Žil Delez (1925-1995)
Feliks Gatari (1930-1992)
Katkad pozdravljani, katkad odbacivani u Sjevernoj Americi kao „enfants terribles“ poststrukturalističke filozofije i psihoanalize, na osnovu njihove knjige Anti-Edip: Kapitalizam i Šizofrenija (1972), Žil Delez i Feliks Gatari su poznati po svojem antiutemeljujućem mišljenju u mnogim domenima. Obučeni kao filozof, odnosno kao psihoanalitičar, Delez i Gatari kritikuju šablone znanja koji vladaju disciplinama u kojima su oni školovani. U tom procesu, oni ispituju dominaciju pojmovne postojanosti, organizacije i jedinstva kao takvih. Njihova kritika je dobro sumirana u njihovoj igri riječi „Opštost“: znanje funkcioniše kao operacija osvajanja i vještine, vođenih „opštošću“ kao da je ona vojni „General“. Rođen u Parizu, u porodici srednje klase, Delez je obrazovan u Francuskom univerzitetskom sistemu, a filozofiju je učio u Pariskom univerzizetu u Vensanu (sada St. Denis) od 1969. do penzionisanja 1987. U vrijeme studentskih protesta 1968. u Francuskoj, Delez je počeo da piše knjigu po „sopstvenom“ nahođenju, ciljajući da zamijeni zvaničnu filozofiju onim što je nazivao „mješovitom“ filozofijom. Delez je izjavio da su njegova rana djela, kao što je Empirizam i Subjektivnost: Esej o Hjumovoj teoriji prirode (1953) i Bergsonizam (1966) još sasvim nalik onim „akademskim birokratskim“. U svom djelu Niče i Filozofija (1969) i posebno u Razlici i Ponavljanju (1968), Logici Smisla (1969) i Spinoza: Praktična filozofija (1970), Delez je razvio novu filozofiju postajanja i eksteriornosti – pridruživši se napuštenoj liniji metafizičkih mislilaca koja uključuje Lukrecija, Spinozu, Lajbnica, Hjuma, Ničea i Bergsona – što njegov rad kombinuje s raznim drugim nitima savremene teorije. U interdisciplinarnoj mješavini francuske filozofije i teorije u `60-im i `70-im godinama, on je došao u kontakt s osobom koja je htjela postati njegov „posrednik“ tokom niza godina, Feliksom Gatarijem, praktičarem psihoanalize i političkim aktivistom. Gatari, za kojeg se kaže da je bio mnogo „deliričniji“ od njih dvojice, rođen je u pariskom predgrađu Kolomb, i neredovno je obrazovan; nikad nije stekao bilo kakvu zvaničnu diplomu, radio je od sredine `50-ih u La Bordu, psihijatrijskoj bolnici van Pariza, koja je bila poznata po inovativnim primjenama grupne terapije. Jedan od Lakanovih najranijih regruta, Gatari, ubrzo napušta učitelja. On je osjećao da je Lakan transformisao strukturalnu psihoanalizu u religiju posvećenu kultivisanju i iniciranju sljedbenika. Gatarijeve antihijerarhijske i anarhičke tendencije dovele su ga u savez sa Delezom. Zajedno su napisali polemičko djelo Anti-Edip. Od strane Mišela Fukoa opisan kao „uvod u ne-fašističko življenje“, AntiEdip je odmah bio senzacija u Francuskoj, a potom i u Engleskoj, Kanadi u SADu, gdje je postao akademski bestseler čim se pojavio njegov prevod 1983. godine. Djelo je bilo pozdravljeno ne samo kao produktivni napad na stanje filozofije, nego takođe i na ortodoksni marksizam i institucionalni frojdizam koji su prožimali poslijeratne godine. Prema Delezu i Gatariju, psihoanaliza se kombinuje sa kapitalizmom da kanališe i kontroliše želju, a ne da je oslobodi. Kao negativna kritika, knjiga je interesantnija po pitanju oslobađanja sila koje su ograničene, nego po pitanju predlaganja alternativa. Nakon ovog trenutka destrukcije, oni su eksperimentisali sa filozofijom postajanja. U svojoj drugoj knjizi, Kafka: Za manjisku književnost (1975,
prevedena 1986), iz koje smo preuzeli naše prvo poglavlje, Delez i Gatari tvrde da Franc Kafka (1883-1924), iako piše na dominantnom jeziku (njemačkom), uvodi u njega elemente svoje jevrejske, manjinske kulture. Tako on rekombinuje dominantne načine mišljenja s elementima manjinske kulture kako bi proizveo nešto sasvim drugačije – manjinsku književnost – i da na taj način podriva moć. Ali Delez i Gatari razjašnjavaju da nije dovoljno biti Jevrej. Neko mora postati Jevrejem – ili manjinskim – na tekući način. „Vanjskost“ nikad nije data. Uzimajući u obzir Sigmunda Frojda čije su sopstvene relacije prema dominantnoj njemačkoj kulturi bile slične Kafkinim. Frojd razmatra sebe kao posmatrača čija mu distanca od „kompaktne većine“ omogućuje da istraži skrivene snage koje utemeljuju kulturu koja je oko njega. Ali tokom vremena, prema Delezu i Gatariju, ova istraživanja su postala očvrsnuta u doktrini. Hiljadu Platoa: Kapitalizam i Šizofrenija, nastavak Anti-Edipa, pojavio se 1980. Najmanje pripremana od svih njihovih knjiga, kako su Delez i Gatari ponosno priznali, ovaj se projekat veoma razlikuje od svojeg prethodnika. To je više umjetničko djelo, pozitivna vježba u produktivnoj želji i afirmativnom „nomadskom“ mišljenju koje je Anti-Edip prizivao. Uvodno poglavlje knjige (ili „plato“), koje uzmamo za naše drugo poglavlje, naslovljeno je „Rizom“ i često citirano kao egzemplarni tekst postmoderne filozofije. Delez i Gatari tvrde da je stanje filozofije kao akademski primjenjivane oblik reprezentativnog mišljenja koje je na Zapadu dominiralo od Platona. Reprezentacija postavlja samo-identitet mislećeg subjekta. Subjekat, pojmovi i objekti u svijetu bi stoga trebalo da dijele samo-sličnost koja je suštinska za održavanje njihovog identiteta. Reprezentativno mišljenje uspostavlja korespodenciju između dva simetrična domena. To je analoški: uspješnost reprezenatcije izvedena je iz njene tačnosti, njene zatvorenosti prema originalnom, koja ipak ostaje više „realna“. Delez i Gatari uzimaju mimetičku hijerahiju koju je opisao Platon i okreću je na svoju stranu. Pošto je tradicionalni model za znanje izvučen iz biljaka s „korijenjem“ (zemlja ili porijeklo koje vodi glavnom rastu kroz genealogiju ili evoluciju), Delez i Gatari izvlače svoju metaforu iz gljivičnih „rizoma“ – mreže niti koja može da pošalje nove izrasline bilo gdje duž njihove dužine, a koja nije podređena centralizovanoj kontroli ili strukturi. Ova logika (ili bolje, ne-logika) primjerom je pokazana preko invazivnih vrsta kakve su pečurke i korov koje se šire bez kontrolišuće strukture. Kako Delez i Gatari sugerišu, ista antihijerarhijska perspektiva je ono što može navesti Volta Vitmana da izabere Leaves of Grass (1855) za naslov svoje knjige poema. Oni, dakle, zamjenjuju ukorijenjeno drvo (zapadna metafora za znanje par excellence) rizomom, zamišljenim kao pomoćnim načinom mišljenja koje raste između stvari i proizvodi izdanke u nepredvidljivim pravcima. Upadljivo je da bi Ferdinand de Sosir (1857-1913) trebalo da izabere „drvo“ za svoj primjer znaka – njegova strukturalna lingvistika je upravo u skladu sa statičkom, binarnom logikom koju Delez i Gatari kritikuju. (Vidjeti gore i Lakanovo priznanje važnosti drveta u Zapadnoj kulturi). U svojim teškim i cijenjenim tekstovima, Delez i Gatari prave razliku između segmentarne – tj. zvanične, „molarne“ linije koja zauzima datu društvenu ili političku poziciju – i druge, „molekularne“ linije koja počinje da se dijeli i razdvaja od prve. Stoga, na primjer, u Anti-Edipu Delez i Gatari – obojica u braku
– pišu: „Mi smo statistički ili u molarnom smislu heteroseksualci, ali u ličnom homoseksualci, znali to ili ne, i najzad transseksualci u elementarnom, molekularnom smislu.“ Za njih je seksualnost iskustvo želje koja probija bilo koju samo-definiciju; zahtijeva novu, privremeno sintetizovanu mnoštevnost; a ipak ne pruža novi identitet. De-edipalizovano tijelo postaje „Tijelo bez Organa“, „želeća mašina“ kojom ne vladaju „faze“ razvoja i koja nije organizovana u „snopove“ ili poznate „organe“. Rizomatsko mišljenje proizvodi postajanje, ne bivstvovanje. Delez i Gatari izjavljuju – a to je izjava zbog koje su bili mnogo kritikovani – da zbog posebne relacije žena prema muškom standardu, sva postajanja (-djetetom, životinjom, biljkom, intenzitetom) počinju „postajanjem-ženom“ muškarca. Ali „postajanje ženom“ muškarca može uključivati odricanje ne samo seksualnosti kao nadmoći, nego takođe porodičnih stabala kao stabala: „porodična stabla“ nalikuju stablima samo kada se slijedi patrijarhalno ime, i kada je u fokusu jedna određena generacija ili individua. Istinska mapa svih linija – muške i ženske, legitimne i nelegitimne – čak i u heteroseksualnoj reprodukciji može izgledati kao rizom, a ne kao drvo. Istovremeno, žene koje su bile nevidljive u porodičnom stablu ne mogu naprosto postati alternativa tome. Žene, isto kao i homoseksualci, Jevreji i crnci, prema Delezu i Gatariju, moraju neprestano da otkrivaju sebe kao „manjinske“ kako bi izbjegle da postanu manjinom kao novim stanjem. Ovakav način bivstvovanja u i otvorenosti prema svijetu, Spinoza naziva „etikom“; a Delez i Gatari pragmatikom. Za njih, same knjige su sklopovi ili kompleti alata za postajanje. Rizom zamjenjuje, ili barem dopunjuje, istoriju (priču koju ljudi pričaju) geografijom (zemljom koju nastanjuju). „Mapa“, za Deleza i Gatarija, je crtanje koje jeste i koje transformiše objekat koji navodno reprezentuje: „praćenje“ samo pokušava da duplira objekat. Ali rizomatski proces nije čisto „širenje“: on je strukturisan ali ne organizovan, momentima sinteze. Uvijek u pokretu, rizom niti počinje niti se završava. Pod uticajem teorija haosa i kompleksnosti, Delez i Gatari tvrde da proučavaju subjektivnost tamo gdje se pojavljuje, društvo tamo gdje se mijenja, i svijet tamo gdje se ponovo stvara. S razvojem Interneta i virtuelne stvarnosti, već smo na neki način ušli u rizomatske strukture koje oni opisuju; ali ne postoji garancija da je logika koju oni kritikuju nestala. U književnosti, Delez i Gatari ne tragaju za značenjem. Kad čitaju Hajnriha von Klajsta (1777-1811) ili Franca Kafku protivu navodnih državnih pisaca kakav je Johan Volfgang Gete (1749-1832), ili kad čitaju Henrija Džejmsa (1843-1916) ili pisce iz XX vijeka, F. Skota Ficdžeralda, Virdžiniju Vulf ili Natali Sarot, oni traže linije bijega kojima su se sami ovi pisci odvojili – a i njihovi tekstovi – od nepomičnog poretka. U postajanju, ovi pisci se „deteritorijalizuju“ od i unutar zvanične kulture prije nego „reteritorijalizuju“ sebe negdje drugdje. Od ranih 80-ih pa sve do svoje smrti, Delez je nastavio da naglašava potrebu da se umrežuju estetika i filozofija. Nakon Hiljadu Platoa, on je proučavao afektivni potencijal boje i linije u Frensis Bejkon, Logika Čula (1981); u tom djelu on primjećuje kod ovog, u Irskoj rođenog britanskog slikara, kapacitet da aficira i da bude aficiran hromatskom vibracijom. Arhitektura, logika i estetika su ispitane kao događaji u The Fold: Leibniz and Baroque (1988), gdje Delez pored toga piše o svijetu kao sklopu linija u odnosima kretanja i mirovanja.
Njegova dvotomna analiza filma izumijeva taksonomiju da zamijeni osnovnu lingvističku teoriju filma. Prvi tom, Pokretne Slike (1983), projektuje leksikon klasičnog filma (izbliza, srednji plan, krupni plan) u filozofsko polje koje povezuje tjelesnu čulnost s pokretljivošću, čiji efekat konstituiše filmske događaje u prvih 50 godina istorije filma. U drugom tomu, Slika-vrijeme (1985), Delez analizira efekat trajanja, pronalaska i odsustva mimezisa u filmovima koji slijede nakon Drugog svjetskog rata. Istovremeno, Feliks Gatari takođe objavljuje svoja djela. Razvijajući dugogodišnje relacije s radikalnim italijanskim društvenim grupama, on sarađuje sa filozofom i političkim aktivistom Antoniom Negrijem. To je za njega bila linija bijega od pomodnog intelektualnog zamora koji je vladao u Francuskoj. On se gnušao postmoderne melanholije, koju je iznova osuđivao. U Tri ekologije (1989), jednom od najsnažnijih eseja, Gatari pokreće pojmove razvijene drugdje sa Delezom. Govoreći o relacijama između mišljenja i politike, on objašnjava svoj teoretski i politički stav po mnogim savremenim pitanjima, u rasponu od eksploatacije žena, preko problema trećeg svijeta, do rasizma i ekološke degradacije. On takođe ponovo naglašava značaj književnih tekstova i produbljuje razliku između militantizma i umjetničkih izuma u onom što on naziva konvergencijom estetike, etike i politike. Knjiga malog obima služi da pokaže kako se Gatarijeva misao razvila nakon teksta kao što je „rizom“. Ne vraćajući se nazad na predstrukturalizam ili fenomenološke analize, Gatari se zalaže za filozofiju postajanja (sada preimenovanu u „ekozofiju“) u otvorenijem egzistencijalnom smislu. Delezovi Pregovori (1990) bilježe niz intervjua od 1972. do 1990. Naglasak je stavljen na hitnost primjene filozofije u pogledu kontrolisanja diskursa moći – naime, religije, kapitalizma, nauke, prava, televizije i javnog mnjenja. On takođe čini da filozofija bude kao gerilski sukob, ne samo na ulicama nego i unutar subjekata samih. U istom duhu, Delez i Gatari su napisali svoje posljednje zajedničko djelo, ubjedljivo Šta je Filozofija? (1991), koje je imalo uticaj sličan kao Anti-Edip. Oni ponavljaju svoje uvjerenje o kontinuiranom značaju filozofije kao načina mišljenja i akcije. Neodvojivost mišljenja od konteksta donosi hibridnu prirodu svih nacionalnih filozofskih i književnih tradicija. Afirmacija i akcija su bile ključne riječi u rječniku i životima Deleza i Gatarija. Pored pisanja o književnosti i umjetnosti, Gatari se bezuspješno kandidovao za funkciju u Francuskoj Partiji Zelenih, uoči svoje prerane smrti, koja je nastupila zbog srčanog udara 1992. U esejima koje je pisao za Le monde diplomatique on je istakao neophodnost restrukturisanja društvenog mišljenja i akcije. U The Exhausted, pogovoru za Beketov Quad and Other Plays for Television (1992), Delez pokazuje da je iscrpljena osoba – za razliku od umorne osobe – iscrpila sve mogućnosti. U sljedeće tri godine, on je pored toga nastavio da predaje i piše sve dok kancer nije razorio njegovo tijelo. 1995. skočio je u smrt s prozora svog stana u Parizu.
Bibliografija Delez i Gatari su najpoznatiji po svojim djelima Anti-Edip (1972, prev. 1983), Kafka: ka manjinskoj književnosti (1975, prev. 1986), Hiljadu Platoa (1980, prev. 1987), i Šta je Filozofija? (1991, prev. 1994). Pored pomenutih knjiga, djela Žila Deleza, od kojih je većina dostupna na engleskom jeziku, uključujući Prust i Znaci (1964, prev. 1972), Masochism: An Interpretation of Coldness and Cruelty (1967, prev. 1971), Kantova kritička filozofija (1971, prev. 1984), Dijalozi, sa Kler Parne (1977, prev. 1987), o vezi između kulture i politike; Fuko (1986, prev. 1988), Essays Critical and Clinical (1993, prev. 1997), s poglavljima o Alfredu Žariju, Hermanu Melvilu i Vitmanu; The Abecedaire of Gilles Deleuze (1997), skup snimljenih televizijskih intervjua; Desert Islands and Other Texts, 1953-1974 (2004); i Two Regimes of Madness, 1975-1995 (2006), The Deleuze Reader, koji je priredio i uvod napisao Konstantin V. Baundas, objavljen je 1993. Djela Feliksa Gatarija uključuju, pored gorepomenutih naslova, Molecular Revolution: Psychiatry and Politics (1977, prev. 1984); „A Liberation of desire“, u Homosexualities and French Literature (prir. Žorž Stambolian i Elen Marks, 1979); Chaosmosis (1992, prev. 1995), i Anti-Oedipus Papers (2004, prev. 2006). The Guattari Reader, koji je priredio i uvod napisao Geri Genosko, objavljen je 1996. Na francuskom, Gilles Deleuze et Félix Guattari: Biographie croisée (2007), Fransoa Doze posvećuje više od 600 strana hronološki njihovim intelektualnim i ličnim životima. User’s Guide to Capitalism and Shizophrenia: Deviations from Deleuze and Guattari (1992) Brajana Masumija je živo, provokativno čitanje koje i revolucionarno objašnjava Deleza i Gatarija, i odstupa od njih. Deleuze and Guattari: New Mappings in Politicis, Philosophy, and Culture (1998) Eleanore Kaufman i Kevina Žon Helera sadrži razne članke, uključujući detaljno objašnjenje Bruna Bostela Gatrijeve relacije prema jeziku i ubjedljivu raspravu Aden Evens i saradnika o razlici i kreativnosti. Takođe je korisno The Two-Fold Thought of Deleuze and Guattari (1998) Čarlsa Dž. Stivala. Trotomona zbirka kritika naslovljena Critical Assessments: Deleuze and Guattari, koju je priredio Gari Genosko (2000), pruža širok opseg odgovora. Deleuze and Guattari’s AntiOedipus: A reader’s Guide (2008) Jana Buhanana, sa sugestijama za dalje čitanje i bibliografijom je veoma koristan uvod za studente. Kritika Deleza uključuje Gilles Deleuze: An Apprenticeship in Philosophy (1993) Majkla Harta koja predstavlja konkretnog i egzistencijalnog Deleza, i Gilles Deleuze and the Theater of philosophy, koju su priredili Konstantin V. Baundas i Dorotea Olkovski (1994), a koja je dobar sempler čitanja Delezovog djela; ona uključuje sažete analize francuskog filozofa Alana Badjua koji je od tada objavio Deleuze: The Clamor of Being (1997, prev. 2000). Druga zbirka kritika može se naću u Deleuze: A Critical Reader, koju je priredio Pol Paton (1996). Dobar pregled Delezovog bavljenja filmom daje Dejvid Rodovik u The Time-Machine (1997). Vidjeti takođe zbornik Gregorija Fleksmana The brain is the Screen: Deleuze and the Philosophy of Cinema (2000). Feministkinje koje su u početku odbacivale Deleza i Gatarija zbog otimanja bivstvovanja ženama insistiranjem na postajanju sada revidiraju ranija stanovišta. Cijeli tom, Deleuze
and Feminism, koji su priredili Jan Buhanan i Kler Kulbruk (2000) uključuje svjež pogled na Deleza od strane nekoliko feministkinja. Vidjeti takođe Buhananov zbornik Gilles Deleuze: A Philosopher for our century? (2000). Najbolje bibliografije su Timoti S. Marfijeva „Bibliography of the works of Gilles Deleuze“ u Patonovom Deleuze, gorenavedenom, i Geri Gensokova bibliografija u Félix Guattari: An Aberrant Introduction (2002). Iz Kafka: Ka manjinskoj književnosti1 Iz Trećeg poglavlja: Šta je manjinska književnost? Manjinska književnost ne dolazi iz manjinskog jezika; prije se manjina konstruiše unutar većinskog jezika. Ali prva karakteristika manjinske književnosti u svakom slučaju je ta da je jezik aficiran visokim koeficijentom deteritorijalizacije. U ovom smislu, Kafka2 označava ćorsokak koji zatvara pristup pisanju za Jevreje u Pragu i okreće njihovu književnost u nešto nemoguće – nemogućnost ne pisanja, nemogućnost pisanja na njemačkom, nemogućnost pisanja na drugi način3. Nemogućnost ne pisanja zbog nacionalne svijesti, neizvjesne ili potlačene, nužno egzistira posredstvom književnosti („Književna borba ima svoje realno opravdanje na najvišim mogućim nivoima“). Nemogućnost pisanja do na njemačkom jeziku je za praške Jevreje osjećanje nesvodive distance od njihove primitivne češke teritorijalnosti. A nemogućnost pisanja na njemačkom je deteritorijalizacija same njemačke populacije, potlačena manjina koja govori jezikom odsječenim od naroda, kao „papirni jezik“ ili vještački jezik; sve ovo je istinitije za Jevreje koji su istovremeno dio ove manjine i isključeni iz nje, kao „Cigani koji su ukrali njemačko dijete iz kolijevke.“ Ukratko, praški njemački je deteritorijalizovani jezik, pogodan za stranu i manjinsku upotrebu. (Ovo se može uporediti u drugom kontekstu s onim što crnci u Americi mogu da urade s engleskim jezikom.) Druga karakteristika manjinskih književnosti je što je sve u njima političko. U većinskim književnostima, naprotiv, individualni interes (porodični, bračni itd.) udružuje se sa drugim ne manje individualnim interesima, društveni milje služi kao puka okolina ili pozadina; ovdje je itekako slučaj da nijedna od ovih edipalnih intriga nije obavezna ili apsolutno nužna, ali sve postaju kao jedna u širokom prostoru. Manjinska književnost je sasvim drugačija; njen skučeni prostor tjera svaku individualnu intrigu da se odmah poveže s politikom. Individualni interes stoga postaje sve više nužan, obavezan, uvećan zato što cjelokupna druga priča vibrira unutar njega. Na ovaj način, porodični trougao se povezuje s ostalim trouglovima – komercijalnim, ekonomskim, birokratskim, pravnim – koji determinišu njegove vrijednosti. Kad Kafka indicira da je jedan od ciljeva manjinske književnosti „čišćenje konflikta koji suprotstavlja oca i sina i Prevela Dana Polan, koja povremeno zadržava originalni francuski u zagradama. Franc Kafka (1883-1924), jevrejsko-austrijski pisac koji je većinu svog života živio u Pragu a pisao na njemačkom; njegovo djelo je ovdje središte procesa „postajanja-manjinom“. 3 Vidjeti pismo (Maksu) Brodu, Kafka, Pisma, jun 1921. i komentare u (Klaus) Wagenbach, Franz Kafka: Années de jeunesse (1958) (Delezova i Gatarijeva primjedba). Neke od primjedbi autora su izostavljene. Maks Brod (1884-1968), bliski prijatelj i Kafkin biograf nije poslušao zahtjev Kafke dok je bio na samrti - da uništi njegove rukopise. 1 2
mogućnost raspravljanja o tom konfliktu”, to nije pitanje edipalnog fantazma4 nego političkog programa. „Čak iako se nešto često staloženo misli, još uvijek se ne doseže granica gdje se to povezuje sa sličnim stvarima, najbrže se doseže granica u politici, bez sumnje, nastoji se vidjeti prije nego što je tu, i često se vidi ograničavajuća granica svuda…Ono što u velikoj književnosti ide nadolje, konstituišući ne nužni podrum strukture, ovdje se odvija u punoj dnevnoj svjetlosti, ono što je tamo pitanje prolaska interesa za nekolicinu, ovdje apsorbuje svakog ni više ni manje nego kao pitanje života i smrti.”5 Treća karakteristika manjinske književnosti je da sve poprima kolektivnu vrijednost. Bez sumnje, zato što talenat nije obilan u manjinskoj književnosti, nema mogućnosti za indivudalni iskaz koji bi pripadao ovom ili onom „majstoru” i koji bi mogao biti odvojen od kolektivnog iskaza. Bez sumnje, nedostatak talenta je zapravo beneficija i dopušta koncepciju nečeg drugog nego što je književnost majstora; ono što svaki autor zasebno kaže već konstituiše zajedničku akciju, i ono što on ili ona kaže ili uradi je nužno političko, čak iako se ostali ne slažu. Politički domen je kontaminirao svaku izjavu (énoncé).6 Ali iznad svega drugog, zbog toga što je kolektivna ili nacionalna svijest ”često neaktivna u spoljnom životu i uvijek u procesu razlaganja”, književnost sebe pronalazi kao zaduženu za ulogu i funkciju kolektivnog i čak revolucionarnog iskazivanja. Književnost je ta koja proizvodi aktivnu solidarnost uprkos skepticizmu; pa ako je pisac na marginama ili sasvim van svoje krhke zajednice, ova situacija mu dopušta više mogućnosti da izrazi drugu moguću zajednicu i da iskuje značenje za drugu svijest i drugu čulnost, baš kao što pas u „Investigations”7 u svojoj samoći priziva drugu nauku. Književna mašina tako postaje instrument za revolucionarnu dolazeću mašinu, ne zbog ideoloških razloga, nego zato što je sama književna mašina određena da ispunjava uslove kolektivnog iskazivanja koje je svuda u ovom miljeu nedostajuće: književnost je briga ljudi.8 Izvjesno je da u ovim uslovima Kafka vidi problem. Poruka se ne vraća na iskazivanje subjekta koji bi bio njen uzrok, ne više nego što subjekt izjave (sujet d’ énoncé) koji bi bio njena posljedica. Nesumnjivo, za neko vrijeme, Kafka je mislio shodno ovim tradicionalnim kategorijama dva subjekta, autora i junaka, naratora i karaktera, sanjara i sanjanog. Ali on će ubrzo odbiti ulogu naratora, kao što će odbiti autorsku ili majstorsku književnost, uprkos svom divljenju Geteu. Džozefina miš9 poriče individualni akt pjevanja da bi se utopila u kolektivno iskazivanje „ogromne mase junaka (njenog) naroda”. Pokret od individualizovane životinje ka gomili ili kolektivnom mnoštvu – sedam pasa muzičara. U „The Investigations of a Dog”, izrazi usamljenog istraživača teže ka sklopu (agencement) kolektivnog iskazivanja psećih vrsta čak iako ova kolektivnost nije više ili nije već data. Nema Tj. Edipovog kompleksa – želje dječaka za majkom koja čini da on vidi oca kao suparnika – koji je opisao Sigmund Frojd (1856-1939). 5 Kafka, Dnevnici, 25. decembar, 1911 (Delezova i Gatarijeva primjedba). 6 Énoncé (francuski) je izjava ili sadržaj iskaza; énonciation je akt iskazivanja. 7 „Investigations of a Dog“ je naslov Kafkine priče. 8 Kafka, Dnevnici, 25. decembar, 1911: „(Književnost je manje briga istorije književnosti nego ljudi“ – Delezova i Gatarijeva primjedba). 9 Naslovni karakter u „Josephine the Singer, or the Mouse Folk“, posljednjoj priči koju je napisao Kafka. Johan Volfgang Gete (1749-1832), maestralni njemački pjesnik, dramaturg i romanopisac. 4
subjekta; ima samo kolektivnih sklopova izlaganja, i književnost izražava ove akte u mjeri u kojoj oni nisu nametnuti spolja i u mjeri u kojoj oni postoje kao dijabolične moći dolaska ili revolucionarne sile koje bi se konstruisale. Kafkina samoća otvara ga svemu što se događa u današnjoj istoriji. Slovo K10 više ne označava naratora ili karakter, već sklop koji postaje sve više nalik mašini, činilac koji postaje sve više kolektivan zato što je individualno zaključano u njegovu ili njenu sopstvenu samoću (a to je samo u vezi s tim da pojedinac može biti odvojen od kolektivnog i voditi svoj sopstveni život). Tri karakteristike manjinske književnosti su deteritorijalizacija jezika, veza individualnog s političkom neposrednošću i kolektivni sklop iskazivanja. Mogli bismo reći da manjina više ne označava specifične književnosti nego revolucionarne uslove za svaku književnost u srcu onoga što se naziva velikom (ili utemeljenom) književnošću. Čak i onaj koji je imao tu nesreću da se rodi u zemlji velike književnosti mora da piše na tom jeziku, kao što češki Jevrej piše na njemačkom, ili Uzbekistanac na ruskom. Pisati kao što pas kopa rupu, kao što pacov kopa svoju jazbinu.11 I da to uradi, nalazeći svoju vlastitu nedovoljnu razvijenost, svoj vlastiti žargon, svoj vlastiti treći svijet, svoju vlastitu pustinju. Postoji dosta rasprava u vezi sa pitanjem „Šta je marginalna književnost?” i „Šta je popularna književnost, proletereska književnost?” Kriterijum je očigledno teško uspostaviti ukoliko se ne počne s objektivnijim pojmom – onim manjinske književnosti. Samo mogućnost uspostavljanja manjinske primjene većinskog jezika iznutra dopušta nam da definišemo popularnu književnost, marginalnu književnost itd. Samo na taj način književnost zaista postaje kolektivna mašina izražavanja i zaista postaje sposobna da razmatra i razvija svoje sadržaje. Kafka nedvosmisleno izjavljuje da je manjinska književnost sposobnija da djela nad svojim materijalom.12 Zašto ova mašina izražavanja i šta je uopšte ona? Znamo da je ona u relaciji mnoštvenih deteritorijalizacija sa jezikom; ona je situacija Jevreja koji su odustali od češkog jezika istovremeno kad i od ruralne sredine, ali ona je takođe situacija njemačkog jezika kao „papirnog jezika”. Elem, neko može otići dalje; može još dalje gurnuti ovaj pokret deteritorijalizacije izražavanja. Ali postoje samo dva načina da se to učini. Jedan je da se vještački obogati ovaj njemački, da se formira kroz sredstva simbolizma, oneirizma, ezoteričkog smisla, skrivenog značenja. Ovo je pristup praške škole, Gustava Mejrinka i mnogih drugih, uključujući Maksa Broda.13 Ali ovaj pokušaj podrazumijeva očajnički pokušaj simboličke reteritorijalizacije, utemeljene na arhetipovima, Kabali i alhemiji, što naglašava njeno bjekstvo od ljudi i što će naći svoj politički ishod samo u cionizmu i stvarima kao što je „san o Cionu”.14 Kafka će brzo odabrati drugi put ili, radije, izumjeće drugi put. On će se odlučiti za njemački jezik Praga Junak Zamka (1926), posthumno objavljenog i nezavršenog Kafkinog romana poznat je samo kao K.; junak Procesa (1925), drugog posthumno objavljenog nezavršenog romana je Jozef K. 11 „Jazbina“ je Kafkina priča. 12 Kafka, Dnevnici, 25. decembar: „Sjećanje male nacije nije manje od sjećanja velike i može potpunije upiti postojeći materijal.“ (Delezova i Gatarijeva primjedba) 13 Vidjeti odlično poglavlje „Prague at the Turn of the Century“, u Wagenbach, Franz Kafka, o situaciji njemačkog jezika u Čehoslovačkoj i praškoj školi (Delezova i Gatarijeva primjedba). Meyrink (1868-1932), njemački autor okultne fikcije, uključujući roman The Golem (1915). 10
takav kakav jeste i u svom njegovom siromaštvu. Uvijek ići dalje u pravcu deteritorijalizacije, do tačke uravnoteženja. Pošto je jezik suvoparan, učiniti ga vibrirajućim s novim intenzitetom. Suprotstaviti čistu intenzivnu upotrebu jezika svim simboličkim ili čak značajnim ili jednostavno označavajućim upotrebama istog. Doći do savršenog i neuobličenog izražavanja, materijalno intenzivnog izražavanja. (Za ova dva moguća puta, zar ne bismo mogli pronaći iste alternative, pod drugim uslovima, kod Džojsa i Beketa? 15 Kao Irci, obojica su živjela u genijalnim uslovima manjinske književnosti. To je sjaj ove vrste manjinske književnosti – biti revolucionarna sila za svu književnost. Usvrhovljenje engleskog i svakog jezika kod Džojsa. Usvrhovljenje engleskog i francuskog kod Beketa. Ali prethodni nikad nije prestao da operiše s veseljem i prevelikom određenošću i da dovodi do svih vrsta svjetskih reteritorijalizacija. Drugi nastavlja suvoćom i uravnoteženjem, voljnim siromaštvom, gurajući deteritorijalizaciju u takav ekstrem da ne ostaje ništa sem intenziteti). Koliko ljudi danas živi u jeziku koji nije njihov vlastiti? Ili više ne, ili još ne, čak iako znaju svoj vlastiti a šturo znaju većinski jezik kojim su prisiljeni da se služe? Ovo je problem imigranata, posebno njihove djece, problem manjina, problem manjinske književnosti, ali i problem za sve nas: kako razdvojiti manjinsku književnost od njenog sopstvenog jezika, dopuštajući joj da izazove jezik i učini da on slijedi uravnoteženi revolucionarni put? Kako postati nomadom i imigrantom i Romom u odnosu na sopstveni jezik? Kafka odgovara: ukradi dijete iz kolijevke, hodaj po žici. ∗ ∗ ∗ Iz Hiljadu Platoa: Kapitalizam i Šizofrenija16 Iz Uvoda: Rizom Nas dvojica smo napisali Anti-Edipa17, zajedno. Pošto je svaki od nas bio poseban, već je bilo gužve. Ovdje smo iskoristili sve što je u dometu, što je najbliže i najdalje. Pisali smo duhovite pseudonime da bismo očuvali rekogniciju. Zašto smo zadržali svoja sopstvena imena? Iz navike, čisto iz navike. Da bismo zauzvrat sebe učinili neprepoznatljivim. Da prikažemo neprimijetnim, ne sebe, nego ono što čini da djelujemo, osjećamo i mislimo. Takođe zbog toga što je lijepo govoriti kao svi ostali, reći da sunce izlazi, kad svi znaju da je to jedini način govorenja. Da dosegnemo, ne tačku na kojoj neko može reći Ja, nego tačku gdje nema značaja da li neko govori Ja. Mi više nismo mi. Svako će znati sebe. Mi smo pomagali, bili nadahnuti, mnoštveni. Jevrejski zavičaj u Palestini kojem cionizam teži i koji se ostvaruje u uspostavljanju države Izrael 1948. Kabala: sistem jevrejskog misticizma, posebno ezoterične teozofije u XIII vijeku i kasnije. 15 Semjuel Beket (1906-1989), romanopisac i dramaturg rođen u Irskoj, koji je objavljivan na francuskom i engleskom. Džejms Džojs (1882-1941), irski pisac čije su priče izvanredno inovativne što se tehnike i jezika tiče. 16 Preveo Brajan Masumi, koji povremeno zadržava izvorni francuski u zagradama. 17 Anti-Edip: Kapitalizam i Šizofrenija, na koji se ovaj rad nastavlja, objavljen je na francuskom 1972. 14
Knjiga nema objekat niti subjekat; ona je sačinjena od različito oblikovanih predmeta i veoma različitih datuma i brzina. Pripisati knjigu subjektu znači previdjeti oveo djelovanje važnih stvari i eksteriornost njihovih relacija. To znači fabrikovati blagodatnog Boga da bi se objasnila geološka kretanja. U knjizi, kao i u svim stvarima, postoje linije artikulacije ili segmentarnosti, slojevi i teritorije, ali takođe i linije bijega, pokreta deteritorijalizacije i deslojevitosti. Uporedne stope protoka ovih linija proizvode fenomen relativne sporosti i viskoznosti ili, nasuprot, ubrzanja i prekida. Sve ovo, linije i mjerljive brzine, konstituišu sklop. Knjiga je sklop ove vrste, i kao takva je nepripisiva. Ona je mnoštvenost – ali mi još ne znamo šta mnoštvenost iziskuje kada više nije pripisana tj. nakon što je uzdignuta na status supstancijalnog. Jedna strana mašinskog sklopa se suočava sa slojem, koji je bez sumnje čini nekom vrstom organizma, ili označujućeg totaliteta, ili determinacije pripisive subjektu; on takođe ima stranu koja se suočava sa tijelom bez organa18 koje konstantno rasklapa organizam, izazivajući neoznačujuće čestice ili čiste intenzitete da prođu ili kruže, i pripisujući sebi subjekte koji ga ne ostavljaju ni sa čim do sa tragom intenziteta. Šta je tijelo bez organa knjige? Postoji nekoliko, zavisno od prirode linija koje se razmatraju, njihovih partikularnih stepena ili gustina, i mogućnosti njihove konvergencije na „planu konzistencije” što osigurava njihovu selekciju. Ovdje, kao i svuda, mjerne jedinice su ono što je suštinsko: kvantifikovati pisanje. Nema razlike između onoga o čemu knjiga govori i kako je napravljena. Stoga, knjiga takođe nema predmet. Kao sklop, knjiga ima samo sebe, u vezi sa drugim sklopovima i u odnosu na druga tijela bez organa. Nikad nećemo pitati šta knjiga znači, kao označitelj ili označeno 19; nećemo tragati ni za čim da bismo to razumjeli. Pitaćemo sa čime funkcioniše, u vezi sa kojim drugim stvarima prenosi ili ne prenosi intenzitete, u koje su umetnute i izmijenjene druge mnoštvenosti, i sa kojim tijelima bez organa konvergiraju. Knjiga postoji samo kroz vanjskost i na vanjskosti. Sama knjiga je mala mašina; šta je relacija (takođe mjerljiva) ove književne mašine prema ratnoj mašini, ljubavnoj mašini, revolucionarnoj mašini, itd. – apstraktnoj mašini koja ih skupa briše? Kritikovani smo zbog toga što previše citiramo književne autore. Ali kad neko piše, jedino pitanje je kojoj drugoj mašini se književna mašina može priključiti, da bi radila. Klajst i bijesna ratna mašina, Kafka 20 i izvanredna birokratska mašina... (Šta ako neko postane životinjom ili biljkom kroz književnost, što ne znači bukvalno? Bi li bilo prvi put da neko riječju postane životinjom?) Književnost je sklop. Ona nema ništa s ideologijom. Nema ideologije i nikada je nije ni bilo. Način mišljenja tjelesnog iskustva kao međupovezanog sistema tokova i sila prije nego strukture organa. Takođe upućujući na TbO, ono ističe razliku između nepredvidivog živog tijela i seciranog mrtvog tijela i vidi tijelo kao neprekidnu „želeću-mašinu“. 19 Termini dolaze iz strukturalne teorije jezika koju je razvio Ferdinand de Sosir (18571913). Podjela na „znak“ i „označitelj“ (predmet znaka) i „označeno“ (značenje znaka) ogleda se u podjeli između predmeta i značenja koju Delez i Gatari teže da ovdje pokrenu. 20 Franc Kafka (1883-1924), austrijski romanopisac i pisac kratkih priča, koji je većinu svog života proživio u Pragu; on je upečatljivo opisao birokratsku mašinu u svom nedovršenom romanu Zamak (1926). Heinrich von Kleist (1777-1811), njemački pisac komada i romana; njegov komad Princ Fridrih fon Homburg (1811) bavi se „ratnom mašinom“. 18
Svi mi govorimo o mnoštvenostima, linijama, slojevima i segmentarnostima, linijama bijega i intenziteta, mašinskim sklopovima i njihovim različitim tipovima, tijelima bez organa i njihovoj konstrukciji i selekciji, planu konzistencije, i u svakom slučaju mjernim jedinicama. Stratometrima, deleometrima,21 TbO jedinicama gustine, TbO jedinicama konvergencije: Ne samo da one konstituišu kvantifikaciju pisanja, nego definišu pisanje kao uvijek mjeru nečeg drugog. Pisanje nema ništa s označavanjem. Ono ima veze sa mjerenjem, mapiranjem, čak i svjetovima koji tek dolaze. Prvi tip knjige je korijen-knjiga. Drvo je uvijek slika svijeta, ili korijen slike svijeta-drveta. Ovo je klasična knjiga, kao uzvišena, označujuća i subjektivna organska interiornost (sloj knjige). Knjiga podražava svijet, kao što umjetnost podražava prirodu: putem postupaka koji su specifični onom što ispunjava ono što priroda ne može ili više ne može. Zakon knjige je zakon refleksije, Jednog koje postaje dvoje. Kako može zakon knjige da prebiva u prirodi kad je on ono što vlada nad podjelom između svijeta i knjige, prirode i umjetnosti? Jedno postaje dvoje: kadgod se susretnemo s ovom formulom, čak i ako ju je strateški iznio Mao22 ili je shvatimo na „najdijalektičkiji” mogući način, ono što je pred nama jeste najklasičnija i dobro reflektovana, najstarija i najizrabljenija vrsta mišljenja. Priroda ne funkcioniše na taj način: u prirodi, korijeni su glavni korijeni sa mnoštvenijim, lateralnijim i kružnijim sistemom razgranatosti, nego sa dihotomnim. Mišljenje zaostaje za prirodom. Čak je i knjiga kao prirodna realnost glavni korijen, sa svojom osnovnom kičmom i okružujućim lišćem. Ali knjiga kao duhovna realnost, Drvo ili Korijen kao slika, beskrajno razvija zakon Jednog koje postaje dvoje, zatim dvoje koje postaje četvoro... Binarna logika23 je duhovna realnost korijena-drveta. Čak i disciplina toliko „napredna” kao što je lingvistika zadržava korijen-drvo kao svoju fundamentalnu sliku, i tako ostaje spojena sa klasičnom refleksijom (na primjer, Čomski24 i njegovo gramatičko drveće, koje počinje na tački S i nastavlja dihotomijom). Ovo je, da tako kažemo, sistem mišljenja koji nikad nije dostigao razumijevanje mnoštvenosti: kako bi se došlo do dvije sljedeće duhovne metode mora se pretpostaviti jak princip jedinstva. Na strani objekta je bez sumnje moguće, slijedeći prirodnu metodu, da se ide direktno od Jednog ka troje, četvoro ili petoro, ali samo ako postoji jaki princip dostupnog jedinstva, jedinstva glavnog korijena koje podupire sekundarno korijenje. To nas neće daleko odvesti. Binarna logika dihotomije je jednostavno zamijenjena binunivoknim25 relacijama između uzastopnih krugova. Osnovni glavni krojen ne daje bolje razumijevanje mnoštvenosti nego što to čini dihotomni korijen. Jedan dejstvuje unutar objekta, drugi u subjektu. Binarna Delezova i Gatarijeva kovanica: konverzije u linijama smrti. Mao Cetund (1893-1976), vodeći i glavni marksistički teoretičar u kineskoj komunističkoj revoluciji; fraza „jedno postaje dvoje“ (primijenjena na rođenje djece) pojavljuje se u Primjerima Dijalektike (1959). 23 Logika ili/ili, u kojoj su sve vrijednosti u paru suprotnosti. 24 Noam Čomski (rođen 1928), američki lingvista koji je izumio transformativnogenerativnu gramatiku, koja pokušava da poveže iskaze sa različitim strukturama i objasni za sve prihvatljive iskaze jezika razlikujući „duboke strukture“ (prirođene i nesvjesne forme koje osiguravaju kompetenciju) i „površinske strukture“ (posebne iskaze u koje se duboke strukture pretvaraju prilikom upotrebe). 25 Okreće se na obje strane, ali samo na propisan način. 21 22
logika i biunivokne relacije još uvijek dominiraju psihoanalizom (drvo obmane u frojdovskoj interpretaciji Šreberovog26 slučaja), lingvistikom, strukturalizmom, čak i informatičkom naukom. Korijenski sistem, ili snopovski korijen,27 je druga slika knjige kojoj je naša modernost svojom voljom odana. Ovog puta, glavni korijen je prekinut, ili je njegov nagovještaj uništen; neposredna, neodređena mnoštvenost sekundarnih korijena nakalemljuje se na njega i podliježe naprednom razvoju. Ovog puta, prirodna realnost je ono što prekida glavni korijen, ali jedinstvo korijena opstaje, po mogućnosti kao prošlo ili kao dolazeće. Moramo se zapitati da li se refleksivna, duhovna realnost za ovakvo stanje ne nadoknađuje zahtijevanjem sveobuhvatnijeg tajnog jedinstva ili ekstenzivnijeg totaliteta. Uzmimo rasijecajući metod Vilijama Barouza28: sklapanje nekih tekstova s drugima, koje konstituiše mnoštvenost i čak slučajno korijenje (kao sječenje), implicira dodatnu dimenziju tekstovima koji su predmet razmatranja. U ovoj dodatnoj dimenziji savijanja, jedinstvo konstituiše svoj duhovni rad. Eto zašto i najodlučniji fragmentirani rad može biti predstavljen kao totalni rad ili Magnum Opus.29 Većina modernih metoda za množenje nizova ili rast mnoštvenosti su savršeno validne u jednom pravcu, na primjer, u linearnom, s obzirom da se jedinstvo totalizacije samopotvrđuje čak mnogo čvršće u drugoj, kružnoj ili cikličnoj dimenziji. Kad god mnoštvenost zauzima strukturu, njen rast se grana redukcijom u njenim zakonima kombinacije. Oni koji odbacuju jedinstvo su bez sumnje anđeoski učitelji, doctrines angelici, zato što potvrđuju upravo anđeosko i superiorno jedinstvo. Džojsove30 riječi, precizno opisane kao one koje imaju ”mnoštvo korijena”, razbijaju linearno jedinstvo riječi, čak i jezika, da bi postavile ciklično jedinstvo rečenice, teksta ili znanja. Ničeovi31 aforizmi razbijaju linearno jedinstvo znanja, da bi pozvali ciklično jedinstvo vječnog vraćanja, predstavljenog kao nepoznatog u mišljenju. Ovo je takoreći snopovni sistem koji ne raskida sa dualizmom, sa komplementarnošću između subjekta i objekta, prirodnom realnošću i duhovnom realnošću: jedinstvo je konstantno osujećeno i opstruisano u objektu, dok novi tip jedinstva trijumfuje u subjektu. Svijet je izgubio svoju osnovu; subjekt više ne može čak ni dihotomizovati, nego se pridružuje višem jedinstvu, afirmacije ili pre-određenosti, u uvijek dimenziji dodatoj na onu njegovog objekta. Svijet je postao haos, ali knjiga ostaje slika svijeta; korijenskihaozmos prije nego korijen-kosmos. Čudna mistifikacija: previše sveobuhvatna knjiga da bi bila fragmentovana. Bilo kako bilo, kako ogavna ideja, knjiga kao Daniel Paul Schreber (1842-1911), njemački sudija čije je Memoirs of My Nervous Illness (1903) analizirao Sigmund Frojd (1856-1939), austrijski utemeljitelj psihoanalize, u važnoj studiji 1911. 27 Mali, sekundarni korijen (snop je takođe dio knjige objavljene u djelovima, a obje riječi dijele latinski korijen fascism). 28 Američki pisac eksperimentalnih romana (1914-1997); vidjeti „The Cut-Up Method of Brion Gysin“ u The Third Mind (1978), Burroughs i Gysin. 29 Aluzija na francuskog pjesnika Stefana Malarmea (1842-1898), koji je kombinovao notorni fragmentarni stil s alhemičkim snom Velikog Rada. 30 Džejms Džojs (1882-1941), irski pisac poznat po tehničkim inovacijama i inovacijama u riječima u svojim pričama, posebno u Finnegans Wake (1939), koja završava nezavršenom rečnicom koja je kompletirana fragmentom kojim knjiga počinje. Docrtines angelici: anđeoski učitelji (latinski). 31 Fridrih Niče (1844-1900), njemački filozof. 26
slika svijeta. Uistinu, nedovoljno je reći „Neka dugo živi mnoštvenost”, teško kao zavapiti. Nisu dovoljne leksička niti sintaksička pamet da bi se čulo. Mnoštvenost mora da bude sačinjena, ne stalnim dodavanjem više dimenzije, nego jednostavnijim načinima, nametanjem pribranosti, s brojnim dimenzijama koje su već važeće – uvijek n-1 (jedini način da se pripada mnoštvu: uvijek oduzeti). Oduzeti jedinstvo mnoštvenosti da bi se konstituisala; pisati na n-1 dimenzijama. Sistem ove vrste mogao bi se nazvati rizomom. Rizom kao subterenska stabljika je apsolutno različita od korijenja i ogranaka. Lukovica i krtola su rizomi. Biljke s korijenjem ili ograncima mogu biti rizomorfične na sasvim drugi način: pitanje je da li je biljni život u svojoj specifičnosti sasvim rizomatičan. Čak su i životinje to u svojoj uvijenoj formi. Pacovi su rizomi. Jazbine takođe, u svojim funkcijama kao skloništa, snabdijevanja, kretanja, odstupanja i bjekstva. Sâm rizom pretpostavlja različite forme, od razgranate površinske ekstenzije u svim pravcima do srastanja u lukovice i krtole. Kad se pacovi gomilaju jedan na drugog. Rizom uključuje najbolje i najgore: krompir i pirevinu, ili korov. Životinja ili biljka, pirevina ili korov. ∗ ∗ ∗ Da sumiramo glavne karakteristike rizoma: za razliku od drveća ili njihovog korijenja, rizom povezuje sve tačke s drugim tačkama, i njegova svojstva nisu nužno povezana sa svojstvima iste prirode; on uvodi u igru različite režime znakova, čak i neoznačenih oblika. Rizom nije svodiv na Jedno niti na mnoštvo. On nije Jedno koje postaje Dvoje, ili čak troje, četvoro, petoro itd. On nije mnoštvo izvedeno iz Jednog, ili kojem je Jedno dodato (n+1). On se sastoji ne od jedinica nego od dimenzija, ili pravaca u pokretu. On nema kraj niti početak, nego je uvijek u sredini (milieu) iz koje raste i koju prekoračuje. On konstituiše linearne mnoštvenosti s n dimenzijama koje nemaju niti subjekat niti objekat koji se može izložiti na planu konzistencije i od kojeg je jedno uvijek oduzeto (n-1). Kada mnoštvenost ove vrste mijenja dimenziju, ona nužno mijenja i prirodu, podliježe metamorfozi. Za razliku od strukture, koja je definisana skupom tačaka i pozicija, sa binarnim relacijama između tačaka i biunivoknih relacija između pozicija, rizom je sačinjen samo od linija: linija segmentarnosti i slojeva kao svojih dimenzija, i linije bijega ili deteritorijalizacije kao maksimalne dimenzije nakon koje mnoštvenost podliježe metamorfozi, mijenjaju se po prirodi. Ove linije ili crte ne bi trebalo miješati sa rodovima arborescentnog tipa, koji su puki spojevi između tačaka i pozicija, koji se mogu lokalizovati. Za razliku od drveta, rizom nije objekt reprodukcije: niti spoljne reprodukcije kao slika-drvo, niti unutrašnje reprodukcije kao drvo-struktura. Rizom je antigenealoški. On je kratkotrajna memorija, ili antimemorija. Rizom djeluje varijacijom, širenjem, osvajanjem, zauzimanjem, ograncima. Za razliku od grafičkih umjetnosti, crtanja ili fotografije, za razliku od ucrtavanja, rizom se tiče mape koja mora biti proizvedena, konstruisana, mape koja je uvijek odvojiva, poveziva, reverzibilna, promjenljiva, i koja ima mnoštvo ulaza i izlaza, i ima svoje sopstvene linije bijega. On je putanja koja mora biti na mapi, ne suprotno. Nasuprot centriranim (čak policentričnim) sistemima sa hijerarhijskim načinima komunikacije i preduspostavljenim stazama, rizom je acentriran, ne-hijerarhičan,
neoznačavajući sistem bez Opštosti i bez organizovane memorije ili centralne automatizacije, određen samo cirkulacijom stanja. Ono o čemu se radi u rizomu jeste relacija prema seksualnosti – ali takođe prema životinji, biljki, svijetu, politici, prirodnim i vještačkim stvarima – koja je sasvim različita od arborescentne relacije: svih vrsta „postajanja”. Plato je uvijek u sredini, a ne na početku ili na kraju. Rizom je sačinjen od platoa. Gregori Bejtson32 koristi riječ „plato” da označi nešto veoma posebno: kontinuiranu, samo-vibrirajuću regiju intenziteta čiji razvoj ukida bilo kakvu orijentaciju prema tački kulminacije ili spoljnjem kraju. Bejtson navodi kulturu Balineza kao primjer: seksualne igre majka-dijete, i čak svađe između muškaraca, koje podliježu ovoj bizarnoj intenzivnoj stabilizaciji. „Neka vrsta kontinuiranih platoa intenziteta je zamjena za (seksualni) vrhunac”, rat ili tačku kulminacije. Žalosna karakteristika Zapadnog uma je povezivanje izražavanja i akcija k eksteriornim ili transcendentnim krajevima, umjesto ka razvijanju istih na planu konzistencije na osnovu njihove intrinsične vrijednosti.33 Na primjer, knjiga koja je sastavljena od poglavlja ima tačke kulminacije i završetka. Šta se odvija u knjizi koja se sastoji od platoa koji komuniciraju jedan s drugim preko mikrofizura, kao u mozgu? „Platoom” nazivamo bilo koju mnoštvenost povezanu s drugom mnoštvenošću putem plitkih podzemnih stabljika na način da formiraju ili razgranavaju rizom. Pišemo ovu knjigu kao rizom. Ona se sastoji od platoa. Dajemo je u cirkularnoj formi, ali samo zbog šale. Svakog jutra bismo se probudili, i svaki od nas bi se pitao kojeg platoa da se lati, pišući pet redova ovdje, deset tamo. Imamo halucinatorna iskustva, gledamo linije koje napuštaju jedan plato i nastavljaju ka drugom kao kolone malih mrava. Pravimo krugove konvergencije. Svaki plato se može posmatrati počev od bilo gdje i može biti povezan s bilo kojim drugim platoom. Da bi se ostvarila mnoštvenost, mora se imati metod koji je efektivno konstruiše; niti tipografska mudrost, niti leksička agilnost, niti miješanje ili stvaranje riječi, niti sintaksička drskost – ne mogu je zamijeniti. U stvari, one su više česte nego puke mimetičke procedure koje se upotrebljavaju da šire i rasipaju jedinstvo koje je zadržano u različitoj dimenziji za sliku-knjigu. Tehnonarcizam. Tipografske, leksičke ili sintaksičke kreacije su nužne samo kada ne pripadaju formi izražavanja skrivenog jedinstva, postajući dimenzijama mnoštvenosti koje se razmatraju; znamo samo da su rijetki uspjeli u ovome.34 Mi nismo u stanju da to učinimo. Mi samo koristimo riječi koje, zauzvrat, za nas funkcionišu kao platoi, RIZOMATIKA = ŠIZOANALIZA = STRATOANALIZA = PRAGMATIKA = MIKROPOLITIKA. Ove riječi su pojmovi, ali pojmovi su linije, takoreći, brojni sistemi priključeni partikularnim dimenzijama mnoštvenosti (slojevima, molekularnim lancima, linijama bijega ili prekida, krugovima konvergencije itd.). Nigdje ne tvrdimo da naši pojmovi imaju titulu nauke. Nismo bliskiji s naučnošću nego s ideologijom; sve što znamo su Engleski antropolog, biolog, etnolog i filozof (1904-1980). Gregory Bateson, Step toward an Ecology of Mind (New York: Ballantine Books, 1972), str. 113. Primijetno je da se riječ „plato“ upotrebljava u klasičnim studijama o lukovicama, krtolama i rizomima: vidjeti uvod u „Bulb“ u M.H. Baillon, Dictionnaire de botanique (Dictionary of Botany) (Paris: Hachette, 1876-92) (Delezova i Gatarijeva primjedba). 34 Na primjer, Joëlle de la Casinière, Absolumet nécessaire (Absolutely Necessary): The Emergency Book (Paris: Minuit, 1973), istinska nomadska knjiga. U istom duhu, vidjeti istraživanje koje je u toku u Montfaucon Istraživačkom Centru (Delezova i Gatarijeva primjedba). 32 33
sklopovi. A jedini sklopovi su mašinski sklopovi želje i kolektivni sklopovi izlaganja. Bez značenja35, bez subjektifikacije: pisanje na n-tu moć (sva individulna izlaganja ostaju zarobljena u dominantna značenja, sve označujuće želje su povezane sa dominantnim subjektima). Sklop, u svojoj mnoštvenosti, nužno djeluje na semiotičke tokove, materijalne tokove i društvene tokove istovremeno (nezavisno od bilo koje rekapitulacije koja bi mogla biti sačinjena od njega u naučnom ili terapijskom korpusu). Nema više tripartitne podjele između polja realnosti (svijeta) i polja reprezentacije (knjige) i polja subjektivnosti (autora). Radije, sklop uspostavlja veze između izvjesnih mnoštvenosti izvučenih iz svakog od ovih poredaka, tako da knjiga nema nastavak niti svijet kao objekat, niti jednog ili više autora kao svoj subjekat. Ukratko, mislimo da se ne može pisati dovoljno u ime vanjskosti. Vanjskost nema sliku, nema značenje, nema subjektivnost. Knjiga je sklop sa vanjskošću, protiv knjige kao slike svijeta. Rizom-knjiga nije dihotomna, osnovna ili snopovska knjiga. Nikad ne širi korijenje dolje, niti ga sadi, koliko god teško bilo izbjeći vraćanje na stare postupke. „Ove stvari koje mi se događaju, ne događaju mi se iz korijena, nego negdje iz njihovog središta. Neka neko pokuša da ih uhvati, neka neko pokuša da uhvati travku i da je čvrsto drži kad počne da raste iz središta.”36 Zašto je ovo tako teško? Pitanje je direktno pitanje perceptualne semiotike. Nije lako vidjeti stvari u sredini, radije nego gledati ih odozdo prema gore ili odozgo prema dolje, ili slijeva nadesno ili zdesna nalijevo: pokušajte, vidjećete da se sve mijenja. Nije lako vidjeti travu u stvarima i riječima (slično je Niče rekao da aforizam mora biti „preživljen”; plato nikad nije odvojiv od krava koje ga naseljavaju, koje su takođe oblaci na nebu). Istorija je uvijek pisana sa sedentarne tačke gledišta i u ime unitarnog državnog aparata, barem mogućeg, čak i kad su tema nomadi. Ono što nedostaje je Nomadologija, suprotnost istoriji. Takođe su rijetki uspjesi u ovome, na primjer, po pitanju Dječijih Krstašklih ratova:37 knjiga Marsela Švoba umnožava narative kao i mnogi platoi različitim brojevima i dimenzijama. Onda, tu je i knjiga Andržejevskog, Les portes du paradis (Vrata raja), sačinjena od jedne neprekinute rečenice; rijeka djece; rijeka hodanja s pauzama, lutanje, i žurenje naprijed, semiotička rijeka priznanja sve djece koja idu prema starom monahu na čelu procesije da bi dali svoje izjave; rijeka želje i seksualnosti, svakom djetetu je uskraćena ljubav i ono manje-više biva vođeno mračnom posmrtnom pederastijskom željom grofa od Vendoma; sve ovo s krugovima konvergencije. Ono što je važno nije da li su tokovi „Jedno ili mnoštvo” – prošli smo tu tačku: kolektivni sklop izlaganja, mašinski sklop želje, jedno unutar drugog i oboje priključeni ogromnoj vanjskosti – jeste mnoštvenost u svakom slučaju. Skoriji primjer je knjiga Armanda Farašija o Četvrtom Krstaškom ratu 38, La dislocation, Termin koji ističe proces proizvođenja smisla (nasuprot značaju, koji ističe rezultat). The Diaries of Franz Kafka, prir. Maks Brod, prev. Joseph Kresh (New York: Schocken, 1948), str. 12 (Delezova i Gatarijeva primjedba). 37 Pokušaj na hiljadu djece da stignu u Svetu Zemlju da je povrate od Muslimana; prva grupa se zaputila iz Vendoma u ljeto 1212. 38 Jedna od osam evropskih vojnih ekspedicija (1095-1291) je namjeravala da protjera Muslimane iz Jerusalima i sa drugih hrišćanskih svetih mjesta; Četvrti Krstaški rat je navodno ciljao na Egipat (centar muslimanske moći) ali se okrenuo da osvoji hrišćanske gradove Zaru (u Mađarskoj) i Konstantinopolj, koji je opljačkan 1203. 35 36
u kojoj rečenice sebe isturaju i rasipaju, ili se guraju i koegzistiraju, i u kojoj slova, tipografija počinje da pleše kako Krstaški rat postaje deliričniji.39 Ovo su modeli nomadskog i rizomatskog pisanja. Pisanje ujedinjuje ratnu mašinu i linije bijega, napuštajući slojeve, segmentarnosti, sedentarnost, državni aparat. Ali zašto je model još neophodan? Nisu li ove knjige još „slike” Krstaških ratova? Ne zadržavaju li one još uvijek jedinstvo, u Švobovom slučaju osnovno jedinstvo, u Farašijevom napušteno jedinstvo, i u najljepšem primjeru, Les portes du paradis, jedinstvo sahranjenog grofa? Ima li potrebe za dubljim nomadizmom od onog Krstaških ratova, nomadizmom istinskih nomada, ili onih koji se čak više ne kreću niti išta podražavaju? Nomadizam onih koji samo sklapaju (agencent). Kako knjiga pronalazi adekvatnu vanjskost s kojom se sklapa u heterogenost, prije nego li u svijet da bi se reprodukovala? Kulturalna knjiga je nužno praćenje: već praćenje sebe same, praćenje prethodne knjige istog autora, praćenje drugih knjiga ma koliko različite one mogle biti, beskrajno praćenje uspostavljenih pojmova i riječi, praćenje svijeta u sadašnjosti, prošlosti i budućnosti. Čak i antikulturalna knjiga još može biti opterećena teškim kulturalnim teretom: ali ona će ga aktivno koristiti, za zaboravljanje umjesto za sjećanje, za nerazvijenost umjesto za napredak ka razvitku, za nomadizam umjesto sedentarnosti, da napravi mapu umjesto praćenja. RIZOMATIKA = POP ANALIZA, čak iako ljudi imaju da rade i druge stvari osim da je čitaju, čak iako su blokovi akademske kulture ili pseudonaučnosti u njoj još uvijek suviše bolni ili teški. Nauka bi potpuno poludjela ako bi ostala na svojim sopstvenim izumima. Pogledajte matematiku: to nije nauka, ona je čudovišni sleng, ona je nomadska. Čak i u domenu teorije, posebno u njemu, bilo koji nepouzdani i pragmatički okvir je bolji od praćenja pojmova, s njihovim promjenama i napretkom koji ne mijenja ništa. Neprimijetni prekid, ne označujuća promjena. Nomadi su izumjeli ratnu mašinu nasuprot državnom aparatu. Istorija nikad nije shvatila nomadizam, knjiga nikad nije shvatila vanjskost. Država kao model za knjigu i mišljenje, ima dugu istoriju: logos,40 filozof-kralj, transcendencija Ideje, interiornost pojma, republika umova, sud razuma, funkcioneri mišljenja, čovjek kao zakonodavac i subjekt. Pretenzija države da bude svjetski poredak i da ukorijeni čovjeka. Relacija ratne mašine prema vanjskosti nije drugi „model”; ona je sklop koji samo mišljenje čini nomadskim, a knjigu radnim dijelom u svakoj pokretnoj mašini, stabljikom rizoma (Klajst i Kafka protiv Getea41). Pišite n-toj moći, n-1 moći, pišite sa sloganom: Pravite rizome, ne korijenje, nikad biljku! Ne sijte, uzgajajte izdanak! Ne budite jedno ili mnoštvo, budite mnoštvenosti! Preskočite linije, nikad se ne saplićite o tačku! Brzina Marcel Schwob, The Children’s Crusade, prev. Henry Copley (Boston: Small, Maynard, 1898); Jerzy Andrzejewski, Les Portes du paradis (Paris: Gallimard, 1949); Armand Farrachi, La Dislocation (Paris: Stock, 1974). U kontekstu Schwobove knjige je Paul Alphandéry primijetio da bi književnost, u pojedinim slučajevima, mogla revitalizovati istoriju i nametnuti joj „prave pravce istraživanja“; La Chrétienneté et l’idée de croisade (Hrišćanstvo i ideja Krstaškog rata) (Paris: Albin Michel, 1959), tom 2, str. 116 (Delezova i Gatarijeva primjedba). 40 Riječ, govor; diskurs, um (grčki); u Novom Zavjetu, logos se često izjednačava sa Hristom. 41 Johan Volfgang Gete (1794-1832), maestralni njemački pjesnik, dramaturg i romanopisac. 39
pretvara tačku u liniju!42 Budite brzi, čak i kada još stojite! Linije sreće, linije kukova, linije bijega. Ne unosite Opštost u sebe! Nemajte samo ideje, samo imajte ideju (Godard).43 Imajte kratkoročne ideje. Pravite mape, ne fotografije ili crteže. Budite Pink Panter i vaše ljubavi će biti kao osa ili orhideja, mačka i babun. Kao što kažu o starom čovjeku na rijeci : Ne sadi krompir, Ne sadi pamuk, On je te biljke brzo zaboravio, Ali stari čovjek s rijeke, On nastavlja da se kotrlja44 Rizom nema početak niti kraj; on je uvijek u sredini, između stvari, međubivstvovanje, intermezzo. Drvo je srodstvo, ali rizom je otuđenost, jedinstvena otuđenost. Drvo nameće glagol ”biti”, a materijal rizoma je konjukcija, „i...i...i...” Ova konjukcija ima dovoljno snage da uzdrma i iskorijeni glagol „biti”. Gdje idete? Odakle dolazite? Šta određujete?45 Ovo su potpuno beskorisna pitanja. Raščišćavanje prošlosti, počinjući ili ponovo počinjući od nulte tačke, tražeći početak ili temelj – sve implicira lažni pojam puta i kretanja (koncepciju koja je metodička, pedagoška, inicijatorska, simbolička...). Ali Klajst, Lenc i Buhner46 imaju drugi način putovanja i kretanja: nastavljaju od sredine, kroz sredinu, dolaze i odlaze prije nego li počinju i završavaju.47 Američka književnost i već engleska književnost manifestuju ovaj rizomatski pravac u čak širem opsegu; one znaju kako da se kreću između stvari, uspostavljaju logiku I, obaraju ontologiju, iskorjenjuju temelje, anuliraju završavanja i počinjanja. One znaju kako da primijene pragmatiku. Sredina nikako nije prosjek; naprotiv, iz nje stvari skupljaju brzinu. Između stvari se ne određuje lokalizujuća relacija koja ide od jedne stvari ka drugoj i nazad, nego normalni pravac, transverzalno kretanje koje briše jednu i drugu, tok bez početka ili kraja koji podriva svoje nasipe i skuplja brzinu u sredini.
Vidjeti Pol Virilio, „Véhiculaire“, u Nomads et vagabonds, prir. Jacques Bergue (Paris: Union Generale d’Éditions, 1975), o pojavi linearnosti i prekida percepcije brzinom (Delezova i Gatarijeva primjedba). 43 Jean-Luc Godard (rođen 1930), francuski reditelj i scenarista, najpoznatiji po svom radu 50-ih i 60-ih, tokom Novog Talasa u Francuskoj. 44 Iz „Ol’ Man River“, imitacije Negro spiritual, koju je komponovao Džerom Kern, na tekst (ovdje malo pogrešno citiran) Oskara Hamerstajna za mjuzikl Show Boat (1927). 45 Pol Gogen (1848-1903), francuski slikar koji je postao „nomad“ na Tahitiju, dao je jednoj od svojih tahićanskih slika naziv u vidu ova tri pitanja. 46 Georg Büchner (1813-1837), njemački dramaturg. Jakob Lenz (1751-1792), njemački pjesnik. 47 Vidjeti Jean-Christopher Baillyev opis kretanja u njemačkom romantizmu, u njegovom uvodu za La Légende dispersée: Anthologie du romantisme allemand (Paris: Union Genearle d’Éditions, 1976), pp. 18ff. (Delezova i Gatarijeva primjedba). 42
