Antiseptici i Dezinficijensi Sem

SVEUČILIŠTE U VITEZU UNIVERZITET TRAVNIK FAKULTET ZDRAVSTVENE NJEGE

FARMAKOLOGIJA Tema: ANTISEPTICI I DEZINFICIJUSI Seminarski rad

Profesor: prof.dr. Kapić Elvedina Asistent: mr.med.sci.dr. Abdulović Indira

Studentica:Bojić Emina Br.index-a:0084-09/VSI Smjer:Sanitarni inžinjering

Bojić Emina

Antiseptici i dezinficijensi

Zenica, juli 2010.godina SADRŽAJ: 1. UVOD....................................................................................................................................2. 1.1. Opšte karakteristike............................................................................................................2. 1.2. Udar na mikroorganizme....................................................................................................3. 1.3. Dosad najučinkovitija kombinacija ...................................................................................4. 2. ANTISEPTICI I DEZINFICIJENSI......................................................................................4. 2.1. Karakteristike......................................................................................................................4. 2.2. Anorganski dezinficijensi...................................................................................................5. 2.3. Organski dezinficijensi.......................................................................................................5. 2.4. Blagi dezinficijensi.............................................................................................................5. 2.5. Antiseptici...........................................................................................................................6. 2.6. Upotreba u druge svrhe.......................................................................................................6. 2.7. Obrambeni mehanizmi u akciji...........................................................................................7. 2.8. Octenidini - doprinos poboljšanoj antisepsi ......................................................................8. 3. ZAKLJUČAK........................................................................................................................9. 4. LITERATURA....................................................................................................................10.

2

Bojić Emina


1. UVOD 1.1. Opšte karakteristike Svijet u kojem živimo okružuje nas mnoštvom mikroba. Oni svojim metabolizmom uzrokuju hemijske promjene kao vrenje, gnjilenje ali su i uzročnici infekcija i razgradnja - krvarenja. Stoga je razumljiva čovjekova davna borba protiv takvih - patogenih mikroba. Proces uništavanja mikroba je dezinfekcija. To je mjera zaštite kojom sprečavamo prenošenje mikroba, a time i infekcije, i kao takva našla je svoje mjesto u mnogim djelatnostima i zadire u svakodnevni život i rad. Infekcije se prenose neposrednim dodirom, preko predmeta ili zaraženim zrakom i vodom. Radi toga dezinficirati se mogu prostorije, zrak, radne površine, voda, predmeti, sanitarije, rublje. U kozmetičkom salonu mogu se dezinficirati: stolice, ležaljke, posude, pincete, lancete i drugi pribor; instrumenti, aparati, nastavci i priključci aparata; zaštitna odjeća; zrak; radne plohe i dr. Dezinficiraju se ruke, koža, sluznice i rane. Dezinfekcija se provodi na razne načine fizikalnim ili hemijskim metodama. Starije su fizikalne metode i baziraju se uglavnom na primjeni topline koja uzrokuje koagulaciju bjelančevina u stanici mikroba. To su npr. iskuhavanje, glačanje, spaljivanje, žarenje ili zračenje ultraljubičastim i drugim zrakama. Neki aparati kao aparat za visoku frekvenciju i kvarc lampe stvaraju UV zrake te se koriste za dezinfekciju kože. Dezinficijensi i antiseptici su djelotvorne tvari koje za upotrebu na koži i sluznicama, a pogotovo na ranama, trebaju zadovoljavati određene kriterije. 1 S ranama se susrećemo već od najranijeg djetinjstva i neugodan su pratilac našeg odrastanja. Medicinska definicija ranu opisuje kao prekid kontinuiteta kože i sluznice s prekidom kontinuiteta krvnih i limfnih tkiva. Prekid kontinuiteta kože omogućuje mikroorganizmima (bakterijama, gljivama, virusima) da s površine kože i iz okoline prodru u tijelo. Upravo zbog toga svaka se rana promatra kao primarno inficirana, tj. kao rana kroz koju su mikroorganizmi ušli u tijelo. Nakon prodora mikroorganizmi se počinju množiti velikom brzinom, pa njihov broj vrlo brzo može dosegnuti razinu odgovornu za razvijanje infekcije i ugrožavanje zdravlja. Mikroorganizmi u tom slučaju mogu biti uzrokom različitih oštećenja, sve do propadanja okolnih tkiva, i dalje djelovati na razvijanje sistemskih učinaka, odnosno promjena u cijelom organizmu. Brzina kojom se organizmi razmnožavaju ovisi o vrsti samog mikroorganizma, broju mikroorganizama koji je uspio prodrijeti kroz ranu, o veličini i vrsti rane i, naravno, o stanju organizma, točnije odbrambenih snaga. Na stanje odbrambenog sustava, odnosno otpornosti tijela na vanjske uzročnike, utječe niz faktora, poput hormonalnog statusa, postojećih bolesti (npr. šećerna bolest bitno usporava cijeljenje rane), uzimanja citostatika (koji izravno djeluju na naš imuni sustav) ili loših životnih navika (alkohol bitno smanjuje obrambene snage).

1

Mr. Vida Markovac, Farmaceutsko - kozmetička škola Zagreb

3

Bojić Emina


1.2. Udar na mikroorganizme Da bi se spriječilo razmnožavanje mikroorganizama, upotrebljavaju se dezinficijensi, sredstva koja ih uništavaju. Ista sredstva, primijenjena u manjim koncentracijama, neće potpuno uništiti sve mikroorganizme, ali će ih dovesti do razine koja više nije opasna po zdravlje, pa ih onda nazivamo antiseptici. Upravo stoga se ta dva pojma u svakodnevnom životu često upotrbljavaju kao sinonimi. Budući da je u oba slučaja riječ o djelotvornim tvarima, moramo biti oprezni prilikom nanošenja na kožu, sluznicu, a pogotovo na rane. Sredstva koja upotrebljavamo na koži morala bi zadovoljavati mnoge kriterije: 2 •

• • • • • •

moraju djelovati na što širi spektar mikroorganizama (po mogućnosti i na gram pozitivne i na gram-negativne bakterije, gljive i viruse) moraju djelovati brzo trebaju imati i produljeno djelovanje ne smiju dovoditi do oštećenja okolnih tkiva ne smiju uzrokovati alergijske reakcije organizma ne smiju usporavati proces cijeljenja ne smiju imati sistemske učinke.

Ako sredstva upotrebljavamo na sluznici, moraju zadovoljiti još nekoliko kriterija. Površinske stanice sluznice izlučuju supstancije koje na površini stvaraju film što je čini glatkom i štiti je od mehaničkih, toplinskih i hemijskih utjecaja, a istodobno, zahvaljujući sadržaju lizozima, posjeduje i antimikrobni učinak. Na površini sluznice mogu se apsorbirati ili izlučivati različite supstancije, pa je zbog toga ona dio jedinstvena sustava ljudskog tijela. Zbog te složenosti i povezanosti djelovanja, antiseptički preparati koji se upotrebljavaju na sluznicama ne smiju imati oksidacijski učinak. Ako u tkivu dođe do oksidacije, oslobađaju se slobodni radikali kratkog poluživota, koji zbog brzog umnožavanja po principu domina, u lančanim reakcijama, djeluju na metabolizam stanica i dovode do usporavanja procesa cijeljenja. To će se dogoditi kada se dulje vrijeme na sluznicama primjenjuju preparati koji sadrže PVP jod. Testovi in vitro upozorili su i na toksički učinak PVP jodnih preparata na fibroblaste i leukocite. Supstancije poput klorheksidina resorbiraju se kroz rane u manjim količinama, a u prisustvu krvi ili gnoja njezina antimikrobna učinkovitost znatno opada. Rezultati Armes testa i DNA repair testa upućuju i na moguć mutageni učinak te supstancije. Sljedeći je nedostatak što ne djeluje na viruse koji se mogu naći na koži i sluznicama.

2

Marina Gradinac, dr. med.-Naučni tekstovi

4

Bojić Emina


1.3. Dosad najučinkovitija kombinacija Kao najučinkovitija dosad pokazala se kombinacija oktenidina (oktenidindihidroklorida) s aromatskim alkoholom (fenoksietanol). Ima baktericidna svojstva (djeluje na aerobne i anaerobne uzročnike tvrdokornih infekcija), fungicidna svojstva (djelotvorna protiv gljiva), učinkovita je i na protozoe (Chlamydia trachomatis, Mycoplasma hominis, Ureaplasma urealiticum), a djeluje i na lipofilne, rota, polio, hepatitis B, HIV, herpes i HBV (herpes B) viruse, i to bez ikakvih sistemskih učinaka. Klinička su ispitivanja učinaka te kombinacije supstancija na sluznicama vagine i usne šupljine pokazala bitno smanjenje uzročnika infekcije u odnosu na ostale preparate. Klinički je dokazano da se oktenidin ne resorbira putem kože i sluznica. U testovima na svježoj punoj krvi pokazano je da oktenidin u kombinaciji s fenoksietanolom ima podržavajući (pomažući) učinak na proces cijeljenja. Klinički je dokazana i odsutnost teratogenih, karcinogenih ili mutagenih učinaka, kao i dosad poznatih alergijskih reakcija. Treba spomenuti još jedan kriterij koji kod pacijenta korisnika zauzima vrlo visoko mjesto, a to je da prilikom uporabe ne boli i ne peče.

2. ANTISEPTICI I DEZINFICIJENSI 2.1. Karakteristike Hemijska sredstva kojima provodimo dezinfekciju su dezinficijensi. Definiramo ih kao spojeve koji uništavaju patogene mikrobe ili ih sprečavaju u rastu i razvoju. Razlikujemo dezinficijense koji ubijaju mikrobe te antiseptike koji samo sprečavaju rast i razvoj mikroba. Međutim male količine dezinficijensa djeluju kao antiseptici i obrnuto veće količine antiseptika djeluju kao dezinficijensi. Zato nema oštre granice između ove dvije skupine. Obzirom da dezinficijensi uništavaju mikrobe mogu djelovati štetno i na stanice ljudskog organizma. Radi toga ovi spojevi moraju zadovoljavati određene kriterije: 3 -ne smiju biti toksični niti nadraživati kožu; -ne smiju izazivati alergične reakcije. Moraju po mogućnosti imati što širu primjenu te brzo i odgovarajuće djelovanje. Poželjno je da im je dobra topivost u vodi, da su bez boje i bez neugodnog mirisa. 3


5

Bojić Emina


Poznato je vrlo mnogo spojeva s dezinficirajućim djelovanjem ali je teško naći idealan dezinficijens. Zbog toga je broj dezinficijensa koje koristimo ograničen, a biraju se selektivno za određene svrhe. U promet dezinficijensi mogu doći u obliku vodenih ili alkoholnih otopina koje se prema potrebi primjenjuju nerazrijeđene ili razrijeđene - kao losioni, posipi, tekući puderi, masti, kreme, emulzije, aerosoli itd. Dezinficijense možemo klasificirati na razne načine: anorganske - organske, klasične moderne i sl.

2.2. Anorganski dezinficijensi (Acidum boricum) - blagi antiseptik koji dolazi kao 3 postotna otopina za obloge i ispiranja i kao 1 postotna voda za oči i kao borvazelin (mast). Borna kiselina

- hidrogen (H202) - je antiseptik usne šupljine i rana. Zaustavlja manja krvarenja, a koristi se i kao oksidans kod bojenja trepavica. Vodikov peroksid

- hipermangan (KMnO4) - razrijeđena vodena otopina (0,05 - 0,1 posto) ljubičaste boje koristi se za dezinfekciju te kao dezodorans. Kalijev permanganat

Jod - najviše kao alkoholna otopina (tinktura) je dezinficijens za kožu i rane.

i sumporni spojevi - dezinficiraju, suše i odmašćuju kožu pa se preporučuju kod masne i nečiste kože. Sumpor dolazi u posipima, tekućim puderima, sapunima, mastima. Organski vezan S sadrži Girodal - koji se koristi kao antiseptično i protuupalno sredstvo u obliku masti ili tekućih pudera kod kožnih bolesti i bolesti kose. Sumpor

Klor i spojevi klora

- kao klorno vapno koristi se za dezinfekciju sanitarija, kada, a klor za

kloriranje vode. - stvara se u malim količinama kad se kisik izloži izbijanju elektriciteta u prirodi ili u aparatima kao npr. u vapoznu. Djeluje antiseptički na kožu. Plin - ozon

2.3. Organski dezinficijensi Još brojniji su organski spojevi koji po svojoj hemijskoj strukturi mogu biti alkoholi, aldehidi, fenoli, površinski aktivne tvari itd. - najviše se koristi etilni alkohol - spiritus koji je najdjelotvorniji u koncentraciji od 70 posto. Ima široku primjenu i može se koristiti kao dermoantiseptik (ruke, koža) te za dezinfekciju glatkih površina, staklenog posuđa i dijelova koji su kromirani ili od nehrđajučeg čelika. Alkoholi

- otopina formaldehida poznata kao formalin upotrebljava se u koncentraciji 1 - 2 posto za dezinfekciju instrumenata, dijelova aparata, metalnog pribora, kao dezodorans kod znojenja nogu te za dezinfekciju prostorija ako se raspršuje posebnim uređajem. Aldehidi

6

Bojić Emina


- spojevi ove skupine poznati su dezinficijensi od kojih neki imaju sasvim blago antiseptično djelovanje do onih koji su zbog svoje toksičnosti (na kožu) van upotrebe. Fenoli

2.4. Blagi dezinficijensi Među blage dezinficijense ubrajaju se: 4 Timol - koji dolazi u pastama za zube, vodama za usta i kao antiseptik usne šupljine. Rezorcin - u obliku alkoholne otopine primjenjuje se kao antiseptik i sredstvo za sušenje i odmašćivanje kože i kose.

2.5. Antiseptici Među moderne antiseptike ubrajamo tvari s velikom površinskom napetošću. Klorheksidin - Te površinski aktivne tvari koje su poznate kao emulgatori ili tenzidi imaju sve odlike dobrih antiseptika i stoga je njihova primjena mnogostruka. Točan mehanizam njihovog djelovanja još nije poznat. Miješaju se s vodom i alkoholom. Vodene otopine stvaraju pjenu i izvrsna su sredstva za čišćenje, a dijele se na anionske (sapuni) i kationske koji su mnogo jačeg djelovanja. Imaju široku primjenu kao dermoantiseptici te kao dezinficijensi predmeta, posuda, rublja. Brzog su i snažnog djelovanja na veliki broj bakterija, gljivica, virusa, a mogu se kombinirati i s drugim spojevima. - beuzalkonim klorid - Ubraja se u univerzalne antiseptike. Dolazi u obliku 10 postotne otopine. Močenjem (namakanjem) možemo dezinficirati pincete, škare; spužvice, četke, a brisanjem se dezinficiraju radne površine, namještaj, kozmetičke stolice i slično. Za dezinfekciju kože, rana i opekotina upotrebljava se razrijeđen 0,1 - 0,5 posto, a u obliku Asepsol - aerosola za dezinfekciju i dezodoriranje zraka u prostoriji. Asepsol

- cetrimonimum bromid također je kationski emulgator koji dolazi u obliku 20 posto i 0,5 posto otopine te u obliku 1 postotne kreme. Ima sluzno antiseptično i detergentsko svojstvo. Koža ga dobro podnosi. Otopina se koristi za dezinfekciju pribora, posuđa, instrumenata a razrijeđen kao dezinficijens za kožu i rane. Krema se najviše koristi kao zaštitno sredstvo od infekcije ruku. Kombiniran s jodom dolazi kao Betadin. Jod se postepeno oslobađa i time se povećava dezinfekcijsko svojstvo. Cetavlon

- je kombinirani preparat površinski aktivnih tvari pa je stoga polivalentan antiseptik sa širokom aktivnošću. Djeluje brzo i sigurno na bakterije, gljivice, a također djeluje i na neke viruse npr. herpes. Dobro se podnosi i ne postoji rezistencija. U promet dolazi u obliku otopine 25 posto i 2,5 posto. Viša koncentracija (25 posto) koristi se za dezinfekciju materijala dok se otopina od 2,5 posto koristi kao dermoantiseptik kod infekcija kože, dermatoza, akni, povreda ili opekotina. Sterigal

Armiton

- je također kombinirani antiseptik koji ima i snažno fungicidno djelovanje.

- Dezinficijens je širokog spektra djelovanja na bakterije, gljivice i viruse. Može se svestrano upotrijebiti kao dermoantiseptik za dezinfekciju predmeta, odjeće i drugo. Dolazi u obliku otopine, kreme i pastila. Otopina se koristi za namakanje npr. rublja 1 sat prije pranja ili predmeta (četkice, gumenih dijelova). Pastile se primjenjuju za dezinfekciju vode npr. u kadama, bazenima, a kreme za dezinfekciju kože. Hibitane - klorheksedin

4


7

Bojić Emina


2.6. Upotreba u druge svrhe Zahvaljujući sposobnosti dezinficijensa da koagulira bjelančevine i time oštećuje stanice mikroba ili oksidativnim svojstvima koriste se i u druge svrhe: - Kao konzervansi (Na benzoat) jer čuvaju i spriječavaju razgradnju u određenom materijalu, dezodoransi - oduzimaju miris. - Oksidansi - omogućuju bojenje npr. trepavica, kose. - Sredstva za izbjeljivanje kože, pjega, kose. - Keratolitici - ljušte kožu, i dolaze u pilinzima. - Insekticidi - ubijaju insekte. - Sredstva za čišćenje - sapuni. - Sredstva za sušenje i odmašćivanje kože i kose (salicilna kiselina), Stepin (puder tinktura, losion). I mnoga eterična ulja imaju antiseptično djelovanje. Ovo je samo podsjetnik na neke dezinficijense i antiseptike jer time nisu iscrpljeni svi koje možemo primjenjivati u svakodnevnoj praksi. Antiseptici su sredstva koja suzbijaju rast ili djelovanje mikroorganizama, bilo sprječavanjem njihova djelovanja ili njihovim uništavanjem, odnosno sredstva koja smanjuju količinu mikroorganizama na razinu koja nije opasna po zdravlje. Naziv antiseptici koristi se najčešće za pripravke koji se nanose na kožu i "živo" tkivo.

2.7. Obrambeni mehanizmi u akciji

Ljudski organizam brani se od unosa infekcije brojnim i vrlo učinkovitim mehanizmima: 5 - mehaničke barijere - rožnati epitel kože i izlučevine iz žlijezda u koži (znoj i loj) - hemijske barijere - kiseli pH želuca, rodnice i mokraćnog mjehura, koji su nepovoljan medij za rast mokroorganizama - fiziološka (nepatogena) mikroflora - na koži i sluznicama štiti od naseljavanja patogenih i uvjetno patogenih (oni koji postaju patogeni tek u određenim okolnostima) mikroorganizama. Svaki zdravi čovjek u sebi ima oko 1014 živih bakterija, od kojih je većina bezazlena, čak i ako se slučajno unese u kiruršku ranu. - lokalne barijere - nakupine limfatičnog tkiva (npr. tonzile, Peyerove ploče u sluznici tankog crijeva i limfatični čvorići u crvuljku) - makrofagi i limfociti - specijalizirane stanice u površinskim dijelovima sluznice (nos, crijeva) koje u zamku hvataju "uljeze", to jest patogene mikroorganizme, i potom ih predaju obrambenom sustavu. Neke od najčešćih patogenih bakterija: • • • •

•

5

Staphylococcus aureus - najčešći uzrok bakterijskih bolesti kod ljudi Streptococcus pneumoniae - uzrokuje otprilike 95 posto svih bakterijskih upala pluća Neisseria meningitidis - uzročnik bakterijskog meningitisa Escherichia coli - može prouzročiti crijevne infekcije, infekcije urogenitalnog sustava i novorođenački (neonatalni) meningitis Pseudomonas aeruginosa - može napasti praktički bilo koje tkivo i glavni je uzročnik infekcija tijekom hospitalizacije (hospitalna infekcija).

Marina Gradinac, dr. med.-Naučni tekstovi

8

Bojić Emina


2.8. Octenidini - doprinos poboljšanoj antisepsi Sintezom octenidina (octenidindihidrochlorida) stvoren je znatan doprinos razvoju antiseptika, jer od svih dosad najbolje ispunjava zahtjeve za širokim antimikrobnim djelovanjem. Posljednjih petnaest godina mikrobiolozi su u brojnim radovima opisali ispitivanje antimikrobne učinkovitosti octenidina u sinergističkoj kombinaciji s fenoksietanolom. Ispitivanja su potvrdila sljedeće činjenice: 6 •

•

• • •

• • •

ima najširi spektar djelovanja: učinkovit je na gram pozitivne i gram negativne bakterije, klamidije, mikoplazme, trihomonade, gljive i viruse ima brz početak antimikrobnog djelovanja (unutar 30 sekundi) i produljeno ostatno (rezidualno) djelovanje dulje od 24 sata ima odličnu lokalnu podnošljivost bez bola i iritacije ne resorbira se kroz kožu i sluznice i nema sustavno djelovanje klinički je dokazano da nema teratogeno, mutageno ni karcinogeno djelovanje, pa je dopuštena uporaba kod trudnica i dojilja te djece svih uzrasta stabilan je u pH području od 1,2 do 12,2 nema stvaranja otpornosti (rezistencije) mikroorganizama nije osjetljiv na svjetlo i može se sterilizirati u vodenoj otopini do temperature 130 °C bez gubitka kvalitete ili smanjenja učinkovitosti.

Uz ove klinički potvrđene osobine, octenidin ima dosad najbolja svojstva u praktičnoj primjeni:7 • • •

dug rok valjanosti (tri godine nakon otvaranja pakiranja) dobru prihvaćenost kod pacijenata (bezbolan u primjeni, bez neugodna mirisa) bezbojan, ne ostavlja mrlje na odjeći.

Najnovija klinička ispitivanja potvrđuju i djelotvornost lokalne uporabe antiseptika na sluznicama kao učinkovitu alternativu specifičnim hemoterapeuticima. Prednosti lokalno primijenjenih antiseptika su: mali rizik od popratnih djelovanja, nema rezistencije, mikrobicidna koncentracija (koja uništava) postiže se na željenom mjestu (npr. u rodnici).

6 7

Marina Gradinac, dr. med.-Naučni tekstovi Mr. Vida Markovac, Farmaceutsko - kozmetička škola Zagreb

9

Bojić Emina


Izvanredan je i u tretiranju hroničnih rana (npr. ulcus cruris, dekubitus, dijabetičko stopalo), za tretman upalnih promjena na sluznicama (afte, stomatitis, vulvovaginitis...), ali i kao pomoćno sredstvo kod kožnih gljivičnih oboljenja.

3. ZAKLJUČAK Antiseptici i dezinficijensi predstavljaju ista jedinjenja koja se različito zovu zavisno od koncentracije. Sve su to materije koje ukljanjaju bakterije sa kože ili predmeta, međutim, ako su slabije koncentracije nazivamo ih antiseptici. Antiseptici deluju tako da sprečavaju rast i razvoj mikroorganizama, tj. oni su bakteriostatici. Ako se radi o većim koncentracijama tada ih nazivamo dezinficijensi. Oni ubijaju mikroorganizme i baktericidna su sredstva. Nedostatak antiseptika je nedovoljna selektivnost. On oštećuje i živo tkivo, a ne samo mikroorganizme. Zato se oni koriste eksterno (stavljaju se na kožu, sluznicu, okolinu rana) gde je resorpcija mala. Deluju na više načina: remete osmotsku ravnotežu, adsorbuju mikroorganizme na sebe, uzrokuju koagulaciju belančevina, oksidaciju mikroorganizama, redukciju mikroorganizama, deluju površinskom aktivnošću, specifično toksičnim delovanjem na protoplazmu. Sve dok koža i sluznica nisu oštećene i organizam u potpunosti raspolaže obrambenom sposobnošću, infekcije rijetko nastupaju, premda su neki od mikroorganizama u tijelu patogeni ili uvjetno patogeni. Unatoč svim nabrojanim obrambenim mehanizmima, razlike u građi sluznicu čine mnogo osjetljivijom od kože. A budući da je i gustoća naseljavanja mikroorganizama na sluznici nekoliko puta viša od one na koži, čak i male ozljede mogu izazvati bakterijske infekcije koju uzrokuje fiziološka kožna flora ili povremeno prisutni mikroorganizmi (privremena flora). Za dezinfekciju intaktne kože postoje brojni preparati. U antiseptike za kožu ubrajaju se neki klorni preparati, kvarterni amonijevi spojevi, jodofori, bakteriostatske boje, derivati fenola, spojevi heksaklorofena i klorheksidina, anorganski i organski peroksidi i alkohol. Popis preparata bio bi i duži da mnogi spojevi ne djeluju štetno na tkivo. Tako se samo neki od ovih preparata mogu koristiti i na sluznicama, i to uz dodatna ograničenja u upotrebi. U antisepsi sluznica i rana pred antiseptike se postavljaju mnogo stroži kriteriji, zbog osjetljivosti sluznice i velike moći resorpcije s njezine površine u organizam te posljedično mogućega sustavnog toksičnog djelovanja.

10

Bojić Emina


4. LITERATURA 1. Marina Gradinac, dr. med.-Naučni tekstovi 2. Mr. Vida Markovac, Farmaceutsko - kozmetička škola Zagreb

11

Antiseptici i Dezinficijensi Sem

Recommend Documents