ITACADEMY Cara Dušana 34, 11080 Zemun, Beograd, Srbija
PREDMET:
INFORMACIONE I INTERNET TEHNOLOGIJE
ZAŠTITA PRILIKOM RADA NA RAČUNARU
Kandidat: Olivera Popović
Voditelj: dipl. ing. Goran Radić Bar,decembrar 2009.god
1
UTICAJ KOMPJUTERA NA ZDRAVLJE ČOVJEKA U današnje vrijeme nemoguće je izbjeći kontakt sa računarom.Koriste se na sve strane, na poslu, u školama,na univerzitetima, kući. Čak i djeca, koja još uvijek ne znaju pisati niti čitati, koriste računare igrajući igrice satima. Poslednja istraživanja pokazuju da nas računari ne čine zdravijim,već da nam mogu nanijeti nepopravljivu štetu ukoliko ga koristimo nepravilno. Jaka konkurencija u svijtu kompjutera ima podijeljeno mišljenje po ovom pitanju. Proizvođači kompjutera tvrde da je rad sa kompjuterom potpuno bezbijedan. Sa druge strane, proizvođači zaštitnih sredstava i ljekova imaju suprotno mišljenje. U svim zemljama širom svijeta uobičajena je praksa da je rad sa računarima jedan od najintezivnijih i najnapornijih poslova. Na primjer u Njemačkoj rad operatera na računara je svrstan na listu 40 najštetnijih poslova po zdravlje i u skladu sa propisanim pravilima tog posla, operater ne bi smio da provede više od 50% radnog vremena radeći na monitoru. Utvrđeno je da su djeca i žene najviše izložene kompjuterskoj interakciji. Postoji interesantan podataka da je tokom aktivnog rada mozak kod svih ljudi najmanje sklon štetnim uticajima.Najvjerovatnije da ljudi tokom rada ne obraćaju pažnju na štetne efekte koji se prouzrokuju tokom rada s računarom, već je njihova pažnja zaokupljena poslom koji obavljaju, stoga ne obraćaju pažnju na njihovo zdravstveno stanje dovoljno. Ali statistika je statistika. Poslednja izstraživanja sprovedena pod okriljem udruženja američkih optrometičara, koje se sastoji od 32 hiljade oftamologa i optičara,posebnu pažnju su obratili na očiglednu činjenicu da rad na računaru nije prirodan za ljudski vid. 70-75% svih korisnika koji rutinski rade na ekranu imaju problema sa vidom. Mnogi se žale na oštar bol u očima, na pogoršavanje vida , itd. Tokom čitanja teksta sa papira , ljudsko oko uzima sliku sa odrazitim padom svjetlosti, dok gledajući na monitor računara,čovjek gleda na isti izvor svjetlosti.Dok čitamo, kucamo, radimo na računaru, veoma često, više puta moramo da uporedimo i pročitamo tekst. Ljudsko oko ponovi tu radnju viđe od hiljadu puta dnevno, što ima negativan uticaj na vid. Ukoliko je slika na ekranu izobličena ili nejasna, oko u tom slučaju traga za optimalnom percepicjom, koja po pravilu dovodi do premora mišića oka. Jedan od najvažnijih parametara monitora je frekfencija slike.Što je veća frekfencija slike, bezbjedbiji je rad na računaru. Međunarodni standard za frekfenciju slike , kao što je npr. VESA standard se često mijenja. Za današnje vrijeme, minimalna preporučena frekfencija slije je 80 Hz. Istraživanjem koje je sprovedenou Masačusetsu je utvrđeno da zaposleni koje rade na računaru preko 7 sati dnevno, imaju zamor očiju za 72% veću od ostalih, koji provode manje vremena u radu na računaru. Jedan od najpozatijih ljudi u svijetu kompjutera, multi-milioner Bil Gejts ima ozbiljno oštećen vid. Ljudi koji se profesionalno bave radom na računaru, najviše se žale na tegobe kao što su bolovi u mišićima i zglobovima. Uglavnom to je ukočenost vrata, bol u ramenima i bokovima, ili peckanje u nogama. Ali to može prerasti u mnogo veće tegobe i ozbiljne
2
bolesti. Najčešće je to sindrom karpalnog tunela. U ovom slučaju nervi ruke su oštećeni tokom čestog i dugog rada na računaru.Najteži oblik ovog sindroma jestu bolovi koji uskraćuju ljudsku efikasnost. Proces oporavka zavisi od prethodnih aktivnosti. U tom slučaju treba što više štediti ruku i voditi računa da se u tom periodu izbjegava rad na računaru. Tokom rada na PC opterećenje vlaknastih mišića je 8.5% , a trapezionih mišića je 13.5% . Broj pokreta koji je izdržljiv jeste oko 40.000 hiljada tokom rada na tastaturi . Ukoliko se taj broj pređe,dolazi do premora koji takoše može izazvati i profesionalno oboljenje. Ne preporučuje se više od 10-20 hiljada pritisnutih tastera na sat(što približno iznosi oko 1700 karaktera) odnosno 30 hiljada za četiri sata rada. Prema naučnim informacijama sa Medicinskog Univerziteta u Donjecku, PC operateri osjećaju smanjenu efikasnost rada kao i umor na nekoliko sati prije isteka radnog vremena. 48% ispitanih operatera na račuanrau imaju neurotične poremećaje: lošiju memoriju, slabost, tahikardiju,degativne disfuncije,poremećenu pažnju, itd. Strani eksperti potvrđuju da žene koje rade za monitorom 2-6 sati dnevno, imaju poremećaj funcija centralnog nervnog sistema, u prosjeku 4 puta veću nego li ostale žene koje se ne bave tim poslom; 6 puta imaju veće predispozicije za oboljenje kardio-vaskularnog sistema od ženea koje se ne bave tim poslom; Mnogi stručnjaci takođe preporučuju ženama koje žele da ostanu u drugom stanju, da ukoliko se bave radom na računaru,odreknu se tog posla najmanje 3 mjeseca prije začeća. Spektar računarskog zračenja sastoji se od X-zraka, ultra-violet i infra – crvenih zraka, kao i od širokog spektra elektromagnetnih talasa druge frekfencije. Specijalsti smatraju da je opasnost od X zraka veoma mala danas. Ova vrsta zraka se konzumira sa ekrana. Ali moramo imati na umu da čak i vrlo mali intezitet X zraka podstiče jonizaciju vazduha. U prisustvu nekoliko kompjutera u prostoriji količina jona se može povećati. Suviše pozitivnih jona se smatra nezdravim po čovjeka. Što se tiče uticaja elektromagnethih talasa niže frekfencije (50-100 Hz)koji poti;u od ra;unara i ostalih aparata iz domaćinstva, naučnici i branioci prava potrošača ni danas se nisu složili oko toga. Poslednjih godina sva istraživanja u ovoj oblasti samo su povećala alarmantnost i postavila nova pitanja na koja nema odgovora. U medinciskoj literaturi postoje podaci koji govore o rizku onkoloških oboljenja kod ljudi koji profesionalno koriste računare. Ali do sada niko nije proučavao uticaj elektormagnetnog polja na kancerogene formacije. Istina, Eu je objavila ISO 9241 instrukciju, kojom se poyiva na maksimalni nivo elektromagnetnog zračenja , koji govori da ljudi koji rade sa monitorom moraju biti informisani o mjerama predostrožnosti. U jednom broju istraživanja utvrđeno je da elektromagnetna polja sa frekfencijom od 50Hz može da pokrene biološku smjenu (podjelu) životinjskih ćelija, čak i povredu DNK sinteze. Operateri koji rade na računaru, trebalo bi voditi računa o izboru radnog mjesta, odnosno, trebali bi biti najmanje 1.2 m udaljeni od računara koji im se nalazi sa stražnje strane. Poslednjih godina urađeno je istraživanje na osnovu kaktusa koji su stavljani u saksijama u blizini računara. NA osnovu tog istraživanja zaključenio je da njihovo prisustvo smanjuje intezitet štetnog uticaja koji dolazi od elektromagnetnog zračenja računara. Pod elektrostatičkim poljem, uticaj prašine i naelektrisanih čestica akumulira se na licu i rukama korisnika, te na taj način izazivaju pojavu različitih vrsta alergija, suvoću kože a ponekad i različite brste ekcema. To ukazije na činjenicu da dans nije potrebno prati ruke prije jela, beč i poslije rada na računaru.
3
Rad na računaru je veoma interesantan, prosperativan i perspektivan, i potreban je svim civilizovanim zemljama. Ali isto tako ljudsvo koje se bavi tom vrstom posla treba da bude zdravo i efikasno za rad. Veoma je bitnoizabrati pravi računar i ostale vidove zaštite. U nekim slučajevima je bolje kupiti skuplju stvar i biti miran za svoje zdravlje.
DJECA I KOMPJUTERI OČI I VIZUELNI SISTEMI Odrasli koriste kompjuter onda kada imaju predstavu o tome što koriste. Danas, milini djece korsite kompjutere u školi, kući, kako za obrazovanje takoi za rekreaciju. Vizuelni zahtjevi u školi zahtijevaju integraciju više različitih vještina vizije kao što je oštrina vida, vizuelna fiksacija(oko kao cilj),smještaj(fokusiranje), binokularnu fuziju(formiranje jedne slike), konvergenciju(okretanje očiju),vidno polje i formu percepcije(prepoznavanje oblika).Ukoliko se ne koriste efikasno i onako kako treba, ovi sistemi mogu dovesti do nagle preopterećenosti oka. Obzirom da kod djece još uvije nije razvijena u potpunosti ovakva vizuelna vještina, tada za njih to predstavlja još veči napor. Djeca mogu iskusiti mnoge iste simptome vezane za upotrebu računara kao i odrasli. pretjerano korišćenje računara može dovesti do nelagodnosti očiju, očnog zamora, zamagljenog vida i glavobolje. Međutim djeca su podložnija svemu ovome od odraslih.Simptomi fizičih problema koje korisnici doživljavaju su u naglom porastu. Očni ljekari su svjedoci sve većeg broja pacijenata koji se žale na simptome koje izaziva rad na računaru. Ovo je dovelo do toga da udruženje Američkih Optometričara (AOA-American Optometric Association) imenuje Kompjuterski sindrom . Prema definiciji AOA ovaj sindrom je kompleks očnih i vizuelnih problema koji je vezan sa radom na računaru, i koji su korisnici dobili u toku rada sa računarom. Najčešći simptomi koji prate ovo oboljenje su glavobolja, zamagljen vid,suve i crvene oči,bol u ledjima i vratu, dupla vizija i osjetljivost na svijetlo. Problem sa djecom je u tome što oni nijesu svjesni posljedica koje su štetne po zdravlje, tako da se dešava da provode sate i sate pored računara, igrajući video igrice bez pauze. Djeca su vrlo prilagodljiva i često ignorišu probleme na koje odrasli ne bi ostali imuni. Bez obzira šti im dugo gledanje u monitor stvara probleme za vid, prouzrokuju zamagljen vid usled kratkovidosti ili dalekovidosti ili čak astigmatizma, djeca misle da je to u redu, i da ostali vide na isti način. Primjena ergonomski ispravnih rješenja kod djece nešto je komplikovanija, budući da su mališani prinuđeni da se koriste alatima i nameštajem koji su namenjeni odraslim korisnicima. Neadekvatan položaj ponekad može uzrokovati ozbiljne povrede lokomotornog sistema djeteta, pa se tokom pripreme radnog mesta treba rukovoditi poznatim principima: stolicu treba podići tako da se čelo mališana nađe u nivou s gornjom ivicom monitora, ruke treba držati savijene u laktovima pod pravim uglom, valja obezbediti potporu za leđa (može da posluži i običan savijeni peškir), pod noge djeteta treba postaviti kutiju ili knjige kako bi se stopala oslonila čitavom površinom, a koljeni zglob bio savijen pod pravim uglom. Pauze su obavezne i sprovode se na svakih 15 do 20 minuta rada, pod nadzorom starijih.
4
OSVIJETLJENJE U UČIONICAMA, KABINETIMA I RADNIM PROSTORIJAMA Osvijetljenje je jedna od najzanemrljivijih komponenti unutrašnje sredine. Bilo da radimo na računaru, u skladištu ili u areni, mora se voditi računa o osvijetljenju.Osvijetljenje treba da spriječi a ne da izazove probleme. Osvjetljenje je efikasno onda kada nam omogućava da vidimo detalje lako , precizno i bez zamaranja. Stoga se mora voditi računa da osvijetljenje u učionicama i kabinetima koji su predviđeni za rad na računarima bude podešeno adekvatno i da ne stvara moguće probleme. Slabo osvijetljenje može biti uzrok glavobolja koje se najčešće javljaju u obliku čeonog bola i najčešće na sredini ili kraju radnog dana. Ova vrsta glavobolje se nje javlja pri buđenju,više se javlja tokom vikenda negoli tokom radne nedelje. Ostali simptomi koje može da izazove slabo osvijetljenje su :zamor očiju, dupla vizija i crvene ili suve oči. Važan faktor koji utiče na naču sposobnost da dobro vidimo je kvalitet svijetla. Kvalitetno osvijetljenje stvara dobru vidljivost i vizuelni komfor, koji podrazumijeva osvijetljenje, kontrast kao i količinu i boju svijetlosti. Kontrast između objekta i pozadine mora biti takva da omogući studentu/đaku da jasno vidi bez dodatnog naprezanja očiju. Previše ili premalo svijetla može da inhibira sposobnost učenika da dobro vidi. Odgovarajuće osvjetljenje će varirati od učenika do učenika. Da bi se zadatak izvršio dobro, precizno i tačno mora se imati dovoljno osvijetljenja. U toku rada na računaru oči su ranjivije i osjetljivije na umor. Za vrijeme rada na računaru prostorija bi trebala biti upola manje osvijetljena nego što je to u većini ostalih prostorija. Vanjsko osvjetljenje treba smanjiti zavjesama ili roletama, a unutrašnje upotrebom nekoliko manjih sijalica, korišćenjem sijalica manjeg intenziteta ili fluorescentnom rasvjetom. Dnevno svjetlo trebalo bi dolaziti sa strane, a ne direktno osvjetljavati zaslon ili stražnji dio. Osnovni savjeti za učenike i studente koji koriste računare su: Provjeriti da li je osvjetljenje dovoljno dobro da ne bi dolazilo do zamora očiju.Ukolikoje potrebno koristiti odgovarajuće naočare i kontaktna sočiva. Za rad na računaru najpopularnije su progresivna sočiva, multifokalne sočiva bez horizontalne linije na sredini koje omogućuju jasan vid na blizini, srednjoj udaljenosti i daleko. Postoje razne varijante s obzirom na širinu zone gledanja (daleko, srednje i blizu), sočiva koja omogućavaju jasan vid za male i srednje udaljenosti (od radnog stola do zida prostorije) ili samo za čitanje i rad na računaru (tzv. interview naočare). Naočare za rad na računaru svakako bi trebale imati i antirefleksni sloj koji znatno smanjuje postotak štetnoga, reflektiranog svjetla i neugodno zablješćivanje. Osim što omogućavaju jasan vid, nošenje ovakvih naočara uklanja i neugodnu glavobolju, bolove u vratu, ramenima i leđima. Striktno voditi računa o tome koliko dijete provodi vremena za računarom. 10-tak minuta pauze na svakih sat vremena će smanjiti stvaranje problema i iritaciju očiju zbog nepravilnog tretanja. Pažljivo provjeriti visinu i raspored monitora. I jedno i drugo se treba pozicionirati u ondosu na rast djeteta. U mnogim slučajevima monitor je previsok u odnosu na dijete, stolica je preniska i sto previsok. Dobro rješenje u ovom slučaju je stolica koja se može podešavati,hoklica se ože upotriejbiti da podrži noge djeteta. 5
Pažljivo provjeriti osvjetljenje i odsjaj na ekranu računara. Prozori ili drugi vid osvjetljenja ne treba direktno da bude uperen u monitor.
SINDROM KOMPJUTERSKOG VIDA Mnoge je zabrinuo nedavno objelodanjen podatak do kojeg su došli stručnjaci iz Kembridža da između 60 i 90 odsto onih koji svakodnevno koriste kompjuter po nekoliko sati naprežu očne mišiće što može da pogorša vid i da smanji vidno polje. Ima, istini za volju, i istraživanja koja ukazuju da rad na kompjuteru ne kvari vid, međutim, oni vječno sumnjičavi tvrde da iza tih podataka stoji veoma jak lobi kompjuterske industrije. Ali, i u njima se ne poriče da se prirodni sloj suza, čija je uloga da štiti oko, isušuje, pa oči počinju da peckaju i da se brže zamaraju. Stoga predlažu češće treptanje ili korišćenje takozanih veštačkih suza. S obzirom da je oko čovjeka prilagođeno za gledanje na daljinu, a ekran monitora nam zakuje pogled na tačku koja je udaljena manje od jednog metra, sedamdeset odsto onih koji duže rade na kompjuteru ima manje ili veće probleme. Simptomi takozvanog sindroma kompjuterskog vida obuhvataju zamor očiju, suve oči ili preterano lučenje suza, crvenilo i peckanje u očima, osetljivost na jako osvetljenje, mutan vid na blizinu i daleko, usporeno fokusiranje objekta, glavobolje, poremećaj percepcije boja... Zbog toga se onima koji duže sede pred kompjuterom preporučuje da bar jednom godinje provere vid kod lekara specijaliste. A, u međuvremenu savjetuju da duže vrijeme ne držite pogled na ekranu, već da ga s vremena na vrijeme skrenete i pogledate u neku udaljenu tačku ili kroz prozor. Na taj način ćete da istežete očne mišiće i da prenebregnete neke od problema. U slučaju da vam je radni prostor mali, ili bez prozora, na monitor stavite ogledalo i povremeno pogledajte u njega. To će da ima iste efekte kao da ste gledali u daljinu. Monitor i zdravlje
Jedan od ozbiljnih rizika za zdravlje je zamor očiju. Postoji nekoliko postupaka kojima se ova opasnost može značajno smanjiti. Kao prvo, najviše se očima može pomoći kupovinom kvalitetnog monitora i kvalitetne video kartice. Naime, glavni razlog zamora za oči je treperenje slike, njena nejednaka oštrina i izobličenje pri rubovima. Sve su ovo „simptomi” lošeg i jeftinog monitora. Zapravo, monitori najniže klase (čitaj: najjeftiniji) ujedno su i najveća prijetnja za zdravlje. Stoga prije kupovine monitora uvek valja dobro razmisliti jer izborom jeftinog monitora zapravo „štedite” na trošak vašeg vida. Konstantna glavobolja, bol u očima, peckanje, suzenje i crvenilo oka, „dupli vid” i nejasna slika, povraćanja, samo su neke od posledica računarske revolucije. Dugotrajan rad na računaru može da dovede do zamora očiju i do loše fuzije (saradnje oba oka). Dugotrajan rad na računaru, koji zahtijeva stalni angažman oba oka, dovodi do zamora očiju. Svako oko za sebe dobro „gleda”, ali zajednički rad postaje nesinhronizovan, slike predmeta su mutne. Nejasnoća se brzo izgubi kada se oči na trenutak zatvore ali se zatim, prilikom ponovnog rada, brzo i vrati. Ukoliko se prepoznajete u pomenutim simptomima, ukoliko ste i vi jedan od pacijenata „bolesti 21 veka”, ne oklijevajte već potražite pomoć oftalmologa. Fuzija koja se napornim radom lako gubi, upornim vežbanjem brzo se vraća. Deo vježbi se
6
radi u kabinetu na specijalnom sinoptofor aparatu i sa prizmama u prostoru, ali je potrebno da se određene vežbe nastave i kod kuće. Poslovica „bolje je spriječiti nego lečiti” pronalazi svoje opravdanje i u priči o računarskom sindromu i lošoj fuziji. Postavljanjem ekrana u odgovarajući položaj, ograničenim boravkom ispred ekrana, zaštitinim filtrima, kao i specijalnim naočarima, dobra fuzija može se donekle očuvati. Specijalne naočari imaju melaninski zaštitni sloj MELANIN je zaštitni pigment koji se nalazi u našoj koži i očima. MELANIN zaustavlja sva ultravioletna zračenja i apsorbuje vidljivu radijaciju - boje u spektru koje ne prijaju oku. Sl. 1 Naočari sa melaninskim zaštitnim slojem (Izvor (http://debspecs.com). Ako ste u mogućnosti izbjegavajte kontinuirani rad na računaru duže od šest sati, a ako to nije moguće, obavezno bar jednom godišnje provjerite svoju fuziju. Iskoristite svaku priliku da malo odmorite oči. Svakih pola sata odvojite pogled od ekrana i nekoliko minuta posmatrajte udaljeni predmet. Neprijatan bol u očuma, suzenje oka ili glavobolja mogu da budu prouzrokovani lošim kvalitetom ekrana. Zato, ako ste u mogućnosti, kupite veći ekran sa boljom rezolucijom i brži osvežavanjem slike. Jedan od najčešćih razloga zamora očiju pri radu s računarom jeste preblizu postavljen monitor. Prilično je teško tačno odrediti minimalnu udaljenost na koju monitor treba postaviti, ali razna su istraživanja pokazala da bi zadovoljavajuća vrednost iznosila oko 60 cm. Do ove se vrednosti došlo razmatranjem udaljenosti na kojoj naš pogled konvergira kada ne gledamo u neki određeni objekt (npr. kada gledamo u nebo ili pri gledanju u potpunom mraku). Pri toj udaljenosti (engl. resting point of vergence) zamor očiju je najmanji. Kod većine ljudi ona iznosi oko 110 cm pri gledanju ravno i oko 90 cm pri gledanju prema dole s nagibom od približno 30 stepeni. Gledanje u konkretne objekte na udaljenosti značajno manjoj od ove izaziva primetan zamor očiju. Potrebno je udaljenost od monitora što više približiti opisanim vrijednostima. Pri normalnom gledanju objekti u gornjem delu našeg vidnog polja su obično udaljeniji od onih u donjem delu. Kao posledica ove činjenice došlo je do prilagođavanja našeg vidnog sistema tako da on deluje optimalno kada je vrh ravni vidnog polja udaljeniji od oka nego njen donji deo. Zbog toga naginjemo novine ili knjige dok ih čitamo, pa je logično da se pred proizvođače monitora postavljaju zahtevi za omogućavanjem prilagođavanja vertikalnog nagiba monitora od strane korisnika. Sl. 2 Položaj tokom rada na računaru(izvor Ergonomija i zdravlje)
7
Potrebni iznos nagiba je između 5 i 20 stepeni. Pored ovoga iznosa, potrebno je osigurati i da monitor bude postavljen nešto niže od nivoa očiju. Sl 3 Pravilan nagib očiju (Izvor Drz Eze Sindrome, online, http://library.thinkquest.org/C0123325/synd.htm) Postavljanje u nivou očiju dovodi do bolova u vratu i leđima te do osećaja „suvih očiju” (engl. Dry Eye Syndrome). Spuštanjem monitora smanjuje se izlaganje očne jabučice i time se oči održavaju dovoljno vlažnim. Prema tome, namestite monitor tako da centar ekrana bude niži za 10 do 20 centimetara od očiju jer je dokazano da one „najbolje vide” prilikom pogleda blago spuštenog na dole, a poželjna udaljenost ekrana je 50 do 60 centimetara. Veštačko i dnevno svetlo može da izazove veliki problem prilikom rada na računaru. Zato je najbolje da monitor bude paralelan sa prozorom. Veštačka svetlost se eliminiše gašenjem (ali nikada ne radite u apsolutnom mraku) ili, verovali ili ne, kačketom koji eliminiše svu nepotrebnu svetlost koja dolazi odozgo. Stonu lampu usmerite u pravcu koji vam najviše odgovara. Problem refleksije svetlosti možete rešiti nošenjem naočara za rad na računaru. Ona su sa specijalnim staklima i mogu se koristiti kao naočare za sunce, ali nisu dioptrijska, tako da ne predstavljaju adekvatno rešenje za osobe kojima je potrebna korekcija vida. Za njih je najbolji antirefleksni sloj koji se nanosi i na dioptrijska i na bezdioptrijska stakla. Obično staklo za naočare reflektuje 18% svetlosti, a staklo koje je premazano antirefleksnim slojem svodi refleksiju na 1%. Kako bi se sa ekrana eliminisala refleksija svetlosti koriste se i zaštitni filtri. Njihova uloga je da smanje kontrast slike i zaštite od zračenja. Prave se od mreže, stakla i plastike. Zavisnost od računara Loše osvijetljenje radnog prostora pridružuje se listi brojnih faktora koji dovode do bezazlenih, ali i opasnijih manifestacija neuropsihološke disfunkcije. Jedan od najčešćih simptoma je glavobolja koja obično ima okularnu genezu i prestaje nakon odmora. Manifestuje se osjećanjem pečenja u očima, zamorom, migrenoznim tipom glavobolje, probadajućim bolovima, a katkad mukom i povraćanjem. Ređe se javljaju karakteristične vizuelne aure u vidu svetlosnih „konaca”, treperenja i ispada u vidnom polju. Drugi po učestalosti je problem psihološkog stresa povezanog s radom na računaru. Taj stres se javlja iz više razloga, od kojih su najznačajniji: nemogućnost da se predvide problemi (nestanak električne energije, kvarovi, softverske greške), potreba da se uštedi novac nabavkom jeftinijih i manje pouzdanih komponenti koje se češće kvare i brzo zastarijevaju, uzdržavanje od obraćanja iskusnijim korisnicima za pomoć, nerealna očekivanja da računar u
8
svakom trenutku mora besprekorno da funkcioniše (tzv. Plug and Play mentalitet), kao i učestaliji konflikti s ljudima na poslu i kod kuće (svađanje s ukućanima oko toga ko ima veća prava na korišćenje računara, česti konflikti na relaciji roditelji-deca oko pitanja količine vremena koje se provodi uz „vražju spravu” i drugo). Stresnim situacijama su naročito izloženi neiskusni korisnici koji očekuju da se brzo i lako adaptiraju na nove, neobične uslove rada. Zato mnogi stručnjaci preporučuju da se početnicima, kao spona s „ozbiljnim” računarstvom, umjesto rogobatnih programskih jezika i komplikovanih softverskih paketa ponude elektronske igre, kao idealno oruđe kojim se postepeno uspostavlja pravilan odnos između korisnika i računara. S masovnim ulaskom računara u domove razvila se i naročita forma kompulzivnog poremećaja, nazvana kompjuterofilija. Statistički, poremećaj se najčešće javlja među muškarcima uzrasta između 29 i 36 godina i manifestuje se korišćenjem računara u vremenu od preko 27 sati nedeljno. Simptomi zavisnosti od računara i novih tehnologija uopšte lako se prepoznaju: osobe provode mnogo vremena u obilascima prodavnica s tehničkom robom, koriste se računarskom terminologijom u svakodnevnom govoru i povlače se iz društva i škole kako bi više vremena provodili sa svojim silicijumskim mezimcem. Često postoje i poremećaji sna i ishrane, nedostatak fizičke aktivnosti, problemi u supružničkim odnosima i visok stepen anksioznosti koja se javlja svaki put kada je individua duže vreme odvojena od računara. Mogući uzroci ove pojave leže u činjenici da računari ispunjavaju oba postulata teorije optimalnog toka koju je utemeljio mađarski psiholog Čiksentmihalj, a to su potpuna posvećenost poslu i zadovoljstvo koje iz njega proističe. Naime, rad na računaru zahtijeva punu koncentraciju, a korisnik ima mogućnost da dozira težinu posla prema sopstvenim mogućnostima, što proizvodi snažan osjećaj zadovoljstva, sličan onom koji opisuju zavisnici od lakih opojnih droga. Takvom osjećaju više doprinosi sam proces rada nego okončanje projekta, zbog čega mnogi korisnici provode isuviše vremena uz računar, radeći isti posao stalno iznova. Liječenju kompjuterske zavisnosti pristupa se samo u najtežim slučajevima, kada je neophodna adekvatna psihoterapija, slična onoj koja se koristi u procesu odvikavanja od narkotika. Ozbiljniji psihološki problemi uzrokovani dugotrajnim korišćenjem računara veoma su rijetki. Rezultati nekoliko istraživanja koja su sprovedena u Sjedinjenim Državama i Kini upućuju na zaključak da ljudi koji tokom nedelje provode više od 30 sati uz računar imaju povećan rizik od razvoja depresivnog oblika neuroze. Takva depresija se pogoršava s godinama rada, tako da se već nakon deset godina kod većine takvih korisnika javljaju jasni emocionalni problemi. Psihoze, kao najozbiljnija kategorija psihijatrijskih poremećaja, teško se mogu dovesti u vezu s računarima, budući da naglašena genetska osnova kod ovih poremećaja onemogućuje egzaktnije analize. Mnogo više pažnje privlači jedan drugi, ozbiljniji zdravstveni problem koji se dovodi u vezu s računarima. U pitanju je epilepsija, relativno često oboljenje (jedan u 200) koje se manifestuje nekontrolisanim pražnjenjem nervnih ćelija kore velikog mozga, što u najtežem obliku dovodi do toničko-kloničkih grčeva poprečnoprugastih mišića čitavog tela. Ovo oboljenje se često dovodi u vezu s računarima, naročito kompjuterskim igrama koje mogu biti „okidač” za epileptične napade. Osetljivost na vizuelne stimuluse karakteristična je za naročitu formu bolesti, fotosenzitivnu epilepsiju, kod koje napadi mogu da budu izazvani svetlošću koja treperi određenom frekvencijom (ekrani TV aparata i monitora), određenim geometrijskim oblicima ili šarama. Fotosenzitivna epilepsija nije česta forma bolesti, budući 9
da od nje pati samo tri do pet posto ljudi s potvrđenom dijagnozom bolesti. Ipak, međunarodnim propisima je regulisana obaveza proizvođača softvera da na vidnom mestu na pakovanju naglase epileptogeni potencijal svojih proizvoda, ukoliko on postoji.
Opasnosti od radijacije Kao jedan od rizika koji prate rad na računaru pominje se i zračenje koje potiče od elektromagnetskih polja radne sredine. U životnoj sredini, elektromagnetna polja električnih vodova distributivne mreže i različiti izvori EM polja visoke frekvencije (telekomunikacije, radio i TV difuzija, mobilna telefonija) čine tzv. elektromagnetni smog, čije je štetno dejstvo dokazano. Neželjene zdravstvene efekte nejonizujućeg zračenja teško je procijeniti, budući da čovek ne posjeduje specifična čulna tkiva kojima bi mogao da registruje izloženost (pri određenim frekvencijama javljaju se samo nespecifične manifestacije u vidu ježenja, akustičnih i vizuelnih fenomena). U više navrata je potvrđeno da profesionalna izloženost zračenju kod zaposlenih na održavanju telekomunikacionih sistema i radara dovodi do nastanka „mikrotalasnog sindroma”, sa simptomima koji obuhvataju glavobolje, napetost, bolove u leđima, hroničan zamor, nesanicu i pad libida. Korisnici izloženi mikrotalasima koji potiču od računarskih komponenti, naročito monitora i uređaja koji se povezuju bežičnim putem (Bluetooth dodaci, na primer), uglavnom nemaju većih problema, mada u ovom slučaju veliku ulogu ima individualna osetljivost. Iako istraživanja koja su proteklih godina sprovedena na ovom polju ne pružaju nedvosmislene zaključke, prevladava mišljenje da slaba elektromagnetna polja oko kompjuterskih jedinica ne predstavljaju veći rizik po zdravlje ljudi (primjera radi, usisivač ili fen za kosu tokom rada proizvode magnetno polje koje je oko pet puta jače od magnetnog polja koje okružuje standardni kompjuterski monitor). Naravno, ne isključuje se mogućnost da elektromagnetno zračenje ispolji efekte na neke organske sisteme, hormone i molekularne procese (vezivanje jona za ćelijske membrane i izmjena unutarćelijskih biohemijskih procesa) – nejasno je jedino da li te suptilne promjene u nekom trenutku mogu dovesti do zdravstvenih tegoba. Strah od jonizujućeg (iks i gama) zračenja potpuno je neopravdan, budući da staklo ekrana ne propušta zrake tako visokih frekvencija.
ERGONOMIJA I ERGONOMSKI PROIZVODI Poznato je da dugotrajan rad za računarom nije medicinski bezbijedan, ali odgovornim ponašanjem i korišćenjem ergonomskih uređaja i alata korisnici mogu da očuvaju sopstveno zdravlje Pod pojmom ergonomija (grčki ergon – rad i nomos – prirodni zakon) podrazumijeva se sistematska primjena znanja o biološkim, psihološkim i socijalnim atributima čovjeka prilikom izrade i upotrebe elemenata radnog procesa: mašina i alata, radne sredine, samog rada i njegove organizacije. Nauka čiji je zadatak da rad učini što udobnijim i bezbijednijim ima veliku primenu u svim oblastima, budući da unapređuje i održava efikasnost, produktivnost, bezbijednost i zdravlje tokom sprovođenja radnih zadataka. 10
Ukoliko se poznaju fiziološki procesi ljudskog organizma, od čijeg skladnog delanja zavisi cijelokupna funkcionalnost pojedinca, moguće je predvidjeti i sprečiti pojavu grešaka i oboljenja uzrokovanih neprirodnim uslovima okoline. Pravilnom profesionalnom orijentacijom, uređenjem radnog prostora u skladu sa higijenskim standardima i proizvodnjom naročito prilagođene opreme, projektovane tako da što manje remeti uobičajene fiziološke aktivnosti, ergonomija postaje nezaobilazni saveznik u borbi protiv profesionalnih oboljenja. Multidisciplinarnost ergonomije ogleda se u širokoj lepezi stručnjaka koji su angažovani na prilagođavanju radnog procesa, opreme i alata ljudskom organizmu. U jednom takvom timu nalaze se industrijski dizajneri, inženjeri, kompjuterski stručnjaci, ljekari i specijalisti drugih profila koji se trude da radni proces urede tako da on što manje aktivira anatomske, fiziološke i psihološke adaptacione mehanizme, čije iscrpljenje dovodi do neželjenih pojava koje se manifestuju u vidu psiholoških i tjelesnih oštećenja. Budući da čovek nije opremljen čulima kojima bi mogao da proceni da li je posao koji obavlja u skladu s fiziološkim okvirima u kojima funkcionišu njegovi organi, niti o tome može da vodi računa ukoliko nije adekvatno istreniran, značaj ergonomije postaje nedvosmislen. Kompjuteri i/ili zdravlje Dugotrajan rad za računarom ubraja se u ozbiljne faktore rizika za nastanak i razvoj raznovrsnih patoloških stanja i oboljenja, čija težina varira od relativno bezopasnih do krajnje ozbiljnih, pa i potencijalno smrtonosnih. Štetnom dejstvu komponenti računarske opreme izloženi su gotovo svi organski sistemi, a budući da profesionalni rad za računarom ima karakter pasivnog posla, najčešće se javljaju poremećaji u funkcionisanju lokomotornog sistema. Oni nastaju kao posledica dugotrajnog statičkog opterećenja kičmenog stuba, nefiziološkog položaja i ponavljanih neprirodnih pokreta ekstremiteta. U grupu povreda uzrokovanih radom na računarima (Computer Related Injuries) svrstavaju se tri kategorije patoloških procesa: povrede usled ponavljanog naprezanja (Repetitive Strain Injury, RSI), poremećaji funkcije gornjih ekstremiteta (Work Related Upper Limb Disorder, WRULD) i problemi s kičmenim stubom. Povrede lokomotornog aparata uzrokovane naprezanjem (opisao ih je 1713. godine italijanski lekar Bernardo Ramacini) najučestalija su grupa poremećaja uzrokovanih dugotrajnim radom na računaru – prema nekim analizama, svake godine od ove „industrijske kuge 21. veka” oboli više od 100.000 kompjuterskih operatera. Njome su obuhvaćena raznovrsna patološka stanja vezana za povrede tetiva i mišićnih pripoja, koja nastaju kao posledica ponavljanog izvođenja pokreta koji nisu u skladu s fiziološkim okvirima, tokom dužeg vremenskog perioda. Takve radnje su, na primer, kucanje teksta na tastaturi, kada šake zauzimaju neodgovarajući položaj pretjerane adukcije u ručnom zglobu, pomjranje miša po podlozi bez oslonca, kada koren dlana „lebdi” i opterećuje mišiće ramenog pojasa i podlaktice, pritiskanje „tvrdih” tastera, čime se naročito opterećuje osjetljiv ligamentarni aparat prstiju šake... Ove povrede su naročito česte kod djece koja se više sati tokom dana zabavljaju kompjuterskim igrama, značajno opterećujući mišićno-koštani aparat gornjih udova. Dva najčešća poremećaja iz ove grupe jesu sindrom karpalnog tunela i povrede tetiva.
11
Sl.4 Karpalni tuneli (izvor: Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html Tijesni tuneli Karpalni tunel je nerastegljiv koštano-vezivni kanal, s prednje strane ograničen fibroznom trakom (retinakulum), kroz koji prolaze i potpuno ga ispunjavaju tetive devet mišića i medijalni živac koji inerviše veći deo šake. I najmanje povećanje tkivne mase povećava pritisak u ovom prostoru i prouzrokuje kompresiju i ishemiju (nedovoljno snabdevanje krvlju) ovog živca, što se manifestuje karakterističnim simptomima. Lečenje je hirurško i izvodi se jednostavnim presecanjem retinakuluma. Sličan karpalnom je ulnarni kanal, kojim prolazi laktični živac, noseći inervaciju za unutrašnji deo šake. Živac je na ovom mestu često izložen pritisku tokom rada i slobodnih aktivnosti, naročito u snu ili tokom čitanja.
Sindrom karpalnog tunela (Carpal Tunnel Syndrome) uzrokovan je kompresijom medijalnog nerva u tijesnom kanalu ručja, koja nastaje kao posledica ponavljanog pregibanja šake i otoka okolnog tkiva. Vremenom, taj pritisak može dovesti do prodora vezivnog tkiva i trajnog neurološkog oštećenja koje dovodi do većeg ili manjeg invaliditeta. Manifestuje se trnjenjem i žarećim bolom u šaci koji bolesnika budi noću. Povrede tetivnog aparata šake uglavnom se viđaju u obliku zapaljenja (tendinitis) kod kojeg dolazi do razdvajanja i pucanja vlakana tetiva, što za posledicu ima pojačano trenje, razvitak velikih otoka i bol koji može potpuno imobilisati zahvaćeni dio ekstremiteta. Češće se viđa subakutni tendinitis koji se karakteriše umerenim, ali upornim bolom u predelu tetive aktivnog mišića, koji se vremenom pogoršava. Nešto ređi oblik oštećenja tetiva jeste zapaljenje tetivnih ovojnica (tenosinovitis) koje, kao i prethodni poremećaj, dovodi do pojave bola pri pokretima prstiju. Kao ređa posledica rada na računaru mogu se javiti i druga oboljenja mišićno-koštanog sistema, kao što su DeQuervainovo oboljenje (tenosinovitis ligamentarnog aparata palca šake koji se obično viđa kod daktilografa i pasioniranih igrača), teniski i golferski lakat (lateralni, odnosno medijalni epikondilitis, ne naročito čest kod kompjuteraša), „trigger finger” (bolno pucketanje u zglobovima prstiju) itd. U grupu oboljenja gornjeg ekstremiteta koja su uzrokovana odnosno pogoršana višesatnim radom na računaru spada i sindrom gornje torakalne aperture (Thoracic Outlet Syndrome, TOS) koji obuhvata čitav niz simptoma koji su uzrokovani pritiskom na neurovaskularnu peteljku ramena, koju čine potključna arterija i vena i brahijalni pleksus. Simptomi obuhvataju trnjenje, bolove i slabosti mišića ruku, a ponekad i bolne otoke čitave ruke. Statičko opterećenje kičmenog stuba, uzrokovano dugotrajnim sjedenjem, takođe je faktor rizika za pojavu različitih bolnih stanja vrata i donjeg dijela leđa. Najčešće posledice dugotrajnog opterećenja tokom više godina rada jesu degenerativne promene na mišićima vrata i vratnom dijelu kičme (spondiloza), koje se manifestuju krivljenjem vrata (tortikolis), bolovima, ograničenim pokretima, mučninom, pa i gubitkom svesti. Kod kompjuterskih profesionalaca ovi simptomi se komplikuju i neprijatnim sindromom bolnog ramena. U grupi mladih korisnika računara dodatan problem predstavlja krivljenje kičme koje dovodi do poremećaja poznatog pod imenom kifoskolioza (kod takvih bolesnika mogu imati ugrožene respiratorne i srčane funkcije). Bol u krstima (lumbalgija), kao jedna od najčešćih patoloških pojava u ljudskoj populaciji, često je uzrokovan dugotrajnim sedenjem u stolicama čiji nasloni ne prate normalnu anatomiju kičmenog stuba.
12
Bolje sprečiti... Sl. 5. Pravilan položaj tijela tokom rada na račuanaru (izvor: Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html
Prevencija opisanih poremećaja sasvim je jednostavna, nasuprot lečenju koje je mučno, dugotrajno, skupo i retko potpuno uspešno. Profilaktičke mere uključuju kvalitetna rešenja radnog mesta i izbor uređaja i alata koji su u skladu s ergonomskim normativima. Kada je statičko opterećenje u pitanju, od velike važnosti je i adekvatno dozirana fizička aktivnost, koju u kancelarijskim uslovima treba sprovoditi disciplinovano, u jednakim vremenskim intervalima. Važećim propisima (ISO-9241) jasno je definisana potreba da se vodi računa o položaju u kojem se tijelo tokom rada nalazi. Adekvatan sjedeći položaj jeste onaj u kojem tijelo ne napreže veće grupe mišića, osim onih koji antigravitacionim dejstvom omogućuju pravilno držanje kičmenog stuba, ramenog pojasa i gornjih ekstremiteta. S aspekta medicinske higijene, definisani su precizni parametri koji se odnose na oblik, tvrdoću, visinu i položaj stolice i radnog stola (distanca i diferenca). Isto tako, poznati su i fiziološki parametri pravilnog držanja: kičmeni stub mora da zadrži prirodni stepen zakrivljenosti, bez savijanja unapred ili u stranu; ruke treba držati savijene u laktovima, a noge u kolenima pod uglom nešto većim od devedeset stepeni; visinu radnog stola odnosno monitora treba podesiti tako da pogled bude usmeren prema sredini ekrana. Takođe, u svakom trenutku treba biti svestan položaja u kojem se telo nalazi, a preporučljive su i česte promene položaja, pa i lagane fizičke vežbe istezanja koje stimulišu cirkulaciju u regionima koji su naročito opterećeni (kičmeni stub, rameni pojas) i nalaze se pod pojačanim rizikom razvoja degenerativnih promena. Pauze u radu su neobično važne, tako da u mnogim zemljama postoji precizna pravna regulativa koja definiše neophodnost regularnih pauza kod radnika koji veći deo radnog vremena provode sedeći (primera radi, za daktilografe u Japanu važi pravilo da na svaki sat rada sprovode deset minuta pauze). Utvrđeno je i da su češće ali kraće pauze efikasnije od odmora koji se preduzimaju nakon dužeg perioda rada. U predohrani poremećaja mišićno-koštanog aparata uzrokovanih dugotrajnim sedenjem i ponavljanim obavljanjem nefizioloških položaja i pokreta veliki značaj pridaje se izboru nameštaja i kontrolnih uređaja – tastatura i miševa. Za razliku od računarskih displeja i aparata koji emituju zračenje, strogih ergonomskih normativa za izradu kompjuterskog nameštaja i kontrolnih uređaja još uvek nema, tako da postoji široka lepeza proizvoda koji se s manje ili više uspeha koriste u prevenciji hroničnih muskuloskeletnih problema. Pazi da je ergonomski Sl 6. Ergonomski oblikovana stolica (izvor: Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html
13
Dobrom držanju tijela, prije svega kičmenog stuba, pomaže adekvatan namještaj, ergonomski oblikovane stolice s određenom mogućnošću podešavanja visine sjedećeg dijela i ugla naslona, koji se prilagođavaju prema osobinama individue. Prema internacionalnom standardu ergonomskih parametara ISO-9241, pogodnim se smatraju one stolice koje pružaju aktivnu podršku (jastučiće) na slabim tačkama kičmenog stuba, prije svega na vratu i slabinskom delu. Ručke nisu obavezne, ali su poželjan detalj koji omogućuje opuštanje mišića ramenog pojasa i pravilno držanje podlaktica. Higijenski ispravna stolica radniku treba da pruži mogućnost izvođenja ograničenih pokreta koji stimulišu cirkulaciju, a pritisak na donje ekstremitete ne sme da bude toliko velik da kompromituje njihovo snabdevanje krvlju i efikasnu drenažu. Istim standardom propisana je površina radnog stola, koji treba da bude prostran, a ne sme da prenosi jake vibracije i Sl ekstremne temperature; ukoliko sadrži fioke, one se 7. ne smeju potpuno otvarati (prevencija traumatizma). Sl. Veoma važan detalj u konstrukciji ergonomski ispravnog radnog okruženja odnosi se na pravilan izbor ulaznih uređaja i pomoćnih elemenata, namijenjenih rasterećenju prenapregnutih dijelova lokomotornog sistema. Iako se pojmom „ergonomski” proizvođači upravljačkih uređaja Ergonomska tastatura (izvor: Svet (tastatura, miševa i igračkih periferija) služe kompjutera, Harmonija čoveka i sprave, uglavnom u marketinške svrhe, postoji http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.htm zadovoljavajući broj koncepcijski raznovrsnih l tastatura koje su projektovane tako da pri dugotrajnom radu uzrokuju minimalan napor. Takve su specijalne tastature namenjene korisnicima s malim prstima (LittleFingers), dvodelne i trodelne tastature (Kinesis, Goldtouch, ErgoFlex) i one s dve grupe tastera čije su osovine orijentisane pod oštrim uglom (Natural Keyboard, TypeMatrix). Naročito su zanimljive ergonomske tastature kompanije Safetype, koje, zahvaljujući vertikalno položenim tasterima, u potpunosti omogućuju držanje ručnih zglobova u ortopedski neutralnom položaju. Sl. 8 Renaissance Mouse(izvor: Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html Velika raznovrsnost postoji i na tržištu ergonomskih miševa. Najviše pažnje privlači tzv. Renaissance Mouse koji svojim oblikom podseća na džojstike kakvi se koriste u kompjuterskim igrama; prednosti u odnosu na klasične kompjuterske miševe ogledaju se u naročitim odmorištima za dlanove i prirodnom položaju ruke u toku rada. Ručni zglob u neutralnom položaju drži i Whale Mouse koji takođe ima dobro oblikovano postolje za dlan. U izboru miša treba voditi i računa o njegovoj veličini (Perfit Mice miševi, na primer, izrađuju se u desetak veličina). Neobično dizajnirani ergonomski miševi nisu retkost, tako da se u prodaji mogu naći miševi koji se nose na glavi (Smart-Nav AT), kao i bežični „3D miševi” sa žiroskopom (RocketMouse). U ergonomski ispravne kontrolne uređaje svrstavaju se i nekada popularni trekbol uređaji, tj. „obrnuti miševi”.
14
Izgleda šašavo, ali... Spisak dodataka koji obezbeđuju fiziološko držanje tela obogaćen je raznoraznih podupiračima za ruke, leđa i noge i držačima dokumenata, koji omogućuju pravilno držanje glave prilikom prekucavanja. Oni mogu da posluže kao jeftino, ali efikasno rešenje u situacijama kada kompletno opremanje radnog mesta ergonomskim uređajima nije finansijski izvodljivo.
STANDARDI
Šta na modernim monitorima znače oznake ISO, TÜV, EPA, DPMS, MPR, TCO... Monitor je naš „prozor u svet”, pomoću njega komuniciramo s magičnom kutijom zvanom kompjuter, ali dugoročno može da bude štetan po zdravlje. Da bi se štetni efekti monitora minimizovali, tokom godina su određivani brojni propisi koje proizvođači pokušavaju da slede. Najpopularniji, a samim tim i najčešći propisi koje monitori zadovoljavaju su tzv. MPR i TCO standardi. MPR propis, pogotovo njegova novija verzija MPR II, popularno je nazivan „švedski standard” jer ga je postavio SWEDAC (Švedski odbor za tehničku akreditaciju). TCO propisi takođe potiču iz ove zemlje, a skraćenica označava švedsku Konfederaciju profesionalno zaposlenih radnika koja obuhvata više od 1,3 miliona radnika iz bukvalno svih oblasti ljudske delatnosti u kojima se koriste računari. Tokom godina ređale su se nove verzije ova dva standarda. Postoje, poređano po „strogosti”: MPR, MPR II, MPR 90, TCO 92, TCO 95, TCO 99 i TCO 03. Za monitore je takođe važan i standard ISO 9241-3, odnosno međunarodni vizuelno-ergonomski standard za monitore, zatim evropski EN60950 standard za električnu bezbednost IT opreme i nemačka TÜV/EG ocena koja označava da je monitor zadovoljio ISO 9241-3, EN60950 i MPR II propise, kao i ZH/618, osnovni nemački ergonomski standard za radna mesta opremljena ekranima. Istorijat Sve je počelo krajem osamdesetih godina prošlog veka kada je SWEDAC formulisao prva MPR pravila. Nakon nekoliko studija u Švedskoj, nezavisnih od proizvođača, koje su pokazale statistički značajnu povezanost između radijacije monitora i spontanih pobačaja kod ženskih korisnika, 1990. godine uvodi se i MPR II. Iako je ovaj standard bio ispred bilo čega u ostalim zemljama u svetu, godinu dana kasnije pomenuta Konfederacija profesionalaca zahteva još strože mere, što dovodi do formiranja TCO propisa koji će kasnije postati poznati kao TCO 92 (mada su implementirani 1993. godine). TCO 92 je inicijalno smanjio štetnu radijaciju u odnosu na MPR II za 50–70 odsto. U osnovnim pravilima u okviru TCO 92 se, pored ostalog, našla i obaveza proizvođača da plastične komponente teže od 100 grama moraju da budu od istog tipa plastike, a PVC (polivinil-hlorid) sme da se koristi samo u kablovima. Sem emisije, bitna je i energija koju monitor troši. Tako je 1993. godine VESA oformila DPMS standard (Display Power Management Signalling), koji omogućuje grafičkim 15
karticama da prebace monitor u stand-by režim koji troši mnogo manje energije. Tu je i popularni EPA Energy Star (čiji logo gledamo prilikom svakog butovanja) ustanovljen 1992 godine. Ovaj standard za štednju energije, obavezan u SAD a naknadno usvojen i u Evropi, propisuje da u osnovnom modu za štednju energije uređaj ne troši više od 30 W (prosečan monitor sa katodnom cevi troši tokom rada oko 110 W, a LCD monitori ispod 40 W), a u sleep modu ne više od 8 W. I ovi propisi obuhvaćeni su TCO 92 standardom. TCO standardi TCO je 1995. godine proširio svoje propise na zaštitu čovekove okoline i tako postao prvi globalni ekološki propis. Takođe, „Reduced Electromagnetic Fields” i „Automatic Display Power Down” na čuvenoj nalepnici promenjeno je u „Ecology, Energy, Emissions, Ergonomics” čime se naglašava da standard sada pokriva sve ove oblasti. Mnogo rigorozniji od TCO 92, TCO 95 ne dozvoljava upotrebu olova i kadmijuma, kućište monitora mora biti od biorazgradljive plastike, ne sme da sadrži sredstva protiv vatre koja sadrže brom, a u proizvodnom procesu zabranjena je upotreba freona i rastvarača sa hlorom. Takođe, TCO 95 sadrži i mnogo veći skup propisa za CRT (Cathode Ray Tube) i FPD (Flat Panel Display) monitore. Mnogi od ovih propisa predstavljaju blago pooštrene ISO 9241-3 i 9241-7 kriterijume. Za FPD monitore uzet je u obzir i ISO 13406-2 koji definiše dozvoljeni broj „mrtvih piksela” na LCD monitoru. Aktuelni i najstroži standard po kojem se trenutno proizvode monitori je, naravno, TCO 99. Najbitnije promene u odnosu na TCO 95 odnose se na dalje pooštrenje minimalne frekvencije osvežavanja slike u cilju smanjenja zamora oka. Zanimljivo je da TCO 99 definiše i maksimalni kontrast između boje prednje maske monitora i bele površine ekrana, tako da, na primer, potpuno crni monitori ne mogu da nose TCO 99 oznaku. Sada je jasno zašto mnogi kvalitetni crni monitori ipak imaju svetlu prednju masku. Prema TCO 99, kućište pored ekološke proizvodnje mora da bude dizajnirano tako da olakša reciklažu svih komponenti. Dalje, zabranjeno je farbanje plastike u cilju menjanja njenih svojstava ili metalizacija plastičnih delova, a svaki proizvođač mora ili da direktno sarađuje sa kompanijom za reciklažu ili da učestvuje u nekom nacionalnom projektu ove vrste. Na kraju, potrošnja struje u modovima za štednju je prepolovljena. Kao i prethodni standard, TCO 99 je imao „staž” od četiri godine, jer je u martu ove godine pooštren i ažuriran u obliku TCO 03. Tako su sada podignute vrednosti minimalne svetline, smanjene dozvoljene vrednosti varijacije u osvetljenju i propisan minimalni RGB trougao, što garantuje vernost boja. Najveći deo pooštrenja novog standarda odnosi se na ekologiju: sve štetne materije su umesto u fiksnim vrednostima izražene u procentualnoj težini monitora, a redukovana je i dozvoljena vrednost hlora i broma u plastičnom polimeru od kojeg se pravi kućište. Pored ostalog, LCD monitori po najnovijem standardu moraju da imaju i mogućnost podešavanja visine. ••• Pri kupovini monitora većini korisnika je najbitnija stavka suma novca kojom raspolaže, i mnogima pomenuti standardi nisu ništa više od nalepnice koju će skinuti čim otpakuju monitor. Jeste da poštovanje standarda povećava cenu proizvodnje, što opet povećava cenu finalnog proizvoda, ali monitori sa propisanim osobinama zapravo čuvaju naše zdravlje i garantuju određeni kvalitet.
16
Neke od osobina monitora propisane različitim TCO standardima CRT monitori: Minimalna svetlina (cd/m2)
100
100
120
Kontrast prednje maske i belog ekrana
•
•
Propisana uniformnost boja
•
•
Propis. varijacija „temperature” boja
•
•
Minimalna veličina RGB „trougla”
•
Minimalna vertikalna frekv. (Hz)
75
85
Podešavanje vertikalnog nagiba
85 •
Emisija X zraka ispod 5000 nGy/h
•
•
•
30/8
15/5
15/5
Zabrana supstanci koje oštećuju ozon
•
•
•
Zabrana upotrebe hlornih rastvarača
•
•
•
Zabr. kadmijum na spolj. katodne cevi
•
•
•
Maks. potrošnja (Stand by/Sleep, W)
30/8
Potpuno zabranjena upotreba olova
•
Obaveza saradnje u reciklaži materijala
•
•
FPD monitori: Minimalna svetlina (cd/m2)
80
125
150
Ravnomernost svetline1), horizontalno
30°
30°
30°
Ravnomernost svetline1), vertikalno Minimalna veličina tačke u rešetki2)
15° 0,5
0,5
Minim. rezolucija za veličinu ekrana3) Propisana uniformnost boja
0,5 30
•
•
Propis. varijacija „temperature” boja
•
Uniformn. boje u zavisn. od ugla posm.
•
Podešavanje visine monitora
•
Obavezna naznaka količine žive4)
•
•
1) Ugao posmatranja, levo i desno od ose, u kojem odnos maksimalne i minimalne svetline ostaje ispod 1,7. 2) Takozvani Fill Factor, veličina tačke u odnosu na njen idealni prostor u rešetki. Zavisi od veličine prostora između tačaka, dakle od upotrebljene tehnologije. 3) Broj tačaka po jednom stepenu vidnog polja sa udaljenosti od 50 cm. Konkretno, to je: 1024 (x768) za 15 i 16 inča, 1280 za 17 inča, 1600 za 21 inč. 4) Živa nije potpuno zabranjena jer u nekim delovima (za pozadinsko osvetljenje, na primer) i dalje mora da se koristi.
17
Trening za oči: Rad na kompjuteru Ako vaš rad na kompjuteru zahtijeva veliku koccentraciju, za većinu ljudi to neće biti moguće dok nose pinhole naočare jer će ih iritirati mrežasti uzorak i nepotpun pogled. Ali kada situacije nisu stresne pokušajte nositi ove naočare na nekoliko minuta kako bi uvidjeli razliku. Naučnici preporučuju petominutnu pauzu nakon svakog sata rada na kompjuteru kako bi odmorili svoje oči od jednosmjernog naprezanja. Ove vježbe je najbolje izvoditi dok ste sami jer vas niko neće ometati stoga ćete se moći potpuno opustiti. Udaljenost i bliskopredmetna oštrina Kako izdišete pomičite svoje raširene ruke prema ekranu kao da ga gurate. U isto vrijeme, ako je moguće, gledajte kroz prozor u horizont. ( Alternativa je gledanje u poster, biljku ili neki drugi ugodni objekt u sobi ) . Zamislite kako vam se to u što gledate približava dok udišete. Vratite ruke na svoje tijelo i prekrstite ih na prsima. Izdahnite i odgurujte ekran neraširenim rukama. Opet pogledajte u horizont i zamislite kako vam se približava. Povratna sprega vizualnog polja Podignite ruke i pomičite ih naprijed sve dok ih ne vidite kao sjene sa obje strane okvira naočara.Pomičite prstima kao da nekog želite poškakljikati. «Škakljikajte» svoje vidno polje skroz uokolo ivica naočara, a uz to gledajte kroz prozor, širom otvorenim očima. Neodlučno njihanje Ustanite i protegnite se. Ako je moguće otiđite do prozora i otvorite ga.Ljuljate sa cijelim svojim tijelom s jedne strane na drugu, prebacujući svoju težinu s jedne noge na drugu. Vizualne strijelice Pokrijte jednom rukom jednu stranu naočara. Fiksirajte svoj pogled na neki objekt u daljini koji možete vidjeti kroz jednu malu rupicu. Postavite palac ili kažiprst slobodne ruke kao da držite strijelicu. Bacite zamišljenu strijelicu blizu rupe kroz koji vidite predmet pa sve do predmeta. Pratite pokret kako bi vidjeli dali je strijelica pogodila objekt. Ponovite vježbu nekoliko puta sa oba oka, svaki put mijenjajući rupicu kroz koju gledate. Bacanje pogleda Pravite široke zamahe sa lijevom i desnom rukom kao da bacate sijemenje. Zamislite kako bacate svoj pogled iz sebe kroz male rupice u krugu 180-360 stepeni. Dopustite da vam se cijelo tijelo uživi u taj pokret. Pogleda vam može poskakivat koliko god hoće, nije se bitno fokusirati na jedan predmet.Samo posmatrajte kako vaš pogled pada i kako vam vidno polje postaje bolje, sa više boja i puno kontrasta.
BIBLIOGRAFIJA: 1. Evjen,Bill,Beres,Janson (2002)- Visual Basic.NET Biblija,Mikroknjiga,Beograd 6 2. MSDN (on line) Visual Studio 2008 http://www.microsoft.com/croatia/developers/visualstudio2008/teamsyst em.mspx Tvrtko Malkoč , Prevencija zdravstvenih rizika kod ponavljajućih radnji (RSI),online,http://web.zpr.fer.hr/ergonomija/2001/malkoc/rsiprevencija.html 18
3. Svet kompjutera, Harmonija čoveka i sprave,online, http://www.sk.co.yu/2004/03/sktz01.html 4. Svet kompjutera, Računar kao najbolji drug,online, http://www.sk.co.yu/2004/05/sktz01.html 5. Svet kompjutera, Čemu nalepnice?,online, http://www.sk.rs/2003/09/sktz01.html 6. Zdravlje, Trening za oči,online, http://vasezdravlje1.blogspot.com/2009/11/trening-za-oci-rad-na-kompjuteru.html 7. Computer influence on a man health, online, http://library.thinkquest.org/C0123325/comput.htm Dr. Jeffrey R. Anshel, OD Corporate Vision Consulting Encinitas, California ,Kids and Computers:Eyes and Visual Systems, http://library.thinkquest.org/C0123325/kind.htm
.
19
