PENYEBARAN DAKWAH MELALUI MEDIA PENYIARAN DI MALAYSIA Prof. Madya Dr. Zulkiple Abd. Ghani PENDAHULUAN
Asas kepada manhaj dakwah disebut oleh Allah S.W.T. dalam surah al-Nahl ayat 125 iaitu dakwah perlu menggunakan pendekatan hikmah, nasihat yang baik dan mujadalah (perba (perbahas hasan) an) yang yang dikenda dikendali li secara secara yang yang terbai terbaik k berobj berobjekt ektif ifkan kan mencar mencarii kebenar kebenaran. an. Ketiga-tiga Ketiga-tiga asas manhaj dakwah ini dianggap boleh diaplikasi di sepanjang sepanjang masa dan di mana-mana lokasi berdasarkan kesesuaian. Justeru itu, dalam sejarah penyebaran dakwah di Asia Tenggara khususnya, dakwah disebar melalui pelbagai manhaj seperti melalui dakwah fardiyyah, aktiviti perdagangan, institusi perkahwinan, institusi kesultanan dan penggunaan media (wayang kulit). Media penyiaran (broadcasting) adalah manhaj baru bagi dakwah, dan dalam konteks Malaysia, ia berusia kira-kira tiga dekad. Artikel ini akan membin membincang cangkan kan pengala pengalaman man media media penyia penyiaran ran terseb tersebut ut melipu meliputi ti aspek aspek sejara sejarah, h, pengurusan, bentuk-bentuk program dan aspek sambutan dan keberkesanan rancanganrancangan agama terhadap khalayak. LATARBELAKANG DAKWAH MELALUI PENYIARAN
Penyiaran di Malaysia bermula sekitar tahun 1930-an iaitu melalui kemunculan Radio Amatur Amatur Kuala Lumpur Lumpur yang ke udara udara selama selama tiga kali kali seming seminggu gu dan setiap setiap siaran siaran berlangsung selama dua jam. Kerajaan kolonial British kemudiannya menubuhkan British Malayan Broadcasting Corporation pada tahun 1937 berpusat di Singapura dan apabila berlaku berlaku peperangan peperangan Dunia Kedua, stesyen penyiaran penyiaran berkenaan berkenaan menjadi menjadi medium medium utama propaganda bagi menyokong British dan sekutunya. Semasa penaklukan Jepun antara tahun 1941-1945, penyiaran penyiaran beroperasi beroperasi dalam skala kecil iaitu siarannya siarannya dipancarkan dipancarkan di 1 antara Pulau Pinang, Melaka dan Seremban. Seremban. Kerajaan British kemudiannya mengambil alih dan menubuhkan Jabatan Penyiaran Malaya di mana fokus utamanya ketika itu ialah bagi bagi menghad menghadapi api ancaman ancaman komuni komuniss dan ia berlar berlaruta utan n sehing sehingga ga Malays Malaysia ia mencap mencapai ai kemerd kemerdeka ekaan. an. Pada Pada tahun tahun 1959, radio mula beropera beroperasi si di Kuala Kuala Lumpur Lumpur manakala manakala 2 Televisyen Malaysia dilancarkan secara rasmi pada 28 Disember 1963. 1963. Menyorot sejarah awal penyiaran ini, kesimpulan boleh dibuat bahawa falsafah awal penyiaran di Malaysia adalah berasaskan falsafah pemikiran cara British. Pengaruh mereka amat kuat dengan perlantikk perlantikkan an Pengarah Pengarah Penyiaran Penyiaran warga British British yang pertama pertama selepas merdeka iaitu David Lyttle. Empat tahun kemudian barulah beliau diganti dengan anak tempatan, Dol Ramli. Ramli.3 Selain Selain itu, Kanada juga dikatakan turut terlibat memainkan peranan besar dalam melatih para penyiar baik dalam aspek pembikinan program dan tekn teknik ikal al.. Lata Latarb rbel elaka akang ng ini ini memb member erii gamb gambar aran an baha bahawa wa fals falsaf afah ah peny penyia iara ran n yang yang dilaks dilaksanak anakan an member memberii impak impak kepada kepada Islam Islam di mana mana Islam Islam tidak tidak berper berperana anan n secara secara menyeluruh dalam memandu stesyen penyiaran tetapi dikendalikan melalui perspektif sekular seperti yang berlaku di Britian. Fenomena ini hampir sama di semua negara Islam
2 akibat kebergantungan kepada teknologi penyiaran dari Barat iaitu berkaitan perkakasan peny penyel elen engg ggar araan aan dan dan pener penerbi bita tan n prog progra ram. m. Hal ini ini dite ditega gask skan an oleh oleh Boyd Boyd yang yang merumu merumuska skan n bahawa bahawa hasil hasil kajian kajian beliau beliau di lapan lapan belas belas buah negara negara Arab Arab di Timur Timur Tengah mendapati: “Televisyen di Negara Arab Timur Tengah didominasi oleh cara Barat; televisyen itu sendiri adalah ciptaan Barat yang mana kandungannya adalah filemfilem Barat dan juga tradisi artisannya”4 Di peringkat awal penyiaran di Malaysia, rancangan agama hanya diberi ruang masa penyiaran yang kecil berbanding rancangan kategori hiburan. Data dari Jabatan Penyiaran Malaysia menyatakan rancangan agama pertama kali disiarkan oleh radio di pertengahan pertengahan tahun 1950-an5 manakal manakalaa terdap terdapat at pandang pandangan an lain lain yang yang ia hanya hanya mula mula 6 7 disiarkan pada awal 1960-an. Walaupun begitu, mengikut catatan J.A. Lent , terdapat arahan kerajaan sejak tahun 1957 supaya siaran azan disiarkan oleh Radio Malaysia. Ini barangkali dilakukan kerana mengambil kira beberapa pengalaman negara Islam lain khususnya Arab Saudi yang mula menyiarkan siaran azan di radio sejak tahun 1949, manakal manakalaa Mesir Mesir pula pula melakuk melakukann annya ya pada tahun tahun 1964. 1964.8 Begitu Begitu juga juga dengan dengan siaran siaran membaca al-Qur’an di permulaan dan penutup rancangan. Seorang penyiar memberi komen tentang rancangan agama di peringkat awal ini seperti berikut: “Semasa tahun-tahun awal [siaran agama] penglibatan ulama sangat terhad, sama ada dalam aspek penulisan skrip atau pun aspek penyampaian program. Alasanalasannya ialah kerana tidak ada perancangan di organisasi penyiaran dan juga tiada peruntukkan kewangan. Para pendengar pada waktu itu juga sangat terbatas berbanding dengan sekarang”. sekarang”.9 Siaran rancangan agama menjadi lebih aktif di sekitar hujung tahun 1960-an apabila apabila Bahagia Bahagian n Melayu Melayu dipert dipertang anggung gungjaw jawabka abkan n untuk untuk menerb menerbitk itkan an rancan rancanganganrancangan agama dan beberapa orang penyiar yang mempunyai latarbelakang pendidikan agama mula dilantik sebagai penerbit walaupun di peringkat awal perlantikan mereka tidakl tidaklah ah khusus khusus sebagai sebagai penerb penerbit it rancan rancangan gan agama. agama.10 Akibat Akibat tuntut tuntutan an dan desakan desakan masyarakat Islam yang makin tinggi supaya lebih banyak rancangan agama disiarkan melalui radio dan TV, pada tahun 1971, sebanyak tiga belas buah rancangan agama disiarkan melalui Radio Malaysia dalam tempoh seminggu iaitu rancangan Islam dan Masyarak Masyarakat, at, Pendid Pendidika ikan n Islam, Islam, Sinar Sinar Islam, Islam, Fardu Fardu Jumaat Jumaat,, Kandunga Kandungan n Kitab Kitab Suci, Suci, Kursus al-Qur’an, Nasyid, Selintas Kisah, Renungan Sepintas Lalu, Berkat Ilahi, Doa, Azan dan Bacaan al-Qur’an. 11 Program agama di televisyen pula bagaimanapun hanya disiar disiarkan kan selama selama tiga tiga puluh puluh minit minit seming seminggu gu sehing sehingga ga tahun tahun 1973 disebab disebabkan kan oleh oleh kerumi kerumitan tan aspek teknikal teknikal yang lebih sukar berbandi berbanding ng dengan dengan radio. radio. Menyeda Menyedari ri kelemahan tersebut, RTM mewujudkan Unit Agama dan Dakwah (UAD) selaras dengan penstr penstrukt uktura uran n semula semula unit-u unit-unit nit lain lain sepert sepertii Unit Unit Berit Berita, a, Drama, Drama, Hibura Hiburan, n, Hal Ehwal Ehwal Awam dan Pembangunan dan Pertanian. Deng Dengan an penst penstru rukt ktur uran an baru baru ini, ini, 8 kakit kakitan anga gan n teta tetap p di UAD UAD dila dilant ntik ik bagi bagi menerbitkan rancangan-rancangan agama di radio dan televisyen. Jumlah kakitangan ini kemudiannya ditingkatkan kepada 29 orang (enam darinya adalah kakitangan sementara) pada pada tahun tahun 1976 manakal manakalaa kuantit kuantitii progra programny mnyaa mening meningkat kat sehing sehingga ga 120 rancan rancangan gan
3 seminggu terutama sekali akibat pemerolehan teknologi baru yang membolehkan RTM menyiarkan menyiarkan siaran langsung langsung beberapa beberapa rancangan rancangan seperti seperti sambutan sambutan Maulidur Maulidur Rasul. Rasul.12. Selain itu, rancangan agama dalam bahasa Inggeris, Cina dan Tamil juga mula disiarkan melalui empat rangkaian radio yang wujud ketika itu. Rancangan agama di televisyen berk berkem emba bang ng agak agak perla perlahan han walau walaupun pun dila dilakuk kukan an bebe bebera rapa pa perub perubaha ahan n pent pentadb adbir iran an disebabkan masalah teknikal dan kemahiran penerbitan, dan menyedari perkara tersebut, pent pentadb adbir iran an UAD UAD radi radio o dan tele televi visy syen en akhi akhirn rnya ya dipi dipisa sahka hkan n bagi bagi mengu menguku kuhka hkan n penerb penerbit itan an rancan rancangangan-ran rancan cangan gan agama agama televi televisye syen n khususn khususnya ya dengan dengan penamba penambahan han kakitangan baru. Walaupun RTM telah meningkatkan struktur UAD setaraf dengan unitunit lain, namun sebenarnya tiada polisi tertentu untuk melantik mereka yang mempunyai kelulu kelulusan san agama agama untuk untuk bertug bertugas as sebaga sebagaii penerb penerbit. it. Tambaha Tambahan n pula pula tiada tiada sebuah sebuah pun institusi pengajian tinggi agama yang mengeluarkan graduan yang mahir dalam aspek penyiaran. Justeru itu, terdapat pelbagai kelayakan bagi mereka yang bertugas di UAD termasuk mereka yang berkelulusan Diploma dalam media massa dari Institut Teknologi Mara dan Ijazah dari Universiti al-Azhar. Rancangan-ran Rancangan-rancangan cangan agama di radio dan televisye televisyen n dikatakan dikatakan disasarkan disasarkan untuk memenuhi beberapa objektif seperti berikut: a)
b) c) d)
e)
f)
Untuk menguatkan akidah umat Isl Islam supaya dapat mengelakkan daripa daripada da pengar pengaruh uh ajaran ajaran yang yang berten bertentan tangan gan dengan dengan Islam Islam dalam dalam konteks membasmi ajaran sesat. Untuk me memupuk se semangat ci cintakan All Allah, Ra Rasul da dan neg negara dal dalam konteks mukmin yang sebenar, Memupuk puk se semanga ngat pe perpaduan, muhi uhibbah bah da dan tol toleerans ansi da dalam ko kontkes Islam agama untuk kesejahteraan, Mendorong um umat Is Islam kua kuatt be berusaha, be berdikari da dan me mengeja ejar se setiap lapangan lapangan kemajuan dalam knoteks knoteks Muslim Muslim yang kuat dan maju lebih diredai oleh Allah dari Muslim yang lemah, Memupuk nilai-nilai kerohanian yang murni supaya tidak dipesongkan oleh nilai-nilai yang bertentangan dengan Islam dalam konteks kesempurnaan ajaran Islam dan tidak ada ajaran lain yang mengatasi kesempurnaannya, dan, Untuk menyerap kepercayaan tentang keluhuran Islam dengan menekankan konsep ‘al-din’ atau ‘The Way of Life’ berasaskan agama Islam itu sentiasa sesuai dengan sebarang masa, kea daan dan tempat.13
Objektif ini telah dijadikan sebagai garis panduan kepada para penerbit dalam merangka jen jenis is dan dan bent bentuk uk ranc rancan anga gan n yang yang ke udar udara. a. Pand Pandua uan n lain lain iala ialah h fals falsaf afah ah umum umum pengend pengendali alian an RTM secara secara keselu keseluruh ruhan an iaitu iaitu berdas berdasark arkan an falsaf falsafah ah Rukun Rukun Negara. Negara. Walaupun terdapat falsafah dan garis panduan dalam pengendalian rancangan agama, faktor faktor dalama dalaman n dan luaran luaran masih masih tetap tetap wujud wujud dan mempen mempengar garuhi uhi dalam dalam membua membuatt keputusan, umumnya sama seperti operasional organisasi RTM keseluruhannya seperti yang ditegaskan oleh Jaafar Kamin dan V. Lowe: “A very pious political head is known to have forbidden scenes showing couples (Muslim with non-Muslim) in an affectioned situation”.14
4
Isu mengenai keberkesanan rancangan-rancangan agama yang disiarkan melalui radi radio o dan dan TV sent sentia iasa sa munc muncul ul dari dari sema semasa sa ke sema semasa sa dala dalam m masy masyar araka akat. t. Dasa Dasar r Penerapan Nilai-Nilai Islam yang dilancarkan oleh kerajaan pimpinan Datuk Seri Dr. Mahathir Mohamed (sekarang Tun) telah memberi kesan mendalam kepada RTM secara keseluruhan dengan bertambahnya peningkatan kuantiti dan kualiti rancangan-rancangan agama di radio dan TV. TV. Bagi menangani isu ini secara lebih efektif, pada 10 Mac 1994, UAD di RTM telah dipindahkan secara rasmi ke Bahagian Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri dengan alasan Bahagian tersebut lebih menguasai isu berkaitan mauduk Islam. Secara spesifik, Bahagian ini dipertanggungjawabkan untuk: a) Menyelaras Menyelaras kandungan kandungan rancanga rancangan n agama agama di radio dan TV TV b) Menentukan Menentukan pemili pemilihan han dan penyer penyertaan taan penceram penceramah-penc ah-pencerama eramah h c) Menyelaras Menyelaraskan kan kandungan kandungan dan penceram penceramah ah bagi penerbit penerbitan an di radio radio 3 [negeri [negeri dan daerah) d) Meny Menyed edia iaka kan n prog progra ram m agam agamaa dala dalam m bent bentuk uk ‘pake ‘pakej’ j’ untu untuk k siar siaran an di TV3 TV3 dan Metrovision, dan e) Menyed Menyediak iakan an program program agama yang yang sesuai dalam dalam bentuk bentuk video untuk keduat keduataan aan 15 Malaysia di luar negara. Dalam Dalam penstr penstrukt uktura uran n terseb tersebut, ut, RTM masih masih terus terus member memberii kemudah kemudahan an dari dari aspek aspek teknikal, teknikal, produksi produksi dan penyiaran. penyiaran. Bahagian ini kemudiannya kemudiannya dikenali sebagai sebagai Bahagian Bahagian Media Elektronik dan Penyiaran (MEP), Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM). BENTUK DAN JENIS RANCANGAN
Rancangan-rancangan agama di radio dan TV lebih dikenal dalam bentuk bacaan alQur’an, doa, azan, ceramah, forum, kapsul, dokumentari dan siaran-siaran khas sempena sambutan sambutan hari-hari hari-hari tertentu dalam kalender kalender Islam. Islam. Sejak penyiaran penyiaran menjadi menjadi medium medium untuk untuk menyam menyampai paikan kan mesej mesej dakwah, dakwah, pendeka pendekatan tan penyamp penyampaia aian n melalu melaluii rancan rancanganganrancangan agama agak stereotaip. Rancangan yang dianggap tertua, contohnya Kursus contohnya Kursus Membaca Membaca al-Qur’a al-Qur’an n yang yang disi disiar arka kan n di radi radio o dan dan TV mengg menggun unaka akan n pend pendeka ekata tan n pembelajaran dalam kelas di mana guru al-Qur’an akan membaca dan menerangkan hukum-hukum tajwid berkaitan, kemudian meminta murid-murid yang berada di dalam kelas kelas mengik mengikut ut dan kemudi kemudian an beliau beliau membet membetulka ulkan n bacaan bacaan mereka mereka..16 Rancangan Rancangan ini dirakamkan di studio dan menjadi antara bentuk rancangan yang paling lama bertahan sehinggalah kaedah baru iaitu melalui phone-in melalui phone-in diperkenalkan. Bagi Bagi ranc rancang angan an agam agamaa yang yang disi disiar arka kan n oleh oleh RTM, RTM, pura purata ta masa masa siar siaran an bagi bagi rancangan agama berbanding rancangan kategori lain berada dalam lingkungan 10 %. Ini termas termasuk uk siaran siaran beberap beberapaa acara acara rasmi rasmi negara negara berkai berkaitan tan agama agama Islam Islam sepert sepertii siaran siaran langsung langsung tilawah tilawah al-Qur’an al-Qur’an peringkat kebangsaan dan antarabangs antarabangsaa dan sambutan sambutan Maal Hijrah Hijrah.. Berdas Berdasark arkan an data data yang yang dipero diperoleh lehii dari dari MEP, MEP, keduduk kedudukan an purata purata masa masa siaran siaran rancangan agama bagi radio pada tahun 1999 adalah seperti dalam jadual 1 di bawah:
5
1999. Jadual 1 Masa/Minggu bagi Rancangan-Rancangan Agama Radio 1999. Bil.
Radio
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
Radio 1 Radio 4 (Inggeris) Radio 5 (Mandarin) Radio 6 (Tamil) Radio 7 (Temiar & Semai) Suara Islam Radio Negeri Sarawak Radio Negeri Kelantan Radio Negeri Johor Radio Negeri Sabah Radio W. Persekutuan Labuan Radio Negeri Sembilan Radio Negeri Pulau Pinang Radio Negeri Kedah Radio Negeri Perak Radio Negeri Perlis Radio Negeri Melaka Radio Negeri Terengganu Radio Negeri Pahang Radio Negeri Selangor Radio W. Persekutuan K. Lumpur
Purata jam/seminggu 2 2’ 3’ 45” 3’ 30” 7’ 2’ 4’ 1 7’ 8’ 23” 9’ 05” 35’ 10” 10’ 30” 4’ 56” 10’ 15” 1 0’ 15’ 25” 9’ 45” 12’ 09” 11’ 05” 8’ 25” 12’ 56” 1’
Sumber: MEP, JAKIM, Kertas Laporan Mengenai Rancangan-Rancangan Agama Terbitan Bahagian MEP, JAKIM untuk Siaran Melalui Radio dan TV, 3 Ogos 1999.
Semua rancangan agama di radio memberi fokus kepada menyampai informasi, mendidik dan hiburan bermesej iaitu melalui nasyid. Rancangan seperti Kapsul seperti Kapsul Agama, Pagi Pagi Syahdu, Syahdu, Intisa Intisari ri al-Qur’an al-Qur’an,, Muslimah Muslimah,, Rumahk Rumahku u Syurgak Syurgaku u dan Ke Ke Arah Arah Kesejahteraan (lihat (lihat lampir lampiran an A) member memberii perhat perhatian ian kepada kepada isu-i isu-isu su kekelua kekeluarga rgaan, an, sejarah, kemasyarakatan, akidah, ekonomi, kesihatan dan isu gender. Terdapat beberapa rancangan rancangan yang disiarkan disiarkan secara secara langsung langsung seperti seperti Dinamik, Dinamik, Teladan, Teladan, Tamadun serta Solat Fardu Jumaat . Dalam rancangan kategori ini, ada yang memberi peluang kepada khalayak untuk berinteraksi dengan tetamu jemputan melalui telefon seperti rancangan Dinamik yang disiarkan pada jam 1.30 tengahari di Radio 1 setiap hari Isnin-Khamis. Keban Kebanya yakka kkan n siar siaran an menga mengamb mbil il masa masa anta antara ra 5 hingg hinggaa 30 mini minitt denga dengan n pelb pelbag agai ai pendekatan dan selingan untuk mengekalkan minat pendengar. Di peringkat peringkat perancangan, perancangan, setiap rancangan rancangan didapati didapati menyatakan menyatakan objektif dan format format rancangan rancangan yang memandu penerbit penerbit dengan jelas dalam proses penerbitannya. penerbitannya. Contohnya, rancangan rancangan Rumahku Syurgaku dicatatkan berobjektifkan: “Membina sebuah keluar keluarga ga yang yang bahagia bahagia,, rumaht rumahtang angga ga bagaika bagaikan n syurga syurga”. ”. Format Formatnya nya dicata dicatatka tkan n untuk untuk
6 mengik mengikut ut bebera beberapa pa pering peringkat kat iaitu iaitu muzik muzik pengena pengenalan lan,, mukadd mukaddima imah, h, seling selingan, an, skrip skrip sisipan, bahan (artis jemputan 1), skrip sisipan, lagu, skrip sisipan, selingan, skrip sisipan, bahan (artis jemputan 2), skrip sisipan, selingan dan penutup.17 Ini adalah antara bentuk rancangan yang tidak begitu sukar untuk diterbitkan. Oleh kerana radio hanya bergantung kepada kepada deria deria pendeng pendengara aran, n, skrip skrip cerama ceramah h disamp disampaik aikan an bersel berselang ang seli seli dengan dengan lagu lagu selingan untuk mengekalkan minat pendengar serta memastikan keberkesanannya berada pada tahap maksimum. Radio Tiga di negeri –negeri memperuntukan ruang masa yang berbeza-beza seperti yang dapat dilihat dalam Jadual 1 di atas. Radio Negeri Sabah, Sarawak dan Perak memperuntukkan memperuntukkan ruang masa yang besar kepada rancangan rancangan agama iaitu masing-mas masing-masing ing 35 jam 10 minit, 17 jam dan 15 jam 25 minit seminggu berbanding negeri lain, dan yang terkeci terkecill ialah ialah Wilay Wilayah ah Persek Persekutu utuan an Kuala Kuala Lumpur Lumpur dan Radio Radio Negeri Negeri Sembil Sembilan an iaitu iaitu masing masing masing masing 1 jam dan 4 jam 56 minit. minit. Selain Selain itu, itu, rancang rancangan an agama di radio radio 4 (Inggeris), Radio 5 (Mandarin) dan Radio 6 (Tamil) lebih tertumpu kepada bentuk kapsul yang memberi maklumat pendek tentang Islam dalam lingkungan lima minit bagi setiap siaran. Radio 6 (Tamil) diperuntukkan ruang masa siaran rancangan agama lebih panjang berbanding Radio 4 dan 5 kerana untuk memenuhi keperluan warganegara India Muslim. Terdap Terdapat at 15 jenis jenis rancan rancangan gan agama agama seming seminggu gu di Radio Radio 6 melipu meliputi ti bentuk bentuk kapsul, kapsul, ceramah, forum, drama dan dialog. dialog. Jambatan Persahabatan contohnya disiarkan dalam bentuk forum forum yang cuba membentuk membentuk jalinan persahabata persahabatan n antara warga India Muslim Muslim dan yang yang bukan bukan Islam. Islam. Tidak Tidak keting ketinggal galan an ialah ialah rancan rancangan gan agama agama di Radio Radio 7 yang yang difokuskan kepada Orang Asli iaitu dalam Bahasa Temiar dan Semai berbentuk kapsul pendek dan drama. Rancangan berbentuk drama disiarkan pada setiap hari Jumaat selama 15 minit dengan sasarannya kepada masyarakat Orang Asli beragama Islam dan bukan Islam. Bagi Bagi TV pula pula,, temp tempoh oh masa masa ranc rancan angan gan agam agamaa dalam dalam masa masa semi seming nggu gu yang yang disiarkan melalui TV1 dan TV2 adalah seperti dalam jadual 2 di bawah: Jadual 2 Masa/Minggu Rancangan Agama di TV 1999. 1999. Bil
Rangkaian TV
1. 2.
TV1 TV2
Purata jam/minggu 15 jam 3 jam
Sumber: MEP, JAKIM, Kertas Laporan Mengenai Rancangan-Rancangan Agama Terbitan Bahagian MEP, JAKIM untuk Siaran Melalui Radio dan TV, 3 Ogos 1999.
Sebany Sebanyak ak lima lima belas belas rancang rancangan an disiar disiarkan kan oleh oleh TV1 dalam dalam tempoh tempoh seming seminggu gu iaitu iaitu rancangan Mutiara, Lughatul Arabiyah,Forum Perdana Ehwal Islam,Ilham Suci, Hawa, Nasyid Selingan, Solat Jumaat, Furqan, Diari, Adikku Sayang, Muhasabah Diri, Islam dan Kehidupan, Keluarga, Seni Islam dan Hiwar. Bagi TV 2 pula 4 rancangan disiarkan seminggu iaitu Uswah dalam bahasa Tamil yang ditujukan ditujukan kepada masyarakat masyarakat India Muslim, Iman Muslim, Iman dalam bahasa Mandarin yang ditujukan kepada masyarakat Cina Muslim, Pedoman dan Thoug Thought ht for for the the Day Day dalam dalam bahasa bahasa Ingger Inggeris is untuk untuk tonton tontonan an umum. umum.
7 Ranca Rancang ngan an dalam dalam bahas bahasaa Cina Cina dan dan Tami Tamill ini ini juga juga difo difoku kuss untu untuk k meni meningk ngkat atka kan n pengetahuan penonton bukan Islam kepada ajaran Islam bagi tujuan integrasi nasional. Jika Jika dili diliha hatt kepad kepadaa kese keselu luru ruha han n ranc rancan angan gan agam agamaa di TV, TV, ia disu disusu sun n untuk untuk meliputi semua sasaran khalayak iaitu dari golongan dewasa, remaja, wanita dan kanakkanak. Ia disampaikan dalam bentuk ceramah, forum, majalah, dokumentari, dokudrama dan nasyid selingan. Rancangan Forum Perdana Ehwal Islam, iaitu rancangan forum yang diubahsuai dari rancangan asal Sinar Islam boleh dikatakan antara rancangan agama yang yang pernah pernah muncul muncul antara antara sepulu sepuluh h rancang rancangan an TV paling paling popular popular pernah pernah disiar disiarkan kan dengan dengan jumlah jumlah penonto penonton n melepas melepasii satu satu seteng setengah ah juta juta orang orang pada tahun tahun 1996-97 1996-97.. Ia bergantung kepada beberapa aspek iaitu masa siaran pada waktu perdana, kredibiliti panel jemputan dan sensitiviti sensitiviti keislaman semasa semasa masyarakat. Selain itu, sebagai sebagai stesyen penyiar rasmi kerajaan, RTM menyiarkan pelbagai rancangan khas sempena hari-hari kebesaran Islam yang disambut di dalam kalender Islam seperti sambutan Maal Hijrah, Solat Tarawih dari Mekah dan Tadarus di bulan Ramadan, Ibadat Haji, Maulidur Rasul serta serta Tilawa Tilawah h al-Qur al-Qur’an ’an pering peringkat kat kebangs kebangsaan aan dan antara antaraban bangsa gsa sepert sepertii yang yang boleh boleh dilihat dalam Lampiran C. Tump Tumpuan uan masa masa bagi bagi ranc rancan angan gan agam agamaa di radi radio o dan dan TV iala ialah h pada pada waktu waktu pembukaan dan penutup siaran, waktu petang antara jam 6.30 petang hingga 7.00 malam dan pada hari Jumaat iaitu hari yang yang dianggap paling mulia dalam Islam (lihat lampiran A dan B). Walaupun begitu, terdapat beberapa rancangan tertentu yang pernah diberi diberi ruang ruang siaran siaran pada pada waktu waktu perdana perdana (8.00 (8.00 malammalam-9.30 9.30 malam) malam) sepert sepertii Forum Perdana Ehwal Islam dan Diskusi. Diskusi. Waktu Waktu perdana perdana jarang jarang diberi diberi kepada rancang rancangan an agama kerana dikatakan tidak banyak pihak yang sanggup tampil menaja rancanganrancangan berkaitan berbanding dengan rancangan berbentuk hiburan. Antara syarikat dan badan yang pernah menaja rancangan agama ialah Zaitun Idustries Sdn. Bhd. dan Yayasan Pembangunan Ekonomi Islam (YPEIM). Selain RTM, di kalangan stesyen swasta yang agak aktif ialah TV 3 yang turut menyiarkan menyiarkan rancangan-ra rancangan-rancangan ncangan agama seperti seperti al-Kull al-Kulliya iyah, h, Jejak Jejak Rasul, Rasul, Kuiz Kuiz Yang Yang Arif, al-Hidayah al-Hidayah dan al-Din khususn khususnya ya melalu melaluii Unit Unit Penerb Penerbita itan n Pendid Pendidika ikanny nnya. a. Berband Berbanding ing dengan dengan RTM, RTM, rancan rancangan gan agama agama di stesye stesyen n penyia penyiaran ran swasta swasta lebih lebih kecil kecil jumlahnya walaupun adakalanya corak persembahan sesuatu rancangan lebih menarik dan tinggi sambutan khalayak seperti yang pernah dialami oleh rancangan Jejak rancangan Jejak Rasul . Apakah mauduk yang dipersembahkan oleh rancangan-rancangan agama dalam dunia penyiaran di negara kita? Soalan ini adalah antara isu yang pernah dikaji oleh beberapa beberapa penyelidik penyelidik dalam tempoh tempoh tertentu tertentu untuk mengetahui mengetahui isi kandungan penyiaran. Sebagai contoh, dalam kajian Ahmad Lutfi terhadap 60 tajuk Forum Perdana Ehwal Islam yang dirakam dirakam di antara 10-3-1996 10-3-1996 hingga hingga 10-12- 1996, 1996, beliau beliau membahagikan membahagikan tajuk-tajuk tersebut kepada tema berkaitan akidah, syariah dan akhlak. Beliau mendapati kandungan berkaitan akhlak adalah lebih dominan (24 tajuk) berbanding dengan tema akidah akidah (13 tajuk) tajuk)..18 Contoh Contoh tajuk tajuk berkai berkaitan tan akhlak akhlak ialah ialah Nil Nilai ai Kasi Kasih h Saya Sayang ng dan Kebaha Kebahagia giaan, an, Pendera Penderaan, an, Amanah Amanah dalam dalam Kehidupa Kehidupan, n, Hasad Hasad Dengki Dengki Pengha Penghalan lang g Kemaju Kemajuan, an, Anak Anak Soleh Soleh Harta Harta Paling Paling Berharga Berharga,, Nilai Nilai Murni Murni Teras Teras Kehidu Kehidupan pan dan
8 Keruntuhan Akhlak… Di Mana Noktahnya. Noktahnya. Sementara itu, tema akidah digarap bertujuan meny menyeb ebar arkan kan mese mesejj berkai berkaita tan n untu untuk k mengu menguku kuhka hkan n pegan peganga gan n akida akidah h khal khalay ayak ak berdasarkan berdasarkan isu-isu yang timbul dalam masyarakat. masyarakat. Contohnya Contohnya tajuk Syiah tajuk Syiah Pemecah Ummah dan Akidah Asas Kebangkitan Ummah adalah respons kepada isu kewujudan kumpul kumpulan an terten tertentu tu yang yang diangga dianggap p cuba mengam mengamalk alkan an ajaran ajaran yang yang berbez berbezaa dengan dengan pegangan majoriti umat Islam iaitu akidah Ahli Sunnah Wal Jamaah. Selain itu, tema berkaitan syariat juga di ketengahkan seperti tajuk Amar Makruf Nahi Munkar, Solat Tiang Agama, Perkahwinan… Sekadar Zuriat, Masjid… Sekadar Persinggahan, Fadilat Ramadan dan Penghayatan Aidilfitri. Pelbagai mauduk Islam disiarkan kepada khalayak sasa sasara ran n denga dengan n hara harapa pan n mere mereka ka akan akan menga mengamb mbil il ikti iktiba barr dan penga pengaja jara ran n ke arah arah mengubah sikap untuk menjadi insan cemerlang yang mempunyai maklumat Islam dan kukuh jati dirinya. SAMBUTAN DAN KESAN RANCANGAN AGAMA
Terdapat pelbagai teori pernah dikemukakan tentang kesan penyiaran kepada masyarakat. Di pering peringkat kat awal penyiar penyiaran an diperk diperkena enalka lkan, n, anggapa anggapan n utama utama ketika ketika itu itu ialah ialah media media penyiaran mempunyai kesan yang cukup kuat untuk mempengaruhi khalayak sehingga timbul pelbagai teori berkaitan seperti Teori Peluru Ajaib, Teori Jarum Suntikan dan Teori Lilitan Talipinggang . Teori-teori ini mengandaikan bahawa setiap individu yang terdedah kepada kandungan media penyiaran, mesej akan ‘disuntik’ secara langsung lalu memben membentuk tuk pemiki pemikiran ran dan mengub mengubah ah sikap sikap mereka mereka sepert sepertii yang yang dikehe dikehendak ndakii oleh oleh pengurus media. Namun dalam kajian lain kemudiannya, didapati khalayak mempunyai hak untuk memilih mendedahkan diri kepada mesej tertentu yang kemudian dinamakan sebagai Teori Pendedahan Pendedahan Terpilih Terpilih.. Teori ini beranggapan khalayak tidak pasif iaitu mereka selalunya akan menentukan apakah kandungan yang mereka ingin mendedahkan diri berdas berdasark arkan an minat minat dan kecende kecenderun rungan gan.. Teori Teori yang yang hampir hampir sama sama anggapa anggapanny nnyaa ialah ialah “switc “switch h on/ switch switch off”, off”, iaitu iaitu khalay khalayak ak akan menukar menukar dan memili memilih-m h-mili ilih h rangkai rangkaian an kegemar kegemaran an mereka. mereka. Selain Selain itu, itu, terdapa terdapatt juga juga kajian kajian yang yang merumu merumuska skan n sebena sebenarny rnyaa khalayak akan menjadi penentu dalam pemilihan kandungan untuk memuaskan keperluan masing-masi masing-masing ng yang dikenali dikenali dengan Teori Teori Kegunaan Kegunaan dan Kepuasan Kepuasan.. Mereka akan memilih rancangan mana yang diminati d iminati atas asas memberi kepuasan kepada diri d iri sendiri. Jika dilihat kepada perbincangan tentang kesan media penyiaran kepada khalayak di negara ini, di pihak pengiklan mereka mempunyai anggapan yang pasti bahawa media penyia penyiaran ran khususn khususnya ya televi televisye syen n mempuny mempunyai ai pengaru pengaruh h yang yang cukup cukup kuat. kuat. Juster Justeru u itu, itu, pengiklan sanggup membayar sehingga RM 19,100 bagi tempoh 60 saat pada waktu perdana di antara jam 8.21-8.50 malam di TV1 dan RM 9690 bagi tempoh yang sama pada jam 7.00-9.30 malam di TV3.19 Sikap di pihak khalayak pula akan menentukan kesan kesan peranc perancanga angan n dan pelaks pelaksanaa anaan n sesebua sesebuah h rancang rancangan. an. Oleh Oleh itu, itu, pihak pihak penyia penyiar r khususnya penerbit akan berusaha menentukan sesebuah program yang dirancang akan memenuhi keperluan sasaran khusus yang dipilih. Mengikut data dari AC Neilson dan Kementerian Kementerian Penerangan Penerangan Malaysia, Malaysia, pada tahun 2001, potensi potensi penonton penonton TV di Malaysia ialah seramai 7.3 juta orang manakala bagi radio pula ialah sebanyak 7.5 juta orang (bagi
9 khalayak berumur 15 tahun ke atas) purata bagi tempoh seminggu.20 Jika diambil separuh dari dari jumlah jumlah berken berkenaan aan iaitu iaitu yang yang beraga beragama ma Islam Islam berdas berdasark arkan an kepada kepada kompos komposisi isi penduduk penduduk negara, negara, ini bermakna rancangan-rancangan rancangan-rancangan agama yang disiarkan oleh media penyiaran mampu menjangkau lebih 3.5 juta khalayak Muslim secara puratanya dalam tempoh seminggu. Jumlah ini tentunya cukup besar bagi tujuan pembentukan pendapat dan penyampaian maklumat Islam. Bagaimanakah Bagaimanakah sambutan dan kesan rancangan rancangan agama di media penyiaran penyiaran negara ini? Jawapan kepada soalan ini secara umum ialah kesannya adalah pelbagai, bergantung kepad kepadaa sika sikap p indi indivi vidu du yang yang memi memili lih h untu untuk k mend mended edahk ahkan an diri diri kepad kepadaa ranca rancang ngan an berkenaan. Kesan amat berkait rapat dengan sambutan kepada rancangan yang disiarkan. Bagi rancan rancangan gan agama agama di radio, radio, Bahagia Bahagian n Penyel Penyelidi idikan kan,, Kement Kementeri erian an Penera Peneranga ngan n Mala Malays ysia ia (KPM (KPM)) tela telah h menj menjal alan anka kan n kaji kajian an send sendir irii pada pada tahu tahun n 1994 1994 iait iaitu u denga dengan n menggunakan panel pendengar RTM serta diedarkan juga secara random kepada 88 daerah daerah di Semena Semenanju njung ng Malays Malaysia ia (10 soalse soalselid lidik ik setiap setiap daerah daerah). ). Dari Dari 1064 borang borang soalselidi soalselidik k yang dikembalik dikembalikan, an, dapatannya dapatannya menunjukkan menunjukkan bahawa 800 responden responden (75%) menyatakan mereka mendengar rancangan agama di radio dalam tempoh tiga bulan lepas, manakala 264 orang (25%) mengatakan tidak. Dapatan ini menunjukkan sambutan yang diberikan kepada rancangan agama boleh dikatakan memberansangkan walaupun jumlah masa masa yang yang diperu diperuntu ntukkan kkan oleh oleh setiap setiap respond responden en adalah adalah berbeza berbeza.. Bagi Bagi mereka mereka yang yang memberi jawapan “tidak” (25%), pelbagai alasan dikemukakan seperti “tidak berminat” (59%), “tiada masa”, “mendengar program lain”, “tidak mengetahui sebarang program agama”, dan “rancangan agama tidak menarik”. Walaupun jumlah ini agak kecil, namun terdapa terdapatt asas asas yang yang kuat untuk membai membaiki ki kelema kelemahan han yang yang wujud wujud dalam dalam penyiar penyiaran an program agama di radio. Menariknya, terdapat beberapa dapatan yang berbeza dari anggapan awal iaitu penduduk di kawasan bandar lebih mendengar rancangan agama di radio berbanding kawasan kampung (di Radio 1 nisbahnya ialah 54:46) dan golongan lelaki melebihi peremp perempuan uan (nisba (nisbah h Radio Radio 1, 69:39) 69:39).. Trend Trend yang yang biasa biasa difaha difahami mi berken berkenaan aan karakt karakter er pend pendeng engar ar radi radio o iala ialah h golo golong ngan an wani wanita ta di kawa kawasa san n luar luar banda bandarr lebi lebih h cende cenderu rung ng mendeng mendengar ar radio radio berband berbanding ing lelaki lelaki.. Barangk Barangkali ali andaia andaian n yang yang boleh boleh dilakuk dilakukan an ialah ialah kerana waktu awal pagi dan petang ketika rancangan agama banyak disiarkan adalah waktu yang sibuk bagi golongan wanita untuk menyediakan sarapan pagi dan makan malam malam berban berbandin ding g dengan dengan golonga golongan n lelaki lelaki.. Sement Sementara ara itu, itu, kesedar kesedaran an keisla keislaman man dan penghayatan Islam umat Islam di kawasan bandar sejak isu kebangkitan Islam bermula pada awal tahun 1970-an melebihi kawasan luar bandar. Trend ini boleh dilihat ketika waktu solat Fardu Jumaat yang selalunya melimpah ke luar kawasan masjid di kawasan bandar berbanding luar bandar. Mendengar radio pula boleh dilakukan dalam keadaan ‘bersahaja’ seperti ketika memandu kenderaan atau memasak. Sementara itu, bagi penonton rancangan agama di televisyen, dalam dua kajian yang dikeluarkan oleh KPM iaitu pada tahun 1983 dan 1990 juga mendapati trend yang hampir sama dengan pendengar radio. Data tahun 1983 menunjukkan 98 % responden dari jumlah keseluruhan 399 orang mengaku pernah menonton rancangan agama di TV, manakala dalam kajian pada tahun 1990, daripada 771 orang responden didapati 93%
10 dari mereka menonton rancangan berkenaan.21 Jumlah ini boleh dijadikan bukti bahawa media penyiaran mempunyai signifikasi yang kukuh untuk menjadi medium penyebaran dakwa dakwah h yang yang menj menjan angk gkau au khal khalay ayak ak yang yang rama ramai. i. Kaji Kajian an ini ini juga juga menda mendapa pati ti tiad tiadaa perbezaan ketara antara trend penontonan bagi lelaki dan wanita seperti yang berlaku kepada radio, begitu juga dengan kawasan bandar dan luar bandar. Kesannya kepada setiap individu bagaimanapun adalah berbeza kerana terdapat beberapa penemuan dalam kajian-kajian lain yang mendapati ada antara para penonton TV yang bersikap menonton apa sahaja yang disiarkan, menonton sambil makan, membaca dan pelbagai aktiviti lain tanpa perhatian sepenuhnya kepada apa yang ditonton. Apa Apa yang yang mena menari rik k berk berken enaa aan n ranca rancang ngan an agam agamaa di TV iala ialah h kemu kemunc ncul ulan an rancangan Forum Perdana Ehwal Islam sebagai antara 10 rancangan paling popular di TV di sekitar tahun 1996-1997 di mana sambutan penonton seringkali melepasi jumlah 1 juta orang. orang. Jadual 3 di bawah bawah menunjukka menunjukkan n sebahagian sebahagian dari rating rating rancangan rancangan tersebut tersebut dalam tahun berkenaan. Pelbagai faktor menyumbang kepada pencapaian cemerlang bagi Fadilat rancangan tersebut. Contohnya, selain barisan ahli panel yang dihormati, tajuk Fadilat Ramadan menarik jumlah penonton hampir 2 juta orang kerana disiarkan sehari sebelum bulan Ramadan di mana sentimen kesedaran keagamaan umat Islam berada pada tahap yang tinggi dan disiarkan pada waktu perdana. Jadual 3 Rating 3 Rating Penonton Forum Perdana Ehwal Islam 1996-97 Tarikh Siaran
Masa Siaran
Jumlah Penonton (‘000) 1268
Tajuk
Pengerusi/ahli panel
19.12.199 6
21.08
Keluarga Bahagia Asas Kecemerlangan
Mohd. Adam Mohd. Said Dr. Badrul Amin Hj. Bahron Lt. Kol. Jamil Khir Baharom Hajah Noraini Ahmad Ahmad Bashir Aziz Dato’ Md. Hashim Yahya Ust Baderudin Hj. Ahmad Ustaz Zulkifli Mohd. Yusof Mohd. Redzuan Tee Abdullah Dato’ Dr. S. Othman al-Habshe Ust. Tuan Ibrahim Tuan Man Ustaz Zulkifli Mohd. Yusof Mohd. Redzuan Tee Abdullah Ust. Uthman Muhammady Dato’ Dr. Mokhtar Shafie Dato’. Mohd. Nooh Gadut Ruslan Hj. Kasim Dato’ Dr. Abdullah Muhammad Zin Dr. Badrul Amin Hj. Bahron Prof. Madya Alias Othman
26.12.199 6
21.04
977
2.1. 1997
21.05
1410
Istiqamah
9.1.1997
21.11
1923
Fadhilat Ramadan
16.1.1997
21.06
1396
Pembaziran da dalam Islam
Islam Agama Kemajuan
Sumber: Ubahsuai Survey Research Malaysia dan Ahmad Lutfi Ibrahim, op. cit
11 Oleh Oleh kerana kerana penguk pengukura uran n kesan kesan rancan rancangan gan agama agama kepada kepada indiv individu idu adalah adalah sukar sukar,, ia selalunya dilihat dalam bentuk yang lebih umum iaitu dengan menganggap rancangan tersebut boleh boleh menguk mengukuhk uhkan an persep persepsi si seseor seseorang ang indivi individu du terhad terhadap ap sesuat sesuatu u isu. isu. Teori Teori Penyubura Penyuburan n selalu selalunya nya diguna digunakan kan iaitu iaitu dengan dengan anggap anggapan an sesuat sesuatu u isu yang yang diulan diulang g berkal berkali-k i-kali ali akan akan mempengaruhi khalayak terutama apabila mereka perlu membuat keputusan. Dalam soal selidik berkaitan rancangan agama di radio dan TV, soalan seperti “adakah anda menunggu rancangan agama yang anda minati?”, minati?”, didapati jawapan responden responden tidak begitu begitu memberansan memberansangkan gkan.. Ini bermakna mereka mendengar atau menonton tanpa merancang. Dalam trend seperti ini, bagi rancangan yang disusun secara bersiri, keberkesanan mauduk tidak akan berlaku sepenuhnya. Trend sambutan penonton terhadap rancangan agama didapati tidak dapat bertahan lama, antaranya disebabkan pelbagai cabaran yang muncul dalam masyarakat serta minat dan sentimen keislaman yang berubah-ubah. Kewujudan stesyen radio dan TV swasta baru seperti NTV7, ASTRO (menyediakan 22 rangkaian TV dan 8 perkhidmatan radio) dan 8TV menjadi cabaran utama khususnya kepada rancangan agama di RTM. Timbalan Ketua Pengarah (Rancangan), RTM, Haji Abdul Rahman Hamid turut mengakui bahawa RTM ketinggalan jauh di belakang TV3 dan NTV7 dalam pelbagai kategori kategori rancangan rancangan.. Contohnya Contohnya data dari AC Neilson Neilson pada minggu pertama September 2001 menunjukkan Berita Perdana di TV1 hanya ditonton oleh 350 ribu penonton berbanding dengan Buletin Utama TV3 iaitu sebanyak 1.5 juta orang. 22 Imej umum rangkaian penyiaran juga dikatakan turut mempengaruhi rancangan lain. Mungkin kerana itu didapati rancangan al-Kulliyah yang yang disiar disiarkan kan oleh oleh TV3 setiap setiap petang petang Jumaat Jumaat masih masih dapat dapat bertahan dengan jumlah penonton dalam lingkungan 300 hingga 550 ribu orang. Trend pemilihan rangkaian ini secara tidak langsung turut menjejaskan rating bagi rancangan agama yang banyak disiarkan oleh RTM. Jadual 4 di bawah memperlihatkan secara lebih jelas trend penurunan jumlah penonton bagi rancangan-rancangan agama di TV bagi minggu terpilih tahun 2002. Rancangan Forum Perdana Ehwal Islam berada di tangga 38 dari 300 rancangan popular TV, manakala sebahagian besar rancangan lain tidak termasuk dalam kategori ini. Memandangkan Forum Perdana Ehwal Islam pernah menduduki antara 10 rancangan paling popular, barangkali ia memerlukan suntikan baru baru dari dari segi segi persem persembah bahan an dan dan paneli paneliss untuk untuk mengub mengubah ah imej imej stereo stereotai taip p lama. lama. Selain Selain dari dari khalayak tetap yang sedia ada, usaha untuk memperolehi khalayak baru perlu difokus supaya sejarah kecemerlangan rancangan tersebut boleh digilap kembali.
Jadual 4 Posisi 4 Posisi Rancangan Agama TV dalam 300 Rancangan Popular (‘000) Rancangan
Posisi
Foru Forum m Pedan Pedanaa E. Islam (TV1) Fardu Jumaat (TV1) KAFA (TV1) Furqan (TV1) Jejak Qari/Ah (TV1) Al-Kuliyyah (TV3)
38
Jumlah penonton Jumlah Posisi 29/9- 5/10/ 02 penonton 22/928/9/ 02 824 587 80
91
496
453
120
127 132 137
432 413 402
340 447 291
179 124 214
151
370
378
158
12 Al-Hidayah (TV3) 173 An-Nur (TV1) 174 Nasyid (TV1) 191 Khut hutbah bah Jumaa umaatt 250 (TV1) The Omayad 281 Mosque (TV2) Keluarga (TV1) * Majlis Penutup * Tilawah (TV1) Majlis Tilawah al- * Qur’an (TV1) Hiwar (TV1) * The Quest for * Glory (TV2)
330 329 308 226
251 281 407 402
248 222 144 146
182
-
-
*
262 1152
239 16
*
1066
23
* *
333 196
186 296
* Keluar dari 300 rancangan popular Berdasarkan anggaran penduduk 15 tahun keatas (12.3 juta) Data AC NIELSON
KESIMPULAN
Medium penyiaran penyiaran mempunyai mempunyai kelebihan kelebihan untuk menyampaikan menyampaikan mesej kepada khalayak khalayak dengan dengan cepat cepat dan jumlah jumlah yang yang besar. besar. Dalam Dalam menyeb menyebark arkan an mesej mesej dakwah, dakwah, ternya ternyata ta penyiaran di negara ini telah melalui liku-liku pengalaman tersendiri dan memainkan peranan peranan pentin penting g sebaga sebagaii sumber sumber yang yang membeka membekalka lkan n khalaya khalayak k dengan dengan mesej mesej Islam Islam.. Sentimen kesedaran khalayak kepada penghayatan Islam telah diperkukuhkan dengan fungsi yang dimainkan oleh medium penyiaran dan ia dijadikan sebagai wadah untuk mempelajari mempelajari ilmu-ilmu ilmu-ilmu Islam Islam serta tafsiran-tafs tafsiran-tafsiran iran yang betul berkaitan dengannya. dengannya. Mema Memand ndang angka kan n caba cabara ran n kewuj kewujud udan an pelba pelbagai gai rang rangkai kaian an dan dan pers persai ainga ngan n pelba pelbagai gai progr program, am, rancang rancanganan-ran rancan cangan gan agama agama di radio radio dan TV perlu perlu senti sentiasa asa dipant dipantau au dan diperbaiki diperbaiki sama ada dari aspek persembahan, persembahan, format, panelis dan juga imej keseluruhan agar rancangan tersebut lebih menarik. Selain itu, penglibatan mereka dalam bidang pengaj pengajian ian Islam Islam yang yang menguas menguasai ai mauduk mauduk Islam Islam perlu perlu dipert diperting ingkatk katkan an dalam dalam bidang bidang penyiaran seperti penulis skrip, artis, penerbit dan juga pentadbir, dan mereka perlu berubah kepada sikap yang lebih proaktif.
13
Lampiran A Rancangan-Rancangan Agama Siaran Radio 1 RTM 1998
Bil 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Rancangan Pagi Shahdu Azan Subuh Panduan Waktu Sembahyang Kapsul Maju Malaysia Kapsul Famili Kapsul Harmoni Kapsul 11-1 Intisari al-Qur’an Bacaan al-Qur’an Siaran Fardu Jumaat Azan Zohor Dinamik Azan Asar Muslimah Teladan Bersama Tetamu Tamadun Titian Ilmu Rumahku Syurgaku Kursus membaca al-Qur’an Azan Magrib Bacaan al-Qur’an Kapsul lembayung Indah Nada Ilham Ke Arah Kesejahteraan Bacaan al-Qur’an Tinta Dinihari
Masa Siaran 0505-0555 0555-0600 0805-0806 0825-0830 0930-0935 1010-1015 1100-0100 1230-1245 1250-1300 1300-1400 1315-1320 1330-1400 1630-1635 1835-1900 1815-1900 1815-1900 1835-1900 1815-1900 1835-1900 1835-1900 1905-1910 1910-1920 1920-1925 1925-1940 2230-2250 2345-2400 0305-0335
Sumber: Bahagian Media Elektronik dan Penyiaran JAKIM, Kerta penilaian Keberkesanan Program agama Radio dan TV, JAKIM 1999.
14
Lampiran B Jadual Rancangan Agama TV1 dan TV2 (1999) Bil 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
17
18 19 20
21
Masa 6.550700 11.0211.30 12.1512.45 13.0013.15 13.1513.20 13.1514.00 15.0015.30 15.3016.00 16.2516.30 18.3019.00 19.2019.25 20.3020.35 21.0022.00 23.0023.30 23.5023.55 23.5524.00 TV 2 6. 6.55-7.00
Isnin Bacaan alQur’an (BA)
15.0015.05 16.0016.30 23.0023.05
BA
BA
BA
Uswah
Pedoman
Iman
24.0000.05
Selasa BA
Rabu BA
Khamis BA
Jumaat BA
Sabtu BA
Ahad BA
AZ
AZ
AA
AA Hiwar
Ilham Suci Hawa
Azan Azan (AZ)
Zoho Zohor r AZ
AZ
AZ
Nasyid Selingan AZ Solat Jumaat Furqan
Azan Asar AA (AA) Mutiara Islam & Kehidupan Azan Azan Magrib Magrib AM (AM) Azan Isya’ AI (AI)
Seni Islam AA
AA
AA
Keluarga
Diari
AM
Lughatul Qur’an AM
AM
Adikku Sayang AM
AI
AI
AI
AI
AI
MD
MD
AM
Forum perdana
Muhasabah Diri (MD) Doa Penutu Penutup p (DP)
MD
MD
MD
Ktutbah Jumaat MD
DP
DP
DP
DP
DP
DP
Bacaan alQur’an (BA)
BA
BA
Thou Though ghtt for for TFD the Day (TFD) DP DP
TFD
TFD
TFD
TFD
TFD
DP
DP
DP
DP
DP
Sumber: Bahagian Media Elektronik dan Penyiaran, JAKIM, Kertas Laporan Hasil Bengkel Perancangan Program Agama Radio dan TV Bagi Tahun 1999.
15
Lampiran C Siaran Khas Agama TV 1999
Bil 1 2 3 4 5 6 7 8 9. 10. 11. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43
Rancangan Solat Terawih dari Mekah Syiar Ramadan Kapsul Ramadan Takbir Hari Raya Puasa TV1&2 Tadarus Dokumentari Aidilfitri TV1 Solat hari Raya Puasa dari Masjid Negara Solat Hari Raya Puasa dari Mekah Dokumentari Aidilfitri (English) TV2 Perisytiharan Hari raya Puasa Nasyid Khas Hari Raya Puasa TV1 Nasyid Khas Hari Raya Puasa TV2 Nasyid Aidilfitri Hari ke 2 TV1 Panduan Ibadah Haji Perisytiharan hari Raya Haji Solat hari Raya Haji Masjid Negara Solat hari raya Haji dari Mekah Wukuf dari Padang Arafah Nasyid Khas Hari Raya Haji TV1 Nasyid Khas hari Raya Haji TV2 Perhimpunan Maal Hijrah Azan Maal Hijrah Nasyid Khas Maal Hijrah TV1 Nasyid Khas Maal Hijrah TV2 Mjlis Perhimpunan Maulidur Rasul Nasyid Khas Maulidur Rasul TV1 Nasyid Khas Maulidur Rasul TV2 Menghafaz al-Qur’an Kebangsaan Festival Nasyid Kebangsaan Majlis Tilawah al-Qur’an Kebangsaan Dokumentari Israk dan Mikraj Majlis Tilawah al-Qur’an Antarabangsa Solat Terawikh dari Mekah Syiar Ramadan Kapsul Ramadan Tadarus Dokumentari Nuzul al-Qur’an Solat hari Raya Puasa Masjid Negara Solat Hari Raya Puasa Dari Mekah Dokumentari Aidilfitri (English) TV2 Perisytiharan Hari raya Puasa Nasyid Khas Hari Raya Puasa TV1 Nasyid Khas Hari Raya Puasa TV2
Masa 01’30”X10 30”X30 05”X30 05” 01’30”X30 30” 01’00” 01’00” 30” 05” 30” 30” 45” 30”X10 05” 01’00” 01’00” 01’00” 30” 30’ 04’00” 30” 30” 30” 04’00” 30” 30” 30”X30 1’00” 02’30”X5 30” 02’30”X 6 01”30”X10 30”X30 05”X30 01’X30”X30 30” 01’00” 01’00” 30” 05” 30” 30”
Tarikh Jan 1999 Dis 98-Jan 99 Dis.98-Jan 99 Jan 99 Dis 98-Jan 99 18/1/99 19/1/99 19/1/99 19/1/99 17/199 19/1/99 19/1/99 20/1/99 Feb 99 19/3/99 28/3/99 28/3/99 27/3/99 28/3/99 28/3/99 17/4/99 16/4/99 17/4/99 17/4/99 Jun 99 Jun 99 Jun 99 Julai 99 Julai 99 Okt 99 Okt. 99 Nov 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99 Dis 99
Sumber: Bahagian Media Elektronik dan Penyiaran, JAKIM, Kertas Laporan Hasil Bengkel Perancangan Program Agama Radio dan TV Bagi Tahun 1999.
1
Asiah Sarji, “The Historical Development of Broadcasting in Malaya (1930-1957) and Its Social and Political Significant”, Significant”, Media Asia, Asia, vol 9, 1982, hal. 151. 2 Anda , Kuala Lumpur: Penyiar, 1987, hal 80-81. Persatuan Penyiar Kebangsaan Malaysia, Penyiaran Malaysia, Penyiaran 4 Dekad Bersama Anda, 3 Ibid., hal 20-24. 4 Douglas A. Boyd, Broadcasting in the Arab World: A Survey of Radio and Televisyen in the Middle East . Philadelphia: Temple University press, 1982, hal. 9. 5 Jabatan Penyiaran Malaysia, “Garis Panduan Rancangan-Rancangan Agama dan Dakwah Radio-TV Malaysia”, Kuala Lumpur, Oktober 1982, hal. 2. 6 Haji Azharudin Hussein, “The Role of Electronic Media in the Preaching of Islam: The RTM Experience, kertas kerja di bentangkan di Conference on Communication from the Islamic Perspective, Perspective , Shah Alam, 5-7 Oktober, 1989, hal 1. 7 Quarterly, vol. VIII, May-Julai 1976, hal. 51-55. John A. Lent, “Television in Malaysia”, Television Quarterly, 8 Boyd. Op. cit. , hal 23-24. 9 Haji Azharuddin Hussein, op. cit., hal. 1. 10 Antara mereka yang bertanggungjawab menerbitkan rancangan agama di peringkat ini ialah Ustaz Haji Abdul Ghani Lutfi, Ustaz Mohd. Noori Ali, Ali, Ustaz Mohd. Said Mohd. Saman dan Ustazah Ustazah Wan Halimah Wan Ali. Temubual Temubual dengan Ustazah Wan Halimah Wan Ali (Februari 1994) yang mula berkhidmat dengan RTM pada tahun 1964. 11 Abu Bakar Ahmad, Dakwah Islam Melalui Radio dan TV”, dalam Kumpulan dalam Kumpulan Kuliah dan Syarahan dalam Kursus latihan bagi Kadi dan Kursus Pegawai-Pegawai Penerangan Ugama dan Mubaligh Seluruh Malaysia , Kuala Lumpur: Jabatan Perdana Menteri , 1971, hal. 59-60. 12 Jabatan Penyiaran Malaysia, Kertas Kerja Upgrading Bahagian Agama dan Dakwah, Kuala Lumpur, 1982, hal 4-5. 13 Wardziah Abd. Rahman, “Agama dan Anda” dalam Penyiaran dalam Penyiaran 4 Dekad Bersama Anda , op. cit., hal 97. 14 Vincen Vincentt Lowe Lowe dan Jaafa Jaafarr Kamin Kamin,, TV Progra Singapor pore: e: Asian Asian Mass Mass Programm mmee Manage Managemen mentt in a Plural Plural Societ Societyy , Singa Communication Research and Information Centre, 1982. 15 Memorandum Arahan kabinet bil 2988/1933/94, 4 Mei 1994. 16 Kamaludin Laila, “Muqaddam di Televisyen Alami Perubahan”, Utusan Qiblat , Mac 1990. 17 MEP, Kertas Penilaian Keberkesanan, op. cit. 18 Ahmad Lutfi Ibrahim, Penyebaran Dakwah di Radio dan Televisyen Malaysia (RTM): Kajian Khusus Forum Perdana Ehwal Islam, Latihan Ilmiah, Universiti Kebangsaan Malaysia 1996/97. 19 Rahmah Hashim , Dasar Penswastaan Negara: Kesannya Kepada Industri Penyiaran elevisyen diMalaysia , Bangi: Jabatan Komunikasi, UKM, 1997, hal. 40-42. 20 Haji Abdul Rahman bin Hamid, “RTM dalam Era Globalisasi: Harapan dan Cabaran”, kertas kerja dibentangkan di Seminar Penyiaran dan Masyarakat , Universiti Putra Malaysia, 5 September 2002. 21 Bahagian Penyelidikan, Kementerian Penerangan Malaysia, “Laporan Kajian Rancangan Agama Islam TV Malaysia 1983”, dan “Laporan Kajian Rancangan Agama TV Malaysia 1990”, Kuala Lumpur. 22 Haji Abdul Rahman Hamid, op. cit.
