Mehmet Tezcan _ki̇oni̇t_ Son

Kionit / Kidarit, Hüna / Akhun ve Eftalitler

Dr. Mehmet TEZCAN

*

M.S. I. yy.da bugünkü Özbekistan, Tacikistan ve Afganistan sahalarında kurulmuş ve peyderpey bütün Kuzey Hindistan’ı içine alacak ve Doğu Türkistan’ın da bir kısmını ihtiva edecek derece genişlemiş olan Kuşanlar, M. S. III. yy.a kadar istiklâllerini korumakla birlikte, bu yüzyılın başlarında İran’daki Sasanî İmparatorluğu’nun siyâsî nüfuzu altına girdiler; IV. yy.da ise kuzey ve doğudan gelen yeni göçebe boyların saldırıları neticesinde yerlerini yerlerini bunlara bırakmak zorunda kaldılar. IV. yy. ortalarından itibaren birbirini takiben bölgeye gelecek olan bu göçebe boyların ilki, gerek Çin, Hind ve İran kaynaklarında, gerekse Batı kaynaklarında muhtelif isimlerle (Kionit / Hionit, Kidarit, Hūna vs.) anılan Hunlar, ikincisi ise Eftalitlerdir. F. Grenet’nin de belirttiği üzere, Orta-Asya’nın ve Kuzeybatı Hindistan’ın bütün bir V. yy.ını ve VI. yy.ın da ilk üçte ikilik zamanını içine alan ve Hind kıtası açısından da çok önemli olan bu dönem, bütün “ şöhret ”ine rağmen, kaynakların yetersizliği sebebiyle çok az bilinmektedir. Çağı ” gibi Hatta bazı Batılı tarihçiler bunu, Avrupa’nın çağdaş çağdaş “ Karanlık Çağı” 1 düşünmüşlerdir. Biz bu çalışmamızda, yeni buluntular ve yeni yorumlar ışığında Hind kıtasının bu iki asırlık dönemine dönemine ışık tutmaya çalışacağız. 1. Kionit (Hionit) / Kidarit ve Hünalar / Akhunlar

M.S. IV. yy. ortalarından itibaren Batı Türkistan ve Doğu İran sahasına yeni gelen ve Çin kaynaklarına göre Yuezhi’ların Büyük (Da Yuezhi) veya Küçük (Xiao) Yuezhi koluna mensup ( Weishu’ya göre) oldukları ifade edilen göç dalgasına, sonraki dönem kaynakları Juduoluo2; Grek kaynakları “ Kidarit Kidar it Hunları Hunla rı”” (veya, Kidarit (veya, Kidarit olan Hunlar Hunla r ) ( Hunnoi 3 Kidaritai), Latin kaynağı Ammianus Marcellinus ise “ Kionit ” ismini vermektedir;4 Ermeni kaynakları ise bunları hâlâ “ Kuşan” Kuşan” veya “ Honk ” **

Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 61080 Trabzon TURKIYE. E -mail: [email protected] 1 Grenet 2002: 203 (bu makaleyi bana temin etme lütfunda bulunan yazara müteşekkirim). Bu yazıda, Çince kelimelerin imlasında Wade-Giles yerine Pinyin Sistemi kullanılmıştır. 2 Grenet 2002: 205. 3 Compareti 2002: 375; Aman ur Rahman vd. 2006: 127 (bu makaleyi bana temin eden meslektaşım M.Compareti’ye çok teşekkür derim). 4 Golden 2002: 64. Hionit isminin ilk gözüktüğü kaynak, 356 yılı hadiseleri münasebetiyle *

**

4

Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları / The Journal of Indo-Turcica

ismiyle anmaktadırlar. Gerçekten bir Çin kaydında da onların ismi Juchang (yani, Kuşanlar) diye geçmektedir. Gandhara bölgesinde üzerinde Kidara ismini taşıyan sikkelerde, Kidara için “ Kuşan - şah şah” ünvanı görülmektedir. Yeni bulunmuş ve 2004 yılında Aman ur Rahman tarafından İslamabad’da yayınlanmış olan Kidarit dönemine ait sanılan bir bir kil mühür üzerinde de “koşano şao” (Kuşan-şah) ünvanı okunabiliyor. 5 Öyle anlaşılıyor ki Soğdları da Hindlileri de tanıyan tanıyan Çinliler, Kidaritlere önce Hunlar, sonra da Kuşanlar ismini vermişlerdi. 6 Kidara isimli bir hükümdarla ilgili Weishu’da geçen ilk zikir, 424 -451 yıllarına aittir.7 Birçok bilgin, liderleri olan Chidolo (Kidara)’dan dolayı Kidarit ’i ’i bir Sülâle adı, Kionit ve Hun / Hūna tabirlerini ise bu halkın genel bir etnik ismi olarak kabul ederek, Kionitler’in de aslında Kidaritler oldukları görüşünü ileri sürmekte;8 ancak, bizim “ Eftalit ” diye isimlendirdiğimiz daha sonraki göçebe grup ile Kidaritler ar asında kesin bi r ayırım yapmaktadırlar. yapmaktadırla r.9 Kionit, Akhun ve Eftalitler arasındaki ilişkiye gelince, bugün Kionitler ile 350 yıllarında Soğdiana’yı ele geçiren Akhun’ların aynı kavim olduğu şeklinde yeni bir görüş vardır. 10 “ Ak Hun H un ” veya Batıdaki tabirle “ White Huns” ( Levkoi Ounnoi ) tabiri ise ilk defa Procopius’un kullandığı ve Hunların dış görünüşleri dikkate alınarak söylenen bir ibareye dayanmaktadır ki Procopius’un bununla Eftalitleri kastettiği görülüyor. 11 Eftalit konusunda ise R. Ghirshman, Büyü Ghirshman, Büyükk Bundahi Bund ahişn şn’deki ’deki bir metni, “ Kavad’ın oğlu Anuşag -ruvan Husrov (Husrev Anuşirvan), İranşahr’a sürekli saldırılarda bulunan bulunan Hion’ları kovdu, kovdu, geçitleri kapattı ve İranşahr’ı korkudan halâs eyledi ” şeklinde tercüme etmiştir ki burada Eftalitlerden bahsedild bahsedildiği iği gayet gayet açıktı açıktır. r.12 Yine Ghirshman, bir Eftalit parası üzerindeki Hiono” yani “ Kionit (halkının) kralı Akun” okuduktan ibareyi “ Akuna Şaho Hiono” 13 sonra bunun bir idareci adı ve HIONO’nun da Eftalitlerin ismi olduğu Ammianus Marcellinus (XVI.9.4)’dur. Bk. http://www.bibliothecapersica.com/articles/ v12f2/v12f2036.html; Harmatta 1990: 89-90. 5 Aman ur Rahman vd. 2006: 125-126. 6 Aman ur Rahman vd. 2006: 127. 7 Grenet 2002: 205. 8 Ambartsumyan 2002: 63 (Bu metni bana gönderen Prof. V. Nikonorov ve A.Am bartsumyan’a teşekkür ederim). 9 Zeimal 1996: 119. 10 Kyzlasov 1996: 317. 11 Stein 1905: 10; Grignaschi 1979: 86; İl’yasov 2004: 122. 12 Bk. Ambartsumian 2001 (Henüz yayınlanmamış olan bu bildiri metnini bana gönderme nezaketinde bulunan yazara müteşekkirim). 13 Bk. Ghirshman 1948: 13, fig. 9. Maamafih Ghirshman’ın bu okuyuşu bugün birçok

4


ismiyle anmaktadırlar. Gerçekten bir Çin kaydında da onların ismi Juchang (yani, Kuşanlar) diye geçmektedir. Gandhara bölgesinde üzerinde Kidara ismini taşıyan sikkelerde, Kidara için “ Kuşan - şah şah” ünvanı görülmektedir. Yeni bulunmuş ve 2004 yılında Aman ur Rahman tarafından İslamabad’da yayınlanmış olan Kidarit dönemine ait sanılan bir bir kil mühür üzerinde de “koşano şao” (Kuşan-şah) ünvanı okunabiliyor. 5 Öyle anlaşılıyor ki Soğdları da Hindlileri de tanıyan tanıyan Çinliler, Kidaritlere önce Hunlar, sonra da Kuşanlar ismini vermişlerdi. 6 Kidara isimli bir hükümdarla ilgili Weishu’da geçen ilk zikir, 424 -451 yıllarına aittir.7 Birçok bilgin, liderleri olan Chidolo (Kidara)’dan dolayı Kidarit ’i ’i bir Sülâle adı, Kionit ve Hun / Hūna tabirlerini ise bu halkın genel bir etnik ismi olarak kabul ederek, Kionitler’in de aslında Kidaritler oldukları görüşünü ileri sürmekte;8 ancak, bizim “ Eftalit ” diye isimlendirdiğimiz daha sonraki göçebe grup ile Kidaritler ar asında kesin bi r ayırım yapmaktadırlar. yapmaktadırla r.9 Kionit, Akhun ve Eftalitler arasındaki ilişkiye gelince, bugün Kionitler ile 350 yıllarında Soğdiana’yı ele geçiren Akhun’ların aynı kavim olduğu şeklinde yeni bir görüş vardır. 10 “ Ak Hun H un ” veya Batıdaki tabirle “ White Huns” ( Levkoi Ounnoi ) tabiri ise ilk defa Procopius’un kullandığı ve Hunların dış görünüşleri dikkate alınarak söylenen bir ibareye dayanmaktadır ki Procopius’un bununla Eftalitleri kastettiği görülüyor. 11 Eftalit konusunda ise R. Ghirshman, Büyü Ghirshman, Büyükk Bundahi Bund ahişn şn’deki ’deki bir metni, “ Kavad’ın oğlu Anuşag -ruvan Husrov (Husrev Anuşirvan), İranşahr’a sürekli saldırılarda bulunan bulunan Hion’ları kovdu, kovdu, geçitleri kapattı ve İranşahr’ı korkudan halâs eyledi ” şeklinde tercüme etmiştir ki burada Eftalitlerden bahsedild bahsedildiği iği gayet gayet açıktı açıktır. r.12 Yine Ghirshman, bir Eftalit parası üzerindeki Hiono” yani “ Kionit (halkının) kralı Akun” okuduktan ibareyi “ Akuna Şaho Hiono” 13 sonra bunun bir idareci adı ve HIONO’nun da Eftalitlerin ismi olduğu Ammianus Marcellinus (XVI.9.4)’dur. Bk. http://www.bibliothecapersica.com/articles/ v12f2/v12f2036.html; Harmatta 1990: 89-90. 5 Aman ur Rahman vd. 2006: 125-126. 6 Aman ur Rahman vd. 2006: 127. 7 Grenet 2002: 205. 8 Ambartsumyan 2002: 63 (Bu metni bana gönderen Prof. V. Nikonorov ve A.Am bartsumyan’a teşekkür ederim). 9 Zeimal 1996: 119. 10 Kyzlasov 1996: 317. 11 Stein 1905: 10; Grignaschi 1979: 86; İl’yasov 2004: 122. 12 Bk. Ambartsumian 2001 (Henüz yayınlanmamış olan bu bildiri metnini bana gönderme nezaketinde bulunan yazara müteşekkirim). 13 Bk. Ghirshman 1948: 13, fig. 9. Maamafih Ghirshman’ın bu okuyuşu bugün birçok

A. Tezcan / Kionit / Kidarit, Hüna / Akhun ve Eftalitler

5

üzerinde durmuştur.14 Ancak gerek R. Göbl, gerekse ondan sonraki bazı araştırıcılar, bu “ Akun” Akun” ve “Okno” (Akun) gibi okuyuşları benimsemem benimsememişlerdir işlerdir.. Göbl’e göre bu okuyuş hatalıdır hatalıdır ve burada, Alhon ( ALXONO ALXONO) hükümdarı Khingila’ya bir atıf vardır.15

Kısaca Alxon / Alhon / Alhun konusuna dönecek olursak, bu konu Hūna’larla ve Hionitlerle doğrudan alâkalı olduğu kadar Eftalit meselesini de yakından ilgilendirmektedir. Vaktiyle Göbl tarafından yapılan bir okumaya dayanan Alhon okuyuşu, şimdi nümizmat, epigraf ve tarihçi çoğu araştırıcı tarafından da kabul görmektedir. Sikkeler üzerindeki çalışmaları ile tanınan M. Mitchiner, “hionit “hionit ” ismlendirmesinin, Eftalit sülale ismi olan “alhon “ alhon” kelimesinin Ammianus tarafından Latinleştirilmiş şekli ve dolayısıyla Alhon ’in eşanlamlı kelimeler olduklarını belirtmektedir. 16 Aşağıda ayrıca ile Hionit ’in temas edileceği üzere, Hint, İran ve Grek kaynaklarındaki bazı tabirlerle de desteklenen Alhon’ların varlığı, Ermeni Coğrafyası’ndaki Alhon ve Walhon ile de kuvvetlenmiş durumdadır. Orada, 34. ülke olan Scythia’da yer alan 43 kavim sayılırken Eftalitlerin yanı sıra Alhonlar ve Walhonlar da zikredilmektedir.17 Aman ur Rahman, F. Grenet ve N. Sims -Williams’ın görüşlerine göre buradaki Valxon (Wal Hon), r / l değişmesi neticesi War Honlar (Ouarchonitai) Ouarchonitai) ile alâkalı olabileceği gibi, Alhon, yani Al Hunlar (Kızıl Hun)’la da ilgili olabilir.18 İlk olarak eski Perslerin kutsal Avesta metinlerinde yedi kez Hiyaona şeklinde zikredilen ve Hun19 ile doğrudan ilişkili olduğu görülen H ūna’lar,20 daha sonraki metinlerde de geçmektedir. H yaona kelimesi ile Kionitler ve onların ülkesi ülkesi arasında da bir aynileştirme zaten yapılmıştır.21 Bazı bilginler, Hionit (Latince çokluk eki ile: Chionitae) ve Hun (Ounnoi) isimlerinin, Orta Pers dilindeki Xion kelimesinden geldiği ve bunun da h yaona kelimesine k adar adar uzandığı görüşündedirler.22 G e r e k I nd n d o -İran, gerekse Grek araştırıcı tarafından kabul edilmemektedir. Ayrıca bk. Akbulut 2002: 277. Akbulut 1984: 76. 15 Bk. Göbl 1967 / I: 218-219; II: 143; Ambartsumian 2001. 16 Bk. İl’yasov 2004: 126, n. 46. 17 Bk. Hewsen 1992: 75, 237. 18 Aman ur Rahman vd. 2006: 128. 19 Hun , Xyōn ve diğer benzer tabirlerin Doğulu ve Batılı muhtelif kaynaklardaki şekilleri hakkında bk. Parlato 1996: 555, n. 1 ve 556. 20 Avesta metinlerindeki kayıtlar ve tercümeleri hakkında bk. Ambartsumyan 2002: 35-43. 21 Hyaona kelimesi ve sonraki benzer tabirler konusunda bk. Parlato 1996: 556-559; Ambartsumyan 2002: 52-53. 22 Orta-Pers şekli hyōn”); Ambartsumyan 2001: Parlato 1996: 559, 564 (“antik şekli hyaona, Orta14

6


kaynaklarında görüldüğü kadarıyla Hionitlerin ve dolayısıyla Eftalitlerin, Ak ve Kızıl olarak ikiye ayrıldıkları, ayrıca, Hindistan bölgesindekilerden bir bölünün bölünün ise “ Ka ra Hi H i yo n (Hun)” olarak isimlendirilmiş olduğu tahmin 23 ediliyor. Orta Fars dönemi İran, Bizans (Grek) ve Hind kaynakları Eftalitler’den Ounnoi, 24 Ś v êta Hû ņa / Sita Huna / Spēd Xyōn (Camasp namak, 96) (“ Ak Hun”)25 ve Hara (Kara?) Huna / Orta Farsçada Kar m i r Xyon (Bizans kaynağı Theophanes Byzantios’da: Kermihiones) ( Al xon: Kırmızı / Al-Hun) olarak bahsetmektedi bahsetmektedir. r.26 Burada, eski Çin ve Türk geleneğine göre, Güney yönünün Kırmızı, Batı yönünün ise Ak renk ile ifade edilmesinden dolayı, bu Hunlar’ın ana Hun kitlesinin Güney ve Batı bölgesinde bulunmalarına göre verilmiş verilmiş bir isim olması da akla gelebileceği gibi , , Ak Hun, Al / Kızıl Hun ve Ka K a r a Hu H u n gibi bir isimlendirme de düşünülebilir. Daha sonraki Eftalitler’i “Türk “Türk ” menşeli gösterme eyilimlerinin temelinde de zannımızca bu yatmaktadır. “ Hūna” ismi Hind kaynaklarında ilk defa olarak, Skandagupta’nın bir

kitabesin kitabesinde de bizzat bizzat onun devr inde in de ( 44 8 -466) geçmektedir. 27 H i n d kitabelerinde Kionitler ile Eftalitler arasında hiç bir ayırım yapılmaması ve her ikisine de “ Hūna” adının verilmesine rağmen “ Hyon, “ Hyon, Kionit, Hyonae” isimlerinin yanısıra, Kidara (Chidolo) isimli liderlerinden dolayı kendilerine Kidarit denilen topluluğun da aslında Hun, daha doğrusu Akhun oldukları, V. yy. ortalarında bölgeye gelen Eftalitler’in bu Akhunlara son verdikleri düşünülebilir. İlim âleminde, tahminen 430-477 yıllarını ihtiva eden bu döneme genellikle “ Kidara Kida ra Kuşanla Kuşa nlar r ” veya Kidaritler adı verilir. Son zamanlarda bu kronoloji, Grenet tarafından biraz değiştirilerek, 420 tarihlerinden 467 tarihine kadar Toharistan’daki dönem Kidaritler dönemi

Hyon > Chionitae; Chionitae > Ounnoi; Hyon > Ounnoi. da ise: xarmēra hayūn ve spid Bk. Grignaschi 1979: 87; Parlato 1996: 560. Bahman 560. Bahman Yaşt’ da hayūn. 24 Enoki, Bizanslı müellif Priscus’a atfen 530 (?) yılı hadisesi münasebetiyle Ak Hun’ların ounnoi” yani “ Ak Hunlar ” olarak isimlendirildiğini kaydetmektedir (Enoki 1959: “ Levkoi ounnoi” 16). Ancak Priscus’un eseri VI. yy.ı ihtiva etmediği gibi, Grekçe metninde böyle bir ibareye de rastlayamadık. Sözkonusu metinde Eftalitlerden değil zaten “Kidarit Hunları” Kidaritai)’ndan bahsedi lmektedir. Bk. Blockley 1983: 348-349; Parlato 1996: (Ounnoi oi Kidaritai)’ndan 559. 25 Ambartsumian 2001; İl’yasov 2004: 122. 26 Enoki 1959: 16; Litvinsky 1996: 136; Dani vd. 1996: 169; Parlato 1996: 558-560; Sinor 2000: 404; Ambartsumian 2001; Golden 2002: 65; Ambartsumyan 2002: 63-64; http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html 27 27 Stein 1905: 14. 23


7

olarak tesbit edilmiştir.28 Kidaritler, batıdan gelmemişlerdi; Bei Tianzhu (Pencab’ın kuzey- batısında batısındaki ki bölge) bölge) mıntıkası mıntıkasını nı istila etmek etmek üzere üzere kuvvetlerini güneye göndererek ve Gandhara kuzeyinde bulunan Beş beyliği kendilerine bağlamak için Da Shan (Büyük Dağlar)’ı güneye doğru aşarak kuzeyden gelmişlerdi.29 Onlara hâlâ “ Kuşan” veya “ Da Yuezhi” denilmesinin denilmesinin sebebi ise, onların, bu bölgede daha önce kurulmuş olan Kuşan Devleti’nin halefi oldukları iddialarından dolayıdır ve bu tabir de bu durumda coğrafî bir isimlendirme olmaktadır.

Sasanî hükümdarı II. Şapuhr döneminde, İmparatorluğun Doğu bölgelerind bölgelerinden en yeni yeni göçebe göçebe grupları gruplarınn bölgeye bölgeye geldiğ geldiğinden inden bahseden bahseden Latin Latin kaynağı Ammianus Marcellinus’un kaydına göre ( XVI, 9.4 ), bunlar, 356 yılında şimdiki Suriye bölgesinde Sasanîlerin müttefiki olarak savaşmışlardır.30 II. Şapuhr ile yapılan anlaşma neticesi 359 yılında Amida (Diyarbakır) surları önünde Romalılarla yapılan savaşta da Sasanî ordusu safları arasında ilk hükümdarları Grumbates önderliğinde, Sasanî vassalı olan Kionitler’in de bulunduğu yine Ammianus’un kaydından ( XIX,1-2.6) anlaşılmaktadır.31 Kionitler’in Zonaras ve Ammianus’a Ammianus’a göre, 350 yıllarına doğru Bactria’da görünmeye başladıkları, Çin kaynaklarına göre de bu sıralarda Sute (Soğdiana), yani Maveraünnehir bölgesinin göçebelerce istila edildiği anlaşılıyor. Bu münasebetle “ Hun ” ismi, Doğu İran topraklarında ilk defa görülmektedir.32 Soğd bölgesi hükümdarını öldürerek Soğdiana’ya hakim olan ve Soğd metinlerinde “ Hūn / H ôn ôn” şeklinde zikredilen bu Hunlar’ın, fizikî görünümlerindek i farklılık ve V. yy.da Soğd ve Toharistan’ı içine alan bir Kionit Kionit Devleti Devleti olmadığ olmadığıı için Hind kaynaklar kaynaklarının ının “ Hūna” olarak zikrettikleri Kionitler olamayacakları hakkında da görüşler vardır. 33 Çin kaynaklarında Chidolo (Kidara) olarak geçen bir liderin önderliğindeki yeni bir istilacı grubun grubun ise, belki de Bactria’daki Bactria’daki Sasanî Sasanî valilerinin valilerinin yol 28

Bk. Grenet 2002: 220- 221’deki Kronoloji Tablosu. Ayrıca bk. Aman ur Rahman vd. 2006: 126. 29 Kuwayama 1999: 38 (Bu makaleyi temin etmede bana yardımcı olan P. Callier i ile T. Osawa’ya müteşekkirim). 30 30 Ammianus Marcellinus 1963: 242-243. 31 Ammianus Marcellinus 1963: 471-479; Sundermann 1996a: 473. Bu savaş ve Grumbates ile Kionitler’in faaliyetleri hakkında ayrıca bk. Nikonorov 1997: 60-61. 32 Frye 1984: 345. 33 Negmatov 1996: 234. 23 4. Bununla beraber, Marşak, Marşak, V. yy.da Soğdiana’da göçebe Marshak - Negmatov menşeli bir sülâlenin mevcut olabileceği ihtimalini de reddetmemektedir. Bk. Marshak Negmatov 1996: 235.

8


göstermesiyle 360-375 yıllarına doğru güneye, Kuzey Hindistan’a yönelerek bu bölgeyi istila ettikleri görülüyor. Kidara da muhtemelen bu Kionitler’e mensuptu.34 Kidaritler’in IV. yy.ın ikinci yarısından önceki tarihleri hakkında hiçbir şey bilinmemektedir; bunların tahminen 300 yılına doğru Kangju yani Mâveraü’n-nehir bölgesini fethettikleri, daha sonra Doğudan yeni gelen Eftalit saldırısı neticesinde de Amu -derya güneyine geçerek Sasanîlerle savaştıkları ileri sürülmüştür.35 Yaklaşık bir asır kadar bölgeye hakim olan Kidaritler, Persepolis’te II. Şapuhr zamanına ait bir Sasanî kitabesinde Kabil bölgesi 328 -368 yılları arası için artık zikredilmediğine göre, 36 burasını da idareleri altına almışlar, Sasanîlerle sık sık çatışmalara girişmişlerdi. Sikkelerindeki isimlendirmeye göre Kidara adlı güçlü bir liderin idaresindeki Kidaritler, 370 -390 yılları arasında Bactria’daki Sasanî idaresini tahrip etmiş olmalıdırlar. Bunların asıl hakimiyet bölgesi, şimdi Kuzey Afganistan ile Güney Özbekistan ve Tacikistan sahasında kalan Toharistan bölgesiydi ve devletin başkenti ise Belh’e tekabül eden ve Priscus’da Balaam şehri olar ak zikredilen Yingjianshi idi.37 Kidara, muhtemelen 390 ila 410 yılları arasındaki bir tarihte Hindukuş Sıradağları’nı güneye doğru geçerek Peşaver dâhil Gandhara kuzeyindeki bazı sahaları ele geçirdi: Hindukuş’un güney ve kuzeyindeki sahaları, Gandhara dâhil hakimiyet altına aldı. 38 Keşmir bölgesi de tahminen 400-410 yıllarından beri onun hakimiyet alanı içerisindeydi. 39 Kidara’nın oğlu ise, şimdiki Peşaver yakınlarındaki bir şehirde ikamet ediyordu.

Sasaniler, 400’lü yıllara doğru kuzeyden yeni bir göçebe grubun, Eftalitler’in gelişiyle Doğu’da meydana gelen kargaşalık ortamından faydalanarak 442 yılından itibaren II. Yezdigerd ((439 - 457) zamanında eski Kuşanşah topraklarına karşı saldırıya geçtiler. Ancak, onların Doğudaki rakiplerinin Hionitler mi, yoksa Eftalitler mi olduğu tam belli değildir, ama bunların Kidaritler olduğu şeklinde görüşler de vardır. Kidaritler elindeki yerleri almağa başlayan Sasaniler, 450 yılında Talekan’ı zaptettiler. Zaman zaman Kidaritler’in üstünlüğü ele almalarına ve II. Yezdigerd’e haraç 34

Sundermann 1996a: 473. Sinor 2000: 401. 36 Frye 1984: 346. 4 37 Zeimal 1996: 121-122. 38 Nikonorov 1997: 10-11. 39 Dani vd. 1996: 167. 35


9

vermeği reddetmelerine rağmen, 457- 459 yılları arasındaki iç savaş sonrasında Peroz (457/459- 484), yeni gelen ve 450 yıllarına doğru gözükmeğe başlayan Eftalitler’in yardımını sağladı ve bu yardım karşılığında Merv doğusundaki toprak ları ve Talekan’ı onlara verdi.40 460 yıllarında Sasanilerle yeniden başlayan savaş vesilesiyle Balaam (Belh) şehrinin hâlâ Kidaritler elinde bulunduğu, bu dönemdeki Kidaritlerin ikinci hükümdarının ise Kunkhas / Kungkhas, Kounkhas / Kougkhas (belki de Xun qan: “ Hun’ların hükümdarı” anlamına41 ) adını veya ünvanını taşıdığı biliniyor.42 K unkhas ile Peroz arasında devam eden savaşlar, yine Eftalitler’in yardımıyla Sasaniler lehine döndü ve 467 yılınd a Balaam şehri ele geçirilince43 Kidaritler Toharistan hakimiyetini kaybederek Gandhara bölgesine çekilmek zorunda kaldılar. Kuşanlar’ın Kuzey Hindistan’daki hakimiyetlerinin sona ermesi ile bölgede yeni ortaya çıkan Gupta Devleti, IV. yy. ortalarına doğru bilhassa I. Chandragupta (319/320-335/350) zamanında güçlenmeğe başlamıştı. Halefi olan Samudragupta (350-375)’nın, Daivaputra şahi şahanuşahi ünvanını kullandığına ve haleflerinin, Sakalar üzerine seferlerde bulunduklarına bakılırsa, onlar açıkça Kuşanlar’ın ve Sonraki Kuşanlar’ın varisi olma iddiasında idiler.44 Kidaritler’in V. yy.ın ortalarında bile Pencap bölgesinin orta ve batı kısımlarını ellerinde tuttukları, Gupta hükümdarı I. Kumaragupta (413/415-454/455) ile alâkalı hadiselerle ilgili kitabelerden anlaşılmaktadır. Kumaragupta, 454 -455 saltanat yılında bir Hun saldırısına da maruz kalmıştı.45 Bu hükümdar devrinde başlayan çatışmalar, halefi Skandagupta (454/5- 467) döneminde artarak devam etti; ancak gerek 457 tarihli Junagadh, gerek 460-461 tarihli Kahaum kitabelerinde, gerekse ona aid sikkelerde Skandagupta’nın Hūna’lar veya Mlechcha’lar üzerindeki başarılarından bahsedilse de Kidaritler, hâlâ Batı Pencap’ta hakim bulunuyorlardı.46 Kidarit Devleti’nin Gandhara ve Pencap’daki hakimiyetine son veren, Gupta’lar değil, V. yy. sonlarında aralarındaki savaş yeniden 40

Ambartsumian 2001. Bk. Grenet 2002: 209. Grenet’ye göre, bu, genç Hun prensinin adı değil ünvanıydı. 2004

41

yılında Aman ur Rahman tarafından yayınlanmış olan Kidarit dönemine ait kil mühür üzerinde, “Hunların Kralı” (“uonano şao ”) ifadeleri okunuyor. Bu konuda bk. Aman ur Rahman vd. 2006: 125-127. 42 Blockley 1981: 54-55; Blockley 1983: 349. 43 Ahmetbeyoğlu 1995: 67-68, 72. 44 Chakrabarti 1996: 185-187. 45 46

http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html Zeimal 1996: 123 -124.

10


başlayan Eftalitler olmuştur. II. Yezdigerd zamanında Kidarit Hunları bölgesine sürekli saldırılarda bulunan Sasaniler karşısında 450 yılına doğru Bactria bölgesini Eftalitler’e terk ederek batıya doğru hareket etmek zorunda kalan Kidaritler, 467 (veya 468) yılına doğru da Sasani hükümdarı Peroz tarafından kesin olarak imha edilmişlerdir . 47 Böylece, Toharistan’da 420-467 yılları arasındaki Kidarit dönemi sona ermiştir. V. yy.ın ikinci yarısından itibaren artık Eftalitler’in ismi zikredilmektedir. R. Ghirshman’ın, paralar üzerindeki bir kelimeyi “ H(e)pt(a)la” ve “ Hapatala” olarak okumasını yanlış kabul eden R. Göbl, bu yeni grubu, paralarındaki “ Kionit - Kidarit ” ifadesine göre İran Hunları olarak isimlendirmekte, paralarında gördüğü bir ibareyi “ Alhono” şeklinde okuyarak 48 ve bilhassa Kapisa (Begram) bölgesinin Khi ń gila (430-490), Toramāņa (490-515) ve Mihirakula (515-528) zamanlarında Alhonlara ait olması sebebiyle bunları Alhon parası olarak kabul ederek çoğunu da Khiń gila’ya atfetmektedir.49 Çin kaynaklarının, “altın ve gümüş paraları olduğunu” söyledikleri Kidarit dönemine ait altın, gümüş ve bakır çok sayıda para bulunmuştur. Bunlar genellikle yerli paraların taklidi şeklinde olup, bazılarında, Kidara’ya işaret etmek üzere Soğdca Kydr kelimesi; Toharistan’da basılan paralarında Bactria dili50 ile “ Bago Kidara Vazurka Koşano Şao”, “ Kuşanların Büyük Kralı” ünvanını kullandıkları görülmektedir; 51 bu ünvan bile onların Kuşan İmparatorluğu’nun varisi oldukları iddiasında bulunduklarını 52 göstermektedir. Soğdiana’da ilk görünüşlerini açıklayan erken Soğd 47

Nikonorov 1997: 11. Ambartsumyan 2002: 63. Bactria paraları üzerindeki “hono”, hiono”, “ alhono” ve “alhono hdeo” (Alhonların hükümdarı) gibi diğer tabirler hakkında bk. İl’yasov 2004: 122-123. 49 Meselâ bk. G öbl 1967 / II: 2; Göbl 1978 / II: 217 (Tafel 116-117, No. 2395-2408). 50 “ Bactria dili”, Kuşanlar döneminden, yani M.S. I - III. yy.dan itibaren göçebeler 48

hâkimiyetindeki Bactria’da, yani Kuzey Afganistan / Toharistan bölgesinde Orta İran

diliyle ama Grek harfleri kullanılarak geliştirilmiş dile verilen bir isimdir. Bölgede bulunan kitabe, sikke ve mühürlerde görülen bu dili ilk defa R. Göbl 1962 yılında “ Bactria dili” olarak isimlendirmiş, ondan sonra da ilim âleminde genel bir kabul görmüştür, daha önce ise “ Kuşan”, “ Kuşano- Bactrian ” veya “Toharian” vs. gibi isimler veriliyordu. Eftalitler zamanında ise bu eski Bactria dili, yine Grek alfabesi kullanılarak biraz daha geliştirilmiş ve Doğu Türkistan’da da kullanılmış, ama bu defa kursiv harflerle yazıldığı için okumak son derece güçleşmiştir. Eftalitlerin yazısına “ Eftalit yazısı” veya “Geç Bactria yazısı” denir. Bu konularda bk. Sims-Williams 1988: 344; Harmatta 1994: 422; Litvinsky 1996: 148-149. 51 Zeimal 1996: 127 -129; Grenet 2002: 207 ve Pl. I (a- e). 52 Sundermann 1996a: 473. 6


11

paralarının önyüzlerinde Soğdca Kydr (Kidara) yazısı, arkayüzünde ise bir okçu tasviri bulunmaktadır. Bazı paralarda Kidara’nın ismi Brahmice olarak yazılmaktadır. Kuşanların halefi olan çok sayıda hükümdarın sikkelerine rastlandığı bu bölgede Kidara, yeni bir sülale kurmuş, Kidara ismini kullandığı paralarında da kendisini, Kuşan İmparatorluğu’nun yıkılmasından uzun süre sonra bile “ Kidara Kuşana şahi” olarak isimlendirmiştir.53 Semerkand’da çıkarılan 2000 kadar paradan sadece 7 tanesinde Kidara ismi geçtiğine göre, Kidaritlerin hakimiyetinin burada çok kısa sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu gruptaki paraların tipine bakarak Kidaritler’in en erken IV. yy.ortalarına doğru Soğdiana bölgesinde göründükleri ve bu bölgeyi fethettikleri anlaşılmaktadır.54 Yine 350 yıllarına doğru Kidaritler, Kuşan-Sasanî Krallığı’nı istilâ etmişler ve bu arada, Sasanî tipindeki gümüş paralarına bakılırsa Sasanî hakimiyetini benimsemişler; Sasanîler de onların devletini tanımışlardı. Kidaritler’in gelişiyle birlikte Sasanîler’in kültürel tesirleri daha da artmıştı ki bu, bilhassa İran’ın Ahura Mazda dininin tesirlerinde görülmektedir. Ancak 400 yıllarında bölgeye gelen Çinli Budist hacı Faxian’in ifadelerine bakılırsa, Budizm’in etkisi hâlâ devam ediyordu ve rahiplerin ekseriyeti Hinayana mezhebine mensuptu.55

Kidaritlerin hangi dili konuştukları bilinmiyorsa da onların kitabelerinde Soğd, Bactria, Orta Farsça ve Brahmi yazısını kullandıkları biliniyor. Dinî bakımdan Toharistan’da Ahura Mazda, Gandhara bölgesinde ise Budizm ve Hinduizm’in muhtelif şekillerine rastlanmaktadır. IV. yy. ortalarından itibaren bilhassa Güney Toharistan bölgesindeki karışıklıklar ve istilalar sebebiyle bölgedeki Budist müesseselerin birçoğunun tahrip edildiği görülüyor. Eski Termez 360-370’li yıllarda zaten tahrip edilmiş durumdaydı; arkeolojik araştırmalar da bölgede bulunan yerleşim yerlerinde ve manastır mağaralarında gerek salgın hastalıklar, gerekse istilalar neticesinde ölmüş çok sayıda insan iskeletini ortaya koymuştur; bunların IV. yy. sonu ile V. yy.a yani Kidarit dönemine ait olduğu belirtilmektedir. Soğdiana bölgesi ise bundan epeyce farklı olarak hâlâ eski yapısını devam ettirmekteydi. 56

53

Frye 1984: 345-346; Zeimal 1996: 124; Dani vd. 1996: 167. Zeimal 1996: 120. 55 Dani vd. 1996: 167-169. 56 Zeimal 1996: 127 -133. 54

12


2. Eftalitler V. yy. ortalarından VI. yy. ortalarına kadar bir asır Doğu İran, Kuzey Hindistan, Soğdiana ve Doğu Türkistan bölgesinde hâkim olan ve İpek yollarının Do ğu-Batı ve Kuzey-Güney karışma bölgesi üzerinde bulunmalarından dolayı Asya’nın gerek siyasî, gerekse kültürel olaylarında söz sahibi olan Eftalitler, Orta Asya’dan gelerek M.S. IV. yy.ın ortalarından itibaren İran ve Hint dünyasını kuvvetli bir şekilde et kileyen ikinci Hun dalgasıdır [birinci dalga ise bilindiği gibi “ Kidarit olan Hun’lar ” (Ounnoi oi Kidaritai) idi]. 57 Aşağı yukarı 457 yıllarından 560’lı tarihlere kadar bölgedeki en büyük imparatorluk olan Eftalitlerin gerek menşei, gerekse siyasî durumları birçok bakımdan hâlâ karanlıktır. Bunda en büyük rolü, Eftalitler hakkında bilgi veren kaynakların ve verdikleri bilgilerin muhtelif oluşu oynamaktadır. 2.1. Eftalitler’in Menşei Problemi

Orta Asya tarihinin en problemli konularından birini teşkil eden Ef talitlerin menşei meselesi ile bilhassa 1959 tarihlerinden itibaren L. N. Gumilev ile K. Enoki bizzat ilgilenerek bazı çalışmalar ortaya koymuşlardır. Onların ortaya attıkları görüşlerin bir kısmı bugün de kabul görmektedir. Onlardan sonraki dönemlerde ise B. İ. Marşak, V. S. Solov’ev, E. V. Rtveladze, Yu. Ya. Yakubov, E. Smagulov ve Yu. Pavlenko gibi araştırıcılar bu konuda görüş beyan etmişlerdir. Marşak ve Solov’ev, onları M.Ö. II. yy.daki Yuezhi mağlubiyetinden sonra dağılan Pamir çevresi Sakalarından getirmekte, Rtveladze, “ Alhon ” ismiyle onları Baktria -Toharistan’ın otokton ahalisi saymaktadır. Nisbeten yeni araştırıcılardan Smagulov ve Pavlenko ise “doğrudan, Talas ırmağı havzası ve Tanrı Dağları eteklerindeki kurgan tipi katakomp mezarları bırakmış olan Hunlardan indiklerini” kabul etmektedirler.58 Çin kaynaklarından gerek sülale tarihleri, gerekse IV. yy. sonlarından itibaren bölgeye gelen Budist hacıların kayıtlarında Eftalitler, Ida / Idan, Yida / Yenda, Xianda,59 kurdukları devlet ise Liangshu ve Nanshi’da ua

57

http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html Bu konuda bk. İl’yasov 2004: 118-124. 59 Xianda şekline Zhoushu 50’de sadece bir yerde, Mukan Kağan döneminde ve 553 yılı hadiseleri münasebetiyle rastlanmaktadır. Yenda şekli ise Jñānagupta’nın faaliyetleri münasebetiyle Budist kayıtların birinde görülmektedir. Bk. Liu Mau-tsai 2006: 19 ve n. 50; 57. 58


13

ismiyle anılırken;60 Weishu ( Beishi’ da muhafaza edilmiştir ), Zhoushu ve Suishu’da onların Da Y ue zh i menşeli oldukları, 61 ancak âdetlerinin tıpkı Tujue (Türk)’lerinki gibi olduğu kaydedilir.62 Aynı benzer ifadelere Tangshu’da da rastlanmaktadır: Yida’ların Büyük Yuezhi ırkından geldiği, kralın aile adına Yeda63 dendiği için daha sonra krallığın isminin de bu şekilde adlandırıldığı, bunlara Yida ve Yitian da denildiği anlatılmaktadır. 64 Eftalitler, Süryani kaynaklarında eptalit ve abdel , 65 Grek kaynaklar ında Abdelai 66 Efthalitai ve Nefthalitai; 67 Ermeni kaynaklarında Tētal , Heptalk / Heptakhk 68 ve Heptaleay (sadece bir yerde); İran kaynaklarında Orta Farsça ile Heftal ve Hyon, Yeni Farsça ile Hētal ; N. Sims-Williams tarafından 1990’lı tarihlerde Afganistan’da yeni bulunan ve Bactria diliyle olan belgelerde69 Ebodalo (Sims-Williams’a göre ēvdal ), 70 ,

60

Malyavkin 1989: 113, 234. Bk. Enoki 1959: 7-12. 62 Golden 2002: 65. 63 G. Schlegel’e göre, Yeda kelimesinin eski Çince transkripsiyonu Yep-t‘at şeklinde olmalıdır. Yueban isminin transkripsiyonun da metatez yoluyla bu şekilde olması, Eftalitler le Yueban ülkesi arasındaki bağlantıyı tekrar akla getirmektedir. 64 Bk. Malyavkin 1989: 112; Chavannes 2006: 158. 65 Meselâ Theophylaktus Simokatta’da. Bk. Whitby 1997: 188 ( vii.7.8:“…Abdeli, gerçekte Eftalitleri kastediyorum, çünkü onlar bu şekilde adlandırılıyorlar”). 66 Abdelai veya Abdeloi, P. Schreiner’e göre, aslı *Habdâl olan kelimenin Grekleştirilmiş bir şeklidir (Theophylaktos 1985: 341). 67 “ Nefthalitai” isimlendirmesi, Theophanes’in 474-476 tarihlerinde Sasanî hükümdarı Peroz zamanında zikrettiği Ef talit-Sasanî savaşları münasebetiyle geçmekte, ancak bunların Ak Hun (“White Huns”) oldukları da açıkça ifade edilmektedir (“ Nefthalitai olarak bilinen Ak Hunlar ”, Theophanes 1997: 188-191). 68 Bk. Hewsen 1992: 75, 237 n. 56. 69 Önemli bir kısmını hukukî ve ekonomik belgelerin oluşturduğu Bactria vesikaları Sims61

Williams tarafından 2000 yılında yayınlandı (Kitabın güzel bir tenkidi için bk. Yoshida 2000: 154-159). Kuşan-Sasanî döneminden, Kidarit, Eftalit, Türk Kağanlığı ve İslâm hakimiyeti zamanına kadarki dört asırdan fazla bir zamanı ihtiva eden ve ekseriyeti de daha

önceki Rob Krallığı’na ait bu belgelerin çoğunluğu hâlâ mühürlü olup çok iyi muhafaza edilmişlerdir (bu mühürler hakkında bk. Lerner 2006: 372-386). Bu belgelerde kulllanılan takvimin başlangıcını, daha önce H. Humbach 232, şimdi Sims-Williams 233 olarak tesbit etmiştir (bk. Sims-Williams – Blois 1996: 149). Bu takvim sistemine ve Sims-Williams’ın

hesabına göre zikredilen Bactria belgelerinin en eskisi 110, en yenisi 549 tarihlidir (yani M. S. 3 42 - 781) (Bk. 8 Yoshida 2000: 155). Bu vesikalar arasında, en erken tarihli belge (110=M.S. 342) olan bir evlenme akti bilhassa enteresandır (bu yazımızdaki polyandry bölümüne bk.). Bk. Sims-Williams – Blois 1996: 155; Sims -Williams 2002: 12. 70 İl’yasov 2004: 120-121. 1997 yılında Sims-Williams tarafından ele alınan bu yeni belge hakkında bk. Grenet 2002: 209-210. Fakat bu kelime, Anadolu Abdalları münasebetiyle Türkçede bugün olduğu gibi, bizce Abdal (?) olmalıdır.

14


Eftalitler, İslâm kaynaklarında ise Hay ţ āl (çokluk hali ile Hayā ţ ila) olarak zikredilmektedir.71 Gerek kelimenin Arapçadaki bu şeklinin, gerekse ona ilham kaynağı olan Hebtal’ın, “iriyarı, kuvvetli ( adam)” anlamına geldiği tahmin ediliyor. İslâm kaynaklarındaki Heytal’ın, Arap yazısındaki b harfinin y ile karıştırılması ve ilk dönem İslâm kaynaklarının bunu yanlışlıkla y olarak yazmış olmalarından kaynaklandığı, bu seb eple doğrusunun, bazı Arapça yazmalarda geçtiği gibi Hebtal (çokluk hali ile Hebâtıle) olması gerektiği;72 Çince Huaguo veya Ye(n)daiyilito (*Yeptailitha),73 Hebtal veya Grekçesiyle Eftalanos isminin ise, Eftalit sülalesi hükümdarının ismi olduğu anlaşılıyor . 74 Eftalitler’in, Kionitler’in yönetici zümresi oldukları şeklinde vaktiyle ileri sürülen görüş de R. Ghirshman tarafından bir Eftalit parası üzerindeki yazının “ Hptla / Hapatla Şaho Hio(no)” (Kionit / Hyon hükümdarı Heptal) şeklindeki yanlış okuyuşa dayanmaktadır;75 ancak bu okuyuş bugün artık kabul görmemektedir. 76 Eftalit ismi konusundaki diğer bir enteresan görüş de K. Enoki tarafından ileri sürülmüştür. Eftalit ismi, Eski Çincede *iwet- pat veya metatez yoluyla *iwap-tat şekillerinde gözüken Yueban isminden gelmiş olabilir ki bu isim de Eptal ismine karşılıktır. Ancak bunun, tarihî delillerle desteklenmesi gerekir.77 Çin kaynaklarındaki Hua veya Huadun ismi konusunda ise muhtelif görüşler ileri sürülmüştür. Hua, Çungarya bozkırlarında Rouran’larla birlikte veya onlara tâbi olarak yaşarken M.S. 400 yıllarında Batıya doğru göç eden bir boyun adıdır. Bu münasebetle, Grek kaynaklarındaki “Ouarchonitai” (Uar - Hun, Uar / War + Ounni / Huni = War Hun veya Wal Hunlar ?)’ler 78

71

Stein 1905: 10; Yamada 1989: 102; Litvinsky 1996: 135; Golden 2002: 65. İslâm kaynaklarındaki Hay ţ āl / Hab ţ āl ve Hayā ţ ila (çokluk hali ile) için bk. Konukcu 2002: 846847. 72 Togan 1985: 59. 73 Bu görüşe göre, Yedaiyilito, tahminen 507-531 tarihlerinde Doğu Türkistan’da hüküm sürmüş ve bölgeyi R ouran’lardan kendi kontrolüne almağa çalışmış bir Eftalit hükümdarının adı idi. 74 Enoki 1959: 4, 6; Litvinsky 1996: 135; Felföldi 2001: 191. 75 Bk. Ghirshman 1948: 10-11, fig. 7 ve 8. 76 Bk. Sundermann 1996b: 474; Felföldi 2001: 196-197, dn. 14. Göbl, buradaki şekli bir yazı olarak değil, bir “countermark ” olarak kabul etmiştir. Bk. Göbl 1967 / I: 72, 195; II: 149. 77 Enoki 1970: 39, dn. 7. 78 Bunlardan Uar / Var / War boyu, Eftalit Devleti’nin kraliyet ailesini teşkil etmekteydi. Bk. Grignaschi 1979: 84. W a l H u n ihtimaline gelince, bu kelime, VII. yy. Ermeni Coğrafyası’nda Walkhon olarak geçmektedir (Hewsen 1992: 75) ve belki de Alkhon / Al Hun’ları da içine alan bir tabirdir. Bk. Aman ur Rahman vd. 2006: 128.


15

olarak tahmin edilen Hua boyunun,79 Rouran hükümdarı Shelun (402 -410) zamanında 402 yıllarında, veya Datan (415 -429) devrinde80 Yedisu ve Tarbagatay bölgesinde oturan ve aslen Hun (Xiongnu) menşeli olan Yueban ülkesine81 saldırıp onları yenerek Batıya doğru göçe zorlaması da akla gelebilir. Enoki’nin işaret ettiği Yueban = Heptal birleştirmesi bu bakımdan dikkate değer.82 Eftalitler, 516-541 yılları arasında Çin’deki Liang Sülalesi (502-557) zamanında İmparator Wudi’nin (502-549) sarayına elçiler gönderirken kendilerini hep Hua olarak ifade etmişler; Kuzey Wei Sülalesi (386-534) sarayına 456-532 yılları arasında heyetler gönderirken de aynı kabile olmalarına rağmen Çin kaynaklarında bu defa Yenda ismiyle zikredilmişlerdir.83 Enoki, Hua ’nın bilhassa, Eftalitler’in Afganistan bölgesine gelmelerinden ve Gur bölgesine yerleşmelerinden sonra Heri-rud ırmağı üzerindeki şimdiki Gur ’un Çince şekli olabileceği ve Herat bölgesini de ihtiva edebileceği üzerinde durmuştur.84 Hua isminin *Avar veya Apar adının Çince şekli olduğu da belirtilmektedir. Bununla ilgili olarak Orhun Kitabelerinde, I. Türk Kağanlığı döneminde bir Türk hükümdarının ölümünü müteakip yapılan yoğ töreni münasebetiyle Türklere gelen heyetler sayılırken sıra ile Tabgaç, Tüpüt, ondan sonra Apar ve sonra da Apa Urum zikredilmektedir. 85 İsmi kitabelerde açık olarak zikredilmeyen bu kağan, galip ihtimalle İstemi Kağan (ölm. 574 veya 576) idi; ancak Bumın Kağan (553) veya Mukan Kağan (572)86 olduğu şeklinde görüşler de vardır. Apa Urum’un Roma (Bizans) İmparatorluğu olduğu bilindiğine göre, Bizans ile Tibet arasındaki devletin, 400’lü tarihlerde Rouran’lardan ayrılarak Batıya doğru gelmiş bir grup olarak, herhalde Eftalitler (yani Apar’lar) olması gerekir. 87 Bu münasebetle Türk kaynaklarının da onlara aynı ismi vermiş olmaları gayet önemlidir. 79

Taşağıl 2004: 48-49. Yueban – Rouran münasebeti hakkında bk. Sinor 2000: 393-394. 81 Yueban ülkesi, araştırıcıların genel görüşüne göre, Isık -Köl doğusundaki İli nehri vadisinden Yulduz vadisine kadar olan bölgeyi ihtiva etmekte idi, ama Doğu Türkistan’ın sınır bölgelerinin önemli bir kısmı da bu ülkeye dâhil bulunuyordu. K. Shiratori, bu 80

devletin asıl merkezinin Tarbagatay bölgesi olduğu fikrinde idi. Yueban halkının etnik hüviyeti konusunda günümüz araştırıcılarının ekseriyeti de onların Türk menşeli oldukları hususunda birleşmektedirler. Bk. Malyavkin 1989: 218-219. 82 Enoki 1984: 137; Kyzlasov 1996: 320-321. 83 Enoki 1970: 39; Enoki 1984: 117. 84 Enoki 1959: 28; Enoki 1970: 38; Enoki 1984: 97, 117. 85 Tezcan 2006a: 604. 86 Mukan Kağan olduğu görüşü hakkında bk. Taşağıl 2004: 48. 87 Taşağıl 2004: 48. Türk Ki tabelerindeki Apar ve bunun Eftalitlerle alâkası hakkında bk.

16


Enoki ise İran k aynaklarında bu münasebetle zikredilen Aparkşatr’ı, Parth kraliyet ailesine mensup eski Aparni’lerden dolayı verilmiş bir isim olarak kabul ederek ve Apar’ı da bunun bir kısaltması olarak görerek, Kirman dâhil Kirman-Herat ve Merv hattı doğusundaki Sasanî topraklarının Orhun kitabelerinde “ Apar ” diye anılmış olabileceği sonucuna varıyor.88 V. yy. ortalarından itibaren eski Ermeni kaynakları da Horasan bölgesinden ve Nişapuhr civarından bahsederken hep Apar kelimesini kullanırlar ki bu, belki Sasanî hükümdarı Şapuhr’un Abarşahr yani Nîv-Şâpûr (Nişapuhr)’u ile, belki de Eftalitler’in bölgeye gelişiyle alâkalıdır. 89

İsimlerindeki karışıklık, onların menşelerinde de görülmektedir. Menşeleri konusundaki görüşler beş grupta toplanabilir: Bir grup, Kuşanlar’da olduğu gibi onları Büyük Yuezhi’lara bağlarken, ikinciler, Tanrı Dağları’nın doğu eteklerindeki Qeshi, yani Turfan Havzası’nın kuzeyindeki bugünkü Cimsa’ya,90 bir üçüncü grup Sır -Derya’nın doğusunda ve Güney Kazakistan’daki Kangju’lere bağlamaktadır. 91 Dördüncü grup ise onları bir Çin kaydına göre General Bahua’ya bağlamaktadır. Nihayet dördüncü bir grup, onların gerçek hüviyetinin açıklanamayacağı görüşündedir. VII. yy.ın başlarında Eftalitler’i bizzat görerek onlarla bir mülakat yapmış olan Çinli elçi Wei Jie’nin: “... Neyin gerçek olduğunu bilmiyoruz. Bu yüzden, (onların menşei konusunda) karar vermek imkânsızdır ” şeklindeki kaydı ise işi büsbütün çıkmaza sokmaktadır. Eftalitler’in fizikî özellikleri ve dilleri konusundaki bilgiler de durumu açıklamaktan uzaktır. En büyük probleme sebep olan Procopius, Eftalitler’in bir Hun kavmi olduklarını, ancak, kendi bildikleri Hunlar’a yakın oturmadıkları ve onlarla herhangi bir ortak sınırlarının da olmadığından dolayı o Hunlarla karışmamış ve onlara benzemediklerini; diğer Hunlar göçebe iken bunların uzun zamandır yerleşik ve verimli topraklarda oturduklarını; sonra, Hunlar içerisinde sadece Eftalitler’in beyaz yüzlü ve beyaz derili olduklarını ve bunların diğer Hunlar Tezcan 2006a: 606-610. Bk.Enoki 1970: 24-27; Tezcan 2006a: 610-613. 89 Ter-Mkrtiçyan 1979: 26; Meselâ bk. Elishe 1982: 30, 64; Lazar Parpetsi 1991: 133. Sebeos’da Apar Şah; Yegişe’de Büyük Apar çölü, Apar ülkesi v.s. Apar veya Aparshahr 88

(Apar ülkesi) tabirleri, IV. yy.ın ilk yarısından önce İran ve Ermeni kaynaklarında gözükmüyor, çünkü Aparshahr (Nişapur bölgesi) tahminen 350-360 yıllarında, yani “ Doğudaki Hionitler Sasaniler tarafından itaat altına alındıkları zaman” ve büyük ihtimalle II. Shapur döneminde, Eftalitler ile Türklerin hücumları sırasında Tûs bölgesinden daha güvenli bir idare merkezi olarak kurulmuştu. Bk. Brunner 1983: 768; Tezcan 2006a: 614. 90 Enoki 1984: 119; Tezcan 2006a: 613. 91 Litvinsky 1996: 134-135.


17

gibi çirkin görünüşlü olmadıklarını ( Bellum Persicum, 1.3.1- 7 ) söyleyerek onların Ak (Hunlar) ( Levkoi Ounnoi) olarak isimlendirildiklerini belirtmiş,92 böylece daha sonra “ Akhun” tabirinin ortaya çıkmasına da vesile olmuştur. 2.1.1. Eftalitleri Türklerden Ayıran Bazı H ususlar

Şu hususlar, Eftalitler’in Türk menşeli oldukları hakkındaki düşüncelere oldukça zıt görünmektedir:

1. Eftalitler ile Hionitler ve Hunlar, dolayısıyla Türkler arasındaki etnik farklılık hakkında bilgi veren en temel kaynaklarımızda biri Procopius’dur. Priscus’un Doğudaki 457- 467 hadiseleri münasebetiyle “ Kidarit Hunları ” ve Procopius’un, yakından tanıdığı Hunlar hakkında verdiği bilgi ile İran sınırındaki Eftalitler (Ak Hunlar) hakkında verdiği bilgi tamamen birbirlerinden farklıdır ( Persian Wars, 1.3.1 - 7 ); 93 bu husus bile onların tamamen farklı iki ayrı grup olduğunu akla getirmektedir. Hunlar ile Türkler arasında özdeki benzerlik ve ayniyet ise herkesin malumudur.

2. İkinci husus ise dil farklılığıdır. Çin kaynakları Beishi ve Weishu’daki bilgilere göre, Eftalitler’in dili Rouran (Ruan Ruan / Ruirui) ve

Gaoche’larınkinden farklıdır; ama aynı şekilde, Çinlilerin “ Hu” adını verdikleri ve Orta Asya’nın İran diliyle konuşan kavimlerinkinden de farklıdır.94 Liangshu ise harfleri / yazıları olmayan ve çetele çubuklar kullanan Eftalitler’in dilinin sadece Tuyuhun’lar tarafından anlaşılabileceğinisöylüyor; 95 buradan bazı bilginler, onların dillerinin “ Ön Moğolca” olduğu sonucunu çıkarmışlardır.96 Vaktiyle A. Stein, Eftalitler’in Hun menşeli oldukları, dolayısıyla dillerinin de Türkçe olduğunu ileri sürmüştü.97 J. Marquart da, Hindistan’daki Eftalitler’in kullandıkları terimler ile Moğolca bazı kelimeler arasında benzerlikler bulmuştu. Yine bazı araştırıcılar, Eftalitler’i Hun olmamakla beraber Türk menşeli göstermişlerdir. R. Ghirshman, Hionit , Kidarit ve Eftalit isimlerinin, aynı kabile grubu için muhtelif zamanlarda kullanılan sadece farklı isimler olduğunu belirtirken, Hindistan’daki Huna’lar hakkında araştırma yapan H. W. Bailey ise, Kızıl Hunlar ( Kar m i r

92

Bk. Parlato 1996: 559; Ambartsumian 2001; Golden 2002: 65. http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html 94 Bivar 1983: 212 -213; Sinor 2000: 402. 95 Sinor 2000: 403. 96 Golden 2002: 65. 97 Stein 1905: 10. 93

18


Xyon) ile Ak Hunlar (Spēd Xyōn ) arasında bile İran ve Hindistan’daki komşularının ayırım yaptıkları üzerinde durarak her ikisini fark lı gruplar olarak göstermişti.98 Bu bakımdan, her üç grup arasında da lingüstik bir fark olup olmadığı son derece belirsizdir ve her dört görüşte de doldurulması gereken hâlâ birçok boşluklar bulunmaktadır.

3. VII. yy. da bölgeye gelen Çinli hacı Xuanzang, onların dil ve yazılarından bahsederken, diğer bütün ülkelerin dil ve yazılarından biraz

farklı olup, soldan sağa yazdıklarını ve yazarken karşı sayfaya geçtiklerini belirtir ki bu, VIII. yy.a kadar Orta Asya’nın güney bölgelerinde ve Afganistan’da Kuşanlar zamanından beri kullanılan Grek harflerine dayanan Bactria dilidir.99 Sikkelerindeki hükümdar isimleri ve ünvanlara bakıldığında Eftalitler’in, Grek yazısından adapte edil en ve “Geç Bactria Yazısı” adı da verilen Eftalit yazısını resmî olarak kullandıklarını görüyoruz ki bu, okuması son derece zor olan ve kursiv harflerden oluşan bir Doğu İran dili ile yazılmıştır.100

4. Batı Türkistan’da Efrasiyab sarayındaki duvar resimleri nde, bir Eftalit elçilik heyeti tasvir edilirken, Eftalit elçileri kırmızımtrak çehreli resmedilirken, diğerleri ise renksiz / beyaz olarak gösterilmiştir. 101 1992 yılında Güney-doğu Kansu eyaletinde Tianshui yakınında Miho Müzesi tarafından bulunan ve üzeri nde Soğdlu, Türk ve Eftalitler’in tasvir edilmiş olduğu, mezar taşından 579 tarihli ve An Qie adlı Soğdlu bir aristokrata aid olduğu anlaşılan sanduka üzerindeki röliyeflerde Türk ve Eftalit hükümdarları ilk defa birlikte gösterilmiş; Türkler uzun saçlı ol arak tasvir edilirken, Eftalitler ise filler üzerinde resmedilmiştir.102

5. Eftalitler arasında polyandry (çok kocalılık) geleneğinin görülmesi de onları Türk menşe dışında gösterebilecek diğer bir durumdur. Song Yun’un seyahati münasebetiyle verilen bilgiye , Zhoushu ve Liangshu’daki kayıtlara göre, bir ailedeki bütün erkek kardeşler, aileye gelen kadının kocası oluyorlardı ve kadının başgiyimindeki boynuz sayısı da onun koca larının adedini belirliyordu.103 Eğer kadının ilk kocasının başka hiç erkek kardeşi 98

Bk. Bivar 1983: 212-213. Litvinsky 1996: 136. 100 Litvinsky 1996: 148. 101 Litvinsky 1996: 136, fig. 1. 102 Bk. Juliano - Lerner 1997: 72 ve fig. 1a; Juliano - Lerner 2001: 57 ve fig. 4b (Bu makaleyi bana gönderme nezaketinde bulunan J. Lerner’a minnettarım); Mar shak 2002a: 18-19; Marshak 2002b: 383; De La Vaissière 2002: 205 ve n. 36. 103 Bu konuda teferruatlı bilgi için bk. Enoki 1959: 51 -56; Golden 1992: 81. 99


19

yok sa başka bir erkek üvey kardeşi kabul edilerek müstakbel koca adayı olması için zemin hazırlanıyor, diğerlerinden doğan çocuklar da ilk kocanın sayılıyordu.104 Buna benzer bir geleneğin, prehistorik dönemlerde eski İran’da, bazı Hind-Avrupalı topluluklarda v e Hindistan’daki Aryaniler’de, günümüzde Tibet’teki kabilelerde,105 ve İran’dan etkilenmiş bazı Orta Asya

gruplarında olduğu da bilinmektedir; hatta Suishu’daki benzer bir kayıt Toharlara da atfedilmiştir. Son zamanlarda Sims-Williams tarafından Toharistan’da bulunarak yayınlanan ve “ tarihli belgelerin de ilki ” (110 = M.S. 342) olan bir evlenme aktinde, bir kadının aynı anda iki erkek kardeşle evlenmeyi deruhte ettiği görülmekte, dolayısıyla Eftalitlerdeki örnekten bir asır kadar önce Rob (bugünkü Ruy) krallığında da böyle bir polyandry geleneğinin mevcudiyeti anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Çin kaynaklarındaki bilgi, birince elden bir belge ile de bugün tescil edilmiş bulunmaktadır.106 Hatta bu yeni ve Eftalitler arasında yaygın örnek sebebiyle bazı tarihçiler, Ef talitlerin daha IV. yy. ortalarında Toharistan bölgesinde bulundukları sonucunu çıkarmaktadırlar. Bununla beraber, böyle bir âdetin herhangi bir Hun topluluğunda görüldüğüne dair hiç bir kayıt bulunmamaktadır.

6. Eftalitler’in savaşçı askerleri ve teçhizatları konusunda da durum pek farklı değildir. Türkler’de asıl savaş aracı genellikle ok ve yay idi; Eftalitler konusunda bilgi veren bazı kaynaklar, Eftalitlerin ordularının kuvvetli ve savaşçılarının mahir olduklarını söylerken, Çinliler ise onları mükemmel okçular saymaktadırlar. Ancak, diğer bazı kaynaklar ise askerlerinin ana silahının kılıç olduğu, hatta sopalarla savaşt ıklarını ifade etmektedirler.107

7. Eftalitler’in dinî inançları konusunda bilhassa Liangshu’da ve Song Yun tarafından verilen bilgiler d e Eftalitler’in waishen (“yabancı tanrılar”), Tianshen (Kök Tengri) ve Huoshen (Ateş Tanrısı)’a inandıklarını;108 onlarda bilhassa Ateş ve Güneş ibadetine rastlandığını, o dönemde ve daha sonraki devirlerde Türklerin büyük bir bölümünün girdiği Budizm’e inanmadıklarını göstermektedir. Toharistan bölgesinde Budist eserler hâlâ devam etmekle ve 104

Golden 2002: 65. Litvinsky 1996: 148. Muhtelif örnekler için ayrıca bk. Enoki 1959: 52-54. 12 106 2002: 210; İl’yasov 2004: 121; http://www.gengo.l.uGrenet tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html Belgenin Bactria dilindeki metni için bk. http://www.kroraina.com/bactria/sims-williams_docA.html 107 Litvinsky 1996: 139. 108 Enoki 1959: 49. 105

20


hatta Bamyan’daki büyük Buddha heykellerinden bazıları Eftalitler dönemine tarihlenmekle beraber, 109 Eftalitler, Budizm’e karşı aynı toleransı Hindistan’da göstermemişlerdir.110 VI. yy. başlarında Mihirakula gibi hükümdarların da, Hindistan’daki birçok Budist mabedi tahrip ettikleri Çin Budist kaynakları tarafından ifade edilmektedir. Halbuki Türkler, bütün dinlere karşı her zaman saygılı olmuşlar, genellikle de mabedlere saldırmamışlardır. 8. Defin adetleri de Türklerinkinden farklıdır. Türkler (keza, 359 yılında Amida önünde Grumbates’in oğlunun öldürülmesi ve akabinde cesedinin yakılması vesilesiyle anlaşıldığı kadarıyla Kionitler) ö lülerini genellikle yakarken,111 Eftalitler, Procopius’un ve Çin kaynaklarının verdiği bilgilere göre, ölülerini genellikle bir ağaç veya taş sanduka içerisine koyarak toprağa gömüyorlardı;112 hatta ebeveynleri öldüğünde kulaklarından birini kesip hatıra olarak saklıyorlardı;113 bu durumda onların adeti, ölülerini açık havaya bırakan Ahura Mazda dini geleneklerinden de ayrılmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki Eftalitler, çok erken bir dönemde ana İran grubundan ayrılmışlar ve bazı Orta Asya geleneklerini de benimsemişlerdi.

9. Kuşanlar devrinde de bölgede görülen ve Eftalitler ile Asya Hunlarını ve Türkleri birbirinden ayıran diğer önemli bir özellik, kafatası deformasyonudur. Eftalit sikkelerine ve bazı mezar buluntularına göre, bilhassa Eftalit aristokratları arasında kafatası deformasyonu âdeti oldukça yaygın olarak görülmektedir. Bu hususa dikkati çeken R. N. Frye, bu âdetin, - eğer halk arasında da oldukça yaygın değilse - belki de aristokrat çevreye has olduğunu tahmin etmektedir.114 Bilindiği üzere Asya Hunları ve Türklerde böyle bir uygulama olduğu konusunda Çin ve Batı kaynaklarında bilgi yoktur; sadece Kafkas ve Avrupa Hunları mezarlarında buna dair örneklere rastlanmaktadır. Daha önceden ise Aral çevresi kavimlerinde ve Kuşanlar bölgesinde, onların gerek sikkelerinde, gerekse mezarlarında benzer örnekler görülmüştür. 109

Litvinsky 1996: 158. Litvinsky 1996: 147. Kaynaklara da yansıyan bu görüşün yanlış yorumlandığı hakkında bk. Kuwayama 2002: 107. 111 Asya Hunlarında, Kionit kralı Grumbates’in oğlunun Amida kuşatması sırasında ölümü üzerine ona yapılan defin merasimi münasebetiyle Kionitler için karakteristik olan ölü yakma geleneği için bk. Ammianus Marcellinus 1963 / I: 473-475; Trever 1954: 137; Bivar 1983: 212; Lo Muzio 2002: 742; Tezcan 2004a: 111-112; Tezcan 2004b. 112 Enoki 1959: 51. 113 Litvinsky 1996: 147-148. 114 Frye 1984: 350 ve n. 21. 110


21

10. Eftalitler ile Türkler arasındaki diğer bir ayırt edici kültürel özellik

de onlardaki köpek kültünün, diğer kültlere olan üstünlüğüdür. Türklerde gerek totemik, gerekse mitolojik olarak en önemli vahşî hayvan ( canavar ), bilindiği üzere kurt (böri) idi.115 Türkler, avlanma sırasında yol arkadaşlığı, hayvancılıkta ise hayvanlarının kurtlara karşı koruyucusu olması dışında köpeğe özel bir önem ve anlam atfetmiyorlardı. Halbuki Moğol kavimlerinde ve bu arada Eftalitlerde köpek çok önemli olup, Menander’in zikrettiği şu atasözü bunu dile getirmektedir: “[Eftalit komutanı] Katulf, … barbarca ama gerçekten ikna edici biçimde şu sözü söyledi: kendi evindeki bir köpek, [dışarıdan gelen] 10 [köpekten] daha kuvvetlidir .” (Menander, Exc. De Sent . 4; Fragment 4,3).116 11. Son olarak, Eftalitler’deki namus mefhumuna da temas edebiliriz:

Bizans tarihçisi Menandros’a göre, Eftalitler ile Türk Kağanlığı arasında 560’lı yıllardaki ilk çatışmalar esnasında meşhur Eftalit komutanı Katul f, Eftalit hükümdarı Ahşunvar 117 tarafından kendi karısına tecavüz edilmesi sebebiyle bunu hazmedemeyerek kabilesiyle birlikte Türkler’e sığınmıştı.118 Halbuki Türkler’in bu gibi konulardaki hassasiyeti, gerek Çin, gerekse diğer Batı kaynaklarından iyi bilinmektedir. R. Ghirshman, Eftalitler ile Kionitler’i aynileştirerek onların İranî menşeli bir kavim oldukları üzerinde durmaktadır. O, “ Hephtal ”in sülale ismi, “ Kionitae” ( HIONO)’nin ise Eftalitler tarafından idare edilen asıl halk olduğunu düşünüyordu.119 Netice itibariyle bilginlerin çoğu, Eftalitler’in aslen İranî menşeli bir boy olduğu görüşündedirler; ancak bunda baz ı boşluklar da bulunmaktadır.120 Onların ilk ortaya çıktıkları yer olarak bazı Çin kaynaklarında ifade edilen Himotalo ( Hematāla)’dan bahsedilmektedir. I. Türk Kağanlığı taraf ından yıkıldıktan sonra Eftalitlerden küçük bir bölümü, buraya çekilerek ve Himotalo’yu “başkent” yaparak bir Eftalit beğliği teşkil etmişler, Türklere 115

Meselâ, Gaoche’ların mitolojisinde kurt ve kurttan hamile kalma hakkında bk. Taşağıl 2004: 38-39. 116 Bu konuda bk. Felföldi 2001: 192 ve n. 2. 117 Ahşunvar kelimesi, Orta İran dilinden alınmış Soğdca bir kelime olup kral demektir ve oradan Arapçaya bu bozuk şekliyle yansımıştır; ünvan olduğu kadar şahıs adı olarak da kullanılmıştır. Bk. Brunner 1984: 729. 118 Blockley 1985: 113; Felföldi 2001: 193. 119 Ghirshman 1948: xii ve 115; Ambartsumyan 2002: 62. 120 Meselâ Enoki, Eftalitlerin menşei hakkındaki çalışmasında onlardaki İranî unsurlar hakkında uzunca bir bölüm ayırmıştır. Bk. Enoki 1959: 37-57.

22


karşı bölgede kendi durumlarını kuvvetlendirebilmek i çin Budizmi kabul etmişlerdi.121 Himotalo ismi, bir Eftalit toprağı olarak, “karlı dağların eteğindeki bölge” olarak açıklanmış ve Kuzey Afganistan’daki Bedahşan’ın güney- batısı veya, Heptal kelimesinin Sanskrit diline bozuk bir şekilde yansımış şekli122 olarak kabul edilmiştir ki sonraki dönemlerde Eftalit boyları arasında sayılan Karluk kelimesi ile bu Himotalo arasında mana bakımından bir ilgi bulunduğu da ileri sürülmektedir. 123 2.2. Eftalitler’in Toharistan’a Gelmesi ve Eftalit Devleti

Eftalitler’in mensup olduğu Hua boyu, Çin kaynaklarının bir rivayetine göre, 400’lü yıllarda Çungarya bozkırlarında yaşarken, bütün Kuzey Çin’i birleştirmekle meşgul olan Kuzey Wei İmparatoru Wudi’nin Rouran’lara 429 yılındaki saldırısını müteakip yerlerinden ayrılarak Batıya doğru hareket etmiş ve Kionitler’in Sasanilerle olan savaşları esnasında Soğdiana bölgesine gelmişti. Eftalitlerin Sasanilerle ilişkileriyle ilgili ilk kayıtlar II.Yezdigerd (438- 457) dönemindedir. 441-452 yılları arasında Horasan bölgesinde Eftalitler ile Sasaniler arasında sık sık çatışmalar olmuş; II. Yezdigerd, Eftalitler’e birkaç kez yenildikten sonra, mütareke yapabilmek için muazzam mikdarda ve üzeri işaretli ( countermark ) Sasanî gümüş parası ödemek zorunda kalmıştı.124 Olayların çağdaşı olan V. yy. Ermeni tarihçileri Yegişe ve Phaustos Byzantios, 442 yılından itibaren İmparator Yezdigerd’in, kuzey -doğu sınırında bulunan ve “ Kuşanlar denilen Honk ”ların ülkesinde veya “ Honastan”daki Eftalit ( Honk / Kuşan) kavimleriyle savaşmak mecburiyetinde kaldığını ifade etmektedirler.125 İslâm tarihçisi Taberî’ye göre de II.Yezdigerd’in oğlu Peroz, babasının tahtına sahip olabilmek için

121

Tezcan 2006: 479. Bk. Enoki 1959: 34-37; Grenet 2002: 214. 123 Himotalo kelimesi, “ karlı dağların eteğindeki bölge” anlamına geldiği gibi, Karluk kelimesi de benzer şekilde “karlı (bölge?)” anlamına geliyordu. Ayrıca, Eftalitler’in son kalıntısı olarak kabul edilen Halaç ( Halluh ) kelimesi de Arap harfli yazma eserlerde noktalı harflerin bir birine karıştırılması neticesinde zaman zaman Karluh (Karluk) şeklinde anlaşılabiliyordu (bk. Dani vd. 1996: 179). Yine, X. yy. İslâm kaynaklarından Hudûdü’l-Âlem’e göre, Halaçlar ile Karluklar birbirlerine komşu idiler (bk. Konukçu 2002: 848). İşte bütün bu hususlar, Himotalo ile Karluk’un ilgili olduğunu düşündürmektedir. 124 Kuwayama 2002: 127 (Bu eseri bana gönderen S. Kuwayama’ya müteşekkirim); Kuwayama 2007. 125 Bk. Ter - Mkrtiçyan 1979: 48-55; Golden 2002: 66. 122


23

“ Hay ţ al ” ülkesine kaçarak yardım istemişti; onlardan aldığı yardımla tahtı ele geçiren Peroz, buna karşılık Talekan’ı Eftalitler’e vermişti.

Toharistan bölgesinde gittikçe güçlenen Eftalitler 466 tarihlerine doğru Kidaritler elinden burayı zaptederek onları güneye sürmüşlerdi. Soğdiana bölgesinin Eftalitler tarafından ele geçirilişi V. yy.ın sonuna doğru tamamlanmıştır.126 Bu arada 464-484 yılları arasında Sasanî Şahı Peroz ile yapılan üç büyük savaş neticesinde onu mağlup eden Eftalitler, Belh’i de Sasanîlerin elinden almışlar; ikinci savaş sonucunda, daha sonra tahta geçecek olan oğlu Kavad rehin olarak kendilerine verilmişti. Sonuncusu olan 484 yılında Merve’r -rud’da Kuşmihan önlerindeki savaş neticesinde ise Peroz öldürülmüş,127 Amu-derya’nın güney ve batısındaki çok sayıda şehir Eftalitler’in eline geçmiştir. 128 Hangi bölgelerin Eftalit hakimiyetine geçtiği konusunda Margiana (Merv) bölgesinde V. ve VI. yy.a ait Budist stūpa kalıntıları bize bir fikir verebilir. II. Şapuhr döneminin önemli karargah şehirlerinden biri olan Merv bölgesi, Sasanilerdeki V. yy.ın ikinci ve VI. yy.ın ilk yarısındaki politik çalkantılar ve krizler esnasında demek ki geçici de olsa Eftalitlerin siyasî hakimiyeti altına girmişti; bunun da en önemli delilleri, Margiana’daki stūpa kalıntıları ve Brahmi yazılı kitabelerdir.129 Bu savaşlar sırasında Eftalit başkentinin Herat kuzeyindeki Badgis olduğu, Belh’in ise ikinci derece bir şehir olduğu anlaşılmaktadır. Taberî, bu münasebetle Eftalitler’den hep “Türk ” olarak bahseder ve onların hükümdarı olarak da Ahşunvar ismini kaydeder; Procopius da aynı ismi vermektedir. Ancak, Firdevsî’de ve Zerdüşt dini geleneğini yansıtan eserlerden Bundahişn’de Òoşnevâz şeklinde geçmektedir.130 Peroz’un öldürülmesi sonucunda Sasanî tahtında ortaya çıkan iç mücadele sırasında destek aramak maksadıyla kendilerine kaçan ve dört yıl boyunca Eftalit sarayında kalan Kavad’a destek veren ve onu hükümdarlarının kızıyla (veya kızkardeşiyle) evlendiren Eftalitler, onun 488 yılında Balaş (484-488)’ı indirerek Sasanî şahı olmasını temin etmişlerdi. İran’da soyluların ve din adamlarının baskısı altında bulunan ve reform yapamayan I. Kavad (488 -531), İslâm tarihçisi Ed-Dîneverî’ye göre, Mazdek 126

Akbulut 1984: 90; Litvinsky 1996: 141. Akbulut 2002: 283; Kuwayama 2002: 127. 128 Ter - Mkrtiçyan 1979: 55-57; Akbulut 1984: 95-98; Litvinsky 1996: 138-139; Sinor 2000: 402. 129 Bu konuda bk. Callieri 1996: 396-399 (bu makaleyi bana temin eden yazara minnettarım). 130 Litvinsky 1996: 139-140; Brunner 1984: 730 ( Bundahişn: “ Hēvtāllar ın sahibi Òoşnevâz geldi ve Peroz’u öldürdü”). 127

24


isyanı sırasında bunlardan kurtulmakla beraber bir ara tahtı kaybettiğinde yeniden Eftalitler’e kaçarak orada üç yıl kaldıktan sonra 498 -499 yıllarında onların 30.000 kişilik askerî desteğiyle hem tahtı yeniden elde etmiş, hem de Mazdek ve taraftarlarından kurtulmuştu. Ancak, bu vesileyle Eftalitler’e yeniden toprak tavizlerinde bulunmak mecburiyetinde kalan Kavad bu tarihte Çaganiyan bölgesini Eftalitler’e terk etmişti. Artık bu dönemde Kavad, Eftalitler elinde tamamen kukla bir hükümdar idi.131 Bu akrabalık ve siyasî dostluk nerticesinde Eftalitler’in Sasanî ordusunda ve Kavad’ın saflarında savaşlara da iştirak ettikleri, hatta ellerinde sopalarla Edessa (Urfa) kuşatmasına katıldıkları bilinmektedir. Sasanîler, 488 tarihinden I. Husrev Anuşirvan zamanına kadar uzun bir müddet Eftalitler’e bağlı olarak ve üzerlerinde Eftalit tamgası olan paralarla, onlara haraç ödemişlerdi.132 Eftalitler, VI. yy.a girmeden önce, Soğdiana, bugünkü Afganistan’ın büyük bir bölümü, Pamirler ve Doğu Türkistan’ın çoğu dâhil oldukça büyük bir imparatorlu k kurdular. VI. yy. başlarında Eftalit hükümdarı, hem Toharistan, hem de kuzeybatı bölgesinde gücünün zirvesinde bulunuyor ve 40 kadar komşu ülke, 492 ve 527 yıllarına tarihlenen Bactria dilindeki üç belgeye göre Eftalitler’e vergi veriyordu.133 Daha 479 yıllarında onlar, Doğu Türkistan’daki Turfan bölgesini ele geçirdikleri gibi, 497 -509 yıllarında ve muhtemelen Yedaiyilito (507-531)’in saltanatı sırasında Karaşahr ve bugünkü Urumçi bölgesini kendilerine bağlamışlar; Rouran iktidarında başlayan iç savaş sırasında onların lideri Poluomen (Brahman?), diğer lider Anagui’e karşı yardım sağlamak maksadıyla Eftalitler’e sığınmıştı.

Eftalitler, göçebe ve şehir hayatı yaşayan bir topluluk özelliği de gösteriyordu. Bu sebeple, kışın üç ayını şehirlerde, yazın ise hayv anlarını otlatmak üzere yaylalarda geçiriyorlardı. Nitekim Çin elçisi Song Yun da Eftalit hükümdarını 520 yılının onuncu ayı başında (Kasım ayı ortalarında) kışlık karargâhında (kışlak) iken ziyaret etmişti. 134 Toharistan bölgesindeki Eftalitler’in kışlık karargahlarının neresi olduğu hususunda bazı bilginler bunun dağlık Bedahşan bölgesi olduğu görüşünde idiler. Ancak, Budist hacı 131

Kuwayama 2002: 128; İl’yasov 2004: 119-120. Litvinsky 1996: 140. 133 Kuwayama 2002: 107; İl’yasov 2004: 120. Eftalitler’in Hindukuş kuzeyine ne zaman geldikleri hakkında yazılı belgeler yaklaşık bir tarih dahi vermiyorlar. Ancak, üzerinde 260 (M. S. 492) yılı kayıtlı bir Bactria belgesine göre Eftalitlerin, en geç 492 tarihlerinde buralara artık yerleştikleri ve bölge ahalisinden haraç olarak vergi toplayacak kadar kendilerini güçlü hissettikleri anlaşılıyor. Bk. Sims-Williams 1999: 255; http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html 134 Kuwayama 2007. 132


25

Song Yun’un Eftalit ülkesi ve karargâhlarının son derece bereketli, ekilebilir topraklardan oluştuğu şeklindeki ifadeleri, bunun Bedahşan değil, Surhâb’ın orta mecralarında bir yerde veya Talekan-Kunduz civarında olduğunu göstermektedir.135 Eftalitler’in Çin’deki Tuoba Wei sarayına ilk resmî elçi göndermeleri 456 yılında olmuştu; ikinci heyetin ise Kuzey Wei başkenti Luoyang’da gözükmesi ancak 507 yılında yani yarım asır sonra olmuştur. 136 Eftalitler’in bu süre zarfında Batı sınırlarında, Horasan’daki işlerle, önce Sasanilerle, daha sonra ise Kidara Kuşanlarla meşgul oldukları anlaşılmaktadır. 137 Eftalitler’in Soğdiana bölgesine hakim olma ları ise Soğd’dan Çin’e elçiler gönderilmesi münasebetiyle 510 yıllarında olmuştur. B. Marşak, Eftalitler’in, Sasanîler’i yendikten sonra Güneyden Kuzeye gelmek suretiyle ancak daha sonra, 509 yılından sonra Soğdiana’ya hâkim olduklarını düşünmektedir.138 Bu na göre Eftalitler, 509 yılında Soğdiana’nın başkenti Sogd’u da ele geçirerek güçlerinin zirvesine ulaşmış bulunuyorlardı, çünkü 510 yılından sonra Çin’e Semerkand’dan giden elçilerden çok Eftalitler’den gelen heyetlerden bahsedilmektedir.139

2.3. Eftalitler ’in Hindistan’daki Faaliyetleri, “Toramā ņa v e Mihirakula” Meselesi

Toharistan bölgesinden sürülmelerinden sonra Kuzey Hindistan’a ve Gandhara bölgesine yerleşen Kidaritler, V. yy.ın sonlarına doğru bu defa Hind bölgesinde Eftalit saldırılarına maruz kaldılar. Eftalitler’in Gandhara bölgesini Kidaritler’den ne zaman aldıkları tam olarak bilinmemektedir. 520 yılında Gandhara’yı ziyaret eden Çinli Budist hacı Song Yun ve Huisheng, Eftalitler’in iki nesil kadar önce (bir nesil=30 yıl) Gandhara’yı fethederek artık buraya yerleşmiş olduklarını söylemektedir ki bu ifadeden bazı bilginler, Eftalitler’in Gandhara’yı Kidaritler elinden almaları hususunda, basit bir işlemle 460’lı bir tarih çıkarmaktadırlar (520-(30x2)=460).140 Song Yun ve Hyecho (704-787)’nun verdikleri bilgiye göre, bu dönemde

135

Kuwayama 2002: 148; Kuwayama 2007. Enoki 1959: 27. 137 Kuwayama 2007. 138 Marshak- Negmatov 1996: 235. 139 Litvinsky 1996: 141; Marşak 2002: 170. 140 Bu görüşün tenkidi için bk. Kuwayama 2002: 109. 136

26


Gandhara, Eftalitler ( Yeda) tarafından tahrip edilmiş, Eftalitler arasından biri de Gandhara ülkesi kralı olarak tegin (“ Laeli”) tayin edilmişti.141

Eftalitler işte bu tarihlerde, güçlerinin zirvesinde bulunan Gupta Devleti ile de münasebete giriştiler. 457 tarihli Junagadh kitabesine göre, Gupta kralı Skandagupta (454-467)’nın, civardaki 100 hükümdarı kendine bağladığı ve bu arada muhtemelen Kidaritler veya Eftalitler’in ilk saldırılarını da geri püskürttüğü; ancak halefi Budhagupta zamanında Gupta’ların güçten düşmeleri esnasında 477 yılından sonra ve muhtemelen de 477 -507 yılları arasında Eftalitler’in, Kuzeybatı Hindistan’a girdikleri ve Kidara’yı bölgeden sürdükleri anlaşılıyor. 142 Asrın sonlarında ve bilhassa Toramāņa liderliğinde 514 yıllarında Pencap’dan başlayarak, bütün Batı Hindistan’ı fethedip şimdiki Madhya Pradeş eyaletini de ele geçiren Eftalitler, Toramāņa ve oğlu Mihirakula devrinde Hindistan’da Malva’dan Keşmir’e kadar uzanan müstakil bir devlet kurdular;143 onun Uttar Pr adeş, Rajputana, Pencap ve Keşmir bölgelerinde bulunan paraları, buraların Eftalit hakimiyetinde bulunduğunu göstermektedir. Bu fetihleri sırasında çok sayıda şehir, köy ve Budist manastırları da tahrip ettiren Toramāņa, bir kitabede “ şöhretli Toram ā ņ a, Kainatın sınırsız üne sahip hükümdarı” ünvanıyla anılmaktadır.144 Gerek Toramāņa, gerekse oğlu ve halefi Mihirakula, Hindistan’da

yaptıkları faaliyetleri, bunların çeşitli kaynaklar ve Budist seyyahlar tarafından aktarılması, Hūna’lar ile Eftalitler konusundak i farklı görüşler münasebetiyle bilginler arasında pek çok farklı görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bunların gerçekte bir H ūna mı, yoksa Eftalit hükümdarı mı olduğu, Budist eserleri tahrip edenlerin bunlar olup olmadığı sürekli tartışılmıştır.145 Bu konuda bir monografi yayınlamış olan M. Yamada’nın vardığı şu sonuçlar bile problemin ne kadar ciddî boyutlarda olduğunu göstermektedir. Yamada, özetle, Eftalitlerin yönetici zümresi olan Heptal ile Hūna’n ın iki farklı boy olduklarını, Orta Hint kitabelerinde genellikle Eftalit hükümdarları olarak zikredilen Toramāņa ile oğlu Mihirakula’nın bir H ūna kralı olduğunu, halbuki Taksila kitabesinde zikredilen Toramā ņa’nın ise bir Eftalit kralı

141

Mo hay 1990: 102-103; Kuwayama 2002: 153. Kuwayama 2002: 128. 143 Sundermann 1996b: 474. 144 Litvinsky 1996: 141-142. 145 Bu konuda şimdi bk. Parlato 1990: 257-258, 262-264. 142


27

olduğunu söylemektedir; yani bu durumda iki ayrı Toram āņa vardır. 146 Mihirakula, Toramāņa’nın oğlu olup bir Hūna hükümdar ı idi, Song Yun’un 520 tarihinde Gandhara’da karşılaştığı kişi ise Mihirakula olmayıp sadece bir Eftalit “tegin”i idi. Malva’dan Keşmir’e kadar uzanan Huna hâkimiyeti kuzey- batı Hindistan’daki Gandhara’ya kadar uzanmıyordu. Gandhara ve Taksila’ya hareket edenler ise kuzeyden Hint kıtasını istila eden E ftalitlerdi. Eftalit kralı Toramāņa, “ Rājādhirāja mahārāja Toramāna Ş ā hi yaūvla” ünvanını kullanırken, 147 Hūna kralı Toramāņa, “ Şr ī Toramā ņ a” ünvanını kullanıyordu ve ikisi farklıdır. Son olarak da, “ Budizm’in Keşmir’de Mihirakula tarafından baskı altına alınması ile Gandhara ve Taksila’daki Budist manastırların Eftalitler tarafından tahrip edilmesi ayrı hadiselerdir.”148 Ancak bu konuda bilginler arasında hâlâ bir fikir birliğine de varılamamıştır.149 Gerek Toramāņa, gerekse, Gwalior kitabesine göre halefi ve oğlu Mihirakula150 zamanlarında Eftalitler, Hindistan’daki bu faaliyetlerini muhtemelen Orta Asya’daki Eftalit’lerden bağımsız olarak yapıyorlardı. Jain kaynaklar ında ismi Caturmukha-Kalkin veya Kalkiraja olarak da geçen

Mihirakula, 518 tarihinden itibaren, babasının fetihlerini devam ettirerek Sakala (şimdiki Sialkot)’yı başkent yaptı; 630’lu yıllarda bölgeye gelen ve onun hayatı hakkında da bilgi veren Budist hacı Xuanzang’ın ifadesine göre, “istisnasız bütün komşu eyaletleri itaat altına aldı. ” Mihirakula’nın da babası gibi bilhassa Budizm’in kutsal binalarını tahrip ettiği, gerek Jain kaynaklarından, gerekse Kalhana’nın Keşmir kroniği Rajatarangini’den anlaşılmaktadır. Bu eser, biraz abartarak, Mihirakula’nın Güney Hindistan ve Seylan (Sri Lanka)’ı bile fethettiğini anlatırken, çağdaş Hind Denizi gezgincisi ve Eftalit ülkesini de muhtemelen ziyaret etmiş olan Cosmas (Indicopleustes), Gollas diye adlandırdığı ve A. Stein tarafından “ Hindistan’ın Attilası” Mihirakula ile aynileştirilen151 Eftalit hükümdarını 146

Bk. Yamada 1989: 104-107; İl’yasov 2004: 123. Parlato 1990: 265, 268. 148 Bk. Yamada 1989: 79, 107. 149 Meselâ F. Grenet, “Hūna”hükümdarlar ı olan Toramāņ a ve Mihirakula’nın Eftalit hüviyetini inkâr etmenin, Japon bilginlerinin aksine artık muhtemel olmadığı görüşündedir. Bk. Grenet 2002: 211. 150 Toramāņa ve Mihirakula hakkında bk. Yu Taishan, “Who were Toramā ņa and Mihirakula?” Asia- Pacific Studies 1990: 95-108. Gerek Kuwayama, gerekse Yamada, bu 147

Mihirakula’nın aslında bir Hûna olup Eftalitlerle alâkası olmadığı görüşündedir. Bk. Kuwayama 2002: 109-110; Kuwayama 2007. 151 Bk. Stein 1905: 11-12; Parlato 1990: 280-281; Felföldi 2001: 191.

28


“ Hindistan kralı” olarak isimlendirmektedir. Ancak ona göre Hindistan’daki “Hūõa”’ların

topraklarıyla diğer Hind krallıklarının arazileri İndus nehri (Phison) ile ayrılıyordu.152 Budist hacı Xuanzang’ın haberine göre, sonunda Eftalitler, Mihirakula zamanında ve güçlerinin zirvesinde iken 540 yılında,153 bu yapılan zulümlere karşı çıkan Gupta hükümdarı Baladitya tarafından yenildiler. Mihirakula da bir ara esir edildi ise de kurtulduktan sonra hâkimiyetine Keşmir ve Gandhara’yı ele geçirerek orada devam etti. Hindistan’daki Huna’lar hakkında bir araştırma yapmış olan A. Biswas, Purana’lardan ve Rajatarangini’den Hūõa hükümdarlarının bir listesini çıkarmıştır. Bunlardan II. Pravarasena adlı ve muhtemelen Mihirakula’nın oğlu olan bir hükümdar, Biswas’a göre, Keşmir ve Gandhara bölgesinde babasına halef olarak tahminen 530- 590 (veya 537-597) yılları arasında hüküm sürmüş, bu arada, şimdiki Srinagar olduğu tahmin edilen kendi adına Pravarasenapura adlı bir de şehir inşa ettirmiştir. 154 Kendisinin sikkelerinde ve halefi Gokarna’nın oğlu ve Khi ń gila / Khingil adıyla da anılan Narendraditya’nın sikkeleri üzerinde “ Kidara” yazısının bulunması bilhassa enteresandır. 155 Biswas'a göre, Çinli Budist hacı Xuanzang, 631-633 tarihlerinde Keşmir bölgesini ziyaret ettiği zaman hükümdar, muhtemelen Khiń gila idi ve tahminen 597 -633 yılları arasında Kabil’den Keşmir’e kadar olan sahada 30 yıla yakın saltanat sürmüştü.156 J. Harmatta da Khiń gila sülalesini tarihleme konusunda aşağı yukarı aynı görüşe sahiptir, sadece menşelerini Eftalitlere bağlamaktadır. Ona göre, Khi ń gila ile başlayan ve hingil ünvanını taşıyan Kâbil ve Gandhara bölgesinin birçok Eftalit menşeli hükümdarı, burada Khiń gila isimli bir Eftalit sülâlesi oluşturarak Toharistan’daki Eftalitler’in paralarını da devam ettirmişlerdir. 157 Bütün yazılar Brahmi harfleriyle yazılmış olup, Khiń gila dışındaki bütün hükümdarlar da Hind isimleri taşımaktadır. 158 W. Sundermann, Keşmir’deki bu “Eftalit” hakimiyetinin muhtemelen 625/626 yılında sona erdiği fikrindedir.159

152

Litvinsky 1996: 143. Sundermann 1996b: 474. 154 Bk. Biswas 1973: 110 -129. 155 Biswas 1973: 133; Dani vd. 1996: 169-170. 156 Biswas 1973: 132. 157 Harmatta 1996: 475. 158 Harmatta-Litvinsky 1996: 370. 159 Sundermann 1996b: 474. 153


29

Mamafih, Khińgila ve sülalesi hakkında yukarıda verilen tarihler, Huna’lara ait sikke ve mühürlerin incelenmesi neticesinde Göbl ve Callieri tarafından oldukça önceki bir tarihe yerleştirildi . Sikke ve mühürlere göre Eftalit tarihinin bir kronolojisini hazırlayan Göbl’e göre, ilk bilinen H ūõa kralı Khiń gila, Alhon grubundan gelen isimsiz birçok lidere halef olmuştu; hüküm sürdüğü yıllar da muhtemelen 430 -490160 tarihleri olmalıdır. Meselâ sikkelerdeki bazı karakteristik özellikler, onun bir sikkesinin 450 yıllarında çıkarıldığını akla getiriyor.161

S. Kuwayama, yukarıdaki bilgilerle Çin kaynaklarında Eftalitlerle ilgili verilen bilgileri karşılaştırdı. Gerek 554 yıllarında Bamyan’da ve Toharistan’daki Eftalit karargâhında bulunan Jñ ānagupta (Shenajuedo, 528 605)’nın,162 gerekse Tang Sülalesi (618-907)’nin kayıtlarından hareketle Kuwayama, Khi ń gila (veya Khiń gil)’nın tahminen VI. yy. ortalarında Khiń gila Sülalesi’ni kurduğu fikrindedir. Çin kaynaklarında verilen bilgiler ve Göbl tarafından teklif edilen Eftalit kronolojisinin genel çerçevesine göre Callieri de sonuç olarak Khi ń gila sülalesini, V. yy.ın ikinci yarısı ile VI. yy.ın sonları arasındaki bir tarihe koymanın uygun ol abileceğini kabul etmektedir.163 Gerek Khiń gila, gerekse onun Kapisa’da kurduğu sülale ve buna mensup olan bütün hükümdarlar, sanıldığı gibi göçebe Eftalit sülalesinden gelmiyorlardı, çünkü Eftalitler Kapisa ve Kabil bölgesinin tamamına hâkim olmamışlardı ve savaşçı bir mahallî gruba (kşatriya), muhtemelen de Hūõa’lara mensup idiler. Demek oluyor ki sikkeler de Khi ńgila sülalesini Eftalitler’den ayırmak için diğer bir delildir.164

160

Grenet, “Eftalit hükümdarı” saydığı Khińgila’nın hükümdarlık tarihlerini, onun 30 yıllık saltanatını dikkate alarak 460-490 tarihleri arasına koymaktadır. Bk. Grenet 2002: Plate I (f)’e ait açıklama. 161 Bk. Callieri 1997: 230-231. 162 Jñānagupta’n ın Çin, Orta-Asya ve Kuzey Hindistan’daki faaliyetleri hakkında bk. Cannata 2000: 66-67; Liu Mau-tsai 2006: 57. 163 Callieri 1997: 231. 164 Gerek Çin kaynakları, gerekse Kalhana’nın Khingila hükümdarları hakkında verdiği bilgiler ve bunlardan hangilerinin Eftalit, hangilerinin onlara mensup olmadıkları hakkındaki tartışmalı konular hakkında yeni bilgiler için bk. Kuwayama 1999: 41-45.

30


Khiń gila’dan sonraki Yudhişthira, Hūõa’ların son büyük müstakil hükümdarı olup onun 657 veya 670 yıllarına kadar devam eden idaresinden sonra, iktidar, Kabil ve Gandhara’da Türk -şahi’lere geçmiştir.165 166

adı verilen bir sembol ile birlikte Bactria ve bazan da Brahmi yazısını kullanmışlardır; ünvan olarak ise Şahi Javukha veya Ş āhi Javuvla / Jaūvla gibi ünvanlara rastlanır. Başlangıçta Sasanî örneğine göre sikke çıkarırlarken daha sonra Kuşan örneğini takip etmişler, en sonra ise Brahmi harflerine ve sembollere yer vermişlerdir.167 Kabil- Gandhara bölgesinin son Eftalit hükümdarı olan II. Narendra (veya Narena, 570 / 580- 600)’nın sikkelerinde bir boğa- başı bulunmaktadır; aynı tasvire Kunduz’da oturan Toharistan Türk yabgu’larının paralarında da rastlandığı için bilginler, onların Batı Türk hâkimiyetini açıkça kabul etmiş olduklarını ve bu tür tasvirlerin menşeinin Batı Türk kağan’larında “ Buka” ünvanının kullanılmasına kadar gittiğini söylemektedirler.168 Hūõa’lar sikkelerinde “ Eftalit tamga”sı

2.4. Eftalitler Döneminde Budizm

Eftalitlerle ilgili olan tartışmaların en önemli konularından biri de Kuzey Hindistan ve Toharistan’da Budizm’in kaderidir. Bilhassa Xuanzang, Song Yun gibi Budist hacıların VI. ve VII. yy.a ait haberleri, gerek Çin kaynaklarından meselâ Liangshu’nun raporları, gerekse bölgede bulunan arkeolojik buluntular, Eftalitlerin Budizm’e inanmadıklarını ve bunun yayılmasına da müsaade etmediklerini göstermektedir. Bu sebepten, bölgede Budizm’in düşüşü genellikle, V. yy.da Eftalitlerin kuruluş ve gelişmesi dönemlerindeki faaliyetlere bağlanmaktadır.169 Song Yun tarafından Hindistan’daki meşhur hükümdarlar Toramāņa ile oğlu ve halefi Mihirakula’ya atfedilen: Budistlerin katl ve Gandhara bölgesindeki Budist 165

Dani vd. 1996: 170. 166 “ Eftalit tamgası” diye bilinen ve mühürlerde ve sikkelerde görülen bu işaretin aslında Kidaritlere veya “ Proto- Alhon”’lara (M.S. IV. yy. sonları) ait bir işaret olduğu vaktiyle R. Göbl tarafından ileri sürülmüştü. Şimdi C. İlyasov, IV. - V. yy.a aid kerpiç üzerindeki işaretler / tamgalar ile “ Alh on tamgası ” denilen tamgaların birbirlerine son derece benzedikleri üzerinde durmaktadır (İl’yasov 2004: 119). Bu konuda bk. Callieri 1997: 228 (bu eseri bana göndermek lütfunda bulunan müellife minnettarım) ve Callieri 1999: 280, 289-290. M. S. Gadjiev ise şimdi, bu “ Eftalit tamgası”nın Hionit, Alhon veya Eftalitlere aidiyeti konusunu tartışmaktadır. Bk. Gadjiev 2007. 167 Dani vd. 1996: 175 168 Harmatta 1996: 475. 169 Bk. Tezcan 2006b: 478. 166


31

manastırların Yeda’lar tarafından tahrip edilmesi hakkındaki bilgiler 170 de

âlimler arasındaki Eftalitlere dair olan Budist karşıtı görüşleri kuvvetlendirmiştir. Ancak, Budizm, Kuşanlar zamanında devlet tarafından himaye ediliyordu; Eftalitler devrinde bu himayenin kalkmış olması, zaten devlet desteği ile ayakta duran Budizm gibi “ yabancı” dinlerin kısa sürede çöküşüne zemin hazırlamaktaydı. Ayrıca, A. von Gabain’in g örüşüne göre, VII. yy.a doğru Budizm’in yerini artık Maniheizm almıştı ve bu durum onun kaderini menfi olarak etkilemiş olmalıdır; ama bu husus sadece Soğd bölgesi için geçerli olabilirdi.

Son zamanlarda yapılan gerek kaynaklara ve Song Yun’un açıklamalarına yönelik yorumlar,171 gerekse bölgede yapılan arkeolojik araştırmalar, Eftalitlere dair olan bu önyargıyı kısmen azaltmış görünmektedir. Meselâ, Eftalitlerin bizzat başkentinde çok sayıda Budist stūpa ve manastır bulunduğunu, hatta Bamyan’dakilerden bazıla rının Eftalitler tarafından yaptırıldığını,172 Himotalo Eftalit beyliğinin, bölgede Budizm’i himaye ettiğini biliyoruz. Budist eserlerin tahrip edilmesi, Kuzey Toharistan’daki Budist eserler ile Eftalit ve Alhon tamgaları üzerinde araştırmalar yapmış olan İlyasov’un görüşüne göre, Sasanilerin bölgeyi işgal etmeleri ideolojik bakımdan Budist manastırların faaliyetlerinin durdurulmasına ve bazı değişikliklere gidilmesine sebep oldu; bu tahribat, daha muhtemel olarak, sonraki dönemlerde Kionitlerin bölgeyi işgal

170

Parlato 1990: 259-260. Song Yun’un, 520 yılında Keşmir’e saldırırken rastladığı Mihirakula’nın aslında bir Hûna hükümdarı olup Eftal itlerle alâkası olamayacağı, Çin kaynaklarında zikredilen Budistler’in bir Eftalit kralı tarafından öldürüldüğü iddiaları hakkındaki yeni görüşler ve bunların yanlış

171

yorumlar olduğu hakkında düşünceler vardır. Mihirakula hakkındaki kaynaklar, onun hüviyeti ve yeni düşünceler için bk. Yamada 1989: 82-102; Kuwayama 1989: 91-93; Mohay 1990: 99-110; Kuwayama 1999: 44-45; Kuwayama 2002: 109.

172

Bamyan’ın kervan ticaretindeki önemi, bilhassa VI. yy.ın ortalarında artmıştı; buna binaen de Bamyan’daki en azından iki büyük Buddha heykelinin Eftalitler döneminde yapıldığı

söylenebilir. Hatta Bamyan’daki 53 m. yüksekliğindeki Buddha heykelinin, bir Eftalit prensinin giyim- kuşamında yapıldığı söyleniyor (http://www.bibliothecapersica.com/ articles/ v12f2/v12f2036.html). Bu bakımdan, bölgede Budizm’in çöküşe yüz tutmasında Eftalitlerin değil, onlardan ve daha önceki Kuşanlar’dan farklı olarak, Hindukuş’u güneye doğru geçerek Gandhara’ya ve Hindistan’a karşı hiçbir zaman bir istila siyaseti taşımayan VI. yy.daki Batı Türkle ri’nin rollerinin daha büyük ve konunun da daha çok ticarî olduğu konularında bk. Kuwayama 1989: 90-97, 108; Kuwayama 1999: 40, 53-54; Kuwayama 2002: 107-111, 159.

32


etmesiyle de yakından ilgilidir.173 Şehir hayatının inkıraza uğraması ve Kuzey Toharistan’daki şehirlerin tahribine yol açan ise Sasani işgali değil, B. İ. Vaynberg’in tahminine göre 380’li yılların sonunda vuku bulan Kionit işgalidir. 440’lı yıllarda bölgenin, II. Yezdigerd tarafından Sasanilere bağlanması ve Kionitlerin yenilmesi üzerine Eftalitlere geçmesi merhalesinde insanlar şehirleri boşalttı.174 Toramā ņa ve Mihirakula’nın Budist karşıtı faaliyetlerine gelince, bugün M. Yamada ve Kuwayama gibi bilginler , Çin kaynaklarındaki ilgili bilgileri yeniden yorumlayarak, söz konusu hükümdarların aslında Eftalitlere değil, Hunalara mensup oldukları sonucuna varmışlardır.175 Ancak, Eftalitler’in diğer Türk devletlerinden oldukça farklı olarak dinî toleranstan mahrum olmaları ve bilhassa, onlara atfedilen Budist yerlerin tahribi,176 ahaliye kötü davranmaları, sonunda halkın onlardan desteğini çekmesi ve Eftalitler’e karşı gelmelerine yol açtı. Orta Asya bölgesindeki Eftalitler’in de Türk Kağanlığı zamanında zor günler geçirmeleri ve bu sebepten taze güç ve yardım gönderememeleri sebebiyle Hindistan hâkimiyeti çöktü; ancak küçük çaplı gruplar halinde VI. yy.ın ortalarından sonra Hindistan’da hâlâ varlıklarını devam ettiriyorlardı.

2.5 . Türk - şâhi Sülâlesi Hakkında El-Birunî’nin kaydettiğine göre, 666 yıllarında Barha-tegin (veya Börü-tegin) tarafından Kabil’de kurulan Türk -şahî Sülâlesi hükümdarları,177

Arap kaynaklarında genellikle Rutbil ünvanıyla geçmektedir; ilk Rutbil’in ise bu Barha-tegin’in 666 yılı vesilesiyle zikredil en kardeşi olduğu tahmin

173

İl’yasov 2004: 119. İl’yasov 2004: 119. 175 Mihirakula zamanında Eftalitler’in burada birçok Budist yerleri tahrip ettirdikleri hakkındaki fikir, Kuwayama’ya göre üstünkörü bir görüş ve yanlış bir tahminden ibarettir. 174

Hatta Gandhara’daki Budizm’in çöküşü de ona göre Eftalit devletinin parçalanmasıyla ilgilidir. Hindukuş’un güneydoğusunda Gandhara bölgesinin düşüşü ve kuzeybatıdaki Bamyan ve Kapisa gibi yerlerin yükselişi ve bunların Eftalitler’in Budizm’e karşı olan hasmane tavırları hakkındaki görüşe aykırılığı hakkında bk. Kuwayama 2002: 107-113, 154 176 Kuwayama, bilhassa Gandhara bölgesindeki Budist eserlerin tahribinin 520 yıllarında Song Yun’un ziyareti ile Xuanzang’ın 630 yıllarındaki seyahatı arasındaki yüz yıllık dönemde olduğu ve bu hadisenin Eftalitler’e mal edilmesinin J. Fleet ve A. Stein tarafından ilk defa geliştirilmiş bir hipotez olduğunu söyleyerek, Gandhara’da Budizm’in sükutunun ise kesinlikle Eftalitler’in bölgeden çekilmelerinden sonra vukubulduğu görüşündedir. Bk. Kuwayama 2002: 153; Kuwayama 2007. 177 Kuwayama 1999: 58-59.


33

edilmektedir.178 Çin kaynaklarında Kabil bölgesindeki “ Kabul Şah”ın “wu san Tegin Şah” ünvanıyla anıldığı kaydedilmektedir. 179 Türk -şahi’lerin VIII. yy.da da Zabulistan bölgesinde hüküm sürdükleri bilinmekle beraber, Tang İmparatoru’nun, Karadaçi Elteber Shiku’er (muhtemelen ikinci rutbil )’i Zabulistan hükümdarı olarak tayin ettiği 720 yılına kadar tahta kimlerin geçtikleri konusunda hiçbir Çin kaydı yoktur. Afganistan Türk -şahi sülalesinde olduğu tahmin edilen Pangul isimli bir Türk hü kümdarı, sikkelerinden anlaşıldığına göre, “ tarkan” ve “ tudun” ünvanlarıyla VII. yy.ın sonları ile VIII. yy.ın başlarında Zabul ve Arachosia’da hüküm sürmüştü. 180 726 yılında bölgede bulunan Koreli Budist seyyah Hyecho da Kabil şahları hakkında bilgiler vermektedir.181 Türk -şahi’lerin doğudaki hakimiyeti, kitabelere göre 843 yılına kadar Kabil bölgesinde 177 yıl devam etmiş, batıda ise 870 yılında Seistan emiri Ya’kûb ibni’l-Leys’in Kabil’i ele geçirmesine kadar sürmüş ve bu tarihte Ya’kub, Halaçlar’ın idarecisi olan “ Rutbil ” veya “ Zanbil ” ünvanli kişiyi öldürdüğü gibi üç Türk melikini de mağlup etmiştir.182 Böylece Türkçe konuşan son Eftalit hakimiyeti olan Türk -şahiler son bularak yerine Hindu -şahi sülalesi kâim olmuştur. 183 Türk şahi hükümdarları, genellikle (wu- san) Tegin, Şah, Phromo Kesaro (Roma Kaysarı / İmparatoru) gibi ünvanlar taşıyorlardı.184

2.6. Eftalit Devleti’nin Yıkılışı

İran’da I. Kavad ile başlayan bir reform hareketi ile güçlenmeye başlayan İmparatorluğun başına I. Husrev Anuşirvan (531-579)’ın geçmesiyle her yönden zirveye çıkan bir Sasanî Devleti ile, Doğuda Rouran Devleti’ni 552 yılında yıkarak yeni bir devlet kuran Bumın ve İstemi Kağanlar idaresindeki Türk Kağanlığı arasında sıkışan Eftalit devleti, VI. yy. ortalarında güç anlar yaşıyordu. Türkler, bu sırada Orta Asya’nın kuzey doğusundaki toprakların büyük bir kısmını fethetmişler ve Eftalit sınırlarına 178

Barha-tegin’in yaşadığı dönem hakkında farklı görüşler vardır. Ecsedy ve Sundermann, onun yüz yıl kadar sonra, yani VIII. yy.ın başlarında yaşadığını düşünüyorlar. Bk. Ecsedy Sundermann 1996: 477. 179 Tegin Şah sülalesi hakkında bk. Kuwayama 1999: 61-66. 180 Bk Humbach 1996: 250; Grenet 2002: 219. 181 Kuwayama 1999: 64 -65. 182 Esin 1972: 57. 183 Konukçu 2002: 846. Kabil bölgesine Araplar’ın ilk hücumu, El-Belâzurî’nin kaydettiğine göre, 665 yılındadır ve bu tarihte İbn Semure, Kabil’i yağmalamıştı; ancak ertesi yıl Kabul şah, tekrar geri aldı. Bk. Kuwayama 1999: 65. 184 Dani vd. 1996: 170-171.

34


dayanmışlardı. Türkler, Merv’den Pencap’a, Doğu Türkistan’dan Balkaş ve Aral Göllerine kadar olan sahayı, yani İpekyollarının ana bölgesini elind e bulunduran en önemli imparatorluklardan biri olan Eftalitlerle iyi ilişkiler kurmak istiyorlardı. Bunda, öyle anlaşılıyor ki ellerindeki ipekli eşyaları satmak ve pazar bulmak zorunda olan Soğdlu tüccarların çabaları büyük rol oynuyordu. Orta Asya tarihinde ilk defa aynı anda birden fazla devletle her türlü münasebet kurma başarısını gösteren Türkler ile Eftalitler arasında ilişkilerin ilk başlarda iyi olduğu tahmin ediliyor. Hatta Bumın, İstemi veya Mukan Kağan olduğu tahmin edilen bir Türk kağanının ölümünden sonra (553 veya 572 / 574 yılında) yapılan yoğ töreni sırasında, Orhun kitabelerine göre, Tibet ile Bizans İmparatorluğu arasındaki Apar’lardan elçilik heyeti geldiğinin anlatıldığına bakılırsa, 185 Eftalitler de bir heyet göndermişlerdi. Eftalit devletinin yıkılmağa yüz tutması ve Türklerle çatışmaya girişmeleri bazı bilginlerin görüşüne göre, 554 yılı civarında başlamış olmalıdır; 554 557 yılları arasında Kapisa ve Bamyan’da bulunan Budist rahip Jñ ānagupta, onların mağlubiyetinden hemen önce, yani 554 yılında Eftalit ülkesinde bulunuyordu.186

Ancak, daha sonra, sebebi anlaşılamayan bir hadiseden dolayı iki büyük ve komşu devlet düşman oldular. Bunda ilk hareketin Bizans tarihçisi Menandros’daki bir kayda göre, muhtemelen Eftalit hükümdarından geldiği anlaşılıyor. Menandros’da Katulf olarak zikredilen bir Eftalit ileri geleni ile Eftalit hükümdarı arasındaki konuşma sırasında Katulf, Türkler’e karşı daha fazla ileri gitmemeyi tavsiye ediyor ve şu enteresan atasözünü hatırlatıyordu: “kendi kulübesindeki bir köpek, dışardan gelen 10 yabancı [ köpekden] daha kuvvetlidir .” (Menander 4; 4,3) 187 Herne kadar bu ifade fazla açık değilse de Ghirshman bunu şöyle yorumluyor: Türkler ile Sasanîler ittifak yapmadan önce Eftalitler, Türkler’e saldırdılar, Katulf’un Eftalit hükümdarını vazgeçirmeğe ve daha fazla ileri gitmemeğe razı etmeğe çalıştığı da bu seferdi. Ancak Katulf, öyle anlaşılıyor ki Eftalit hükümdarına sözünü dinletemediği gibi, yine Menandros’un kaydına göre, hükümdar, Katulf’un karısına tecavüz edince, Katulf da kaçarak Türk hükümdarına sığınmıştı.188

185

Tekin 1988: 8-9 (Kül Tigin D 4), 38-39 (Bilge Kagan D 5 ); Tezcan 2006a: 604. Kuwayama 2002: 150-154. 187 Blockley 1985: 47; Felföldi 2001: 193. 188 Ghirshman 1948: 94-95; Felföldi 2001: 192-193. 186


35

Bu durum üzerine Türkler, başlarında muhtemelen İstemi Kağan olduğu sanılan Sizabulos (veya Silziboulos) bulunduğu halde, bu defa, muhtemelen de kendilerine sığınan ve genel durum hakkında bilgi veren Katulf’un tek lifiyle Sasanî hükümdarı Husrev Anuşirvan’a yöneldiler ve ittifak yapmak maksadıyla kendisine elçiler gönderdiler. Muhtemelen 557 gibi bir tarihte başlayarak 560 ile 563 yılları arasında devam eden Türk Ef talit mücadeleleri esnasında,189 gönderilen Türk elçileri yolda Eftalitler tarafından yakalanarak öldürüldü.190 Hatta, Türkler Çin’deki hanedanlardan Kuzey Zhou (557-581) ile sıkı ilişki içinde olup, Rouran artıklarının sığınmış olduğu Kuzey Çin’deki Qi Devleti (550 - 577) ile ise araları açık olduğu için Eftalitler, Qi’lere elçiler göndererek Türklere karşı anlaşma yapmak istediler. İşte bu kritik durumda İstemi Kağan, Sasanî yardımı ve ordusunu beklemeden ileri harekata geçerek Çaç’dan Soğdiana’ya doğru yola çıktı ve Eftalit ordusunu hazırlıksız ve müttefiksiz olarak Buhara yakınlarında yakaladı. Taberî’nin kaydında ismi V.r.z, Mes’ûdî’de ise Aò şunvâz (veya Aòşunvâr) ya da Aòoşnevâz olarak geçen Eftalit hükümdarı,191 Huttal, Tirmiz, hatta Pamir bölgelerinden toplayabildiği ve çoğunluğu ücretli askerlerden oluşan ordusuyla Nahşeb yakınlarında Türkler’e karşı çıktı. Tahminen 563 yılında vukubulan ve üç gün devam eden bu savaşta Eftalitler ağır bir yenilgiye uğradıkları gibi, Eftalit hükümdarı da savaş alanında kaldı.192

189

Eftalitler ile Türkler arasındaki mücadeleyi ve Eftalit Devleti’nin sükutunu bazı tarihçiler,

Menandros’un kaydına rağmen 557 ile 561 yılları arasında gösterirler. K. Czeglédy, Çin kaynaklarındaki bazı kayıtlara ve Bizans’a giden Türk elçilik heyetinin raporlarına dayanarak 557 tarihini vermektedir (Czeglédy 2004: 103, 114-115). Kuwayama da, Tumen İllig (Bumın) Kagan’ın küçük kardeşi Sincibu (İstemi) Hakan’ın, Sasanî şahı Husrev Anuşirvan (531-579) ile müttefik olarak kuzeyden Eftalitler’e saldırmasından bahsederken 558 tarihini verir (Kuw ayama 2002: 130). Whitby ve Bivar da, Türk hakan’ı ile Sasanî şah’ı arasındaki ittifaktan sonra Eftalitlerin mağlubiyet tarihinin 558 olduğu fikrindedir (bk. Whitby 1997: 188, n. 33; http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html). Stein ise 560 civarını vermektedir (Blockley 1985: 252, n. 16). Meselâ bk. Sinor - Klyashtorny 1996: 332; Sinor 2000: 404; Golden 2002: 66. Ancak gerçek mücadelelerin 563-567 yılları arasında vukubulduğu anlaşılmaktadır. Bk. Sundermann 1996b: 474; Ecsedy - Sundermann 1996:

477. Litvinsky 1996: 143. 191 Golden 2002: 66-67; Akbulut 2002: 285. 192 Akbulut 1984: 105-106; Dani vd. 1996: 176; Akbulut 2002: 285. Eftalit Devleti’nin yıkılışı ve Batıya kaçan Avarlar meselesi hakkında bk. Grignashi 1980: 219-248; Dobrovits 2006: 176-178. 190

36


Bu münasebetle kaynaklar, muhtelif bilgiler vermekte; meselâ Mes’ûdî, Türk hükümdarı ile ortak hareket etmeden önce Husrev’in Belh nehri (Amu -derya)’ni geçtiğini ve Eftalit hükümdarı Aòoşnevâz’ı öldürdüğünü söylemektedir 193 ki bu bilgi, diğer kaynaklardakine uymamaktadır. Mes’ûdî ve Taberî’deki ifadelere dayanan bazı bilginler, Eftalit Devleti’ni ortadan kaldırmak maksadıyla Sasanî hükümdarı Husrev Anuşirvan ile Türk kağanı Sincibu (Silzibul) arasında as kerî bir ittifak yapıldığını,194 savaşın da Türk - Sasanî işbirliği neticesinde kazanıldığını ve bunda Husrev’in önemli rol oynadığını, nitekim savaştan sonra aslan payını da Husrev’in aldığını ifade ediyorlarsa da bu, gerçeklere pek uygun gözükmemektedir; çünkü Menandros, bunun la ilgili bölümde bu başarıyı Türklere vermektedir.195 Dîneverî’ye göre, ise Husrev, bu sefer sonunda Toharistan, Zabulistan, Kabulistan ve Saganiyan topraklarını ele geçirmiştir.196

Eftalit Devleti’nin Soğdiana ve Toharistan’daki topraklarının paylaşımı konusunda Türklerle Sasanîler arasında yapılan görüşme sonunda bütün Soğdiana ve Fergana bölgesi Türklere geçti.197 Belh ve Toharistan’a kadar olan bütün Eftalit toprakları ise “Sasaniler’in altın çağı”nı başlatan Husrev tarafından ele geçirildi ve böylece a rslan payını İran almış oldu. 198 Bölgenin Türk Kağanlığı tarafından zaptından sonra, önceki Kidarit ve Eftalit hâkimiyetinden farklı olarak Türkler bu bölgede, Hindukuş Dağları’nın güneyine geçmeden önce bir ası1199 Amu-derya güneyine çekilerek başlarına, Firdevsî’ye göre Feganiş (veya Afganiş) isimli yeni bir hükümdar seçen Eftalitler, Badgis ve Herat

gibi yerleri hâlâ ellerinde tutuyorlardı. Ancak bu bölgedeki toprakların büyük bir kısmı Sasanîler eline geçtiği için yeni hükümdar da Husrev’in hakimiyetini tanımak zorunda kaldı; Kabil bölgesi gibi bazı küçük Eftalit beylikleri ise müstakil kalmağa devam ettiler. Kuzeydeki Toharistan bölgesinin Zerefşan vadisindeki yarı bağımsız Eftalit beylikleri, 193

Brunner 1984: 730. Ambartsumyan 2002: 58-59. 195 Bu konuda bk. Blockley 1985: 252; Meselâ Sinor - Klyashtorny 1996: 332; Sinor 2000: 404; Golden 2002: 66. 196 Akbulut 1984: 107. 197 Prof. Kuwayama, Türkler’in bölgede Eftalitler yerine geçme tarihi olarak 555-558 194

tarihlerini verirken, gerek Kuzey, gerekse Güney Toharistan’daki Eftalit topraklarının ekseriyetinin 560-570 yıllarında Türklerin eline geçtiği fikrindedir. Bk. Kuwayama 2007. 198 Bk. Akbulut 1984: 106-109; Compareti 2002: 376. 199 Grenet 2002: 214.


37

Menandros’un kaydına göre, Türkler’e bağlı ve vergi vererek varlıklar ını devam ettirdiler. Hatta 568 yılında Maniakh başkanlığında “ İskitçe” ( gramma to Skufikon) 200 bir mektup getiren Türk heyeti “ sadece, halkın oturduğu Eftalit şehrinin ve bir kısım Avarların Türklere isyanından bahsediyordu”. 201 Eftalitler’i tamamen bertaraf etmek amacıyla Sasanî hükümdarı Husrev ile iyi geçinmek zorunda olan İstemi Kağan, kızını Sasanî sarayına yollayarak bir evlilik anlaşması yapmak istedi. Menandros’a göre Eftalitler’in artıkları, Türklerin ikinci ve sonuncu darbesi neticesi 567/568 yılında tamamen dağıldılar. Belh ve çevresi İstemi Kağan’ın eline geçti. 202 VI. yy.ın ikinci yarısında bölgeye gelen Budist rahip Dharmagupta, 580’li yıllarda Toharistan’a geldiğinde Eftalitler’in artık zayıflamış olduklarını görmüştü.203 Bu Toharistan bölgesi Eftalitleri’nin, Hotan ve İran’ın 581 yılında Türkler’e karşı isyan ettikleri de bir kaynak tarafından naklediliyor.204 Türkler’in Eftalit (veya Rouran) ordularını mağlup etmesi sırasında, Eftalit toprakları içerisinde bulunan ve Türk saldırısından etkilenen 20.00 0 kadar “ Avar ”’ın Batı’ya kaçtığı,205 Soğdlu Maniakh başkanlığındaki Türk heyetinin 568 yılında İstanbul’daki elçiliği münasebetiyle Türk heyeti tarafından daha sonra Bizans İmparatoru II. Justin’e anlatılmıştır.206

Bu dönemde bölgedeki siyasî ve idarî değişiklikler konusunda VII. yy.ın en önemli Ermeni kaynaklarından Sebeos’da bazı önemli bilgiler bulmak mümkündür: Eftalit Devleti’nin yıkılmasını müteakip bölgede otorite zayıflamış ve çok sayıda mahallî hükümdar ortaya çıkmıştı ki bunlardan biri de Eftalit hük ümdarı idi: Eftalit idarecilerinden bazılarının, tâbi bir duruma indirilerek, daha önce kendilerinin yönettikleri topraklarda 200

Bunun, Hun ve Türk yazısı olduğu için İskit diye ismlendirilmiş olabileceği gibi, SoğdManihey veya Soğd yazısıyla bir mektup olduğu şeklinde görüşler de vardır. Meselâ bk.

Pigulevskaya 1939: 114. Litvinsky 1996: 143-144; Dobrovits 2006: 176. 202 Akbulut 1984: 112-113. 203 Kuwayama 2002: 151. 204 Dani vd. 1996: 177. 201

205

Türkler, Batıya kaçan ve muhtemelen sadece ileri gelen erkeklerin hesaba katıldığı bu

20.000 kişiye “kesin” olarak “ Avar ” diyorlardı; halbuki bundan 8 yıl sonra, 568’de ilk Türk resmî hey eti İstanbul’a gelip İmparator II. Justin ile bu mevzuyu görüştüklerinde artık onların “Varhonites” (Avar -Hun) olduklarını söylüyorlardı (Dobrovits 2006: 176-178). 25 206 Ligeti 1970: 75. Bu konu hakkında Menandros’un verdiği bilgiler, Avar/Uar/Ouar, Koun veya Ouarhonites ve Avar’ların Batıya kaçışı hakkında bk. Blockley 1985: 117; Theophylaktos 1985: 344; Kyzlasov 1996: 323; Whitby 1997: 188-189; Sinor 2000: 407; Dobrovits 2006: 175-178.


38

kalmalarına ve tek bir hükümdar idaresinde yaşamalarına izin verilmişti. Eftalit Devleti’nin yıkılmasından sonra Sasaniler payına düşen topraklarla Türklerin payına düşen Eftalit arazisi arasındaki sınır ise Amu-derya olmuştu.

Sasanilerin asıl idare karargâhları ve doğrudan yönettikleri saha Marg (Merv) ve Margiot (Merve’r -Rûd) ile birlikte Horasan bölgesi idi. Çünkü Merv, Kidarit Hunları’nın 375 yıllarındaki hâkimiyeti ve ardından Eftalitlerin gelişiyle yeniden stratejik bir sınır bölgesi olmuş, aynı zamanda ekonomik ve siyasî bir üs haline gelmişti. 207 Bu sebepten, kuzey-doğuda Eftalitlerden alınan yeni topraklarda, Ermeni kaynaklarının “ Kuşan” dediği, ama hakikatte Eftalit olan halk, Sasanî otoritesine bağlı olmakla beraber, onların imparatorluğu ile tam olarak bütünleşmediler, toprakları da eyaletler halinde yeni bir organizasyona tâbi tutulmadı. İşte bu nâzik durumu gören Türkler, VII. yy.ın başlarında, eski Kuşan sahasındaki Eftalit idarecilerinin 615 yılında IV. Smbat Bagratuni komutasındaki Sasanî seferine karşı isyan ederek kendilerinden yardım istemelerine kadar 614 yılındaki “ kanunî titizliği” korumağa dikkat etmişler, Amu- derya nehrini güneye geçmekten ve Sasanî hakimiyetindeki Eftalit topraklarına girmekten kendilerini alıkoymuşlardır 208 ki ilerleyen zamanlarda bu Türklerin lehine olmuştur.

2.7 . Son Eftalitler (560 -748)209

Eftalitler’in gerek Kuzey, gerekse Güney Toharistan bölgesindeki varlıkları Türk ve Sasanî fetihlerinden sonra da devam etti. Güney Toharistan’daki Eftalitler’in daha sonraki tarihleri hakkında herne kadar Çin kaynaklarında açık bir yer ismi kaydı yoksa da bunların karargâhlarının Baglan / Gori civarında bulunduğu hakkında açık yazılı kayıtlar vardır. VII. yy.ın ilk çeyreğinde Horasan ve civarındaki bölgelerde Eftalitler ve bunların Sasaniler ve Türklerle ilişkileri konusunda bilhassa Ermeni kaynaklarında bazı önemli ipuçları bulabiliyoruz. Sebeos, Sasanilerin Doğ u orduları komutanı ve Hirkania marzpan’ı210 Smbat Bagratuni (Hosrov Şum)’nin 614-615 tarihlerinde211 kuzey-doğudaki faaliyetlerini zikrederken, 207

Brunner 1983: 770. Bk. Sebeos 1999: II / 188-189. 209 Bu tarihlendirme Grenet’ye göredir, bk. Grenet 2002: 214. 210 Marzpan ünvanı, Sasanilerde askerî kuvvetleri de bulunan sınır eyalet valilerine verilen bir isimdir. Smbat’ın 599 / 600 tarihlerinde marzpan yapıldığı sanılıyor. 211 Sasanilerin II. Husrev Aparvēz (590-628) zaman ında Smbat liderliğinde Doğuda giriştikleri bu büyük çaplı savaşların tarihi konusunda tam bir mutabakat yoktur. Marquart, 208


39

sadece bir yerde Eftalitler ( Heptaleay)’in kralından ve Türk Hakan’ına bağlı olarak Sasanilere başkaldıran ve Smbat ile savaşan Eftalit menşeli Kuşan kralından bahseder.212 Onun zikrettiğine göre, Sasanî ordusunun Kuşan sahasındaki ilerlemesi üzerine Kuşan kralları, “ Kuzey bölgelerinin kralı büyük Hakan ”dan yardım istemişler, o da 300.000 kişilik bir ordu göndermişti. Hakan’ın talimatı ile Vēhrot (Amu-derya)’u güneye geçen ve Smbat kuvvetlerine saldırıp onu geri çekilmeye zorlayarak Reyy ile İ sfahan eyaletleri sınırlarına kadar olan bölgeleri yağmalayan Türklerin lideri Çembukh veya Çepetukh (Yabgu Kağan),213 yine Hakan’ın emriyle Amuderya’yı geçerek ülkesine geri dönmüştü. Ordusunu yeniden toplayan Smbat, Kuşan ve Eftalitlere saldırmıştı. Kuşan kralı, Smbat tarafından öldürülmüş, ordusu dağılmış; Sasanî kuvvetleri ise Kuşanların başkenti olan Bahl (Belh)’a kadar onları kovalayarak Harev (Herat), Vatages (Bâdgîs) ve bütün Toharistan ile Talekan’ı yağmalamış, ondan sonra da Merv ve Merve’r -Rud eyaletinde kamp kurmuşlardı. Smbat’ın birkaç yıl içerisinde ölümünden sonra ise ona bağlı olan birlikler isyan ederek “kuzey bölgeleri nin hükümdarı, Büyük Hakan”dan yeniden yardım istemişler, o da Çepetukh idaresinde büyük bir kuvveti onlara destek için göndermişti. Bunlar, Doğudan Batıya gelerek Kafkaslarda Çor geçidinden güneye inip Bizans İmparatoru Heraklios’a destek vermeğe gelmişti. 214 Öyle anlaşılıyor ki, 614’lü tarihlerde Heraklios liderliğinde Anadolu ve Kuzey Suriye bölgelerinde ilerleyen Bizans kuvvetleri karşısında Doğuda zayıflayan Sasanî birliklerine karşı Türk hükümdarı, insiyatifi ele almak istemişti. Eftalitlerin Hindistan’da 659 yılındaki durumu ile alâkalı olarak, Çin kaynağı Tangshu’nun “ Xiyu” bölümündeki Yida’larla ilgili kısımda, Eftalitlerin burada başkenti Huolu (Gûr’un muhtemelen Çinceye uyarlaması)215 olan müstakil bir “Taihan” (muhtemelen tarkan’ın Çince bir

bunun Husrev’in 28. saltanat yılından, yani 616 / 617 tarihinden önce olduğu fikrindedir, çünkü bu tarihte başkomutan Smbat ölmüştür. D. A. Akbulut, M. Grignaschi’ye dayanarak bunu 603- 604 olarak tesbit etmiş (bk. Akbulut 1984: 127-129) ise de zannımızca bu hatalıdır, çünkü bu tarihlerde Sasaniler Kuzey Mezopotamya ve Anadolu sahasında büyük bir saldırı faaliyetine girişmişlerdi ve kuvvete ihtiyaçları vardı. 212 Sebeos 1999: I / 52 ve n. 323. 213 Çembukh veya Çepetukh şeklinde zikredilen bu ikinci derecedeki Türk hükümdarı, Batı Türk hükümdarı Tong Yabgu Kağan’dır. Ancak bu tarihlerde Batı Türk Kağanı olup olmadığı konusunda bilgi yoktur. Bk. Sebeos 1999: II / 187. 214 Sebeos 1999: I / 52-54. 215

Malyavkin 1989: 267. Afganistan’ın dağlık bölgesinde bulunan Gûr, V. V. Bartol’d’a

göre, Herat’ın doğu ile güney-doğu kısmında, Garcit ile Guzgan’ın güneyinde idi.

40


uyarlaması) idaresi oluşturdukları anlatılmaktadır ki Sonraki Eftalitler’in başkenti olan bu Huolu’nun, son arkeolojik keşifler de dikkate alındığında, Sukh Kotal’ın hemen güneyinde, şimdi Tepekurgan denilen Kal’a -i Ghûrî olduğu anlaşılmaktadır.216 Bu dönemde Türk kuvvetleri ise Çinli Budist hacı

Xuanzang’ın Huo, İslâm kaynaklarının ise Varvaliz dedikleri bugünkü Kal’a-i Zal civarında üslenmişlerdi.217 Kuzeydeki Eftalitler de, mahallî hükümdarların adıyla ve Çagân hudât ve yabgu gibi ünvanlarla buralarda sikkeler çıkardılar. İslâm kaynakları, önceden bir Eftalit eyaleti olan Huttal bölgesinde Farsça olarak Huttâl - şâh veya şîr-i Huttal, Arapça olarak Mülûk ünvanlı mahallî idareciler bulunduğundan bahsetmektedirler. Xuanzang’ın 630’lu yıllarda Termez ve Kobadiyan gibi Kuzey Toharistan’da bulunan yerleri ziyaret ettiğinde bölgede kursiv yazılı Eftalit kitabesiyle hâlâ bakır paralar kullanılıyordu. VIII. yy.da Toharistan ve Mâveraü’n-nehir’de başlayan Arap istilâsı sırasında Eftalitler’in hâlâ Herat ve Badgis bölgelerinde mevcut oldukları ve Araplar’a karşı mücadele ettikleri anlaşılıyor. Sikkelerinde geçen ünvanlara göre, Eftalitlerin, Kapisa (Begram) ve Kabil’de VI. yy.ın sonlarından VII. yy.ın ortalarına kadar ayrı bir siyasî birim olarak hüküm sürenlerine Nizek şahlar,218 Güney Toharistan bölgesinde, VII. yy. ortalarından iitbaren görülen şubelerine ise Nizek -tarkanlar 219 ismi verilmektedir. Toharistan bölgesi Batı Türk hakimiyetine girmekle beraber, VII. yy. ortalarındaki Kapisa ve Gandhara hükümdarı, Türkler tarafından ilhak edildikten sonra bile istiklalini koruyarak kendisini 12 nesildir Eftalit Khi ņgila Sülâlesi’nin varisi sayarak “ Khiņ gila” kraliyet ünvanını kullanmıştır.

704 yılı hadiseleri vesilesiyle, Herat ve Badgis Eftalitleri’nin lideri “Türk ” Tarhan Nizük’ün,220 son Sasanî şahı III. Yezdigerd (632 -651)’in Merv’de düşüşü ve Araplar’a karşı Tibetliler ve Türklerle birlikte olan mücadelesi bilhassa önemlidir. Arap coğrafyacısı Yâkut, bu dönemde Badgis’in “ Hayâ ţ ıle (Eftalitler)’lerin karargâhı ”olduğunu zikrederken diğer

216

Grenet 2002: 214-215 ve fig. 2 (Huolu’nun muhtemel yerini gösteren şematik harita). Kuwayama 2002: 130. 218 Bk. Grenet 2002: 217-218. 219 Bk. Grenet 2002: 215-217. 220 Bu ismin eski okunuşu Nîzek (n.y.z.k) idi; ama E. Esin, yazmaların çoğundaki imlaya rağmen “Tîrek ” okunuşunu tercih etmiştir; şimdi ise Harmatta tarafından Nizük olarak okunmaktadır. Nizük Tarkan’ın Eftalitlerden indiğini vaktiyle kabul etmiş olan Harmatta, daha sonra onun Batı Türkleri’nin *Nizük boyundan olduğunu kabul ederek eski görüşünü değiştirmiştir. Bk. Harmatta 1996: 374, 476; Grenet 2002: 216, 217 -218. 217


41

k aynaklar ise Tarhan Nizük’ten “ Eftalit kralı” olarak bahseder.221 Buradaki

Türk Nizük Sülâlesi, 670 yıllarına doğru birisi Zabulistan’da, diğeri ise Kapisa - Gandhara’da iki kol halinde yaşamağa devam etmiştir.222 Bunlardan, bir Eftalit hükümdarı olarak gördüğümüz Tarhan (Tai / Dahan) Nizük, Araplar’ın Toharistan’daki faaliyetleri sırasında onlara karşı mücadele etmiş, Araplar’ın VII. yy.ın ikinci yarısında Batı Türk bölgelerini zaptettikleri bir dönemde kendi bölgesinde az-çok bağımsızlığını devam ettirmiş;223 hatta Belh şehrini de iki defa zaptetme teşebbüsünde bulunmuştu. Nizük, Batı Türkleri’nin Toharistan yabgu’sunun da vassalı idi ve hatta 710 yılında hükümdarının âilesine mensup bir Türk kızını da ele geçirmişti. 224 Onun, sonunda Kuteybe b. Müslim tarafından yakalanarak öldür üldüğü, İslâm kaynakları tarafından belirtilmektedir. 225 Bütün bu olaylar, Kuzey- batı Afganistan’da hâlâ hatırısayılır bir Eftalit kabileler birliğinin mevcut olduğunu226 ve VIII. yy.ın ilk onyılına kadar Türk hakimiyeti döneminde bile Eftalitler’in hâlâ bağımsız olduklarını göstermektedir.227 Meselâ 718 yılında Eftalit tarkan’ının emrinde, Toharistan Türk yabgu’suna bağlı olarak hâlâ 50.000 asker bulunuyordu.228 2.8. Halaçlar

Eftalitler’in Batı Türkistan ve Hind kıtasındaki son varisleri Halaçlardır. Aslında VIII. veya IX. yy.dan XII. yy.a kadar Batı Türkistan ve daha sonra Afganistan’da oturan ve İslâm kaynaklarına göre tarih sahnesinde ilk olarak IX. yy.ın ikinci yarısından itibaren gözüken Halaçlar ve “ Halaç ” ismi,229 yeni bulunan belgeler ve Çin kaynaklarındaki bazı isimlerin yeni yorumlarına göre, VII. yy.ın son çeyreği ve VIII. yy.ın başlarından beri başka kaynaklarda ve yine Afganistan sahasında gözükmektedir.230 Amu 221

Dani vd. 1996: 179. İslâm kaynakları onu, bazan “Türk ”, bazan da “ Eftalit ” olarak isimlendirmektedir. 222 Harmatta 1996: 476. 223 Ecsedy - Sundermann 1996: 477. 224 Kuwayama 2002: 138. 225 Bk. Konukçu 2002: 845. 226 Dani vd. 1996: 179. 227 Kuwayama 2007. 228 Bk. Grenet 2002: 215. 229 Halaçların ilk görünüşleri hakkında meselâ bk. Taşağıl 2004: 60 (“ 886 yılından önce”). 230 678 tarihli bir Bactria belgesindeki Halaç (“halas”) adlı kölenin ve 710 tarihli belgedeki Halaç Türk prensesi Kutlug Tapaglıg Bilge Sevüg münasebetiyle Bactria diliyle Halaç (“khalaso”) halk adının geçmesi ve Halaçlarla ilgili Çince ve Bactria dilinde muhtelif

42


derya nehrini güneye doğru en erken geçen boylardan da biri olan Halaçlar, Arap harflerinin “azizliği” yüzünden zaman zaman Halluh, yani Karluk Türkleriyle de karıştırılmaktadır.231 Nitekim IX. ve X. yy. Arap coğrafyacıları, onları “ şekil, kıyafet [ve] dil bakımından” Türk boyları arasında sayarlar ve kışlık karargâhlarını da Halluh ülk esine bitişik olan Talas ırmağı bölgesine yerleştirirler;232 belki de bazı Halaçlar hâlâ Halluh’lara civar yerlerde oturuyorlardı. Halaçlar’ın VI. yy.da, 554 / 555 yılı münasebetiyle bir Süryani kaynağında geçen Holas ile ve 569 / 570 tarihinde Türk ülkesine giden Zemarchos başkanlığındaki Bizans heyetinin raporu münasebetiyle Bizans kaynaklarında geçen Kholiatai gibi kabilelerle de ilgisi olduğu bazı bilginlerce ileri sürülmüştür.233 Ancak Kâşgarlı Mahmûd devrinden beri kaynaklar, Halaçlar’ı diğer Türk gruplar ından ayrı kabul etmişlerdir. Halaçlar’ın önceden Zemin- i Daver 234 ’de oturdukları, daha sonra şimdiki Sistân’a tekabül eden bölgeye göç ettikleri, ancak Türk karakterlerini, dil ve giyim-kuşamlarını değiştirmedikleri anlatılırken, XIII. yy. başlarındaki Muha mmed b. Necîb Bekran, Cihân- nâme isimli eserinde, Halaçların hâlâ Gazne bölgesinde oturduklarını, ancak buraya yerleştikten sonra yeni yerleşilen bölgenin iklim özellikleri sebebiyle yüzlerinin biraz esmerleştiği, dillerinin de biraz farklılaştığını kaydetmektedir. 235 X. yy. yazarı El -Harezmî (ölm. 997) de, Mefâtihü’l - Ulûm adlı eserinde Herat bölgesindeki Halaç ( Hôlac)’ların, diğer bir boy olan Kencine’lerle birlikte, vaktiyle Toharistan bölgesinde hüküm süren kudretli Hayâ ţ ile (Eftalitler)’lerden geldiklerini ve Halaç Türklerinin bunlardan indiklerini yazmaktadır 236 ki bu isim, Pseudo -Zacharias Rhetor’un “Kilise Tarihi” nde237 Kuzey Kafkasya münasebetiyle Holas şekliyle isimlerin bölgedeki ilk zikirleri konusunda bk. Sims-Williams 1999: 256; Yoshida 2000: 156-157; http://www.gengo.l.u-tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html 231 Eftalitler’in son kalıntısı olarak kabul edilen Halaç ( Halluh ) kelimesi Arap harfli yazma eserlerde noktalı harflerin bir birine karıştırılması neticesinde zaman zaman Karluh (Karluk) şeklinde anlaşılabiliyordu (bk. Dani vd. 1996: 179). Yine, X. yy. İslâm kaynaklarından Hudûdü’l-Âlem’e göre (982), Halaçlar ile Karluklar birbirlerine komşu idiler (bk. Konukçu 2002: 848). 232 Konukçu 1997: 229. 233 Bu konuda bk. Marquart 1901: 253; Konukçu 1997: 228; Konukçu 2002: 847. 234 Zemin-i Daver, Ahamenidler (Persler) zamanında Grekçe olarak Drangiana ismiyle anılan, Sakalar’ın gelişiyle “Sakastana” adını alan bölgeye daha sonra verilen isimdir. Bk. Christensen 1993: 227. 235 Esin 1972: 53; Konukçu 2002: 848. 236 Grignaschi 1979: 84. 237 Historia Ecclesiastica, aslen Amida (Diyarbakır)’lı olan Zacharias Mytilene tarafından 555


43

geçmektedir.238 Buna dayanan J. Marquart ve Bivar da Halaçlar’ın Eftalitler’den geldiklerini kabul etmiştir. Eftalitler döneminde Türkçe konuşulduğunun muhtelif delilleri olduğu gibi, bu Halaçların aslında Türkçe konuşan bir grup olduğu artık kabul ediliyor. 239 Kaynakların bu bilgilerine binaen, Eftalitler’den bazı gruplar hâlâ kuzeyde Mâverâü’n-nehir bölgesinde kalmakla beraber, bir kısmının Afganistan güneyine göçettikleri ve Halaçlar’ın da bu göçeden Eftalitler’den indikleri kabul edilebilir. 240

Bu Halaçlar’dan bazıları daha sonraki dönemlerde, -tıpkı Eftalitler’den bazı grupların vaktiyle Anadolu’ya göç etmeleri gibi-, Halâcistân adıyla anılan Batı İran’a ve bilahare Anadolu’ya da göçetmişlerdir. Türkçenin oldukça eski bir şeklini konuşan Halaçlar’ın Türkçesine bu bakımdan “ Halaç Türkçesi” ismi verilir. Bir Arap kaynağına göre, “ Rutbil ” ünvanlı Gazne hükümdarı ile Kabul-şah aralarında mektuplaşırken “ Ha laç dili ”ni kullanıyorlardı.241 Afganistan’da kalan Halaçlar ise daha sonra Afganlar’ın Peştuca konuşan Gilzay kabilesini teşkil etmiştir ki bunlarla ilgili ilk kayıtlar, Babur -şah’ın Gazne yakınlarındaki Galci seferi vesilesiyle XVI. yy. başlarında geçmektedir.242 Sonuç olarak, Hunlar, M.S. 350 tarihlerine doğru Maveraü’n -nehir bölgesine gelerek Çin kaynaklarında Sute olarak zikredilen Sogdiana’yı işgal ettier ve yaklaşık bir asır kadar bölgede varlıklarını sürdürdüler; Hindistan, İran ve başka coğrafyalarda gözüktüler, yerleşik unsurlarla irtibat kurdular. Bu müddet zarfında onlar, kendilerini tanıyan bu kavimler tarafından, etnik menşeleri, başlarındaki liderleri, bulundukları coğrafya, hakim oldukları toprak ların eski sahipleri olan Kuşanlara varis olma iddiaları ve fizikî şekilleri gibi sebeplerden dolayı Hun , Hūna, Kionit , Kidarit , Alhun, Akhun gibi isimlerle anıldılar. Bu isimlerin hepsi de bizce aynı etnik grubun farklı devirlerdeki isimlendirilmelerinden ibarettir. Toharistan bölgesine ilk gelen grup olan Kionitleri V. yy.ın 20’li yıllarına doğru Kidara önderliğindeki Kidaritler takip etti; Kionitler gibi onlar da “Hun hükümdarı” ve “kuşanşah”

tarihinde tamamlanmış ve Grekçeden tercüme edilmiş bir Süryani kaynağıdır, 436-491 tarihlerindeki olayları ihtiva etmektedir. Zacharias’ın 536-553 tarihleri arasında öldüğü tahmin ediliyor. Bk. Pigulevskaya 1939: 108. 238 Esin 1972: 27; Grignaschi 1979: 84; Dani vd. 1996: 180-181; Konukçu 1997: 229. Ayrıca bk. Golden 2002: 67; Konukçu 2002: 847. 239 http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html 240 Dani vd. 1996: 181. 241 Esin 1972: 53. 242 Dani vd. 1996: 181-182.

44


olma iddiasında idiler. Ancak, Kuzey Hindistan ve Doğu İran’ın bu karışık döneminde bir devlet oluşturamadıkları için zaman zaman Sasaniler idaresinde yardımcı kuvvetler olarak vazife gördükleri, V. yy. ortalarından iitbaren gerek batıdan gelen Sasanî orduları ile gerekse doğudan yeni gelen Eftalit grupları ile olan aradaki savaş ve istilalar yüzünden bölgedeki bazı şehirler ve Budist eserler de tahrip edilmiştir. 467 tarihlerinde Güney Toharistan bölgesinde Kidarit hakimiyetinin sona erip yerini artık Sasanilerin almağa başladığı bir zamanda Doğudan yeni gelen Eftalitler ise önceki Hunlardan gerek etnik olarak, gerekse kültür olarak oldukça farklı idi ve muhtelit gruplardan meydana geliyorlardı. Ancak, daha önceki Hunlarla ve bilhassa Akhunlar ile bir kabul edilmesi tamamen hatalıdır. Bunlar, Akhunlar üzerine gelen ik inci sülale kabul edilmelidir. Bölgedeki Budist eserlerin tahrip edilmesi ile Eftalitlerin doğrudan ilgileri olmaması gerekir, çünkü merkezdeki bazı Budist eserlerin Eftalitler zamanına ait olduğu tahmin ediliyor. Ancak, Budist olmadıkları ve Budizme devlet desteği sağlamadıkları için Budizm, bilhassa başkent bölgesinden uzak olan yerlerde zamanla çöküşe geçti. Eftalitler, Kuşanlardan sonra bölgede eksik olan devletleşme sürecini yeniden başlatarak yüzyıl kadar bölgeyi Sasanî tehlikesine karşı korudular. VI . yy. ortalarına doğru Orta Asya’da yeni bir devlet olan Türk Kağanlığı kuruldu. Bu iki devletin çatışması kaçınılmazdı; Türk -Sasanî ortak hareketi ile Eftalit Devleti yıkıldı. Eftalitlerin 560’lı tarihlerde Toharistan hakimiyetini kaybetmelerinden sonra onlardan bazı gruplar Hindistan sahasına, bir kısmı da daha Batıya geçtiler. İlk dönem İslâm kaynakları, Eftalitleri ve onlardan geriye kalan Halaç gibi bazı grupları artık tamamen Türk olarak anmaktadırlar.

KISALTMALAR BAI – Bulletin of the Asia Institute. BEFEO – Bulletin de l’École Française d’Extrême-Orient . CHI – The Cambridge History of Iran, Vol. 3 (1), 3 (2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by E. Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge, 1983. Coins, Art, and Chronology - Coins, Art, and Chronology. Essays on the pre- Islamic History of the Indo - Iranian Borderlands, Hazırlayanlar: M. Alram, D. E. Klimburg-Salter, Österreichische Akademie der Wissenschaften, ph.-hist. Klasse, Denkschriften, 280. Band, Verlag der ÖAW, Wien 1999 (2. unveränderte Auflage, 2002). D.İ.A. – Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EnIr - Encyclopaedia Iranica. Ērān ud Anērān - Ērān ud Anērān. Studies presented to Boris Il’ič Maršak on the Occasion of His 70th Birthday, Hazırlayanlar: Matteo Compareti – Paola Raffetta – Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafoscarina, Venezia 2006. FAGKT - From Alexander the Great to Kül Tegin. Studies in Bactrian, Pahlavi, Sanskrit, Arabic, Aramaic, Armenian, Chinese, Türk, Greek and Latin Sources for the History of Pre- Islamic Central Asia, Hazırlayan: J. Harmatta, Akadémiai Kiado, Budapest, 1990. HCCA - History of Civilizations of Central Asia, Vol. II. The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, Ed. J.Harmatta, UNESCO Publish ing. HCCA - History of Civilizations of Central Asia, Vol.III. The Crossroads of Civilizations: A.D.250-t o 7 5 0 , Editor: B.A.Litvinsky, UNESCO Publishing. HH - History of Humanity. Scientific and Cultural Development. Vo.III.From the Seventh Century BC to the Seventh Century AD, Ed. By Joachim Herrmann, Erik Zürcher, UNESCO, 1996. IIAS – The International Institute for Asian Studies, Newsletter. JIAAA – Journal of Inner Asian Art and Archaeology. MRDTB - The Memoirs of the Research Department of the TOYO BUN KO. TM - Türkiyat Mecmuası. VDİ – Vestnik Drevney İstorii.

46


BİBLİYOGRAFYA Ahmetbeyoğlu, A. 1995, Grek Seyyahı Priskos (V.asır)’a Göre Avrupa Hunları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.

Akbulut, D. A. 1984, Arap Fütuhatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler (M.Ö. II - M.S. VII. yy.), (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum. Akbulut, D. A. 2002, “Turks in Mawara’al-nahr and Khorasan during the Chionite / Hyon and Hephthalite Era”, The Turks, Ed. Hasan Celal Güzel, C.Cem Oğuz, Osman Karatay, Ankara, s. 277 -289. Aman ur Rahman vd. 2006, “A Hunnish Kushan -shah”, JIAAA, 1, s. 125-131.

Ambartsumian, A. 2001, “Hionitı i Eftalitı po dannım srednepersidskih istoçnikov”, XXI Nauçnaya Sessiya po İstoriografii i İstoçnikovedeniyu İstorii Stran Azii i Afriki, 3- 5 Aprelya 2001, SPb. (Sempozyuma sunulan tebliğ). Ambartsumyan, A. A. 2002, “Etnonim “Hyaona”v Aveste”, ZVORAO: NS , T.1 (XXVI), s. 35 -72. Ammianus Marcellinus 1963, Ammianus Marcellinus with an English Translation by John C. Rolfe, In three volumes, I, Lo ndon, William Heinemann Ltd., Harvard Univ. Press.

Biswas, A. 1973, The Political History of the H£ņ as in India, with a foreword by Dr. A. L. Basham, Munshiram Manoharlal PublishersPvt. Ltd. Bivar, A. D. H. 1983, “The History of Eastern Iran”, CHI , C. I, s. 181 231.

Bivar, A. D. H. 2003, “Hephthalites”, EnIr C. 12, fas. 2 (web sayfası: http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html (08.09.2004). Blockley, R. C. 1981-1983, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, vol.I - II, Text, Translation and Historiographical Notes, ARCA Classical and Medieval Texts, Papers and Monographs 6, 10, Francis Cairns.

Blockley, R. C. 1985, The History of Menander the Guardsman. Introductory Essay, Text, Translation and Historiographical Notes, Francis Cairns Ltd.


47

Brunner, C. 1983, “Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy”, CHI 3(2), s. 747 -777. Brunner, C. J. 1984, “Aªæonvar”, EnIr , C. I, s. 729-730. Callieri, P. 1996, “Hephthalites in Margiana? New Evidence from the Buddhist Relics in Merv”, La Persia e L’Asia Centrale da Alessandro al X secolo, Atti dei Convegni Lincei 127, Roma, Academia Nazionale dei Lincei, s. 391-400. Callieri, P. 1997, Seals and Sealings from the North- west of the Indian Subcontinent and Afghanistan (4th century BC – 11th century AD), Local, Indian, Sasanian, Graeco- Persian, Sogdian, Roman, With contributions by Elizabeth Errington, Riccardo Garbini, Philippe Gignoux, Nicholas Sims Williams, Wladimir Zwalf, Istituto Universitario Orientale Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente, Napples.

Callieri, P. 1999, “Huns in Afghanistan and the North-West of the Indian Subcontient: The Glyptic Evidence”, Coins, Art, and Chronology, s. 277 -291. Cannata, P. 2000, Sulla Relazioni tra India e Asia Interna nelle Testimonianze Cinesi, Supplemento No. 1 alla Rivista degli Studi Orientali, vol. LXXIII, Universita di Roma “La Sapienza” Dipartimento di Studi Orientali, Pisa, Roma. Chakrabarti, K. 1996, “The Gupta K ingdom”, HCCA, vol.III, s. 185206.

Chavannes, E. 2006, Batı Türklerine Dair Belgeler (1. Kitap) ve Ek Notlar (2. Kitap), Fransızcadan Çeviren: Metin Sirman, Töre Yayın Grubu, Ön-Türk Uygarlığı Araştırmaları Merkezi, İstanbul. Compareti, M. 2002, “Introduction to the History of Sogdiana”, The Turks, Ed. Hasan Celal Güzel, C.Cem Oğuz, Osman Karatay, Ankara, s.373 381.

Christensen, P. 1993, The Decline of Iranshahr. Irrigation and Environments in the History of the Middle East 500 B.C. to A.D. 1500, Museum Tusculanum Press, University of Copenhagen. Czeglédy, K. 1980, “Zur Geschichte der Hephthaliten”, Acta Antiqua, 28, s. 213-217.

48


Czeglédy, K. 2004, Bozkır Kavimlerinin Doğu’dan Batı’ya Göçleri , Terc. Mutlu Gun, Doruk Yayınları, Ankara. Dani, A. H. – B. A. Litvinsky 1996, “The Kushano -Sasanian Kingdom”, HCCA, vol.III, s. 103-118.

Dani, A. H. vd.1996, “Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kashmir, and Later Hephthalites”, HCCA, vol.III, s. 163-183. Dobrovits, M. 2006, “ ‘They called themselves Avar’ – Considering the Pseudo-Avar Question in the Work by Theophylactos”, Ērān ud Anērān, s. 175-183. Ecsedy, I. - W. Sundermann 1996, “The Rise of the Türk Power”, HH , Vol.III, s. 477 -479. Elishe 1982, History of Vardan and the Armenian War, Transl. And Comm. By Ro bert W. Thomson, Harvard Univ. Press, Cambridge, Massachusetts, London, England.

Enoki, K. 1959, “On the Nationality of the Ephthalites”, MRDTP , XVIII, s. 1 -58. Enoki, K. 1969/1970, “On the Date of Kidarites (1), (2)”, MRDTB, 27, 28, s. 1 -26;13-38. Enoki, K. 1970, “The Liang-chih-kung-t’u on the Origin and Migration of the Hua or Ephthalites”, The Journal of Oriental Society of Australia, Vol.7, Nos.1 & 2, December, s. 37 -45.

Enoki K. 1984, “The Liang chih -kung-t’u No.42, s. 75 -138.

”, MRDTB,

Esin, E. 1972, “ Butān -ı »alaç (M. VIII. -X. yüzyıllarda »alaç Kültürünün Sanat Eserlerinde Akisleri)”, TM , XVII, s. 25 -67. Felföldi, Sz. 2001, “A Prominent Hephtalite: Katulph and the Fall of the Hephthalite Empire”, AOH , 54 (2-3), s. 191-202.

Frye, R. N. 1984, The History of Ancient Iran, C.H.Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München. Gadjiev, M. S. 2007, “A Gem -Seal of Āhzwahēn, King of Albania” (A. K. Narain Editörlüğünde Central Eurasia Studies içerisinde yayınlanacak).


49

Ghirshman, R. 1948, Le s Ch io nite s- Hephthalites, Le Caire, Imprimerie de L’Institut Français d’Archéologie Orientale. Golden, P. B. 2002, Türk Halkları Tarihine Giriş. Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu, Çev.Osman Karatay, Karam Yayınları, Ankara. Göbl, R. 1967, Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in Baktrien und Indien , Bd. I, II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Göbl, R. 1978, Antike Numismatik , vol. II, München. Grenet, F. 2002, “Regional Interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephthalite periods”, Indo- Iranian Languages and Peoples. Reprinted from Proceedings of the British Academy. 116 , s. 203224.

Grignaschi, M. 1979, “Quelques Remarques sur l’Histoire des Anciens Peuples Turcs”, I. Milletleraarsı Türkoloji Kongresi (İsta nbul, 1520.X.1973), tebliğler. 1. Türk Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul, s. 78 -92. Grignaschi, M. 1980, “La Chute de l’Empire Hephthalite dans les Sources Byzantines et Perses et le Probleme des Avar”, Acta Antiqua, 28, s. 219-248. Harmatta, J. 1990, “Chionitae, Euseni, Gelani”, FAGKT , s. 89-97. Harmatta, J. 1994, “Languages and Literature in the Kushan Empire”, HCCA, Vol.II, s. 417 -440. Harmatta, J. 1996, “Annexation of the Hephthalite Vassal Kingdoms by the Western Türks”, HH , Vol.III, s. 475 -476. Harmatta, J. - B. A. Litvinsky 1996, “Tokharistan and Gandhara under Western Türk Rule (650-750)”, HCCA, vol.III, s. 367 -401.

Hewsen, R. H. 1992, The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac oyc ). The Long and the Short Recensions. Introduction, Translation and Commentary by R. H. Hewsen, Dr. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden. Humbach, H. 1996, “Pangul, a Turco-Bactrian Ruler”, BAI , Studies in Honour of Vladimir A. Livshits, N.S. / Vol. 10, Yayınlayanlar: C. A. Bromberg, P. O. Skjærvø, s. 247 -251.

50


İl’yasov, Dj. 2004, “Nekotorıe zameçaniya Probleme Proishojdeniya Eftalitov”, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku Edvardu Rtveladze v çest’ 60-letiya – kollegi i uçeniki, Nauçno-İssledovadet’skiy İnstitut İskusstvoznanya Akademii Hudojestva Uzbekistana, Natsional’nıy Tsentr Respubliki Uzbekistan po pravam çeloveka, İnstitut Otkrıtoe Obşçestvo Fond Sodeystvia – Uzbekistan, Taşkent, s. 117 -127.

Juliano, A. L. – Lerner J. A. 2001, “Cultural Crossroads: Central Asian and Chinese Entertainers on the Miho Funerary Couch”, Orientations, Vol.28, Number 9, October, s. 72 -78. Konukçu, E. 1997, “Halaç” md., D.İ.A., C. 15, s. 228 -229. Konukçu, E. 2002, “Akhunların Kalıntısı Olarak Kalaçlar (Halaçlar)”, Türkler , Yeni Türkiye Yayınları, C.I, s. 845 -849. Kuwayama, S. 1999, “Historical Notes on Kāpiśī and Kābul in the

Sixth-Eighth Centuries”, ZINBUN: Annals of the Institute for Research in Humanities, Kyoto University, No.34 , Part 1, s. 25-77.

Kuwayama, S. 2002, “The Hephthalites in Tokharistan and Gandhara”, Across the Hindukush of the First Millennium. A Collection of the Papers, Institute for Research in Humanities, Kyoto University, s. 107139.

Kuwayama, S. 2007, “The Hephthalites in Chinese Sources and Some Connected Problems”, (A. K. Narain Editörlüğünde Central Eurasia Studies içerisinde yayınlanacak). Kyzlasov, L.R. 1996, “Northern Nomads”, HCCA, vol.III, s. 315 -325.

Lazar P’arpec’i 1991, The History of Lazar P’arpec’i, transl. By Robert W. Thomson, Scholars Press, Atlanta, Georgia.

Lerner, J. 2006, “An Introduction to the Sealings on the Bactrian Documents in the Khalili Collection”, Ērān ud Anērān, s. 371 -386. Ligeti, L. 1970 Bilinmeyen İç- Asya, I, Macarcadan Çeviren Sadrettin Karatay, 1000 Temel Eser, Milli Eğitim Basımevi, İstan bul. ,

Litvinsky, B. A. 1996, “The Hephthalite Empire”, HCCA, vol.III, s. 135-162. Liu Mau-tsai 2006, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çeviri: E. Kayaoğlu, D. Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul.


51

Malyavkin, A. G. 1989, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tse ntral’noy Azii. Tekstı i İssledovaniya, AN SSSR, Sibirskoe Otdelenie, İnstitut İstorii, Filologii i Filosofii, Novosibirsk ”Nauka”.

Marquart, J. 1901, Ērānš ahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac‘i. Mit historisch- kritischen Kommentar und historischen und topographischen Excursen, Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Ph. -hist. Klasse, Neue Folge Band III Nro. 2, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung. Marshak, B. I. - N. N. Negmatov 1996, “Sogdiana”, HCCA, vol. III,

s.233-280.

Marşak, B. I. 2002, “Türkler ve Soğdlular”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.2, s. 170 -178. Mohay, A. 1990, “Mihirakula – Gollas”, FAGKT, s. 99-110.

Nikonorov, V. P. 1997, The Armies of Bactria 700 BC – 450 AD, Volume I-II, Montvert Publications, Colour Plates by Rory Little, Black & White Art by Alexander Sil’nov. Parlato, S. 1990, “La Presunta Invasione Eftalita in India”, Indo – Sino - Tibetica. Studi di Onori di Luciano Petech, a cura di P. Daffinà, Roma, s. 257-281. Parlato, S. 1996, “Successo Euroasiatico dell’Etnico ‘Unni’ ”, La Persia e l’Asia Centrale da Alessandro al X secolo, Roma, s. 555-566.

Pigulevskaya, N. V. 1939, “Siriyskiy İstoçnik VI v. o Narodah Kavkaza”, VDİ , No. 1, s. 108 -114. Sebeos 1999, I, II, The Armenian History Attribut ed to Sebeos, Translated with notes, by R.W. Thomson, Historical Commentary by James Howard-Johnston, Assistance from Tim Greenwood. Part I. Translation and notes; Part II. Historical Commentary, Liverpool University Press, Liverpool. Sims-Williams, N. 1988, “Bactrian language”, EnIr , III / 4, s. 344 349.

Sims-Williams, N. 1999, “From the Kushan-shahs to the Arabs. New Bactrian Documents dated in the era of the Tochi inscriptions”, Coins, Art, and Chronology, 245-258.

52


Sims-Williams, N. 2002, “On Kings and Nomads: New Documents in Ancient Bactrian. Reveal Afghanistan’s Past”, IIAS Newsletter , 27, March, s. 12-13. Sims-Williams, N. – F. De Blois 1996, “The Bactrian Calendar”, BAI , Studies in Honour of Vladimir A. Livshits, N.S. / Vol. 10, Yayınlayanlar: C. A. Bromberg, P. O. Skjærvø, s. 149-165.

Sinor, D. 2000, “(Kök) Türk İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yıkılışı”, Erken İç- Asya Tarihi, Derleyen: D.Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 383 424.

Sinor, D. - S. G. Klyashtorny 1996, “The Türk Empire”, HCCA, vol.III, s. 327 -347. Stein, M. A. 1905, White Huns and Kindred Tribes in the History of the Indian North-West Frontier, Bombay, Bombay Education Society’s Press. Sundermann, W. 1996a, “Origin and Rise of the Chionites/Hyon/Huns”, HH , Vol. III, s. 473. Sundermann, W. 1996b, “The Rise of the Hephthalite Empire”, HH, Vol.III, s. 474.

Taşağıl, A. 2004, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III – M. S. X. Asır), AKDTYK, TTK Yayınları, Ankara. Tekin, T. 1988, Orhon Yazıtları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara.

Ter-Mkrtiçyan, L. H. 1979, Armyanskie İstoçniki o Sredney Azii V -VII vv. , İzd-vo “Nauka”, Glavnaya Red. Vostoçnoy Literaturı, Moskva.

Tezcan, M. 1996, Kuşanlar Tarihi (Yüeh- chih’lardan Kuşan’lara), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi). Tezcan, M. 2002, “Origin of the Kushans”, The Turks, Ed. Hasan Celal Güzel, C. Cem Oğuz, Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 250-270. Tezcan, M. 2004, “The Conquest of Sogdiana and Bactria by t he Nomads and the Asiani”, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku Edvardu Rtveladze v çest’ 60-letiya – kollegi i uçeniki, Hazırlayan: Prof. A. Saidov vd., Taşkent, s. 154 -165.


53

Tezcan, 2004a, “Hunların Anadolu’daki İlk Görünüşleri: 359 Tarihinde Amida Kuşatmasında Kionitler”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, 20 - 22 Mayıs / May 2004, Bildiriler , Diyarbakır, s. 103-115. Tezcan, 2004b, “359 Amida Kuşatmasındaki Örneğe Göre Hunlarda Defin Merasimi”, Uluslararası Türk Kültüründe Ölüm Sempozyumu, 25 - 26 Kasım / November 2004, T.C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezi (sempozyuma sunulan tebliğ). Tezcan, M. 2006a, “The Ethnonym Apar in the Turkish Inscriptions of the 8th Century and Armenian Manuscripts”, Ērān ud Anērān, s. 603-615.

Tezcan, M. 2006b, “Kuşanlar ve Eftalitler Döneminde Doğu Türkistan’da Budist Sanat ve Tercüme Faaliyetleri”, Sanatta Anadolu- Asya İlişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, s. 473-500. Theophanes 1997, The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History AD 284- 813, Hazırlayan: C. Mango, R. Scott, with the assistance of G. Greatrex, Clarendon Press, Oxford.

Theophylactus Simocatta (bk. Whitby 1997). Theophylaktos Simokates 1985, Geschichte, übersetzt und erläutert von Peter Schreiner, Bibliothek der Griechischen Literatur, Bd. 20, Anton Hiersemann Stuttgart. Togan, Z. V. 1985, “Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair”, Fen- Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ord.Prof. Dr. Ahmed Zeki Velidi Togan Özel Sayısı, Fas.:1, Sayı: 13, Erzurum, s. 59 -65.

Trever, K. V. 1954, “Kuşanı, Hionitı i Eftalitı po Armyanskim İstoçnikam IV-VII vv. (K istorii narodov Sredney Azii)”, SA, XXI, s. 131 147.

Whitby, Michael, Mary Whitby 1997, The History of Theophylact Simocatta. An English Translation with Introduction and Notes , Clarendon Press, Oxford. Yamada, M. 1989, “H£ ņa and Hephtal”, Zinbun, 23, s. 79 -113.

Yoshida, Y. 2000, “N. Sims-Williams. Bactrian Documents from Northern Afghanistan I. Legal and Economic Documents. Studies in the Khalili Collection, vol. 3. CIIr. Pt.2, ISPPEICA. Vol. 4, Bactrian . Oxford:

Mehmet Tezcan _ki̇oni̇t_ Son

Recommend Documents