Mehmet Resat Nuri

m

''İM M

IU r

oc LU ÜÛ LU

2

0

UJ 0

genel dizi: 54 bilgi: 11 kasım 1986

de yayınevi: de basım yayın dağıtım ltd. şti. nuruosmaniye cad. atay apt. no: 5 k: 3 cağaloğlu/istanbul □ dizgi-bashu kent basımevi 528 08 15 □ kapak düzeni: sadık karamustafa □ cilt: dostlar mücellithanesi

SEROL TEBER

PARIS KOMÜNÜ’NDE ÜC YURTSEVER TÜRK

MEHMET, REŞAT VE NURİ BEYLER

m DE YAYINEVİ

Qenel dizi: ^ bügi: iı kasım ıg86

d e yayınevi: de basım yayın dağıtım ltd. şti. nuruosm aniye cad. atay apt. no: 5 k: 3 cağaloğlu/istanbul □ dizgi-basku kent basımevi 528 08 15 O kapak düzeni: sadık karamustafa O cilt: dostlar mücellithanesi

SEROL TEBER

PARİS KOMÜNÜ’NDE Ü Ç YURTSEVER TÜRK

MEHMET, REŞAT VE NURt BEYLER

DE YAYINEVİ

Ö N S Ö Z YERİN E

S ed ird e a l y eşil, dal d al B u rsa ipeklisi, d u v a rd a m a vi b ir b a h ç e g ib i K ü ta h y a lı çin iler, g ü m ü ş ib rik lerd e şarap, b a k ır le n g er ler d e k ıza rm ış k u z u la r n a r tdi. Ö z k a rd eşi M u sa y ı o k k ir işiy le b o ğ u p Y a n i bir a ltın le ğ e n d e k a rd eş k a n ıy la a p te s t a la ra k Ç e leb i S u lta n M e m e t ta h ta çık m ış, h ü n k â r idi. Ç e leb i h ü n k â r idi a m m a  l O sm a n ü lk esin d e e s e n bir kısırlık çığlığı, b ir ö lü m tü r k ü s ü r ü z g â r idi. K ö y lü n ü n g ö z n u ru z e a m e t a lın teri tım a r idi. K ırık tes tiler susuz, su başlarınd a b ıy ık b u ra n s ip a h iler v a r idi. Y olcu , y olla rd a to p ra k sız in sa n ın v e in sa n sız to p r a ğ ın fe r y a d ın ı d u y a r idi. V e yolla rın s o n u k a le ka p ısın d a k ılıçla r şa k ırd a r, k ö p ü k lü a tla r k iş n e r ik e n ça rşıd a h e r lon ca k esm iş k e n d i p ir in d e n ü m id i ta ru m a r idi. V elh a sıl h ü n k â r idi, tım a r idi rü z g a r idi, d h ü za r idi. ( . . . )

“ S İM A V N E K A D IS I O Ğ LU BEDREDDİN D E S T A N I*’ r isa le ­ m in d ö rd ü n cü fo rm a sın ın m a kin a ta sh ih lerin i s a b a h le y in m a tb a a d a y a p tık ta n s o n r a e v e g elm iş, b u d es ta n ı y a z m a k için k u lla n d ığ ım n o tla n , b ir h a p isa n e d e g e c e le r i d o ld u ru l­ m u ş h â tıra d efte rim i g ö z d e n g eç iriy o r d u m . 5

A rtık son form ası da baskı m a kin ası altınd a g id ip g e lm e ­ y e başlayan risalem e b ir k elim e bile ilâ v e e d e m iy e c e ğ im i biliyordum . Fakat bana bir ş e y le r u n u ttu m g ib i g eliy o r d u . Bana öyle g eliyord u ki. tek b ir s a tır y a zı ya zd ım , fa k a t bu satırın sonu na n okta k oym a sın ı u nu ttu m . V akit ö ğ ley e yakındı. Şafakla b e r a b e r ç a lk a la n m a ğ a b a ş­ layan lodos, ağır b u lu tla rın ü stü n e b o şa n m a sıy la d u ru l­ muştu. Ç ok g eç m e d e n y a ğ m u r da dindi. G ö k y ü z ü n ü n k a ­ ranlığı yol yol yarıldı. A ğ ır p e rd ele r i b ir d en b ir e d ü ş en bir p en cere gibi h ava açıldı. V e ben . h a p isa n e g e c e le r in d e d ol­ durulm uş bir hatıra d efte rin d e "D e s ta n 'ım ın son u n a k o y ­ m ayı u n u ttu ğ u m n o k ta y ı a ra y ıp d u r u r k e n S ü ley m a n iy e 'y i gördüm . A çılan öğle g ü n eşin in altınd a S in a n ’ın S ü ley m a n iy e si b u ­ lutlara yaslanm ış bir d ağ gibiyd i. Evim in p e n ceresiy le S ü ley m a n iye' nin arası e n a şa ğ ı b ir saaittir. Fakat b en on u elim i u za tsa m d o k u n a c a k m ışım gibi yakınd an g örü yord u m . Bu. belki, S ü ley m a n iy e y i e n k ü ç ü k girinti v e çıkın tısın a k a d a r e z b e r e , g ö z ü m ka palı bile g ö r e ­ bilm eye alıştığım, içindi. Rüzgâr, deniz, endam lı in ce k e m e r le r i ü stü n d e nasıl d u r a ­ bildiğine şaşılan esk i bir taş k öp rü . " ç a rş a m b a y ı s el a ld ı" türküsü, b ir ya ylın ın k en a rın d a k i " o y a " , b ü tü n b u n la r n a ­ sıl v e ne ka d ar b ir C am i d eğ ilse, b ü tü n bu n la rın C am i o l­ m akla n e ka d ar a lâ k a la n y o k s a , b e n c e S ü ley m a n iy e d e ö y ­ le v e o ka dar C am i d eğildir, m in a relerin d e b e ş v a k it eza n oku n m asına v e h asırların a a lın v e d iz sü r ü lm es in e rağm en , S ü leym an iye'n in d e cam ilik le o k a d a r alâkası y o k tu r. S ü leym an iye. ben im için, T ürk H alk d eh â sın ın : ş er ia t v e softa karan lığın d an k u rtu lm u ş: h esa ba , m a d d ey e, h esapla m addenin a h en g in e d a ya n a n e n m u a z za m v er im le rin d en biridir. Sinan'ın evi. m a d d en in v e a yd ın lığ ın m a bed id ir. B en n e za m an Sinan'ın S ü ley m a n iy e sin i h atırlasam , T ü rk em ekçisin in ya ra tıcılığ ın a o la n in a n cım a rta r. K en d im i fe ­ raha çıkm ış hissed erim . İşte bu s e fe r de, b ü y ü k b ir T ü rk h a lk h a r e k e ti için y a zd ı6

ğ ım bir risalede u nu ttu ğum u sandığım so n n o k ta y ı arar­ ken, Süleym aniyem izi, biraz ön ce ya ğ a n yağm u rla yık a n ­ mış, açan gün eşin altında pırıl pırıl g örü n ce aradığım ı bir­ den bire buldum. Ferahladım. B ulduğum u hatıra d efterim in son sayfalarında okudum . V e anladık ki, "S im avn e kadısı oğ lu Bedreddin d estanı" isimli risalem e, b elk i o n satırlık, belki on sayfalık, bir zey l yazm ak m ecbu riyetin d eyim . M evzuubahis risalem in sonu na "AHM EDİN H İKA YESİ’* d i­ ye bir fasıl vardır. Bulduğum v e hâtıra d efterin d e o k u d u ­ ğum v e risalem e zey l olarak yazm ak m ecb u riyetin i d u yd u ­ ğum "n ok ta ” bana A h m et bu h ik a yeyi an la ttık ta n son ra onunla yapm ış old uğum uz bir konuşm adır. Bu konuşm ayı olduğu gibi aşağıya geçiriyoru m . " Dışarıda ç iseley en yağm ura, koğ u şu n terli çim en tosu n a v e yirm i sek iz insanına A h m et h ikayesin i anlatıp bitirm işti. Ben: —A h m et, dem iştim , bana öyle g eliy o r ki, s e n B ed red ­ din h areketind en biraz da milli b ir g u ru r d u yu yorsu n . S esim e bir tu h af bir eda v e r e r e k söyled iğ im b u cü m len in içinden, A hm et, "m illi g u ru r" terkib i bird en bire bir k a m ­ çı gibi eline almış, onu suratım a şaklatm ış v e d em işti ki: — Evet, biraz da milli b ir g u r u r d u yu yoru m . T arih in de B ed ­ reddin h areketi gibi bir d esta n söyliyebilm iş h e r m illetin şuurlu proleteri bundan milli b ir g u ru r d uyar. E vet, B e d ­ reddin h areketi a yn ı zam an da ben im milli g u ru ru m d u r! M illi gurur! S özlerd en ü rkm e! İki k elim en in y a n y a n a g eli­ şi sen i korku tm asın ( . .. ) ...son ra A h m et bird en b ire susm u ş, n efes almış v e yin e o m eşh u r g ü lü m seyişiyle: — Evet, dem işti, bizim m u h itim izd e d e B edreddini, B örklü cü M u stafa’yı, T orlak K em ali, on ların b a yra ğ ı a ltın d a d öğ ü şen A ydırdı v e D eliorm an lı k ö y lü le ri ya ra ta b ild iğ i için, b en şuurlu T ü rk p roleteri, milli b ir g u r u r d u y u y o ru m . Milli bir g u ru r d u yu yoru m , ç ü n k i d e r e b e y lik ta rih in d e bile bu m illetin e m ek çi k ü tleleri (y a n i n ü fu su n u n 9/10-u) S akızlı Hum g em iciyi v e Y ah ud i esn a fın ı ka rd eş b ile n b ir h a r e k e t 7

doğurabilmiş tir. Çünki unutmayın ki, "başka, milletleri ezen bir millet hür olamaz." (...) "Bana Ahmet: — Senden bir "Bedreddin destanı" isteriz demişti. Ben, benden istenenin ancak bir karalamasını becerebil­ dim. Daha iyisini de yapmağa çalışacağım. Fakat tıpkı be­ nim gibi Ahmedin dostu, arkadaşı kardeşi olduğunu söyliyenler, benden istenen sizden de istenendir. Ahmed, Bedreddin hareketini bütün azam etiyle tetkik eden kalın ilim kitapları, Karaburun ve Deliorman yiğitlerini et­ leri, kemikleri, kafaları ve yürekleriyle oldukları gibi diril­ tecek ormanlar, Ne ah edin dostlar, ne ağlayın. Dünü bugüne bugünü yarma bağlayın, diyen şiirler, boyalan kahraman tablolar lazım ...” Nâzım Hikmet

Nâzım Hikmet

8

GENEL TARİHSEL ANIMSATMA

İnsanlık tarihinde, 1642-1789 a ra sın d a y e n i b ir n i­ tel sıçram a görü lm ü ş. Ö zellikle Batı A v r u p a ü lk e le ­ rinde, fe o d a l top lu m sa l iktisadi b içim len m elerd en , k a ­ pitalist top lu m sa l iktisadi b içim len m elere g e ç ilm e y e ba şlan m ıştır... U zu n süreli fe o d a l top lu m sa l ik tisa di b içim le n m e sü reci içinde, y a v a ş d a olsa, ü retim g ü ç le r in in g e liş ­ m esin de belli b ir c a n la n m a olm u ş. D ü n y a ü z e rin d e ekim a lan ları v e ta rım sa l ü retim artm ış. Ö ze llik le d o ­ k u m a v e m a d en cilik gelişm iş. M a tb a a g ü n lü k y a ş a ­ m a girm iş. P usula v e h a rita cılık d e n iz ta şım a c ılığ ın a y e n i n itel b o y u tla r getirm iştir. T ek n ik g elişm elere y ö n d e ş ola ra k , ö ze llik le t o p ­ lu m sal işbölü m ü , el sa n a tla rı y a y g ın la ş m ış D o k u m a ­ cılık, p ek ç o k e v d e tem el ü re tim in ö n e m li b ir b ö l ü ­ m ü n ü o lu ştu rm a y a b a şla m ış... Bu k o ş u lla r d a m e ta p a ra d ola n ım ı h ızla n m ış. Ç o k y e rd e , to p r a k r a n tın ın p a ra b içim in d e öd e n m e si y a y g ın la şm ış. V e g id e r e k p a ­ zar, fe o d a l e k o n o m iy e e g e m e n o lm a y a b a ş la m ış tır ... T ica retin gelişm esi, b ü y ü k c o ğ r a fi k e ş ifle r, m e ta p a ra ilişk ilerin i d a h a d a etk ilem iş. A rtık , lo n c a d ü z e n i 9

ve doğal tarımsal ilişkiler yeni iktisadi toplum sal g e­ lişmelere yanıt veremez konum lara gelm işlerdir... Bu süreç içinde, kapitalizmin m anifaktür aşam a­ sı giderek artan bir hız-devinim kazanmış. Feodal saltcı (mutlakiyetçi) düzen, kendi varlığını zorlam adığı ya da feodal sınıfın çıkarlarına u ygun dü ştü ğü süre­ ce tüm gelişmeleri desteklemiştir... Ancak, bu gelişmeler içinde, üretim güçleri, feodal düzenle uzlaşmaz çelişkili konum lara girm eye başla­ mışlar. Pek çok bölgede güçlü halk ayaklanm aları g ö ­ rülmüş. Burjuvazi bunları desteklemiş. Buna karşı fe o ­ dal monarşi, varlığını koruyabilm ek için, feod a l m ut­ lakiyetçi monarşi biçiminde örgütlenm iştir. M utlakiyetçilik feodal devletin, feodal sınıf çıkarları yönünden en yüksek —ve de en son— düzeyde örgü tlen m iş bi­ çimini oluşturmuştur. Burada, feoda l toplum sal ikti­ sadi biçimlenme en üst düzeyde bir politik m erkeziyet­ çiliğe gitmiş. Ancak, içinden çıktığı toplum sal iktisa­ di koşullara göre özgün nitelikli ayrıca lık la r g öster­ miştir. Feodal mutlakiyetçiliğin iktisadi tem elini M er­ kantilizm oluşturmuştur... Merkantilizm, Batı Avrupa ülkelerinde, kapitaliz­ me geçiş dönemini simgelemiştir. A n cak , M erk an ti­ lizm, salt iktisadi ilişkileri değil, bu n un la birlikte, si­ yasal, yasal-hukuksal, askersel, sanatsal-estetik ideo­ lojik niteiikleri ve değişim leri de birlikte içerm iştir... Hatta, bu süreç içinde, felsefede v e k on u şm a dilinde pek çok kavramın değiştiği görü lm ü ş. İn san ların ç a ­ lışma 've yaşam koşullarıyla birlikte d ü şü n celeri ve konuşma dilleri de yeniden biçim len m iştir... *

10

İngiltere’de, 1640 yıllarında, yeni üretim g ü çleri­ nin gelişmesiyle eski üretim ilişkileri doğal evrim ini sürdüremez konum a gelmiş. Ve, dünya tarihinde, y e ­ ni bir dönem in başlangıcını belirleyen İngiliz Burju­ va Devrimi başlamıştır... , Burjuvazi ve “ Yeni Soylular” ya d a ‘‘Y eom an ”lar, ayaklanan geniş halk yığınlarıyla birlikte, krala ve onun ardılı Anglikan Kilisesi’ne karşı gü çlü bir d ire­ niş başlatmışlar. Kralı uzun süredir kapalı tuttuğu parlam entoyu açm aya zorlamışlar. Sonunda, kral, 1640 yüında parlam entoyu açmış. Ancak, çoğu nluğun u n feodallerden oluştuğu parlamento, yeni toplum sal g ü ç ­ lerin gereksinm elerine yanıt verem em iş. K arışıklıklar yaygınlaşmış. Kral, 1642 yılında, burjuvazi ve “ Y eni Soylular” ile halk yığınlarına karşı savaş açm ış. Y e ­ ni burjuva sınıfını sim geleyen parlam ento ordusunun başına Olivier Crom well geçm iş. Pek ç o k karşılıklı savaştan sonra, parlam ento ordusu, kralın ordusunu yenmiş. 30 O cak 1649 tarihinde kral asılmış. B u rju va­ zinin ve “ Yeni Soylular” ın gereksinm eleri d oğ ru ltu ­ sunda gerekli, hatta zorunlu önlem ler alın m aya ba ş­ lanm ıştır... Ancak, bunlar, yoksul halk yığınlarının sorunlarına h içbir biçim de yanıt getirm em iş. Halk, yeniden ayaklanm ış. Fakat, bu kez karşısında, soy lu ­ lar ile anlaşm ış burjuva sınıfını bulm uş. O rdu, b u rju ­ va sm ıfm m yanında yerini almış. Crom w ell, P rotectorat adı ile de anılan burjuva-m iliter b ir h ükü m et k u ­ rarak, burjuvazinin askersel diktatoryasını örgü tlem iş­ tir.* Burada, günüm üz dünyasında d a son kerte gü n * Bu konuda daha fazla ayrıntı için bkz. Weltgeschichte, VEB 1973, s. 360 ve sonrası, Kleınes Politisches Worterbuch, Di­ etz Verlag 1978 s. 732 11

cel olan tarihsel bir tavırla, militarizm, burjuvazinin çıkarları doğrultusunda, bir yandan krallığı ve kili­ seyi evcilleştirirken, bir yandan da halk yığınlarına, saldırmaya başlamıştır... Cromwell hüküm etinin bu konumu, kapitalizmin, burjuva yönetim lerinin tarih­ sel niteliklerini ortaya koyması yönünden çok öğre­ ticidir. .. *

** Kapitalizmin ve burjuvazinin evrim i, Fransa’da biraz daha geç başlamış ve biraz da h a değişik bir iv­ me çizmiştir. “Güneş Tannsı” 14. Louis, h er türlü mu­ halefeti yasaklayıp, m erkeziyetçi devleti güçlendirmiş, Feodal saltçı düzeni doruk noktasına ulaştırmış. Dev­ let bütçesi 2,5 Mrd. Livres açık verm iş. Halk ayaklan­ maları durmamış. Merkantilist iktisadi toplum sal gü ç­ lerin istemleri çoğalmış. Tekstil ve m etal sanayii ge­ lişmiş. Muhalefet artmış. D evlet bütçesinin açığı 5 Mrd. Livres’e ulaşmış. Düzen zorlan m a ya başlamış. Feodal soylular, İngiliz soyluları gibi, ticaret ve sa­ nayi yatırımlarına katılm ayı yadsıyıp, elde ettikleri toprak rantıyla yaşamlarını sü rdürm eyi yeğlemişler... Ülke çapında yaygın ayaklanm aların g etirdiği zor­ lamaların uzantısında, kral, 1614’d e kapatılıp ve bir daha da açılması unutulan parlam en toyu, 5 Mayıs 1789’da yeniden açmış. 17 H aziran 1789’d a U lusal M ec­ lis oluşmuş. Kral, Ulusal M eclis’e v e bu n u savunan Paris halkına karşı saldırıya g eçm ey e hazırlanm ış. Buna karşı, Paris de, Versailles’a k arşı diren m e kara* n almış... Ve Parisliler, erken da vran ıp, 14 Temm uz 1789’da Bastil’i alıp ve de yıkıp, d ü n y a tarihin e yeni bir dönemin başlangıç noktasını k oy m u şla rd ır...

Bu gelişim süreci içinde, soylular, İngiltere’de ol­ duğu gibi, burjuvazinin yanında yerlerini almamış­ lar... Genç ve devrimci burjuvazi, büyük kanlar akıt­ m ak pahasma kral, din adamları, vb. gibi toplumsal katmanların hemen hemen tümüyle hesaplaşarak y ö ­ netime gelmiştir.^. Bu yönden, Fransız burjuvazisi, İngiltere’den ayrı bir demokrat-liberal niteliğe ulaş­ mıştır. Bugün de, Fransa’yı ve Paris’i belirleyen bu niteliktir. Paris, Versailles’la, feodal soylularla bütün­ leşmeden yönetimi eline geçirmiştir. Onun, saygınlığı ve de güzelliği biraz da buradan kaynaklanmaktadır... Bu tarihsel gelişim, Alm anya’da ise tam tersi bir evrim göstermiş. Alman burjuvazisi, büyük toprak sa­ hipleri Junker’lerle bütünleşerek yönetimi paylaşm ış­ lar... Hiç kuşkusuz günümüzde bile süregelen kaba Alman gericiliğinin altında bu olgunun büyük payı vardır... Am erika Birleşik Devletleri’nde, kapitalizm, ken­ disini birazcık olsun dizginleyecek, evcilleştirecek tüm toplumsal kültürel bağlardan yoksun bir ortamda, bir anlamda, Frankeştayn’ın laboratuvannda bulmuş. Ve buna uygun bir içerik ve de biçim de ortaya çıkm ış­ tır. .. * ** Osmanlı Devleti’yle olan ilişkileri nedeniyle, Çar­ lık Rusya’sının evrim inin kim i sıçram a noktalarının anımsanması bizler için -çok daha önem lidir... Rusya’da, feodal saltçı düzen, 1640-1800 arasında tarihsel evrim inin doruk noktasına ulaşmış. Ekonom i­ sinin tem elini hemen hem en tüm üyle tarım ın oluştur­ duğu Çarlık Rusya’sııia kapitalizm , başlangıçta dış 13

uyruklu tüccarlar ve yeni soylular üzerinden girmeye başlamıştır. Kırsal kesiırtlerde, köylülerin “ Kıastor" dedikleri ev manifaktürü hızla yaygınlaşmış. 1800 ya­ larında, Çarlık Rusya’sında 1000 kadarı büyük boy, 2000 dolaylarında manifaktür biçimi üretim yapan işlikte, toplam 200 bin dolaylarında insanın çalıştığı saptanmıştır. Kapitalist manifaktür sanayii ilk kez, pamuklu dokuma dalında gelişmiş. Sermayenin yoğunlaşması ve buna koşut gündelikçi işçi kullanımı artmış. 1800’lerin ilk yansının ortalarında, ücretli işçi sayısı 45.000'den 430.000’e ulaşmıştır... I. Petro’nun reform girişimleri sürmüş. Nitelikli işgücüne olan gereksinim nedeniyle, 1802-1809 yılla­ rında eğitim öğrenim reformu ile Rusya’da hızlı bir üniversiteleşme hareketi başlamış. 1803’de, toprak alım-satımı soyluların tekelinden çıkarılmış. Sermaye sahipleri de toprak satm almaya ve tarımsal üretimi kapitalistleştirmeye yönelmişlerdir. Bu gelişim koşul­ larında, pek çok aristokrat-soylu, topraksız ve parasız kalmış. Ancak, oldukça kültürlü olan bu kesim, Çar­ lık Rusya’sının devrimci dem okrat birikim ine büyük katkılarda bulunmuştur... 1812-1815 Fransa-Napoleon savaşlarının Rusya’ya etkisi çok yönlü olmuş. Fransız D evrim i’nin etkileri Rusya içlerine kadar yayılmış. A yn ca , düşm ana karşı birlikte dayanışma, yurtseverlik duygularını geliştir­ miş, ulusal bilinci artırmıştır... Tüm bu nesnel ve öznel koşulların etkisinde, Rus­ ya’da düşün dünyasında büyük uyanış başlamış. Baş­ ta Puşkin, Lermonov, Krylov, Çukovski ve Gogol gibi Rus yazuımın, eleştirel realizmin, yeryüzü ölçeğindeki 14

öncüleri özgün ürünlerini verm eye başlam ışlardır... Bunlar arasında özellikle Puşkin, Lerm onov ve Gogol, ilerideki Eus devrim ci dem okrasi hareketlerinin ve a r­ dından gelecek yen i tarihsel sıçram aların ön cüleri o l­ muşlardır. .. 1816-1818 yıllarında, devrim ci dem okrat nitelikli Rusya’yı Kurtarm a Birliği ve Toplum sal Y ardım laş­ ma Birliği örgütlenmiş. Buna karşı da, 1823’de M os­ kova’da Slav Birliği kurulmuştur. 1825 yılı Aralık ayında, burjuva demokratik dev-

rimini amaçlayan Dekabrist-Aralıkçılar hareketi orta­ ya çıkmış. Bu örgütün efsaneleşen adı uzun yıllar et­ kinliğini sürdürmüştür... Çarlık Rusya’sı giderek Avrupa'nın jandarmalığı­ nı üstlenmeyi amaçlamış Feodal mutlakiyetçilik do­ ruk noktasına ulaşmış. Ülke kesin bir polis-asker-bürokrat despotizminin içine sokulmaya çalışılmıştır... 1826 yılında Çar, General Benckendorff’u, 3. Bölüm adlı gizli polis örgütünü örgütlemekle görevlendir­ miştir. .. Ancak, yine aynı yıl feodal değişmezi saltçı dü­ zenleri savunanlara karşı ünlü Rus düşünürü Lobatşevski Euklidci olmayan geometriyi önermiş. Savlan düşün dünyasında büyük yankılar bulmuştur. 1850-1861 arasında Rusya’daki iktisadi ve siyasal çelişkiler giderek artmış. Toplumsal aynşım, yoksul­ luk doruk noktasma çıkmıştır. Ancak yine bu yıllarda, giderek hızlanan toplum­ sal devinimi daha ileri düzeylerde örgütlemeye çalı­ şan Herzen, Belinski, Çemişevski gibi devrimci de­ mokrat düşünürler ortaya çıkmaya başlamıştır... Bunlar bir yandan sağcı-gerici Slav Birliği’nin savlarına karşı çıkarlarken, öte yandan, Rus köy top-

luluğu “Mir”lerin gereğinden fazla idealize edilme­ sinden kaynaklanan bir yanılsama ile ütopist bir sosyalizmi-toplumculuğu savunmuşlardır... Bu dönemde Çarlık Rusya’sında devrimci demok­ rat bir intelejensiya oluşmuş. Tüm eksik yanlarına karşın, Herzen, Belinski, Çernişevski, Marx öncesi dü­ şünürlerin doruk noktasmı oluşturmuşlardır. 1845-1848 yıllarında Petersburg’da, M. W. Petraşa, Frourier-Proudhon eğilimli devrimci bir grup örgüt­ lemiş. Sonradan, genç yazar-ozan Dostoyevski de bir süre burada çalışmış ve sonra da tutuklanıp, prangaya vurulup, önce ölüm cezasına çarptırılıp, sonradan Si­ birya’ya sürülmüştür... 1848 Avrupa devrim hareketleri Çarlık Rusya’sı­ nı derinden etkilemiş. Devrimci potansiyel daha da kabarmış... 1850-1870 arasında N.I. Pirogws, ilk m odem cerra­ hiyi kurarken; 1851-1879 yıllarında S.M. Solowjow, Es­ ki Rusya Tarihi adlı 29 ciltlik dev araştırmasını ya­ yımlamaya başlamıştır... 1853-1854 Kırım Savaşı, Çarlık Rusya’sını yeniden karıştırmış. Despotik düzenin geçersizliği kanıtlanmış. Kapitalizmin gelişmesi hızlanmış. Sınıfsal ayrışım art­ mış. Kentlerde burjuva-proleterya, köylerde feodalköle ilişkileri ve çelişkileri tarihsel sıçram a değişimdönüşüm noktalarına ulaşmışlardır... Yine bu süreç içinde sermaye yoğunlaşması art­ mış. Bankacılığın desteğiyle sermayenin kırsal alan­ lara yayılmaya başlaması, hızlı bir k öy burjuvası olu­ şumunu koşullamıştır... Çarlık Rusya’sında, 19 Şubat 1861 tarihinde, ünlü toprak reformu yapılmış. 22,5 m ilyon köylü biçimsel

de olsa kölelikten kurtulmuş. 34 milyon hektar toprak dağıtılmış. Ancak, ilk geçiş dönemlerinde yeterli ön hazırlıklar yapılmadan eski geleneksel ve görece gü­ venceli ilişkilerinden de kopan milyonlarca köylü, bü­ yük bir yoksulluk ve hatta açlık tehlikesiyle karşı kar­ şıya kalmış. Bunların büyük bir çoğunluğunun ücret­ li işçi konumuna gelmesi mümkün olmamış. Büyük toplumsal karışıklıklar çıkmış. Köylü ayaklanmaları olmuş... 1861-1864 tarihlerinde Dekabrist-Aralıkçılar’dan sonra kurulan en devrimci hareketi temsil eden V a­ tan ve Özgürlük (Semlja i Volja) örgütlenmiş. Bu ku­ ruluş, gerek ordu, gerek de memurlar arasında geniş bir etkinlik alanı sağlamıştır... 1857-1867 arasında Herzen’in Londra’da çıkarmaya başladığı Çan (Kolokal) adlı ünlü dergi Çarlık Rus­ ya’sının en etkili yayın organı konumuna gelmiştir... Çarlık Rusya’sında burjuva reformları birbirini izlemiş. 1863 üniversite, 1864 hukuk, eğitim-öğrenim ve de tüm bunlan denetleyen sansür reformları ya­ pılmış. 1867’de idari reformlarla, kent meclisleri (duma) kurulmuş. 1874’de, General D.A. Miljutins yöne­ timinde askersel reform yapılmış. Zorunlu askerlik süresi uzatılmıştır. Bu zaman dilimi içinde, Rus düşün dünyasında evrensel boyutlu yapıtlar üretilmeye başlanmış. 1861-1901 arasında ünlü fizyoloji uzmanı I.M. Setçenow ilk kez beyin fizyolojisi üzerindeki araştırma­ larını sürdürmüş ve koşullu reflekslerin ön çalışma­ larına başlamış. 1865-1890 arasında Rus yazını en gör­ kemli ürünlerini vermeye yönelmiş. Gonçarov, Turgenyev, Dostoyevski, Tolstoy, Kerasov, Çehov, vb. bir­ biri ardından ürünler vermişlerdir... 17

1865-1895 arasında burjuva toplumbilim gereksinmelerine uygun, tarih, hukuk, sosyoloji, eğitim kitap­ ları yazılmaya başlanmış. 1866 yılı 4 Nisan’uıda, Çar II. Alexandre’a başarı­ sız suikast girişimi yapılmış. Ardından üniversiteye ve basına geniş bir sansür konmuş. 1867 yılında Moskova’da Slav Birliği kongresi top­ lanmış. Yine aynı yıl ünlü bilgin Mendelejev, periyo­ dik sistemi bulmuştur... 1870'lerde yeni bir devrimci hareket yaygınlaşma­ sı gözlenmiş. Burjuva demokratik devrimcilerinin, Halkın Dostlan (Narodniki) örgütlenmesinin etkinlik­ leri yoğunlaşmış... Bu koşullarda Lavron, Bakunin vb. gibi anarşist­ ler ortaya çıkmışlardır. 1870 Mart’mda I. Entemasyonal’in Rusya şubesi kurulmuş, aynı yılın Nisan ayın­ da Lenin doğmuştur... * Doğu Despotizmi ya da Eski Doğu Sınıflı Toplumlan adıyla tanımlanan bir toplumsal iktisadi biçimlen­ me içinde varlığını korumaya ve sürdürmeye çalışan, ancak 4 bin yıl kadar önceleri Hammurabi Yasaların­ da* öngörülen toprak-tanm ilişkilerini Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin** fetvalarında yenileme çabası­ na giren Osmanlı Devleti, dünya üzerinde “ne gideni ve de ne gelmekte olanı” anlayamadan, bazı “ yeni­ * Klengel, H. Hammurapi von B obylon, und seine zeit VEB, Verlag Berlin 1978. s. 122... ** Barkan, Ömer Lütfi: Türkiye’de

Toprak Meselesi,

Eserleri 1. İstanbul, 1980 s. 125 ve sonrası...

18

Toplu

likler-reform lar” ile bir tür “ yaşara savaşı” verm eye çalışmıştır... Osmanlı Devleti gerçekten hem kuruluşunda ve hem de yıkılışında geç kalmış. Ve bu tarihsel sürekli geç kalış olgusu, belli bir oranda günüm üz Türkiye’si­ nin de yazgısını belirleyici nitelikler içerm iştir... Ancak, Osmanlı Devleti’nin her alandaki bu sü ­ rekli ve neredeyse inatlı geç kalışı, kapitalizmin 18. ve 19. yy. içindeki teknik ve düşünsel alanlardaki bü ­ yük devrimsel nitelikle gelişmesi karşısında oldukça hızlı ve hatta zaman zaman trajik-ağlatısal bir ç ö ­ zülme sürecine girmiştir... Daha 2. Viyana Kuşatması bozgunuyla tarihsel ivme netleşmiş. Küçük Kaynarca Antlaşması, MısırMehmet Ali Paşa karşısındaki bozgunlar dizisi, Çar­ lık Rusya’sı ile yapılan Hünkar İskelesi Antlaşması ve bunun ardından gelen ünlü 1838 Osmanlı-İngiliz T i­ caret Antlaşması, Osmanlı Devleti’nin bu büyük doğu despotizminin kapitalist toplumsal iktisadi biçim len­ me (form asyon) karşısında hemen hemen tümüyle teslim oluşunun önemli geri saym a noktalarından k i­ milerini oluşturmuştur... Tarihsel gelişmelerin ilginç bir aşamasında, Os­ manlI Padişahı 3. Selim ve Fransa Kralı 16. Louis m ek­ tuplaşmaya, birbirlerinden bilgi-deney değiş tokuşu yapmaya çalışmışlar. Ancak, “ Ne İsa’nın çanlan, ne M uham med’in ezanları” tarihsel yazgıyı değiştirmeye yetmemiş... Fakat 16. Louis’nin tutucu-gerici olduğu için halkı tarafından kafası kesilirken, 3. Selim, fazla ilerici-yenilikçi olduğu savıyla ulem a tarafından boğdurulm uştur... Birbirlerine pek yakın tarihlerde ortaya çıkan bu iki farklı görünüm lü olgu bile, Fransız-Osmanlı top­ 19

lumsal iktisadi biçimlenmeleri arasındaki nitel fark­ lılığı sergilemeye yeterli olabilir... Osmanlı Devleti’nin çözülmesinin, kapitalist top­ lumsal iktisadi biçimlenmeler karşısında askersel ye­ nik düşüşlerinin yasal-adli-idari, vb. gibi yönlerde onaylanması, 3 Kasım 1839 tarihinde Büyük Fransız Devrimi’nin ünlü İnsan Haklan Bildirgesi’ne öykü­ nerek hazırlanan Tanzimat Fermanı ile ilan olunmuş. Tarihsel olarak belgelenmiştir... Tanzimat Fermanı ile 3 Kasım 1839’da, dünya ta­ rihinde ilk kez bir doğu despotu —I. Abdülmecit adı­ na Reşit Paşa— tarihsel koşulların zorlaması doğrul­ tusunda, ancak göstermelik de olsa, kendi istemiyle, ülke içindeki insanların din, ırk, mezhep ayrılıklannm gözetilmeyeceğini, köleliğin “resmen” kaldınlacağını, mal-can ve de bunlann tümünden önemli, ticaret gü­ venliğinin kurulması yolunda “ kendi kişisel hakları­ nın” kimilerinden “feragat” ettiğini açıklamıştır... Ancak, bu “hak dağıtımı” işlemi, “ almadan” çok "verme”, “bağışlama”, “feragat etme” biçiminde oldu­ ğundan, günlük uygulamada, insanlann doğal-toplumsal haklan olarak değil, despotun bağışı olarak iş­ lem görmüştür... Her şeye karşın, bu tarihsel “ önlem ler” beklenen yaran sağlamamış. Tarihsel olarak kendisinden çok daha ileri bir toplumsal iktisadi biçimlenme ile çatı­ şan Doğu Despotizmindeki toplumsal çözülme drama­ tik boyutlara uzanmıştır... Bu koşullarda, bir yandan sanayi devriminin ürünleri, ülke içindeki yerli manifaktür sanayinin hemen hemen tümüyle kıyılması­ na neden olurken, öte yandan, tanm kesiminde “tı­ mar” düzeninin yerini “iltizam” ilişkileri almaya baş­ lamıştır... İltizam düzeni, özünde tefeciliğe dayalı bir 20

ilişkiler biçimini içerdiğinden “ tımar”a oranla daha geri bir üretimi koşullamış ve var olan düzeni daha da yozlaştırmıştır... Bu tarihsel gelişim aşamasında, ülke içindeki he­ men hemen her türlü üretim tümüyle çökerken, tica­ ret de yine tümüyle yabancı uyrukluların ellerine geç­ meye başlamıştır... Bu tarihsel evrim düzenini, Türkiye ve Sorunları adlı yazısında tartışan Engels, "Türkiye’de ticareti kim yönetiyor?” sorusunu yine kendisi "herhalde Türkler değil” biçiminde yanıtlamıştır...* * Bugüne değin, Türkiye-Osmanlı tarihi üzerine y a ­ pılan incelemelerin büyük bir çoğunluğu, soruna ol­ dukça mekanik ve biraz da iktisadi öğeye fazla ağır­ lık vererek yaklaşmışlardır... Kuşkusuz, bu yoldan vazgeçilemeyecek pek çok yararlı ve gerekli bilgi birikimi sağlanmış, iktisadi top­ lumsal biçimlenmenin göz ardı edilmeyecek bir bölü­ mü görece aydınlanmıştır... Ancak giderek bunlar yetmez olmuş. Olayın öznel-sübjektif yanını öğrenmeye yönelik istemler ve de gereksinimler artmıştır. Bugün, belki de en önemli gereksinmelerimizden biri belki de birincisi. Osmanlı Despotizm koşulların­ da yaşayan insanların kişiliklerinin boyutları üzerine olan araştırmaların eksikliğidir... * M arx-Engels: Doğu Sorunu Ankara, s. 40.

(Türkiye). Türkçe basım

1977,

21

Artık, salt teknik ve iktisadi yapıların betimlen­ mesi yetmemektedir. Binlerce yıl Doğu Despotizmi -eski doğu sınıflı toplumlan— toplumsal-iktisadi bi­ çimlenmeleri içinde yaşayan Türkiye insanının, kültü­ rel birikimlerinin kişiliklerinin ne boyutlara uzandı ğını aynntılı öğrenmek çok güncel bir zorunluluk ol­ muştur... Osmanlı Devleti'nin ekonomisi, politikası, ideolo­ jisi kadar, bu toplumsal biçimlenmenin ürettiği insan kişiliğini tüm boyutlarıyla tanımlayan çalışmalara gereksinim var. Din, sanat, yazın, estetik, kadın-erkek ilişkileri, aşk, ahlak felsefe, sistematik düşünce, dil, soyutlama, kavramlaştırma yeteneklerinin, vb. ne durumlarda evrimleşebildiğini, tek cümlelik betimlemelerin öte­ sinde ayrıntılarıyla tartışmanın büyük yararlan ola­ bilir... Bunlar, ilk bakışta, herkesin çok iyi bildiği şey­ lermiş gibi görünmelerine karşın, ayrıntılı çalışma­ lar, belki de tüm beklenenlerden de daha trajik görü­ nümler sergileyecektir... Belki de pek çok saygın araştırmacının böylesi çalışmaları sürekli ertelemele­ rinin gizi burada yatmaktadır... Olasılıkla ortaya çı­ kacak çıplak gerçek sanılandan ya da beklenenden çok daha kıyıcı tüm varsayımların ötesinde korkutu­ cu olacaktır... Ancak her şeye karşın böylesi araştırmaların ço­ ğaltılması ve ne denli sarsıcı olursa olsun gerçeklerin çıplak gözle görünür konumlara getirilmesi, bizlerin ya da bizlerden sonra gelenlerin, gündem lerini daha doğru yapmalarına ve de daha az telefat-zayiat ver­ melerine yardımcı olabilir... 22

Özetlersek, bugün, öğrenmemizde dirimsel-hayati gereksinim olan nokta, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne, kaç kilometre demiryolu, kaç fabrika, kaç dönüm ekime elverişli toprak... vb.nin aktarıl­ dığının ötesinde, nasü bir kültürel birikim ve nasıl bir kişilik yapısının kaldığıdır... * ** Tanzimat Fermanı’nı izleyen birkaç on yıllık ku­ luçka döneminden sonra Osmanlı Devleti içinde az sayıda da olsa kimi yurtseverlerde o zamanlara değin bir Doğu Despotizm biçimlenmesi için tümüyle yeni, ileri ve demokratik düşünceler ve hatta etkinlikler şe­ killenmeye başlamıştır... * ** Bugün, hiç kuşkusuz, ilk devrimci demokrat Türk düşünür-yazarı olarak Şinasi’yi selamlamak olasıdır... Şinasi, kendine özgün nicel ve nitel boyutları içindeki Türkiye devrimci demokrat hareketlerinin başlatıcısı ve anahtar önderi olmuştur. Türkiye düşün yaşamında başlayan hemen hemen her türlü yeni ge­ lişme ilk devinim gücünü onun çevresinden almıştır... Şinasi, kısa süreli, zorlu, yalnız ve giderek "kendi içinde derinleşen” yaşamı boyunca, içinden çıktığı ko­ şulların elverdiği ölçülerde, hep "ilk” çalışmaları yap­ mış. tik ürünleri vermiştir... Şinasi, arkasında devletin bulunmadığı, resmi ga­ zete niteliğinde olmayan, ilk özel gazeteyi çıkarmış, ilk Türkçe sözlüğü yazmış ya da yazmaya başlamış; ilk yazılı tiyatroyu üretmiş; ve belki de banların tü­ 23

münden nitelikçe çok daha önemli olarak geniş halk yığınlarını uyandırmayı amaçlamış. Ve bunun da yo­ lunun, ilk kez, anlaşılır, arı bir Türkçe’den geçtiğini savunup, dilin yalınlaştırümasma çalışmıştır... Şinasi, matbaalarda kullanılan harflerin sayıları­ nı 500’den 112 parçaya indirmiş. Dizgiyi kolaylaştır­ mış. Ve Türkiye’de, 12 yıllık bir zaman dilimi içinde matbaa sayısının 150 dolaylarına ulaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.

Şinasi, o zamanlara değin çahlşmalarmda Tanrı ya da Peygamber sözünü hemen hemen hiç kullan­ mayan, buna karşı Reisicumhur kavramını ilk kez iş­ leyen yazar-düşünür olmuştur... Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesine yazdığı önsöz bugün de güncelliğini yitirmemiştir... “Mademki bir heyet-i içtimaiyyede (sosyal toplulukta) yaşayan halk bunca vezaif-i kanuniyye (kanuni vazifeler) ile mükelleftir, elbette kaalen ve kalemen (sözle ve kalemle) kendi vatanının menafiine (çıkarlarına) dair beyan-ı efkar etmeyi (fikirlerini söylemeyi) cümle-i hükuk-u müktesebesinden (kazanılmış haklarının bütününden) addeyler (sayar). Eğer şu müddeaya (iddiaya) bir sened-i müsbit (ispatiayıcı senet) aranılacak olsa maârif (bilgi) kuvvetiyle zihni açılmış olan milet-i mütemeddinenin (medenileşmiş milletlerin) yalnız politika gazetelerini göstermek kifayet ede­ bilir”.*

* Bu yazının tümü için bkz. Hikmet Dizdaroğlu: Şinasi, Var­ lık Yayınevi 1954, s. 72.

24

3

•A. J

•j î ^ \ • -<

Şinasi ile Agâh Efendi'nin Ekim 1860’da çıkarmaya başladıkları Uk özel gazete: TERCÜMAN-I AHVAL.

Şinasi, salt yeniyi üretmekle kalm am ış, aynı 2a. manda içinde bulunduğu koşulların e lv erd iğ i ölçüde eskiyi, çağı dolmuş düzeni yık m a ya yönoJmiştir. ö r ­ neğin. onun: Senedi battal olur, battal olan d a va n ın dizesi, kendinden sonra gelen hem en h em en tüm ay­ dınların dilinde özdeyiş niteliğine dön üşm ü ştür. Şinasi'nin yaşam öyküsü ü z e r in e ç o k a z ş e y bilin­ mektedir. Ancak,

Milletim nev*i beşerdir, vatanım ı ru y -i zem in dizelerini yazan Şinasi için, y a k ın la n h ep güzel ve onurlu yakıştırmalarda bu lu n m u şla rd ır... Örneğin, pek çok araştırmacı, bugüne d e ğ in kesin lik le kanıt­ lanmadığı halde Şinasi’nin adının K uleli O la y ı’n a ka­ rıştığını söylemiş ve bundan k alka ra k K u leli O layının ilerici bir örgütlenme olarak ta n ın m asın ın gerekliliği­ ni önermiştir... Dostlan, Şinasi’nin, 1848 tarihlerinde Paris’de olduğunu ve ayak lan m alara k atıld ığın ı, bari­ katlar üzerinde savaştığını a n la tm ışla rd ır. Y azık ki, ■bugün Şinasi'nin Paris'e gidişinin 1849 ta rih in d e ger­ çekleştiği bilinmektedir... Y ine b a şk a b ir yakıştırm a­ ya göre, Şinasi, Tercüman-ı A h v a l g a ze te sin i çıkarır­ ken. Fuat Paşa bunu A b dü laziz’e g österm iş. V e Padi­ şah Şinasi'yi ödüllendirmek için, o n a 500 altın gön­ dermiş* Ancak Şinasi, "benim bu k a d a r p a ra ile gö­ rülecek işim yok" diye pa ra yı k a b u l etm em iş, geri göndermiştir... Kemal’i (N am ık ) T ü r k iy e ’y e kazandı­ ranların başında Şinasi olm asına k a rşın , o n u n sürek­ li olarak gereğinden çok d o ğ u lu k a lm a s ı nedeniyle, ilişkileri her zaman oldukça m e s a fe li k a lm ış. Paris’te uzun süre birbirlerine co ğ ra fi o la ra k ç o k y a k ın bulun­

malarına karşın, ancak bir kez, o da Reşat Bey’ln ara­ cılığıyla karşılaşmışlardır. Komal, Şinasi'nin cenazesi­ ne bile gitmekten çekinmiş. Ancak, her zaman, Şinasi'yo karşı saygılı davranmıştır... Kemal, Magosa'da sürgünde, Kıbnslı ozan N âzım a armağan ettiği Şinasi'nin resminin arkasına, kendi el yazısı ile: "Yeni OsmanlIların Reisi, Kıblei erbabı ya­ kın ve saıdülhayat ve şehidülmemat Şinasi merhum. Kemal" diye yazıp imzalamıştır... Şinasi, Paris’de kaldığı süre boyunca, Yeni Osmanlılar’dan salt, Reşat, Nuri ve Mehmet beyler ile ilişki kurmuştur. Şinasi, Paris’de bulunduğu 1867 y ı­ lında, nedeni kolay anlaşılmayan bir davranışla, iki günlüğüne İstanbul’a gelmiş ve karısı Navikter Hanım’ı boşayıp yeniden Paris’e dönmüştür. A rkadaşla­ rı, bu davranışının gerekçesi olarak, karısının, Fuat Paşa’dan, Şinasi’nin İstanbul’a getirilmesi için dilek­ çe vermiş olmasını göstermişlerdir... Mustafa Fazıl Paşa, ağır hastalanması üzerine Şi­ nasi’nin konağının yakınındaki bir eve taşınmasını ve gittikçe bozulan sağlığının bakımının burada yapılm a­ sını istemiş. Şinasi, burada ancak birkaç gün kalmış. V e sağlığının düzeldiğini söyleyip kendi evine dönm üş ve birkaç gün sonra, orada, kendi yatağında ölm üş­ tür... Çok daha ilginç ve önemlisi Şinasi'yi Paris’den yakından tanıyan, Lord Byron’un hekiminin oğlu, Fre­ derick Milligen’in yakıştırmasına göre, Şinasi, Libya üzerinden askeri bir girişimde bulunm ak için G aribaldi’den yardım istemiştir.* * Berkes, N; Türkiye'de Çağdaşlaşma, BUgi Yayınevi, 1973 s. 523.

vt'-vi üte-ı-.ekle kalmamış, »ya., ^ $***■ S “> ^ h * a kcşuİUnn *lv* ^ «Ç&5* r-A"d* •.•C-v ' yasmaya yıûneısuştir. < x

<-.
.. .....

««$»• ~ ' K _ J ,>iur. ba«al »lan davam» M-'*' ^ .,n. A,:e.. hi.n-.e-n hemen iü® ^-deyi* r.ite^ i»* dönüşmüştür. ^ C '^ - i r e W ^ 0 ürerine o>k a= şey Vu^. ...*:*hr. Ar.cak

v ic t im no'"* K ir d ir , vatanım, ruy-t remin

.

_= wv*. SSa** iv'n. > * * » * ■ « h*P tfbti v, b u lu n m u ş la r d a .

û ra ^ fc .

•xr ' “ . ‘ l^nrît-^cı- *»<*»* de£uı kesinlikle ka^. ^ ' ş-aasTain ;>d'.:nn Kuleli CSajıas v* * » * » kalkarak K uleli C*'.ayı'a;r. clarak tansnKiasmut perekitsg. ŞinasTnin. 1S4S tarihleri-** v* ayakîaiîîaaîara kauidıjanı, bari£ ^ ’ « - % ^ S e sarsşagtfu anlatm ışlardır. Y a a k ki. şî".^ ; r.ir. Paris'e ^ dişin in 1S49 tarihinde ^ ^ j ^ :'’C fir.mekJAİir... Vine başka bir yakışanca* — $ ? „« :. Terrüman-ı A hval ç e t e s i n i çskarj> ^ / f * » : ' p . w s bunu Abdûiaziz'e gösterm iş. Ve PsufijJ h 'şirisiV : vViûîlendirntek için, ona 500 altın srâaderr.':ş' Ancak Şinasi. “ benim bu kada r para ile $&• -■'^cek işi:” yok" diye parayı k abul etmemiş. ™ri sSaderai?dr... Kemal*! iN aım k' T ü rk iy e'ye kazanc.-nm 'arx başlıda Şinasi olmasına karşın, onun sürek­ li cUrai gerecinden çok doğulu kalm ası nedeniyie. ilişkileri her ras-an oldukça m esafeli kalm ış. P a ris » aıur. sûre birbirlerine coğrafî ola ra k çak yakın bulaa;;^ t .“ K--l

malarına karşın. ancak bir kor. o da Reşaî Bey'in aradtı&jy-a karşılaşmışlardır. K*mai. Şû ıasfn ln oer.a ^ sıne bile g iîn ı* k »n çekin m iş Ar.cak. her rarsan. Şinasi'yo karşı saygılı davraıunışîır... Kemal. Ma^çosa'da sürgünde. Kıbrıslı ocar. N.tar.ı‘ i &rr.ıa£an estiği Şinasi'nin ra m in in arkasına, kendi el y a a s ı ile: 'Yeni O sm anhlann Reisi. Kıblei erbabı ya­ kın ve saıdûîhava: ve şehidülnıenıa: Şinasi m erhum . K em aı' diye yazıp im ralasuştır... Şinasi. FarîsV.e kaldığı süre boyunca. Y on: O s­ manlIlardan sai:. Reşat. Nuri ve M ehnıe: beyler Üe ilişki kurmuşsur. Şinasi. Faris’de bulunduğu I95T yı­ lında, nedeni kolay anlaşılmayan bîr davranışla, iki günlüğüne İstanbul'a gelmiş ve karısı Navikrer Hansm'ı boşayıp yeniden Paris'e dönm üştür. A rkadaşla­ rı, bu davranışının gerekçesi olarak, karısının.. Fuat Fsşa'dan. Şinasi'nin İstanbul'a getirilm esi için dilek ­ çe vermiş olmasını sC>s;ermişlerdir... M ustafa Fani Paşa, a£ır hasıalanm ası üzerine Şinasi’nin konanının yakınındaki bir eve taşınm asını ve intükçe bozulan sağlığının bakım ının burada yapılm a­ sını istemiş. Şinasi. burada an cak birkaç gûn kalm ış. V e sağUğmın düzeldiğini söyleyip kendi evine dön m ü ş ve birkaç run sonra, orada, kendi yalağın da ölm üş­ tür... Çok daha ilginç ve önem lisi Şlnasi'yi P a r is d e a yakından tanıyan. Lord B ıt m 'u n hekim inin oglu. Fre­ derick Millijren'in yakıştırmasına g öre. Şinasi. Libya üzerinden askeri bir girişim de bu lu n m ak için G a ri­ baldi'd en yardım istemiştir.* ’ Belies, N 533.

Türtoje de Çağdaşlaşma. Bilgi Yayınevi 1973 s.

Şinasi, salt yeniyi üretmekle kalm am ış, aynı za­ manda içinde bulunduğu koşulların elverdiği ölçüde eskiyi, çağı dolmuş düzeni yıkm aya yönelmiştir, ö r­ neğin, onun: Senedi battal olur, battal olan davanın dizesi, kendinden sonra gelen hem en hem en tüm ay­ dınların dilinde özdeyiş niteliğine dönüşm üştür. Şinasi’nin yaşamöyküsü üzerine ço k az şey bilin­ mektedir. Ancak, Milletim nev-i beşerdir, vatanım ı ru y -i zemin dizelerini yazan Şinasi için, yakın ları hep güzel ve onurlu yakıştırmalarda bulunm uşlardır... Örneğin, pek çok araştırmacı, bugüne d eğ in kesinlikle kanıt­ lanmadığı halde Şinasi’nin adının K uleli O layı’na kanştığını söylemiş ve bundan kalkarak K uleli Olayının ilerici bir örgütlenme olarak tanınm asının gerekliliği­ ni önermiştir... Dostlan, Şinasi’nin, 1848 tarihlerinde Paris’de olduğunu ve ayaklanm alara katıldığım , bari­ katlar üzerinde savaştığını anlatm ışlardır. Yazık ki, bugün Şinasi’nm Paris’e gidişinin 1849 tarihinde ger­ çekleştiği bilinmektedir... Yine başk a b ir yakıştırma­ ya göre, Şinasi, Tercüman-ı A h val gazetesini çıkarır­ ken, Fuat Paşa bunu Abdülaziz’e gösterm iş. Ve Padi­ şah Şinasi’yi ödüllendirmek için, on a 500 altın gön­ dermiş.* Ancak Şinasi, "benim bu k a d a r para ile gö­ rülecek işim yok” diye parayı k a b u l etmemiş, geri göndermiştir... Kemal’i (Namık) T ü rk iy e’ye kazandı­ ranların başında Şinasi olm asına karşın, onun sürek­ li olarak gereğinden çok doğulu kalm ası nedeniyle, ilişkileri her zaman oldukça m esafeli kalm ış. Paris’te uzun süre birbirlerine coğrafi ola ra k ço k yakın bulun* a.g.y. s. 8 26

m alanna karşın, ancak bir kez, o da Reşat Bey’in ara­ cılığıyla karşılaşmışlardır. Kemal, Şinasi’nin cenazesi­ ne bile gitmekten çekinmiş. Ancak, her zaman, Şinasi’ye karşı saygılı davranmıştır... Kemal, M agosa’da sürgünde, K ıbnslı ozan N âzım ’a armağan ettiği Şinasi’nin resminin arkasına, kendi el yazısı ile: “Yeni Osmanlılann Reisi, Kıblei erbabı y a ­ kın ve saıdülhayat ve şehidülmemat Şinasi merhum. Kemal” diye yazıp imzalamıştır... Şinasi, Paris’de kaldığı süre boyunca, Yeni Osmanlılar’dan salt, Reşat, Nuri ve M ehmet beyler ile ilişki kurmuştur. Şinasi, Paris’de bulunduğu 1867 y ı­ lında, nedeni kolay anlaşılmayan bir davranışla, iki günlüğüne İstanbul’a gelmiş ve karısı Navikter Hanım’ı boşayıp yeniden Paris’e dönmüştür. Arkadaşla­ rı, bu davranışının gerekçesi olarak, karısının, Fuat Paşa’dan, Şinasi’nin İstanbul’a getirilmesi için dilek­ çe vermiş olmasını göstermişlerdir... M ustafa Fazıl Paşa, ağır hastalanması üzerine Şinasi’nin konağının yakınındaki bir eve taşınmasını ve gittikçe bozulan sağlığının bakımının burada yapılm a­ sını istemiş. Şinasi, burada ancak birkaç gün kalmış. V e sağlığının düzeldiğini söyleyip kendi evine dönm üş ve birkaç gün sonra, orada, kendi yatağında ölm üş­ tür. .. Çok daha ilginç ve önemlisi Şinasi’yi Paris’den yakından tanıyan, Lord Byron’un hekiminin oğlu, Fre­ derick M illigen’in yakıştırmasına göre, Şinasi, Libya üzerinden askeri bir girişimde bulunmak için G aribaldi’den yardım istemiştir.* * Berkes, N; Türkiye’de Çağdaşlaşma, Bilgi Yayınevi, 1973 s. 523.

27

Kuşkusuz bu tür örnekler daha da çoğaltılabilir Ancak Şinasi ve onun kuşağı, konuştukları dilde "toplum”, "topluluk”, "vatan”, "sınıf", "özgürlük", v t’ gibi kavramları bulamadıklarından, güncel sorunları­ nı, duygularını, coşkularını anlatamadan yitip gitmiş, lerdir... Bu koşullarda Şinasi, Nâzım’ın;

İnsansız batan bir gemi gibi korkunç yanhzlığını taşıyarak her gün biraz daha indi dibe... dizelerinde vurguladığı gibi, giderek kendi içine ka­ panmıştır. .. Ancak, tüm bu çabalar, ne T ü rkiye’nin ne de Şi­ nasi’nin tarihsel yazgısını büyük ölçülerde değiştire­ memiş.

İlk devrimci demokrat Osmanlı’nm, bugün ancak, okul görevi ya da araştırma amacıyla okunabilen Şair Evlenmesi adlı çalışmasını yayımlamaya başladığı 1859-1860’lardan, 3 bin yıl kadar önce Homeros des­ tanlarım yazmış; 2500 yıl kadar önce Grek düşünür­ leri, sanatkârları ölümsüz yapıtlarını üretmişler. 1300 yıllarında Dante, Tanrısal Komedya’yı yazmış; Leo­ nardo (1452-1517) yaşadığı tarihsel zaman dilimi için­ de, yazılması-çizilmesi olası her bir şeyi yapmış-, 1859 yılında Darwin, Türlerin Kökeni’ni, Marx Ekonomi Politiğin Eleştirisi’ni yazmıştır. Shakespeare, Balzac çoktan ölmüşler, Dostoyevski, Yoksullar’ı yazmış, Beliski’nin övgülerini kazanmış. Suç ve Ceza’yı üretme sürecine girmiş; Gonçarov, 1857’de Oblom ov’u yazmış; 1860’da Çemişevski tutuklanmış ve hemen Nasıl Yapmalı’yı kurmaya başlamıştır... 28

YENİ OSMANLI CEMİYETİNİN ÖRGÜTLENİŞİ

Doğu despotik biçim lenm esi için d e ortaya çıkma­ ya başlayan genç Türkiye bu rju va h areketin in aydın kadrolan 1860 yıllarından son ra T ercü m e O d a la n ’nda, Tasvir-i Efkâr, Courrier d ’orient, vb. g ib i y a y ın organ­ larının çevresinde yoğunlaşm aya başlam ış. V e Yeni OsmanlIlar Cemiyeti’nin örgütlenişi b öy lesi bir biriki­ min en önemli nitel sıçram a n ok taların d an birin i oluş­ turmuştur... Yeni Osmanlılar Cem iyeti’n in ilk tem el hücresini kuran Nuri ve Reşat Bey’ler, d a h a ç o cu k lu k yaşların­ dan itibaren birlikte büyüm üşler. S o n r a yine birlik­ te, Meclis-i Vâlâ Tercüme D airesi’n e g ir ipdevlet me­ muru olmuşlardır. Bu arada, Nuri ve Reşat B ey ’ler, ilerid e Yeni Os­ manlIlar hareketinin beyni v e en d e v r im c i demokrat kişiliği konumuna gelecek ola n M e h m e t B e y ’le tanış­ mışlardır... Mehmet Bey (Sağır A h m et B ey za d e M eh m et) çok genç yaşlarda Paris’e gitmiş. S a ğ la m b ir eğitim gör­ müş. Yüzyılın sorunlarım y a k ın d a n ta n ım ış ve bun30

la n arkadaşlanna yansıtmaya büyük özen gösterm iş­ tir. M ehmet Bey ile tanıştıktan sonra, Reşat ve Nuri Bey’lerin tartışma konularının gerek içeriği gerek b i­ çimi hemen hemen tümüyle değişm iştir... Bir süre sonra Nuri Bey, ileride Yeni O sm anlılar Cemiyeti’nin yazgısını çok yönlü etkileyecek olan Sup­ hi Paşa’nm oğlu Âyetullah Bey ile tanışmış. Böylece ilk çekirdek grup dört kişi olmuştur... Bu süreç içinde, İstanbul’un diğer bir yöresinde yaşayan Kemal Bey başka bir yönden evrim leşm iştir... Leskofçalı Galib üzerinden N ef’i ile özdeşleşecek kadar Divan Edebiyatının içine dalan Kemal Bey, 1862 yılında günlerden bir gün, 20 paraya satın aldığı Şinasi’nin İlahi’sini okuduktan sonra tüm yazgısı değ iş­ miştir. .. Namık Kemal, bu olayı ilerideki yıllarda şöy ­ le anlatmıştır... «Hangi senede olduğu h atm m da değildir. Fakat zannım a göre yetmiş sekiz sene-i h icriyesinde ola ­ cak, b ir ram azan günü kitap aram ak için Sultan Bayezıt Cam ii avlusundaki sergilere girdim . Eli­ me tâlik yazı ile bir kâğıt parçası tutuşturdular. Y irm i para istediler. Parayı verdim , k âğıdı aldım . Üstünde İlahi ünvanını gördüm . D erviş Y u n u s ila ­ hisi zannettim. Bununla beraber ok u m ay a b a ş­ ladım. O ilahi ne idi? Bilir m isin ne id i?...», «Fik­ rim i edebiyat arkadaşlan m a anlatam adım , gittim gazetesine muin oldu m ...» K untay’m, ozanca söylediği gibi, K em al Bey, b ir sabah evinden divan şairi çıkm ış, ak şam g a zeteci d ö n ­ 31

müştür... Nuri, Reşat, Mehmet, Âyetullah ve Ke®^ beyler, 1865 yılının Haziran ayın da bir cumartesi g$. nü, Yeniköy’de Ahmet Bey’in yalısında toplannuş]ar ve ertesi pazar günü Belgrad O rm a n la n ’na gidip top. lantılanna yeni bir biçim-nitelik v erm eyi kararlaştı, mışlar. Mir’at gazetesi-dergisi sahibi R efik Bey bu ta­ rihi toplantıya altıncı kişi olarak p azar günü katılmış. Ancak, bir süre sonra yakalan dığı koleradan kur­ tulamayarak iki buçuk ay k ad a r son ra ölmüştür.. Namık Kemal, Refik Bey’in acısını öm rü boyunca yü­ reğinde taşımış. Yazdığı m ektuplarda çok kereler bu eski yoldaşını saygıyla anm ıştır... Osmanlı Devleti’nin despotik yapısı uzantısında toplantı kuşkusuz gizli yapılm ış. İttifak-ı Hamiyyet «Yurtseverler Birliği» adını almış. Fakat Yeni Osman­ lIlar adıyla tarihe geçm iştir... Yeni Osmanlılar Cemiyeti, İtalyan Carboneri giz­ li kuruluşlarının örgütlenme yap ısı örnek alınarak kurulmuş... Buna göre, üzüm salkımı biçim in de kurulacak ya­ pının her bir hücresinin yedi ü y ed en oluşm ası karar­ laştırılmış. Ancak, bu hücrelerde, h e r altı kişiyi ör­ gütleyen yedinci üyenin «baş» y a d a sekreter olması ve görece daha üst düzeydeki g izli toplantıların salt bu «baş»lar arasında yapılm ası öngörülm üştür... Her üyeye ve içinde y er a ld ığ ı h ü crey e ayn birer numara verilmiş; ve üye, h em k en d i hem de hücre numarasıyla «tanımlanmıştır»... Ö rn eğin , ilk altı üye­ yi örgütleyen Nuri Bey 1. n u m a ra o la ra k belirlenmiş. Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne b irk a ç ay lık gecikmeyle giren ve tüm bu bilgileri ken disine b o rçlu olduğumuz E. Tevfik’in numarası 105 olm uştur. Yeni Osmanlılar Cemiyeti, o ld u k ça kısa bir zaman

dilimi içinde hızla örgütlenmiş. Üye sayısı 245’e ulaş­ mış. Bu tarihsel örgütlenmenin, son 35. yedilisinin «baş»ma, 245 numara ile Kolağası Süleyman Efendi (Paşa) atanmıştır...* 1867 yılı Türkiye tarihinde son kerte önemli olay­ larla dolu geçmiş. 7 Mart 1867 tarihinde Fransa’da, Emile de Girardin’in, Liberte gazetesinde, Türkiye li­ beral burjuva hareketinin, Doğu Despotizmi’ne, Padi­ şah Abdülaziz’e yönelik ilk tamim bildirgesi M ustafa Fazıl Paşa imzasıyla yayımlanmıştır... Ancak bazı araştırmacılar, o tarihlerde Paris’de sürgünde bulunan Mustafa Fazıl Paşa imzalı bu ünlü bildir genin-dilekçenin Liberte gazetesinde yayımlanmasından önce İs­ tanbul’da bilindiği, hatta Türkçe’ye çevrildiğini söyler­ ler. Aynca, tüm ilerici görüşlerine, demokratik düşün­ celerine, yeteneklerine karşın Mustafa Fazıl Paşa’mn böylesi bir bildirgeyi-dilekçeyi yazabilecek çapta ol­ madığı yolunda ciddi kuşkular ileri sürülmektedir... Altındaki açık Mustafa Fazıl Paşa imzasına kar­ şın, Türkiye burjuva hareketinin bu ilk bildirgesini yazanın kim olduğu sorunu tartışmalıdır ... Berkes’in kolay yadsmamayacak savm a göre, bu bildirgeyi, Romen devrimci demokratlarından, gazete­ ci Gregory-Ganeca yazmış, M ustafa Fazıl Paşa da imzalamıştır... * ** Türkiye burjuvazisinin M ustafa Fazıl Paşa im zalı bildirgesini Türkçe’ye çevirmek için, Y eni Osm anlılar * Ebuzziya Tevfik, Yeni OsmanlIlar Tarihi, Günümüz Türkçesine uygulayan Şemsettin Kutlu. İstanbul 1973, s. 79...

33

Cemiyeti’nden bir grup yurtsever, İstanbul'da V efaca Ahmet Efendi’nin konağında toplanm ışlar... Bildirgeyi Türkçeleştirmeye ilk kez Namık K em al başlamış. An­ cak, biçimi-üslubu hemen anlaşılır olduğundan, arka­ daşları, Sadullah Bey’in çevirm esine k ara r vermişler Sadullah Bey’in çevirisini, Ebuzziya T evfik yazıya ge­ çirmiş, Ahmet Efendi’nin oğlu A sım Bey de bunları tâlik yazısıyla basılabilecek biçim de «eczalı kâğıda, geçirmiştir... Bildirge, Mustafa Fazıl P aşa’n m İstan bu l’da kalan arkadaşlarından ve Yeni O sm anlılar’m yakınlarından Jean Pietri’nin Courrier d ’O rient gazetesi aracılığıyla Cayyole adlı bir Fransız’ın taşbasm ası matbaasında 18 sayfalık bir kitapçık olarak 50.000 adet basılmıştır... Bu bildirgeyi, her türlü olu m suzluğu g ö z e alarak, Şinasi’nin Tasvir-i Efkâr gazetesi dağıtıcılarından Yu­ nus Ağa, yine Şinasi’nin arkadaşlarından Şakir Efen­ di Bayezıt’ta kâğıtçı Hacı K adir Efendi, Raşit Efendi, Beyoğlu’ndaki kitapçılardan M a ca r g öçm en i Daniyel Silaki, Tasvir-i Efkâr başm ürettibi R ıza Efendi, Rıza Efendi’nin kardeşi Rıfat Efendi ve y in e tüm bu tarih­ sel bilgileri kendisine borçlu old u ğ u m u z Ebuzziya Tev­ fik dağıtmışlardır...* MUSTAFA FAZIL P A Ş A ’N IN MEKTUBU** (Hâlen Paris’te y a şa m a k ta bulunan devletlü Fazıl M u sta fa P aşa’nm, padi­ şah hazretlerine su n m u ş oldu ğu mek­ tup - yazının su retidir.) * E. Tevfik s. 22-26. ** E. Tevfik, s. 27-43. T ürkiye lib e r a l b u r ju v a z i h a re k e tin in ev­ rimindeki tarihsel yeri, b e lg e se l n it e liğ i n e d e n iy le bu yazı­ nın tümünün yayım la n m asın ı y a r a r lı

g ö rd ü k -

«Padişahların sarayına en güç giren şey doğruluk­ tur. Onların çevresini sarmış bulunan kimseler, d oğ ­ ruluğu kendilerinden bile saklarlar. Çünkü, bunlar, gözlerini olanca hırslan ile diktikleri hükm etme ve hükümette bulunma lezzeti içinde ve bunun tam or­ tasında yaşadıklarından, halkın çekmekte olduğu tür­ lü sıkıntıları, eziyetleri yine o halkın tem belliğinin sonucudur şeklinde yorumlarlar. Öte yandan, bu tip­ teki adamlara göre, devletlerin güçten düşmesi, za­ yıflam ası ve gerilemesi tarihin ve tabiatın değişm ez kanunları gereğidir; bunun önüne geçm eye im kân yoktur ve kadere boyun eğmek en tabii yoldur. Birtakım asılsız ve saçma hayallere saplanm aksızın, doğruluğu görm ek için, casaretli bir sadakat lâ­ zımdır. Hele, doğru olanı bir padişaha anlatabilm ek için çok daha fazla cesaret ve sadakat gereklidir. İş­ te bu çeşitten bir sadakat ben kulunuzdan h içb ir za ­ man eksik olmadı. Bunu ispat için, gerek siz padişah hazretlerinin ve gerekse beni bu gurbet diyarın a sü r­ dürm eye sebep olanların hafızalarına m üracaat ed e­ rim. Gerçi, bu sadakatin ve siz padişah hazretlerine karşı çok belirgin olan iyi niyet ve bağlılığım ın, elle tutulur, gözle görülür belgelerini gösterm ek, y a n i v a ­ tanımızın ıslahını, hatta daha doğrusu yeniden c a n ­ landırılm asını elde ettirecek u ygun b ir g örev elim e geçm edi. A m a ne v a r ki, devletinizin yü zü n dek i örtü ­ y ü kaldırıp, bugünkü idarenin kötülüklerini ve h ü k ü ­ m etinizin y arala n ın siz y ü ce padişahım ıza, h erk esten önce, ben arzetm ek cesaretini gösterdim . B enim bü tü n

35

duygu V6 düşüncelerim sizin h izm etin izd e v e siz© yararjı olmaya dayalıdır. G erek h ü k ü m d a rlık şahsiyetinize karşı olan bağlılık v e iy in iy etlerim d en , gerekse vatanıma karşı duyduğum sev g id en d o la y ı — görünür­ de olsun ya da olmasın— bizleri k u şa tıp av u cu n a al­ mış bulunan kötülükleri b ir k e n a rd a n sey retm ey e ar­ tık tahammülüm kalmadı. Siz y ü c e p a d işa h ım ızın te­ miz ve bağışlayıcı kalbine k arşı d e r in in a n cım sarsıl­ madan, kısacası, henüz vakit g eçm e m iş k e n , b ir çare bulup, kendimizi içinde b u lu n d u ğ u m u z şu k ötü du­ rumdan kurtarmaklığımız için, o r ta la r d a olu p biten­ lerden hiçbirini gizlem eden, size a n la tm a y ı gerçek bir yurttaşlık görevi saym aktayım . Şevketlü efendim; d evletin izdeki h ıristiy a n uyru­ ğun ortaya atıp körükledikleri ih tilâ l eserleri, aslın­ da, bütünüyle bizim dış d ü şm a n la rım ızın fesatların­ dan doğra aktadır. Bununla birlikte, bu k on uda, şim­ diki hükümetin de büyük k u su rla rı bulunmaktadır. Zira, bir zamanlar yapılm asında h iç b ir sa k ın ca görül­ meyen en masum hareketler bile, b u g ü n a rtık h er cins yabancı asıllı uyruklulara bir zu lü m v e gad irlik gibi görünüyor. AvrupalIlar za n n e d iy o rla r k i Türkiye’de zulüm gören ve belâ çeken, h e r fır s a tta v e h er şekil­ de hakarete uğratılanlar, sadece, h ıristiy a n asıllı mil­ letlerdir. Halbuki durum h iç de b ö y le d eğildir. Müslümanlar ki —yabancı d evletlerden h içb irisi onlan korumayı akıllarına bile g etirm ezler— b u n la r müslüman olmayan öteki m illetlerden ç o k d a h a fa z la ezilip harap olmuşlardır. Müslümanlar, bilindiği gibi, m e r tç e b ir sabır ve tevekkülle, bu ıztıraplan şim diye k a d a r çekmişlerdir. AvrupalIlar ise bunun fark ın d a b ile d eğ ild irler. Oysa müslümanlar, devletin ve h ü k ü m etin d iz g in le rin i elin36

de tutan siz padişah hazretlerinin kanıyla aynı kan­ dan oldukları için, tahtınıza ve saltanatınıza itaat ve sevgi göstermeyi Kur’an’ın emirlerinden sayarlar. Lâkin, şevketlü efendim, izin verirseniz, size söy­ leyeyim ki artık, müslüman halkınızda da fedakârlık edecek hal ve tahammül kalmadı. Y er yer yükselen hoşnutsuzluk sesleri her ne kadar susturulmak iste­ niyorsa da, jöne de, her taraftan işitiliyor. O halde, bu durumda onları da bu dereceye kadar ümtisizlik ve kötümserliğe düşürmek hem sizin sülâlenize, hem de kendilerine pek zararlı olacaktır.

Özellikle, sizin padişahlık anlayışınıza ve belki na­ zırlarınızın da anlayışlarına aykırı düşen bir durum gösterdiği halde, bugünkü devleti idare edis tarzının kötülüklerinden doğan bir takım olumsuz gelişmeler vardır ki bunlar Türk soyundan gelenleri gittikçe yoz­ laştırmaktadır. Siz padişah hazretlerinin kudretiniz ve geniş bilginiz herkesçe kabul olunduğu halde, çe­ şitli zulümler ve kötülükler yüzünden millet bundan yararlanamamaktadır. Yüce Türk soyundan gelmiş ol­ makla iftihar eden bazı sadık kullarınız, —vatana kar­ şı besledikleri derin sevgileri gereği— bu milletin böylece zayıflayıp azalmakta bulunduğunu görerek çok haklı bir üzüntü duymaktadırlar. Lâkin, bunun en belli başlı sebeplerinden askerlik usulünün yolsuz­ luğu olduğunu gördüğüm halde, yine de, beıü en çok korkutan husus bu değildir. Belki yakın bir zamanda göreceğimiz geleceğin kötü gelişmeleri konusunda be­ ni en çok korkutan şey —birçok esir milletlerde ol­ duğu gibi— Osmanlılar’da da belirtilerini göstermeye başlayan ahlâk düşkünlüğüdür ki, bu her gün daha fazla artmakta, derinleşmekte ve yayılmaktadır. Şevketlü efendim; dört yüz sene evvel, babalan37

mızm, doğu Roma İm paratorluğunu orta d a n kaldıra. rak ve Konstantin'in bütün d ü n y a y a ba şk en t olarak ilân ettiği ünlü beldeye çok b ü y ü k b ir şan ve şeref­ le, haklı bir zaferle, gelip otu rarak, ta rih çe böylesin0 şanlı fetihlere nail olm aları, sa d ece d in gayretinden ileri gelmemiştir. Belki, din g a y reti v e askerlikte^ üstün cesaretleri onların m illi a h lâ k la rın ın bir ış^ gibi yansımasından başka b ir şe y d eğ ild i. Evet, onlar kendilerini yöneten âm irlerine ve su b a yla rın a itaatli idiler; lâkin, bu itaat, ken dileri ta ra fın d a n , kendi is­ tekleriyle belirlenmiş ve k a b u l o lu n m u ş bir serbest­ lik içinde ve özgürlük tem eline d a y a lı old u ğ u için her birinin kalbi ve aklı alabildiğine h ü r riy e t havası içindeydi. Bilemiyorum nasıl g ü ç lü v e m a ya d a n gelme ve nasıl yaratılıştan var olm a b ir y ü c e lik birleşmiş ve bunlar onlarda kendiliklerinden b ir d ü z e n ortaya koy­ muştu. İşte, bu düzendir k i o n la r ın ç o k canlı olan ahlâk ve karakterlerini m u n ta za m b ir h ale koyardı, Hasılı fazilet ve olgunluk o n la rın k a lp lerin d e ve zi­ hinlerinde yuva yapmıştı. Asıl bu kaynağm h ızıy lad ır k i o n la r öylesine bü­ yük bir devlet yapısına k ola y lık la sa h ip v e neticede muzaffer oldular.

Gerçi, şu dünyada iyi ahlâk, milletlerin nazarın­ da her zaman ve başlı başına geçerli bir kuvvet de­ ğildir; kötülükler de zaman zaman hüküm ve ferman­ larını yürütürse de, şurasını unutmamalıdır ki asıl ve esas olan birincisidir ve devletlerin onsuz ayakta durabilmesi kabil değildir. Çünkü şu iyi ahlâk deni­ len şey, anlaşılan yalnız kendine özgü bir yücelik ta­ şıdığı içindir ki, o parıldadıkça bir millet yükselip ge­ lişir; öte yandan kötülükler arttıkça da o millet belâ­ sını bulur.

Şevketlü efendim ; bizim m illetimizde iyi ahlâkın günden güne bozulm ası; kötülüğe tenezzül etmeme, namus, yurt ve iyilikseverliğin gittikçe azalm ası v a ­ tanlarını gerçekten seven, sizin şanınızın artm asını ve vatanım ızın mutluluğunu yürekten arzulayan kim se­ ler için, büyük bir endişe teşkil etmektedir. Am a, bu iyi ahlâk bizim milletimizde nasıl bozulm asın ki bu m illetin fertleri de, yurttaşları bulunan g a y rı m üslim milletlerin uğradıkları belâları birlikte çekm ekte­ dirler. H er türlü zulüm lere ve haksızlıklara ve d oğ ru ­ dan d oğru ya sizin gözleyip izleyem eyeceğiniz, kontrol edem eyeceğiniz küçük m em urların keyiflerine göre yürüttükleri işlemlere, yersiz davranışlara m aruz k a ­ lırlar. Tekrar edeyim: Bunların yaptıkları, ettikleri si­ zin tarafınızdan h içb ir zam an öğren ilem ez... T ürki­ y e’de bir kam uoyu, halkta ortak bir du yg u v e fik ir birliği bulunm adığı için, birçok küçük m em urlar, y o l­ suz tutum ve davranışlarından d ola yı h içb ir zam an sorum lu tutulm azlar. D urum böyle olunca, b u çeşit m em urları istediklerini yapm aktan kim alıkoyabilir. O halde, şöyle bir ayrım yapalım : Sizin h alkınız iki kısımdır; bunlardan bir kısm ı zalim lerdir ki, h içb ir en gelle karşılaşm adan akıllarına gelen zu lm ü y a p a r­ lar. Bir kısm ı d a m azlumlar, yan i zu lü m g ören lerd ir ki daim a kötü lü kler altında ezilirler. B irinci kısım dakiler sizin taşım akta olduğunuz bü yük v e son su z g ü ç ­ ten yararlanarak, yapüm am ası gerek en h er şeyi y a p ­ m aya cesaret ederler; İkinci kıszm dakiler bu za lim ­ lerin zulüm leri altında ezile ezile, ister istem ez, iy i ahlâktan uzaklaşırlar. Çünkü, b u m azlum lar, o za ­ lim lerin istedikleri h er şeyi y apm aların ı artık k a n ık ­ sam ışlardır. Eğer, onları sizin y ü ce katınıza şikâyet etm eye kalkışacak olsalar, ken dilerin e d erh a l â si ve

edepsiz damgası vurulacaktır. İşte, en tabii şey şikâyet haklarını bile k u llan am am a yüzünden bum-, nn ahlâklarında yavaş yavaş b ir çözülm e başlar; ^ çözülme bir alçaklıktır ve siz padişah hazretleri
leşine kavrayan ve kararlarını hemen buna göre alan bir akıllan vardı ki, bindikleri küheylanların önünden durmadan kaçan ince fikirli uluslarda bu üstünlük yoktu. Eyvah ki sağduyuya sahip vatandaşlar da şimdi, kendilerinin hiçbir teşebbüsüne meydan vermeyen, başına buyruk bir hükümetin mengenesi altında ezi­ lip kalıyor. Sizin devletinizde Osmanlı milleti, yara­ tılışlarına aykırı bulunduğu halde, hattâ Rumlardan fazla idarede istiklâl yoluna yöneldiler. Biz ki Türk ulusuyuz; İstanbul’un eski Rumları gibi yüzden dirayetlilik gösterip, sonradan özgür devletin korunması­ na ve devamına çaba göstermemek gibi şeyler bizlerde bulunmamalıdır. Biz öyle bir ulusuz ki, dünyaya bakıp sadece duygu ve düşüncemizin genişliğiyle ona şaşar kalırız; yahut da aklımızın yatmadığı şeyler karşısmda öyle sessiz duralarız. Bu sebeple, bugünkü devlet yönetimi bu haliyle daha bir süre devam edecek olursa, Türk unsurlar içinde devleti yönetecek güçte­ ki adamlar bulmak gerçekten pek zorlaşır. Bari, uy­ ruğumuz altında bulunan milletler —bazı sebepler dolayısıyle— bizden daha iyi ve imtiyazlı bir halde bu ­ lunsalar neyse... Lâkin eyvah ki o da öyle değildir. Halbuki şevketlü padişahım-, günümüzde Osman­ lI devletinin yönetimi belki dirayetli ve terbiyeli adam ­ ların elindedir, bu yönetim en namuslu, en sadık kim ­ seleri beklemektedir. Avrupa’da bütün hükümetler ay­ nı zamanda halklarının eğitimiyle de meşguldürler. Bu konuda orta derecedeki devletler bile büyük ça­ balar gösterirler. Buna bir misal olarak siz padişah hazretlerine İsviçre’yi gösterebilirim. Bu memleketin ahalisi içinde, okuma yazma bilmeyen tek bir adam bile bulmak güçtür. İngiltere devleti ki, kendisini ida­

re etmekte olan hüküm et, g e n iş y e tk i v e im tiyazla rııu azar azar da olsa terk etm ek te g a y e t a ğ ır d a v r ^ dığı halde, şu son yirm i b eş y ıld a n b u y a n a , halkma onları eğitecek ve işe y a ra r h a le g e tir e c e k bilgiier ^ ’ zandırmak konusunda b ü y ü k g a y r e t le r g österdi, ya’nm (o zamanki A lm a n y a ) S a d o v a m uharebesi^ kazanışının en büyük sebebi, P r u s y a h alk ın ın Avus. turya halkından daha bilgili olu şu d u r. O halde, Av­ rupa devletleri bu k adar fe d a k â r lık la r göstererek iler. lerlerken, biz niçin old u ğ u m u z y e r d e k alm aya, hattâ gerilemeye razı olalım ? Padişahım; ya h içb ir işe y a r a m a k sız ın öylece bom­ boş kalıp duracak, yahut da, o r a y a d e v a m a ancak beş on tembel ve hakir çocu k tan b a ş k a k im sen in rağbet etmeyeceği, bir takım kalitesiz o k u lla n y e r y e r çoğalt­ ma işinin ülkenizde ilm i y a y m a y a y a r a r lı b ir yol ol­ duğunu sanacak ve buna in a n a ca k m ısın ız? Milletlerde düzen ve g ü v e n i s a ğ la y a n v e öteki bü­ tün düzenlerin anası ola n şey, sa d e ce h ürriyettir ki, onun yerini başka h içb ir şey alam a z. Esirlik altında bulunan bir millet ise .im kânı y o k , e ğ itim v e öğrenime iltifat etmez. Ne zam an b ir m illetin b ü tü n haklan, kendisini yöneten devletin sa ğ la m g a ra n tis i altında bulunursa, o millet, h er fırsatta, iy iy i v e d oğ ru y u arar, bilgi ve kültür sahibi olm a y a r a ğ b e t gösterir. Şurası açık bir gerçektir ki cah illik v e esirliğ i kabullenmiş, bunlan kanıksamış m illetler h em a lç a k h em de hain olurlar. Eyvah şevketlü efendim ; şu iç in d e bulunduğumuz dönemde bizdeki belâ, sa dece iy i a h lâ k ın çökm esi ve yaratılıştan mevcut olan zek â n ın g erile m e si mesele­ sinden de ibaret değildir. Biz, m illet o la ra k , b ir de yok­ sulluk denilen o korkunç belâ ile k a r ş ı karşıyayız ve 42

b u n u n la d a u ğraşm ak tayız. D evlet h âzin esin in sık ın ­ tısı k a ç d e fa siz pa d işa h h azretlerin in g ö z ü n e ça rp tı v e b ü y ü k ü zü n tü n ü ze y o l açtı. A sk erlerin v e m e m u r ­ la rın m a a şla rı v ak tin de v erilm ed iğ in d en d o la y ı k a ç d e fa la r k ed erlen d in iz v e b u ked erin izi d e a ç ık ç a b e ­ lirttiniz. D oğ u ülkelerim izde, ay lık ları k en d ile rin i g e ­ çin d irecek d ereced e olm a y a n m em urlar, ih tiy a çla rın ı ister istem ez h alkın sırtından çık a ra ca k la rı için , bu aylık ların yeterli b ir ora n d a v erilem em esin den d o la y ı k a ç k e re le r siz p a dişa h h azretlerin in y ü ce k a lb i ü z ü n ­ tü yle dolm u ştu r. Lâkin, O sm an lı dev letin in m a li sık ın ­ tıları — şöyle dikkatle g özd en g eçirilecek olsa— o k a ­ da r k ed er v e h ay ret v erecek ölçü d e d eğildir. Sonra, sizin h ü kü m etin iz o çeşit devletlerd en d ir ki m ev cu t nüfus, sayıların a ora n la d en g e bak ım ından, so n d e ­ rece k an aa tk a r bir şekilde geçim lerin i sü rdü rü rler. D uru m b öy le oldu ğu halde, h an gi seb eplerdir k i d e v ­ letim izi ezm ektedir? Bunun sebebi, h er şeyden ön ce, v erg ilerin pek düzensiz bir biçim de d eğ erlen d irilip toplanm ası; ikinci olarak d a halkın çok tem bel v e c a ­ hil olu şu y ü zü n den bu y oksu llu ğa saplanm ış b u lu n ­ m asıdır İşin g erçeğ i de şudur ki ba şk a devletlerin halkı ta ra fın dan pek h a fif görü n en y ü k leri bile sizin ah alin izin k aldırm aya gü çleri kalm am ıştır. Sanat, ticaret ve tarım g ün den gü n e öylesin e a z a l­ m aktadır ki sanki m em leket halkı n elere ih tiy acı b u ­ lu nduğun u an lam aktan bile âciz kalm ış ve ih tiy a çla ­ rın n elerle ve nasıl g id erilebileceği d u y g u su n u k a y b e t­ miş duru m dadır. Zira, ortalıktaki şu haraplığı, b itk in ­ liği g örd ü k leri halde tü yleri bile k ım ılda m ıyor; için de bu lu n dukları perişanlıktan ku rtu lm ak için en k ü çü k bir teşebbüse bile lü zu m görm ü yorlar. Şevketlü efendim ; buralarda, A vrupalIlar, bizim 43

hem milletimizden hem de m ezheplerim izden şikâyet etmekten bir an bile geri du rm u yorlar. Diyorlar fcj. «Türk milleti askerlikten başka h içb ir sanat ve mes­ lek bilmez; onların devamlı olarak k a d ere boyun eğiş, leri bizlerin çalışmamıza bile en gel olm aktadır.» Hal­ buki bizim soyumuz da öteki m illetler derecesindedir ve onlardan hiç de aşağı değildir. G erçi, ecdadımız kendilerini askerlik alanındaki g ü çle ri v e kahraman­ lıkları ile tanıtmış ve bu başlan gıçtan y o la çıkmışlar­ sa da, bu tutum kendileri için a n ca k o zam anlar için zorunlu ve yararlı idi. O zam an ın ş a rtla n bunu ge­ rektiriyordu. Zaten, onlar, bu tu tu m ların d a yalnız da değillerdi; kendilerinden önce a y n ı y olu denemiş bu­ lunan Frankları, Cormenleri ve A ra p la rı taklit etmiş­ lerdi. Aslında insanların kişilikleri ask eri hareketler­ de de, sanatın çeşitli dallarında d a ayn ıdır. Bundan dolayı yiğitlikleri ve kahram anlıkları ile tanınmış her ulus, kendilerini savaşmaya zorla y a n sebepler orta­ dan kalktıktan, rahat kaldıktan son ra, pekâla, tarım ve sanata yönelebilirler. Fransa v e İn giltere halkı bu­ na en güzel iki örnektir. Bizim d in i inançlarım ız da Tann’nm ezeli iradesine boyu n eğ m ek konusunda öte­ ki dinlerin inançlarından fark lı değ ild ir. Hıristiyanlık­ taki «günah çıkarmak» inancı, k a d e re v e alınyazısına yeterince inanıp, tevekkül g österm em izin aynıdır. Ha­ varilerden Patros, bir seferinde b ir v a a z ı sırasında: «İnsan, o büyük yaratıcı g ü cü n elin de, b ir çömlekçi­ nin elindeki çamur gibidir,» dem iştir. îşte bu inanç bile hıristiyanlan yine de p a ra k a za n m a k , zengin olup rahat yaşamak için, inanılm az d ere ce d e , zihin yor­ maktan ve çalışmaktan geri k oy m a m ıştır. Bu alanda bizim onlan taklit etm emiz a k ılcü ığ m en zorunlu bir sonucu olmak gerekir. 44

Milletimizi başka milletler gibi çalışkan, ilme ve sanata yönelmiş olmaktan alıkoyan sebep, sadece m ül­ ki idare' tarzınızdaki düzensizlik ve yetersizliktir. Eğer bir insan, herhangi bir yerde, yine kendisi gibi insan olan cinsdaşlannı hor görüyor, on lan hakaretle karşı­ lıyorsa, o insanın, dünyanın çeşitli ürünlerinden ge­ reği gibi yararlanm aya hakkı olmamalıdır. Herhangi bir ülkede zulüm ve zalimlik ortalıkta kol geziyorsa ve bir kimse böyle bir yerde kendi alın teriyle k a­ zandığı şeylerden kendisinin hiçbir şekilde istifade edem eyeceğine kanaat getirmişse, gayet tabidir ki ça ­ lışma hevesini bütünüyle yitirir. İşte, 1789 senesinde patlak veren ihtilâlden önce Fransa’d a durum tamamıyla böyleydi. Şu güzel Fran­ sa ki, siz bugün onu hayranlıkla seyredersiniz ve ben de aynı hayranlıkla doluyum; evet işte bu Fransa, her türlü şartlar ve münasebetler bakımından dünyada birinci olduğu halde, o zamanlar, çevresindeki sanat­ ta ilerlemiş milletlerden örnek almadı. Gerçi, h ükü­ mette sanayiin gelişmesi için bütün güçlerini h ar­ cayan n azırlan da vardı, ancak, bunların ça b a la n da yeterince bir sonuç vermedi. Belki bazı kım üdanm alar görüldü ama, halkta hürriyet olm adığı için, sa­ nat ağacının dallan, beklenilen, m eyvelerini verem emedi. Eyaletlerin bazılannda insan olduğu zorlukla farkedilen bir köylü, orm anlarda gezinip sadece h a y ­ van postları ile giyinirken, en basit ve gösterişsiz bir elbise kendisine övünç verici üniform alar gibi g özü ­ kürdü. İhtilâlden otuz yü önceki Fransa buydu. Fa­ kat, milletin hürriyetini kazanm asından otuz sene sonra — evet efendim, hesabım doğru du r— tam am otuz sene sonra her şey birdenbire ve baştan başa 45

değişti. Fransız milleti, h ü rriy e t sa yesin d e, dü«y en çalışkan ve en zengin m ille tle rin d e n biri oId*nil! Bunun sebebi şudur ki: M ille tle r sadece değil, maddeten de h ü rriyet sa y e s in d e yaşayabil^,6,1 Hakların korunmasının b u lu n m a d ığ ı yerlerde nih»*1’ ekmek de bulunmaz olu r; h ü r riy e t g ib i o da 0 ^ 5 sonunda mumla aranır h ale g elir. 6 Şevketli! efendim; h e r n e z a m a n b ir devlet belirttiğim üzüntü v erici h ale g e lir s e v e bunmı SqU nucu olarak, m ayasında bu lu n a n , z e k â v e fazilet üs tünlükleri günden g ü n e sa rsılm a y a , y o k olmaya yû2 tutarsa; halkı büyük b ir y o k s u llu k iç in e düşüp, dev. let hâzinesinde de g id erilm esi g ü ç sık ın tıla r baş gös­ terirse, o vatanda y a şa ya n g a y r e tli k im seler ve dev­ lete bağlı uyruklular sa d ece ıs la h a t isteğiyle yet®, memelidirler. Bizde, şim d iy e k a d a r, k a ç d efa ıslâhat vâdolundu; hattâ bir k ısm ı y e r in e g e tirild i. Bunu bir yana bırakalım, şu a n d a b e n d e n iz , size şu satırları yazarken bile yeni ıslâh at v â d o lu n m u y o r mu? İşte, bundan dolayıdır ki biz, b ir d e r e c e d a h a ileri gidip, bu yazımızı resm en ve e n g in b ir s a y g ı ile sizin yüce katınıza sunuyoruz. Şevketlü padişahım ; ş im d ik i id a r e ta rzın ı değiştir­ mek suretiyle devleti k u rta rın ız. D a h a ö z g ü r kanunlar ve düzenler ile saltanatınızı s ü s le y e r e k , o n u bulundu­ ğu kötü durumdan selâm ete ç ık a r ın ız . L âkin öyle öz­ gür kanunlar ve d ü zen ler o ls u n ki, g e r ç e k , yaygın ve güvenli bir nitelik taşısın. G e r e k u y g u la n m a s ı sıra­ sında, gerekse zed elen m ed en v e d eğ iştirilm ed en de­ vam ettirilmesi kon usun da, ta m b i r g a r a n ti ile pekiş­ tirilmiş bulunsun. Evet padişahım; b ö y le ö z g ü r v e s a ğ la m b ir düzen, müslümanların da, h ıristiy a n la r ın d a h e r tü rlü hak ve 46

görevlerini güven altına almış bulunacağından, A v ru ­ palIların hâkim ve m ahkûm arasında gerçekleştiril­ m esini im kânsız zannettikleri dengeyi m utlaka g e r­ çekleştirecektir. A h şevketlû efendim ; daha şim diden g örü r gibi olu yoru m ki, sizin çevrenizi sarmış bulunan hainler ve cah iller özgür düzen sözünü ne kadar k ötü m â n â­ lara çekeceklerdir. Onlar: «Ö zgür düzen, padişahın özgürlü ğü n ü ve sultanlık yetkisini elinden alıp, on u sadece bir âlet derecesine indirir.» sözüyle «Siz p a ­ dişah hazretlerine ve bütün m üslüm anlara, en sev­ gili şeyleri olan dinlerini ve elbiselerine k a d a r h er türlü âdetlerini terketm eye ve değiştirm eye m ecbu r kılar.» sözlerini söyleyerek halkı aldatıp k an dırm aya çalışacaklardır. Y a cahil ya da h ain olan bu k im sele­ ri, h er kim lerse, siz hakaretle çevrenizden kovu n uz. H alkınız da bunların fitnelerine kulak asm asınlar, a l­ danm asınlar. Ö zgü r düzen denilen şey, n e sizin ne de halkın za ra rın a olur; an cak kendi ba şların a b u y ­ ruk olan ların bu davranışlarını sınırlar. P adişahtan an cak şu h ali kaldırm ış olu r ki: Padişah on la ra a l­ danm az v e fen a lık etm ez olur. Ö zgü r d ü zen m illetin n am u su n a v e gelişm esine ayk ırı dü şen h içb ir şeyi zorlam az; tersine fertlerin m alını m ü lk ü n ü g ü v e n a l­ tına aldıktan başka, kutsal olan d in i de koru r. İn sa n ­ ları, için d e y aşadıkları ortam da h u zu ra v e ra h a ta k a ­ v u ştu rd u ğ u gibi, kişinin şahsi ö zg ü rlü ğ ü n ü de g a r a n ­ ti altın a alır. B unu b ir ba şk a açıda n d a ele alm ak gerek irse, ö z ­ g ü r d ü zen , kısa b ir za m an içinde, A v ru p a m ille tle riy ­ le ola n h er tü rlü ilişkilerim izde de g elişm e v e d ü z e l­ m eler sağlar. Ş ev k etlû efendim-, T ü rk iy e’de y a b a n c ı m e m u r v e 47 '

görevlilerin bizim iç işlerimize yaptıkları m üdahale­ den dolayı ne kadar büyük zararlar gördüğüm üzü bilmeyen var m ıdır? Bunlar, belki binlerce defa, me­ deniyet ve insanlık yoluna girm ekliğim iz için bağırıp çağırmışlardır. Ne var ki, aslında, hem en h er seferin­ de, bu uyarmaların altında sadece kendi m illet ve menfaatlerinin yattığı görülm üştür. Bunun da h a da kötüsü, millet ve memleketlerinin m en faatleri bir ya­ na, bu memleketlerinin fertleri için d e y erli yersiz baskılara başvurmuşlardır. O halde, ö zg ü r düzen ka­ bul edilip uygulanacak olursa, devletin tem eline yeni bir güç katılmış olacağından, yabancıların bu h er işi­ m ize burun sokmalarından da kurtulm uş oluruz. Biz­ zat, Osmanlı devleti ülkesinde her cins v e m ezhep­ ten halkın koruyucusu olunca artık başkalarına söz düşmez. Evet şevketlü efendim; devleti kurtarınız. Çünkü zaman acele etmeyi gerektiriyor. Ecdadım ızın devleti­ ni kurtarınız... ve kurtarınız. O devlet ki, bu n ca kan ­ lar ve gözyaşları dökülerek m eydana getirilm iştir. Gerçi, onun şanı ve şerefi tarihçe pek yüksektir, fa ­ kat, şimdiki hali esef verici ve ü zücüdür. Bu halin ağırlığı sizin kalbinize ne dereceye kada r ağırlığını koyacaksa, dışarıdaki bizleri de o derecede korku t­ maktadır. Gerçi, memleket içindeki bu haraplık ve çöküntü belirtileri insanı ürkütüyorsa d a siz p a dişa­ hımız hazretlerinin herkesçe bilinen gü çlü lü ğü ve ze­ kâsı elbette bu n lan hayâl olm aktan ku rtaracak ve gerçekleştirecektir. H arekete geçtiğiniz zam an, dış düşmanların kışkırtmasıyle m em leket içinde kendini gösterebilecek her türlü ayaklanm ayı ve direnm eyi sizin yiğitçe ve askerce cesaretiniz ve sahibi bu lu n ­ duğunuz değerli ordu, derhal sindirebilir. Y aln ız bu •48

ordu, galip geldiği böyle bir halka karşı ekm ek ve akıl ve bunlardan sonra da kendilerinin özgürlüğü konusunda garanti verebilir mi? Gerçi siz, sizin ülke­ nizin bazı bölüm lerine mirasçı olmak arzusunda bu­ lunan bazı devletlere karşı ■—bazı ufak tefek im tiyaz­ la r verm ek suretiyle— büyük bir mücadelenin patlak vermesini, belli bir zaman için, erteleyebilirsiniz. A n ­ cak, bundan bizler ne kazanabiliriz? Bir süre sonra, yeni bunalım lar geldiğinde, mademki bugünkünden daha zayıf, daha miskin ve daha harap bir halde b u ­ lunacağız; öyle ise şimdiden bu mücadelenin önünü almamız gerekir. Lâkin, elimizde silâh olarak değil. Belki, etrafımızda, medeniyette ilerlemiş olmanın m â­ nevi askerleriyle korunur bir halde yola çıkmamız icabeder. Eğer, kendimizi ahlâkça akim ilkelerine da­ yalı olarak kalkındırırsak mutluluğun yolunu bulm uş oluruz. Zaten, buna teşebbüs ettiğimiz gün, başarının yarısını kazanmış sayılırız. Padişahım; geçm ekte olan her sene bizim üzeri­ m izden bazı yabancı devletlerin yardım ve korum a im kânlarını biraz daha azaltıyor, yaşam a ve var olma gücüm üzü biraz daha zayıflatıyor. İngiltere devleti, bize yardım etmek ve bizi korum ak için bundan on iki yıl önce gösterdiği gayreti ve iyiniyeti şimdi göster­ miyor. Avusturya devleti, Alm anya ile yaptığı sava­ şı kaybettikten bu yana, artık güçlü batı devletleri kategorisinden çıkıp bir doğu devleti derecesine indi­ ğinden dolayı, şimdi Osmanlı ülkesindeki İslav m il­ letlerini okşayıp kışkırtarak onları kendine çekm ek politikasını gütmektedir. Hasılı, çok dikkatli olalım ve artık kendim ize gelelim. Zira, halimizin en fen a y eri şurasıdır ki on iki yıl önce bize daha m üsait g ö­

rünen A vrupa kam uoyu, bu gün bü tü n ü yle a leyh im i­ ze dönm eye yüz tutmuştur. Siz padişah hazretleri, b ir kere olsun, lü tu f ve tenezzül göstererek Paris, Londra ve F loran sa g azete­ lerine baksanız. O zam an göreceksin iz ki, bizim d e v ­ let olarak varlığım ızı koru m akta p ek b ü y ü k m en fa a t­ te n bulunan batı m em leketlerinde, bu gü n , bize, y a ­ kın da düşüp harap olacak bir dev let g özü y le b a k ıy or­ lar. Fransa, İngiltere ve İtalya devletlerin in h ükü m et yöneticileri, her sabah, yataklarından kalktıklarında, sizin devlet adam larınızın yaptığı işlere v e halkım ızın çektiği dert ve belâlara da ir olan h av ad islere g öz gezdirerek: «Bu devletin düzelm esi artık m ü m k ü n d e ­ ğildir, düzeltilm esi m üm kün olm ayan b ir d evletse el­ bette m ahvolur. A rtık bu devleti kendi h alin e b ıra ­ kalım, varsın alnına yazılm ış bulunan çök ü n tü y e u ğ ­ rasın. Çünkü, on u bu çöküşten k u rtarm an ın h içb ir ç a ­ resi yoktur.» diye birbirleriyle k on u şu y or v e yazışı­ yorlar. O halde padişahım ; on ların keram et g österircesin e ortaya atm akta oldukları bu h aberleri b izler y a la n la ­ yalım, güçlü bir kalkınm a v e gelişm eyi ö n g ö r e n b ir değişikliğe yönelelim . Bu değişiklik sizin dü şü n cen iz, sizin görü şü nü z ve sizin elinizle olsun. Ö te yan dan , bize düşm anlık beslem ekte olan batı k a m u oy u n u da kendi tarafım ıza çekm eye gayret edelim ki, b u n la r bize düşm an ola ca k ların a dost olsunlar. Fransa’ya, İngiltere’ye, A lm a n y a ’y a v e İta ly a ’ya bizim n e soyca ne de d in ce z a y ıf bu lu n m ad ığım ızı, soyu m u zun ve dinim izin bizi k ötü lü ğe v e z a y ıflığ a zorlam adığın ı ispatlayalım . O n la r bizi, için d e b u lu n ­ d u ğu m u z z a y ıf du ru m da n d ola y ı acı a c ı ay ıp lıyorla r, bize «hasta adam , ö lü ad am » d iy orlar; b iz k e n d ile rin e

canlı oldu ğum uzu gösterelim. Benim size gösterm ek istediğim çareler yeni icat edilmiş, tehlikeli ve başka yerlerde denenm em iş şeyler değildir. Y üce Tanrıya şükürler olsun ki, Türk milleti miskinlik ve tem bel­ likten daim a n efret etmektedir. Tarihe bir göz gez­ dirilecek olursa, vaktiyle, böyle tehlikeli hallere dü ş­ müş da h a başka milletlerin, o zaman almış oldukları türlü çarelerin bulunduğu görülür. Siz padişah h az­ retleri, öteki m illetleri kurtaran çareleri kullanabilir­ siniz. Şevketlü efendim ; böyle tehlikeli dönem ler g eçir­ miş olanlar, şu yeryüzünde, sadece sizin hükm ettiği­ niz h alk değildir. Bugün, A vru pa’da bile her türlü siyasetlerinde değişiklik ve ıslâhat yapm aya m uhtaç olan ba şk a devletler de vardır. Bunu bir tarafa b ıra ­ kalım , Fransa devletinin, size yukarıda hâli pü r m e­ alini arzetm iştim . Fransa’n m o dönem deki bu kötü hali sadece sanayiinin yetersizliğinden ve gelişm em e­ sinden değildir. D evlet hâzinesi, her on senede bir defa, iflâsa gitm edik çe m aaş açıklarının kapatılm ası m ü m ­ kün olam azdı. Hatta, çeşitli zulüm ler m em leketin her ta ra fın da o k a d a r ilerlem işti ki, o günlerde Fransa padişahı olan O n Beşinci Louis’ye bir gün tanınm ış bir siyaset adam ı şöyle hitabetm ekten çekinm em iş­ tir: — «Sizin hüküm etinizde, kendisini, nazırlarınızın in tikam pen çesin den uzak kalacak k adar yüksek za n ­ n eden tek b ir adam bu lu n am ayacağı gibi, k ü çü cü k b ir k a sa b a d a kâtiplik yapan basit b ir m em urun zu l­ m ü n den k o ru n a ca k k ada r g ü ven içinde bu lu n an ı da yoktur,» dem iştir. Bu sözden çık arıla ca k m ânâ açıktır: M em urların 51

zulm ünden yakasım kurtarabilecek tek bir adam bile olamaz. Fransa devleti, o tarihlerde itibarım o kadar k ay­ betm iştir ki, hüküm et hangi siyaseti izleyeceğinden â ciz kalmıştı. Her gün yeni bir usul ve düzen tecrü ­ be etm eye kalkışıyordu. Hasılı Fransa, özellikle m eş­ hur -Y ed i Y d Savaşı*ndan sonra, âdeta üçü ncü sınıf bir devlet derecesine inmişti. Durum böyle iken, bu devlet nasıl oldu da birinci sınıf bir devlet haline g e l­ di? Hem de bütün bunlar birkaç sene içinde oldu. İhtilâlden kısa bir süre sonra, bütün A vru pa devlet­ leri aleyhine birleştikleri halde, yiğit ve yurtsever Fransız askerini m ağlûp edem ediler. İşte Fransa'nın çok kısa bir zaman içinde bu gücü kazanm ası k öh n e­ leşmiş idare düzenini değiştirm esi sonucu m üm kün olabildi Gerçi, bu büyük ve korkulu değişikliğin m ey ­ dana gelişi nice gözyaşı ve nice kan dökülm esine mal olm uştur ama, her şeye rağmen, olm uştur. B öylesine gözyaşlarının ve kan la n n dökülm esine sebep ise, g e ­ rekli ıslâhatın vakit ve zam anıyle yapılıp, bir d erece­ ye kadar geç kalınm ış bulunm asıdır. Bu zam an, bugün bizde de geçm ektedir; hatta m üslüm an ve hıristiyan pek çok kim se «vakit vakit- diy e bağrışm aktadırlar. Lâkin, böyle utanılacak ve ilk bakışta çaresiz g ö ­ rünecek bir durum dan dolayı, sanki devleti yeni bir kalıba d ök er gibi, yepyeni dü zen lere başvurarak k u r­ taran ülke sadece Fransa değildir. V akta ki, küçük bir Sardun ya kralı, büyük bir İtalya krallığı fikrine düştü; am aca ulaşm ak için ilk ön ce asker toplam aya başladı. B unlardan daha evvel halkına gerekli ö z g ü r ­ lüğü verdi. O gü n den itibaren bütün İtalyanların k alp­ lerin de ve akılların da h ükm ünü g eçirm ey e başladı. Bütün A vru pa , on u n tutum u ve davran ışını beğen ip 52

alkışladı. Tam zamanında özgürlük kelimesini orta­ ya koym uş olması sayesinde, daha o kvıçiik Sardun­ ya kralının ölümünden önce, oğlu Victor Enıanuol'in devleti, ülkeyi üç kat büyüteceğini vo başına Avrupa'­ nın hatırı savılır taçlarından birini giydirecoğini a n ­ lamıştı. Sizin çok yüce düşünce ve görüşünüze ar/.edecek daha pek çok açık seçik örnekler bulunmaktadır. Me­ selâ, A vusturya devleti de, dille tarif edilenıo/, bir ç ö ­ küntü derecesine inmiş iken halka özgürlük vermek ve gerekli ıslahatı gerçekleştirmek suretiyle kendisini bu durum dan kurtardı. Hele, Prusya devloti ki, ilk iğ­ neli tüfekleri kullanmak sayesinde, geçon yıl Avus­ turya’ya karşı büyük bir zafer kazanmıştı. Yukarıda tafsilâtını siz padişahımıza arzettiğim bu zafor, aslın­ da iğneli tüfeğin üstünlüğünden fazla, o devlet ida­ resinin kendi halkına vermiş olduğu özgürlük saye­ sindedir. Hasılı, içinde bulunduğumuz, şu on dokuzun­ cu yüzyıld a hükümetlerin kuvveti, halka vordiği ö z ­ gürlüğün derecesiyle orantılıdır. Sanırım bu hususta size v erdiğim inandırıcı misaller ve belgeler yeterlidir. Şimdi, bütün dünyada gidiş böyle İken, bütün bu genel kurallardan Türkiye niçin ayrı ve uzak kalsın? Tarihin ilk çağlarından bugüne kadar, nice nice eş­ siz ve güzel eserler m eydana getirmiş bulunan Türk soyu, öteki m illetlerden daha mı aşağıdır? İnsanlığın genel m ayası ve karakteri ile Türklerinki arasında bir ayrılık g a y n lık m ı vardır? Huzur ve güven sınırlan içinde yaşa m a k mümkünken, ille bunun dışına çık ­ m aya bizi din im iz mi zorluyor? A n cak, padişahım efendim, Siz hüküm danm ız hazretleri benden çok daha iyi bilirsiniz ki din ve m ezhep, an cak, insanın manevi yapısına hükm edor

ve biz insanlara sadece ahretin nim etlerini vâdeder. Yani, şunu dem ek isterim ki, milletlerin haklarını b e ­ lirleyen ve sınırlayan din ve m ezhep değildir. Din, sadece, ezeli gerçek ler ve onların y a rg ıla n olarak k a l­ mazsa, yani dü nya işlerine de m üdahale ederse, fa y ­ da yerine zarar getirir; herkesi telef eder, sonunda kendisi de telef olur. Şevketlü efendim ; hıristiyanın ve m üslüm anın başka başka dü n ya anlayışı yoktur,- çünkü, adalet d e ­ nilen şey yeryüzünde yaln ız bir tanedir ve tektir. P o­ litika, devlet yönetim i dediğim iz şey ise, sadece, g e r ­ çek adalettir. Biz eski usullerim iz yüzünden telef oluyoruz. Bu eski usuller, devletim izin özellikle m em u rla n n ı b o z ­ muş ve berbat etm iştir. Bunlar, kendileri bozulduktan sonra, oski usulü bir kat daha bozup, bir kat d a h a berbat etm işlerdir. Artık, bu usulü terkedelim ve m ev ­ cut hüküm eti koruyam adıktan başka — tersine— ezip, iyice harap eden, yıllanm ış, eski k u ra lla n bırakalım . Öteki çağdaş devletlerde yerleşm iş ve o n la n m u tlu ­ luğa ulaştırm ış yeni dü zen lere başvuralım . Bazı eyaletlerim iz ki, devletim izin idare m erk e­ zinden bütünüyle kopm u ş du ru m dadırlar. Bu ey a let­ ler. n e din ve m ezhepçe, ne de soy sop bakım ından bizden farklı değillerdir. O nlara tam an lam ıyle bir serbest düzen geçerli olsun d a biz bu k on u da niçin h â lâ tereddüt ed elim ? Sizin geniş d evletin iz M ısır, T u ­ nus, Eflâk ve Buğdan (şim diki R om a n ya ), Sırbistan gibi bu çeşit eyaletlerden d a h a m ı az d eğ e rlid ir? A sıl ü lkenizin halkı bu eyaletler h alkın dan d a h a m ı d e ­ ğersizdir, size sa d ak a tla n on ların k in den d a h a m ı a z ­ d ır ? Padişahım ; siz h er şeyden ön ce h alk ım ızın sada-

Katine ve

iyiniyetlerine başvurunuz. Her eyalette, üyeleri serbest seçimle iş başına gelmiş, büyiik, birer il m eclisi kurdurunuz. Bunlar kendi bölgelerinde olan biteni, noksanları size iletsinler. Sizin babaca ve herkese yararlı olacak fikir ve kararlarınız! oralarda uy­ gulam aya yardım etsinler. Sizin özel ve kesin buyru­ ğunuz ile bu m eclisler tarafından İstanbul’a zaman zam an tem silciler gönderilsin. Halkın ihtiyaçlarını ve olan bitenin gerçek yönlerini —acımasız olarak— doğ­ rudan doğru ya , yani bizzat, huzurunuza çıkarak, size arzetsinler. Bildiğiniz gibi, vaktiyle değerli bir doktor: «On ar­ şın kum aşla ben bir namuslu adam yaparım.» demiş ve bu söz atalar sözü haline gelmiştir. Şevketlû padişahım; siz de kudretli elinizde bulu­ nan padişahlık haklarınızla, pekâlâ çalışkan, akıllı ve eli sanatlara yatkın uyruklara sahip olabilirsiniz, ol­ mazsa bunu yoktan var edebilirsiniz. Onlar da hor iyiliği v e serbestliği sizden görüp size daima müte­ şekkir kalırlar, zulüm ile soyulmazlar; sizin ve ken­ dileri için istekle çalışırlar. Eğitim ve öğrenim alanın­ da da kafaların ı işletip çaba harcarlar. Dedelerinin sahip bulu n dukları yüce değerleri ve faziletleri yeni­ den elde etm eye gayret gösterip, hem kendilerini kö­ tülüklerden korum aya, hem de — gerektiğinde— si­ zin tacınızı tahtınızı savunm aya canla başla çalışırlar. Bütün bu n lar için düşm anlarımızın karşısına çıkıp ya galip gelirler y a da şerefle canlannı verirler. Padişahım ; ben kulunuzun maksadı, şu bulundu­ ğum ya b a n cı ülkeden Türkiye nin ihtiyaçlarına, ahlâk ve g elen ek lerin e u ygun bir ıslâhat projesi hattâ ek­ sik gedik de olsa— hazırlam ak değildir, ö y le bir pro jeyi ben kulun u zla birk aç dostum elbirliğiyle gerçek55

leştirmeye çalışıyoruz; tam am ladıktan son ra bunu çok yüce katınıza sunacağım. Siz padişahımız da bilirsiniz k i b en kulunuz, şj^. di şu bulunduğum yerde, sizden n e b ir g ö re v ne de herhangi bir ihsan isteğinde değüim dir. A ç ık ç a belirt, mek isterim ki benim maksadım, d ev letin izdek i müslüman ve hıristiyan halklarm , hem en hem en, ağız bir­ liğiyle, feryat ettikleri kötülükleri sizin sarayınızın eşiğinize kadar ulaştırıp h aber verm ektir. Ben kulu­ nuz tek başına ve b ir köşede y aln ız ola ra k yaşam ak­ tan sıkıldım. Hattâ, değil mi k i şu b u lu n d u ğ u m yerden herhangi bir konuyu sizin katınıza, doğrudan - doğruya ve rahatlıkla iletebiliyorum , şu a n d a bir sür­ gün olarak bulunmak bile o k a d a r zo ru m a gitm ez. Her şeyden önce, kendi y ü ce k a lb in ize başvuru­ nuz. Bu uğradığım ız tehlike ortasın da k en d in izin ne kadar büyük bir görevle yükü m lü bu h lunduğunuzu unutmayınız. Üzerinizdeki görev, o çeşit görev lerd en ­ dir ki, bunun yürütülebilm esi için m u tla k a b ir sağdu­ yu gereklidir. Bunları hazırlayıp, dü zen leyip , son ra da uygulayacak olursanız tarihin sa y fa la rın d a kıyamete kadar sürüp gidecek, h içb ir zam an unu tu lm ayacak bir eser bırakmış olursunuz. Şevketlü padişahım; T anrı’nın o b ü y ü k y a rg ısı siz yüce padişahım ıza — ulu d edelerin izden b irin in oldu­ ğ u gibi— bir devlet kurm ak im tiyazın ı b elk i bağışla­ madı. Ne var ki bu kader yargısına, b ir d ev letin dü­ zelticisi, yenileştiricisi, yenilikçisi olm a k g ib i özel bir şerefi sakladı. Bütün yurttaşlar, m ü slü m a n v e hıristiyan, sizin uyruğunuzu m ey dan a g e tire n b ü tü n Osm anlı halkının sesleri — benim le b ir o la ra k — sizi lâ­ y ık oldu ğun uz bu bü yük g örev i g e rç e k le ştir m e y e da­ v et ediyor. Bunu gerçek leştirdiğiniz ta k d ird e sizin adı-

nız v e eseriniz, insanlığın daim a m innet ve şükranla hatırlayacağı yüce adlar arasında ebediyete k adar hayırla anılacaktır.» M ustafa Fazıl Bu arad a İstanbul siyasal ortam ı çok gerginleş­ miş. A li S uavi Kastam onu’ya sürülmüş... R ü zn âm e-i Ceride-i Havadis gazetesinin 20 M art 1867 tarihli b ir haberinde: «Erzurum vilayeti V ali M uavinliği Rütbe-i sâniy e-i sınıf-ı e w e l- i m ütem âziyi ile Tercem e-odası hulafâsm dan izzetlü Kem al Bey’e tevcih buyrulm uştur» diye duyurulm uş. A y n ı gazetenin, 8 M ayıs 1867 tarihli sayısında, «K ıbrıs M utasarrıflığı M eclis-i V â lâ âzasından saâdetlü Z iya Beyefendi'ye tevcih buyurulm uştur» h aberi verilm iştir...* Y in e bu zam an dilim i içinde, Courrier d ’O rient g a ­ zetesi sahibi, K orsika kökenli Fransız Jean Pietri, ön em li b ir sorun üzerinde konuşm ak için — bü yük bir olasılıkla— 13 N isan 1867 tarihinde, K em al ve Ziya B ey’leri yay ın ev in e çağırm ış. Burada, M ustafa Fazıl Paşa’n m yardım cılarından Sakakini kendilerini k arşı­ lam ış v e on lara, M ustafa Fazıl Paşa’nin gönderdiği biı m ektubu oku m u ştu r...** B u m ek tupta önerilenlerin Türkiye ve Y en i Os* Namık Kemal'in Mektupları. Cilt 1. Türk Tarih Kurumu Ya­ yınlan Ankara 1967, s. 84 ** E. Tevfik. s. 62. 57

inanlıların tarihindeki önem i nedeniyle tümüyle ak­ tarm ayı yararlı gördük... «...M em leketim izin içine itildiği tehlikeler hepi­ m izce bilinm ektedir. Zaman ve olaylar bizlere çok kutsal bir görev yüklemiştir. Bu görev, daha bü s­ bütün vakit geçm em işken, memleketimizi bu teh­ likelerden kurtaracak bir takun barikatlar vücuda getirm eye çalışm ak ve geleceğim iz için başan sa ğ­ lamaktır. Sizler, mem leketim izin aydın fikirleriyle haklı bir isim yapm ış iki değerli kalemsiniz. Y urtseverliği­ niz, çalışkanlığınız, bilginiz sizi çekem iyen ve bun­ dan dolayı — güya birer mem urlukla— sizleri uzaklara sürmek isteyen vatan yıkıcıları tarafın­ dan bile ister istemez kabul edilmiş bulunm ak­ tadır. A lanı son derece geniş olan Ö zgürlük davasında vatanım ızın saadeti ve kurtuluşu için hizm et et­ m enin tam zam anıdır. Sizleri — bu hizm eti bir­ likte yerine getirm ek üzere— Paris’e davet edi­ yorum . Beslemekte olduğunuz yü ce ve tem iz d u y ­ gular ve yurtseverlik duygularının gereği olarak, um m aktayım ki bu davetim i kabul buyurursunuz. Başka bir art niyete dayalı bulunm adığından emin olduğum için, serbestçe şunu belirtm ek isterim ki faydalı ve yararlı gördü ğü n üz daha başka d eğ er­ li kalem sahiplerini ve ham iyetli insanları da b u ­ ra d a rahatlıkla geçin direcek param vardır ve bu p ara em rinize h azır beklem ektedir.»*

■* E. Tevfik, s. 62-63.

58

Türkiye dem okratik devrim tarihinde son derece önemli bu m ektubun okunmasından sonra, Kemal ve Ziya Beyler, Sakakini’ye olumlu yanıt vermişler. Ayrı­ ca, Ali Suavi ile A g â h Efendi’nin de yurt dışına bir­ likte götürülm esi kararlaştırılmış. A li Suavi, Kasta­ monu’da sürgünde bulunduğundan, onun getirilmesi sorununu Jean Pietri üstlenm iş... Kemal ve Z iya beyler, 17 Mayıs 1867 tarihinde, günün koşullarına göre, olağanüstü gizlilik koşulların­ da, ailelerine bile h aber verm eden, Fresine kumpanya­ sının ünlü «Bosfor» gem isiyle İstanbul’dan ayrılmış­ lar. Ali Suavi ile A g â h Efendi, ancak birkaç günlük bir gecikm eyle T ü rkiye’den ayrılabilmişler. Her iki grup, İtalya’n ın M eşine lim anında buluşmuşlar. Ve oradan yolların a devam edip, Paris’e gitmişlerdir... Özellikle K em al ve Ziya beylerin yurtdışına çıkış­ ları, yönetim i-S aray’ı zor duruma sokmuş. Bir Doğu Despotizmi biçim lenm esinde belki de ilk kez yaşa­ nan bu olaym ön em i başlangıçta yeterince kavrana­ mamış. V e yin e belk i de bu nedenle, yapılan ilk res­ mi açıklam alarda traji-kom ik bir konuma girilmiş­ tir... Tasvir-i E fkâr gazetesinin 27 Mayıs 1867 tarihli sayısında C eride-i H avâdis’den yapılan alıntıya gö­ re, Kem al ve Z iy a beylerin yurt dışına çıkışları «res­ mi» olarak şöyle açıklanm ıştır... «Kıbrıs M utasarrıfı ta y in buyrulmuş olan Ziya B eyefendi H azretleri, mukaddem ce oranın âb-u havası ile im tizaç edem ediğinden, bu kerre istifâ-yı m e’m u riyet ederek Serg-i umumu’yi temaşa zım n ın d a Paris’e azim et etmiş ve Erzurum vilaye­

ti Vali M uâvinliği’ne m e’m u riyeti icrâ b u y ^ j ^ İzzetlû Kemal Bey dahi m ahaU-i m ezkû re gitmiş­ tir.- * Türkiye’den ayrılm ak zoru n d a k alan N am ık Ke­ mal, babasına, — büyük bir olasılıkla a y n ı gün, Türjç Tarih K urum u bunu 15.5.1867 tarihi o la ra k kabul et­ m iştir— iki m ektup gönderm iş g idişin i h a b e r vermiş ve nedenlerini açıklam aya çalışm ıştır... M avi bir kâğıda yazıldığı için, «M a vi M ektup» 0ja. rak da ünlenen bu m ektupların ilkinde, N a m ık Kemal, babası M ustafa A sım Bey’e, T ü rk iy e’d e n ayrılışı ve Paris’e gidişini h aber verm ektedir. V elini’metâ, Bendeniz bu kerre h asb e’l-ik tizâ P a ris’e hareket ettim. Bu m uvakkat birşeydir. H iç teessü f etme­ yin. Ben gelin ceye k a d a r ev e b a k arsın ız. Cümleye selâm: Pek aceleye geld iğ in d en b u k a d a r yazabil­ dim. Bâki du ’a..*

Kemal D iğer m ektubun da N am ık K em al, b a b a sın a Pa­ ris’e gidişinin n edenlerini d a h a a y rın tılı o la ra k anlat­ m aya çalışm ıştır... V elin i’metim, Sebeb-i h ayatım . P ed erim Efendim, Prens H azretleri’n in v e İstan bu l’d a m e v c û d olan erbâb-ı h am iyetin v e b izza t k e n d im in v e vatan ve devletin hayatı Paris ic tim â ’ın d a b izim tara­ fın galebesine v e bu içtim a te k a r r ü r etm ez ise,

* Namık K em al’in M ektupları s. 87.

60

P aris’te bizden birkaç adamın vücudüne mütvakk ıf oldu ğu n dan ben, İstanbul’dan Paris’e müte­ veccih en hareket ettim. İnşâ’llâh ân-karib pek bü­ y ü k fe y z ile avdet edeceğim de şüphe etmeyiniz. Bu m ihn et sürse sürse iki yıl süreceğini sizin tebşiratın ızdan anlamıştım; binâenaleyh bu babta si­ zin h iç teessür etmeniz lâzım gelmez. Zâten Er­ zu ru m ’a d a gitsem, bu herifler beni iki yıla kadar av d et ettirm ezlerdi. Ben, Ziya Bey, Aziz Paşa bir yere dağıldıktan sonra, burada vükelaya kim ga­ lebe edecek; beni kim getirecek? Ya, ne’üzubillâh P aris’d e h erifler Prensin hukukunu ıskata m u­ v a ffa k olu rlar ise, o zaman benim hâlim neye v a rırd ı? Şim di Z iya Bey benim le beraberdir; Hün­ k a r g elecek . Prens gelecek, M ustafa Paşa orada? k im bilir orada neler zuhûr eder. Elimizde vesâit-i g â iib iy y et p e k mükemm eldir. Allah m u vaffak eyleye. H âsılı Allah, Peygam ber aşkına, benim başım için k ed er etm eyin ve saâdet-i hâlimi ister iseniz g ö n lü n ü z kırılm asın. V âki’a veda edem ediğim den m ü teessif’im; fakat ifrat teessürünüzü gördüğüm ­ d en pek yıldım ; şâyet mâni olursunuz, ben de da­ y a n a m a m diye cesaret edem edim. Vâlidelerim in, eniştem in, H anım halam ın eteklerinden öperim; N esim ey e selâm ederim; Feride'nin gözlerinden ö p e r im ... M üm kin olur ise, benim azimetimi eve h iç b ildirm eyin . H acı (ya) ayrı mektup yazdım . A h ­ b a b a selâ m ed erim ... Baki dua... H er posta m ek­ tu b u m u alırsınız. Şu n a buna gösterilm ek üzere a y rı v e c a ’li b ir m ektup daha gönderdim ...* K em al * Nam ık K e m a l’in M ektupları... s. 91-92.

61

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin, hiçbir zaman ay­ rıntılı bir programı, özellikle iktisadi-toplumsal he­ defleri olmamış. Buna karşı, genel çizgileriyle biçimle­ nen politik istemleri doğrultusunda, bir kanunu-esasi (Anayasa) ve padişah ile BabIâli’nin keyfi yönetim­ lerini görece dizginleyecek bir meclisin kurulması öz­ leminde birleşmişlerdir... Somut yazıya dökülmüş ol­ masa da, amaçlarının sınırını meşrutiyet düzenine geçilmesi oluşturmuştur... Yeni OsmanlIlar da homojen-bağdaşık bir düşün­ ce ve amaç birliğinin varlığı hiçbir zaman söz konusu olmamıştır. Kuntay’m vurguladığı gibi, 245 Yeni Os­ manlI'nın kafasında. 245 ayrı "m eşrutiyet" biçimlen­ miş; ve Yeni Osmanlılar istediklerinde değil, başba­ kan sadrazam Ali Paşayı istememekte birleşmişler­ dir. . Herşeye karşın Cemiyet üyeleri, istemlerini bir •dilekçe» ile padişaha duyurmak istemişler. Bunun için, son bir kez, Çırpıcı Çayırı nda, salt -baş*lardan olu­ şan 35 üyenin katıldığı gizli bir toplantı düzenlemiş­ ler. Ve burada, görece ayrıntılı bir eylem programı öngörülmüş. Buna göre; Muharrem ayının on beşinde, geleneksel olarak BabIâli'ye gelecek olan padişah a bu istemlerin yazı­ lı olarak iletilmesi öngörülm üştür... Ancak. Muharrem ayının başlarında, Yeni Osmanlılar ile ilgili önemli gelişm eler olmuş. Cemiyetin ilk kurucularından ve en önde gelen kuram cıların­ dan Ayetullah, "baş” lar arasında yapılan son Çırpıcı Çayırı toplantısında özellikle M ehm et Bey’in, Âli Paşa’ya yönelik yaptığı radikal-çözüm leyici konuşm alar­ • Kuntay. s. 355. 62

dan sonra korkmuş ve gizli örgütün amacını ve üye­ lerden bir kısmını, babası Suphi Paşa aracılığıyla Sa­ ray'a duyurmuş. Ve bunun ardından, hemon Yonl Osmanhlar ile ilgili tutuklamalar başlamıştır... 1867 yılının 20 Mayıs Puzartesi günü sabahı, Yeni Osmanlı Cemiyeti üyelerinden, vilayetlerin sadrazam­ lık ile ilgili işlerini yürütmekle görevli memurların­ dan Tahsin Efendi, müderrislerden Hoca Veliyüttin ve Siileymaniyeli Mehmet Efendi, Cerrahpaşalı Salih Efendi tutuplanıp, sorguya çekilmek üzore İstanbul Limanı’ nda duran ve üç ambarlı olarak tanımlanan Mahmudiye zırhlısına götürülmüşler... Ve bu arada, özellikle cemiyetin kurucularından ve on radikal üye­ lerinden Mehmet, Nuri ve Reşat beylerin aranmala­ rına başlanmıştır... Hükümet tarafından polise dağıtılan genelgeler­ de, Mehmet Bey’in kimliği şöyle tanımlanmıştır... "Zayıf, soluk benizli, az ve seyrek sakallı, biraz kamburumsu bir tarzda yürür. Gözleri, saçı ve saka­ lı kumraldır. Çok zaman setre giyer. Yaklaşık olarak yirmi yirmi beş yaşlarındadır. Yürüyüş tarzı ağırdır. Beyoğlu’nda, dört yol ağzındaki kitapçı dükkânına sıksık girip çıkar. Elinde hemen hemen her zaman Fran­ sızca bir kitap bulunur. Akşamları köprüde, Rumeli yakasına giden vapurların yanaştıkları iskeleye gelir. Sabahlan yine o iskeleden vapurdan çıkıp çoğu vakit Galata tarafına doğru gider. Yanında çoğu zaman eş­ kali aşağıda yazılı adam bulunur. Babasının adı Sa­ ğır Ahm et Bey’dir." Aşağıda eşkali yazılı denen kişi Reşat Bey’dir. Onun da kimliği şöyle tanımlanmaktadır: “ Orta boy­ lu, alafranga giyinir. Gömleğinin yakalığı dik ve yük­ sek tablalı fes giyer. Yüzü beyaz, gözleri büyük, sa­

kalı az, saçl&nna kır serpilmiş. Yaklaşık olarak yir­ mi beş yaşlarında. Pantolonu dar. iri sesli, elinde ço­ ğu zaman topuzlu hezeran bir baston taşır. Akşam ­ la n Beylerbeyi vapuruna biner. Hemen hemen her ak ­ şam, y ukanda eşkali yazılı Mehmet Bey le birlikte köprüye gelir"...* Bu koşullar altında, 1867 yılında, M ehm et Bey 24, Nuri Bey 26, Reşat Bey 21 yaşlannda, yurt dışına çık­ mak zorunda kalmışlardır... Bu son grup Yeni OsmanlI'nın ülkeye geri dönüş tarihleri de değişik olmuş. Bunlardan, Reşat ve Nuri beyler 1872. Mehmet Bey 1876 yıllarında yurda geri dönm üşlerdir... Mehmet, Nuri ve Reşat beylerin, yurt dışında kaldıklan zaman dilimi içindeki yaşam öyküleri, Namık Kemal ya da Ziya Bey (Paşa) da olduğu gibi, tüm ay n n tıla n ile bilinmemektedir. Bunlar, tarihe, biraz da Namık Kemal üzerinden girm işlerdir... Kuşkusuz bunun en büyük nedeni, M ehm et, Nu­ ri ve Reşat beylerin, yurt dışında k aldıklan süre için­ de Osmanlı Devleti nin resmi kuruluşlarından uzak durm a çabalanndan kaynaklanm ış. Hatta, bunlar, M ustafa Fazıl Paşanın kendilerine verm ek istedikle­ ri parayı, "bizi buraya o çağırm adı" diye alm ak is­ tememişler; ve öm ürleri boyu "d evrim iie parayı bir türlü bağdaştıram am ışlardır". M ehm et. Nuri ve Reşat beyler, Fransa’da, Paris'de kaldıklan süre boyunca, genellikle Şinasi’ye ve onun çizgisine yakın yaşamışlar. Ö zellikle, Z iya B ey’den uzak du rm aya özen gösterm işlerdir... Namık Kemal iie olan coşku d olu arkadaşlıkları, - E. Tevflk. s. 99, 100.

her geçen gün artarak sürmüş. Namık Kemal çok is­ temesine karşın, Paris’de Şinasi ile ancak bir kez, o da, Reşat Bey’ in aracılığıyla görüşebilmiştir... Londra'da çıkm aya başlayan Hürriyet gazetesinin ilk dört sayısı, Kemal Bey'in, hatırına, Reşat Bey adıy­ la yayımlanm ış. Sonra, gazetenin sorumluluğunu Na­ mık Kemal üstlenm iştir... Mehmet, N uri ve Reşat beyler, Kemal ve Ziya bey­ lerin çıkardıkları gazetelere yazı yazmayı kendileri için bir tür olumsuzluk, zül saymışlar... Kemal onların bu tavırlarını saygıyla karşılamış. Kemal öm rü boyu, hemen hemen sadece bu üç kişiy­ le kavga etmemiş. Salt bu üç kişiyle, duygusal düzey­ de olsun, bir sürtüşm eleri olmamıştır... Namık Kemal, Londra’da kaldığı süre içinde de, Reşat Bey’le mektuplaşm alarını sürdürmüş. Bu yazış­ maların içeriğin deki katıksız arkadaşlık ve coşku, ger­ çekten gün üm üzde bile örnek alınmaya değer boyut­ lara uzanm ıştır... Kemal Bey, bir keresinde, Londra’dan Paris'teki Reşat Bey'e şöyle yazar... "B endeniz m aaşım ı A gâh Efendi’ye havale ettim; kendisine yazdım , size yüz frank verecektir. Zahmet ise onu alıver de yetm işini Hasan'a ve otuzunu abo­ nem için S u a vi’ye ver. Haşan için senin ve arkadaş­ ların yirm i beşer fran k iadesini de unutma Haa, bu ay nasılsa hesaptan yüz frank arttı... İhtiyat için şu­ raya sakladım . İşte, onun için sana bir kredito. Ne vakit lüzum tereddü b ederse, bir ayda verilmek üzere, yazarsan, o saat, bir yüzlük Fran6iz kaymesi gelir, anladın m ı ce n a b e t?” * * Reft Cevat Ulunay’m arşivinden, Kuntay, s. 318.

65

A n ca k Kem al Bey h er za m a n b ö y le “ yü z kayme. lik kred ito” aça ca k kadar va rlık lı olm am ış. ç oIc kitaplarını bile rehine v e re ce k k o n u m la r a g e lm iş te Bu kon uda yine Reşat Bey e y a z d ığ ı b ir mektup coşku ve içtenlik dolu b ir a rk a d a şlığ ı sergiler. “ M ehm et’e söyle, b ... yem esin, b e n im kitapları rehinden çık a rsın ...’ * M ehm et Bey, bu ara, b ir y a n d a n çeşitli Fransız­ ca dergi ve gazetelere yazı ya za rk en , b ir yandan C en evre’de İnkilâb adlı ya y ın o rg a n ın ı çık a rm a y a baş­ lamıştır. .. N am ık Kemal, M eh m et B ey v e a rkadaşların ın, ne devletten ne de M u stafa Fazıl P a şa ’d a n , n e para ve ne de icazet-izin alm adan, b ü y ü k m a d d i zorluklar içinde çıkardıkları bu g a zeteye b ü y ü k d e ğ e r vermiş ve babasına yazd ığı b ir m ektupda, “ İnkilâb’ı çık a ra n la r (M eh m et B ey v e arkadaşları am açlanm aktadır) valla h i b en d en d a h a muhtaçtırlar ve can burunlarına g e lm iş tir...” d iy e yazm ıştır.** M ehm et Bey ve a rk a d a şla rın ın çık a rd ık la rı İnkilâb gazetesi C en ev re’de 1870 yılı M a y ıs a y ın d a yayım­ lanm aya başlam ış. V e tem el eleştiri k o n u s u olarak, o zam anlara değin, dok u n u lm az, k u tsa l o la n padişahı h ed ef a lm ıştır... Ö rn eğin b ir sa yısın d a ,

"Bir hükümetin mahvı zam an gelince, Cenâb-ı Hak evvelâ reisinin aklını alır; ânm için padişah-ı za­ man çıldırdı. İşi gücü -peh livan güreştirm ek, Zuhuri Kolu oynatmak, koç ve horoz döğüştürm ek, cedd-i âlâ­ sının sandukasına astığı Osm anlı nişanını, ki mükâfat-ü iftihar nişanı olacaktır, dövüşken keçilerin ve * R e fi Cevat U lunay’m arşivinden, K u n ta y , s. 318. ** N am ık K e m a l’in M ektu p la rı... s. 210.

Zuhuri Kolu maskaralarının boynuna, boynuzuna tak­ m ak...” , “ Hâlâ Padişah Abdü’l Aziz tarih okuyor, mil­ letin selâm etini düşünüyor diye, efendiliğinde bir kâzip şöhret kazandığından, bu inkılâbın bi’l-cümle teferruatını cülüsunda icra edeceğini halk ümit eder­ di. M eğer okuduğu tarih değil, masal kitapları imiş; düşündüğü dahi oynatıp durduğu Zuhuri Kolu fasıl­ ları imiş ve biraderi merhumun bağışladığı çiftliğe sık-sık gitmesi, padişahlığında nişan takmak için döğüşken h orozlar yetiştirmek için imiş... Bu kaziyyeler Ü ç am barlı gemi başına tasvir olunan arslan gibi, taht-ı âli-bahta kuruluşunda ma’lum oldu. Ey vatan­ daşlar, bu inkilâbm ikmali artık bize kaldı. Bir mil­ let, bir işi milletçe yapmaz ise, o iş milletin terakki ve İslahına asla yardım etmez. İşte nümunesi meydan­ da duruyor. Islah ve terakkimizi bir şahsın yed-i ki­ fayetine bıraktık; cülüsunda yedi milyon lira borcu olan bir devletin varisi olduğunu lisân-ı teessüf ile beyan etm iş iken, padişahlığı daha on seneye varma­ mış ve zam anında K ınm muharebesi gibi bir gaile zu­ hur etm em iş iken, devletin borcunu yüz milyona ib­ lâğ etti. A ferin himmetine...* diye yazmışlardır. N am ık K em al’in saygıyla söz ettiği, Mehmet Bey ve arkadaşlarm m çıkardıkları İnküâb gazetesinin bu tavrı o dön em ler için o denli radikaldir ki, diğer bir Y eni Osmanlı, Ziya Bey (Paşa), Mehmet Bey’in eleş­ tirilerine karşı Padişahı savunmaya çalışmıştır... N am ık Kemal, babasına yazdığı çeşitli mektup­ larda yine İnkilâb gazetesinin ve Mehmet Bey’in po­ litik çizgisin e değinip, İstanbul saray çevresiyle alay etm iştir... Namık K em al’in Mektupları... s. 198-199.

MUSTAFA ASIM BEY’E Hiç fesim kalmadı; b u posta ile birkaç dâne gön* derir misiniz? Londra: 5.6.1870 V elini’meta, M ektub-ı âlilerini aldım. Beri taraftan cevabın sebeb-i teahhuru anlaşıldı. İnşâ’llah bu h afta gelir. Kâşki m ektubum u K arakaçan’a verm ese idiniz; beriye za­ rarı yok; fak a t H azret’e havadisin benim tarafım dan aksetm esini istemem. "G azete hakkında m ütalaanızı ben doğ ru göremem. în k ilap’ın (İnkilap gazetesinin) ü çü n cü n üsha­ sını leffen gönderdim . Bu M uh bir (A li Su avi’nin çı­ kardığı g azetel, H ürriyet (Ziya ve K em al’in birlikte çıkardıkları gazete) filan kabilinden değildir. Pek ağır bir lisanla yazıyor. V e m ülkün h er tarafına pek "mun­ tazam bir sürekle ithal olunuyor. Vakaa, devlet k a­ pısından geçin en İstanbul halkının kıçın a turp sokulsa harekete m ecallesi olm ayıcak. Fakat âh âdı nâs ve taşra halkı ve zabitler bu yold a d eğillerdir... Dünya insanlardan hâli değildir. H üseyin Paşa ve M ehm et B ey’in (İnkilâbı çıkaranlar) A v ru p a ’d a m u h alefet fır ­ kaları n ezdinde bu ldukları itibar ise h adden ziyade­ dir. Eğer bu n lar güzel kullanılırlarsa h akikaten istifa­ de olunur. Y ok efen dilerim iz (bu rada Sultan V . M u ­ rat ile M ustâfa Fazıl Paşa am açlan m ışlardır) gene g a flet u yku su ndan baş kaldıram az d a h erifleri kendi h allerin e bırak ırlarsa görü rsü n ü z ki h e r ta ra f için b ü ­ y ü k bü y ü k m a h ataralar m u kadderdir. Bu g a flet bizim efen dilerim ize m ahsus (y in e M u ­ rat ve M ustafa Fazıl a m a çla n m ıştır). B abıâli asla uyu68

muyor İnkilap (M ehm et Bey’in. çıkardığı gazete) se­ faretlerin ciğerin e işliyor, Fakat gazete İsviçre Cum­ huriyetinde çıkıyor; el işlemez, kudret yetmez. Bir taraftan ise H idiv’in adamları iki ellerinde torba ile altın tutm aya çalışıyorlar. Allah encamını hayreyleye. Amma İstanbul’u n gafletini hiç beyenmiyorum. İşitti­ ğime göre dü ğü n için Hidiv, İstanbul’a gidiyormuş. Eğer havadis sahih çıkarsa bizim hazret’e (Mustafa Fazıl Paşa’y a ) b ir A vru pa seyahati daha yarar sanı­ nın. Benim itik adım ca înkilab'm bu şiddeti üzerine öyle düğün fila n münasebetiyle affı umumi olmaz. Eğer  li Paşa yaparsa, onu da budala defterine be­ rikilerin y a n m a y a z a n m ...” * M ehm et Bey, Y en i Osmanlılar arasında, tümün­ den ayrı bir kişilik örneği sergilemiştir. İlk kez, Yeni Osmanlılar arasında, yaşam boyu, devlet memurluğu almayan tek kişi M ehm et Bey’dir... Salt bu olgu bile, o dönem koşu llarında, M ehm et Bey’in, diğerlerinden çok ayrı b ir nitelikte olduğunu göstermeye yeter... A yrıca, T ü rk iy e’de yaptığı radikal konuşmalar ne­ deniyle Y en i O sm an lılar arasında idam hükmü yiyen tek kişi y in e M eh m et Bey olm uştur... A n ca k tüm bu n lara karşın, Mehmet Bey, Fran­ sa’da Paris’de kald ığ ı süre içinde, Âyetullah Bey’in, kendilerini S a ra y ’a h a b er verm elerini bir türlü bağış­ lamamış. V e b ir gün, tek başm a, bir anlamda ölümü göze alarak, İstan bu l’a gidip bunun hesabını sormaya karar v erm iştir...  y etu lla h ’m ih an etin i unutam ayan Mehmet Bey’in yüreği g erçek ten b a şk a bir yürektir. Bu amaçla, eski * Namık K em al’in M ektupları... s. 201-202. 69

okul arkadaşlarından ve Carbonari örgütü üyelerin­ den Joseph Cabaldini ile buluşmak için İtalya’ya, Floransa’ya gitmiş. Orada dostça bir ortam bulmuş. Ge­ rekli hazırlıklar yapılmış. Gerçekte, Carbonari örgü­ tü yülardır bu tür işlerde büyük deneyimler kazanmış, yetkinlikler göstermiştir. Mehmet Bey, kimi kez, ge­ mici, kimi zaman Cizvit papazı giysileri içinde bir İtalyan gemisiyle İstanbul’a gelmiş. Gemiden çıkınca ilk kez, Yeni Osmanhlar’a büyük yakınlığı olan onurlu-bilge din adamlarından Nasuh Efendi’nin evine git­ miş... Dostça karşılanmış. Ağırlanmış... İstanbula ge­ lişinin amacı ve ülkedeki son genel gelişmeler tartışıl­ mış. Ertesi gün, Mehmet Bey, Âyetullah’ı görm ek üze­ re Çamlıca’ya gidip, beklemeye başlamış... Uzun süreler beklemiş. Ancak öğleden sonra, bek­ lediği ihbarcı Âyetullah uzaktan görünür... Gerisini Mehmet Bey’in yakınlarına anlattıklarından izleye­ lim... “ ...Oradan geçm ekte olan bir seyyar üzümcüden, bir yirmilik vererek büyücek bir salkım üzüm aldım. Yiye yiye Mustafa Fazıl Paşa’m n köşkünün bulundu­ ğu tarafa doğru iniyordum ki birden arkam da bir ayak sesi işittim. Merak edip dönüp baktığım da bir de ne göreyim : Benden yirm i beş otuz adım geride, saat­ lerden beri yolunu gözlediğim adam gelm iyor mu? Güneşten korunm ak için şemsiyesini başına açmıştı, ağır a ğır adım lar atarak yürümekteydi. Nefsimi zaptetmek için bütün iradem i harcadığım halde, bunda m uvaffak olamayarak, bütün vücudum ­ da şiddetli asabi ürperm eler duym aya başladım. Fakat, bir anda gelen bu hal, kısa sürdükten sonra, yine bir anda kayboldu. Yeniden soğukkanlılığım ı elde ettim.

70

Yorulmuş bir insan gibi, oradaki Selim Bey köş­ künün alt tarafında, duvann dibine çöktüm. Üzümü­ mü yiyerek onun yaklaşmasını bekledim. Tam önüme geldiği sırada, selam verecekmiş gibi bir vaziyetle, ayağa kalktım. O ana kadar sağma soluna bakmadan yoluna devam etmekte olan bu adam, Âyetullah, be­ nim saygılı bir tavırla ayağa kalkıp selam vereceğimi anlayınca, karşı selamı verm ek için elini yukan doğ­ ru kaldırmıştı ki —sanki o anda gökten başına bir yıldırım düşmüş gibi— derin bir şaşkınlık içinde bir­ den sanki b ir put kesildi. Yüzü sapsan olmuştu: — Mehmet B ey... diye kekeleyip bir şeyler söy­ lemeye çabaladı. Ben-, — Evet, M ehm et... Hem de ta kendisi... dedik­ ten sonra yan m a yaklaştım ve devam ettim. Üskü­ dar’a mı inecektiniz? — H ayır (...) beyle buluşmak üzere Nuhkuyusu’na gidiyordum. Bunları söylüyordu ama, öylesine titremeye baş­ lamıştı ki, im kânı yok, kendisini bundan kurtarıp nor­ mal hale dönem iyordu. Ben ise ondaki bu panik ha­ vasının farkına varm am ış gibi davranıyordum. Son­ ra, bir an durdum ve birdenbire şöyle konuştum: — Siz idam a mahkûmsunuz. Adil bir mahkeme, sizin gıyabınızda m ahkem enizi yaptı ve hükmünü de verdi. Bu idam hükm ünü yerine getirmekle de beni görevlendirdi. Am a, isterseniz bir ikinci alçaklık da­ ha yaparak yakanızı elimden kurtarabilirsiniz; çünki şu anda beni derhal yakalatm ak elinizdedir. Ancak, şundan em in olu n u z ki (paltomun cebinde üst tetiğe aldığım A m erik an yapılı revolveri çıkarıp kendisine 71

gösterdim) böyle bir teşebbüste b u lu n a ca k olUrs şu dem ir parçası aram ızdaki m eseleyi ço k daha ak­ çeden çözecektir. — Neler söylüyorsunuz M eh m et B ey? A dil dediğniz mahkeme hangi suçia su çlu yor? Ben nasıl bir J n ayet işlemişim? — Adil mahkeme, açılan d a v a ve ortaya konu. lan deliller sonucu, sizin Y eni O sm an lılar Cem iyeti'ni hükümete ihbar ettiğiniz kanaatine varm ıştır. B u n ^ sonucu olarak, cem iyet üyelerinden b ir kısm ı lamp ya hapse atılmış ya d a yurdu terketm ek zorım. da bırakılmıştır. Bununla birlikte, tem yiz hakkın^, kullanabilirsiniz. Suçsuzluğunuzu is p a t la y a b ilir im beraat etmek elinizdedir. * Ancak, ne tür koşullar altında olu rsa olsun, Meh­ met Bey, savunma hakkı elinden alın m ış b ir insanı —bu bir ihbarcı bile olsa— öld ü recek kişilikte değüdir... Daha doğrusu, M ehm et Bey, açıktan , dolaysa insan öldürecek nitelikte biri d eğ ild ir... Sonunda, ÂyetuIIah’m sa vu n m a yapm ası, kendi­ ni aklaması, ve bir anlam da k a çm a sı için , yakın bir zam anda yeniden buluşm ak ü zere sözleşilir... Ayrı­ ar.... lırlar. Gerçekte, M ehm et Bey,  y e tu lla h ’a yaptığı işin olumsuzluğunu - ahlaksızlığını söy lem ek için, kendi ölümünü göze alıp İstanbul’a gelm iş.  y e tu lla h ’ı' ya­ kalamış. Ancak, on a “ tem yiz h a k k ı" verm iş. Fakat, onu öldürem emiştir...** * E. Tevfik, s. 235-244. ** Gerçekte, Yeni Osmanlılar C em iyeti’n i  yetu llah ’ın ihbar et­ tiğini, hemen o günlerde, Fuad Paşa, ce m iy e tin belli başlı üyelerine duyurmuş, ö n le m alm alarını istem iş. Fakat, Yeni Osmanlılar'ın hem en h iç biri buna in a n m a k istememişlerdir.

72

Âyetullah ile yeniden buluşmak üzere ayrılmışlar. Fakat, —kolayca beklenebileceği gibi— Âyetullah he­ men polise haber vermiş. Ve polis, olası her bir yerde Mehmet Bey’i aramaya başlamış... Mehmet Bey, görevini yapmış. Yüreği rahat. An­ cak, artık İstanbul’da daha fazla kalamayacağını an­ lamış. Hemen, Fransız Elçiliği’ne gitmiş. Ve oradaki dostlarının da yardımıyla, hemen o gece kalkan “Mar­ silya” gemisiyle İstanbul'dan ayrılmıştır... Bir süre sonra, Namık Kemal’lerin Londra’da çı­ kardıkları Hürriyet gazetesinde, olaylara biraz olsun aydınlık getiren, Mehmet Bey’in kısa bir mektubu-yazısı yayımlanmıştır... “ Yeni Osmanlılar’ın fedakâr üyelerinden Mehmet Bey tarafından gönderilen mektup aşağıdadır: Birader, Şu iki satırı gazetenizin boş bir yerine sıkıştmvereceğinizi bildiğim için şimdiden teşekkür ederim. Casusluğu dolayısıyle namuslu ve hamiyetli insanla­ rın başını belaya uğratan şu bilinen alçak adamın, ge­ rek benim hakkımda gerek memleket halkının kutsal amacı aleyhinde yine bir edepsizlikte bulunduğunu İstanbul’dan yazıyorlar. ,Ona cevap vermeyi bir kü­ çülme sayarım. Kendisinin yaptığı işler gün gibi or­ tada duruyor. Aslında olan biten sadece şundan iba­ rettir: Benim için fedakârlık yollannı açtı, kendi ka­ rakterini de millete iyice tanıttı. A ncak, sonradan , Âyetullah da, kardeşi Haşan Bey’e, cem i­ yeti k en d isin in S aray'a haber verdiğini anlatmış. Haşan Bey de bunu bir yazısında yayımlamıştır, bkz. Aydemir, Ş.Ş.. En­ ver Paşa, C ilt I. s. 28.

73

“Piçide şeved bepây-ı herkes am eleş” (Bir kimse yaptığının karşılığını bulur, ekdiğini biçer) anlam ına Farsça bir dize...* M ehm et Hürriyet, 20 Tem m uz 1868 No. 4 Y eni Osmanlı Cemiyeti üyeleri, yurt dışına gittik­ ten ve Simon Deutsch vb. gibi, E n tem ayon a l’in v e ça­ ğının önde gelen düşünür ve eylem adam larıyla ç e ­ şitli düzeylerde ilişkiler kurduktan sonra bile, ilkesel nitelikli bir program oluşturam am ışlar... V e bu k o­ şullarda giderek bir birlik, bir “ cem iyet" olm a nite­ liklerini hemen hem en tümüyle yitirm işler... Küçük gruplara, hatta tek kişilik birim lere dönüşm üşler. Bir süre sonra da, birbirleriyle görüşm eyecek, kon uşm a­ yacak konum lara dönüşm üşlerdir... Burada salt, K e­ mal, Reşat, Nuri ve M ehm et beyler arasında, “ gazete­ siz ve ortak politikasız” bir dostluk, arkadaşlık ilişkisi sürmüştür... Nuri Bey, bu zaman dilimi içinde, yurt dışında bulunan kimi Yeni Osmanlılar Cem iyeti’nin üyelerinin politik görüşlerini şöyle tanım lam ıştır... Mehmet Bey ülkemizde liberal bir dü zen in kurul­ m asında salt bir halk hareketinin yardım cı ola bilece­ ğini kabul etmiştir; Ziya Bey, tersine, Y eni Osm anlI­ lar Cemiyeti'nin düşüncelerinin gerçekleşm esini sul­ tanla uzlaşma yoluyla egem enliğin ele geçirilm esinde görmüş; A gâh Efendi, am açlanan yolda tem el n okta­ ları ele geçirm ek için, hükümetle anlaşm anın gereğini savunmuş, Kemal Bey, Osmanlı halkının hüküm dara olan inancını koruyacağını ve eğer sultan istem ez ise * E. T evfik, s. 243-244.

74

hiçbir şeyin yapılam ayacağın ı ve bu amaçla, gerekli r6form lan ya p a b ilecek b ir sultanın başa geçirilme­ sinden başka b ir seçeneğin bulunmadığım kabul et­ miştir...

* ** Gerek Y e n i O sm anlılar’ın, gerek ardından gelen Jön Türk h arek etin in tem el felsefesini pozivitizm, ula­ şılması am a çla n a n iktisadi-toplum sal biçimlenmeyi ise Londra-Paris örn ek leri simg:elemişlerdir... Ancak, b u tarihsel eğilim , özlem ve de uygulama­ lar günüm üze d eğ in süregelm iştir... Tarihin, J ön T ü rk h areketi aşamasında, pozitivizm, çok kez Sosyal D arw in izm biçim ine dönüşmüş-, ve ka­ pitalizmin gerek kuram sal, gerekse güncel savunul­ ması Sakızlı O h a n n es E fendi (Paşa) üzerinden, Maliye Bakanı C avit B ey’de d oru k noktasm a ulaşmış...

Cumhuriyet döneminde, yine aynı felsefe ve top­ lumsal iktisadi biçimlenmeyi, bu kez kesinlikle yer­ leştirme çalışmaları, I. İzmir İktisat Kongresi üzerin­ den, 24 Ocak 1980 kararlarında yeni nitel boyutlara uzanmıştır... * Ancak, herşeye karşın, Yeni Osmanlılar Cemiye­ tinin liberal bu rju va hareketi niteliğindeki temel kal­ kış noktası, D oğu Despotizm’ine karşı bir başkaldırı hareketi olduğundan, başından beri, içinde ilerici, dev­ rimci dem okratik bir potansiyel taşımıştır...

Bu tarihse] dönem içinde, A vrupa’da, ünlü 1870-7} Fransa-Prusya Savaşı başlamış. Fransa’nın, Sedan ye­ nilgisinden sonra, yabancıların Paris’de yaşamaları zorlaşmış. Bu koşullarda, Namık Kemal, V iyana’ya gitmiş. Orada, İstikbal adlı bir yayın organı çıkarmayı amaçladığını söylemiş. Ancak bu sıralarda, kendileri için Saray'dan af çıkmış. Ve Namık; Kemal, 1871 yıiln. da İstanbul'a dönm üştür... Ziya Bey, bir süre daha A vrupa’da kalmayı denemiş. Brüksel e, Londra’ya ve Cenevre'ye gitmiş, Hürriyet gazetesini çıkarm ayı sür­ dürm üş... Sonunda, 1872 yılında İstanbul’a dönm üş­ tür... * **

Her şeye karşın, Reşat, Nuri ve M ehm et beyler, en baştan beri sürdürdükleri devrim ci dem okrat ko­ numlarını korumuşlar, Paris’de kalm ışlar... İlk kez, Prusya ordusunun saldırısına karşı Paris savunm ası­ na katılmışlar... Sonra da, büyük bir olasılıkla, Paris Komünü süresince Paris’de kalıp kom ü n cü lerle bir­ likte savaşm ışlardır... Bu konuda elim izde bulunan en som ut kanıtlar­ dan birini, Reşat Bey'in, G eneral T rou ch ea u ’ya yazdı­ ğı ünlü m ektup oluşturm aktadır... Reşat Bey, 3. N apoleon düştükten sonra, Ulusal M uhafız Komutanı olan G eneral T rou ch ea u ’ya yazdığı mektupta, gönüllü olarak Paris’in savunm asına katıla­ bilm ek için kendilerine izin verilm elerin i istem iştir...

Paris, 4 İlkteşrin 1870 General, Türk’üm ve vatanım a Fransa'nın h izm etlerini unutm adım . M innet duygusunun v e b ü y ü k b ir m illete

S -.

5 * -

^ t c y

£ ^ İV İ^ .

'J

A h- ~ - ~ İ Î >V a ^ 5 l; ^ _ ^ u^ t_ ,
-V -

(^^ü^id-r-k. C. ’’t e n * -

Reşat B e y ’ in (N am ık

G en eral K e m a l ’in

T r o c h u ’y a

y a zd ığ ı

m ektubun

g e lin i C elile B o la y ır’m K u n t a y , s. 385)

''f * ^ K ^ _

"'^

kilişesi..

dosyasından,

za ru ri ola n d em ok ra tik ru h u n h eyecan larıy la , general sizden r ica ederim , Fransız C u m h u riy etin in dü şm an la­ rıy la sa va şm ak için b en i gön ü llü ola ra k F ran sız ordusu n a alrnız. V a ta n severliğin iz halikındak i h ay ra n lığa m ı v e C u m h u riy etçi Fransa için besled iğ im b a ğ l j ^ d u ygu larım ı lü tfen kabul ediniz general.*

Reşat E buziyya Tevfik, Y en i O sm an lılar T arih i ad lı ya. pıtında, M ehm et, N uri ve Reşat beylerin , sa va şlar b o­ y u n ca Paris’teki yaşam larını old u k ça a y rın tılı sergi­ lem iştir... “ Cephenin gittikçe genişleyerek tâ Paris du var­ larına kadar yaklaşm aya başladığı gü n lerde, ‘Ulu­ sal Savunm a’ başkanlığına getirilen v e a y rıca Pa­ ris valiliğini de üzerine alan gen eral Troucheau —ki hiç bir zam an u ygulam ak ola n a ğın ı bu lam a­ dığı düşsel planı yüzü n den son rada n dillere des­ tan olm uştur— kenti savu n m a g ü cü n d en yoksun bulunanların Paris’i derhal terketm elerini emir ve ilan etmişti. Bundan d ola yı y erli v e yabancı, pek çok kim se Paris dışm a çıkm ıştı. A n cak, çık­ m ayan yabancılar d a vardı. Bu y a b a n cıla r o ta­ rihte yirm i iki, yirm i dört ve y irm i altı yaşların­ d a bulunan Nuri, Reşat ve M ehm et beylerdi. Bu ü ç yeni O sm anlı ‘Ulusal Savu n m a’ kom ite­ sine başvurarak kendilerini gönü llü yazdırm ışlar v e birçok Fransız soylularının çocu k larıy la birlik­ te, o zam anın eğitim bakam D u ru y’un yanında istihkâm lara gönderilm işlerdi.

* K u n ta y , s. 385.

Birbirlerinden hiçbir şekilde ve hiçbir zaman ayrılmayan bu üç arkadaşa Fransızlar tarafından ‘Üç Türkler’ adı takılmıştı. Çünkü nereye bir obüs ya da bir şarapnel düşüp de birçok kimseyi ya­ ralayacak olsa bu üç arkadaş derhal orada be­ liriyor, yaralıları tedavi için ellerinden geleni ya­ pıyor, onları hastane çadırlarına götürüyorlardı. Bunların giysileri de bir tuhaftı. Üzerinde Fran­ sız asker elbiseleri vardı. Fakat başlarında —doğ­ ru bir deyim le püsküllü belâmız olan— fesleri ol­ duğu gibi durmaktaydı. Bu ilginç kıyafet kendi­ lerini asıl Fransız gönüllülerinden ayırıyordu. Za­ ten ‘Ü ç Türkler’ diye anılmalarının bir nedeni de bu kılıklarıydı. Ancak, yaralılara yardım konu­ sunda öyle değerli hizmetleri görülmüştü ki, is­ tihkâmların h er tarafında onların adı ‘Şevkat’m karşılığı olarak değerlendirilmekteydi.” Is. 382-3831 Sovyet araştırm acısı Petrosyan da bu konuya de­ ğinmiş, ve, “ M ehm et Bey, Reşat ve Nuri, Fransız or­ dusuna girdiler, ve savaşlara katıldılar. Paris’in ve Paris K om ününün kuşatması sırasında, her üçü de bazı bilgilere g öre şehirde kaldılar ve şehrin savun­ masına kom ü n acılara katılarak aktif olarak çalıştılar.” diye yazmıştır.* Petrosyan, savlarına kaynak olarak, “ SchweigerLercheıifeld, A .” nın, “ Şerail und Hohe Pforte” adlı yapıtını gösterm ektedir. Ülkemizde ilk kez gündeme getirileceğini, alıntı yapılacağını sandığımız ve 1879 yılında yayınlan m ış b u çalışmada, “ Schvveiger-Lerc* Petrosyan, Y .A .: S o v y e t G özüyle Jöntürkler. Türkçe basım 1974 İsta n b u l, s. 78.

79

henfeld, A.” ayrıca kaynak göstermeden bu konuya değinmiş; özellikle Mehmet Bey’in onurlu kişiliğinin altını çizmiş; Nuri Bey’in devrimciliğinin yanı s ıra M ek­ ke’ye gidip, “Hacı” olmasını ucuzuna bir alay-ironi i]6 vurguladıktan sonra, “Fransız-Alman savaşı başladığı zaman Nuri, Mehmet ile birlikte Paris’te bulundular. Ardından Komün başladığında da, kentte kaldılar ve komünün korkunç çatışmalarına katıldılar... Bir Türk Komüncü... (altı yazarı tarafından çi­ zilmiş) Bu, Jön Türkler’in doktrinlerinde yeni bir aşa­ madır...” diye yazmıştır.* Bu konuda. Komün belgelerinin önem li bir bölü­ münün toplandığı Fransız-Paris Devlet Kitaplığında ve K. Partisi arşivlerinde, çok sınırlı olanaklarım ızla, sür­ dürdüğüm üz araştırm alarımızda başkaca bir belge sağlayamadık. Sanırım, kon uya daha yakından eğil­ mek olanağı bulabilenler, yakın zam anlarda, dah a ay­ rıntılı bilgileri getirebileceklerdir... Ancak, Kom ünden sonra, İstanbul’a dönen ve N am ık K em al’in çıkardığı İbret gazetesine yazan Reşat ve Nuri Beyler, bu kon u ­ da belgesel nitelikli bilgiler verm işlerdir... Kuşkusuz, yine de her türlü tartışm aya açık ola­ rak, tüm bunlar, Mehmet, Reşat ve N uri b eylerin Pa­ ris Savunması ve de Paris K om ünü ile çok yakın iliş­ ki içinde olduklarını ciddi olarak dü şün dü recek n i­ telikte yaklaşım lardır... Ancak, gerçekten Yeni O sm anlılar'dan kim ileri, Paris K om ü nü ’ne katılmış ve burada k a h ram a n ca sa­ vaşm ış olsalar da, bu davranışlar, tem eldeki çarpıkek lek tik biçim len m eyi g ö zardı etm eye ola n a k v e r m e ­ m ek ted ir... * S chw eiger-L erchenfeld, A .: Serail und

zig, 1879, s. 71-72.

H ohe P fo rte ... L eip­

Bunlar içinde, belki de salt Mehmet Bey, tüm di­ kerlerinden nitel bir farklılık göstermiştir...

|

i | I ( j I !

| J I I

| j i | I j

M ehm et Bey, Y e n i O sm a n lıla r Cem iyeti’ni, bir an­ lamda k en di ev in d e k u rm u ş v e kuram cısı olmuş. Meş­ rutiyeti y erleştireb ilm ek iç in b ir halk hareketinin g e­ rektiğini sa vu n m u ş. V e b u n u n için de, gereğinde, Ali p a ş a ’n ı n k atlin in v a c ip olabileceğin i, son Çırpıcı Çayırı toplantısında, ü stü p e k de kapalı olm adan "im â” etmiş. V e y in e b ü y ü k b ir olasılık la on un bu konuşmaguıdan sonra, Â y e tu lla h Bey, Y e n i O sm anlılar Cemiye­ tini Saray’a ih b a r etm iştir... M ehm et B ey, ç o k k ıs a sü ren (1843-1874) ömrü boyunca, S a ra y’a k apılan m a dan , m em ur olm adan yaşamıru n oktalayan tek Y e n i O sm an lı olm a onurunu korumuş. A y rıca , M u sta fa Fazıl Paşa’nın yurt dışında aylık dağıttığı Y e n i O sm an lılar arasında salt Mehmet Bey’in adı b u lu n m a m ıştır... Kuşkusuz tü m bu n lar, onun, Saray-Â li Paşa tarafından id a m a m a h k û m edilm esine yetmiştir... Özellikle, Â li Paşa, M eh m et Bey'in İstanbul’da ka]an ailesine v e n işa n lısın a gerçek ten çok çirkin dav­ ranmış. M ehm et B ey ’in kızı, Şefika H anım ’ın Kuntay’a anlattıklarına g öre, A li Paşa, M ehm et Bey’in nişanlısı Sâlika H anım ’a "H a n ım efen d i ne güne kadar bekle­ yecekler? M u sta fa N aili Paşa kerim esine başka koca bulunamaz m ıy d ı?” d iy e h aberler yollamış. Ancak, Sâlika Hanım, id a m m ahkû m u ve de Komüncü nişanIısrnı yıllarca b ek lem iştir... Mehmet Bey, ç o k g e n ç yaşta öldüğü zaman Na­ mık Kemal ço k ü zü lm ü ş ve M agosa’dan, İstanbul’daki, Recaizade’ye y a zd ığı m ektubunda, “Hele M eh m ed ’in irtihalinden (ölümünden) göalüm o kadar sarsıldı, o d erece k an ım başıma sıçradı 81

ki, b i r ş e d it g ö z h a s t a lığ ın a u ğradım , az kaldı kör o lu y o r d u m ” d e m iş t ir ... R e ş a t B e y , 1872 y ılın d a y u r d a dönm üş. Namık K e­ m al ile b ir lik t e İ b r e t g a ze te sin d e , K om ü n olayına ilışjtin, a n c a k ç o k y a k ın d a n b ilen lerin , hatta içinden göz­ le y en lerin b i ç im in e ö z g ü b ir b ilgelik le yazılar yazmış. Paris’i v e P a r is lile r i s a v u n m a y ı İstan bu l’d a da sürdür­ m ü ştü r... B u n a k a r ş ın , b ir ara, "P a şa ” rü tbesi almış. Reşat Paşa o lm u ş . A n c a k , b a ş ın d a n b e r i sürdürdüğü onurlu -n a m u slu ö r n e k ç iz g is in d e n d ön d ü ğ ü n ü ya da sap­ tığını g ö r e n , d u y a n , b ile n o lm a m ıştır... N u r i B e y d e , R e ş a t B ey gibi, 1872 yılında yurda d ön m ü ş. İ b r e t g a z e t e s in d e . K o m ü n ’ü v e Enternasyo­ n a li s a v u n a n y a z ıla r y a z m ış ... N a m ık K e m a l, M a g o s a ’y a gönderirken, Nuri Bey de A k k a ’ y a s ü r ü lm ü ş . A n c a k , sonradan, Saray kâtip­ liğin e v e tü tü n iş le tm e le r i y ön eticiliğ in e atanmıştır... Y a k ın d a n ta n ıy a n la r , N u ri B ey’in, "iddiasızlıkla b ü sb ü tü n g ü z e lle ş e n , ç o k g ü z e l b ir kü ltü r sahibi ol­ d u ğ u n u ” s ö y le m iş le r d ir ... CKuntay, s. 390) B u ş u g ü z e l k ö y l ü y e /İ ş t e b u k ızd ır peri şarkısının sözlerin i N u r i B e y y a z m ış tır ... N a m ık K e m a l, N u r i B e y 'in arkadaşlığına büyük bir ö z e n g ö s t e r m iş . S ü r g ü n d e n d ön d ü kleri zaman, el­ lerini ö p m e k is te y e n le r e , N u r i B ey’i gösterip, — İ ç im iz d e e li A y r ı c a N a m ık diye a d t a k m ış v e coşk u v e k a r d e ş lik

ö p ü le c e k a d a m budıır, demiştir... K e m a l, N u ri B ey ’e, “ Hazreti İsa” o n d a n “ za m a n e hacısı” diye hep d o lu s ö z le r etm iştir.

P a ris K o m ü n ü ’n ü n e tk ile ri T ü rk iy e’y e çeşitli bi­ ç im lerd e y a n s ım ış . B a ş b a k a n  li Paşa, M arx’m «cüce 83

olarak tanımladığı, Thiers’in yakm dostu da olarak, salt Türk komüncülerini değil, Parisliler’i de bağışlamamış. 25 Temmuz 1871 tarihinde yayımla­ dığı «Emimame-i sâmi»de komün olayına ve komün­ cülere şiddetle çatmıştır... Emirname-i sâmi > «Bildiğiniz gibi, çağımız maddi bilgiler yönünden geçen yüzyıllarla oranlanmayacak ölçüde ileridir. An­ cak insan toplumunu asıl ayakta tutan toplumsal ah­ lakın dayanağı gibi bağlar ne yazık ki dikkate alın­ mamaktadır. Bu ilgisizliğin vahim sonuçları ortada. İşçiler, sermayedarlarla servet ve refahça eşit olmak için mevcut malları bölüşmek gibi sakıncalı-tehlikeli düşüncelere kapılmışlar. Yalnız o kadar değil, hükü­ met yönetimine ortak olmak da istiyorlar. 1860-61 yüları arasında beliren bu tehlikeli düşünceler, şu do­ kuz on yıl süresince habis ruhlar gibi Avrupa'nın her tarafına yayılmıştır. Bu nitelikli kişilerden oluşan ve teşekkül eden cemiyetin adı-, Enternasyonal’dir. Enternasyonal’in Londra’da bir merkezi, Amerika ve İsviç­ re'de şubeleri vardır. Üyeleri çoğalmış, sermayesi art­ mıştır. Pekâlâ bilirsiniz ki, bu vahim-tehlikeli istekler emeller-kuruntular, dünya düzenine (nizam-ı âleme) aykırıdır. Gerçekleşmeleri —Allah göstermesin— tür­ lü türlü ihtilâl ve uyuşmazlıklara yol açar. Böyle dü­ şünenlerin Kom üna’da neler yaptıklarını gördük. Pa­ ris’in hali meydandadır. Haydutluğu meslek edinmiş bu adamların amacı, insan toplumlannı vahşet duru­ muna ve hayvanlığa geri götürmektir. Hem kişiliği­ mize (mizacımıza) hem ahlakımıza ters düşen bu gi­ bi fikirlerin ülkemizde ilgi görmeyeceği doğaldır. An­ cak, Osmanlı Devleti’nin toprakları çok geniş ve Pa­ dişahın ku llan kalabalıktır. Bu nedenle dikkatli olma-

canavar»

I ! 1

85

lıyız. Bu uğursuz fikirler hudutlarımızdan lçeri me! idjr. Bu bozuk düşünceli kişilerin am aç Ve gİrme' tini yaymalarına olanak verm em eliyiz..."* lsteJcle-

Hemen hemen tüm ömrü, özgürlük-meşrutlyet savunucuları ve bu arada Yeni Osmanlılar ile müca. dele içinde geçen Ali Paşa, bu genelgeyi yayım]adlk. tan iki ay kadar sonra, 7 Eylül 1871 tarihinde, Bebem­ deki yalısında, elli sekiz yaşında ölmüştür... Büyük tarihçi Cevdet Paşa, «Maruzat» mda, Âli Paşa'nın cenaze töreniyle ilgili çok ilginç ve öğretici b i lg i le r v e r m e k t e d i r ...

,

. Âli Paşa fevt oldukta (oldugunde) namazı Yenicamide kılındı. Lâkin garibdir ki m üezzinler birbirinin seslerini yanlış anlamakla cam ii şerif içindeki ce­ maat yoliyle cenaze namazını kılamadılar. Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi Osman Efendi, tezkiyeye kıyam (namazdan sonra cenazenin başındaki aklama soruş­ turması) ile üç defa 'Bu zati nasıl bilirsiniz’ diye sor­ du ve arada 'Büyük bir zat idi. Devlete ço k güzel hiz­ metleri vardır’ diye gördü. Kimse tarafından lâve neam (olumlu ya da olumsuz) bir cevab zuhûr et­ medi. Halbuki cenazenin birinci ve ikinci safı hep anın müteallikatı (yakınlan) ile dolu idi. Sanki herkezin ağzı kılidlendi. Bu süküti, huzzara (olaya tanık olan­ lara) bir acib dehşet verdi. Böyle tezkiyesine süküti tam ile mükabele olunan bir cenaze görülm em iş ve işi• Ali Paşa'nın bu genelgesinin o rijin a li için, Bkz. A . Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihi, s. 278-279, B iz gü nüm üz Türkçeslne uyarlamada Cemil M erlç'in M a ğa ra d a k iler kitabından (s. 261-262) yararlandık...

86

tilmemiş olması, evlâd ve akribasına ne mertebe te­ sir eylediği beyandan müstağnidir. Bu hali görenler, andan sonra efk a n ıımumiyeye dokunacak tavır ve mişvardan (davranışlardan) sakınır oldular. Vakik kişi içinde yaşadığı milletin menfuru (nefret edilen kişisi) olmak, hem kendisi, hem de okabı (yakınları) için pek büyük mesaibden meduddur (ayıptan sayı­ lır )..-* * ** Evet; insanın yaşadığı toplum içinde sevilmemesidışlanması pek büyük bir ayıp. «Son büyük doğulu» olarak da tanımlanan Cevdet Paşa’nın bu tanımlama­ sı gerçekten çok yerinde olsa gerek. «Milletin nefreti­ ni» kazanmış Âli Paşa’ nın cenaze töreninde görülen­ lerden esinlenerek yapılan bu çıkarsamanın, günü­ müzde de, içinde yaşadığı toplum tarafından dışlanmışlarca ara sıra anımsanmasında yarar olabilir... * ** Âli Paşa'nın, «Emirname-i sâmi» —yüce genel­ gesine ve hüküm et ardılı pek çok yayın organının olumsuz ve saldırgan tavırlarına karşın, Yeni Osman­ lIlar, Paris K om ünü üzerine yan tutan, açıklayıcı olum­ lu yazılar yazm ışlardır. Örneğin, Reşat Bey, İbret gazetesinin 5 Haziran 1872 tarihli, 3. sayısında, «Devair-i Belediye Tarafdtıram» (K om ün Taraftarları-Komünarlar) adlı bir yazı yayımlamıştır. * İbnülem ln M a h m u t K em a l İnal, Son Sadrazamlar Clld 1. s.

25-26 87

Reşat Bey yurt dışından karısı Zâ h lye H a n ım 'a gönderdiği resmin arkasına kendi el yazısıyla, "S iy a h la r giydifclm sanmi kim ol re n jc muhabbettir, Diyâr-I hasret e h il hep demâdem kareler bajla r,” dizelerini yazm ıştır.

88

Reşat Bey. b u son kerte önemli yazısında Paris Komünü’n ü şö y le savunm aktadır...

•Burada söylediğini bilmemek ve bilmediğini söy­ lemek illetine müptela (hastalığına tutulmuş) olan ba­ zı ukalânın neşriyatına bakarak Paris'in IhtiljM’i Ahi­ rine (son devrim ine) sebeb Komün taraftarlarını tştir&k-i Emval (mal ortaklığı) ve ty&l (ayal) mezhe­ binde zannolunmuş gördüm. Vakıa Komün maddesinden müştak (türemiş) olan komünist kelimesi tştirâk-i Emvâl (mal ortaklı­ ğı) ve lyâl (ayal) fikr-i fâsidinde (bozucu fikir) bu­ lunan bir iki bedbahta isim olmuş ise de bunun tü­ nüm ile komün taraftarlarına dahi komünİBt demek ve komünist ile komünalisti fark edecek kadar Fransızca bilmeden Fransa’nın ahvâli (durumu) hakkında beyan-ı mütalâaya (düşünce açıklamaya) kalkışmak cehaletden hâsıl olm a gayet maskara bir cesarettir. Komün İhtilâli yetmiş bir sene-i milâdiyesi hâdisâtmın (bindokuzyüz yetmişbir yılının olaylarının) on mühimlerinden olduğundan ve o sırada Avrupa'da bu­ lunduğumuzdan bu bapta olan tahkikat ve meşhudatımızın (gördüklerim izin) beyanını (açıklamasını) halkça faideli (halkım ıza yararlı) gördük. 18 M art 1871 erbâb-ı ihtilâlinin (devrimcilerinin) Paris’te zim âm ı idareyi (yönetimi) ele almalan ve Versay Hükümeti tarafından kuvve-i mücbire göste­ rildiği (zora başvurulduğu) takdirde hak ve hürriye­ ti muhafaza için silâha sarılmaları birinci derecede mücerred cum huriyetin bekası ve bu cihetle istik­ bâli temin ile yirm i seneden beri İmparatorluk saye­ sinde zulüm ve fisk (günah) ile çürümek derecesine gelmiş olan Fransa’nın yeniden ihyası niyetinden ile­ ri gelmiş bir fek k -i m erkeziyyet (kurtarma amacı) da89

vasi üzerine mübtemıdir (dayandırılm ıştır). İmpara­ torluk idaresi semeresi olarak Fransa m addi ve ma­ nevi bunca ziyan görmüş ve en sonra hem en bütün bütün perişan olmak derecesinde belâlara uğramış velhâsıl şimdiki cumhuriyetini yedi sekiz m ilyar frank ve iki büyük eyâlet fedâ ederek kazanabilm iş iken ar­ tık cumhuriyeti emniyetli bir esas üzerine vaz’eylemek emelinde bulunmak her Fransızın hakkı ve bu iddiada İsrar etmek vazifesi olduğu nasıl in kâr olunur? Meselâ Fransa’yı bu felâketler bir hükûm et-i cumh uriyye uğratmış ve onun yerine bir İmparatorluk teessis etmiş olsaydı cumhuriyetin bir daha avdet ede­ memesi için sonradan teşekkül eden hüküm et taraf­ tarı her türlü şiddeti ihtiyar etmez m iydi? Ve bunlar haklı olmaz mıydı? Hâlâ M ösyö Tiyer cebr-ü şiddette (şiddet zoruyla) komün taraftarlarına tefevvuk et­ medi mi? (üstün olmadı mı?) Bahusus o zaman Bordo'daki Şuray-ı Üm m et im ­ paratorluk veya krallık taraftarlarından m ürekkep ol­ duğu gibi M ösyö Tiyer'in dahi Lui Filip hanedanı sa­ yesinde yetişmiş bir adam olması ve daim a o fam ilya­ ya sitayişkâr bulunması cum huriyetin bekâsını iste­ yenlere bittabi bir emniyetsizlik gösterm işti. Hattâ Paris halkının Viktor Hugolar, G am bettalar, Lui Blanlar gibi Şurây-ı Ümmet âzalığına intihap ettikleri ekâbirin kâffesi (bütünü) serkârda (işbaşında) bulunan M ösyö Tiyer ile Mecliste bulunan im paratorlu k ve krallık taraftarları cum huriyetin dev am ın a kâfil gör­ medikleri için istifa ederek çekilm işlerdi. Bu istifa Paris halkını büsbütün h eyeca n a düşür­ dü. Herkeste mütebassırâne ve g ayet ihtiyatkârâne davranm ak fikri zuhur eyledi. Vaktaki H üküm et tarafından Paris h alkının esli-

lıası (silahlan) talep olundu (çünki bu vak’a harbin akabinde zu hu r eylediğin den halkm silahlan daha toplanmamıştı), halk Hüküm etin bu emrine mutavaatten istinkâf eyledi (uym aktan kaçındı). Zira za­ ten kulaklar d olg u n olduğundan Hükümetin bu hare­ keti Cumhuriyeti m ahv için halkı güçsüz bırakmak niyetiyle tedarik olu nm uş bir desise (gizli hile) zannolundu. M üm anaat gösterildi. Hükümet ise işin aza­ cağını düşünm eden v ey a vazife etmeden bilâlüzum istimâl-i cebre (g erek siz yere zor kullanmaya) kal­ kışınca halk tarafın dan da h i m ukabele edildi. İş bu suretle 18 M art 71’de Paris’te halk ile asker ufak bir k av ga ya tutuştular. Bu kavgada halk galebe ederek askeri ve M ösy ö T iyer’in m em urlarını Paris’ten çıkardı. Ve o h alde m em leketin ümür-u idaresi (yö­ netimi) erbâb-ı ihtilâlin (devrim cilerin) eline geçerek KOMÜN yani D eva ir-i Belediye (Komün yönetimi) usulü ilân olundu. Bunlar iki a y k a d a r P aris’te hüküm et ettiler. Iştirâk-ı emval k aid e-i fâsid esin i (m al ortaklığı bozuk ku­ ralını) icra ey lem ek şöy le du rsun parasını peşin ver­ meden kim seden b ir h a b b a (küçü k bir şey) aldılar mı? Ve Fransa B a n k a sın d a m ilyon larca akçe mevcut ve idaresi k en di ellerin d e iken bir akçesine dokundu­ lar mı? Para lâ z ım o ld u k ça Paris şehri nâmına senet vererek cü z’i b ir şey aldılar. O nun d a cüm lesi idare-i belediyeye ve a sk ere sa rf eyledikleri divân-ı harpte muhakeme olu n d u k la rı za m an sabit oldu. Hal böyle iken onlara iştira k -ı E m va l (m al ortaklığı) tarafdan demeğe h a k k a n iy et r a z ı o lu r m u? Ailenin h ü rm e t v e h ususiyetine riayet en kuv­ vette bulunan v e g ü n d e n g ü n e terakki etmekte olan

A m erika'da, Ingiltere’de, B elçika’da, İsviçre’de koiM n usulü m evcut iken bu usulün Fran sa’d a dah i tesisifl isteyenlere iştikar-i iyal (ayal) ta r a fta n dem eğe akı]

cevaz verir mi? Hattâ, M ösyö T iyer’in bile İh tilâlin zuhu ru nda mti. kalem e (konuşm a) için b idd efa a t P aris’ten gönderi]en m eb’usân ile uzun uzun m ü za k era ta girişerek yulr^ teferruatta gösterdiği b ir takım m ü şkilâttan başitg kom ün usulünü esasen kabul eylem esi d a ğv a d a bu­ lunanların yağm ager-i uzüm al (Ç a p u lcu ) olmadık­ larına delil olm az m ı?

Vakıa Komün idaresinin en son zamanlarında bir­ kaç bahtsızı kurşuna dizmeye m ecbur olması teessüf olunur mesailden (sorunlardan) ise de işin dikkatle mütalâası bundaki mes’uliyetin tamamen Versay Hü­ kümeti üzerine düşeceğini derhal m eydana kor. Şöyle ki Versay idare-i askeriyesinin Komün asâkir-i müttefikasından (askeri birliklerinden) aldıkları userayı (tutsaklan) bilâ muhakem e (yargılamadan) idama hükmeylemekte olan israr-ı garibini men’ede­ bilmek için komüncüler birkaç zatı rehin suretiyle tevkif ederek şu idam işine devam olunursa mevkuf­ ların hayatı tehlikeye bırakılmış olacağını Versay’a bildirmiş ve bu teşebbüsün semeri görülm ek ve ehem­ miyeti olmak için bu rehinleri V ersay Hükümetince kıymetli olan rühban güruhundan seçm eye mecbur olmuştu. Lâkin, Versay Hükümetinin gözüne hırs-ı câh (ma­ kam hırsı) ve ahz-i intikam (intikam tutkusundan) başka bir şey görünm ediğinden taht-ı tevkifte (tutuk­ lu) buiunanlan ve ihtarâd-ı vakıayı (olayı hatırlat­ mayı) aslâ düşünmeksizin yine evvelki gibi hemen tuttuğunu kurşuna dizdi. Bu ise rehin halinde olan bi­

çarelerin Komün tarafından idam olunmasına nza göstermekten başka bir m a'nâ kabul etmeyeceğinden bundaki mes’uliyete Versay Hükümetinden başka merci bulunamaz. Şurası dahi hatırdan çıkarmamalıdır ki, komün bunları idam eylemekten mümkün olduğu kadar iç­ tinap (kaçınmıştır) etmişti. Buna delü ise Versay as­ keri ta Paris’e girinceye dek biçarelerin hayatta bulun­ masıdır. Komün idaresi daha zuhur eder etmez idam cezasını lâğvetm iş ve bunu ispat için eşafo denilen katil makinesini enzâr-ı umumiyede (herkesin gözleri önünde) resm en yakm ış iken kâffe-i a’mâlden ve hat­ ta azasın ın her biri hayvatından ümidi kestiği zaman­ larda yeis ve hiddetle birkaç adamı kurşuna dizme­ sine nasıl hunrizlik (kan dökücülük) manası verile­ bilir? Eğer b u adam lar hunriz (kan dökücü) olsa üç dört kişiyle iktifa etm ez. Paris’te bulunan taife-i rühbanın cüm lesini idam ederlerdi. Çünki ruhbanların hamisi (koruyucusu) olan Versaylılar Komün taraf­ tarlarından ellerine kim geçti ise idam ettiler. Demek ki o facianın tabiat-ı maslahattan (mad­ denin tabiatından) neşet etmiş bir çirkin vak’a oldu­ ğunda her akıl ittifaka mecburdur. Harik (yangın) bahsi ise müfteriyat-ı vakıanın (asılsız suçlam aların) en garibidir. Hafi olmadığı vecihle Paris’te yan an m ahaller Tüilleri Sarayı ile Daiı-e-i Belediye v e A dliye-i Maliye, Nezaretleriyle sair ufak tefek ebn iyeden (binalardan) ibarettir. Bu ma­ hallerin önünde D evar-i Belediye askerinin metrisleri bulunduğu cihetle bu metrisleri zapt ve tahrip için Versay askeri gü n lerce obüs ve hum bara attıkları müsbet iken bu m ahallerin Komün tarafından ihrak olunduğu iddiasına nasıl cesaret olunabilir?

Ve bir de eğer Komün un maksadı Paris'i yaJt olsaydı buna kim mâni olurdu? M onm artr m a h a C ? de bulunan seksen pâre top b u m a k s a t lkl £ hasıl eylemeye muktedir değil m iydi? Hâsılı Ve J l lılar Paris’e girdikleri gün şehn n h er tara£mı bi y' zaptedemiyerek tam sekiz gün uğraştıklarından Su sekiz gün zarfında Paris’in h er tarafına ateş bırakm " ğa ve kiliseleri ikişer varil barut ile atm aya idar(H Belediye kaadır değil miydi? Bu suallerin cevabı şüp. hesiz tasdiktir. Versaylılann attığı gazlı güllerle jezüvitlerin çı. kardığı bir kaç deninin şerrine uğrayan sa lif-u ^ y ^ binalardan maada hiçbir kilisenin ve ebniye-i âzimg. den (büyük binalardan) hiçbirinin harabolmamasj harik isnâdâtını (yangın iftirasını) külliyet reddetmez mi? Bunlarm Versaylılar eline düştükçe gerek muha­ kemede haksız görünerek akreplere bile oiarrnyacak mucazâta olmaları (cezaya çarptırılm aları) sırf mağ­ lup oluşlanndandır. M ağlubiyet ise b ir vakitte hak­ sızlığa delâlet eylemez. Komün’ün gayet adil bir fiili ve Tiyer cumhuru­ nun gayet zalimane bir hareketi va rd ır ki burada onun beyanıyla iktifa ederiz (yeterli b u lu ru z).

Komün idaresi Cezayir halkının Fransızlarla hem­ cins (aynı soydan) ve hem meshep (aynı dinden) olma­ dıkları için istiklâlini ilân etti. Halbuki Mösyö Tiyer’in Hükümeti Cezayir’de silaha sarılan vatanpervelerden müdafaa-i hâmiyyetkârânelerine (yurtlarını savunan­ lara) galebe edemediği bir koy halkının umume (tü­ münü) diri diri ateşe yaktı...»* * A. Cerrahoğlu: Türkiye'de Sosyalizmin Tarihi, s. 78-85

Burada, gerekirse Reşat Bey'in, Paris Komünü’ nün özünü ne denli kavrayabildiği sorunu ayn bir boyutta tartışılır. Ancak, bu aşamada bizi öncelikle ilgilendiren nokta, içinde bulunduğu koşullar da dik­ kate alındığı, Reşat Bey, Paris Komünü’nde geçen olay­ ları gerçekten içinde yaşamış bir komüncü tavrıyla anlatmaktadır. Reşat Bey’in yazdıklarındaki biçem-üslup, onun, Paris K om ü n ü n ü en azından, çok yakın­ ılan. izlediğini, kanım ızca hiçbir kuşkuya yer bırak­ mayacak b ir biçim de, sergilemektedir... Bu yaklaşım N am ık Kemal’in, yazdığı «reddiye» makalesinde daha d a somutlaşmıştır.

Reşat Bey’in Paris K om ünü’nü savunan yazısının 5 Haziran tarihli İbret gazetesinde yayımlanmasından üç gün sonra 8 H aziran tarihli Basiret gazetesinde «İbret’e Teşekkür» başlıklı bir yazı yayımlanmış. Ve burada, Reşat B ey’in ve İbret gazetesinin doğru ve . yürekli tavırlarının desteklendiği vurgulanmıştır. Basiret gazetesindeki yazı şöyle sürmüştür... «(D evair-i Belediye Tarafdârânı) serlevhasile (başlığıyla) İbret’in ü çü n cü numarasındaki bend (ma­ kale) kemâl-i dikkat ve ehem m iyetle okundu. Devair-i Belediye ta ra fdâ râ n m ı (K om ün taraftarlarını) mü­ dafaa yolu nda söylen ilen sözler o kadar doğru ve o kadar haklıdır k i... Aferin İbret! B u him m etine (çabana) şimdi ve bu misillu dak ik (b en zer önem de) dâvalar üzerine bun­ dan böyle s a rfe d e ce ğ in him m etlere (çabalara-çalışmalara) dahi yin e şim di ya n i peşin olarak teşekkür ede-

Devair-i Belediye tarafdârân m ı (K om ün tar lannı) iştirâk-i iyâl ve em val (aya l ve m al ortakı^' bühtan ile (yalanıyla) itham etm ek isteyen fikirle terakkiyât-ı medeniyye (u ygarlığın ilerlem esi^ kuyla bakan) insanları o derece küçültm üş Ve ^ dar alçaltmış mı itikat ederler k i hissiyatı elbett° sanlardan daha az olan hayvanların bile ancak kâff^' hissiyat (tüm du yu lan) ve k u vâ -yı tabüyenin (d ^ güçlerinin) m ahvı dem ek olan ölü m le b eraber m a h ^ lacak bulunan aşk ve sevd â y-zev ciyyet hissini de beylediklerine kail oluyorlar. ay' Ayâbunlar terakkiyat-ı m ed eniye sem eresi olarak insanlara hum k ve belâlahat (ah m aklık ve bönlük) geldiğini m i zannederler ki (insaniyetin em ereylediteavünden kat-ı nazar) bir adam ın m ahsul-i sa’y-ı de$ tini (emeğinin ürünlerini) diğ erlerin e gasp ve iğtinam etmesine razı olacağı gib i b ir h ezey a n a rev a ç vermek isterler. ...Kanlarını silkerek tavuk gib i çırpınm aları hürriyetperver olanlar için kıyam ete k a d a r ağlanmaya mecburiyet gösterecek bir hâl ik en ... Bunlara şaki ve şahsi nazariyle bakm ak (am an Y a ra b ) ne kadar hak­ sızlıktır. Devair-i Belediye ta rafdârân ı (K om ü n taraftarlan ) vahşi olunca hürriyet cen gi v a h şiy â n e bir muha­ rebe addolunca âlemde m edeni u n v a n ı kim e kalacak ve medeniyyetperverâne m u h a reb e h a n g i muharebe­ ye ıtlak olunacak (a d la n d ırıla ca k )?... K om ün taraîtarlan ettikleri m uharebeyi ‘h er D aire ken di saade­ tine kendi çalışsın, kom şusu b u lu n an D airen in muha­ faza ve bekây-ı saadeti (m u tlu luğun un devam ı) yo­ lunda kendisinden istenilen m u a ven eti (yardım ı) yi­ ne deriğ etmesin, diye icra ederlerdi. B u n a vahşet de-

ilildikten sonra, ‘ya cümleniz benim esirim olunuz ve­ yahut cümlenizin kafasını keserim, ya kazandığınızı bana veriniz veyahut kahren (zorlan) elinizden alı­ rını’ deyû edilen muharebeye mi medeniyet denile­ cektir? Evet şimdiki halde Komün taraftarları zalimdir, vahşidir, hapistir, şakidir. Çünki biracerel mahlup ol­ dular. Eğer bunlar galebe etmiş olsaydılar o zaman hürriyetperver, gayur (gayretli) cesur, âdil insan, hasü-ı kelam iyiliğe dair ne sayılabilir ise Komün taraf­ tarları olur idi...» Âli Paşa’nm genelgesine karşın pek çok yeni Os­ manlI yurtsever yayın organlarında Komün'ü savun­ mayı sürdürmüşler. Kesin yan tutmuşlardır. Namık Kemal, 12 Haziran tarih ve 8 sayılı İbret gazetesinde yazdığı «Reddiye» başlıklı yazısında bu konudaki tavruıı şöyle sergilemiştir: «Komün taraftarları, hakkında olan makaleye ge­ lince İBRET te anların mesleklerinde hakkeniyet ve haklarında vuku bulan isnadattan (iftiradan) beraet-ı zimmetlerine (suçlarından aklanmalarına) dair iki buçuk sütuna kadar delâil (kanıt) göstermiştir. FAR dö BOSOR ise —M ösyö Tiyer dahi o re’yde (o görüşte) bulunduğundan mıdır nedir?— yalnız Komün taraf­ tarlarının ihtiyar ettikleri (seçtikleri) kaide haksız olmadığından bahsediyor. Yalnız bir takım ebniye-i miriyenin (beylik yapılarını) anlan bazı tevabil (gruplar) tarafından yakıldığı erkek ve kadın bir ta­ kım petrolculann itirafiyle müsbet olduğunu söylüyor. FAR dö BOSFOR’un İstanbul’da çıkan gazeteler­ den malumat almakta gösterdiği kemale bakılırsa Av­ rupa’da geçen vekaiden haberdar olmasına pek de emniyet edem iyoruz. Binaenaleyh kendisine şunu ih-

,priz ki bahsettiği m a k a len in m uharriri Ur Martn silah-ı zu lm iyle d ö k ü le n kanlar Sn^ Versay n P aris’te idi. M a h k em elerd e Rn ^ lardftarlarını itham , m ü d a fa a e d e n a vu k atla ^

S

S

e fto n n . Uüzam eden < y .„

“ “ S r Î 'z a b i m n ı nam ında olan düşm an tarat gösterdikleri alça k lığın a cıs ın ı e v la d -ı vatandan (, a. fan evladlanndan) çık a rm a k is te y e n y a d ig â rlarıa lt). safta h akguylukta (d o ğ ru s ö y le m e k te ) n e mertebeye vasıl olduklarını la y ikiyle g ö rd ü . B in a en a leyh bunla. n n hem hasım ve h em h a k im o la r a k Kom ünlere mü. teallik ettikleri (ilgili b u ld u k la rı) ıth a m a t arasın^ falan şöyle yapm ış, fa la n b u n u it ir a f e d iy o r y 0ııu ^ tira ettikleri iftira la ra in a n a m a z . V e r s a y m hiçbir se: Vi irtikâptan (k ötü lü k e tm e k te n -rü ş v e t- almaktan) kaçınm ıyan casu sla rıyle o m a h u t J e z v it güruhu mey­ danda iken cem iyet-i b e ş e rin İsla h ın ı m aksat edinmiş ve bu m aksat u ğ ru n a fe d a y -ı c â n ı g ö z e alm ış olan bu kadar eshab-ı dân ise p e tr o lc ü s ıfa tın ı kullanm ak gibi bir şeniayı (ayıbı) b ir v a k it is n a t ed em ez. Yine tek­ rar ederiz ki K om ü n ta ra fta rla r ı b ir ta h rip etmek is­ teselerdi ellerinde b u lu n a n k a la la n n top la rıy le iki saat içinde bütün b ütün m a h v e tm e ğ e m u k te d ir idiler. Zannım ızca h a lk a g ö r e fa id e h e r şeyin sahibini bilmektir. B in a en a leyh e v v e lk i b e n tte o kadar tafsi­ lata girişim iz bu m ü ta la d a n n e ş et e ttiğ in i FAR dö BOSFOR’a ih ta r ederiz.»*

N am ık K em al, b u ü n lü m a k a le s in d e , a çık bir bi­ çim de yan tutarak, P a ris K o m ü n ü ’n ü v e Reşat Bey’i

l872 yılm da, b aşya za rlığın a N amık K em al'in gelmesinden sonra d ö n em in e n savaşkan yayını niteliğine dönüşen İB R E T gazetesi...

Namık K e m a l’in

P h a re D u

yazdığı İb re t g a z e te sin in

B O SPH O R E ’a ünlü “ Reddiye"sini 12 H aziran

1288 tarihli sayısı...

savunmakta, ve «...makalenin m uharriri daha Versaylılann silah-ı zulmiyle dökülen kan lan sokaklarda seyyal iken Paris'te idi...» diye vurgulayıp, bir anlamda, Reşat Bey’in, Komün süresince Paris’te bulunduğunu belgelemektedir... ♦ ** İbret gazetesinin yine 8. sayısında, bu kez Nuri Bey, salt Paris Komünü’nü değil Enternasyonali de savunmaya başlamıştır. Nuri Bey, «Medeniyet» adlı yazısında soruna şöy­ le yaklaşmaktadır: «Enternasyonal namiyle m aruf olan Cemiyet ki Avrupa’n m bazı mahallerinde garazen burada ise cehlen (bilgisizlikten) âsayiş-i um um iyi (genel banşı) ihlâle sai (bozmaya çalışan) bir heyet bilinmiştir. İş­ te o cemiyetin maksadı sırf medeniyetten murad olu­ nan neticeyi hâsıl etmektir. Bu cemiyetin maksadının husulünü tesri (çabuk­ laştırmak) için esbapta bazı şiddet göstermesinden korkuluyor. Vâkıa bu suret m uhtemeldir. Fakat şim­ diye kadar göstermedi. İleride gösterirse kullandığı vesait takbih olunur (k ın an ır). Lâkin yine maksadını tahsine (beğenip-alkışlamaya) m ecburuz. Bir memleket şimendiferler, yollar, caddeler, gaz­ lar, tiyatrolar, çalgılı kahveler, bu n lar gibi zevk ve ihtiyaca müteallik ne kadar esbabı cam i olursa olsun mademki herkes orada say (em ek) nisbetinde müstefik olmak (yararlanmak) bakım ından mahrumdur, orada sahihen (gerçekten) m edeniyetin vucudu nasıl tasavvur olunabilir? Avrupa’nın hemen her tarafında am ele sınıfı yü100

fitler dayanmıyacak bir haldedir. Bir fabrikacı mâ­ lik olduğu sermayesi kuvvetiyle birkaç bin kişiyi esir gibi kullanıyor. Gördükleri işin onda birine mukabil olacak derecede bile ücret vermiyor. Öyleyse niçin ça­ lışıyorlar? Y a ne'yapsınlar? Ameleden biri ücretin kılletinden (azlığından) dolayı bir fabrikayı terkettiği takdirde başka fabrikaya kabul olunmaması için fab­ rikacıların ittifakı var. Ya amele niçin öyle bir ittifak etmiyorlar? Evet işte Enternasyonal Cemiyeti o ittifakı tavsiye ediyor. Ve hin-i vukuunda (gereğinde) icap eden muavenet-i nakdiyede (maddi yardımda) da asla kusur etmiyor. Bunun üzerinedir ki ekser mahallerde amele bil’ittifak (birlikte sözleşmeyle) işlerini tatil ediyorlar. Ve fabri­ kacıları bir dereceye kadar eskisi gibi suret-i gayr-i meşruada müstefid olmadan (yasalara uygun olma­ yan kazanımlardan) mahrum bırakıyor...»* *

** Yoğun aşağüık duygularından kaynaklanan, seviyesiz-sığ, şövenist böbürlenmelerin ötesinde, tarihi­ mizde gerçekten unutulmaması gerekli pek çok olay ve kişi var. Okurun sabrına ve hoşgörüsüne sığınıp bir kez daha altını çizersek, örneğin, Yeni Osmanhları kuran, idama mahkûm edildiği halde, Paris’ten İstanbul’a gelip «ihbarcıyı» bulan ve fakat sonra ona, «temyiz hakkı» veren, kimseden beş kuruş yardım görmeden, aç karnına, devrinin en saygın yayın organı tnkılab»ı çıkaran, Paris savunması ve Paris Komünü’ne * a.g.y. s. 28-29

101

katılan ömür boyu kapıkulu olm ayan ve

v -

boyu «mavi boncuk» dağıtım işleriyle uzak ^ ilişkiye girmeyen bir M ehm et B ey’in k iş in J 9^ b'f erdem i, davranışları unutulm am alıdır... y a ’ B ev’e, -Mehmet'e söyle, b... yemesin, benim ı?' , n,« diyebilen; ve sonra da "]!taplan Bey’e,^•T n ~ k awr = sm da, w ha* S n i duyduğunda, .hele M ehm et'in ölümünden **. n gönlüm o kadar sarsıldı o derece kanım başmıa fri, ki bir şedit göz hastalığına uğradım , az ka,, S oluyordum» diye yazabilen N am ık Kemal. MehReşat ve Nuri beyler arasındaki arkadaşlığa ^ n ü m ü z e de örnek olması ve unutulm am ası gerektiği k a n ısın d a y ım ...

Bugün içimizde kaç kışı, du ym ası olası, kaç ölüm haberine -az kaldı kör oluyordum » diyebilecek kerte ağlayabil me erdemini yüreğinde taşım aktadır... Ya da başka bir demeyle, içim izden k a ç kişi, b ir arkadaşının ölüm haberini aldığında, içinde kabaran duygulan, kendi başına kaldığı bir tenha köşede, ağzı tükürük dolmadan bir ayna karşısında tartışabilir. Ve böylesi bir kişisel hesaplaşmadan yü zü n ü n akıyla çıkabilir...

Artık, «resmi-gelenekselleşm iş» tarih anlayışları ve bunları, bir anlamda, zorlu benim setm e uğraşılan pratik yaşamın karşısında tam b ir yetm ezliğe girmiş: kesin bir iflasla sonuçlanm ışlardır. Ancak, bu koşullar altında, T ü rkiye insanı, bir an­ lamda ardını dayayacak b ir tarihten d e yoksun kal­ mıştır. Gerçekte bugün, dü şün en T ü rkiye insanlarının ortak bir tarihi yoktur. K uşkusuz, A b dü lh a m id’i sor­ gulamak gereklidir, ancak bu tavır, «Atatürkçülük»

102

jayışlanna, d a eleştirel ve çözümleyici vak!a
tir- özcesi. övünm . .. eyi-şişinm eyi bir yana ahp tarihi mizdeki olay ve kişilere, m addeci tarih yönteminin büyüteci altında h ep birlikte sahip Çlkmak. tart ve de yepyeni bir Türkiye tarihinin yazılmasına vine birlikte katkıda bulunm ak önümüzdeki en ivedi gö­ revlerden birini oluşturmaktadır...

103

l u d w ig B ü c h n e r ve o sm a n li pÜŞÜNÜRLERİ ÜSTÜNDEKİ ETKİLERİ

Geçen y ü zy ıld a p e k a z m ateryalist yazar-düşünür, yapıtlarıyla L u d w ig B ü ciın er kadar yeryüzünde etkili olabilmiştir... B ü ch n er’in, özellikle Ö zdek ve Güç (Kraft u n d S t o f f ) a d lı çalışm ası evrensel bir ün ka­ zanmış.* 19- y ü zy ıld a h ızlı b ir gelişm e gösteren liberal demokrat b u rju v a h areketlerin in önde gelen yönetici ve aydınlarının tü m ü n e yakını, ilk mekanik materyalist-biyoloji b ilg ilerin i B ü ch n er’in kitaplarından edin­ mişlerdir... Bu olgu, özellikle, Çarlık Rusyasındaki devrim ci demokrat b u r ju v a h arek eti içindeki kimi aydınlar ve yazarlar ile, O sm a n lı D evleti içindeki Jön Türkler için önemli b ir n itelik taşım ıştır... *

** Biz, bu rada , y a k ın tarihim izdeki pek çok aydın üzerinde b ü y ü k v e y adsın m az etkiler yapmış bu ü n4 Büchner’in ünlü yapıtı Kraft und Stoff Türkçe’ye genellikle Madde ve Kuvvet olarak çevrilmiştir. Ancak, yapıtın içeriği göz önüne alındığında, Özdek ve Güç olarak çevirmenin da­ ha doğru olacağı karasına vardık...

lü, materyalist Alman düşünürünün 85. ölüm yılln
Friedrich Karl Christian Ludwig Buchner, 29 Mart

1824 tarihinde Almanya'nın Darmstadt kentinde doğ­ du. Buchner, oldukça ilerici, hatta devrim ci bir aile çevresi içinde yetişmiştir. Kardeşi, G eor g Büchner Fransız Devrimi'nin etkisinde kalmış. Danton'un Ölü­ mü adlı oyunuyla ünlenmiş,* 1848 devrim hareketle­ riyle çok yakın ilişkiler kurmuştur ...Ludw ig Büchner üstünde, kardeşi G eorgun etkisi büyük olmuştur... L. Büchner. tüm eğitim süresince çok parlak bir öğrencilik dönemi geçirdi. Liseyi bitirdikten sonra, özellikle doğabilimleri üzerine eğitim yapma eğilimi göstermişse de. 1843 yılının ilkyazında, Giessen Üni­ versitesi'nde felsefe okumaya başlamış fakat, sonra­ dan, babasının da isteği üzerine, tıp fakültesine gir­ miştir. Ancak. Büchner, hekimliğin yanında, her zaman felsefeye ve diğer doğabilim lerine büyük ağırlık ver­ di. Bu ara Fransızca'sını ilerletmiş, ilerici/devrimci Fransız öğrenci birlikleriyle ilişki kurmuş, 1848 dev­ rim hareketleriyle çok yakından ilgilenmiştir... Giessen Üniversitesi'nden ayrıldıktan sonra, çağı­ nın unlü hekimlerini barındıran VVürzbug, Viyana gi­ bi kentlerde çalışmış, Viyana’dayken kardeşinin yazı­ larını yayımlamaya başlamıştır... • Bakını?.

Geort: Büchner. T ü m O y unları. A d a m Yayıncılık.

B u ch n er,

a y r ıc a .

A lm a n y a ’d a k i

«D o ğ r u la r

Birli-

nin k u r u cu su W e t lin g 'in a r d ılla rın d a n o la n v o I'. f ’ gels’i " ’ İs v iç r e 'n in e n a k ıllı so sy a lis ti d e d iğ i A u g u st ' ker ile d e y a k ın ilişk i iç in d e o lm u ştu r.

BeC Büchner. V iya n a dön ü şü n d e babasının m uayenoesinde ça lışm a y a başlam ış, bu arada, adli-tıp kurumunda ya rd ım cı b ir iş bulm uş vo bu süro içinde, hern salt h e k im s e l h em de adli-tıp alanında pok çok yazı y a z m ış t ır .

1852 y ılın d a , T ü b in g e n

Ü n iv e r s ito s i’ndo bir a sis­

tanlık k a d ro su b u lm u ş , b u r a d a , u z m a n lık a la n ın a g i ­ ren k o n u la r v e d o ğ a b ilim le r i ü z e r in e a n ış tır m a la r y a p ­ mış. Pe)< ç o k y a z ı ' m a k a le ' b r o ş ü r y a z m ıştır ...

Tıim bu birikim lerin uzantısında, Büchner, 1855 yılında ünlü Ö zriek v e G ü ç (Kral’t und Stoff) adlı kita­ bını yayım lam ıştır... K itap olağanüstü bir ilgi görm üş, birkaç hafta için de yen i baskıları çıkm ış 15 ayrı d i­ le çevrilmiş ve 1904 y ılm a k a da r 21. baskısı yapılm ış­ ta... Büchner, b ird en d e n e cek b ir hızla dü nya ö lçü ­ sünde ünlenm iş, ö zellik le Darvvin’ in yapıtının y a y ım ­ lanmasından sonra, m ateryalist ve ateist savlarını sa ­ vunan çalışm a la rın ı sürdürm ü ştür. Bu arada, top lu m u n b ir bütün olarak dem ok ra tik ­ leşmesi yolu n d a h er türlü ça b a yı harcam ış kapitalist sömürüyü ö n le m e k v e k öylü lerin yaşam dü zeylerini yükseltmek için g ü c ü y le ça lışm ıştır... 1870/71 Fransa-Prusya S a v a şı’ n a b ir b a rış yanlısı olarak karşı ç ık ­ mış, sürekli o la ra k bu iki halkın kardeşliği ilkesini savunmuştur. B ü ch n er, tüm öm rü boyu n ca, m ilita­ rizme, şo v e n izm e ve Y ah u d i dü şm a n lığın a karşı ç ık ­ mıştır. 1860’d a n son ra , işçi ku rulu şların ın için do ça lışm ış 107

ve bu amaçla. 1867 yılında Lausanne'da toplanan I. Enternasyonal Kongresine katılmıştır... Büchner, bir ara çağnlı olarak, Am erika Birleşik Devletleri ne gitmiş ve 32 a y n kentte, yüzün üzerinde konuşma yapmıştır. 1880 yılında. Alm anya bölümü kurucusu olduğu «Deutschen Freidenkerbund- (Al­ man özgür Düşünürler Birliği) üyesi olarak, Paris te Diderot anıtının açılmasına onur konuklarından bi­ ri olarak çağrılmıştır... Yaşamının geri kalan bölüm ünde de sürekli ola­ rak Darmstadt’ta kendi m uayenehanesinde hastalan ve kitapları arasında çalışmış ve 30 Nisan 1899 tari­ hinde, 75 yaşında ölmüştür...

Büchner üretken bir yazın yaşamı sürdürmüştür. Başlıca yapıtları* şunlardır: Kraft un Stoff, Empirische-naturphilosophische Studien. Frankfurt, 1855; Natur und Geist. Gespraeche zweier Freunde über den M aterialismus und über die real-phlilosophische Fragen der Gegenwart, Frank­ furt 1857: Physiologische Bilder, 2 cilt, Leipzig 1881, Herr Lassallp und die Arbcfter. Bericht und Vortrag über d as Lassallesche A rbeiterprogram m . 1863; Der Mensch und Seine Stellung in der Natur in Vergangenheit Gegenwart und Zukunft, Oder: Woher kommen wir? W er sind w ir? W oh in gehen wir? Leipzig 1869; Der Gottesbegriff und dessen Bedeutung * Büchner'in yaşamoykUsU ve başlıca yap ıtla rı üzerine toplu bir bilgilenme İçin b k r P h ilosop h en lexik on . D letz Verlag, s. 127130.

£pgenw&rt, Leipzig 1874; Die Macht der Vererin dCfund ihr Einfluss auf den moralischen und golsbung fortschritt der Menschhelt, Leipzig 1882; Licht ^ L e b e n . Leipzig 1882; Darwinlsmus und Sozlalis“n gAef der Kampf ums Dasein und die moderne ^ H sc h a ft, Leipzig 1894, « Büchner'in ilk çalışması olan Kraft und S to ffd a (Ozdek ve Güç) etkinliğinin doruğuna ulaştığını söy­ leyebiliriz. Yazarın bu kitabmda, binlerce yıldır in­ sanların kafalarında sorunlaşan, ancak özellikle son yüzyılda, liberal burjuvazinin ve işçi sınıfının kesin­ likle çözmek istedikleri pek çok karanlık noktanın üs­ tüne gittiğini görürüz. Bu alanda Antik Çağ’dan g ü ­ nümüze kadar gelen materyalist düşünürlerin verile­ rini derlemiş ve bunlardan, Feuerbach materyalizmi doğrultusunda yeni çıkarsam alar yapmıştır.., Kitabın içeriği başlıca şu bölüm lere ayrılarak tar­ tışılmaktadır: 1. Özdek ve Güç; 2. Ö zdek'in (m adde’nin) ö lü m ­ süzlüğü; 3. G üç’ün (kuvvet’in) ölüm süzlüğü, 4. ö z ­ dek'in Sonsuzluğu; 5. ö z d e k ’in Değeri-, 6 Devinim (hareket); 7. Biçim; 8. D oğa Yasaları ve Bunların Ba­ ğımsızlıkları; 9. D oğa Yasalarının Genelliği; 10. G ök ­ yüzü; 11. Yerküresinin Oluşumu-, 12. İnsan-, 13. Beyin ve Ruh; 14. Bellek; 15. Bilinç; 10. Ruh; 17. Tanrı Fik­ ri; 18. Kişiliğin Sürekliliği Üzerine-, 19. Y aşam gücü; 20. İstem; 21. Ahlak, vb. Büchner kitabında Antik Çağ Grek düşünürlerin­ den bolca alıntı yapm ış. Ö rneğin, Herakleitos, D em okritos, Hippokrates, Epikuros’un, vb. sözlerini b olca 109

UanmıştiJ". Ç a ğın ın d o ğ a b ilim cilerin in yapıtların ı kuklndan izlem iş, L a m a rck ’dan B ü ffo n ’dan, C h arles ^ U’den Se n ^ ö lçü d e aktarm alarda- bulu n m u ştur. Büchner, ça lışm a sın da sü rekli olarak, ruhun be-

den ayrılmazlığını ve beyinsiz düşünmenin ola^sızlığım vurgulamış (21. baskı, s. 342), materya­ lizmi ve ateizmi sa v u n m u ştu r... Büchner kitabını, Galilei’nin ünlü «E pur si muoVer» («Ve her şeye karşın o deviniyor») sözleriyle noktalamaktadır. * Büchner’in etkisi g e rçe k te n y ery ü zü ölçeğin d e g e ­ niş olm uştur... Ö rn eğin , ü n lü R us rom a n cısı T u rgen -

yev, 1861 yılın ın A ğ u s to s a y ın d a son n oktasını k o y ­ duğu Babalar ve O ğullar a d lı yapıtın da, yen i d ev rim cidemokrat k u şa ğın m aterya list-a teist örn ek g en ci B a­ zarov, a rk adaşı A r k a d i’ye, b abasın ın artık P u şkin ’ı okumaktan v a zg e çm e sin i, bu n u n yerin e B ü ch n er’in Kraft und S to ff’u n u o k u m a sın ı öğ ü tler (s. 83) v e A r ­ kadi de, b a b asın ın e lin d e n P u şk in ’in Çingeneler k ita b ı­ nı alır, on un y e rin e B ü ch n e r’in k itab ın ı v e rir (s. 83)...

Çarlık despotizm i içinde, geçen yüzyılda, patlar­ casına bir gelişme gösteren devrim ci-dem okrat aydın kuşağın örnek kişiliklerinden birini oluşturan Bazarov'un yazın ve düşün dünyasındaki ölümsüzlüğüne karşm, Turgenyev, bu nihilist tıp öğrencisini çok genç yaşta öldürür... Ancak, Bazarov’un bu denli genç y aş­ ta ölümü, ya d a T u rgenyev’in (biraz da aceleyle) onu biran önce öldürm esi üzerine günüm üze dek süren tartışmalara neden olm uştur... Kimi eleştirmenler, n a ­ sıl gelişeceğini, evrim leşeceğini bilm ediği için T u r­ i n

genyev'in bu ünlü materyalist-ateist kahramanı çok erkenden öldürdüğünü söylerlerken; kimileri de, Turgenyev'in, ileri yaşlara ulaşmış bir Bazarov’un kendi tutucu, gerici kuşağını öldürebileceği düşüncesi ya da sanısıyla bir an önce, onu, kendi eliyle öldürdüğünü söylemişlerdir... Fakat her şeye karşın, Turgenyev, Bazarov a sık sık, "tüm basmakalıp, eskimiş düşünceleri, yanlışlık­ lan kanıtlanmış ilkeleri bir kez daha aklın ve prati­ ğin sürecinden geçirelim... Ve günün koşullarına ya­ nıt vermeyen düşünceleri tarihin çöplüğüne atalım...” dedirt miştir.

Büchner’in kitaplarını ve de özellikle Kraft und Stofrunu ilk tanıyan ve etkilenen Türkler’den birinin, Paris’te açılan Osmanlı okulunda ders veren öğretim üyelerinden Tahsin Efendi olduğu sanılm aktadır (Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 1973, s. 210)... Büyük bir olasılıkla, Büchner’in kitabının Fran­ sızca çevirisini hemen ilk çıktığı yıllarda okuyan ile­ rici. liberal düşünceli Osmanlı m üderrislerinden Tah­ sin Efendi, bir süre sonra, M ünif Paşa. vb. gibi libe­ ral düşüncelere açık öğretim üyeleriyle birlikte, İs­ tanbul’da Dar-ül Fünun'un açılm a çalışm alarına da katılmıştır. * •• Hep bilindiği gibi, Tıp Fakültesi, m od em biyoloji­ nin, materyalizmin ve pozitivizm in T ü rkiye'ye ilk gir­ dikleri kapıdır. Başka bir deyimle, D oğu despotizm inin

«kullan», ilk kez, İstanbul A skeri Tıp Fakültesi p en ­ düşünsel-teknik-toplumsal verilerini görm eye ve tartışm aya başlam ış­

ceresinden, liberal kapitalizm in

lardı... Bu koşullar altında, B üchner’in kitapları, A skeri Tıp Fakültesi öğrencileri arasında yutulurcasına o k u ­ nan yapıtların başında gelm ektedir. Ancak, bunlar arasında, Jön T ürkler’in ku ru cu la­ rından Dr. A bdullah C evdet (1869-1931) B ü chn er’den en çok etkilenenlerden biri olm uş ve onun, yapıtları­ nın bir kısmını (belki de ilk kez) T ü rk çe’ye çe v ir­ miştir... Abdullah Cevdet, g erek A skeri Tıp F a k ü ltesin d e­ ki öğrencilik y ılla n süresince, gerekse de, sonraki d ö ­ nemlerde, Büchner ve giderek, ünlü b iy olog Ernest Haeckel’in çok etkisinde kalmış, bunların yapıtların ­ dan, kısalı uzunlu alıntılar, çeviriler yapm ış, yine bu yazarların savlarından esinlenip özg ü n y a y ın la r ü ret­ miştir... Abdullah C evdet’in (ken d i kişisel yaşa m ı n a ­ sıl bir ivmesiyle devin m iş olu rsa olsu n ), B ü chn er v e Haeckel’den yaptığı d ola ylı d ola ysız yayınların , u zu n yıllar, Türkiye a y d ın la n ü zerinde son d ereced e etkili olduğu anlaşılm aktadır. Fakat, gerek B ü ch n er’in, g erek se H aeckel’in m e ­ kanik materyalist yöntem leri, örn ek bir D oğu lu a y ­ dın tipini sim geleyen A b d u lla h C ev d et üzerinde, d i­ ğer ülkelerin devrim ci dem okratların d a g örü len lerd en de büyük bir sapm a y apm ış ve sonunda, A b d u lla h Cevdet, örnek bir sosy a l-D arw inci dü zeye ulaşm ıştır... Ve tüm bu an orm al k oşu lların n orm al son u cu o la ­ rak, Abdullah C evdet, ilg in ç b ir çalışm asın da, ö r n e ­ ğin. «kafatası muhiti 16 pus olmayan adamlar ahmak 113

olur, dim ağın gayr-i tabii b ir d ereced e k ü çü k lü ğü nişâne-i eblehiyedir...» diye yaza bilm iştir...* Ancak, T ü rkiye’de, p ozitivizm in -m ateryalizm in ve de yazında (edebiyatta) n atü ralizm in su katılm am ış ilk öncüsü Beşir Fuad’tır. (1852 (53 - ?) — 1887). Beşir Fuad kısa fa k a t ç o k on u rlu ve ödü nsüz ge­ çen yaşam öyküsü içinde, tüm ba sm a k a lıp savlan, çağı geçm iş ilkeleri, tem elsiz d ü şü n celeri, inançları yadsıyıp, bunların yerin e bilim in d o ğ ru la d ığ ı verileri koym ayı savunm uş, m ateryalist v e ateist ola ra k ge­ çird iği düşün ve yazın yaşam ın ın ilk yılla rın d a n baş­ layarak yapıtlarının bü yük etkisin de k alm ıştır... O nun, salt çeviri ve y a zıla rın d a d eğ il, polem ikle­ rinde bile, çok kez, B ü ch n er’in k ita p la rın ı tem el kay­ n ak olarak k u llandığı belli olm aktadır. Beşir Fuad, m ateryalizm i ve p o z itiv b ilim leri sa­ vun m ada h içb ir k on u da ve h içb ir k im se y e öd ü n ver­ m em iştir. Ç ok k ü çü k yaşta y itird iğ i o ğ lu n a (Abdülham id dön em in in h e r türlü olu m su zlu k la rın ı g ö ze ala­ rak ) N am ık K em al adını k o y a b ile ce k k a d a r, Namık K em al’i sevm iş olm asına karşın, o n u n la m eca z i an­ lam da bile olsa «kalbin his m erk ezi» o lu p olm a d ığ ı y o ­ lu n d a kıyıcı tartışm alar y apm ış v e s a v la rın a kaynak ola ra k yine B ü chn er’in ya p ıtla rın ı k a y n a k gösterm iş­ tir. Bu tartışm ada, N a m ık K em al, h e r za m an k i, se­ vim li, coşkulu çelebi b içim iy le s ö y le d iğ i şey in m ecazi an lam da ku llan ıldığın ı ö n e sü rm ü ş, b u n a karşı, Tür­ kiye tarihinde, belk i d e ilk k e z « p u tla n kırıyoru z» kam pan yası aça n B eşir Fuad, m e c a z la r ın b ile gerçek * B u k o n u d a ç o k d a h a a y r ın tılı b ilg ile r iç in , b k z. H a n io ğ lu , Ş. D o k t o r A b d u lla h C e v d e t ve D ö n e m i, İ s t a n b u l 1981, s. 16.

BEŞİR FUAD

anlamı bilinen kavramlar üzerinden seçilmesi gerek­ tiğini savunmuştur... Beşir Fuad’ın yanıtına, Namık Kemal yeni bir ya­ nıt vermiş, fakat, bu yazının geldiği günlerde, Beşir Fuad'ın intihar olayı duyulmuştur. Ebuzziya Tevfilc, Beşir Fuad'ın ölümünü saygıyla bildirmiş ve Namık Kemal’in gönderdiği yanıtı basmamıştır... * ** Ülkemizin ilk materyalist-pozitivist-natüralist ve katıksız ateisti olan Beşir Fuad, salt düşünceleri, yazılan-polemikleriyle değil, 35 yaşında uyguladığı in­ tihar girişimiyle de Türkiye tarihinde özgün bir et­ kinlik göstermektedir. Konumuzla pek ilgili görülmese de, Beşir Fuad'ın anısına ve savlarına olan saygı nedeniyle, onun, in­ tihar ile ilgili, polis raporları, gazete haberleri ve ken­ di yazdığı protokol ve mektuplarından oluşan küçük bir bölümü aktarmayı yararlı görüyorum: •** 7.2.1887 Tarik gazetesinde yayımlanan bir polis haberine göre: *Muharririn-i Osmaniyeden Beşir Fuad Bey ev­ velki gece Babıâli civarında Naili Mescit Mahallesin­ de vaki hanesinde (Beşir Fuad, bir mektubunda evi­ nin tam adresini şöyle tanımlamıştır: Bendehane, Cağaloğlu yakınında kâin olup 12 num ara ile murakkamdır. Kitapçı Arakel Efendi’nin dükkânının kar­ şısında olduğundan bulmakta zorluk çekm ezsiniz-

sj )

ve icra sın ı e v v e lc e k a r a r la ş tırm ış o ld u ğ u m a d -

jje-i in tih arın ın fiiliy a tın a b a şla m ıştır. K a b l’e l in tih a r, bazı m ahallelere, su r e t-i in tih a r ın a d a ir za b ıta y a , m ü ­ t e a d d it v a r a k a la r y a z ıp k ü tü p h a n e s in in ü z e rin e b ı­ rakmıştır...» Fransızca y a y ım la n a n «Le M o n ite u r O rien ta l» g a ­ zetesinin 7.2.1887 ta rih li h a b e ri: «M eş’u m p rojesin i, b o ğ a z ın d a n v e sol k o lu n d a n e n ­ jeksiyonla k o k a in z e r k e d e r e k ta tb ik e k a r a r v e r m iş ­ tir. ■■ U stu ra yla ö n c e k o lu n u n a ta r d a m a rın ı 4 a y rı yerden açm ış v e b o ğ a z ın ı k e s m iş tir ...» (s. 77). Beşir Fuad, ö lü m ü n e g id e n y o lu n h e r d a k ik asın ı bıraktığı n o tla rla b ild ir m e y e çalışm ıştır. T u ttu ğu in ­ tihar p rotok olu n d a , o la y ı v e ö lü m ü n ü şö y le a n la tm a k ­ tadır: «İntiharım ı d a b ilim se] y a p a ca ğ ım , d a m a rla rd a n birinin g eçtiğ i b ö lg e d e d e r in in a ltın a k lo rit k ok a in şı­ rınga edip b u ra n ın h iss in i ip ta l ettik ten son ra orasın ı yarıp da m arı k e se r e k se y a lâ n d e m tev lid iyle* terk-i hayat ed eceğ im » d e m iş tir... Beşir Fuad, b u y a z d ık la r ın ı u y g u la d ık ta n sonra, protokolünü şö y le sü rd ü rm ek ted ir: «...A m eliy a tım ı ic r a ettim , h iç b ir a ğ n du ym ad ım . Kan aktıkça b ir a z sızlıy or. K a n ım a k a rk en ba ld ızım indi. Y azı y a z ıy o r u m k a p ıy ı k a p a d ım d iy e re k g eriy e savdım. B erek et v e rs in iç e r iy e g irm e d i... B u n d an tat­ lı bir ölüm ta s a v v u r e d e m iy o ru m . K an a k sın d iy e h id ­ detle k olu m u k a ld ır d ım ... B a y g ın lık g elm ey e b a ş ­ ladı...» Beşir Fuad, a y n c a p o lis le r için b ıra k tığ ı b ir y a ­ zıda, can ibi z a b ıta d a n g e le ce k ta h k ik m em u ru n a : * Kanımı boşaltarak. 117

•S,//- » n l â t m ı l ı 1/^ rt-ı t a y O

la n ö n in v ,

k * n tilH > ı M d O M k t m

o liM ^ lıa ım tr .-.^ n y M

su sm /fı.jh*rr,r<^rr« B * .* ...v .

« v

im

ta n

««ta b

« ö r t j^ m z a m

K t n t fı

A M rrı

ı

ttv m -

boalta b u lu r»» rr * .. -rwi j r B iim m » iffl» larftad* .sr-i/M rU u «rt+r+# rr, 'yam h * j < i r * . ;.
ır
» /• < * *

m« rn vnlr m u / »t..»» kudı a .'ip İNr faraaf .»* m*fc»»r. ı h o f '- r t ı f

.- /

r

■> ;

V /.-ı

• »'•'^■a

« ı» »'rr.**:*»!


iW'Hit f j* d

in i .‘ h a n M

ı l r '. •

A v.m * t M ı t t a t

I. f f i n t t ı y r va/riı£ı rr>f-k

-İniıhar n»y»-«l hvMt» »ki • • » » ( w û t»< a r t* M m y w r Valnı» »»fcM — r^ı» n n n « talik f t n t ı l«flm ftu vakti d*- f « ı « « K *A« hulul H m M I A n rak, «alrlrrln lırtralm ı W l» H |*>w w dl t l w K »» nlvrtlml huvvfrtf-n riA* ( i k a n ş d a t a l ir a d * I n # H mımaalp f h r m r r f l » • d N M k la tlır ” " kİ m m u l ım

İn a d ın acttftt purıtM.v; m a a - ■»*. v o ! Ra ha T^vfjiı flBkl IMH) sİ* J-mi K-r ı1 . ay >7 ** tadır linha Trxfik d r r t.- ► H ir - «el va lltK hnı*» in n»kl^rva!:f rrı »e t v y . - ,. - * r . - — . jram la nmlan var-arlarımı* *r im t, ^ munu * l4lrunt«tM ** K «tiBİ»ır

H» tortuda daha

tr.f ^ - t4* i » . »

>\«a4. 1u TOr% Pıwıi:tu4 »» fc»U.r T« T* U«

no

a*»» İM

»

•-

Tt

çevirmiş ya da bunlardan esinlenip ö/gun

^ 4 -r * ;* r y a p m ış t ır Türeye tarihinin bu gelişm e aşam asında, Baha ' toplumda büyıik çttktm alanları oluşturm alaV*r«in g«rek tttihat ve Terakki. gerekse dr HUrn y^* *e ttılAf partisinden u/.ak kalmış, küçük hesap­ r*v

lar p*9
dır- dıy« yazmıştır. Baha Tevfik, «her kavmin az çok bir felaefonlnln, fikirlerinin bulunduğunu, ancak bunların her » im a n yetmediğini* söylemiş, gerçekten gözüpek bir yuklafimla. •Türklüğün eskiden makbul görülen bir takım aitelüüerini bugün ortadan kaldırmak gerek İyon örargin. »kincilik, göçebelik, ticaret ve faizden nefret gibi Bunlar dünün meziyetleri, bugünün kunurudur. Dünkü ırki karakterlerim iz ve milli meziyetlerimiz takdire değer bir şey oldaydı bugün şu düşkün du ­ rumda bulunmazdık.» dem iştir... Baha Tevfik de Beşir Fuad gibi hiçbir 6diin ver atadan sürekli polemik yazışmaları yapmış, »yeni uhUkııt temelinin teori değil, »kılyon olduğunu* vurgu­ I to

lamış ve «gerçek her zaman söylenmelidir. Bunun için özel bir mevsim, özel bir çevre olamaz» demiştir...* Kısa ömrü boyunca, pek çok kitap, makale yazan, çeviri yapan Baha Tevfik Büchner’in Madde ve Kuv­ vet kitabını çevirmiş.** Kitabın yayımlanması Türk düşün dünyasında gerçek bir bom ba etkisi yapmış ve özellikle İslamcı yazarlar Büchner'in aleyhine büyük bir kampanya başlatmışlardır... ••* Beşir Fuad ve Baha Tevfik’in açtığı evrimsel bi­ yoloji, materyalizm çizgisi, sonraki yıllarda Ethem Nejat ve Mustafa Suphi üzerinden sosyolojik tartış­ malara atlayıp sürmüştür... Büchner'in felsefi düşüncelerinin ve politik etkin­ liklerinin evriminin tartışılması, bugün de bizler için, içinde bulunduğumuz toplumsal-kültürel koşullar uzantısında olağanüstü öğreticidir... Ancak, bu den­ li bir ayrıntılı yaklaşım ayrı bir çalışmanın konusu olabilir. Burada, söylediklerimizi genel olarak toparlama­ ya çalışırsak şöyle diyebiliriz: Büchner’in yazdığı ki­ taplar ile mekanik de olsa çağının en önde gelen materyalist-ateist düşünürlerinden biri olmuş, büyük yı­ ğınları etkilemek olanağını bulmuştur. Kraft ve Stoff çalışması, 1904 salına kadar 21 baskı yapmıştır.*** * Ülken, H.Z.: Türkiye'de Ç ağdaş D ü şünce T arihi,. 1966, s. 228 ve sonrası. ** M adde ve Kuvvet — naşiri. D ersaadet K itabevi. Sahibi Ar­ sen. Tarihsiz. *** K itabın 21. baskısının ön ü n e k o n a n bir tarih çede, çevril­ diği diller hem en hem en tüm üyle sayılm a kta ve Mısır'da Arapça basıldığı belirtilm ektedir. Bu A bd u lla h Cevdet'in çevirisi ola bilir... (bkz. K r a ft un d S to ff. L eipzig 1904, 6. X )..

Büchner, bu aşamada, haklı olarak çağının dogabüimleri ile sınırlı kalmış ve bulabileceği en sağlıkyöntem olarak, dönemin en ilerici materyalisti Ludwig Feuerbach'ın yapıtlarını kendine örnek a l­ mıştır. Ancak, bir süre sonra, doğabilimlerinde, felsefe­ de, ekonomi politikte patlarcasına gelişm eler görü l­ müş ve yüzyılın temel yapıtları üretilmeye başlan­ mıştır. Bu aşamada, Feuerbach, «benden bu kadar» de­ yip mücadeleyi bırakmış, köyüne çekilmiş, buna k ar­ şı, bilimsel dünya görüşünün kuramcıları, Feuerbach’m bıraktığı mekanik materyalizmin çok daha aşılmış ve gelişmiş biçimi olan diyalektik m ateryalizm in hem kuramsal, hem de pratik örneklerini sergilem eye baş­ lamışlardır... Tarihsel gelişmelerin bu aşamasında, hem k u ram ­ sal, hem de pratik olarak mekanik m ateryalizm aşıl­ mıştır... Ancak, Büchner ve ardılları, gereksiz bir karar­ lılık ile eski konum larını sürdürm üşlerdir... Engels, bu konuda, kendine özgü polem ik b içi­ miyle (üslubuyla) uyarıcı yazılar yazmış. B üchner ve arkadaşlarını, Darwin üzerine tekel k u rm aya çalış­ mak ve Almanlar’a özgü d a r görüşlü m ekanik m ater­ yalizmi ve sığ bir ateizmi savunm akla suçlam ıştır... (Bu konuda bkz. D oğanın Diyalektiği, Türkçe basım , s. 247; Ludwig Feuerbach ve Klasik A’ aıan Felsefesinin Sonu, Türkçe basım, s. 28)... Ancak, Büchner, Engels ve benzerlerinin u y a n la ­ rını gözardı etmiş. G erek doğabilim lerinde, gerekse felsefedeki bu yeni gelişm eleri görm em iş y a d a g ö r ­ mek istememiştir... 121

Bu yöntem yanlışlığı, onun bilim sel çalışmalarım^ ötesinde, politik yaşamına da yansım ış ve giderek Al­ man Sosyal Demokrat Partisi içindeki konum unu da etkilemiş, dolaylı da olsa, bu partinin, büyük serma­ ye ve toprak sahipleri karşısındaki ta vn n ı belirleme­ de önemli dayanak noktalarından birini oluşturmuş­ tur... Sosyal-Darwinizm, Bismarc Alm anyasında en kıyıcı görünümüyle ortaya çıkmıştır... Büchner’in bu «geriye saym a» sürecini, politik konuşmaları ve yazışmaları da oldu kça açık bir bi­ çimde yansıtmaktadır. Örneğin, 19 Nisan 1863 tarihinde Rödelsheim İşçi Birliği Merkez Komitesi önünde «H err Lassalle und die Arbeıter» («Bay Lasselle ve İşçiler») adlı konuşmasın­ da, Büchner, günün koşullarına göre oldukça önemli noktalara değinmişse de, yaşamının sonlarına doğru (1894) yazdığı Darwinismus und Sozialismus (Dar­ v in c ilik ve Toplumculuk) adlı çalışmasında, Orta Av­ rupa sosyal-demokrasisinin de çok gerilerine düşmüş­ tür. .. Burada, ilk yapıtı olan K raft und S toff’daki ka­ rarlı ve mücadeleci yaklaşımdan iz yoktur... Büchner, bu çalışmasında da biyolojiyi, D arw in’i gündeme ge­ tirmekte, «varoluş savaşı» ndan yakınm akta, ancak tüm bu olumsuzlukların düzelm esi için, son lan ge­ nellikle «dilek kipi fiillerle noktalanan cüm lecikler ile yoksullara, sömürülenlere tekelci devletten «şafaat» dilemektedir. Gerçekte, Bismarck, olayın özünü-kendi sınıfının tarihsel mantığı içinde— Lassalleci sosyal-demokratlardan çok daha açık görm üş ve A lm an ya’nın ilerici güçler için aşılmaz bir tutucu-gerici ülke olarak ka­ labilmesi için “ köylülüğün” desteklenm esi gereğini savunmuştur... Bismarck, sürekli olarak, “ bizim dev.122

jetimizin, ordum uzu n , tem elin i k ö y lü le r o lu ştu ru r... Sosyal d em ok ra sin in ‘h a y a let g e m is i’ni (G espen tsterschift) y o k ed ecek , d u rd u r a c a k tek g ü ç k ö y lü lü k ­ tür... K öylü lü ğü e k on om ik -top lu m sa l y ö n le rd e n d es­ teklemeliyiz. Bu b iz im en d o ğ r u v e ön em li sosya l p o ­ litikamız olm a lıd ır... K a m ı to k köylü , şa rk ı sö y le r v e dans ed er... B izim b ö y le s i b ir top lu m a g erek sin m e­ miz vardır, dem iştir. (B ism arck , D ie G esa m m elten Werke, Bd. 9, s. 90-92-99). Büchner, k u şk u su z tü m y a şa m ı b oy u n ca , sosya ldemokrat bir çizg i v e y ok su llu k la rd a n y a n a b ir ta v ır içinde olm uştur. B u n a karşın, m ek a n ik m ateryalizm , onu, h içbir za m a n sın ıfsal b ir top lu m çözü m lem esin e götürm em iştir... Büchner, ö m r ü b o y u ve tü m iyi n iyetiyle, y ok su l­ luğun artm asını k ın a m ış y a d a sa va şların g etireb ü e.ceği fen alık ları b etim lem ey e çalışm ıştır... Özellikle b u an ım sa ttığım ız çalışm asın da, «Bismarckçı dev let s o s y a liz m in d e n tüm bu top lu m sal olumsuzlukların d ü zeltilm esi d ileğin d e bu lu n m u ştu r.* B üchner’in ça lışm a la rı ve y ön te m i b ir d ö n e m T ü r­ kiye aydın ın ı ç o k etkilem iştir. M ek a n ik m ateryalist yöntemin ü lk em izd e b u g ü n tü m ü yle aşıldığın ı sö y le ­ mek ola n a k sızd ır... B u y ö n te m k arm a şa sın ın tü m m e ­ kanik m ateryalist v e ateist y a k la şım la rın a k a rşın ö ze l­ likle sosya l-d a rw in izm in v e sosya l d em ok ra sin in e t­ kinlik k aza n d ığı g ü n ü m ü z k oşu lla rın d a d a h a p ek ço k olum suzluklara g e b e o la b ile ce ğ in i d ü şü n m ek y a n lış olm asa g erek tir...

* B ü ch n er: D a rw in ism u s u n d S o z ia lis m u s , L e ip z ig 1894, s. 45.

123

j

j

ü

MEHMET, REŞAT V E NURİ BEYLER

SEROLTEBER

l-*2

E

lin iz d e k i bu k ita p , P aris Komünü deneyi ile ilk mekanik m a te ry a lis tle rd e n A lm an filozofu Ludwig Buchner in Osm a n ii s ıy a s ı v e d uşun y a şa m ı üzerinde oluşturduğu etkilen k o n u e d in iy o r « . bugün, ö ğ re n m e m izd e dınm sel-hayatı gereksinim o la n n o k ta ,» d iy o r Sero l Teb er, «O sm an lı D evletinden Tür­ k iy e C u m h u rıy e tı'n e k a ç kilom etre dem iryolu, kac, fa b rik a * k a ç d o n u m e k im e elverişli Toprak, vb nm aktarıldığının^

o

ö te s in d e , n a s ıl bir kültürel birikim ve nasıl bir nın k a ld ığ ıd ır .. »

V 33SİS*

H j o

j j

j

k ış .lık

yapısı--