovu pedoloških karti razmjera 1:300 000 ukoliko se radi o državnom ili regionalnom planu, te R 1:25 000, 1:10 000, 1:5000 do 1:2500 za opštinske prostorne planove. b) Nagib terena Teren čiji je nagib do 15° ubraja se (uz ostale zadovoljavajuće kriterije) u prioritetne površine. Oni prostori čiji je nagib od 15-30° pripadaju ostalim, a iznad 30-35° nagiba nepoljoprivrednim površinama. Prema nagibima terena površine atara se razvrstavaju u 5 klasa i to: -
I klasa od 0-3° (odlične površine, već poslije 3° nagiba može da počne erozija terena) II klasa od 3-7° (vrlo dobra površina, potrebna je primjena antierozionih agrotehničkih mjera pri obradi) III klasa od 7-15° (površine ograničenih sposobnosti, neophodne mjere za zaštitu od erozije pri obradi) IV klasa od 15-30-40° (površine jako izložene eroziji, neophodne mjere za zaštitu pri korištenju) V klasa preko 40° (površine pogodne samo za šume)
c) Nadmorska visina Tereni nadmorske visine do 200 m ubrajaju se u nizijske prostore; brdske teritorije su od 200 do 500 m, a planinski prostor iznad 500m. d) Organizaciona-ekonomska podobnost U organizaciono-ekonomskom pogledu za poljoprivrednu proizvodnju se mogu smatrati pogodnim oni atari koji imaju površinu najmanje 1000 redukovanih hektara na oranicu. Pored površina značajni su oblik i dimenzije te teritorije. Najpovoljnije je da ista ima oblik sličan krugu, kvadrati ili rombu. Ukoliko je oblik sličan pravougaoniku najkraća strana ne bi trebala da ima manje od 2 km dužine. Najudaljenije tačke teritorija takvih oblika mogu da budu udaljene od centra figura najviše 5 km. Ukoliko se na udaljenosti od 20 km od ivice ili 30 km od središta ovakve teritorije nalaze najmanje dvije iste ili veće površine – što ukupno čini tri kompleksa oni se, ukoliko ispunjavaju ostale uvjete, razvrstavaju u prioritetna poljoprivredna zemljišta. U ostala poljoprivredna zemljišta spadaju pojedini ili grupe atara koji imaju naprijed navedenu najmanju površinu, oblik i dimenzije, s tim što posmatrana površina ne mora da bude jedinstvena. Ona može da se sastoji iz posebnih dijelova najmanje redukovanih površina od 75 ha. Međusobna udaljenost ovih dijelova čiji ukupan zbir iznosi najmanje redukovanih 1000 ha ne smije da iznosi više od 3 km između njihovih granica ili 4 km između njihovih centara, atari ili grupe atara koji ne ispunjavaju ove uslove spadaju u nepoljoprivredne površine. e) Dominantna struktura proizvodnje 8
Prema prirodno ekonomskim podobnostima na teritorijama seoskih atara mogu da preovladavaju tri osnovne vrste proizvodnje: -
Ratarska Voćarsko-vinogradarska Stočarska
Na osnovu zastupljenosti vrste obavlja se razvrstavanje atara prema dominantnoj proizvodnji. 6. ELEMENTI ZA PLANSKU ORGANIZACIJU SEOSKIH TERITORIJA 6.1. Redukovanje – prevođenje različitih načina iskorištavanja zemljišta – kultura seoskih atara na jednu mjernu jedinicu Da bi se sagledalo stvarno stanje jednog ili grupe seoskih atara, njihov ekonomski potencijal, prostorne karakteristike i da bi se mogo pravilno da planira dalji razvoj poljoprivredne proizvodnje, neophodno je da se različiti načini iskorištavanja zemljišta svedu na jednu mjernu jedinicu. Ovo svođenje se naziva u stručnoj literaturi redukovanje, prevođenje ili valorizacija. Sve kulture svode se na površinu njive za naše uslove, pošto su iste najviše zastupljene. Postupak se obavlja na osnovu slijedećih normativa, prikazanih u slijedećoj tabeli. Red. broj 1. 2. 3. 4. 5. 1-5 6. 7. 1-7 8. 1-8 9 1-9
Kulture načini iskorištavanja njiva : njiva njiva : vrt njiva : voćnjak njiva : vinograd njiva : livada Obradiva površine njiva : pašnjak njiva : trstik Poljoprivredna površina njiva : šuma Produktivna površina njiva : neplodno Ukupna površina
Stvarna površina u ha 1 1 1 1 1
Redukovana površina u ha 1 1 1,6 3,01 0,40
1 -
0,15 -
1
0,10
1
0,05
Odnosi između stvarnih i istih redukovanih površina: obradivih (1-5), poljoprivrednih (1-7), produktivnih (1-8) i ukupnih (1-9) izražavaju se koeficijentima: K1-5, K1-7, K1-8, K1-9 U ravničarskim regionima gdje prema načinima iskorištavanja zemljišta u atarima preovladavaju njive i vrtovi, odnos ukupne stvarne površine (K1-9) i i ukupne redukovan epovršine iznosit će oko 1, odnosno nešto više od 1. Za atare u kojima preovladavaju površine pod voćnjacima i vinogradima K1-9 biće manji. U brdskim, a posebno planinskim regionima gdje su najviše zastupljene livade, pašnjaci i šume K1-9 iznosit će 2, 3 i više, a u nekim slučajevima i preko 4. Smatra se da su atari kod kojih je K 1-9 iznad 4 nepodobni za organizovanje intenzivne poljoprivredne proivodnje zbog velike disperzije površina. Pri redukovanju površina seoskih atara na izložen način nije uključen bonitet tla jer se postupak redukcije obavlja samo za šire ili uže seosko područje pa se predpostavlja da je njihov bonitet tla isti ili priblično isti. 9
Za studije planiranja i međusobna upoređivanja atara u različitim regionima neophodno je da se pri redukovanju uključi i bonitet tla. Samo se takvim postupkom mogu dobiti uporedne analize za različite regione. 6.2. Sistematizacija i organizacija seoskih teritorija Seoska teritorija se može sistematizovati i organizovati na više načina od kojih su za postupak prostornog planiranja najbitniji: 1. 2. 3. 4.
Agrarna sistematizacija i organizacija Privredno-tržišna sistematizacija i organizacija Društveno-politička sistematizacija i organizacija Sistematizacija i organizacija opštih društvenih službi
Svaka od navedenih sistematizacija i na njoj zasnovana organizacija seoske teritorije u postupku planiranja zauzima odgovarajući značaj i mjesto. 6.2.1. Agrarna sistematizacija i organizacija U ovoj sistematizaciji i organizaciji seoskih teritorija javljaju se tri osnovna prostorna elementa: a) Seoski atar sa radnom zonom sela b) Organizaciona jedinica poljoprivredne proizvodnje – poljoprivredno gazdinstvo c) Integracioni zbir organizacionih jedinica poljoprivredne proizvodnje – gazdinstva (zemljoradnička zadruga, poljoprivredno dobro, poljoprivredno-industrijski kombinat ili slični oblici udruživanja) Prva dva elementa, seoski atar sa radnom zonom sela i organizacionom jedinicom poljoprivredne proizvodnje, pripadaju odnosno nalaze se u primarnoj seoskoj teritoriji ili na užem seoskom području. Treći element, udružena gazdinstva, prevazilaze okvire primarne seoske teritorije. On se nalazi u drugostepenoj teritoriji, odnosno regionu, te prema tome ima i regionalni karakter. a) Seoski atar sa radnom zonom sela Radna zona sela, koja je u neposrednoj vezi sa seoskim atarom, je pojam koji zauzima veoma značajno mjesto u prostornom planiranju primarne seoske teritorije. Radna zona je teritorija pod poljoprivrednim površinama koje obrađuju stanovnici jednog sela, bez obzira da li se ista nalazi samo u ataru matičnog, ili u atarima susjednih i udaljenih sela ili u posebno udaljenom dijelu matičnog atara. U velikom broju atara, posebno u brdskim i planinskim regionima znatan dio njihove površine pokrivaju šume i neplodno tlo koje mogu biti rasute po ataru ili da zauzimaju kompaktnu perifernu teritoriju. To su nepoljoprivredne površine koje ne pripadaju radnoj zoni sela. Česti su takođe primjeri da stanovnici jednog sela posjeduju poljoprivredne površine u susjednim ili udaljenim atarima. Ukoliko su ove površine značajne po veličini i one čine radnu zonu sela pa se u planiranju područja njihovi prostorni odnosi moraju uzimati u obzir. U najvećem broju slučajeva radna zona sela, odnosno njena teritorija je manja od površine atara jer se u atarima nalaze znatne površine šuma i neplodnog tla. Ovo je najčešći slučaj u brdskim i planinskim područjima. Znatno je manje primjera kod kojih su radne zone sela i atar po površini identični ili približno iste površine. 10
Isto tako mali je broj primjera gdje radna zona sa većim ili manjim površinama prelazi okvire seoskih atara kao kontinuirana ili kao razdijeljena površina. Radna zona može biti jedinstvena cjelina ili da se sastoji od nekoliko posebnih površina između kojih su šume i neplodne površine. U ravničasrkim i brdskim atarima gdje su šume na perifernim dijelovima atara radna zona je najčešće jedinstvena površina. U planinskim i nekim brdskim atarima moguće je da se šume i neplodno tlo prepliću sa poljoprivrednim površinama. U takvim atarima radna zona je nejedinstvena površina. Stanovnici nekih planinskih sela posjeduju veće ili manje oranične površine u ravničarskim udaljenim atarima. I u ovim slučajevima radna zona je nejedinstvena površina. Za prostorno planiranje i uređenje seoskih teritorija najpovoljniji su atari kod kojih je radna zona jedinstvena cjelina. Potom dolaze oni atari kod kojih se radna zona sastoji od manjeg broja bliskih poljoprivrednih površina. Najnepovoljniji su primjeri kod kojih je radna zona nejedinstvena, a sastoji se od udaljenih površina. Pojam radne zone sela nije zvanično evidentiran u katastru zemljišta ali je potrebno utvrditi granicu radne zone. b) Organizaciona jedinica poljoprivredne proizvodnje – poljoprivredno gazdinstvo Organizaciona jedinica poljoprivredne proizvodnje – gazdinstvo je bazična prostorna jedinica ili cjelina na kojoj se može organizovati savremena proizvodnja po sistemu udruživanja individualnih proizvođača ukrupnjavanjem poljoprivredne djelatnosti. Organizaciona jedinica, u zavisnosti od terenskih i prirodnih uslova može da ima smjer: - Opšte proizvodnje ili - Specijalizovane proizvodnje Ukoliko je na gazdinstvu zastupljena opšta proizvodnja ono se može sastojati od jedinica za ratarsku, stočarsku, voćarsku, vinogradarsku proizvodnju i sl. proizvodne jedinice su znači dijelovi organizacione jedinice. Proizvodne jedinice se mogu dalje dijeliti na radne grupe koje su ujedno i najniži stepen udruživanja u prostorno-ekonomskoj organizaciji proizvodnje. Prostorni odnosi organizacionih jedinica proizvodnje i seoskih atara Između organizacionih jedinica i seoskih atara postoje čvrste prostorne veze. Jedinice gazdinstva baziraju se na prostornom rasporedu, veličinama i načinima iskorištavanja zemljišta seoskih atara. Mogući su slijedeći prostorni odnosi između njih: -
Organizaciona jedinica identična je sa seoskim atarom i njegovom radnom zonom Organizacionu jedinicu čini veći dio površine atara, odnosno njegova radna zona. Ona je u ovom slučaju identična radnoj zoni sela. U jednom seoskom ataru može da egzistira više organizacionih jedinica, a najčešće 2 ili 3 Organizacionu jedinicu čine teritorije dva ili više susjednih atara, odnosno njihove radne zone. Posebne organizacione jedinice obuhvataju najveće površine susjednih atara s tim što manji dijelovi tih atara pripadaju drugoj jedinici koja ih objedinjuje u jednu prostorno-ekonomsku i proizvodnu cjelinu Organizaciona je jedinica identična radnoj zoni sela koja se prostire van prostora matičnog atara, na dijelu susjednog atara
c) Organizacije višeg reda
11
Organizacione jedinice – gazdinstva mogu se udruživati u više sistema, zadruge, poljoprivredna dobra, kombinate i druge oblike udruživanja. U prostornom pogledu ovakva povezivanja najčešće neće objedinjavati seoske teritorije jer proizvodno povezivanje na ovom nivou ne znači ujedno i teritorijalnu povezanost sistema. Različiti inegracioni zbirovi gazdinstva mogu se u seoskim regionima preplitati. 6.2.2. Privredno-tržišna sistematizacija i organizacija Po ovoj sistematizaciji i organizaciji seoskih teritorija javljaju se slijedeći najbitniji elementi: a) b) c) d) e)
Otkupno mjesto proizvoda Poluprerada i prerada Uskladištenje Snadbijevanje teritorija industrijskim proizvodima Pijace
a) Otkupno mjesto proizvoda Otkupno mjesto poljoprivrednih proizvoda organizuje se za: organizacionu jedinicu – gazdinstvo, proizvodnu jedinicu ili rijeđe radnu grupu. Prema tome ono objedinjuje nekoliko manjih, jedan ili dio susjednih atara u jednu teritoriju. Otkupno mjesto se locira: u poslovnom centru – ekonomskom dvorištu gazdinstva, u ataru na proizvodnim površinama, a rjeđe u seoskom naselju. Otkupno mjesto u svakom slučaju mora da bude dobro povezano sa javnim saobraćajnicama, željezničkim stanicama ili pristaništima vodenih saobraćajnica b) Poluprerada i prerada proizvoda Poluprerada tržišnih viškova poljoprivredne proizvodnje organizuje se u poslovnom centru – ekonomskom dvorištu organizacione jedinice – gazdinstva, za jednu ili više jedinica ukoliko su sve u sastavu iste organizacije višeg reda. Teritorija za polupreradu, prema tome, identična je sa teritorijom većeg broja, jednog ili dijela seoskog atara. Prerada tržišnih viškova proizvodnje obavlja se za više gazdinstava u jednom poslovnom centru organizacije višeg reda: zadruge, dobra, kombinata. To je teritorija većeg broja seoskih atara, s tim što ne mora da bude jedinstvena cjelina. Najčešće se prerada obavlja van užeg seoskog područja u regionu. Lokacija objekta za preradu mora da odgovara uslovima dobre saobraćajne povezanosti kako sa gazdinstvom – organizacionim jedinicama, tako i sa potrošačkim centrima. c) Uskladištenje proizvoda Na seoskim teritorijama javljaju se dvije vrste skladišta: -
Skladišta poljoprivrednih proizvoda i Skladišta reprodukcionih materijala za potrebe poljoprivredne proizvodnje
Skladištenje tržišnih viškova poljoprivredne proizvodnje obavlja se u poslvnom centru organizacione jedinice ili poslovnom centru organizacije višeg reda, dobra ili kombinata, koje objedinjuju veći broj gazdinstava. Savremena skladišta sa potpuno mehanizovanim procesima čuvanja robe (sušenje, hlađenje, unutrašnji transport i sl.) racionalna su samo za velike kapacitete, pa iz tih razloga najčešće imaju 12
regionalni karakter. Međutim, pri njihovom lociranju moraju se uzimati u obzir i transportni troškovi od mjesta proizvodnje do mjesta skladištenja. Zbog toga za proizvode koji imaju veću specifičnu težinu, neophodno je skladište približiti proizvodnim površinama. U svakom konkretnom slučaju odlučuju: količina proizvoda, odnosno investicije u skladišta i transportni troškovi prevoza sa proizvodnih površina do skladišta. Teritorije skladišta identične su teritorijama jednog ili većeg broja gazdinstava udruženih u jednu organizaciju višeg reda. Skladišta reprodukcionih materijala (vještačka đubriva, sredstva za zaštitu bilja, industrijski proizvedena stočna hrana, rezervni dijelovi za mašine, gorivo i mazivo i sl.) mogu na seoskim teritorijama da imaju dvojake funkcije: regionalne i za uža područja. Regionalna skladišta opslužuju veći broj organizacionih jedinica – gazdinstava, a izgrađuju se u poslovnim centrima – ekonomskim dvorištima gazdinstava. Pri lociranju ovih skladišta osnovno je da se broj utovara i istovara robe svede na najmanju moguću mjeru, jer sve to povećava troškove proizvodnje. Najidealnije je da se materijali čija je potrošnja najveća direktno od proizvođača – industrije transportuju na proizvodne površine (npr. vještačka đubriva). Međutim, obzirom da se vrijeme proizvodnje i vrijeme potrošnje tih materijala ne mogu uskladiti neophodna je izgradnja međufaznih skladišta. d) Snadbijevanje teritorija industrijskim proizvodima Snadbijevanje seoskog stanovništva industrijskim proizvodima obavlja se preko trgovačke mreže, odnosno prodavnica u naseljima. Razlikuju se slijedeće grupe i vrste prodavnica: -
Mješovite Specijalizovane prodavnice
Mješovite prodavnice su one u kojima se prodaju sve vrste proizvoda. Ova grupa prodavnica je za seoske teritorije najznačajnija. Ovakve su trgovine u sistemu snabdijevanja sela najniža kategorija, odnosno vrsta koja je najrasprostranjenija. U specijalizovane prodavnice ubrajaju se u slijedeće: -
Prehrambenih proizvoda Tekstila i konfekcije Obuće, kože i kožne galanterije Gvožđarskih i metalnih proizvoda i elektromaterijala Duvanskih prerađevina Ogrjeva Nafte i naftnih materijala Ostale prodavnice
Sve navedene vrste specijalizovanih prodavnica mogu se po kriteriju teritorijalne rasprostranjenosti razlučiti u dvije grupe: a) Prehrambene, tekstilne, obuće i kožne, gvožđa i elektromaterijala b) Namještaja, knjiga i kancelarijskog materijala, građevinskog materijala nafte i derivata ostale vrste Teritorija koju opslužuje jedna prodavnica nije definisana, niti je moguće da se ista tačna ustanovi. Najčešće se teritorije koje opslužuju pojedine prodavnice preklapaju u seoskom području. 13
Međutim, moguće je djelomično i približno odrediti njihov radijus opsluživanja, terenskim istraživanjima, anketiranjem i korištenjem statistike. Kriteriji za postojanje prodavnica industrijskih proizvoda na seoskom području su masa prometa odnosno kupovna moć stanovništva i stepen robne, odnosno naturalne privrede iz čega proizilaze zahtjevi stanovništva seoskih područja za zadovoljavanjem svojih potreba, potom razvijenost javnog saobraćaja kao i blizina većeg trgovinskog centra. Iz izloženog proizilazi zaključak da će u privredno razvijenim regionima, gdje je kupovna moć stanovnika veća, mreža prodavnica biti gušća od iste nerazvijenim područjima. U perspektivnom planiranju mora se uzimati u obzir sve veća ekonomska stabilnost sela i njegov preobražaj od naturalne ka robnoj proizvodnji iz čega proizilaze i određene potrebe za razvijenijom mrežom trgovina. Mješovite su prodavnice, kako je izloženo, najviše zastupljene u selima i one su osnovni snabdijevač seoskih područja. Jedna ovakva prodavnica može da opslužuje jedan dio sela (mahalu ili zaseok), jedno ili dva do tri manja sela. Specijalizovane prodavnice iz grupe a) opslužuju jedno veliko, nekoliko sela srednje ili veći broj manjih sela (3000 do 4000 stanovnika). Specijalizovane prodavnice iz grupe b) su najmanje rasprostranjene u seoskim područjima. Jedna ovakva prodavnica dovoljna je za oko 10 000 stanovnika i više. e) Pijace U razvijenim kategorijama seoskih naselja, najčešće jednom nedjeljno održavaju se pijace, na kojima se prodaju prehrambeni proizvodi. Ovakve pijace imaju lokalni karakter, a snabdijevaju samo lokalna naselja. Stočne pijace koje su ranije imale značajnu ulogu postupno se ukidaju tako da se njihova funkcija gubi. 6.2.3. Društveno-politička sistematizacija i organizacija Po ovoj sistematizaciji i organizaciji seoskih teritorija javljaju se slijedeći prostorni oblici: -
Selo sa atarom Mjesna zajednica Mjesna kancelarija i Opština
Zajednice opština prevazilaze okvire širih seoskih područja i predstavljaju regionalnu problematiku. O selu, odnosno seoskom ataru izlagano je u prethodnom dijelu. Mjesna zajednica je jedno od najznačajnijih područja u sklopu ove sistematizacije, sa stanovništa planiranja i uređenja prostora. Za razliku od gradske seoska mjesna zajednica pored društvene ima i ekonomsku funkciju, jer objedinjuje naselje i proizvodnu teritoriju – atar u jednu društvenu, prostornu i ekonomsku privrednu cjelinu. Obzirom da su nadležnosti mjesne zajednice obimne (od planerskih, urbanističkih, komunalnih do ekonomskih) neophodno je da se njena teritorija u organizaciji i planiranju prostora sinhronizuje sa drugim funkcijama kao što su: organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje, školski rajon, mjesna kancelarija itd. u regionima gdje su zastupljena mala sela, naselja sa malim brojem stanovnika i atarima malih redukovanih površina, teritorija mjesne zajednice treba da objedinjuje nekoliko njih. U regionima sa velikim selima mjesna zajednica će najčešće biti identična sa selom – atarom i naseljem. 14
Teritorija opštine u postupku prostornog planiranja zauzima najznačajnije mjesto. Samo je kroz opštinske prostorne planove moguće izvršiti najcjelishodniju sistematiku i organizaciju seoskih teritorija i naselja, a na osnovu nje i programe njihovog daljeg razvoja. Opštinski prostorni planovi čine osnovu za detaljnu razradu planova užih seoskih područja. 6.2.4. Sistematizacija i organizacija opštih društvenih službi U ovu sistematizaciju i organizaciju seoskih teritorija ubrajaju se slijedeći osnovni prostorni oblici, odnosno vrste društvenih službi: -
Sudstvo Unutrašnji poslovi Zdravstvo Kultura i prosvjeta Pošta, telegraf, telefon Banke
Sudstvo Sudstvo, odnosno nadležene teritorije ustanovljene su zakonskim propisima i organizacijom njihove mreže. U prostornom pogledu imamo: -
Teritoriju opštinskog suda Teritoriju opštinskog javnog tužioca Teritoriju okružnog suda Teritoriju okružnog javnog tužioca Teritoriju okružnog privrednog suda
Od nabrojanih teritorija samo opštinski sud i javno tužilaštvo obuhvataju primarne seoske teritorije. Sve ostale ustanove imaju regionalni karakter. Teritorija opštinskog suda uglavnom je identična sa teritorijom opštine, ali ima i primjera da sud ejdne opštine opslužuje dvije ili više opština. Teritorija okružnog suda i okružnog tužioštva objedinjuje teritorije nekoliko opština. Teritorija okružnog privrednog suda objedinjuje područje većeg broja opština. Unutrašnji poslovi Služba unutrašnjih poslova organizovana je preko regionalnih ureda: - Sekretarijata unutrašnjih poslova - Stanica policije - Odjeljenja policije Teritorija regionalnog sekretarijata objedinjuje nekoliko opština u jednu prostornu cjelinu. Teritorija stanica policije najčešće je identična teritoriji opštine, a sastoji se iz nekoliko teritorija odjeljenja policije, koje objedinjuje nekoliko sela. Zdravstvo U organizaciji zdravstvene službe na seoskim teritorijama najznačajnije su slijedeće kategorije: - Dom zdravlja - Bolnica - Zavod za zdravstvenu zaštitu 15
-
Apoteka
Posebne službe čine: - Sanitarna i - Veterinarska inspekcija Teritorija doma zdravlja na seoskom području najčešće je identična sa teritorijom opštine. Ova se teritorija sastoji od teritorija zdravstvenih stanica (sa stalnom ljekarskom službom) i ambulanti (sa povremenom) dolaskom ljekara. Radijus opsluživanja Doma zdravlja kreće se od 2-20 km, a zdravstvene ambulante od 1-10 km. Teritorija bolnice objedinjuje dva i više područja domova zdravlja. Zavodi za zdravstvenu zaštitu opslužuju teritorije nekoliko opština. Ove su organizacije veoma značajne za seoska područja jer je njihov rad kao higijensko-protivepidemijski i socijalnomedicinskih ustanova prvenstveno orjentisan na sela (unapređenje higijene, uređenje stanova, vodosnabdijevanje i sl.). Teritorija apoteke identična je teritoriji doma zdravlja ili zdravstvene stanice. Teritorija sanitarne i veterinarske inspekcije identične su teritorijama jedne, dvije ili više opština. Nedovoljno razvijenu službu zdravstva neophodno je u prostornoj organizaciji seoskih teritorija dalje razvijati uz slijedeće osnovne principe: - Raspored ustanova na teritoriji proizilazi prvenstveno iz prostornih odnosa, a tek potom i iz broja stanovnika - Od neposrednog su uticaja na raspored zdravstvenih ustanova saobraćajni uslovi na teritoriji, odnosno razvijenost javnog saobraćaja Prosvjeta i kultura U sistematizaciji i organizaciji prosvjete u ruralnoj teritoriji javljaju se slijedeće ustanove: -
Osnovna škola Škola usmjerenog obrazovanja Dom kulture Biblioteka
OŠ za određeno područje osniva opština. Moguće je da po sporazumu dvije ili više opština osnuju zajedničku školu. OŠ sa 8 razreda kao centralna ili matična škola na seoskoj teritoriji ima odvojena odjeljenja. Moguće je da se u naseljima u kojima nema uslova za organizaciju potpune osnovne škole otvori nepotpuna osnovna škola. Odvojena odjeljenja i nepotpune osnovne škole čine sa najbližom osnovnom potpunom školom ili centralnom školom jedan poslovni rajon. Učenici izdvojenih odjeljenja i nepotpunih škola nastavljaju školovanje u centralnoj školi, a potom u školi usmjerenog obrazovanja. Organizacija prosvjete na seoskoj teritoriji ima dva stepena: - Školski rejon, uže ruralno područje, odnosno dio teritorije opštine (sadrži područja odvojenih odjeljenja i nepotpunih osnovnih škola) - Teritoriju opštine, šire ruralno područje, koja se sastoji iz više školskih rejona Školski rajon po pravilu objedinjuje više sela. Zbir više školskih rejona ne mora da je identičan sa administrativnom teritorijom opštine.
16
Teritorije školskih rejona, kao i teritorije nepotpunih školskih odjeljenja, posmatrane za duži vremenski period, predstavljaju promjenjive veličine jer se broj djece na teritoriji mijenja pa se i potrebe za organizacijom školske mreže mjenjaju. Domovi kulture opslužuju najčešće teritoriju jednog većeg ili nekoliko manjih susjednih sela isto kao i biblioteke. Radijus njihove teritorije iznosi oko 6 km. Biblioteke mogu biti lokalne, za jedno ili dva do tri sela i matične za teritoriju opštine. Pošta U sistematizaciji i organizaciji ove službe na seoskoj teritoriji javljaju se slijedeće ustanove: - Pošta, telegraf i telefon - Poštanski centri Pošta, telegraf i telefon je najniža ustanova u ovoj grupi. Ona opslužuje teritoriju jednog ili nekoliko manjih sela na ruralnoj teritoriji. Ta teritorija je poštanski rajon. Teritorija pošte, telegrafa i telefona nisu identične u svim ruralnim prostorima. Moguće je da pošta sa teritorije jedne opštine opslužuje i sela na teritoriji susjedne opštine jer organizacija poštanske službe nije vezana za upravnu podjelu zemlje. Poštanski centri objedinjuju poštanske rejone u regionu. Prema tome oni imaju regionalni karakter. Opšti zaključak sistema seoskih teritorija Na osnovu prethodnog razmatranja možemo zaključiti da se u sistemima seoskih teritorija javljaju slijedeće veličine počev od najnižih teritorija i to: -
Selo sa seoskim atarom Više manjih ili jedno veliko selo sa svojim atarom Teritorija opštine Teritorija regiona
Na veličine ovih teritorija utiču slijedeći činioci: -
Površina teritorije Broj stanovnika i površina teritorije
Za organizaciju seoske teritorije po agroekonomskom kriteriju od presudnog je uticaja veličina, odnosno površina teritorije i način iskorištavanja zemljišta na toj površini. Broj stanovnika nije bitan. Za privredno-tržišnu, samoupravno-administrativnu i sistematizaciju opštih društvenih službi na seoskoj teritoriji od uticaja su kako površine teritorije tako i broj stanovnika na njoj. Za neke elemente ovih sistematizacija osnovan je broj stanovnika na teritoriji kao naprimjer za organizaciju snabdijevanja industrijskim proizvodima, škole i zdravstvene ustanove, mada se i veličina teritorije ne može zapostaviti. Organizacija i sistematizacija seoske teritorije po kriteriju opštih društvenih službi /sudstvo, unutrašnji poslovi, zdravstvo, prosvjeta) bazira se i zasniva na društveno-političkoj sistematizaciji i organizaciji teritorije. Iz toga proizilazi da je za ova dva kriterija (u organizaciji i sistematizaciji ruralne teritorije i teritorije šireg seoskog područja) teritorija opštine osnovna prostorna jedinica. 6.3. Saobraćaj na seoskim teritorijama 17
6.3.1. Funkcionalna klasifikacija saobraćaja na seoskoj teritoriji Na ruralnoj teritoriji javljaju se slijedeće vrste saobraćajnica, klasificirane po funkciji. To su: -
Saobraćajnice koje služe za opšte društvene potrebe Saobraćajnice koje služe poljoprivrednoj proizvodnji Saobraćajnice koje služe i za opšte društvene potrebe i za poljoprivredu Šumske saobraćajnice
Malo je saobraćajnica koje prolaze seoskom teritorijom, a služe samo za opšte društvene potrebe. To su magistralne saobraćajnice i autoputevi kojima nije dozvoljeno kretanje traktora, drugih poljoprivrednih mašina (kombajni i sl.), zaprežnih vozila i stoke. Izvjesne saobraćajnice na seoskoj teritoriji koriste se samo za potrebe poljoprivrede. To su putevi na seoskom ataru. Njima su povezane proizvodne površine sa seoskim naseljem i poslovnim centrom (ekonomskim dvorištem) kao i proizvodne površine međusobno. Na najvećem dijelu seoske teritorije prve dvije vrste saobraćajnica će se preklapati. Odnosno najveći broj saobraćajnica služiće i jednoj i drugoj namjeni. To su saobraćajnice koje povezuju: -
Seoska naselja međusobno Seoska naselja sa naseljima višeg reda, gradskim naseljima i Seoska naselja sa magistralnim saobraćajnicama, preko kojih su ona povezana sa naseljima višeg reda
Ove se saobraćajnice koriste u isto vrijeme i za šire društvene potrebe i za potrebe poljoprivrede. Ovakve saobraćanice mogu biti i tzv. „paralelni putevi“, odnosno putevi koji su izgrađeni paralelno magistralnim saobraćajnicama (savremenim putevima, autoputevima i sl.), jer se isti izgrađuju u cilju povezivanja samih naselja i korišćenja u sve svrhe. Pored navedenih, na seoskoj teritoriji izgrađuju se i tzv. Šumski putevi. Oni se izvode na područjima većih šumskih površina, a služe za njihovu eksploataciju. Izvjesni šumski putevi se istovremeno mogu koristiti kako za potrebe šumarstva i poljoprivrede, tako i za društvene potrebe. Oni mogu da služe za turizam, za lov, za sport i rekreaciju i sl. 6.3.2. Vrste saobraćaja u poljoprivredi U poljoprivrednoj proizvodnji postoje dvije vrste saobraćaja, odnosno transporta: -
Spoljni saobraćaj, odnosno transport Unutrašnji saobraćaj ili transport
Spoljni saobraćaj se odvija djelimično na teritoriji organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje – gazdinstva, a djelomično van njene teritorije. Njime se obezbjeđuju veze između: - Poslovnog centra (ekonomskog dvorišta) organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje i prodajnog mjesta proizvoda ili industrije za preradu proizvoda; proizvodnih površina u ataru i prodajnog mjesta, odnosno industrije za preradu proizvoda; - Poslovnog centra organizacione jedinice i željezničke stanice ili pristaništa, proizvodnih površina u ataru i željezniče stanice ili pristaništa Unutrašnji saobraćaj se odvija na teritoriji organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje. Njime se obezbjeđuju veze između: -
Poslovnog centra organizacione jedinice i proizvodnih površina 18
-
Unutar proizvodnih površina jedne organizacione jedinice Poslovnih centara – ekonomskih dvorišta jedne organizacione jedinice ukoliko ih ima više (centri za mladu stoku, specijalizivane farme, preko ljeta centri za ovce i sl.) Poslovnog centra (farme) i mjesta za pašu stoke (putevi za kretanje stoke); Poslovnog centra i seoskog naselja – ili poslovnog centra i seoskih naselja ukoliko jedna organizaciona jedinica obuhvata teritorije više seoskih atara Pojedinih objekata u samom poslovnom centru
Na osnovu navedenih potreba za pojedinim vezama, projektuju se i izgrađuju saobraćajnice za potrebe poljoprivredne proizvodnje. 6.3.2.1.
Značaj saobraćajnica za poljoprivredu
Prema većini autora, saobraćaj, odnosno transport zauzima vrlo značajno mjesto u ukupnim troškovima poljoprivredne proizvodnje. Ukoliko je saobraćajna mreža prilagođena potrebama, a kvalitet putne mreže zadovoljava, uz primjenu ostalih uticajnih faktora troškovi na transportu mogu se znatno smanjiti, a to konačno znači i smanjenje ukupnih troškova proizvodnje. Troškovi transporta u poljoprivredi kod se obično kreću na relaciji od 15 do 85 % od ukupnih troškova proizvodnje. Najčešće oni iznose između 50 i 60 %. Sve je to u zavisnosti od vrste proizvoda koji se transportuju, od kvaliteta i mreže puteva kao i od drugih činilaca. Ovakvo stanje je odraz i specifičnost velikog broja poljoprivrednih proizvoda koji imaju određene transportne karakteristike i to: kabasti proizvodi sa malom specifičnom težinom i velikom zapreminom (sijeno, slama itd.); teški, a jeftini proizvodi sa velikim prinosima po jedinici površine (npr. šećerna repa) itd. Koliko kvalitet saobraćajnice utiče na trasportne troškove vidi se iz slijedeće tabele: Redni Cijena korištenja transporta Vrsta kolovoza broj u prosjeku za cijelu godinu 1. Suvremeni kolovoz 100 % 2. Suh zemljani put 136 % 3. Raskvašen zemljani put 300 % 6.3.3. Elementi za planiranje saobraćajnica na seoskoj teritoriji Za potrebe poljoprivredne proizvodnje neophodno je: a) Povezivanje poslovnog centra organizacione jedinice sa javnom saobraćajnicom, putem koji ima suvremeni kolovoz Najmanja širina ovog puta može da iznosi 3m s tim da se na svakih 1000m ostave proširenja za mimoilaženje vozila ukoliko je preglednost puta dobra. U slučaju slabije preglednosti proširenja za mimoilaženje izgrađuju se na približno 500m. Ovi putevi će se u najvećem broju slučajeva poklapati sa putevima kojima se seosko naselje vezuje za javnu saobraćajnicu. b) Povezivanje poslovnog centra organizacione jedinice sa seoskim naseljem. Tehnički elementi i funkcija ovog puta isti su kao i kod prethodnog c) Povezivanje poslovnog centra organizacione jedinice – gazdinstva sa proizvodnim površinama.
19
Za ove veze, u sadašnjim uslovima i stepenu razvoja poljoprivredne proizvodnje mogu se koristiti zemljani putevi. Ispravnije bi bilo, ukoliko su isti stabilizirani, odgovarajućim metodama (zatravljivanje, stabilizacija hemijskim sredstvima i sl.). u perspektivi je potrebno da se glavni putevi kroz atar, odnosno kroz teritoriju organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje osavremene. To znači da bi njihov kolovoz trebalo da ima najmanje tucanički zastor. U svakom slučaju poželjni su za ove puteve suvremeni kolovozi. Sporedni putevi kojima se prilazi parcelama i dalje moraju ostati sa zemljanim ali stabiliziranim kolovozom Širine glavnih puteva proizlaze iz intenziteta, odnosno učestalosti saobraćaja. One se kreću od 3 do 5m, odnosno 5,5m za jednosmjerni, odnosno dvosmjerni saobraćaj. U nedostatku sredstava moguće je prvo graditi samo jednosmjerne glavne puteve, s tim da se kasnije isti mogu proširiti i na dvosmjerne. Širine sporednih puteva iznose 3m. d) Međusobno povezivanje seoskih naselja koja su van javnih saobraćajnica Ovo povezivanje se može planirati sa tzv. Paralelnim saobraćajnicama o kojima je unaprijed već bilo riječi. Time se rasterećuju magistralni putevi od zaprežnih vozila, traktora i drugih prevoznih sredstava koja ometaju javni tranzitni saobraćaj. 6.4.
Arondacija i komasacija zemljjišta
ARONDACIJA je postupak zaokruživanja posjeda poljoprivrednih dobara, kombinata, zemljoradničkih zadruga, šumskih gazdinstava – organizacija udruženog rada i udruženih zemljoradnika. Površine koje se arondiraju mogu da se nalaze u jednom ili više susjednih atara odnosno K.O. (katastarskih opština). Pri postupku arondacije, koja se najčešće obavlja samo za jednog vlasnika, zemljištu koje se zaokružuje u jednu prostornu cjelinu, pripajaju se manji ili veći posjedi drugih vlasnika, koji se nalaze među površinama korisnika arondacije. Arondacija je prema tome prvi postupak u planskom uređenju poljoprivrednih, odnosno šumskih površina na seoskim teritorijama, i njihovom zaokruživanju u veće prostorne cjeline. KOMASACIJOM se uređuje zemljišna teritorija tako da se od postojećih malih i nepravilnih stvaraju veće parcele pravilnih oblika. Time se postižu povoljniji uslovi za ekonomičnu eksploataciju poljoprivrednih površina. Komasacijom u atarima sa parcelama individualnih proizvođača ujedno se obavlja i grupisanje rasparčanih parcela jednog vlasnika, tako da se broj parcela u ataru znatno smanjuje, a novoformirane parcele dobijaju pravilne oblike. Uređenje zemljišne teritorije u postupcima komasacije obuhvata još: -
projektovanje i izgradnju atarske putne mreže, projektovanje i izgradnju melioracione mreže kanala za odvodnjavanje i navodnjavanje utvrđivanje građevinskih rejona naselja projektovanje i utvrđivanje površina van građevinskih rejona naselja za druge namjene groblja, deponije smeća, ekonomska dvorišta, privredne i industrijske pogone i sl. projektovanje poljozaštitnih šumskih pojaseva i obezbjeđenje površina za njih i utvrđivanje i obezbjeđenje površina u ataru za ostale namjene
Komasacijom se može obuhvatiti dio atara, cio atar, više susjednih atara, cijela teritorija opštine ili teritoriju više opština – seoski region. Pri obavljanju arondacije, a posebno komasacije, neophodno je njihovo usklađivanje sa osnovnim postavkama prostornih planova teritorije na kojima se ove izvode. Naprimjer, ako se 20
obavlja komasacija na cijeloj teritoriji jedne opštine treba uzeti u obzir postavke regionalnog i opštinskog prostornog plana za to područje. U slučaju komasacije zemljišta u jednom ili nekoliko susjednih atara postupak se sinhronizuje sa opštinskim prostornim planom. Kod izrade komasacionog elaborata za jedan atar ili njegov dio projekat atarske putne mreže se usklađuje sa putnom mrežom susjednih seoskih atara, s tim da se obezbjeđuju dobre veze susjednih naselja, naselja i ekonomskih dvorišta, te naselja i javnih saobraćajnica. Uređenje komasirane teritorije treba prilagoditi postojećim i uskladiti sa projektovanim infrastrukturnim sistemima (željezničke pruge, magistralne saobraćajnice, dalekovodi, telefonske linije i sl.). Naprimjer, ako je preko komasirane teritorije projektovan autoput ili magistralna saobraćajnica, organizaciju tabli, parcela i atarskih puteva treba prilagoditi tom pravcu ili naći odgovarajuća rješenja za izmjenu pravca saobraćajnice. U svakom slučaju ekonomska analiza će odlučiti za jedan ili drugi stav. Obzirom da se u savremenoj poljoprivredi sve više koristi avijacija, organizacija tabli i parcela treba da bude prilagođena postojećim dalekovodima, vazdušnim i telefonskim linijama i poljoprivrednim šumskim pojasevima, a novoprojektovani sistemi se mogu uklapati u organizaciju parcela. Ukoliko se ustanovi da postojeće granice atara predstavljaju smetnju za pravilnu i ekonomičnu organizaciju seoske teritorije, moguće su i preporučljive njihove izmjene. 6.5.
Ukrupnjavanje poljoprivrednih površina udruživanjem
Arondacija, a posebno komasacija poljoprivrednog zemljišta su operacije za čiju su realizaciju potrebna značajna finansijska sredstva, veliki broj sreučnjaka i duže vrijeme. Iz tih razloga ponekad se predlaže i preporučuje ukrupnjavanje površina udruživanjem susjednih parcela individualnih proizvođača. Ovakva su udruživanja moguća u potesima – dijelovima atara s tim da se na udruženoj površini gaji jedna poljoprivredna kultura (njiva, povrtnjak, voćnjak, vinograd i sl.). vlasništva i prihodi ostaju i dalje individualni. Procesi proizvodnje se međutim obavljaju po savremenoj tehnologiji uz punu i racionalnu primjenu svih agrotehničkih mjera. Poželjno je da udružene parcele imaju što veću površinu: za oranice do 100 ha, za povrtnjake do 50 ha, vinograde d0 20 ha i više i slično. Ovakav vid ukrupnjavanja poljoprivrednih površina može se najcjelishodnije provoditi u voćarsko-vinogradarskim krajevima i brdskim područjima. 6.6.
Stanovništvo seoskih teritorija
Kretanje, odnosno broj stanovnika na seoskim teritorijama je jedan od osnovnih elemenata za njihovu plansku organizaciju. Poznate činjenice kao što su „pražnjenje sela“ i deagrarizacija seoskog stanovništva predstavljaju poseban problem određenih seoskih teritorija. Ovakvi procesi javljaju se kao posljedica opšteg ekonomskog razvoja i uvođenja savremenih tehnologija u poljoprivrednu proizvodnju (mehanizacija i industrijalizacija poljoprivrede). Seosko stanovništva, u savremenim uslovima, čine tri osnovne vrste: -
Poljoprivredno Mješovito Nepoljoprivredno
U manjim selima, odnosno primarnim seoskim područjima preovladava poljoprivredno, a u seoskim teritorijama bližim prigradskim i gradskim centrima najbrojnije je tzv. Mješovito i nepoljoprivredno stanovništvo. 21
Za očekivati je da će se proces deagrarizacije i dalje razvijati, međutim, uvođenjem planskih mjera i intervencija ovaj se proces može ublažiti i čak zaustaviti, ali je ipak za očekivati da će na seoskim teritorijama visok udio dolaziti na stanovništvo mješovitih struktura i nepoljoprivredno stanovništvo. Treba naglasiti razlike u udjelu pojedinih kategorija seoskog stanovništva u selima ravničarskih i brdsko-planinskih predjela. U brdsko-planinskim selima preovladava poljoprivredno stanovništvo i ovakva su sela egzistencijalno ugroženija. Pored prirodno-geografskih faktora na udio pojedinih kategorija seoskog stanovništva u ruralnim prostorima ulogu igraju i slijedeći faktori: a) Kategorija seoskih naselja b) Njihova kulturna i komunalna opremljenost c) Prostorni raspored i saobraćajna povezanost seoskih, gradskih i industrijskih područja 6.7.
Gustine naseljenosti seoskih teritorija
Gustine naseljenosti seoskih teritorija kao mjerljivi numerički pokazatelji daju nam podatke o odnosu ukupnog, agrarnog i agrarno aktivnog stanovništva prema površini posmatrane seoske teritorije. Geografske, urbanističke i ekonomske nauke navode uglavnom kao pojmove: gustinu naseljenosti i agrarnu gustinu naseljenosti. Urbanističko-arhitektonska literatura u kojoj se izučava problematika sela dalje raščlanjuje gustoće naseljenosti seoskih teritorija i uvodi nove pojmove: -
Opšta gustoća naseljenosti Opšta gustina agrarne naseljenosti Čista gustina agrarne naseljenosti
Pri računanju i korištenju numeričkih vrijednosti gustine naseljenosti potrebno je označiti vrijeme na koji se oni odnose, odnosno iz koje godine su korišteni statistički i katastarski podaci. Neki elementi pri utvrđivanju gustina naseljenosti su stalne, a većina promjenjive vrijednosti. Stalne veličine su: a) Ukupna površina seoske teritorije b) Bonitet, odnosno prirodna podobnost tala Promjenjive su veličine: a) Broj stanovnika ukupnog seoskog i ukupnog aktivnog poljoprivrednog stanovništva b) Način iskorištavanja zemljišta u atarima su manje promjenjive vrijednosti od broja stanovnika. Služba katastra je obavezna da sve promjene prati. Međutim, situacija je takva da se mnoge promjene ne registruju. Znatan dio poljoprivrednih površina, odnosno poljoprivrednog obradivog zemljišta, u mnogim prigradskim zonama i selima viših funkcionalnih kategorija, pretvoren je u građevinsko zemljište ali se u katastru to ne registruje. Isto tako dešava se da se promijeni način iskorištavanja površina seoskih atara, a to su u katastru ne evidentira. c) Pokazatelji „redukovanja“ površina u zavisnosti su od vrijednosti proizvodnje koja se može ostvariti po jedinici površine. To znači da su oni u zavisnosti od stepena primjene agrotehničkih mjera i drugih mjera u proizvodnji. 22
6.7.1. Gustina naseljenosti seoskih teritorija U predhodnom dijelu rada prikazali smo različite stalne i promenljive veličine koje utiču na ustanovljavanje gustina naseljenosti seoskih teritorija za određenu godinu. Iz tako nabrojanih činioca nameće se daljne razčlanjavanje gustina naseljenosti seoskih teritorija na veći broj vrsta. One će u postupcima planiranja i organizacije seoskih teritorija neosporno imati svaka na svoj način određene uticaje na donošenje odgovarajućih zaključaka i usmeravanja daljeg razvoja. Neophodno je ustanovit sledeće vrste gustina naseljenosti seoskih teritorija: 1. Opšta gustina naseljenosti seoske teritorije. Ovaj numerički pokazatelj je već dovoljno poznat. Njime se dobija podatak o odnosu ukupnog broja seoskog stanovništva i stvarne površine teritorije. 2. Opšta gustina agrarne naseljenosti seoske teritorije. I ovaj pokazatelj je dovoljno poznat. Na osnovu njega saznajemo odnos između ukupnog poljoprivrednog stanovništva i agrarne površine teritorije. 3. Čista gustina agrarne naseljenosti seoske teritorije. Po ovom pokazatelju dobijamo odnos između ukupnog poljoprivrednog stanovništva i stvarne poljoprivredne površine teritorije (površine pod njivama, vrtovima, voćnjacima, vinogradima, livadama, pašnacima i trsticima). 4. Stvarna gustina agrarne naseljenosti prikazuje odnos ukupnog poljoprivrednog stanovništva i ukupne „redukovane“ ukupne površine seoske teritorije. 5. Čista stvarna gustina agrarne naseljenosti je odnos ukupnog poljoprivrednog stanovništva i „redukovane“ poljoprivredne površine seoske teritorije. 6. Prava gustina agrarne naseljenosti predstavlja odnos ukupnog poljoprivrednog stanovništva i „redukovane“ ukupne površine seoske teritorije gdje je pri redukovanju uključen i kriterijum boniteta tla. 7. Prava čista agrarna naseljenost je odnos ukupnog poljoprivrednog stanovništva i „redukovane“ poljoprivredne površine teritorije gde je pri redukovanju uključen i bonitet tla. 8. Proizvodno prava gustina agrarne naseljenosti prikazuje odnos aktivnog poljoprivrednog stanovništva i ukupne „redukovane“ površine sa uključejem boniteta tla pri redukovanju. 9. Proizvodno čista gustina agrarne naseljenosti je odnos aktivnog poljoprivrednog stanovništa i „redukovane“ poljoprivredne površine teritorije s tim da je „redukovanje“ obavljeno na osnovu pokazatelja u koje je uključen kriterijum boniteta tla. Uobičajeno je da se gustina naseljenosti širih teritorija, iskazuje odgovarajućim brojem stanovnika po 1 km2 teritorije, a rjeđe na jednom hektaru. Samo i u izuzetnim slučajevima one su prikazivane odgovarajućim brojem stanovnika na 100 km2 teritorije. U katastarskim podacima, veličine svih površina koje su osnova za izučavane gustine naseljenosti seoskih teritorija obračunate su u hektarima. Iz tih razloga smatramo da je najcelishodnije u postupcima prostornog planiranja jednog sela, užih (nekoliko sela), širih (veći broj sela) kao i opštinskih teritorija gustine naseljenosti iskazivati brojem stanovnika na jednom hektaru odgovarajuće površine posmatrane teritorije. 23
6.8.
Planovi i namjena površina
U zavisnosti od obuhvata prostornog plana, proizilazi obim i razrada plana namjene površina za seoske teritorije. U republičkim odnosno pokrajinskim prostornim planovima namjene površina utvrđuje se samo u najosnovnijim postavkama. U regionalnim planovima globalna namjena površina treba da bude razređenija. Na primer: poljoprivredne površine; šume; turistička područja itd. gde su iste samo u planu naznačene bez jasnih razgraničavanja. Tek u opštinskim planovima moguća je organizaciona detaljnija razrada namjena površina, a u planovima užih seoskih područja i jednog sela ista se razrađuje do detalja. U daljem razmatraćemo plan namene površina za seoske teritorije u opštinskim prostornim planovima kao u prostornom planu užeg seoskog područja ili jednog sela. 6.8.1. Plan namjene površina u opštinskom prostornom planu Opštinski plan treba da sadrži sledeće orijentacione ustanovljene površine sa opisima razgraničenja: 1. 2. 3. 4.
poljoprivredne površine; šume i šumska zemljišta; površine posebnih prirodnih i kulturnih dobara površine građevinskih rejona naselja i naseobina (izolovane grupacije zaseoka kod razbijenih seoskih naselja i slično); 5. površine infrastrukturnih sistema (saobraćajnice, vodosnabdjevanje itd); 6. površine za poslovne centre - ekonomska dvorišta; industrijske i ostale privredne pogone i objekte; komunalne objekte i pogone (deponiju smeća, groblja, stočna groblja, i sl.) koja su van građevinskih rejona naselja; 7. ostale površine: sportsko-rekreativni tereni; turistička područja; lovno-ribolovni tereni i sl. 6.8.2. Plan namjene površina u planu užeg seoskog područja ili jednog sela U ovom planu kako je predhodno izloženo plan namjene površina razrađuje se do detalja, uzimajući u obzir postavke globalnog rasporeda iz regionalnog i orijentacione iz opštinskog plana. 1. Poljoprivredne površine raščlanjuju se na površine pod: oranicama i baštama; voćnjacima i vinogradima; livadama i pašnjacima. U planu površina oranica i vrtova obavlja se razmeštaj plodoreda, polja plodoreda a u ostalom razmeštaj i organizacija jedinica udruženog rada. U okviru plana poljoprivrednih površina utvrđuju se zemljišta na kojima se planira izvođenje melioracija, terena koje treba zaštititi od erozije i onih na kojima se planira ukrupljavanje proizvodnje putem arondacije i komasacije ili udruživanjem individualnih parcela u veće komplekse. 2. Šume i šumska zemljišta odnosno terene koji se najbolje iskorišćavaju kada su pod šumama. Plan šuma se dalje raščlanjuje na: a) šume koje treba obnoviti, meliorirati i terene koje treba pošumiti; b) zaštitne šume i c) šume sa posebnom namjenom. a. U razvijenijim seoskim teritorijama šume često znaju biti iskrčene i pretvorene u poljoprivredne površine. Zbog, prvenstveno, agrarne prenaseljenosti neophodno je sve ove terene vratiti matičnoj kulturi, odnosno šumi. Međutim ovakvi se postupci razvijaju vrlo sporo i spontano. Iz tih razloga se nameće kao neophodno, ubrzano i plansko vraćanje 24
šumama svih onih današljih poljoprivrednih površina koje u tom svojstvu nemaju nikakvu perspektivu. Pozitivno je što se već javljaju brojni spontani procesi u istom smjeru, a njih samo treba pospješavati i planski usmjeravati. b. U zaštitne šume spadaju: šume koje prvenstveno služe za zaštitu poljoprivrednih površina i ekonomskih dvorišta - poslovnih centara gazdinstva tzv. „poljozaštitni šumski pojas“; one koje štite naselja i ostale pogone i objekte van grupisanih naseobina tzv. „zone sanitarne zaštite“ od dima, prašine, zagađenog vazduha i sl.; potom šume kojima se štite izvorišta voda i vodotoci i sl. c. U šume sa posebnom namjenom ubrajaju se: izuzetne prirodne rijetkosti šuma; šume koje se koriste kao izletišta; šume namjenjene naučnim istraživanjima i nastavi; šume koje mogu da služe prvenstveno vojnim i potrebama opšte narodne odbrane i sl. 3. Plan površina posebnih prirodnih rijetkosti i kulturnih dobara obuhvata: površine odnosno prostore koji poseduju prirodne vrednosti; prirodne znamenitosti; kulturno-istorijske spomenike; prirodne rijetkosti i površine koje imaju posebne zaštitne funkcije. U posebne prirodne vrjednosti dolaze: nacionalni, regionalni i lokalni parkovi i izletišta; specijalni i strogi prirodni rezervati; park šume, vidikovci i prirodne sredine; u većoj ili manjoj mjeri neizmjenjene dejstvom elementarnih sila ili ljudskom djelatnošću. U prirodne znamenitosti spadaju: prirodni spomenici, spomenici vrtne arhitekture; botaničke bašte, parkovi i sl. Kulturnoistorijske spomenike čine sva nepokretna kulturna dobra kao; arhitektonski i građevinski objekti i njima pripadajući tereni; prostorne kulturno-istorijske cjeline; arheološka nalazišta i znamenita mjesta. Svi se ovi spomenici kategorišu prema vrjednostima: izuzetna, velika i ostala dobra. U prirodne rjetkosti ubrajaju se: rjeđe prorijeđene i ugrožene biljne i životinjske vrste, njihovi djelovi i zajednice koje egzistiraju na određenoj teritoriji. Površine koje imaju posebne zaštitne funkcije su uglavnom šire i uže zone neposredne zaštite izvorišta vodosnabdjevanja. Šire zone su utvrđene zakonom i obuhvataju atare i djelove atara. Zone uže zaštite čine površine akumulacija za snabdjevanje pri najvišem vodostaju sa okolinom udaljenom 500 m od vode. Neposredna zona zaštite je u užoj zoni, odnosno čini površinu akumulacionog jezera. 4. Pri utvrđivanju površina građevinskih rejona naselja i naseobina, a posebno seoskih, mogu se javiti sledeći slučajevi: da površina ostaje ista; da se površina građevinskog rejona umanjuje u odnosu na postojeću i da se površina povećava. 5. Plan površina pod infrastrukturnim sistemom čine: saobraćajnice, vodovodi, kanalizacije, dalekovodi, telefonske linije, gasovodi, odbrambeni nasipi od poplava, infrastrukturni koridori i sl. Površine pod saobraćajnicama su: željeznica, vodene saobraćajnice, vazdušni saobraćaj (putnički, privredni i sportski) i drumske saobraćajnice. Drumske saobraćajnice se razvrstavaju na utvrđene kategorije: autoputeve, magistralne, regionalne i lokalne. Posebne su vrste atarski i šumski putevi čija se mreža rješava u okviru uređenja poljoprivrednog zemljišta, odnosno šuma i šumskih zemljišta. Pored navedenih vrsta drumske saobraćajnice se kategorišu prema kolovozu na: savremeni (asfalt, beton, kocka); tucanički i zemljani kolovoz. Obzirom da najveći broj infrastrukturnih sistema prelazi preko poljoprivrednih površina neophodno je da se njihovi planovi sinhronizuju. U protivnom je moguće da pravci infrastrukturnih sistema ometaju racionalnu organizaciju poljoprivrednih površina 6. U građevinske povrišne van građevinskih rejona naselja spadaju: poslovni centri, ekonomska dvorišta poljoprivrednih organizacija; površine za industrijske i druge privredne pogone, površine kamenoloma, šljunkara, ciglana, groblja, stočna groblja, jame grobnice ili peći za spaljivanje živo-tinjsih leševa, deponije smeća i sl. 25
7. U ostale površine uvrštavaju se: rekreativno-sportski tereni; turistički tereni; lovna i ribolovna područja i sl. 6.8.3. Dokumentacija i građa za izradu planova namjene površina Za izradu planova namjene površina u sklopu prostornih i drugih (urbanističkih) planova neophodno je prikupiti odgovarajuću dokumentaciju, a gdje nema podataka obaviti i određena istraživanja. Dokumentaciju i istraživanja treba da čine sledeći neophodni elementi: A - Prirodni uslovi Klima (svjetlost, temperatura, padavine, vlažnost vazduha, isparavanje, vjetrovi); reljef sa vertikalnom predstavom terena, nadmorskim visinama i nagibima terena; pedološka karta; hidrologija i hidrografija (podzemne vode, površinske vode: rijeke, potoci, jezera, bare, močvare, tople vode, plavna područja, izvorišta voda sa količinama i kvalitetom vode); flora, fauna, materijalne sirovine i geološke karakteristike. Kod prirodnih uslova neophodno je posebno izdvojiti tzv. prirodne ograničavajuće uslove za pravilnu organizaciju teritorije. U ove uslove spadaju: pravci vodotokova; raznovrsni geomorfološki uslovi na terenu - depresije, humke, jaruge i sl.; različita pedološka svojstva susednih parcela i sl. Navedeni prirodni ograničavajući uslovi su uglavnom poštovani bez većih mogućnosti za njihovu izmjenu. B - Stvoreni uslovi U ove uslove spadaju: građevinski rejoni naselja, ekonomska dvorišta; industrijski i drugi objekti, infrastrukturni sistemi razlučeni po vrstama i karakteristikama, područja posebne namjene, istorijsko-kulturna dobra, zaštićene površine, oblici parcela u ataru i sl. Posebno za svaki atar treba izraditi tabele načina iskorišćavanja zemljišta i njihovog redukovanja, kao i raspored kultura u ataru prikazati na karti. I kod ovih uslove treba izdvojiti stvorene ograničavajuće uslove: granice atara i gazdinstva, položaje nekih naseobina i objekata u atarima; položaje komunalnih objekata, infrastrukturne sisteme, položaje industrija i drugih pogona i sl. kojima se ograničavaju neke mogućnosti uređenja prostora. Stvorene ograničavajuće uslove moguće je samo u nekim vidovima i djelovima korigovati i usuglasiti potrebama povoljnije izrade plana namjene površina. Tako je, na primer, moguće korigovati deo granice atara, pravca nekog lokalnog puta, položaj manjeg komunalnog objekta, i sl. naravno sve uz uslov ekonomske opravdanosti korekture. C - Plansko-statistička sredstva i uslovi U ova se ubrajaju: izvodi iz prostornih planova višeg reda, planovi društvenog razvoja; projekcije privrednog, demografskog, kulturnog i socijalnog razvoja viših teritorijalnih jedinica; statistički izvori koji se odnose na uslove i rezultate razvoja u proteklom periodu; analize i rezultati razvoja i stanja spoljnjeg i unutrašnjeg tržišta. I u ovim uslovima sadržani su tzv. planirana ograničavajuća sredstva i uslovi, koji iako samo planirani ometaju svrsishodnu i pravilnu organizaciju namjene površina. Ovakvi uslovi mogu da budu: planirani pravac saobraćajnice; planirana lokacija industrije ili privrednog pogona; planirana mreža kanala za odvodnjavanje i navodnjavanje itd. Navedene ograničavajuće planske uslove najlakše je izmeniti. Međutim za njihovo otklanjae neophodne su posebno dokumentovane analize i obrazloženja kako ekonomskih tako i drugih kategorija; na primer zaštita čovjekove sredine, interesi opštenarodne odbrane, i sl. 26
Kada su u pitanju seoska naselja, prostornim planovima opština daju se okvirno-generalno smjernice perspektivnog razvoja naselja na teritoriji opštine, a završne elaborate predstavljaju uređajne osnove sela. Društvo, kao i arhitektonsko-urbanistička struka ne može biti više zadovoljni nivoom obrade uređajnih osnova sela koja uglavnom sagledavaju planiranje istih kroz zoniranje seoskih naselja, ne ulazeći u detaljnije analize navedenih kategorija kroz postojeće stanje iz čega bi proizašli detaljniji i konkretniji urbanistički programi za plansko usmjeravanje i urbanističko projektovanje dotičnih naselja. 6.8.4. Razmjere planova Razmera plana namjene površina u opštinskim prostornim planovima kreće se od 1:50.000 do 1:25.000. U karte se ucrtavaju različite namjene površina orijentaciono. U tekstualnom djelu opisuje se njihovo razgraničavanje, s tim što opisi razgraničenja za neke namjene (površine posebnih prirodnih i kulturnih dobara; zaštićene površine i sl.) treba da budu što precizniji. Ovakva su razgraničenja neophodna, jer usvojeni opštinski prostorni plan ima zakonski karakter pa je preciziranje granica nekih površina obavezno. Planovi užih seoskih područja i atara jednog sela izrađuju se u razmerama od 1:10.000 do 1:25.000. U karte ovih planova ucrtavaju se detaljno granice pojedinih površina po namjenama, a u tekstualnom djelu daju njihova opisana tačna razgraničenja. U ovim se planovima dalje pojedine površine raščlanjuju na niže elemente kako je predhodno izloženo. Poljoprivredne površine na: oranice i bašte; voćnjake i vinograde, livade i pašnjake. Šume na: šume i terene koje treba pošumiti sa planom i dinamikom pošumljavanja; zaštitne šume sa njihovim kategorijama (poljozaštitni šumski pojas, zaštitne šume naselja, privrednih pogona i objekata van grupisanih naseobina, šume koje imaju prvenstveno funkciju zaštite naselja i terena od dima, prašine, buke i sl.; šume koje štite izvorišta voda i vodotokova i sl.); šume sa posebnom namjenom prema kategorijama kako je predhodno izloženo itd. Ovako prikazani i usvojeni planovi namjena površina mogu se dalje najdetaljnije razrađivati. Tako, se na primer, iz plana poljoprivrednih površina tereni oranica i bašta raščlanjuju posebno na oranice a posebno na bašte, utvrđuje se organizacija teritorije sa podjelom na table i parcele, razmještaj plodoreda i polja, polja plodoreda, jednovremeno sa svim pratećim funkcijama: saobraćajnice, poljozaštitni pojasevi - kanali za navodnjavanje i odvodnjavanje i sl. Ovakve detaljne razrade planova najcelishodnije je raditi u krupnim razmjerama odnosno 1:1.000 do 1:2.500. U praksi je moguće, a i poželjno je da se kroz planove nekih kategorija - užeg seoskog područja ili jednog sela pri detaljnoj obradi namjena površina vrši korektura opštinskih planova, ili kroz opštinske planove sa orijentacijom namjena površina da se korigira regionalni plan. Samo ovakvim postupcima moguće je usklađivanje različihih, društveno samoupravnih interesa u prostoru. Da bi se to postiglo neophodno je realizacije prostornih i društvenih planova i tekuće probleme koji iz njih proizilaze permanentno pratiti, korigovati i dopunjavati novim saznanjima. 6.9.
Problemi očuvanja životne sredine u selima (ekologija)
Ekologija i ekološki su moderni nazivi koje se danas veoma mnogo upotrebljavaju. Pod ekologijom se - kao atribut - podrazumijeva kako filozofija, tako i pokret protiv pogoršavanja čovjekove sredine, zatim djelatnosti za očuvanje prirode i povratak njoj, ponekad politička stranka, istovremeno i naučna disciplina zasnovana na biologiji i, na kraju, samostalna nauka. Ekologija je nauka. Ako se posmatra kao samostalna nauka sa utvrđenom metodologijom i određenim zbirom znanja, ona je stara nauka (sa oko 100 godina trajanja, od odredbe E. Hekla). Ako se posmatra kao naučni pristup, tada je ekologija relativno nedavno poznata. 27
Ekologija je nauka o životnoj sredini. Ona je u isti mah ekonomija žive prirode, nauka o održanju živog svijeta, kao i nauka o uslovima postojanja i međuodnosima između živih bića i sredine. Zahvaljujući visokom stepenu razvijenosti nauke, ekologiju je moguće primjeniti u planiranju novih sredina obezbjeđujući prognoze potreba ljudskog društva za budućnost i procjenu stopa eksploatacije postojećih resursa. Znači, ekologija je nauka o međuzavisnosti svih živih bića i fizičke sredine. Životna sredina naziva se ekosistem ili biogeocenoza. Čovjek je nerazlučivi dio prirode. Istovremeno je biološko i društveno biće, kao proizvod biološke i kulturne evolucije povećao je svoju sposobnost da se prilagođava sredini, a u isto vrijeme kao jedino biće koje misli postao je i jedino dominantno biće iz kog razloga se mijenja i njegov odnos prema prirodi, koju mijenja prilagođavajući je svojim potrebama. Da stvar bude ozbiljnija - i sama priroda, bez učešća čovjeka, sadrži procese koji pogoršavaju, a posebno - zagađuju čovjekovu okolinu i okolinu svih životinja. Teorija razmatranja problema u ekologiji kod nas, iako još ne sasvim objedinjena i definisana, zasnivaju se na materijalističkom shvatanju svijeta. To znači da su problemi u ekosistemima uslovljeni društvenim proizvodnim odnosima iz kojih proizlaze i odnosi čovjeka i sredine. Rješenja se mogu naći u društvenoj intervenciji i u praksi prostornog i društveno - ekonomskog planiranja. Da bi se to ostvarilo, potrebno je poznavanje sastava i dinamike naših ekosistema. Uz primjenu toga znanja moguće su prognoze za budućnost i racionalno upravljanje razvojem privrede i društva. Dijalektičko - materijalistički pristup počiva na teoriji evolucije materije prema kojoj su ekosistemi najsloženiji i najevolutivniji materija, ili sistemi sa svojim nivoom evolucije, stepenom integracije i ekološke slobode. Ovakav koncept oslanja se na saznanju: -
Da je svaki ekosistem nastao integracijom određenih komponenata fizičkog, hemijskog, a kod složenijih sistema i ekološkog nivoa evolucije; Da ekosisteme karakteriše evolutivnost, nastajanje složenijih iz prostijih, takođe, karakteriše ih specifičnost u procesima dezintegracije i degradacije; Da svaki ekosistem ima specifičnu strukturu i dinamiku (prostor i vrijeme u kome postoji); Da su ograničavajući faktori ekosistema biocenološke i genetičke komponente; Da je stepen ekološke slobode u ekosistemima u zavisnosti od stepena integracije i da je sa njom u obrnutoj proporciji; Da je proizvodnja biocenoze u zavisnosti od svjetlosnog i hidrotehničkog režima; Da se ostvaruje sinekološka neprekidnost u geobiosferi; Da su svi ekosistemi komponente geobiosfere; Da poremećaj ravnoteže u ekosistemima dovodi do prelaza u ekološke sisteme nižeg stepena integracije, a u slučaju katastrofa i u sisteme sa nižim nivoom evolucije.
Ovakve teorijske postavke obavezuju da se intervencije u ekosistemima ne obavljaju dok se dobro ne upoznaju svi njihovi elementi kao i međuzavisnost tih elemenata. Međutim, u dosadašnjoj praksi to se nije primjenjivalo, pa otud, kao posljedica, nastaje degradacija, a često i ekološka kriza. Suprotnosti između prirode i društva, posebo u pojavi iscrpljivanja prirodnih izvora energije, sirovina i hrane, kao i zagađivača i degradacije sredine dobile su takve dimenzije, da ih nije moguće savladati bez teoretskog objašnjenja i bez samo takvih polaznih osnova za društvenu akciju. Zato ponavljamo preporuku - da ekologija, kao nauka o interaktivnim i komplementarnim odnosima između žive i nežive prirode, društva, postane dio obrazovanja savremenog čovjeka i kodisciplina svih nauka, koje se ovako ili drugačije susreću sa ekološkim zakonitostima prirode. Tim više bi morala da postane dio obrazovanja onih stručnih profila koji svojim radom posežu i odnose između žive prirode i njene nežive sredine, između biološkog i tehnološkog djela društvene reprodukcije, a posebno kod inženjerskih kadrova. 28
Seoski prostor, degradiran donekle ranije, i sada je napadnut mnogim nepoželjnim unutrašnjim i spoljnim elementima. Neki od njih se postupno eliminišu - zaštita šuma i pošumljavanje, zaštita od erozije i sl. Ali se zato drugi javljaju: zagađivanje vodotokova i tla, produkti u stočarskoj proizvodnji, pretvaranje najplodnijih površina u građevinska zemljišta i drugi. XX vijek ima nekoliko karakterističnih obilježja, a među njima značajno mjesto zauzima zagađivanje životne sredine. Pojam zaštite životne sredine je kompleksne prirode, a pod tim se mogu podrazumijevati mjere kojima se obezbjeđuje zdravlje i produktivnost kako čovjeka, tako i životinja. 6.10.
Unapređenje i zaštita životne sredine
Svaki plan mora da sadrži mjere za unapređenje, zaštitu i sanaciju već degradirane životne sredine. Životnu sredinu uglavnom narušava i degradira sam čovjek raznovrsnim aktivnostima, ne vodeći računa o kasnijim posljedicama. Čovjek sve to radi u cilju da riješi neke svoje prvenstveno ekonomske probleme, odnosno da sebi obezbjedi osnovne ali bolje uslove za život. Postupci su nastojali ili nastaju zbog nepoznavanja posljedica, koji takvim njegovim djelovanjem mogu da ugroze istu ili naredne generacije. Čovjekova životna sredina se može uopšteno razlučiti na: - Spoljnu i - Unutrašnju sredinu. Spoljnu sredinu čini prostor u kome čovjek živi, radi, komunicira, odmara, rekreira i sl. U unutrašnju sredinu uvrstavaju se zatvorene prostorije u kojima čovjek obavlja razne djelatnosti i potrebe (stanuje, proizvodi, uči i sl). U prostornim planovima teritorija prvenstveno se rješavaju pitanja spoljne sredine, naravno uzimajući u obzir i elemente unutrašnje, jer se one ne mogu apsolutno razlučiti. U spoljnu sredinu spadaju: vazduh, zemljište, a posebno poljoprivredno sa biljnim i životinjskim svijetom na njemu, šume, zelenilo, osunčanost i provjetrenost, buka, prašina, termika itd. Unapređenje, zaštita i sanacija životne sredine u prostornim planovima seoskih teritorija, kao i u svim planovima, rasčlanjuje se na sljedeće aktivnosti koje se preduzimaju pošto se tačno ustanove prostori koji još nisu degradirani i napadnuti, a na kojima već postoje zagađivači kao i njihova dejstva. Aktivnosti su sljedeće: 1. Utvrđivanje i usvajanje mjera i postupaka kojima se obezbjeđuje da se postojeća dobra životna sredina, koja još nije napadnuta i degradirana različitim djelatnostima, dalje usavršava i prerasta u višu kvalitetnu kategoriju. Tako da se naprimjer kroz prostorne planove daju rješenja za dalje unapređenje prostora nacionalnih parkova, prirodnih rezervata i regionalnih parkova, šuma i šumskih pojaseva, izletišta u okolinama gradova, pejzaža, lovnih i ribolovnih područja, planinskih izvora i njihove okoline, čistih planinskih rijeka, rječica i potoka, seoskih naselja koja su dobro locirana i leže u zelenilu itd. Sva ova područja neophodno je u planovima utvrditi i ograničiti, propisati mjere i dati rješenja i postupke za njihovo dalje unapređenje. 2. Utvrđivanje i usvajanje određenih preventivnih mjera kojima se sprečava stvaranje novih izvora zagađivanja i degradiranja životne sredine. 29
U preventivne mjere spadaju: agrotehnički postupci za zaštitu zemljišta od erozije, lokacijski i tehnološki uslovi za pojedine objekte i pogone u odnosu na naselja, zemljišta i vodotoke, pravci tranzitnih saobraćajnica u odnosu na teritoriju naselja, lokacije komunalnih pogona, zaštita kvalitetnih poljoprivrednih površina od pretvaranja u građevinska zemljišta, konverzacija deponija smeća i jalovine, isključivanje iz upotrebe ponirućih sengrupa i sl. 3. Utvrđivanje i usvajanje mjera i postupaka kojima se saniraju degradirana područja i uklanjaju postojeći izvori zagađivanja. U ove postupke spadaju mjere i planovi: za revitalizaciju erozijom degradiranih terena, za vraćanje šumama šumskih površina, za dislokaciju pojedinih zagađivača sredine, za opremanje postojećih zagađivaća neposrednim tehničkim i drugim uređenjima kojima se smanjuje ili eliminiše zagađivanje i sl. 6.11.
Zaštita od elementarnih nepogoda
Zaštita od elementarnih nepogoda obuhvata smjernice mjera za sprječavanje štete od: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Grada Eksplozija i požara Voda Klizišta terena Zemljotresa Vjetrova, snježnih nanosa i lavina, mrazeva, slane i sl.
Protivgradna zaštita se može najpouzdanije po dosadašnjim iskustvima rješavati republičkim i regionalnim sistemima organizovanja i opremanja „raketnih stanica“. Postavke iz ovih treba prenositi u opštinske i planove užih seoskih područja. Za izvjesne visokorodne ili jako osjetljive kulture kao što su na primjer plantažni vinogradi i voćnjaci i lozni i voćni rasadnici moguća su i tehnička rješenja zaštite od grada. Nad tim zasadima podižu se zaštitne mreže od pletene žice u vidu krova. Savremena tehnologija i organizacija poljoprivredne proizvodnje ukrupnjavanjem i koncentracijom parcela iste kulture na jednom prostoru donekle je u protivrječnosti sa iskustvenim protivgradnim mjerama koje su primjenjivane ranije. Zaštita od eksplozija i požara postiže se kroz planove namjena površina, lokacijske uslove za pojedine pogone i objekte i razne zaštitne tehničke i druge protivpožarne mjere. Posebno u prostornim planovima seoskih teritorija mora se obratiti pažnja na zaštitu od požara: šuma, pašnjaka, suvata, poljoprivrednih oraničnih površina i ekonomskih dvorišta i gazdinstava. Vode mogu da ugroze teritorije i naselja: poplavama od padavina i rijeka, bujicama, padinskim i podzemnim vodama. Za svaku teritoriju koja je izložena dejstvu vode neophodno je u dokumentaciji kartirati područja prema tzv. zonama ugroženosti cijelih ili dijelova područja i naselja. Prema vrsti i kategoriji ugroženosti u planu se predlažu i mjere. Za zaštitu od poplava: akumulacije, nasipi, regulacije riječnih korita, zabrana izgradnje objekata i naselja i sl. Za zaštitu od bujica prvenstveno se koristi pošumljavanje i konverzacija tla. Za zaštitu od podzemnih voda prvenstveno se preduzimaju tehničke mjere izgradnom drenažnih kanala. Pri izradi dokumentacije neophodno je ustanoviti terene na kojima je tlo nestabilno, odnosno gdje postoje mogućnosti javljanja klizišta. Za ta područja se mogu ili propisati mjere zaštite ili se 30
ista isključuju za korištenje iz kojih mogu da proisteknu nepovoljne posljedice (izgradnja saobraćajnica, objekata i sl.). Kao prethodna i kod zaštite od zemljotresa treba u dokumentaciji utvrditi trusne zone i propisati mjere za zaštitu: tehničke, prostorno urbanističke, visine objekata, gustine izgrađenosti, mogućnosti brže evakuacije i sl. Područja izložena ostalim elementarnim nepogodama (orkanski vjetrovi, lavine i sl.) treba kroz dokumentaciju ustanoviti i kroz plan dati adekvatna moguća rješenja zaštite. 6.12. Potrebe opštenarodne odbrane Potrebe opštenarodne odbrane moraju po zakonskim propisima da se razrade i utkaju u svaki prostorni plan. Ove su potrebe jednovremeno i opšte postavke plana i specijalne odnosno odnosno posebne, čisto vojnog karaktera. Opšte postavke potreba narodne odbrane zadiru u sva tkiva prostornih planova a posebno u planove namjene površina: poljoprivredne (zbog proizvodnje hrane u ratnim uslovima); vodosnabdjevanja; šuma; privrednih pogona; a posebno nekih industrijskih i nalazišta sirovina (rudnika); globalni i detaljni raspored stanovništva; naselja, a posebno seoska u brdsko - planinskim regionima i sl. Iz tih razloga u planovima seoskih teritorija ovakve potrebe imaju prvorazredni značaj. Po izvjesnim ranije zauzimanim stavovima (a i danas od nekih branjenih) samo su opravdane velike naseobinske grupacije, pa svo stanovništvo treba koncentrisati u privredno razvijene regione i samo njih razvijati. Međutim takvi stavovi danas se oprezno reviduju sa težnjom da se po cijeloj teritoriji zemlje usaglasi što ravnomjerniji raspored stanovništva, privrede i objekata u skladu sa prirodnim i drugim podobnostima; da se kvalitativne poljoprivredne površine zaštituju od pretvaranja u građevinska zemljišta; da se pošumljavaju obešumljeni tereni s tim da se u prostoru postigne ravnomjerni raspored šuma; da se zaštite sve kategorije izvora voda od najmanjih do regionalnih; da se kapilarna mreža saobraćajnica utka u prostor; da se sačuvaju i održavaju brdsko planinska seoska naselja posebno razuđenih i razbijenih morfoloških struktura. 7. POKAZATELJI I OKVIRNI NORMATIVI ZA PLANSKU ORGANIZACIJU SEOSKIH TERITORIJA 7.1. Poljoprivredne organizacije, službe i potrebno aktivno stanovništvo Organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje - gazdinstva Teritorija namijenjena poljoprivrednoj proizvodnji normira se u pogledu prostorne veličine proizvodnih organizacionih jedinica. Prostorne veličine -
Najmanja veličina organizacione jedinice opšte proizvodnje u sadašnjim uslovima udružene proizvodnje iznosi 1000 hektara oranice odnosno 1000 hektara površine prevedenih na oranice. Optimalna veličina organizacione jedinice iznosi od 1200 do 1400 hektara oranice, sa tendencijom povećanja na površinu do 2000 hektara u narednom razdoblju do 2000-te godine, pošto se pretpostavlja da će se nivo tehnologije i dalje usavršavati. Za poljoprivredna preduzeća već danas optimalna veličina organizacione jedinice iznosi 2000 do 2300 hektara. Specijalizovane proizvodne jedinice, kao dijelovi organizacione jedinice mogu imati sljedeće preporučljive veličine: najmanja ratarska proizvodna jedinica može 31
-
imati 500 hektara oranice; optimalna stočarska proizvodna jedinica može imati 1000 uslovnih grla stoke (1 uslovno grlo = 500 kg žive težine); najmanja površina višegodišnjeg zasada iznosi 100 hektara, s tim da je moguće imati 3 do 4 kompleksa površina od 25 do 30 hektara koji imaju jedan poslovni centar, udaljen od svakog kompleksa maksimalno 3 do 4 km; optimalna veličina višegodišnjih zasada iznosi 100 hektara, s tim da je moguće imati 3 do 4 kompleksa površina od 25 do 30 hektara koji imaju jedan poslovni centar, udaljen od svakog kompleksa maksimalno 3 do 4 km; optimalna veličina višegodišnjih zasada iznosi 150 do 250 hektara. Ukoliko zasadi obrazuju posebno preduzeće isto tako može da ima 3 do 4 ovakva kompleksa.
Navedene jedinice mogu da predstavljaju udruženu zemlju individualnih poljoprivrednih proizvođača okupljenih oko svoje zadruge ili druge objedinjujuće organizacione forme.Na osnovu istraživanja S. Jevtića u kombinatima i poljoprivrednim dobrima optimalna veličina organizacionih jedinica je bila u granicama od 1200- 2600 ha obradive površine, mada se najbolji rezultati ostvaruju veličinom od 1800- 1900 ha. Broj radnika se kretao od 255-364( najbolje 316-334)... Broj uslovnih grla stoke po ha obradive površine iznosio je od 1,30- 1,70 a po radniku 7,3- 10,2 ( najbolje 7,3- 8,1). Autor navodi još podatke o vrijednosti oruđa za rad po radniku kao i vrijednosti osnovnih sredstava bez zemljišta po ha i po radniku. Poslovni centri-ekonomska dvorišta Svaka organizaciona jedinica mora da ima najmanje jedan poslovni centar- ekonomsko dvorište sa zgradama, objektima i urađajima. Prema vrsti proizvodnje centri mogu biti opšteg i specijalizovanog tipa. U izvjesnim organizacijama moguće je da postoje više, najčešće dva do tri poslovna centra. Tada je jedan opšti, a ostali su specijalizovani (farme za stoku). Opšti poslovni centar locira se u središtu obradivih površina organizacije, u blizini naselja, s tim da je dobro saobraćajno vezan sa proizvodnim površinama, naseljima i javnim saobraćajnicama. Teren treba da je suh i ocijeđen, da postoji mogućnost dovoda električne energije bez velikih investicija. Na terenu moraju da postoje uslovi za dobro snadbijevanje. Ukoliko se u centru gaji stoka njegov položaj je najbolji niz vjetar i niz vodotok od naselja. Specijalizovani centri – farme za goveda i ovce lociraju se u blizini proizvodnje zelene-sočne i kabaste stočne hrane. Farme za svinje treba udaljavati od naselja zbog zagađivanja okoline i zaštite sredine. Živinske farme moraju da budu dovoljno izolovane iz zoohigijenskih razloga. Ustali uslovi lokacije specijalizovanih dvorišta su isti kao i za opšta. Potrebna površina za poslovni centar- ili poslovne centre ako ih je više kreće se od 0,5 do 1,0 % od ukupne površine organizacione jedinice- gazdinstva. Organizacije višeg reda - poljoprivredno dobro ili poljoprivredni kombinat Organizaciona jedinica poljoprivredne proizvodnje nije, zbog svoje ograničene veličine, sposobna da obavi samostalno proces obrade, prerade i prometa poljoprivrednih proizvoda i naučno istraživačke radove za unapređenje proizvodnje. Regionalna politika proizvodnje; poslovi financiranja i kreditiranja, nabavke radnih sredstava i opreme zahtijevaju organizam koji će obuhvatiti znatno veću teritoriju od teritorije organizacione jedinice koja je specijalizovana više za proizvodnju sirovih poljoprivrednih produkata. Viša jedinica može imati razne oblike kao: - opštedruštveno gazdinstvo koje pored neposredne proizvodnje na svojoj zemlji organizuje seosku proizvodnju u široj okolini; - proizvodna organizacija tj. preduzeće koje se bavi organizacijom kooperacije i udruživanja sa individualnim proizvođačima direktno ili preko njihovih radnih jedinica; - velika zemljoradnička zadruga koja je uspjela da svoju djelatnost proširi na veći krug sela. 32
Mi smo za ove razne oblike usvojili jedan naziv " kombinat ", jer on dobro odgovara sadržini rada organizacije. Sjedište ove organizacije može da bude u centru zajednice seoskih naselja, opštinskom centru ili gradu. Kombinat ima svoj opšti poslovni centar u kome su: servisno remontna radionica, fabrika stočne hrane, eventualno objekti za preradu proizvoda (mljekara, klaonica), hladnjača, skladišta i sl. Lokacija centra treba da je sa dobrom saobraćajnom vezom prema pripadajućim organizacijama. Pored drumskog izgrađuje se i željeznički industrijski kolosijek kojimse centar povezuje sa javnom mrežom. Gdje postoje uslovi ovakve centre sa velikim skladišnim prostorima( silosi) treba postavljati i uz vodene saobraćajnice. Potrebna površina gradilišta iznosi oko 1- 1,5%od ukupne površine kombinata. Održavanje i remont poljoprivredne mehanizacije Za tekuće održavanje mašina radionica se locira u poslovnom centru svake organizacione jedinice. Najmanji kapacitet jedne ovakve radionice iznosi 20 traktora i njima odgovarajući broj priključnih i drugih mašina. Remont, generalne opravke i prodaja rezervnih dijelova poljoprivredne mehanizacije obavljaju se u servisnoj remontnoj radionici koja se locira u poslovnom centru organizacije višeg redakombinatu. Najmanji kapacitet radionice je oko 300- 400 traktora i njima odgovarajući broj priključnih i drugih mašina. Snadbijevanje gorivom i mazivom Pumpa za gorivo i mazivo može da se locira ili u centru zajednice seoskih naselja ili u svakom poslovnom centru organizacione jedinice sa najmanje 20 traktora. U prvom slučaju ona opslužuje nekoliko organizacionih jedinica i naselja. U drugom slučaju pumpa u poslovnom centru služi samo za naftu i maziva. Benzinom se organizacije snadbijevaju sa javnih pumpi, odnosno pumpi u centrima zajednica seoskih naselja. Snadbijevanje poljoprivrede reprodukcionim materijalima Osnovni princip organizacije snadbijevanja reprodukcionim materijalima jeste da se broj utovara i istovara robe svede na najmanju mjeru. Odnosno da se materijali transportuju direktno od proizvođača do mjesta potrošnje bez međuprostornih skladištenja. Skladišta reprodukcionih materijala lociraju se u poslovnim centrima organizacionih jedinica. Posebno za svaku jedinicu, ili u jednom centru za dvije do tri jedinice u zavisnosti od potreba i međusobnih odnosa jedinica i poslovnih centara. Poljoprivredne apoteke lociraju se ili u centrima zajednice seoskih naselja ili u poslovnim centrima organiozacionih jedinica, u zavisnosti od potreba. U prvom slučaju one opslužuju nekoliko, a u drugom jednu do tri organizacione jedinice. Mješaonice stočne hrane lociraju se u poslovnim centrima organizacionih jedinica, a opslužuju u zavisnosti od potreba samo jednu ili nekoliko organizacionih jedinica. Distribucija poljoprivrednih proizvoda Proizvodi se isporučuju tržištu direktno iz poslovnog centra (stoka, mlijeko i sl.) ili sa mjesta proizvodnje (šećerna repa, svježe voće i povrće i sl.). U takvoj organizaciji današnja otkupna mjesta i i stočne pijace vjerovatno će izgubiti svoje funkcije za narednih 10-15 godina. 33
Mlijeko se otprema iz sabirne stanice gdje postoji uređaj za hlađenje. Stanica je ili uz farme ili u poslovnom centru ili u seoskom naselju u zavisnosti od organizacije proizvodnje. Svježe voće i grožđe opremaju iz vinograda odnosno voćnjaka u kojima se nalazi sortirnica voća odnosno grožđa. Zrnasta hrana( pšenica, kukuruz i sl.) se skladira u poslovnom centru jedinice. U zavisnosti od obima proizvodnje skladišta mogu da opslužuju jednu ili više susjednih jedinica. Uz skladišta najmanjeg kapaciteta 300 vagona izgrađuje se i sušara. Proizvodi se isporučuju iz skladišta kupcima. Prva prerada proizvoda - prvo pečenje rakije i eventualno muljanje grožđa obavlja se u poslovnom centru za jednu ili više jedinica. Poluprerađevine se otpremaju na dalju obradu u odgovarajuće prerađivačke pogone.
Službe za potrebe poljoprivredne proizvodnje Veterinarska služba Jedna veterinarska ambulanta( 1 veterinar, 1 veterinarski tehničar, terenska kola i stacionar za 34 grla) opslužuje teritoriju sa oko 3000 uslovnih grla stoke gdje se primjenjuje vještačko osjemenjavanje ili oko 4000 uslovnih grla gdje se još ne primjenjuje vještačko osjemenjavanje. Ambulanta se locira: u centru zajednice seoskih naselja i tada opslužuje nekoliko organizacionih jedinica ili u poslovnom centru za jednu ili dvije do tri susjedne jedinice. Više veterinarske ustanove- zavodi, opslužuju jedan do tri regiona. Služba za zaštitu bilja voća i vinograda Ova služba (1 agronom specijalista i jedan tehničar) opslužuje jednu ili dvije do tri susjedne organizacione jedinice u zavisnosti od potreba. Locira se u poslovnom centru jedinice. Stručne službe Svaka organizaciona jedinica poljoprivredne proizvodnje neophodno je da ima pored odgovarajućeg broja tehničara i: 1 agronoma ratara, 1 agronoma stočara (za najmanje 1000 uslovnih grla) i 1 agronoma voćara odnosno vinogradara( na min.250 hektara voćnjaka odnosno vinogradara). Potreban broj aktivnog poljoprivrednog stanovništva - radnika Prema prof.dr.S. Mariću i prof. Dr. S. Pejinu za postupak planiranja potrebnog aktivnog poljoprivrednog stanovništva do 2000 godine mogu se koristiti sljedeći normativi po izučavanim modelskim teritorijama, a u uslovima udružene individualne proizvodnje: I model- "Smederevsko Pomoravlje": 1 aktivni poljoprivredni radnik obrađuje 7 redukovanih hektara i gaji 7 uslovnih grla stoke, odnosno obrađuje samo 14 redukovanih hektara, ili gaji samo 14 uslovnih grla stoke; II model - "Levač": 1 radnik na 6 hektara i 6n uslovnih grla; III model - "D. Gruža": 1 radnik na 5 hektara i 5 uslovnih grla i IV model - "Istočni zlatibor": 1 radnik na 4 hektara i 4 uslovnih grla. 34
Normativi za navedene modelske teritorije karakteristične za teritoriju Srbije van pokrajina mogu se uz izvjesne korekture koristiti i kod planiranja područja sa istim ili sličnim prirodnim karakteristikama. Naravno da je ovakvo korišćenje normativa nedovoljno opravdano. Međutim u nedostatku istih za ostala područja oni mogu orjentaciono da posluže za dobijanje približnih podataka u postupcima planiranja. Za tačne podatke neophodne su detaljne analize prema lokalnim uslovima svakog područja. Slične podatke daju istraživanja za optimalne veličine organizacionih jedinica, poljoprivrednih dobara i kombinata, analiziranih uglavnom za područja Vojvodine. Po ovoj studiji na jednog radnika dolazi od 4,70 do 7,10 hektara obradive površine ( najpovoljnije 5,86-5,69 ha) i 7,3-10,2 uslovnih grla stoke ( najpovoljnije 7,3-8,1 grla). "Veliki ekonomski priručnik" daje sljedeće normative za planiranje potrebnog broja radnika u poljoprivrednim preduzećima: - u povrtarskoj proizvodnji 2-3 radnika na 1 ha u toku vegetacionog perioda; - u ratarskoj proizvodnji u zavisnosti od stepena mehanizacije 1 radnik može da obradi 25-35 ha oranice, shodno intenzivnosti kulture; - u stočarstvu 1 radnik na 20-25 uslovna grla. Na specijalizovanim farmama gdje je cijeli tehnološki proces mehanizovan 1 radnik može da opslužuje 1000 tovnih svinja; - kod plantažnih vinograda 1 radnik obrađuje 4-6 ha, a kod plantažnih voćnjaka 1 radnik na 68 ha. Potreban broj poljoprivrednih radnika za naredni planski period proizilazi iz: kulture koje su zastupljene u gazdinstvu; prirodnih karakteristika teritorije; stepen uređenosti poljoprivrednih površina i opremljenosti objekata (veličine tabli i parcela, saobraćajnice i sl. kao i urađaja i opreme u zgradama); stepena mehanizacije i sredstava za rad; kvalifikacione strukture radnika i drugih uslova. 7.2. Položaj uređenih individualnih i društvenih posjeda u planskoj organizaciji seoskih teritorija i atara U našim uslovima mogući su sljedeći slučajevi globalnog rasporeda poljoprivradnih površina: a) u seoskom ataru nema društvenog posjeda ili je on u zanemarujućoj veličini; b) u seoskom ataru veličinu čini individualni posjed s tim što i društveni sektor posjeduje znatne površine; c) u seoskom ataru većinu posjeda čini društveni sektori. Neophodno je na prvom mjestu putem arondacije i komasacije ( zaokruživanje posjeda) objediniti ukupne rasturene površine: posebno za društveni a posebno za individualni sektor. Ekonomske zgrade individualnog posjeda nalaze se u sastavu kućišta u naseljima. Ekonomske zgrade društvenog sektora lociraju se u poslovnim centrima- ekonomskim dvorištima. Osnovna načela u organizaciji poljoprivredne proivodnje: blizina mjesta rada i mjesta stanovanja, kao i blizina mjesta proizvodnje i mjesta skladištenja odnosno isporuke proizvoda moraju da se primijene i kod rješavanja ovih pitanja. Posjedi individualnog sektora najbolje je da su u blizini naselja. Time se odlazak na rad i transportni troškovi svode na najmanju moguću mjeru. Na takvim bliskim posjedima moguće je organiziranje i tzv. "mini farmi" većeg kapaciteta koje se ne mogu, zbog zaštite sredine, graditi u zbijenim naseljima (ekonomskim dijelovima dvorišta). Društveni sektor sa površinama udaljenim od naselja organizuje poslovne centre- ekonomska dvorišta u njihovim centrima na najpovoljnijim lokacijama. Poslovne centre ni u kom slučaju ne treba organizirati u naseljima. 35
U uslovima udružene proizvodnje poslovne centre treba locirati u blizini seoskih naselja ( zbijena i razbijeno zbijena sela) ili najbrojnije naseobine (razbijena i poluzbijena sela) s tim da su mu veze sa javnim saobraćajnicama najkraće. 7.3. Optimalni oblici, veličine, orijentacija oraničnih tabli i poljozaštitni pojasevi Oblici i veličine Po do sada objavljenim istraživanjima najpovoljniji oblik kod mehanizovane obrade oranične table jeste pravougaonik sa stranama u odnosu 1:3 do 1:4. Racionalna površina tabli za mehanizovanu obradu kreće se od 75 do 100 hektara. Samo u izuzetnim slučajevima one mogu da budu i manje: 50 ili 25 ha. R. Putnik predlaže kvadratne table strana 800 x 800 m. Ovakve se table mogu transformisati u veće ili manje kvadratnog ili pravougaonog oblika. Tako je na primjer moguće od četiri table 800 x 800 m površine po 128 ha, ili četiri 1600 x 400 m, svaka površine po 64 ha. U prvom transformisanom slučaju odnos strana pravouganika je 1: 2 a u drugom 1: 4. Kod ovakvih tabli ( 1600 x 400 m) moguće je podijeliti parcele individualnim proizvođačima. Parcela od 1 ha, imala bi širinu 25 m, a od 4 hektara 100 m odnosno 100 x 400 m gdje je takođe odnos strana 1: 4. Iz uzetno od pravilnih oblika mogu se usvajati i table oblika romba ili romboida sa maksimalnim zakošenjem kraćih strana do 75º. Orijentacija oraničnih tabli i odnos prema nagibu strana Najpovoljnija orijentacija pravouganih tabli je da im redovi biljaka idu pravcem sjever-jug jer se time postiže optimalno osunčanje. Kod terena u nagibu table treba da budu paralelne sa izohipsama. Na taj način se bolje održava vlaga na zemljištu a ujedno sprečava eroziju, koja počinje već pri nagibu terena iznad 3º. Smatra se da teren iznad 7º ne bi trebalo koristiti za oranične površine. Zaštitni šumski pojasevi Pri projektovanju putne mreže u rejonima sa jakim i hladnim vjetrovima gdje je potrebno zasađivanje poljozaštitnih pojaseva. Glavni šumski pojas se zasađuje tako da vjetar udara upravno na njega. Dopuštena su odstupanja do 30º, a samo izuzetno do 45º. Poprečni šumski pojas se zasađuje upravno na pravac vjetra a na rastojanju od 1000 i više m. Šuma treba da bude sa sjeverne strane puta, jer se time postiže da se snijeg i led sa puta brže topi, a sam se put brže suši pa je time potpunije i bolje iskorišćen. Širina poljozaštitnog pojasa iznosi od 7 do 14-15 m. Širi pojasevi nisu preporučljivi jer smanjuju poljoprivrednu površinu, a ne doprinose toliko zaštiti. Za zaštitu je bitna visina šume. Dokazano je iskustvom da širina prostora koji se može zaštititi iznosi 25 do 30 puta više od visine šume. To znači da ako je visina šuma 20- 30 m, širina parcele koju šuma širi može da iznosi oko 500755 m. Na osnovu prednjeg možemo zaključiti da u područjima gdje je potrebno podizanje poljozaštitnih šumskih pojaseva, shema i razmještaj putne mreže direktno su podrženi pravcu dominantnog vjetra. Pored šumskih pojaseva uz atarske puteve koji ujedno imaju i funkciju zaštite poljoprivrednih površina, zaštitni pojasevi se podižu još: po vododijelnicama i obalama rijeka širine 20 - 60 m pored kanala širine 6- 20 m oko vodnih akumulacija širine 20- 60 m; za zaštitu naselja, ekonomskih dvorišta - poslovnih centara, stočnih farmi, pašnjaka i sl. različite širine, a najčešće od 20 do 100 m. 7.4. Pokazatelji za projektovanje saobraćajnica na seoskim teritorijama 36
Kod nas je usvojena slijedeća kategorizacija drumskih saobraćajnica: magistralne, regionalne i lokalne. Prema vrsti putevi mogu biti sa: savremenim (asfalt, kocka, beton), tucaničkim i zemljanim kolovozom. U odnosu na razvijene evropske zemlje stanje putne mreže na prikazanoj teritoriji je još i dalje loše. U Austriji je 100% puteva sa savremenim kolovozom, u Belgiji 93%, u Francuskoj 90%, u SR Njemačkoj 95% i u Italiji 93%. U razvijenim evropskim zemljama ukupna gustina kategorisanih puteva kreće se od 50-150 km/100 km2. s tim što je procenat puteva sa savremenim kolovozom znatno veći. (90). U izloženom stanju neosporno nisu obuhvaćeni svi putevi, a posebno kapilarna mreža atarskih saobraćajnica sa zemljanim kolovozom koja je zbog isitnjenosti parcela daleko veća, a koja na seoskim teritorijama ima posebno izraženu prvenstveno ekonomsku funkciju. Karakteristično je za nas da ima vrlo malo istraživanja za organizaciju putne kapilarne mreže sa seoskim teritorijama. Iz tih razloga navodimo malobrojne do sada publikovane i objavljene radove i studije: Jedan od prvih radova (91) ustanovljava da je za potrebe poljoprivredne proizvodnje na 100 km2 teritorije potrebna ukupna gustina saobraćajnica sa tvrdom podlogom (savremeni i tucanički putevi): -
za ravničarska područja sa visoko razvijenim poljoprivrednom proizvodnjom 100 km za brdsko planinska područja 44 km za nerazvijena poljoprivredna područja 19 km
Obzirom da se samo jedan manji dio magistralnih puteva ne koristi jednovremeno i za potrebe poljoprivrede ( mogućnost kretanja traktora i drugih poljoprivrednih mašina i sl.) iz navedenih pokazatelja i prikazanoh stanja proizilazi da smo zemlja sa još nedovoljno razvijenom putnom mrežom, a posebno na seoskim teritorijama. Dužina saobraćajnica za potrebe poljoprivrede u jednom seoskom ataru ili organizacionoj jedinici-gazdinstvu prvenstveno zavisi od oblika i veličine oraničkih tabli odnosno parcela, pa tek zatim i od drugih faktora kao što su konfuguracija terena, postojeći putevi i slično. Danas je već poljoprivredna nauka došla do saznanja, kako je izloženo, da su najpovoljniji oblici oraničnih tabli - izduženi pravougaonik sa stranama u odnosu 3:1 do 4:1, ili kvadrat. Pri projektovanju putne atarske mreže u brdsko-planinskim područjima potrebno je da duže strane parcela budu paralelne sa izohipsama. U takvim slučajevima najbolje je da se glavni atarski putevi sa čvrstom podlogom grade upravo na izohipse, a da zemljani putevi idu paralelno sa njima. Na terenima gdje je neophodno zagađivanje šumskih poljozaštitnih pojaseva neophodno je uskladiti: potrebu za osunčanjem parcela i tabli, pravcima zaseda šumskih pojaseva i nagibe terena sa putnim atarskim pravcima. Ukoliko seosku teritoriju odnosno poljoprivredne površine prijeseca magistralna saobraćajnica (kojom nije dozvoljeno kretanje traktora mašina, zaprežnih vozila i stoke) ili željeznička pruga potrebo je nadvožnjake, podvožnjake, rampe i druge prelaze uskladiti sa pravcima glavnihatarski puteva. Za situacije kada magistralne drumske saobraćajnice i željeznička pruga prolaze perifernim djelovima atara rastojanja prelaza, preko ili ispod nih, iznose oko 6 km u zavisnosti od obima atarskog saobraćaja, kultura u ataru i pravcima transporta plodova. Ukoliko magistralne saobraćajnice prelaze centralnim djelovima seoskih atara i gazdinstva rastojanja izmedju prelaza treba da iznose do 4 km. U slučajevima ukrštanja puteva i puteva i željezničke pruge u jednom nivou, bez obzira na saobraćajne oznake, neophodno je obezbjediti tzv. “trouglove preglednosti” dubine 120m sa obe strane. U tom prostoru nije dozvoljena izgradnja zgrada i drugih viših i visokih objekata. 37
Zaštitne zone u kojima nije dozvoljena izgradnja objekata van naseljenih mjesta, iznose: za autoputeve 60 m, regionalne 40 m i za lokalne 20 m. 7.5. Pokazatelji i okvirni normativi za određivanje površina građevinskih rejona seoskih naselja Obzirom na veći broj urbanističko-morfoloških tipova seoskih naselja i njihove regionalne karakteristike, kao i broj funkcionalnih kategorija, u praksi će se javljati slijedeći slučajevi kod utvrđivanja građevinski rejona a za:
A. Urbanističko-morfološke tipove: a. b. c. d.
Potpuno zbijena spontana sela Razrijeđeno zbijena spontana sela Poluzbijena naselja Razbijena seoska naselja
B. Funkcionalne kategorije: a. Primarna seoska naselja koja nemaju nikakve spoljne funkcije; b. Sela sa seoskim centrom, sa slabo razvijenim spoljnim funkcijama; c. Centri zajednica seoskih naselja sa posebno izraženim spoljnim funkcijama koje mogu da imaju i funkcije regionalnog ili opštinskog centra; d. Prigradska sela kao posebna kategorija naselja. Površina građevinskog rejona seoskog naselja proizilazi iz projektovanog broja stanovnika odnosno domaćinstva, njihove strukture ( poljoprivredna, mješovita, nepoljoprivredna) i potrebama za ostalim objektima i površinama u naselju; društveni i uslužni objekti, trgovi, saobraćajnice, javne zelene površine, sportski tereni isl. Osnovnu površinu za tipove i funkcionalne kategorije sela čini stambena zona, odnosno tereni pod dvorištima - kućištima. Kod primarnih seoskih naselja stambena zona zauzima oko 75-80% ukupne površine građevinsko rejona. U selima sa seoskim centrom i prigradskim selima ona iznosi oko 65% do 70%, au centrima zajednica seoskih naselja oko 50% do 60%. Za sve ostale namjene – zone kod primarnih sela potrebno je 20% do 25% od ukupne površine građevinskog rejona; za sela sa seoskim centrom i prigradska sela 30% do 35%, a za centar zajednica seoskih naselja od 40 % do 50%. Za poljoprivredna domaćinstva veličine parcele – dvorišta kreće se od 1200-2000 m 2, a samo izuzetno i više u zavisnosti od osnovnog smjera proizvodnje. Ukoliko je u domaćinstvu razvijena stočarska proizvodnja ( proizvodnja mlijeka, tov goveda, živinarstvo i ovčarstvo) potrebne su veće površine. Za prvenstveno ratarsku proizvodnju srednje, a za povrtarsku i voćarsko-vinogradarsku proizvodnju najmanje površina. Prosječna veličina dvorišta poljoprivrednog domaćinstva iznosi oko 1600 m2. Za mješovito domaćinstvo površina parcele kreće se od 600_ 1200 m2, a za nepoljoprivredna od 400 do 600 m2. Bruto gustina naseljenosti primarnih seoskih naselja treba da iznosi oko 20 st/ha; sela sa seoskim centrom oko 20-25 st/ha, centra zajednica seoskih naselja oko 25 do 45 st/ha u zavisnosti od razvijenosti naselja i strukture njegovog stanovništva, a prigradskih oko 50 st/ha. Kod potpuno zbijenih spotanih primarnih i sela sa seoskim centrom koja danas imaju znatno veće bruto gustine naseljenosti u planiranju građevinskih rejona, javljaće se potrebe: 38
a) Za većom projektovanom površinom od postojeće zbog razređivača izgrađenosti naselja, ukoliko se predviđeni broj stanovnika i njihova struktura znatno ne mjenjaju od postojećih; b) Za istom površinom građevinskog rejona ukoliko se planirani broj stanovnika za naredni period smanjuje uz jednovremenu izmjenu njegove strukture. Utvrđivanje građevinskog rejona za ovaj tip naselja ne predstavlja nikakve teškoće. Razrijeđeno zbijena spontana i sela sa seoskim centrom imaju danas uglavnom gustine naseljnosti koje se kreću u dozvoljenim preporučljivim granicama. Obzirom da se svi navedeni tipovi nalaze u najrazvijenim regionima zemlje, kod njih će u narednom periodu doći do malog smanjena ukupnog broja stanovnika ali do znatnih transformacija od sadašnjeg pretežno poljoprivrednog u mješovita i nepoljoprivredna domaćinstva. Iz tih razloga kod ovih naselja projektovane površine građevinskih rejona smanjiće se u odnosu na postojeće stanje ili ce ostati iste. I kod ovih tipova naselja utvrđivanje građevinskih rejona neće predstavljati posebnu teškoću. Za poluzbijena primarna i sela sa seoskim centrom utvrđivanje postojećih građevinskih rejona ne može se obaviti kao za predhodno navedene tirpove sela. Kod ovih naselja moramo razlikovati: tzv. Globalni građevinski rejon i parcijalne građevinske rejone. Globalni građevinskim rejonom obuhvaćene su sve naseobinske grupacije sela, sa izuzetkom perifernih pojedinačnih kuća, i sve poljoprivredne, šumske i neplodne površine koje se nalaze između ovih grupacija. Parcijalni građevinski rejoin su ustvari građevinski rejoin naseobinskih grupacija – zaselaka i mahala koji su uključeni u globalni rejon. Zbir parcijalnih rejona čini ukupnu površinu građevinskog rejona na osnovu koje se dobija bruto gustina naseljenosti. Sadašnja gustina naseljenosti ovih sela kreće se u dozvoljenim preporučenim granicama. Obzirom da će i kod ovi sela u narednom periodu doći do smanjena stanovništva i njegove veće ili manje transformacije u mješovita i nepoljoprivredna domaćinstva doći ce i do smanjena ukupne površine građevinskog rejona. Za projektovani planski period treba tražiti i za rješenja smanjenje globalne površine globalnog rejona, odnosno treba težiti većoj grupisanosti parcijalnih u okvirima globalnog građevinskog rejona. Kod većine razbijenih i sela sa seoskim centrom nemoguće je ustanoviti globalni građevinski rejon, jer su zaseoci, mahale i pojedinačne kuće raste skoro po cjelom seoskom ataru. Iz tih razloga je nemoguće izdvojiti ni njihovu bruto gustinu naseljenosti, jer je ona ista ili slična opštoj gustini naseljenosti teritorije – atara. Moguće je samo utvrditi površine pojedinih naseobinskih gurpacija, ( kojih često ima na desetine) i njhovim sabiranjem izračunati ukupnu građevinsku površinu naselja. Opšta gustina naseljenosti teritorije- kod ovih naselja iznosi 1-5st/ha, a parcijalne gustine grupacija od 5-25st/ha što je u dozvoljenim i preporučljivim granicama. Obzirom da se ovakva seoska naselja nalaze uglavnom u planinskim regionima u njima će se u narednom periodu osjetni smanjti broj stanovnika, ali jednovremeno neće doći do osjetne izmjene strukture domaćinstva. I dalje će se u ovim selima poljoprivredno stanovništvo ostati najbrojnije. Ukupna površina građevinskog zemljišta pod naseljem ce se iz tih razloga smanjti u odnosu na sadašnju. Kod planiranja teritorija sa ovakvim selima treba težiti potpunoj koncentraciji naseobinskih grupacija i uobičavanju globalnih građevinskih rejona uz saobraćajnice i njihove priključke. Pri tome se mora imati u vidu da zbog fizičko-geografskih, prirodnih i ekonomskoproizvodnih uslova u regionima nije moguće niti je svrsishodno grupisanje razbijenih u zbijena seoska naselja. To je jednovremeno i u skladu sa potrebama opštenarodne odbrane. Centri zajednica seoskih naselja, kako u regionima sa razbijenim i poluzbijenim selima, tako i u regionima zbijenih sela svih vrsta imaju zbijene strukture pa je moguće ustanovljenje postojećeg građevinskog rejona. U narednom periodu broj stanovnika ovih naselja uvećaće se, kod nekih u manjem a kod drugih u znatnom broju u zavisnosti od razvijenosti naselja. Takođe će se i struktura znatno izmjeniti, tako da će do 2000 godine njihovo stanovništvo uglavnom činiti nepoljoprivredna i mješovita 39
domaćinstva. No bez obzira na znatnu izmjenu strukture možemo računati da je za ova naselja u narednom periodu neophodno povećanje građevinskih rejona u odnosu na postojeće prvenstveno zbog uvećanih potreba za ostalim površinama u naselju ( društveni, uslužni i privredni objekti, zelene površine, trgovi i sl). U ovim selima će se i dalje uglavnom stanovati individualno (posebne, dvojne i kuće u nizu), a samo u malom procentu i u kolektivnim zgradama manje visine. Većina sadašnjih prigradskih sela do 2000 godine utopiće se u građevinske rejone obližnjih gradova, pa njihov daljnji razvoj treba razmatrati i planirati u okvirima planova tih gradova. Međutim u istom periodu jedan dio sela iz šireg kruga oko gradova postupno će prerasti u nova prigradska sela. U njima će se povećati broj stanovnika sa jednovremenom znatnom izmjenom strukture u korist mješovitih i nepoljoprivrednih domaćinstava. Površine građevinskih rejona ovih budućih prigradskih sela uvećaće se u odnosu na sadašnje. Tzv. “mini farme” u okvirima specijalizovane udružene proizvodnje mogu se organizovati u sklopu građevinskih rejona naselja samo kod razrijeđeno zbijenih i razbijenih seoskih naselja i to za goveda, živinu i ovce uz poštovanje svih sanitarnih propisa. U zbijenim i polurazbijenim naseljima ovakve se farme mogu organizovati samo van građevinskih rejona na odgovarajućim lokacijama. “Mini farme” za svinje mogu se graditi samo van građeviskih regiona, kod svih tipova sela. Problematika građevinskih rejona seoskih naselja razrađuje se od opštih postavki do detalja u raznim kategorijama planova. Tako se u republičkim odnosno pokrajinskim planovima utvrđuje samo cifarski globalima. Već u regionalnim planovima neophodno je utvrditi pored cifarskih i potrebnih površina i njihove lokacije za najrazvijenije kategorije – centre zajednica seoskih naselja. U opštinskim planovima neophodno je za svako seosko naselje ustanoviti potrebnu površinu građevinskog rejona kao njihove opšte lokacije. Tek u planovima za uža seoska područja ili za jedno selo građevinski rejon naselja ustanovljava se i projektuje sa tačnim razgraničenjem do detalja.
40
7.6. Normativi za vodosnabdijevanje na seoskim teritorijama U svrhu detaljnih proračuna potreba na seoskim teritorijama dajemo jos i sledeće pokazatelje. Pored stanovništva veliki potrošači vode su domaće životinje i objekti za polupreradu ili finalnu preradu proizvoda u zavisnosti od vrste. Potrebne količine vode za domaće životinje zavise od njihove vrste, starosti, načina napajanja (u staji iz vododvodne instalacije ili u dvorištu, u polju, zimi, ljeti i dr.) Lokacijski uslovi za proizvodne pogone i objekte na seoskim teritorijama Klasifikacija pogona Proizvodni pogoni i drugi objekti mogu se razvrstati na više načina od kojih su najbitniji: 1. Oni koji svijim tehnološkim procesima stalno štetno djeluju ili povremeno mogu da ugroze okolinu (neprijatni mirisi, dim, prašina, buka, potresi, eksplozije, požari i sl.); 2. One na čije prozvode zagađena i bučna okolina može štetno da djeluje (farmaceutska industrija, mljekara, farame za živinu i sl.) i Prof. Damjanović sve industrijske pogone u odnosu na sredinu razvrstava na: 1. Čiste i nečiste pogone 2. Mirne i bučne pogone Čisti i mirni pogoni mogu se locirati pod mnogo povoljnijim uslovima u odnosu na naselja i teritorije od nečistih i bučnih. Opšti uslovi lokacije Svi pogoni i objekti koji mogu da ugroze naselja lociraju se niz vjetar i niz vodotok od naselja; odvojeno od naselja zelenim zaštitnim pojasom, rijekama, kanalima, na odgovarajućoj distanci, u zavisnosti od opasnosti koje mogu da prouzrokuju na naselja (dim, prašina, miris, buka, eksplozija i požari). Objekti na koje zagađena i bučna okolina može štetno da djeluje lociraju se na posebnim terenima van industrijskih zona, dovoljno izolovani i zastićeni. Za sve kategorije pogona neophodna je dobra saobraćajna povezanost sa naseljem, javnim saobraćajnicama, odnosno sirovinskom bazom i tržištem. Pokazatelji uslova lokacije Redni broj 1 2
Udaljenost stočne farme u m goveda svinje živina 200 1000 1000 80-100 100 100-150
Vrsta objekta Stambeni i društveni objekti Skladišta hrane za ljude
41
3 4 5 6
Industrijske mljekare Šećerane Fabrike za preradu voća i povrća Javne tranzitne saobraćajnice
100-150 1000 1000 50-100
500-1000 1000 1000 50-100
1500 1500 1000 500
Navedeni normativi se odnose na ravan teren. Ukoliko je reljef terena takav da stvara prirodnu prepreku, navedena rastojanja se mogu smanjiti, ali najviše do 50% uz uslov da je farma postavljena niz vjetar od navedenih objekata. Pri lociranju za goveda i svinje neophodno je uzeti u obzir tehnologiju koja će se primjenjivati u proizvodnji a naročito način izđubravanja. Ukoliko se predviđa sistem tečnog izđubravanja moraju se propisati posebne mjere za zaštitu okoline, a posebno za svinjogojske farme. Tečnim đubrivom sa svinjogojskih farmi, kao i kod velikih koncentracija na govedarskim i živinarskim pogonima mogu se zagaditi: vazduh (nepodnošljiv smrad), zemljište, vode i sl. Iz tih razloga za ovakve pogone pored svih lokacija moraju se propisati i odgovarajuće tehničke mjere - odnosno obavezene instalacije za prečišćavanje đubriva. Ovakvi pogoni se ne smiju graditi u blizini izvorišta vodosnabdijevanja. 7.7. Pokazatelji potrebnih površina i uslovi lokacija za komunalne objekte na seoskim teritorijama Stočna groblja, jame grobnice, peći za spaljivanje životinjskih leševa Stočna groblja se organizuju za jedno organizaciono područje, odnosno organizacionu jedinicu poljoprivredne proizvodnje. Teren mora da je ocjedan sa maksimalno podzemnom vodom na dubini 2,5 – 3 m. i ne smije da bude plavan. Udaljenost od rijeka i potoka treba biti najmanje 100, od puteva 200 a od naselja 500 m. Najbolja zemljišta su humus i pjeskovito tlo; ilovača nije dobra. Veličina terena određuje se prema broju grla područja: otprilike 1 m² za jedno grlo. Groblje mora da bude ograđeno. Jame grobnice su bolje od groblja jer pružaju sigurniju zaštitu. Za njih je potrebno 40 – 50 m² terena. Lokacija je ista kao i za groblja, samo što voda ne smije da bude viša od 8 – 10 m. ispod terena. Peći za spaljivanje leševa se grade samo tamo gdje nema uslova za prethodno navedene objekte, gdje su visoki nivoi podzemne vode. Površina se kreće 500 – 1000 m², a planiraju se najmanje 1000 m. niz vjetar od naselja. Deponije smeća i drugih otpadnih materijala Na seoskoj teritoriji treba predvidjeti površinu za deponiju van naselja, ali na saobraćajno dobro povezanom mjestu. Veličina deponije zavisi od veličine naselja (10 – 20 ari za naselje 500 – 1000 stanovnika). Preporučljivo je za deponije odrediti takva mjesta koja su neplodna i udubljena u terenu, koja bi se kasnije po popunjavanju i nasipanju mogla koristiti za određene svrhe (npr. za zelene površine). Obzirom da se na deponijama smeća često javljaju sagorjevanja oplodnih materijala čije su emanacije štetne na čovjekovu životnu sredinu, potrebno je obratiti pažnju kod njihovih lociranja u odnosu na naselja i prerađivačke objekte čiji proizvodi upijanjem neugodnog emitiranog mirisa deponije gube kvalitetu. Jednovremeno je potrebno voditi računa i o pejzažu. Popunjene deponije treba stručno konzervirati, jer su one i dalje opasne u zagađivanju sredine, pogotovo vode i vazduha. U našoj zemlji postoji mnogo neplanskih deponija, a takvo stanje trebalo bi sprečavati kroz prostorne planove, normativnim aktima te drugim mjerama. 42
8. Karakteristike i mogućnosti razvoja seoskih naselja 8.1. Problem malih i razbijenih seoskih naselja Među mnogim problemima koji sputavaju brži razvitak sela u radovima statističara, demografa i ekonomista često se navodi njihova isitnjenost na male naseobine. Kao mjerilo za ocjenu veličine naselja uzima se broj stanovnika po popisima. Međutim, u tim radovima nigdje se ne nalaze jasni kriterijumi za definiciju „suviše malo“ i „malo naselje“. Neki autori navode da su „mala naselja“ ona koja imaju manje od 500 ili 1000 stanovnika, a kod drugih to su ona sa manje od 2000 stanovnika. Razlozi zbog kojih se ističe problem malih naselja su prvenstveno ekonomsko-društvene kategorije. Navodi se da se u njima ne mogu obezbjediti najosnovniji uslovi za školovanje, zdravstvenu zaštitu, kulturni život stanovnika i sl. Međutim, u ovim pretpostavkama o lošim uslovima za mogućnost obezbjeđivanja prosvjetnih, kulturnih i zdravstvenih usluga malim selima, tim autorima nedostaju terenska istraživanja sa stavovima drugih komplementarnih naučnih disciplina: agroekonomskih, socioloških, antropogeografskih i prostorno-urbanističkih, o istom problemu. Terenskim istraživanjima ustanovljeno je da ne postoje prostorne i strukturalne razlike između nekog velikog razbijenog sela sa nekoliko i više zaseoka i grupe pojedinačnih malih seoskih naselja. Samo su u velikim selima zaseoci administrativno objedinjeni, a kod malih oni su individualizovani. Isto tako, istraživanjima je ustanovljeno da su prostorni odnosi veće grupe malih zbijenih sela u jednom regionu i male grupe velikih sela u drugom skoro isti, ukoliko su prirodno geografske karakteristike tih regiona iste ili slične. Jedan broj seoskih naselja sa malim brojem stanovnika i malim atarom ima izražene spoljne funkcije. To su centri zajednica sela koji u mreži i sistemu naselja zauzimaju posebna mjesta. Ovakva naselja ne mogu se razvrstavati samo na osnovu broja stanovnika u određene kategorije. Kod njih su od prvostepenog značaja spoljne funkcije kojima opslužuju okolna sela. Sa stanovišta agroekonomije udaljenje krajnje granice poljoprivrednih površina od naselja ne bi smjelo da pređe 3 km. U protivnom gubi se znatno na tzv. neproduktivnomradnom vremenu za odlazak i povratak sa rada i na transportnim troškovima proizvoda i drugih materijala. Iz navedenih načela proizilazi da je racionalnije imati na istoj teritoriji veći broj malih sela, nego jedno veliko. Jedino u planskim regionima gdje su međuodstojanja malih sela znatna (oko 4-5 km), može se razmatrati njihova problematika sa stanovišta broja stanovnika i nepodobnostima za razvoj koji iz toga proizilazi. Interdisciplinarnim istraživanjima došlo se do zaključka da manja tjesno vezana društvena cjelina seoskih naselja (zaseok, samostalno naselje) treba da sadrži oko 20-25 porodica sa oko 100125 stanovnika okupljenih u jednom parametru najveće dimenzije oko 300 m. Ovakva zajednica ne bi mogla da egzistira kao potpuno samostalna jedinica. Ona se mora posmatrati samo kao dio velikog sela ili dio skupine malih naselja povezanih u odgovarajući prostorni sistem. Na osnovu takvih zaključaka usvojena je konvencija da se pod „vrlo malim“ selom podrazumjevaju naselja: koja imaju manje od 100 stanovnika; koja nemaju nikakve spoljne funkcije i koja su udaljena od okolnih sela više od 2-3 km. To su ujedno i sela koja su u postupcima planiranja predodređena za gašenje. Ostale veličinske kategorije (naselja iznad 100 stanovnika) treba organizovati u sisteme tako da svako od njih dobije određenu ulogu koja mu odgovara po funkciji, a sistem mora svakom naselju da pruži udobne uslove egzistencije i razvitka. Da bi se to 43
ostvarilo neophodno je da se naseobinske grupacije (zaseoci, mala samostalna naselja) organizuju oko jednog svog sekundarnog centra koji će se razvijati u nekoj grupaciji, najpovoljnijoj za njegovo obrazovanje. Grupacije treba saobraćajno povezati sa centrom, a preko njega i sa naseljima višeg reda. 8.2. Prostorne funkcionalne veze i gravitacione zone seoskih naselja Seoska naselja se međusobno povezuju čvršćim ili slabijim prostornim vezama u zavisnosti od razvijenosti pojedinih kategorija njihovih spoljnih funkcija i potreba stanovništva tog sela. Potrebe stanovništva su daleko veće u ravničarskim predjelima ego u brdskim ili planinskim područjima. Iz tog su razloga funkcije naselja mnogobrojnije i češće u ravničarskim predjelima. U ovoj se zoni, zbog toga, javljati mnogo manje primarnih seoskih područja, a u brdskim i planinskim zonama će ih biti mnogo više. Osnovne spoljne funkcije kojima se prostorno povezuju seoska naselja nižih kategorija jesu: a) osnovna četverorazredna škola b) prodavnica mješovite robe c) autobuska ili željeznička stanica d) mjesna zajednica Na ovaj se način međusobno povezuju primarna sela i primarna sela sa selima seoskim centrima. U razvijene spoljne funkcije kojima se objedinjuju i prostorno povezuju sela spadaju pored navedenih još i: a) osmorazredne škole b) prodavnice industrijske robe c) ambulanta sa povremenim dolaskom ljekara d) mjesna kancelarija e) pogon zadruge sa magacinima i eventualno otkupnim mjestom proizvoda f) zanatske radionice g) mlinovi i sl. Najrazvijenije spoljne funkcije čine još: a) zdravstvena stanica b) apoteka c) veterinarska ambulanta d) poljoprivredna apoteka e) specijalizovane prodavnice f) pumpe za benzin i maziva g) sjedište zadruga h) pijace i) pošta, telegraf i telefon j) industrijski i prerađivački pogon U regionima sa razbijenim naseljima gravitacione zone naselja sa razvijenim funkcijama mogu da objedinjuju cijela sela kao i dijelove – zaseoke nekih sela. Gravitacione zone pojedinih seoskih naselja različitih kategorija obuhvataju šire ili uže prostore u zavisnosti od funkcija. 44
Na osnovu ovih činjenica mogu se u postupcima planiranja ustanoviti pojedinačne – prema funkcijama i globalne gravitacione zone pojedinih seoskih naselja. To znači da se izvjesne šire gravitacione zone naselja u prostoru preklapaju (pijace, prodavnice, pumpe za gorivo i mazivo i sl.) Ovakve veze naselja nisu čvrste i stalne, već slabije i povremene. Nasuprot njima pojedine funkcionalne veze naselja su čvrste, stalne i česte (škola, mjesna zajednica i kacelarija, zdravstvena stanica ili ambulanta, veterinarska stanica, otkupno mjesto, zadruga. Funkcionalne prostorne veze seoskih naselja, pa prema tome i njihove gravitacione zone nisu statične, već promjenjive veličine. One su u zavisnosti od stepena ekonomskog i kulturnog razvoja regiona. Sve veće potrebe seoskog stanovništva iziskuju približavanje različitih ustanova, službi i servisa naseljima, tako da se broj unutrašnjih i spoljnih funkcija stalno povećava, pa prema tome i gravitacione zone pojedinih naselja smanjuju. 8.3. Sistematika različitih kategorija seoskih naselja i njihova prostorna organizacija Najcjelishodnija kategorizacija i sistematika seoskih naselja i njihova prostorna organizacija može da se obavi u prostornom planu opštine ili planu užeg seoskog područja. Postupak kategorizacije i sistematizacije naselja mora da bude sinhronizovan sa paralelnim radom na organizaciji i sistematizaciji seoskih teritorija. Ove dvije sistematizacije su međusobno povezane, proizlaze jedna iz druge, međusobno se dopunjuju i čine jednu prostornu cjelinu. Na osnovu podataka o organizaciji užih i širih teritorija kao i jednovremenih analiza postojećih i planiranih funkcija, prostornih veza i gravitacionih zona naselja na tim teritorijama razrađuje se planirana kategorizacija i sistematika seoskih naselja. Kategorije seoskih naselja koje se kod planiranja javljaju iste sa postojećim su: Po osnovnim funkcijama naselja 1. primarno seosko naselje 2. selo sa seoskim centrom 3. centar zajednice sela Po posebnim funkcijama: 1. turističko selo 2. selo turistički centar 3. seosko naselje rejonski centar 4. seosko naselje opštinski centar 5. prigradsko seosko naselje Posebnu kategoriju čine naselja planirana za gašenje. Na svim teritorijama i u svim područjima zemlje ne javljaju se sve navedene kategorije, jer iste proizilaze iz njihovih regionalnih, odnosno ekonomsko-kulturnih i prirodno-geografskih karakteristika. U najrazvijenijim regionima i područjima sa velikim selima najmanje će se javljati primarna seoska naselja. Nasuprot tome, u planinskim i drugim slabije razvijenim regionima i onima u kojima preovladavaju mala sela, broj primarnih seoskih naselja bit će značajan. 45
Na ovim teritorijama, a posebno planinskim, javljaće se u postupcima planiranja i vrlo mala seoska naselja međusobno udaljena i sa negativnim demogeografskim trendovima. Ovakva se sela mogu tretirati kao sela predodređena za gašenje. Međutim, moguće je planirati i pronalaziti planska rješenja za dalje održavanje ovih naselja zbog društvenog interesa. Da bi se ovakva naselja održala treba ih saobraćajno povezati sa drugim važnijim naseljima, odnosno naseljima prvog reda. Paralelno sa izgradnjom puteva ovakva sela treba opremati unutrašnjim funkcijama i opremom (škola, prodavnice mješovite robe, električna energije i sl.). treba pristupiti planskoj organizaciji atara, osavremenjavanju poljoprivredne proizvodnje, udruživanju individualnih poljoprivrednika, izgradnji malih farmi, organizovanju otkupnih mjesta itd. Tamo gdje postoje uslovi u nekim planinskim selima može se poslije obezbjeđenja navedenih funkcija (putevi, proizvodnja, prodavnice, elektrika, voda) organizovati turizam. Na taj način bi ovakva naselja razvijanjem minimalne opremljenosti i proizvodnje postupno prerasla od čisto poljoprivrednih u turistička sela. Najbrojniju kategoriju seoskih naselja u planovima čine sela sa seoskim centrom. Ona u regionima sa malim selima objedinjuju nekoliko njih u jednu funkcionalno-prostornu cjelinu. U regionima sa velikim seoskim naseljima, ovakva sela će najčešće da budu samostalna i da zadovoljavaju potrebe sopstvenim unutrašnjim funkcijama. Njihove prostorno-funkcionalne veze sa naseljima višeg reda mogu da idu ili preko centara zajednice sela, ili će se direktno povezati sa gradskim naseljima. Broj stanovnika koji opslužuju ova kategorija naselja se kreće od 1000 do 3000. Centara zajednica seoskih naselja ima najmanje. U privredno razvijenijim područjima i teritorijama gdje preovladavaju velika sela mreža ovih naselja je gušća. Ova kategorija u planiranju budućeg razvoja određenog teritorija ima prvorazredni i odlučujući značaj. Centri zajednica sela čine osnovnu i najutjecajniju prostorno-ekonomsku selu između sela i grada. Ova sela se obično suburbaniziraju. Zbog toga je u regionalne, a i u opštinske prostorne planove potrebno uvrstiti ona naselja koja će u narednom periodu da prerastu u gradove. Na privredno nerazvijenim teritorijama nameće se kao neophodno plansko povećanje broja centara zajednica sela. Na osnovu analize prostorno-funkcionalnih veza, gravitacionih zona, saobraćajnih veza i potreba stanovništva određena primarna, a i sela sa seoskim centrom treba planskim usmjeravanjem, opremanjem spoljnih funkcija razvijati u centre zajednice sela. Treba razvijati sela sa prirodno-geografskim i antropogeografskim potencijalima za razvoj turizma (seoskog ili zimskog). Da bi seoska naselja prerasla u turističke centre u njima je neophodno obezbijediti svu potrebnu ifrastrukturu. Za seoska je naselja najprikladniji tzv. Turizam u domaćoj radinosti koji se može razviti u više vidova preko cijele godine: gosti koji dolaze na odmor, rekreaciju, zavičajni, lovni, ribolovni turizam itd. Razvoj seoskog turizma neposredno je povezan i sa razvojem poljoprivredne proizvodnje i dr. privrede tako da proizvođači mogu snabdijevati turiste osnovnim prehrambrenim i drugim proizvodima. Seosko naselje rejonski centar po funkciji je centar zajednice sela. Javlja se u onim rejonima gdje su gradska naselja udaljena pa ovaj centar objedinjuje teritorije nekoliko centara zajednice sela i preuzima u tom području funkciju grada. Iz tog razloga opremljenost ovog naselja spoljnim funkcijama treb da bude što potpunija. Ova naselja prerastaju u gradska. Seosko naselje opštinski centar kao i prethodna je kategorija centar zajednice sela. U regionima gdje nema gradskih naselja ovakav centar preuzima funkciju sjedišta općine. 46
Većina sadašnjih prigradskih sela, a posebno ona koja su u neposrednoj blizini gradova, postat će satsvni dio grada. Iz tog razloga treba slijedeći krug okolnih sela planirati kao potencijalna prigradska naselja. 9. Elementi i postupci za prostornu organizaciju seoskih naselja 9.1. Programiranje A - ELEMENTI PROJEKCIJE BUDUĆEG RAZVOJA Program za uređenje seoskog naselja - izradu planova (uređajna osnova, generalni, detaljni planovi za uređenj seoskog ientra i djelova naselja) proizilazi iz analize postojećeg stanja i perspektivnog razvoja, a na osnovi: - regionalnog i opštinskog prostornog plana - kategorije naselja ustanovljene na osnovu spoljnih i unutrašnjih funkcija gravitacionih zona i projektovanog sistema naselja - plana privrednog i društvenog razvoja regiona, opštine, mjesne zajednice i naselja. Program treba da sadrži: 1. Položaj naselja u odnosu na postojeće stanje - odnos postojećeg i projektovanog građevinskog rejona, ili naseljskih grupacija; 2. Projekciju stanovništva prema kategorijama (poljoprivredno, mješovito, nepoljoprivredno), strukturama, starosnim grupama; 3. Projekciju razvoja privrede, a posebno poljprivrede, potom šumarstva, industrije, rudarstva, građevinarstva, trgovine i ugostiteljstva; male privrede - zanatstva, narodne radinosti i sl.; 4. Projekciju razvoja turizma, ukoliko postoje uslovi za ovu djelatnost (domaći i hotelski turizam); 5. Projekciju razvoja prosvjetno-kulturnih, sportskih i društvenih institucija (školstvo, domovi kulture i omladine, kulturno-prosvjetna društva, biblioteke i čitaonice, sportska društva i tereni, zdravstveno-patronažna služba, (ambulanta, zdravstvena stanica, apoteka); pošta i telefon; poljoprivredna apoteka; veterinarska ambulanta; autobuska stanica, benzinska pumpa i sl. 6. Projekcija razvoja komunalne opremljenosti i infrastrukture: trafo stanica, gasne podstanice, elektrika, vodovod, kanalizacija, mostovi, ulice, drvoredi, trotoari, trgovi, skverovi, javno zelenilo, vodotoci, pijace, deponije smeća, groblja, uklaljanje životinjskih leševa i sl. B - POTREBE I FUNKCIJE PREMA KATEGORIJAMA NASELJA 1. Prema kategorijama naselja javljaće se potrebe za sledećim objektima van stambene zone: 2. Primarna sela; četvororazredna osnovna škola, prostorije upravnih or-ganizacija, mješovita prodavnica industrijske robe, jedna do dvije zanatske radionice, gostionica i autobuska stanica; 3. Sela sa seoskim centrom: četvorarazredna ili nepotpuna osmogodišnja škola sa 5 odnosno 6 razreda, biblioteka sa čitaonicom; omladinski dom ili dom kulture sa salom, prostorije upravnih organizacija, sportsko društvo, lovačko društvo; pošta; jedna do dvije mješovite prodavnice industrijskih proizvoda; gostionica, poslastičarnica, dvije do tri zanatske radionice; pekara; mesarnica; logon zemljoradničke zadruge; autobuska stanica. 47
4. Centar zajednice seoskih naselja: matična osmogodišnja škola; čitaonica sa bibliotekom; dom kulture sa omladinsknm domom i salom za priredbe; prostorije upravnih organizacija, telefon; ekspozitura banke; stanica ili odjeljenje policije, ekspozitura socijalnog osiguranja; sjedište zemljoradničke zadruge; ambulamta ili zdraastvena stamica; mješovite trgovinske prodavnice; specijalizivane trgovačke prodavnice (prehrambene, tekstil, kancelarijski materijal, građevinski materijal, ogrev i sl.) pijaca, zanatske radionice; pekara; mesnice; gostionice; hotel ili motel; poslastičarnice, benzinska pumpa, autobuska stanica, parking prostori; poljoprivredna apoteka; veterinarska stanica. U narednom dijelu prikazujemo ponovo (vidi I dio - Uređenje teritorije) ili kao nove, projektantske pokazatelje za navedene funkcije seoskih naselja. (89) C - PROJEKTANTSKI POKAZATELJI - NORME ZA POJEDINE OBJEKTE PREMA DJELATNOSTIMA 1. Prosvjeta, kultura, dječija zaštita, zdravstvo, društvene službe Prosvjeta Osnovna četvororazredna škola. Radijus opsluživanja maks. 4 km. Najmanji broj učenika u sva četiri razreda je 15, mada je po odluci skupštine opštine moguć i manji broj. U regionima sa razbijenim selima škola može da opslužuje i pojedine zaseoke susjednih sela. Bruto površina zgrade 5 m2 po 1 učeniku. Površina dvorišta min. 25 m2 po 1 učeniku. Osmogodišnja škola. Radijus opsluživanja maks. 6 km. ukoliko nije obezbjeđen prijevoz učenika. Ostali pokazatelji isti kao i za četvororazrednu školu. Kultura Dom kulture ili omladinski dom opslužuje teritoriju čiji je radijus oko 6 km. Veličina sale za priredbe: na 40 stanovnika 1 mjesto ili 0,08 m2 po sta novniku. Biblioteku treba da ima svako selo. Dječija zaštita Jasle se predviđaju samo u razvijenijim ili većim selima. Računa se da će ih koristiti oko 30% od ukupnog broja djece u naselju. Površina zgrada 10-12 m2 a parcele 22 m2 po jednom detetu koje koristi ustanovu. Za dječiji vrtić potrebno je 25 m2 parcele po jednom djetetu od čega 6-8 m2 dolazi na bruto površinu zgrade a ostalo za dvorište. Udaljenje od saobraćajnice min. 50 m; Radijus opsluživanja maks. 500 m. Parcela sa južnom orijentacijom. Dečja obdaništa se grade uz školu za decu od 5-7 godina starosti. Parcela min. 10 m2 slobodne površine po detetu. Za 28 dece (u grupi) potrebno je: odeljenje 54 m2, garderoba 10 m2 , sanitarije 10 m i ostava 2 m , odnosno ukupno neto bez komunikacije 76 m2 . Zdravstvo Ambulanta ili zdravstvena stanica opslužuje teritoriju radijusa 4-5 km. U regionu sa dobrim javnim saobračajem. Broj stanovnika koji opslužuju ove ustanove iznosi 4000-6000. Površina parcele 1000-2000 m2. Apoteka opslužuje oko 5000 – 10000 stanovnika.
Društvene službe 48
Prostorije društveno-političkih organizacija treba za ima svaka seoska mjesna zajednica. Ove funkcije se mogu organizovati u sastavu doma kulture ili omladinskog doma. Bruto površina za svaku funkciju 12 m2. Pošta, policija, mjesna kancelarija i sl. predviđaju se samo u razvijenim seoskim naseljima centrima zajednice sela i rejonskim ientrima. Bruto površina objekta iznosi 12 m2 po jednom zaposlenom radniku. Jedna mješovita trgovačka prodavnica opslužuje: u privredno najrazvijenijim regionima 230-280 stanovnika; u srednje razvijenim regionima 400-600 stanovnika; u brdsko-planinskim regionima 700-800 stanovnnka i u najnerazvijenijnm planinskim regionima 3000 stanovnika; Jedna specijalizovana prodavnica prehrambenih proizvoda, tekstila, obuće i kože, gvožđa i elektromaterijala opslužuje oko 3000-4000 stanovnika; Jedia specijalizovana prodavnica namještaja, knjiga i kancelarijskog materijala, ogreva, građevinskog materijala, nafte i naftnih derivata opslužuje oko 10000 stanovnika. Bruto površina za trgovačke prodavimce iznosi 0,70 m2 prodajnog prostora po jednom stanovniku. Računa se da oko 65% ukupnog prodajnog prostora dolazi iz prodavnice prehrambenih proizvoda a 35% na ostale prodavaonice. Zelena pijaca se organizuje samo u seoskim naseljima viših i posebnih kategorija (centri zajednica seoskih naselja, rejonski centri, turistička sela i prigradska sela). Površina za pijacu iznosi od 1000 do 3000 m2. Ugostiteljski objekti
-
Restoran: 1 mjesto na 26 stanovnika, 5 m2 po korisniku Kafana: 1 mjesto na 40 stanovnika, 5 m2 po korisniku Ekspres restoran: 1 mjesto na 50 stanovnika, 4 m2 po korisniku Bife: 1 mjesto na 30 stanovnika, 3 m2 po korisniku Mlječni restoran: 1 mjesto na 50 stanovnika, 3 m2 po korisniku Motel: 1 ležaj na 110 stanovnika, 25 m2 po ležaju
Zanatstvo i servisi
-
lične usluge: 0,06 m2/stanovnik tehnički aparati: 0,04 m2/stanovnik pekara: 0,5 – 0,8 t. Hljeba na 1000 stanovnika
2. Zelenilo i sport Zelenilo
-
javno zelenilo: 3 m2 po stanovniku zelene površine uz dječije ustanove: 10-15 m2/djete zelene površine uz školu: 16-20 m2/učenik zelenilo u stambenoj zoni. 25% od površine zone ukupne zelene površine u naselju: 13 m2/stanovnik.
Sport 49
-
sportski tereni uz školu: 5m2/učenik površina sale: 1,5 m2/učeniku opšti sportski tereni 1 – 1,5 hektar
3. Komunalni i ostali objekti
-
Jedna poljprivredna apoteka opslužuje teritoriju sa oko 10000 stanovnika, Jedna veterinarska ambulanta opslužuje teritoriju sa oko 3000 uslovnih grla stoke (1 uslovno grdo = 500 kg žive vage) - Jedna servisno - remontna radionica sa prodajom djelova opslužuje oko 300 samohodnih mašina (traktori, kombaji, kamioni, automobili) - Javno kupatilo: 1 tuš na oko 300 stanovnika, - Perionica rublja: Jedna za oko 3000 stanovnika, - Parking prostori: 1 mjesto na 20 stanovnika. Prof. dr. M. Kadić predlaže pokazatelje za opremanje seoskih naselja viših kategorija na osnovnu sljedećih kriterija: 1. Povšina gravitcijskog područja u km2, - Broj stanovnika gravitacionog područja u 000, - Vjerovatan broj stanovnik u centru gravitacionog područja u 000, - Broj naselja koja gravitiraju centru, - Broj zaposlenih u centru gravitacionog područja (društveni sektor), - Broj radnika koji dolaze u centar - Procenat zaposlenih industriji - Ukupan dohodak centra - gravitacione zone u mlionima dinara godišnje, - Dohodak po stanovniku godišnje dinara, - Procenat dohotka po stanovniku u društvenom sektoru godišnje, - Procenat dohotka po stanovniku od industrije godišnje.
Na osnovu navedenih kriterijuma gravitacionih centar seoske teritorije treba da bude opremljen po sljedećoj tabeli:
50
Kriterijumi broj 1
Količina
Potreba oprema ientra gravitacionog područja
50 – 200 m2
2
do 15000 stanov.
3
do 5000 stanov.
4
do 20 nasslja
3
do 1000 radnika
6
do 500 radnika
7
do 10%
8
do 50.000.000 din.
9
do 3.000 din.
10
do 20-50%
11
do 10%
Dečje obdanšite; dječije igralište; četvrorazredna škola; niža poljoprivredna šola; osmogodišnja škola; omladinsko igralište; sportski klubovi; vozačka škola; biblioteka, bioskop, javni telefon; manja pošta; štehšoiiia; autobuska stanica; .ljekar; ambulanta, apoteka; veterinar; bife; gostionica; kafana; prenoćište; auto-kamp; poslastičarnica; frizer; krojač; obućar, mješovita trgovina; trafika; piljarnica; mesarnica; pekara; mjlekara; prodavnica pića; poljoprivredna apoteka; prodavnica poljoprivrednog materijala; prodavnica građevinskog materija, gvožđa; drogerija; poljoprivredno industrijski centar; industrijski pogoni. Preporučljiva oprema centra Dečje jasle; otvoreni bazen; knjižara, sala 200 m2 ; srednja pošta; autotaksi; restoran; motel; auto-servis; restoran; motel; električar; hemijsko čišćenje i bojenje; sajdžija; sitničar; papirnica; popravka kućnih aparata, prodaje elek. materijala
Prema istraživačima obavljenim u Pojskoj sesoski društveni centar koji opslužuje teritoriju sa 8000-15000 stanovnika, radijusa 7-10 km, treba da ima površinu 1,2 ha i sljedeće objekte: A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M.
Dom kulture – 415 m2 Biblioteka – 114 m2 Narodni odbor -150 m2 Vatrogasni dom - 222 m2 Pošta - 75 m2 Milicija - 150 m2 Trgovine - 450 m2 Usluge - 222 m2 Gostionica - 297 m2 Javno kupatilo - 114 m2 Servisi za prannje – 114 m2 Stan uprava – 77 m2 Toplana – 114 m2
U centru, kako se vidi iz programa šema; škole, zdravstvenih dječjih i drugih komunalnih objekata, koji se lociraju van trga a pogodnim mjestima u ili pored naselja.
9.2. Planiranje Zoniranje - plan namjene površina u seoskom naselju 51
Zoniranje različitih kategorija seoskih naselja proizilazi iz naprijed iznijetih tipologija kategorija i programa razvoja. Prema tome na zoniranje seoskih naselja utiče veličina po broju stanovnika, urbanistički i tip po morfološkoj strukturi kao i funkcija naselja koju ono ima u sistemu, odnosno njegova kategorija u hijerarhijskoj skali. Zoniranje seoskih naselja je osnova za izradu plana daljeg razvoja jednog sela. To je osnovna programska orjentacija pri izradi generalnih i detaljnih planova. U ovom izlaganju zadržat ćemo se detaljnije samo na zoniranju odnosno sadržaju plana namjene površina. Nabrojat ćemo sve zone koje pojedine kategorije tipova i veličina seoskih naselja mogu imati. One nisu toliko raznovrsne i razgranate kao sadržine gradskih naselja, što je i logično, obzirom na vrstu naselja na koju se odnosi. Zone seoskih naselja mogu biti: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Stambena zona Seoski centar-Trg sa društvenim objektima i servisima Privredna i skladišna zona Zona komunikacijskih objekata i službi Zelenilo i zona sporta , razonode i rekreacije Saobraćajna mreža naselja
52
7. Zona ili zone (površine i objekti), kulturno – historijskih, etnogratskih, prirodnih i društvenih, spomenika i rijetkosti Stambena zona Najvažnija i osnovna zona svih vrsta i kategorija seoskih naselja je stambena zona. U većini dosadašnjih seoskih naselja Srbije stambena zona je i jedina sadržina naselja, pored saobraćajnica. U stambenoj zoni seoskog naselja uključena su sva kućišta sa stambenim i ekonomskim zgradama (staje, skladišta, druge ekonomske zgrade) kao i manje okućnice (cvijetnjak, povrtnjak, voće). Prema terenskim i kartografskim istraživanjima u razrijeđeno zbijenim seoskim naseljima Smederevskog pomoravlja kao i u potpuno zbijenim naseljima u Timočkoj Krajni stambene zone obuhvataju oko 80% do 82% površine građevinskog rejona naselja. To su uglavnom primarna sela ili sela sa seoskim centrom. Naravno da se ovaj pokazatelj odnosi samo na naselja istočne Srbije. Uvidom u teren kao i analizom znatnog broja primarnih seoskih naselja možemo konstatovati da u selima Srbije bez obzira na područje, sa izuzetkom nekih razvijenih kategorija (sela opštinski centri, ili neki centri zajednica seoskih naselja) stambena zona naselja iznosi oko 70 % do 90% od ukupne površine građevinskog rejona naselja, ne uključujući komunikacione površine. Kao što smo naprijed izložili, u današnjim selima stambenu zonu sačinjava zbir površina individualnih poljoprivrednih kućišta, kućišta mješovitih domaćinstava, kako i kućišta nepoljoprivrednog stanovništva koja čine danas vrlo mali procenat u zbiru svih kućista u selu. U narednom periodu se očekuje da će se u seoskim naseljima Srbije sve više diferencirati stanovništvo po djelatnosti. Tako će buduće stanovništvo sačuvati približno isti procenat poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva. Ovo je globalni odnos seoskih žitelja za cijelu Srbiju, međutim, prema kategorijama i vrstama naselja ovaj odnos će biti različit što znači da će u nekim seoskim naseljima živjeti u glavnom poljoprivredno stanovništvo, u nekim jedna i druga struktura u različitim odnosima i proporcijama, a u nekima će znatno prevladavati nepoljoprivredno stanovništvo. Takođe treba konstatovati da će se broj stanovnika u seoskim naseljima Srbije u narednom periodu 2000. godine smanjiti do smanjenja će doći uglavnom kod svih nižih kategorija naselja, odnosno u primarnim seoskim naseljima i u većini sela sa seoskim centrom. Do povećanja stanovništva će doći u centrima zajednice sela, selima - rejonskim i opštinskim centrima i u prigradskim selima odnosno onim koja će se transformirati u prigradska i u nekim selima koja imaju funkciju sela turističkog centra. To znači da u najvećem broju seoskih naselja, primarnim i selima sa seoskim centrom neće doći do povećanja sadašnje stambene zone već do zadržavanja iste površine ili do njenog smanjenja. Zadržvanje iste površine iako se broj stanovnika smanjio, promijenit će se u onim potpuno zbijenim selima u kojima su danas higijenski minimumi nezadovoljavajući pa je neophodno razrijeđivati domaćinstva, povećanjem površina kućišta. Zadržavanje iste ili smanjenje površnie stambene zone bit će izazivano dvostrukim činiocima: a) Zbog smanjenja ukupnog broja stanovnika u naselju b) Zbog izmjene strukture seoskog stanovništva po djelatnosti.
53
Poznato je već da kućište poljoprivrednog proizvođača zahtijeva veću površinu od kućištaparcele neopoljoprivrednog stanovništva. U selima svih kateogrija ostat će i dalje kao osnovno i najrasprostranjenije individualno stanovanje. U centrima zajednica seoskih naselja, u selima – rejonskim centrima i sjedištima opština može ali ne mora, doći do povećanja površina današnje stambene zone iako će se povećati broj stanovnika. U ovim naseljima znatan broj današnjih kućišta poljoprivrednjih prozvođača, koja imaju velike površine, transformisat će se u narednom periodu u kućišta - dvorišta nepoljoprivrednih stanovnika, koja zahtijevaju znatno manje površine. Izvijestan broj nepoljoprivrednih stanovnika ovih naselja će stanovati u kolektivnim stambenim zgradama, što takođe zahtijeva manje površine. Za svaki konkretan slučaj potrebno je ustanoviti program i perspektive razvoja i na osnovu njih utvrditi jednu od navedenih mogućnosti. U prigradskim selima zbog znatnog povećanja broja stanovnika bez obzira na izmjenu stanovništva po osnovu djelatnosti, stambene zone naselja će se u najvećem broju slučajeva povećati. To znači da će se i građevinski rejon naselja povećati. Slična će situacija biti i sa selima koja imaju funkcije turističkih centara. Stambena zona seoskog naselja, prema tome sastojat će se, po vrstama, tipovima i kategorijama sela od: a) Površine za individualno stanovanje i b) Površine za kolektivno stanovanje. U primarnim seoskim naseljima, selima sa seoskim centrom kao i u turističkim selima stanovanje će i dalje ostati individualno. U ostalim kategorijama dominirat će individualno stanovanje, ali će prema razvijenosti naselja postojati i kolektivno stanovanje. A. Površine stambene zone za individualno stanovanje sadržat će u sebi podgrupe: • • •
Individualno stanovanje poljuprivrednih proizvođača čija će kućišata imati površinu od 1200 – 2000 m² ; Individualno stanovanje mješovitog stanovništva sa parcelom površine 600 – 1200m² Individualno stanovanja nepoljoprivrednih stanovnika sa parcelamo od 400-600m².
Kod izvijesnih seoskih naselja u procesu planiranja za naredni period potrebno je predvidjeti mogućnost transformacije jednog broja poljoprivrednih u nepoljoprivredna kućišta. Ovaj proces će naročito da se razvija kod viših kategorija sela. Normalno je da se dio stambene zone poljoprivrednih proizvođača ne razdvaja od stanovanja mješovitih i nepoljoprivrednih stanovnika. Međutim, zbog izvijesnih higijenskih, komunalnih, funkcijonalnih i drugih potreba poželjno je razdvojit ove podgrupe površina stambene zone. Dio za stanovanje nepoljoprivrednih proizvođača treba da zauzme centralnije mjesto u naselju, van puteva i pravaca kretanja poljoprivrednih i mejšovitih proizvođača na radne površine – atar i poslovni centar – ekonomsko dvorište. Stanovanje poljoprivrednih proizvođača treba da zauzme periferan ili one dijelove naselja u kojima je ono najintezivnije vezano saobraćajnicama za proizvodne površine i poslovni centar ekonomsko dvorište. B. Površina stambene zone za kolektivno stanovanje služit će samo za nepoljoprivredno stanovništvo sela. Položaj ovog dijela treba da se nalazi u centralnom dijelu naselja. Seoski centar
54
Pored stambene zone seoski centar je jedan od najbitnih prostornih elemenata naselja iz tih razloga, a posebno zbog neuređenosti većine postojećih centara neophodno je njihovo uobličavanje i uređenje. Razvojem ekonomske moći sela i izmjenom strukture stanovništva javljaju se novi programski zahtjevi za društvenim i uslužnim funkcijama zavisno od razvijenosti sela i njegove kategorije u mreži i sistemu naselja. Te nove funkcie se organizuju u seoskom centru. U praksi će se javljati uglavnom sljdeći slučajevi: - Rekonstrukcia i proširenje postojećeg centra - Dislokacija postojećeg centra - Projektovanje i izgradnja novog centra U izvjesnom broju seoskih naselja (razbijena sela ili velika zbijena naselja) kako je već naprijed izloženo, pored postojećeg glavnog javljat će se potreba za organizovanjem novih sekudarnih centara. Oni se lociraju u najrazvijenim zaseocima kod razbijenih naselja ili mahalama odnosno krajevima i velikim zbijenim selima. Najbrojniji su primjeri seoskih naselja kod kojih će se javljati potreba za rekonstrukcijom i proširenjem centra kod ovih sela na ili uz postojeći centar projektuju se novi objekti i funkcije. Poseban problem ovih projekata i njihove realizacije predstavlja uobličavanja postojećeg i novog u jednu arhitektonsku cjelinu. Znatno je manji broj sela koja nemaju oformljen centar u vidu slobodne površine ili trga. Kod ovih naselja centrom se naziva raskrsnica dvije glavne seoske ulice ili dio jedne glavne ulice. Ovakvi seoski centri nisu najčešće potpuno definisani, već se društveni i uslužni objekti i druge funkcije nalaze u sklopu stanovanja to je uglavnom slučaj sa ušorenim sremskim, mačvanskim nekim planinskim naseljima i novim drumskim selima na ostaloj teritoriji zemlje. Iz tih razloga pri rekonstrukciji i uređenju ovih naselja javljat će se potreba kod nekih potreba za dislokacijom i organizovanjem centara na novoj podobnoj lokaciji. Novi centar može da bude prostorno povezan sa postojećim ili da je potpuno izdvojen. Malobrojni su slučajevi projektovanje potpuno novog seoskog centra. Takvi će se centri najčešće organizovat kao sekudarni. U narednoj fazi urbanizacije sela javljat će se potrebe i za njihovim ustrojstvom. Uređenje seoskog centra obuhvata: • Urbanističko i arhitektonsko projektovanje i izgradnju objekata kulturno – prosvjetnih društvenih i uslužnih funkcija. Objekti se lociraju prema srodnim funkcijama tako da se dobije jedna uobličena prostorna funkcijonalna i oblikovana cjelina. • Definisanje i uređenje slobodnih površina u centru. Površine se razlučuju na popločane, zelene i saobraćajnice. Na popločanim površinama treba predvidjeti dovoljno prostora za okupljanje stanovnika sela kao i mjesta za sjedenje i odmor građana. Saobraćajnicom se samo pristupa pojedinim objektima centra u svrhu njihovog opsluživanja. To su ekonomski prilazi do prodavnica za dovoz proizvoda,i sl. Na slobodnim površinama centra je i mjesto za spomenik borcima iz ratova; • Rješenje javnog saobraćaja kojim se dolazi do centra ni u kom slučaju nije za preporuku da javne saobraćajnice kojima se povezuju naselja presijecaju seoski centar u takvim slučajevima neophodno je ili njihovo izmiještanje ili dislociranje centra samo sa jedne strane ulice, tako da javna saobraćajnica tangira trg. U skopu centra pored ekonomskih ulica mogu se organizovati parking prostori. Najbolje je da se autobuska stanica – postaja sa nastrešnicom nalazi u blizini centra ne u njegovom sklopu. Površine za seoski centar
55
Veličina društvenog trga zaseoka treba da iznosi od 300 do 500m². Na njemu nema nikakvih službi ni objekata. On prestavlja površinu za okupljane stanovnika, a na njemu može da se organizuje završna stanica za javna vozila i parking prostore. Primarno seosko naselje će imati trg površine od 1000 do 3000m² ukoliko primarno naselje ima odgovarajuće objekte za zadovoljenje sopstvenih potreba koje se lociraju na trgu. To su: mješovita trgovninska prodavnica, četverorazredna škola, autobuska stanica, kafana i sl. Ostale funkcije trga su iste kao i kod zaseoka. Selo sa seoskim centrom treba da ima centar površine od 3000 do 5000m². Funkcija je ista kao i kod primarnog seoskog naselja sadržina i broj objekata koji su locirani neposredno uz trg su razvijeni. Centar zajendice seoskih naselja treba da ima trg površine od 5000 do 8000m². Oko društvenog trga formira se zona javnih društvenih objekata. Društveni trg sadrži pored slobodnih i javne parkovske zelene površine. Privredna skladišna zona Ovu zonu neće imati sva seoska naselja, zavisno od tipa, kategorije i razvijenosti modaliteta funkcije. Iz tih razloga u svakom konkretnom slučaju treba izučiti stanje i perspektive razvitka naselja, te na osnovu toga ustanoviti odgovarajuće potrebe. Za ona naselja koja imaju zonu privrede i skladišta, njena sadržina i veličina odnosno površina u zavisnosti su od kategorija seoskog naselja. Zaseoci i primarna seoska naselja nemaju po pravilu ovu zonu, niti će je imati u narednom periodu. Moguće je, međutim, da se samo u nekim primarnim selima pojavi potreba za lociranjem poljoprivrednog poslovnog centra - ekonomskog dvorišta organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje. Ovo će biti samo kod onih primarnih seoskih naselja koja imaju atar veći od 1000 do 1400 m² provedene - valorizirane površine. Obzirom da većina primarnih sela nema atare ovih veličina te će se poslovni centar javljati samo u izuzetnim slučajevima kao sastavni dio primarnih seoskih naselja. Površina terena za poslovni centar - ekonomsko dvorište iznosi 1 do 1,5% od poljoprivredne površine koju opslužuje. Najšira sadržina poslovnog centra bila bi: • • • • • • • •
Skladište proizvoda za zrnastu hranu min. 300 vagona sa sušarom. Skladišta za otkup poljoprivrednih proizvoda; skladišta reprodukcionog materijala; ostala skladišta; sortirnica za povrće, voće, grožđe i sl. Objekti za mehanizaciju sa radionicom za tekuće održavanje koja opslužuje min. 20 traktora; Poluprerada proizvoda: sakupljanje i hlađenje mlijeka, prvo pečenje rakije, muljanje grožđa...; Objekti i služba za zaštitu bilja; Stočne staje za odgovarajući broj i vrstu stoke sa skladištem hrane; Mješaonica stočne hrane; Veterinaraska ambulanta koja opslužuje 3000 uslovnih grla stoke (1 uslovno grlo = 500kg žive mjere); Pumpa za naftu min. 20 traktora.
56
Sela sa seoskim centrom imat će po pravilu privredno - skladišnu zonu. Njena sadržina će takođe po pravilu da bude poljoprivredno - poslovni centar organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje - ekonomsko dvorište. Uslovi lokacije sadržina i normativi za određivanje površina dati su u prethodnoj kategoriji naselja. Pored poslovnog centra neka naselja ove kategorije mogu da imaju i izvijesne manje prerađivačke i industrijske pogone kao što su: mlin, pekara, hladnjača, vinski podrum, industrijski pogon za izradu građevinske stolarije, namještaja, alata, ciglana, korparski pogoni itd. Zona obuhvata takođe stočne pijace i vašarišta. Veličina privredne zone za ovu kategoriju naselja iznose od 10000 do 30000m², odnosno 1 do 3 ha. Zona se locira uz naselje, s tim da je dobro povezana sa njim javnim saobraćajnicama. Između privredne zone i naselja treba obezbjediti zeleni pojas širine 25 do 100m. Zona treba da je niz vjetar od stambene i društvene zone naselja. Centri zajednica seoskih naselja imat će razvijenu privredno - skladišnu zonu koja će pored poljoprivrednih obuhvatati i druge djelatnosti znatno više, nego li u cjelinama sa seoskim centrom. Sadržina privredno - skladišne zone ove kategorije naselja obuhvatat će: • • • • • • • • •
Poslovni centar - ekonomsko dvorište organizacione jedinice poljoprivredne proizvodnje, Prerađivačke pogone kao što su: mlin, hladnjača, pekara, mljekara, komunalna klanica, prerada voća i povrća, vinski podrum, ciglana, korparski pogon i sl. Industrijske pogone, različitih namjena, Stočna pijaca, Vašarište, Specijalizovana prodavnica građevinskog materijala, skladište čvrstog ogrijeva (drvo, ugalj), Skladište trgovačkih organizacija, Garaže transportnih i trgovačkih preduzeća za tekuće održavanje Skladište trgovačkih preduzeća za otkup i prodaju otpadnih materijala.
Veličina privredno - skladišne zone za ovu kategoriju naselja iznosi od 30000 do 100000m², odnosno od 3 do 10 ha. Uslovi lokacije zone isti su kao i za prethodnu kategoriju naselja. Sela, rejonski i centri općina imat će privredno skladišnu zonu iste sadržine kao i centri zajednice sela. Prigradska sela po pravilu neće imati privredno - skladišnu zonu kao svoj funkcionalni sastavni dio. Ni turistička sela i sela turistički centri, neće po pravilu imati privredno - skladišnu zonu. Zona sporta, razonode i rekreacije Najveći broj naših sela ima danas fudbalska igrališta. To su uglavnom samo tereni određeni za tu namjenju bez ikakve opreme i održavanja. Prema kategorijama naselja, opremljenost naselja ovom vrstom objekata treba da bude sljedeća: U zaseocima nisu potrebne nikakve površine za ovu namjenu; U primarnim seoskim naseljima potrebni su: dječija igrališta u sklopu stambene zone, sportski tereni i to: fudbalsko igralište i igrališta za odbojku i košarku; U centrima zajednica seoskih naselja, selima sa općinskim centrom, prigradskim selima i selima turističkim centrima pored naprijed navedenih: fiskulturna sala koja je u sklopu osmogodišnje škole, igrališta rukometa, odbojke i malog fudbala, bazen za kupanje i plivanje u satavu vodotoka ili kao poseban objekat; zelene površine, park sa mjestom za spomenik i sl.
57
Saobraćajna mreža naselja Postojeća saobraćajna mreža nastala spontano sa razvojem naselja uglavnom je zadovoljavala ranije osnovne potrebe sela. Kvalitet saobraćajnica i njihove tehničke karakteristike ne zadovoljavaju današnje potrebe sela. Iz tih razloga u svim naseljima pri izradi planova za dalji razvoj javlja se potreba za rekonstrukcijom saobraćajne mreže, kako funkcionalnom, tako i tehničkom. Rekonstrukcija saobraćajne mreže obuhvatit će: Rekonstrukciju postojećih saobraćajnica Otvaranje novih saobraćajnica Zatvaranje – gašenje nekih postojećih saobraćajnica. U planovima namjene površina treba riješiti i osnovnu naseljsku saobraćajnu mrežu razlučenu prema prednjoj saobraćajnici. Pri rekonstrukciji postojećih saobraćajnica potrebno je iste razlučiti na glavne naseljske i stambene priključne. Uz kolovozne dijelove ulica neophodno se projektuju trotoari i drvoredi koji štite dvorišta od ulice. Trotoari se mogu pri rekonstrukciji projektovati ili na osnovu smanjenja širine ulice, ili na dijelovima dvorišta prema ulici. Obzirom da je saobraćaj u seoskim naseljima mali preporučljive su stambene ulice sa jednom kolovoznom trakom i proširenja za mimoilaženje vozila na svakih 50 do 100m u zavisnosti od preglednosti i terenskih uslova. Glavne i sabirne naseljske saobraćajnice treba da imaju dvosmjerni kolovoz. Seoske ulice se kategorišu na: Glavne ili primarne, koje povezuju seoska naselja sa naseljima višeg reda ili međusobno; Sabirne, kojima se povezuju pojedini blokovi ili zaseoci naselja i atar; Stambene, kojima se pristupa seoskim dvorištima Zona kulturno-historijskih i drugih objekata Kod većine seoskih naselja javljat će se potreba da se utvrde zone kulturno - historijskih i etnografskih spomenika, prirodnih rijetkosti i sl. Pri daljem razvoju naselja ove zone moraju se posebno tretirati. U mnogim našim selima postoje još i dalje ovakvi značajni spomenici, mada se na žalost neki u zadnjem periodu porušeni. U ovu grupu površina i objekata spadaju: a) b) c) d) e)
Rodne kuće i dvorišta istaknutih ličnosti naše prošlosti Značajna historijska mjesta Spomenici kulture Etnografski objekti Prirodne rijetkosti (planinske rijeke i potoci; vidikovci; posebne vrste rastinje i sl.)
9.3. Projektovanje 58
Principi za projektovanje novih i rekonstrukcije postojećih seoskih dvorišta – kućišta Vrste seoskih dvorišta Osnovni i najbrojniji sadržaji svakog seoskog naselja su dvorišta. Ona zauzimaju i najveću površinu sela. Dvorišta kod funkcionalno i ekonomski nerazvijenih sela sačinjavaju cjelokupnu njihovu površinu. Kod svih kategorija seoskih naselja, dvorišta su one prostorne cjeline koje daju karakter urbanističke strukture sela, a time i osnovni lik i izgled naselja. Ono je odraz životnih potreba i proizvodnje na selu. Na njemu se izgrađuju objekti u kojima žive stanovnici sela i privredni objekti u kojima se čuvaju proizvodi, gaji stoka, proizvode izvjesne robe i sl. Iz ovoga proizilazi da dvorišta moraju da ispunjavaju više uslova, a najznačajniji su: -
Udobnost stanovanja Funkcionalnost proizvodnje Higijena života i rada Estetski izgled
Dobro je poznata činjenica da u seoskim naseljima ne stanuju samo poljoprivredni proizvođači. U našim selima ima dosta stanovnika koji su zaposleni u drugim privrednim ili vanprivrednim djelatnostima u selu ili obližnjem gradu. Ti ljudi ili članovi njihove porodice samo se djelimično bave poljoprivredom. Pored ove dvije kategorije u razvijenim i većim seoskim naseljima znatan je broj onih stanovnika koji se uopšte ne bave poljoprivrednom proizvodnjom. To su radnici u organizacijama i seoskim javnim službama, penzioneri i drugi stanovnici (učitelji, agronomi, tehničari, veterinari, medicinsko osoblje i sl.). Iz navedenog proizilazi da su i potrebe za organizacijom seoskih dvorišta za za različite kategorije stanovnika u selu različite. 1. Za poljoprivredna domaćinstva javljaće se dva osnovna tipa dvorišta koja treba da budu organizovana na principima savremene tehnologije u poljoprivrednoj proizvodnji. Prvi tip su dvorišta domaćinstava koja se bave mješovitom proizvodnjom. Na ekonomskim dijelovima ovih dvorišta zastupljene su sve funkcije, ali u malom obimu. To su najčešće: staje za goveda, svinje, živinu i eventualno ovce; skladišta stočne hrane, đubrište, nastrešnica za vozila, ostave hrane, ostave druge namjene. Ovakva su dvorišta sada najbrojnija. Međutim, u navedenom periodu za koji je karakteristična specijalizacijai djelimično ili potpuno udruživanje sredstava i rada, ovakvih će dvorišta da bude najmanje. Drugi tip su dvorišta specijalizovanih udruženih proizvođača. Za ekonomske dijelove ovakvih dvorišta karakteristična je jedna osnovna zgrada (staja za krave, staja za tov goveda, živinarnik za proizvodnju jaja ili tov pilića itd.) sa pratećim objektima: skladište hrane, đubrište, šupa za mašine i sl. Ovakva su dvorišta danas još malobrojna, ali će ih u buduće biti sve više. Poslednjih nekoliko godina prvenstveno tzv. „ Zelenim planom“ razvija se izgradnja ovog tipa kućišta u svi regionima zemlje. Predpostavljamo da će se u perspektivi kada dođe do potpunog udruživanja rada i sredstava javiti novi treći tip dvotišta. Kod takvih dvorišta isključiće se ekonomski dio, koji prelazi u poslovni centar organizacije udruženog rada. Ovakva dvorišta poljoprivrednika odgovaraće po sadržini sadašnim mješovitim ili nepoljoprivrednim seoskim kućištima. Na njima će i dalje da se razvija proizvodnja za sopstvene potrebe (živinarnik, povrtnjak i sl.) 2. Domaćinstva sa mješovitom djelatnošću (druge privredne aktivnosti, a samo djelimično bavljenje poljoprivredom) zahtjevaju manja i na drugi način organizovana dvorišta. Ekonomski dio je u njih znatno manji i ne čini glavni dio seoskog dvorišta. Za nepoljoprivredne stanovnike sela mogu se organizovati dvorišta po različitim sistemima stanovanja. Tako se za ove stanovnike mogu graditi: kolektivni stanovi odnosno zgrade sa većim brojem stanova, prizemne ili spratne, zgrade u nizu na manjim parcelama, dvojne zgrade za dvije 59
porodice i najzad individualne - posebne zgrade sa malim dvorištima. Organizacija ovakvih dvorišta je u svemu ista kao i parcela u naseljima gradskog tipa. Djelovi seoskih dvorišta Na seoskom poljoprivrednom dvorištu mješovite ili specijalizovane proizvodnje obavljaju se dvije osnovne funkcije: stanovanje i proizvodnja (čuvanje proizvoda, njihova obrada i prerada, odgoj stoke i dr.) Iz toga zaključujemo da seosko dvorište treba i mora da ima dva dijela 1. Dio za stanovanje 2. Dio sa ekonomskim zgradama Pored ovih osnovnih djelova u sastav seoskog dvorišta može da uđe okućnica sa baštom, porvtnjakom ili manjim voćnjakom. Od vrste dvorišta, odnosno djelatnosti seoskog domaćinstva kome dvorište pripada, zavisiće veličina i razvijenost pojedinih njegovih dijelova. Najbrojnija seoska dvorišta koja pripadaju poljoprivrednim proizvođačima imaće u najvećem broju slučajeva sva tri dijela 1. Stambeni 2. Ekonomski i 3. Okućnicu Kod ovih dvorišta najveću površinu posjedovaće ekonomski dio dvorišta. Njegova veličina zavisiće od ekonomske snagen domaćinstva i vrste proizvodnje kojom se ono bavi. Iz toga proizilazi potreba za ekonomskim zgradama. Domaćinstva sa većim posjedom i mješovitom proizvodnjom imaće logično veći ekonomski dio od onih poljoprivrednih domaćinstava koja imaju manji posjed ili se bave specijalizovanom proizvodnjom. Seoska domaćinstva koja nisu pravi poljoprivrednici, već se bave i drugim djelatnostima imaće manje razvijen ekonomski dio dvorišta. Ona najčešće drže samo jednu, a rijetko dvije krave, nešto živine, isključivo za svoje lične potrebe. Nepoljoprivredni proizvođači stanovnici sela imaće dvorište ili bez ekonomskog dijela, ili sa ekonomskim dijelom vrlo male površine. Samo u slučaju da imaju posebnu individualnu parcelu ovakva domaćinstva mogu na njoj organizovati po potrebi taj mali ekonomski dio. U kolektivnim velikim stambenim zgradama, zgradama u nizu sa malim parcelama nemoguće je organizovanje ekonomskih dijelova dvorišta. Dvorišta su u tim slučajevima čisto stambena. Veličine, dimenzije, oblici I odnosi dijelova seoskih dvorišta. Da bi se zadovoljili naprijed navedeni uslovi koje treba da ispunjava svako seosko dvorište: udobnost života i rada, funkcionalnost proizvodnje, higijenu i estetski izgled potrebno je da isto ima odgovarajuću veličinu. Za dvorišta poljoprivrednih proizvođača preporučljivo je da ukupna površina njegovog stambenog ekonomskog dijela dvorišta ne bude manja od 1200 m² ali ne i veća od 2000 m² (12 do 20 ara ). Ukoliko dvorišta imaju i prvi dio okućnicu sa povrtnjakom ili vočnjakom ukupne veličine im se kreću najviše do 2500 m² (25 ara). Dvorišta sa većim površinama nisu za preporuku. Velike površine pod seoskim dvorištima čine da seosko naselje bude jako razbacano. Ono tada ima malu opštu gustinu naseljenosti. Iz toga proizilaze uvećane potrebe za uređenjem seoskih ulica, trotoara, drvoreda, električnih vodova i drugih komunalija i instalacija. Sve se to negativno odražava na proces urbanizacije sela. Međutim isto tako nisu ni u kom slučaju za preporuku ni manje parcele za seosko dvorište ove vrste. Mala dvorišta sa zbijenim stambenim i privrednim zgradama, đubrištima, klozetima i stočnim stajama stvaraju prvenstveno vrlo loše higijenske uslove na dvorištu, pa zatim i u samom seoskom naselju.Veličine pojedinih dijelova dvorišta poljoprivrednih proizvođača treba da iznose: - Stambeni dio oko 400 m² do 600 m² odnosno 4 do 6 ara - Ekonomski dio 800 do 1400 m² odnosno 8 do 14 ara - Okućnica sa baštom ili vočnjakom najviše do 500 m² odnosno 5 ara 60
Dvorišta domaćinstava sa mješovitom privredom, odnosno onih koji se samo djelimično bave poljoprivredom imaće veličinu stambenog i ekonomskog dijela najmanje od 600 do 1000 m² (6 do 10 ara), bez okućnice. Sa okućnicom (baštom ili vočnjakom) ovakva dvorišta mogu imati površinu do 1200 m² (12 ara). Pojedini dijelovi ovakvih dvorišta imaju sledeće površine: 1. Stambeni dio kao i kod prethodne vrste dvorišta od 400 do 600 m² (4 do & ara) 2. Ekonomski dio od 200 do 400 m² (2 do 4 ara) 3. Okućnica sa baštom ili vočnjakom 400 do 600 m² (4 do 6 ara) Dvorišta radnika, odnosno nepoljoprivrednika koji stanuju na selu, ukoliko su organizovana sa individualnim parcelama mogu imati površinu od 400 do 600 m². Ova vrsta seoskih dvorišta ili neće imati ekonomski dio i okućnicu, već samo stambeni dio, ili će im ekonomski dio sa baštom biti mali, svega od 200 do 400 m² površine. Za dvorišta sa dvojnim stambenim zgradama i zgradama u nizu ova površina može da iznosi i nešto manje ali nikako ispod 250 m² s tim da se na ovakvim parcelama ne grade nikakve pomočne ekonomske zgrade. Naravno da smo naveli najosnovnije veličine parcela kojima se mogu organizovati seoska dvorišta. To ne znači da se u određenim uslovima ne može odstupiti navedenih okvirnih veličina. Smatramo da su navedene okvirne veličine preporuku, jer je na njima moguće izvesti najpogodniju organizaciju dvorišta. U određenim uslovima moguće je odstupiti od ovih površina ali ne više od 10 % i to na povećanju parcela, a ne na njihovom smanjenju. Pored ukupnih veličina značajne su i vrlo važne i dimenzije, odnosno dužine pojedinih strana parcela za dvorišta kao i njihove dijelove. Mi ćemo u ovom dijelu govoriti o pravilinim pravougaonim parcelama, koje su užom stranom orjentisane ka ulici. Dvorišta poljoprivrednih proizvođača ne mogu se pravilno organizovati na parcelama čiji je ulični front manji od 20 m. Dobro je da ovakva dvorišta imaju nešto šire parcele prema putu. Preporučljive širine parcela iznose 20 – 25 m a najviše do 30 m. Ukupna dubina, odnosno dubina ovih parcela proizilazi iz površine i širine dvorišta. Stambeni dio odnosno stambeno kućište kod ovih dvorišta imaće širinu prema ulici najviše 27 m a najmanje 17 m, a dubinu odnosno dužinu prema navedenoj površini i tako je dobijena širina stambenog dijela dvorišta. Naravno da je najbolje da se pri odabiranju veličina ne treba rukovoditi najmanjim preporučljivim mjerama, već se treba orjentisati na srednje i maksimalne dimenzije. Ekonomski dio parcele odnosno ekonomsko dvorište može imati uzimajući u obzir napred navedene površine sledeće dimenzije: širina dvorišta 20 do 30 m, a dubina prema površini. Dimenzije okućnice nisu bitne jer se na njoj ne grade nikakvi objekti. Dužine njenih strana zavisiće od ukupne površine parcele i veličine strana predhodna dva dijela kućišta. Za dvorišta mješovitih kategorija seoskih stanovnika širina parcele, njen front prema ulici, može da iznosi oko 20 m. To znači da bi za ovakva seoska dvorišta širina parcele u okvirima od 18 - 22 m bila potpuno dovoljna. Ukupna dubina sa stambenim, ekonomskim dijelom i okućnicom proizilazi iz površine parcele. Stambeni dio kućišta imaće u tom slučaju front prema ulici oko 17 m. Ekonomski dio dvorišta imaće širinu oko 20 m. Dimenzija okućnice proizilazi iz samog oblika parcele i njene veličine. Dvorišta nepoljoprivrednika mogu se organizovati na parcelama čija je širina prema ulici manja negoli u predhodnim kućištima. Najmanja širina parcele za ovakva dvorišta iznosi oko 15 m. Najveća širina fronta prema ulici može da iznosi oko 20 m. Ukoliko ovakvo dvorište nema ekonomski dio ta se površina najčešće pretvara u okućnicu sa baštom ili vočnjakom. Pored veličine i dimenzije značajan je i oblik parcele na kojima se organizuju seoska dvorišta. Najpovoljniji oblik parcele jeste izduženi pravougaonik koji je užom stranom okrenut prema ulici. Na parcelama ovakvog oblika mogu se organizovati vrlo lako i uspješno sve vrste seoskih dvorišta. Od radničkog kućišta, koja najčešće nemaju ekonomski dio dvorišta do najrazvijenijih i najvećih dvorišta poljoprivrednih proizvođača. Pored parcela ovog najpovoljnijeg oblika moguće je izgraditi kućišta i na parcelama nepravilnog oblika. Međutim i kod ovih oblika parcela mora se voditi računa o njihovim najkračim odnosno najdužim stranama. Potrebno je da se ista kreću u naprijed navedenim okvirima kao i za pravougaonim parcelama, ili približno njima. Najnepovoljniji oblik za seoska dvorišta imaju one pravougaone ili njoj slične parcele koje su svojom dužom stranom orjentisane ka 61
ulici, a užom ka dubini bloka. Međutim ovakve parcele se mogu prihvatiti i lako organizovati, ako se obavi dobra i pravilna podjela dvorišta na dijelove i objekti na nemu dobro rasporede. Nije za preporuku da u naselju bude više ovakvih dvorišta. Najpovoljnije i najpreporučljivije je da se stambeni dio dvorišta nalazi u prednjem dijelu prema ulici - putu. Ekonomski dio i okućnica zauzimaju u tom slučaju zadnji dio parcele. Ekonomski dio dvorišta nalaziće se odmah iza stambenog, a okućnica sa baštom ili voćnjakom na kraju parcele. Moguće je i da se okućnica nalazi između stambenog i ekonomskog dijela dvorišta. Međutim ovaj najpovoljniji slučaj može se pravilno koristiti samo u onim okolnostima kada je teren ravan ili kada parcela ima pad - nagib od ulice odnosno stambenog dijela ka ekonomskom dijelu okućnice. U ovom drugom slučaju stambeni dio sa kućom postavlja se na najviši dio na parceli. Ekonomski dio sa stočnim stajama, đubrištima i drugim privrednim zgradama je na nižem terenu od stambene zgrade što je i najbolje. Naime u mnogim slučajevima terenski uslovi će diktirati da parcela ima nagib - pad terena prema ulici, što je nepovoljno za predhodno prikazani raspored dvorišta. U takvim slučajevima možemo imati nekoliko mogučnosti za pravilno rješenje: prva mogućnost je da najbliže ulici postavimo okućnicu sa voćnjakom a zatim iza nje ekonomski dio dvorišta pa tek na kraju parcele stambeni dio. Druga mogućnost je da se pored puta postavi ekonomski dio dvorišta sa zaštitnim neophodnim drvoredom a iza njega stambeni dio. Pored navedenih terenskih uslova pri određenju međusobnih položaja pojedinih dijelova dvorišta mora se voditi računa o osunčanju i pravcima dominantnih i čestih vjetrova na dotičnom terenu i susjednim objektima. Međusobni položaj dijelova treba da bude tako odrđen da vjetar puše od stambene zgrade ka ekonomskom dijelu. Na taj način će se spriječiti da se smrad i neprijatni miris od đubrišta i stočnih staja ne dopre do kuće. Izbor terena za seoska dvorišta Pored veličine, oblika i dimenzija o čemu je već naprijed izložen dovoljan broj podataka parcela na kojoj se organizuje seosko kućište mora da zadovoljava odnosno obezbjeđuje i druge opšte tehničke uslove za izgradnju. Teren prvenstveno mora da bude ocijedan, suh i bez visokih podzemnih voda. Najbolje je da je dvorište kod parcela u nagibu orijentisano ka jugu ili jugistoku. To garantuje da će objekti na kućištu biti dovoljno dobro osunčani. U reonima sa jakim i hladnim zimskim vjetrovima mora se voditi računa da kućište i objekti na njima budu zaklonjeni od njih. Jedan od najvažnijih uslova jeste povoljna mogućnost za snadbijevanje zdravom vodom. Potrebno je da postoje uslovi za kopanje bunara ili pumpe na samoj parceli u koliko ne postoje lokalni, naseljski ili regionalni vodovod. Pri ovome voditi računa o kasnijoj mogućnosti uključivanja dvorišta u lokalni, mjesni ili što je još bolje regionalni sistem snadbijevanja vodom. Pored snadbijevanja vodom potrebno je predvidjeti mogućnost odstranjivanja otpadnih voda i nečistoće na parceli, bez opasnosti zagađivanja okolinih objekata, terena u susjednim dvorištima. Sam teren u pogleda kvaliteta mora da bude stabilan, da ne bi došlo do prskanja objekata koji se grade na njemu. Što se tiče nosivosti zemljišta ona neće biti presudna, jer su sve zgrade koje se grade na seoskim dvorištima uglavnom prizemne. Iste ne opterećuju premnogo tlo. I na kraju, parcela na kojoj se organizuje seosko dvorište treba da bude u građevinskom reonu seoskog naselja ukoliko je on definisan, a isto tako i uz seosku ulicu. U naseljima kod kojih nisu definisani građevinski rejoni, odnosno nisu određeni tereni za izgradnju preporučuje se da se nova kućišta izgrađuju ili u blizini seoskog centra ili uz trase postojećih ili novoplaniranih seoskih puteva kojima je selo povezano putevima sa naseljima višeg reda. Izbjegavati formiranje novih seoskih kućišta potpuno izolovanih van naseljenih grupacija i saobraćajnica. Sadržina i uređene pojedinih djelova seoskog dvorišta-položaja objekata na parceli Na stambenom ili kućnom dijelu dvorišta podižu se sledeći objekti: 1. Stambena zgrada 2. Pomoćna zgrada uz stambenu zgradu sa ljetnom kuhinjom trijemom za objedovanje, sušnicom mesa, peći za hljeb, prostorom za pranje veš, mljekarom i drugim funkcijama. 62
Izgradnja pomoćne zgrade, sa ljetnom kuhinjom uobičajna je u najvećem broju naših sela. U nekim naseljima gdje je razvijeno voćarstvo na stambenom dijelu dvorišta može se graditi i pivnica, odnosno magaza za voće i druge proizvode i piće i njihovu preradu. Ova zgrada se podiže na granici prema ekonomskom dijelu, tako da je iz njega moguć kolski prilaz objektu. Neće uvijek biti potrebno da sva domaćinstva grade navedene objekte. U naseljima kod kojih je organizovan otkup mlijeka, ili nije razvijeno stočarstvo i prerada mlijeka, mljekara se neće podizati. Tamo gdje građani sela kupuju hljeb sa pekare ili vrše zamijenu brašna za hljeb, ili peku hljeb u štednjaku, neće se podizati peći za hljeb, koja postupno nestaje sa našeg sela. Bunar, pumpu za vodu ili česmu najbolje je postaviti na granici između kućnog i ekonomskog dijela dvorišta. Stambeno ili kućno dvorište treba da bude obrađeno sa svih strana. U ovom dijelu kućišta moguć je i dozvoljen samo pješački prilaz. Kola i stoka ne treba i ne smiju da ulaze ili da prilaze kroz stambeni dio dvorišta. Najbolje je da je stambena zgrada slobodno postavljena na parceli. Nije dobro ni preporučljivo da se zgrade grade na samoj granici dvorišta prema susjedu, ulicu ili drugoj parceli. Stambena zgrada treba da bude udaljena od građevinske linije prema ulici oko 3 do 5 metara.Taj dio između stambene zgrade i ograde prema ulici treba koristiti za ukrasno zelenilo - cvijetnjak. Od granice prema susjedu slobodno postavljena zgrada treba da je udaljena najmanje 2,5 do 3 metra. Udaljanje stambenih zgrada od stočnih staja iznosi najmanje 10 do 15 metara, a od svinjca i više. Đubrište i klozet udaljuje se od nje najmanje 20 metara. Ako su stambene zgrade spratne međusobno odstojanje iznosi najmanje 10 metara. Ukoliko su prizemnice najmanje rastojanje od 5 do 6 metara. Naravno da pri ovome treba voditi računa terasa, ulaz i najvažnije prostorije u stanu - sobe, bude okrenute ka jugu ili jugoistoku. Samo ostave, kupatilo i kuhinja mogu imati prozore prema sjeveru ili sjeveroistoku. Pomoćna zgrada sa ljetnom kuhinjom i ostalim pratećim prostorijama može da čini cjelinu sa stambenom zgradom, stim što je sa njom povezana natkrivenim trijemom. Ovaj objekat može da se gradi i kao potpuno posebna zgrada. Ni u kom slučaju ljetnu kuhinju ne postavljati ispred kuće ili prema ulici. Slobodne površine na stambenom dijelu dvorišta treba ozeleniti ukrasnim zelenilom i voćkama. Kod većih dvorišta i tamo gdje ima uslova preporučuje se da se u stambenom dijelu podigne nastrešnica tamo gdje nema nekog stranog drveta sa velikim hladom. Taj se prostor može koristiti za sjedenje, odmor, objedovanje i slično. Do svih ulaza u objekte počev od ulaza u stambeni dio ulaza sa puta treba izraditi popločane staze oivičene cvijećem. Nije za preporuku, i ako je to sada “u modi“ u nekim selima, da se sav prostor ispred kuće pa čak i cijelo stambeno dvorište poploča - betonira. Bolje je i ljepše je samo staze popločati, a ostali dio dvorišta urediti i opleminiti zelenilom i cvijećem. Na ekonomskom dijelu dvorišta podižu se svi privredni objekti potrebni domaćinstvu. To su: skladišta i ostave proizvoda, nastrešnica garaže za vozila mašine i oruđa, stočne staje za goveda, svinje, ovce i živinu, đubrišta, poljski klozeti, skladišta i ogrijeva, torovi i ispusti za stoku, ostave i prostori za stočnu hranu pojila za stoku itd. Sa stanovišta racionalne organizacije proizvodnje raspored i međusobni položaj privrednih zgrada je vrlo značajan. Sa gledišta higijeničara i zdravstvenih radnika odnosi pojedinih privrednih zgrada uz stan i bunari su veoma značajni. Sa zoo higijenskih stanovišta međusobni odnosi nekih zgrada su od žnačaja za uspiješnu proizvodnju. Saobraćaj na dvorištu Svako seosko dvorište mora da bude povezano sa javnim komunikacijama naselja. U dvorištu se odvija trojako kretanje: ljudi, stoke i vozila. Stambeni dio dvorišta služi samo za kretanje ljudi. Zato se na njemu izgrađuju samo pješačke staze. Nije dozvoljeno ni preporučljivo da vozila, stoka i živina ulaze ili prolaze kroz stembeni dio dvorišta. Stambeni dio treba povezati pješačkim stazam sa ulicom i ekonomskim dvorištem. Ekonomsko dvorište treba da ima poseban kolski prilaz, koji se koristi i za kretanje stoke. Ovaj prilaz dvorištu treba da je također povezan sa seoskim ulicama i putevima. Moguće je da se ekonomski - kolski prilaz koristi zajednički za dva susjedna dvorišta. Na taj način se štedi u prostoru i popločavanju prilaza. 63
Ograde i kapije seoskih dvorišta Kako je iznijeto kućište - seosko dvorište treba obavezno da bude ograđeno. Isto tako i njegovi podesni dijelovi, stambeni, ekonomski i okućnica moraju da budu međusobno pregrađeni. Materijal koji se koristi za ograde u našim selima različiti su: kamen, beton, opeka, gvožđe, žica, drvo, živa ograda od zasada ili različite kombinacije navedenih materijala. Svi su ti materijali dobri i mogu se preporučiti za ograđivanje. Međutim, uobičajni načini prilikom izrade skupe, visoke zidane ograde od kamena ili opeke ili drugih materijala nisu dobre ni preporučljive iz nekoliko razloga: takve ograde na prvom mjestu koštaju mnogo. Dvorište je zaklonjeno i nesagledivo s polja. Puna i visoka ograda sprečava provjetravanje i strujanje vazduha kroz dvorište. Ograda treba da je prozračna, laka i jeftina te ne previska. Najbolja je visina oko 1,2 do 1,3 metra. Transformacije seoskih dvorišta Proces savremene transformacije zahvatio je poslednjih desetak godina skoro sva nasa sela, neka u jačem neka u manje izrazenom obimu. U ekonomski razvijenim regionima prve kulturne zone, u prigradskim selima, kao i u razvijenim kategorjama naselja (rejonski, opštinski i centri zajednica sela) procesi su u završnoj fazi. U regionima druge ekonomske kulturne zone u manje razvijenim kategorijama naselja (sela sa seoskim centrom) procesi su u toku, dok se u regionima trece zone (planska područja) oni samo nadziru. Promjene u kategorijama naselja pratiće razumljivo i izmjene u strukturi njihovog stanovništva. U razvijenim vrstama u narednim periodima vecinu će ciniti nepoljoprivredno stanovništvo. U ostalim živjeti će znatan broj tzv. mješovitog stanovništva. Transformacije seoskih dvorišta nisu nove pojave. Počele su da se razvijaju sredinom XIX vijeka. Poznata je činjenica da je jedan broj naselja gradskog karaktera, uglavnom varošica, izrastao iz seoskih, postupnim transformacijama zadnjih stotinu i više godina razvili su se iz sela u graove. U takvim selima počinju se razvijati spoljne funkcije: prosvjetne, administrativne i zdravstvene. U naseljima koje su imale povoljan teritorijalni i saobraćajni položaj nastaju ostale više upravne i privredne funkcije: srezovi, pošte, ambulante, trgovine, gostionice, pekare, zanatske radionice, stočne pijace i sl. koje opslužuju dvadeset i više seoskih naselja. Kako su narasle funkcije naselja tako se i struktura stanovništva mjenjala. U njima je sve više tzv. mješovitog i nepoljoprivrenog stanovništva (trgovci, gostionićari, zanatlije, učitelji, službenici i sl.). Među ovakvim mješovitim i nepoljoprivrednim stanovništvom razlikuju se dvije vrste: 1. stacionirani i 2. privremeno nastanjen - pokretni živalj. 1. Stacionirane žitelje čine: trgovci, gostioničari, zanatlije i sl. a pokretne (oni koji samo manji broj godina žive u naselju): službenici, učitelji, poštari, policajci i dr. Većina stacioniranog mješovitog stanovništva posjedovala je poljoprivredno zemljište (povrtak, voćnjak, vinograd, njivu, livadu) i na taj način se obezbjeđivalo osnovnim prehrambenim proizvodima. Lakše poslove u poljoprivredi obavljali su sami ukućani. Za teže je uzimana najamna radna snaga. Dvorišta mješovitih domaćinstava imala su pored stambenog još i ekonomski dio sa štalama za svinje, živinu i eventualno krupnu stoku (krave,konji) ambarima, koševima, i šupama za vozila, ogrev i oruđa. U stambenom dijelu dvorišta nalazili su se još: ljetna kuhinja, ostave za namirnice, podrum za piće, sušnica za meso i sl. Time su ovakve porodice ekonomski jačale i izrastale postupno od mješovitog u nepoljoprivredno građansko društvo. Kako im je u osnovnoj djelatnosti jačala ekonomska moć tako su se i potrebe za poljoprivredom gasile. A to je izazvalo i odumiranje ekonomskog, ranije 64
neophodnog dijela njihovog dvorišta. Te su se površine kasnije koristile ili za nove stambene parcele ili za proširenje postojećeg stambenog dijela ukoliko na njima nije moglo da se osnuje novo stambeno dvorište. 2. Privremeno nastanjeno – pokretno nepoljoprivredno stanovništvo zbog čestih premještanja službom nije po pravilu posjedovalo sopsvene kuće i dvorišta. Stanovali su uglavnom u državnim ili iznajmljenim stanovima (učitelji u školskim, načelnici u sreskim, ljekari u ambulantnim i sl.) Ne osjeća se nikakav uticaj pokretnog odnosno privremeno naseljenog stanovništva na formiranje, sadržaja i transformaciju dvorišta. On se odražava na osnovne vidove, odjevanje, ponašanje, zabavni život, ishranu, kulturu stanovanja itd. Na prerastanje seoskih u gradska naselja ili razvijanje urbanih elemenata u novoformiranim varošicama pored razvoja funkcija posebno su uticali i zakonski propisi. Svako naselje koje je proglaseno za varošicu bilo je obavezno da ima izgrađen, odobren i usvojen regulacioni plan. Po tim planovima izvršene su djelimične ili potpune regulacije većine ovdašnjih varošica i jednovremeno je usmjerena njihova dalja izgradnja. Prvobitno potupuno spontana,a kasnije samo donekle usmjerena organizacija dvorišta, kao i njihove kasnije transformacije odvijale su se vrlo sporo kako su se i sama naselja razvijala. Da bi se u budućnosti onemogućilo ponavljanje spontanih i neplanskih transformacija neophodno je kroz urbanističke planove i drugih akata ustanoviti današnje organizacije novih ili rekonstruisanje seoskih dvorišta. Neophodno je utvrditi: veličine, dimenzije i položaj privrednih, a posebno stambenih zgrada na parcelama. Ukoliko je stambena zgrada postavljena pravilno moguće su kasnije nesmetane transformacije, a da ona ne ometa preobražaje. Najmanja površina parcele poljoprivrednog dvorišta može da iznosi 20,0 m s tim da mu je dubina oko 60,0 m. Ukoliko prvobitne parcele imaju veću sirinu, odnosno najmanje 27,0 m a dubinu od 50,0 do 60,0 m ,moguće je transformiranje u četri faze. U posljednjoj četvrtoj fazi umjesto individualnih zgrada imat ćemo zgrade u nizu na parcelama od 225,0 do 270,0 m. I sa organizacijama dvorišta te prjektovanjem njihove kasnije transformacije u nekim prigradskim selima koja su uključena u gradske teritorije odnosno njihove gradske rejone ne mogu se javljati posebni problemi imovinsko pravnih odnosa parcelacije i preparcelacije. Međutim u seoskim nseljima u kojima će se u narednom periodu javljati najveći broj transformacija problemi imovinsko-pravnih odnosa parcelacije i preparcelacije bit ce mnogobrojni. Kriterijumi za utvrđivanje uslova stanovanja na selu Uslovi stanovanja na selu razlikuju se u nekim vidovima od istih u urbanim naseljima. Te razlike proizilaze iz: naseljenog stambenog fonda, etnoloških činilaca, navika stanovništva, privredno-geografskih karakteristika područja, kulturne zone zemlje, vrste poljoprivredne djelatosti i sl. Iz tih razloga neophodno je radi daljeg uzdizanja načina i kulture stanovanja na selu i potpunog izjednačavanja stanovanja u selu sa istim u gradskim ukazati na osnovne kriterijume kojima se utvrđuju uslovi stanovanja. A to su: 1. Površina stana u metrima kvadratnim po članu porodice, odnosno stambeni standard; 2. Namjena zgrade u kojoj se nalazi stan; 3. Osnovni građevinski materijal od koga je izgrađena stambena zgrada; 4. Načini korištenja stambenih prostorija; 5. Funkcionalne karakteristike stana; 6. Postojanje sanitarnih prostorija; 7. Građevinske karakteristike seoskog stana; 8. Funkcionalnost u rasporedu prostorija; 9. Odnos stambene prema drugim zgradama i objektima na dvorištu u susjedstvu; 10. Oprema i namještaj u stanu. 65
Samo kombinacijama navedenih kriterijuma moguće je dobiti najrealniju sliku stanovanja na selu. 1. Za oblast vojvodine najkarakterističnija je najveća površina seoskog stana po jednom članu domaćinstva. To je ujedno i područje u kome je najmanja početna veličina seoske porodice. 2. Poznata je činjenica da seoske stambene prostorije često nalaze u zgradama koje imaju i drugu namjenu; služe za razne ostave poljoprivrednih proizvoda, za čuvanje stoke i sl. Prema ovom kriteriju veliki procenat stambenih prostorija nalazi se u istim zgradama koje pored stanovanja služe i za čuvanje proizvoda, što se ne mora smatrati negativnom karakteristikom. 3. Osnovni građevinski materijal od koga su ranije građene zgrade na selu zavisi od prirodne sredine koja je različita po regionimma. Poznato je da se u ravničarskim predjelima kuće grade uglavnom od materijala čija je osnovna sirovina zemlja a to su: naboj, ćerpič i opeka. U brdskim i planinskim predjelima kuće se uglavnom grade od kamena i drveta. Prema tome za upotrebu građevinskog materijala pri izgradnji seoskih zgrada presudni su bili prirodni uslovi teritorije. 4. Korisćenje stambenih prostorija na selu razlikuje se od korisćenja stana u gradovima i to u dva osnovna vida: na selu se najčešće ne koriste sve prostorije u stanu. Postoji razlika i korisćenja stambenih prostorija preko ljeta i preko zime. Zimi se koristi manji broj prostorija zbog štednje ogrjeva. 5. Osnovna i najpoznatija funkcionalna karakteristika seoskog stana je individualno stanovanje. Ovaj sistem povlači za sobom i malu gustinu naseljenosti seoskih naselja. 6. Slijedeću ali negativnu karakteristiku predstavlja nedostatak sanitarnih prostorija u seoskim zgradama. Ali,ipak najveću nepodobnost seoskog stanovanja karakterise nehigijenski klozeti u čemu se ujedno i ogleda najveća zaostalost naseg sela. 7. Dalje karakteristike seoskog stana su građevinskog karaktera, i to: - loša unutrašnja građevinska opremljenost stana prvenstveno podova i - neadekvatna primjena novih građevinskih materijala 8. Naša stara seoska kuća koja se uz određe nefunkcionalno - sadržajne karakteristike (kuća, sobe, trijem) razvijala preko stotinu godina, dostigla je svoju završnu fazu prvih decenija ovog stoljeća. Javljaju se zahtjevi za priručnim ostavama uz kuhinju, nišom u sastavu stambene kuhinje, kupatilom i sl. Zbog toga su mnogobrojni primjeri da nove i velike seoske stambene zgrade imaju neprikladan raspored prostorija. Npr. da se iz kuhinje ulazi u kupatilo ili iz kuhinje u spavaću sobu itd. 9. Položaj kuće u dvorištu i njen odnos prema ostalim objektima domaćinstva i susjeda,također znatno utiče na uslove i kulturu stanovanja. Poznato je naime da se u seoskim dvorištima ili kako to narod kaže kućištima, pored stambene nalazi i veći broj drugih prvenstveno privrednih objekata. 10. Oprema i namještaj u stanu su također značajan činilac za uslove stanovanja. Danas najveći broj seoskih kuća ima električne instalacije i to je jedan od najvećih uspjeha u poslije ratnim organizovanim akcijama pomoći selu. Otvoreno ognjište koje je nekad bilo obavezno u svakoj seoskoj kući, potpuno je izgubilo svoju funkciju pa je i nestalo. Danas uglavnom na selu su u upotrebi savremeni štednjaci na čvrsta goriva. U razvijenim sredinama ima i električnih ali se rjeđe upotrebljavaju. Namještaj je sve više industrijske proizvodnje. U razvijenim područjima gotovo i nema razlike u namještaju između seoskog i stana u obližnoj varošici ili gradu. 9.4 Seoske prosvjetno-kulturne, društvene, uslužne i komunalne zgrade Kao što je izloženo za stambene zgrade, tako i kod ove grupe seoskih objekata postoje izvjesne specifičnosti, koje proizilaze prvenstveno iz programskih zahtjeva i drugih seoskih uslova. a) Prosvjetno – kulturni objekti 66
Seoske osnovne (četverorazredne) škole vrlo često imaju samo jednu ili dvije učionice za sva 4 razreda, što nije slučaj sa istim gradskim, koje se uvijek nalaze u sastavu osmogodišnje škole. U mnogim selima škola odnosno njene učionice su i jedine veće prostorije, pa se koriste za druge namjene – sela (priredbe, zimske igranke, skupove i slično). Iz tih razloga najbolje je gdje su potrebne najmanje dvije učionice, da se iste pregrađuju višekrilnim vratima, tako da se po potrebi mogu koristiti kao jedan prostor. Obzirom da u većini takvih škola djeca dolaze sa većih udaljenja neophodna je proširena garderoba (najbolje posebno odjeljenje) gdje će se ona presvući, odložiti često mokru odjeću i prljavu obuću , pa da u učionice ulaze čisti. Bez obzira na, ovakve škole treba da imaju prostore za dnevni boravak i tople obroke. Ustaljena navika u našim selima, da se uz ili pored škole nalazi stan učitelja je u osnovi pozitivna pa je treba razvijati. Školsko dvorište se u seoskim školama uređuje i organizuje po posebnom programu. Pored školskih i drugih trena koji su sastavni dijelovi svih škola, u seoskim đaci uruženi u zadruge na dvorištu uče se kroz proizvodnju mnogim za selo specifičnim poslovima: pčelarstvo, voćarstvo, povrtlarstvo, cvjećarstvo, gajenje domaćih životinja po savremenoj tehnologiji i slično. Ženska djeca pored toga vježbaju se u pripremanju hrane, ostavljanju zimnice, kulturi stanovanja i sličnim poslovima koji još i dalje moraju da budu prisutni u ovim školama. Seoske osmogodišnje škole se uglavnom ni u čemu ne razlikuju od gradskih. Jedino i njihova dvorišta sadrže naprijed navedene funkcije za osnovne škole. Domovi kulture, odnosno zadružni domovi izgrađeni su skoro u svim našim selima, kako je već naprijed izloženo, odmah poslije drugog svjetskog rata. Međutim većina njih ne koristi se za osnovnu namjenu, već u druge svrhe. Mnogi su za te druge namjene i adaptirani. Domove treba vratiti kulturno – prosvjetnim zajednicama, rekonstruisati ih prema novim programskim zahtjevima i koristiti u svrhe kojima su i bile namjenjene. Nije za preporuku izgradnja novih objekata – domova kulture ili pmladinskih domova u selima gdje postoje zadružni ili ranije građeni tzv. „narodni domovi“. U ovim zgradama je mjesto za: biblioteku sa čitaonicom i prostorije društveno – političkih organizacija (mjesne zajednice, socijalistički savez, savez komunista, savez boraca, organizacija za društvene aktivnosti žena, crveni krst, penzionersko udruženje, lovačko društvo i slično.) Prosvjetno – kulturni objekti treba da čine jednu funkcionalnu cjelinu seoskog centra. b) Društveni objekti većina seoskih društvenih službi ima slabije razvijene aktivnosti od istih u gradskim naseljima. Iz tog proizilazi zahtjev za njihovim malim ili manjim programima programima i površinama. To su: pošta, mjesna kancelarija, odjeljenje policije, i slično. Najprikladnije je zbog toga da se sve ove funkcije projektuju i grade u jednom objektu, što je i specifičnost navedenih seoskih društvenih zgrada. c) Uslužni objekti Većinu seoskih uslužnih funkcija treba iz istih razloga i na isti način projektovati i graditi u jednom ili dva objekta. Trgovačke prodavnice (samousluga, prodavnica tekstila, prodavnica obuće i slično) i zanatske uslužne radionice (frizer, električar, vodoinstalater, krojač, obućar i slično) mogu se projektovati u jednom objektu. Isto tako posebnu zgradu, ali u sklopu predhodno funkcionalne cjeline mogu da čine: gostionica, slastičarnica i slično. d) Zdravstveni objekti 67
Ambulante zdravstvene stanice i apoteke se ni u čemu po pravilu ne razlikuju od istih u drugim naseljima. Problematika je jedino u njihovom prikladnom arhitektonskom uobličavanju, prilagođeno seoskom ambijentu i regionalnim karakteristikama mjesta u kome se grade. e) Komunalni objekti Izvjesne komunalne funkcije treba na isti način kao i društvene i uslužne objedinjavati u jednu zgradu (servis za pranje veša, javno kupatilo, hemijsko čiščenje, vatrogasni punkt, toplana, trafostanica i slično) Kod nas do sada nije istraživana i u literaturi obrađivana navedena problematika izgradnje i uređenja sela. Dosadašnja rijetka izgradnja ovakvih zgrada obavljala se ili po individualnom projektu ili bez ikakvih projekta. Obzirom da u narednom periodu predstoji znatniji obim građenja navedenih objekata, najprikladniji način u takvim uslovima su tipska rješenja elemenata koji se prema potrebi objedinjuju u jednu zgradu, vodeći računa o oblikovanju i karakteristikama područja. 9.5 Komunalno opremanje seoskih naselja U komunalnu opremu ubrajaju se: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
ulice, trotoari, drvoredi, parking prostori, trgovi i javne zelene površine i slično električna i telefonska mreža snabdjevanje vodom kanalisanje otpadnih voda uređenje vodotoka, jezera i bara deponije smeća, stočno groblje ili jame grobnice, groblja ostalni komunalni objekti i uređaji – pijace, vašarišta, mlinovi i vodenice i slično
1 – O svim nabrojanim elementima (ulice, trotoari, drvoredi, parking prostori, trgovi i javne zelene površine) izloženo je u predhodnim poglavljima 2 – Mada je najveći broj sela snabdjeven električnom energijom, znatan broj među njima istu koristi samo za osvjetljenje, a ne i druge svrhe. Znatan broj sela ima još i dalje nesavremene instalacije. Pri projektovanju u uređenju seoskih teritorija i naselja neophodno je ove instalacije dovesti na savremenu tehničku normu. Jednovremeno potreba za telefonskim vezama sve su izraženija i za seoska naselja. Nijedno selo ne bi trebalo da ostane bez telefonske veze, najmanje sa jednom vezom (mjesna kancelarija ili mjesna zajednica). U razvijenim naseljima telefonske veze prema uslovima treba proširivati i na domaćinstva kod kojih se već sada osjeća potreba i za ovim uređajima. 3 – Snabdjevanje zdravom, hemijski i bakteriološki ispravnom vodom naših sela je posebna problematika, koja zadire u sve pore života i rada na selu. Mada je i u ovom posljednjih godina mnogo učinjeno ostaje činjenica da će problem higijenskog snabdjevanja vodom naših sela i dalje biti jedan od najznačajnijih zdravstvenih i ekonomskih pitanja. Kod ovakvih konstatacija treba znati da su većine individualnih, grupnih i lokalnih vodovodnih instalacija izgrađene bez ikakvog tehničkog i sanitarno – higijenskog uvida kako je predhodno izloženo. Cjelishodnija i prava rješavanja snabdjevanja sela vodom nalaze se u regionalnim, opštinskim i naseljskim vodovima i prevazilaženju pojedinih instalacija. Takve instalacije mogu dalje da egzistiraju samo u razbijenim naseljima odnosno u situacijama gdje su iste ekonomski opravdane. 68
Jedno od ovakvih pitanja snabdjevanja sela vodom jeste pravo svojina nad njom. Voda je po našim normativnim aktima opšta a ne lična svojina pa se na toj osnovi mora organizovati i njeno korištenje. Sljedeći problem proizilazi iz deficitarnosti zemlje a posebno nekih regiona u zdravoj vodi. Iz toga proizilazi i sljedeća konstatacija: bolje je štedjeti i manji trošiti zdravu vodu nego obimno upotrebljavati zagađenu – nezdravu. I u ovoj oblasti urbanizacije sela u narednom periodu moraju se provoditi različite, ponekad protivriječne aktivnosti na svim nivoima: opštine mjesne zajednice zadruge, organizacija udruženih zemljoradnika, crveni krst i slično. One treba da se ogledaju u akcijama za snabdjevanje sela u dovoljnom obimu zdravom vodom na najekonomičniji i svrsishodniji način, ali uz jednovremenu štednju te vode, koje nema u izobilju. Treba spriječavati veliku potrošnju najkvalitetnije vode za zalivanje bašta, njiva, pranje staja kada se za to može koristiti i tzv. tehnička voda. Ovakve činjenice navode zbog navedenih protivriječnosti na dvojako rješavanje snadbjevanja sela vodom. Javne kontrolisane instalacije uz jednovremeno zadržano lokalno snabdjevanje (bunar, pumpa, vodotok, individualni vodovod) za tehničke potrebe. U seoskim domaćinstvima voda se koristi, za razliku od gradskih, pored kućnih potreba (piće, pripremanje hrane, pranje i higijenske potrebe) još i za napajanje stoke i mnoge druge privredne i tehničke potrebe (zalivanje, pranje poljoprivrednih mašina, pranje staja i dr.). Vrlo često potrebe zdrave vode za napajanje stoke veće su od kućnih potreba. 4 – Značajniju problematiku od predhodne za komunalno uređenje seoskih naselja predstavlja kanalisanje odnosno ispravno uklanjanje otpadnih voda. Na tome je do sada najmanje urađeno. Skoro da i ne postoji rješenje kanalizacije ni u jednom seoskom naselju. Izuzetak čine, kako je već predhodno izloženo , neka razvijenija naselja kod kojih je samo djelomično izgrađena kanalizacija, za centralni dio naselja gdje su društveni objekti i kolektivne stambene zgrade. Naglim povećanjem potrošnje vode zbog uvođenja sanitarnih prostorija i savremene opreme u seoske stanove, stvaraju se novi problemi izazvani potrebom za higijenskim uklanjanjem otpadnih voda. To je do sada riješavano uglavnom na najjednostavniji ali zato i higijenski najnepovoljniji način. Otpadne vode se otklanjaju na više načina ispuštanjem: u dvorište na seoski put, jarugu ili potok koji je u blizini kuće, ispuštanjem u rijeku u koliko je u blizini bez ikakvih prečišćavanja, ispuštanjem u poniruće jame na dvorištu. Posljednji dosta rasprostranjen način sve više zagađuje tlo, a u nekim naseljima počinje da predstavlja izvor raznih oboljenja. Vrlo često se može naići na primjer da su bunari (ili živi izvori vode iz koga se hidroforom crpi voda u instalaciju) i poniruća jama u neposrednoj blizini. Iz navedenih razloga, cjelishodnije je ići na smanjenje potrošnje vode i uvođenja svih instalacija u seoske zgrade sve dok se na odgovarajući tehnički ispravan način ne riješi kanalisanje otpadnih voda. Izgradnja kanalizacije i prečišćavanja otpadnih voda je zato u narednom periodu jedno od najznačajnijih pitanja komunalnog uređenja sela, a posebno zbijenih ravničarskih naselja. 5 – Dosadašnju praksu da vodotoci, jezera i bare služe za bacanje smeća i drugih odpadnih materijala kupanje živine i svinja u planovima komunalnog uređenja sela treba prevazilaziti cjelishodnim rješenjima. Vodu, dio prirodne sredine, treba iskoristiti za prijatne i atraktivne funkcije u naselju: šetališta, mjesta za odmori razonodu i slično. U naseljima kod kojih su ekonomski dijelovi dvorišta sa najprljavijim objektima orijentisani na vodene površine, pri rekonstrukcijama je neophodno te prostore pored vode osloboditi i potpuno pretvoriti u zelene površine. U drugim slučajevima može se seoski centar organizovati pored vode. Najbolje je da prednji dijelovi , seoskih dvorišta budu orijentisani na vodene površine što se također može kod nekih sela postići pri izradi generalnih i detaljnih planova uređenja. 6 – O ovim objektima (deponije smeća, stočna groblja ili jame grobnice) izlagano je već u prvom dijelu – „seoske teritorije“. 7 – O grobljima je također izlagano. Na ovom mjestu neophodno je dalje naglasiti da se pri komunalnom uređenju sela na isti način mora obratiti pažnja i kod uređenja groblja. Ista su 69
zapuštena, često neograđena, neuređena, neisparcelisana tako da pružaju sliku krajnje neurednosti. Posebno pitanje kod uređenja groblja predstavlja izgradnju neukusnih vrlo često velikih grobnica, u čemu se kroz uređajne planove mogu također donositi svrsishodne odluke. 8 – Zelene pijace su potrebne u razvijenim kategorijama sela (centri zajednica sela, rejonski i sela opštinski centri). Pijaca je najbolje organizovana u centralnom dijelu naselja u blizini seoskog centra sa svim neophodnim uređajima (popločani plato, tezge sa nastrešnicama, voda i slično) Vašarišta se organizuju također samo u razvijenim kategorijama naselja, na slobodnoj površini van naselja. Uobičajene navike da se mlinovi grade u centru sela, moraju se kroz uređajne osnove i planove prevazilaziti. Za ove objekte je mjesto van naselja, u privrednoj zoni , sa dobrim saobraćajnim vezama i većom popločanom i uređenom površinom ispred pogona.
70
