Turizam i Prostor - defincija prostora

Univerzitet Singidunum Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment

TURIZAM I PROSTOR Dr Marija Maksin-Mićić vanredni profesor

Beograd, 2007.

U spomen na profesora dr Dimitrija Perišića, velikog učitelja i plemenitog čoveka In memory of Professor Dr. Dimitrije Perišić, a great teacher and a noble person

TURIZAM I PROSTOR

6 Zahvalnost

ZAHVALNOST

Zahvalnost dugujem svima koji su omogućili, pomogli i dali svoj doprinos pripremi i objavljivanju ove knjige. Objavljivanje ove knjige ne bi bilo moguće bez velikog razumevanja prof. dr Slobodana Unkovića, dekana i, potom, predsednika Fakulteta za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta „Singidunum” u Beogradu. Posebnu zahvalnost dugujem recenzentima, dr Dejanu Đorđeviću, vanrednom profesoru, šefu Katedre za prostorno planiranje, Smer za prostorno planiranje Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, i dr Refiku Šećiboviću, vanrednom profesoru Fakulteta za ekonomiju, finansije i administraciju Univerziteta „Singidunum” u Beogradu na korisnim sugestijama tokom izrade knjige. Veliku zahvalnost dugujem i kolegama iz Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije u Beogradu: dr Nenadu Spasiću, direktoru Instituta, koji je omogućio korišćenje planske dokumentacije kojom Institut raspolaže, dr Mariji Nikolić, naučnom savetniku, na korisnim sugestijama i redakciji pojedinih poglavlja knjige, dr Saši Milijiću, naučnom saradniku i odgovornom planeru, na značajnoj stručnoj podršci i pomoći u korišćenju planske dokumentacije za Kolubarski okrug, Kopaonik, Staru planinu i akumulaciju „Stuborovni”, dr Igoru Mariću, naučnom saradniku i odgovornom urbanisti, na stručnoj pomoći u korišćenju urbanističke dokumentacije za Vrnjačku Banju, Nadeždi Tankosić, odgovornom urbanisti, na stručnoj pomoći u korišćenju urbanističke dokumentacije za Suvo Rudište na Kopaoniku,

TURIZAM I PROSTOR 7 Zahvalnost

mr Marini Nenković, na tehničkoj pripremi karata prostornih i urbanističkih planova, kao i na stručnoj pomoći u korišćenju urbanističke dokumentacije za Pribojsku Banju i akva-siti „Stuborovni”. Na stručnoj podršci i savetima tokom rada na knjizi naročitu zahvalnost dugujem dr Ognjenu Bakiću, redovnom profesoru Fakulteta za uslužni biznis u Novom Sadu, Evropskog Univerziteta u Beogradu. Zahvaljujem se na pomoći u pribavljanju literature iz domena turističke geografije dr Stevanu Stankoviću, redovnom profesoru Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, kao i na redakciji pojedinih poglavlja knjige dr Dragutinu Tošiću, vanrednom profesoru tog fakulteta. Vizuelizacije ove knjige ne bi bilo bez nesebične podrške kolege Dejana Hvetkovića, zaljubljenika u prirodu i fotografiju, koji je omogućio korišćenje velikog opusa svojih fotografija, crno-belih i u boji, na čemu mu se najtoplije zahvaljujem. Za pregled GIS podataka posebnu zahvalnost dugujem kolegama iz firme GISDATA doo, ESRI distributer za Srbiju, a naročito kolegi Vojkanu Gajoviću, na stručnoj i tehničkoj pomoći kod obrade dela koji se odnosi na geografske informacione sisteme. Koristim priliku da se zahvalim koleginicama Gordani Šijaković-Grbić i Vesni Nikolić na korisnim sugestijama i predlozima u vezi sa umetničkim i etnografskim turističkim resursima. Zahvalnost dugujem i kolegi Miodragu Kecmanu, odgovornom urbanisti, Urbanizam i arhitektura a.d., Energoprojekt, koji je omogućio korišćenje urbanističke dokumentacije za deo bloka 12 na Novom Beogradu. Autor

TURIZAM I PROSTOR

8 Impresum

TURIZAM I PROSTOR AUTOR: Prof. dr Marija Maksin-Mićić RECENZENTI: Prof. dr Dejan Đorđević Prof. dr Refik Šećibović IZDAVAČ: Univerzitet Singidunum Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Beograd, Danijelova 32 ZA IZDAVAČA: Prof. dr Krunoslav Čačić dekan LEKTURA I KOREKTURA: mr Tamara Gruden DIZAJN, kompjuterska obrada i priprema za štampu: arh. Maja Berbelja FOTOGRAFIJE: Dejan Hvetković www.planine.info GODINA IZDANJA: 2007. TIRAŽ:1000 primeraka ŠTAMPA: ČUGURA print, Beograd

TURIZAM I PROSTOR 9 Sadržaj

SADRŽAJ

I

II

III

PREDGOVOR

12

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja STANOVNIŠTVO I TURIZAM 1. STANOVNIŠTVO 1.1. Razvoj stanovništva 1.1.1. Komponente rasta i razmeštaja stanovništva 1.1.2. Rast i razmeštaj svetskog stanovništva 1.1.3. Rast i razmeštaj stanovništva u Srbiji 1.2. Strukture stanovništva 1.3. Međuzavisnost demografskih i turističkih kretanja 2. TURISTIČKE POTREBE 2.1. Ljudske potrebe 2.2. Turističke potrebe 2.3. Očekivane promene turističkih potreba Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

17

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja PROSTOR I TURIZAM 1. PROSTOR KAO OPŠTI RESURS I SISTEM 2. KORIŠĆENJE I ORGANIZACIJA PROSTORA 2.1. Korišćenje prostora 2.2. Organizacija prostora 3. ZAŠTITA I REZERVISANJE PROSTORA 3.1. Zaštita prostora 3.2. Rezervisanje prostora 3.3. Obim i režimi zaštite i rezervisanja prostora 4. KONFLIKTI U KORIŠĆENJU I ZAŠTITI PROSTORA 5. ULOGA ATRAKTIVNOSTI I UREĐENOSTI PROSTORA U RAZVOJU TURIZMA Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

47

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja TURISTIČKI RESURSI 1. SVOJSTVA I KLASIFIKACIJA TURISTIČKIH RESURSA 2. VRSTE I VALORIZACIJA PRIRODNIH TURISTIČKIH RESURSA 2.1. Geomorfološki resursi 2.1.1. Planine 2.1.2. Kanjoni i klisure 2.1.3. Obale i ostrva 2.1.4. Pećine i jame 2.2. Klima kao turistički resurs 2.3. Hidrografski resursi 2.3.1. More 2.3.2. Jezera 2.3.3. Reke

85

20 20 20 23 29 32 34 36 36 38 41 43

49 51 51 57 59 59 62 65 73 79 81

87 88 89 94 101 104 108 109 114 114 117 122

TURIZAM I PROSTOR

10 Sadržaj

IV

V

2.3.4. Termomineralni izvori 2.4. Vegetacija – biljni i životinjski svet 3. VRSTE I VALORIZACIJA ANTROPOGENIH TURISTIČKIH RESURSA 3.1. Etnografski turistički resursi 3.2. Umetnički turistički resursi 3.3. Ambijentalni i pejzažni turistički resursi 4. TURISTIČKA VALORIZACIJA PROSTORA I RESURSA Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

124 125 127 128 132 147 154 157

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja TURISTIČKI PROIZVODI I PODRUČJA 1. KONCEPCIJE I VIDOVI TURIZMA 2. TURISTIČKI PROIZVODI SRBIJE 3. TURISTIČKA PODRUČJA SRBIJE 3.1. Turistička područja utvrđena Prostornim planom Republike Srbije 3.2. Turistički klasteri utvrđeni Strategijom razvoja turizma Republike Srbije Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

161

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja PROSTORNO PLANIRANJE TURISTIČKIH PODRUČJA I CENTARA 1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE RAZVOJA 2. PLANIRANJE I PLAN 3. RAZVOJ TEORIJE I PRAKSE URBANISTIČKOG I PROSTORNOG PLANIRANJA 3.1. Razvoj teorije i prakse urbanističkog planiranja 3.2. Razvoj teorije i prakse prostornog planiranja 4. SAVREMENE TENDENCIJE U USMERAVANJU RAZVOJA I PROSTORNOM PLANIRANJU TURISTIČKIH PODRUČJA 4.1. Tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju 4.2. Tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju turističkih područja 5. KATEGORIZACIJA I SADRŽAJ PROSTORNIH I URBANISTIČKIH PLANOVA 5.1. Zakonski osnov prostornog planiranja 5.2. Kategorizacija prostornih i urbanističkih planova 5.2.1.Kategorizacija planskog osnova u Evropskoj uniji 5.2.2.Kategorizacija prostornih i urbanističkih planova u Srbiji 6. SADRŽAJ I PRIMERI PROSTORNIH PLANOVA 6.1. Sadržaj i primeri opštih prostornih planova 61.1. Sadržaj opštih prostornih planova u evropskim zemljama 6.1.2. Sadržaj opštih prostornih planova u Srbiji 6.1.3. Primeri opštih prostornih planova u Srbiji 6.2. Sadržaj i primeri prostornih planova područja posebne namene 6.2.1. Prostorni planovi za područja posebne namene 6.2.2. Sadržaj prostornih planova područja posebne namene 6.2.3. Primeri prostornih planova područja posebne namene 7. SADRŽAJ I PRIMERI URBANISTIČKIH PLANOVA 7.1. Sadržaj urbanističkih planova 7.2. Primeri urbanističkih planova 7.2.1. Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje, 2005–2021. godina

189

163 167 177 177 184 185

191 192 194 194 195 199 199 202 208 208 211 211 213 217 217 217 218 220 239 239 240 244 263 263 266 266

TURIZAM I PROSTOR 11 Sadržaj

VI

7.2.2. Plan detaljne regulacije Pribojske Banje 7.2.3. Plan detaljne regulacije Suvog Rudišta 7.2.4. Urbanistički projekat za deo bloka 12, Novi Beograd Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

271 275 278 280

POGLAVLJE – ciljevi poglavlja PROCES PROSTORNOG PLANIRANJA 1. PRIPREMNA FAZA 2. STUDIJSKO-DOKUMENTACIONA OSNOVA 2.1. Dokumentaciono-informaciona osnova 2.2. Studijsko-analitička osnova 3. IZRADA, RAZMATRANJE I DONOŠENJE PLANA 3.1. Izrada strategije i plana 3.2. Strateška procena uticaja plana na životnu sredinu 3.3. Procedura razmatranja i donošenja plana 4. IMPLEMENTACIJA PLANA 4.1. Pojam implementacije 4.2. Efikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova 4.2.1. Koordinacija prostornog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije 4.2.2. Multisektorski pristup primeni mera i instrumenata politika 4.2.3. Programska i institucionalno-organizaciona podrška 4.2.4. Informacioni i monitoring sistemi o prostoru 4.2.5. Kontrolni sistem zaštite, uređenja i izgradnje prostora 4.2.6. Informisanje i kooperacija aktera 4.3. Primeri upravljanja razvojem i uređenjem turističkih područja i centara 4.3.1. Upravljanje turističkim područjima u zemljama Evropske unije 4.3.2. Mogućnosti unapređenja upravljanja planinskim turističkim centrima Srbije Preporuke za buduće čitanje , pitanja za razgovor i vežbe, rezime

285

POJMOVNIK

345

LITERATURA

353

SUMMARY

358

O AUTORU

360

PRILOZI U BOJI

365

287 289 289 290 292 292 295 298 299 299 300 300 306 311 315 322 328 329 329 334 342

TURIZAM I PROSTOR

12 Predgovor

PREDGOVOR Zašto se turizam dovodi u vezu sa prostorom i proučava zaštita i korišćenje, planiranje i uređenje prostora? Kod nas još nisu prevladala kompleksna shvatanja o prostoru kao faktoru razvoja i osnovi za integralnost svih oblika planiranja, imajući u vidu da prostor kao opšti resurs definiše određene kriterijume razvoja. U celini nije dovoljno razvijeno shvatanje da način organizacije i korišćenja prostora predstavlja značajan deo troškova razvoja, kako teritorije jedne države, tako i turističkih područja i centara. Posledice su: neracionalno korišćenje i degradacija turističkih i drugih resursa i životne sredine, neplansko širenje – rasplinjavanje izgradnje i gubitak atraktivnosti turističkih destinacija, visoki troškovi koje će buduće generacije snositi za sanaciju i rehabilitaciju degradiranih prostora, njihovo uređenje i infrastrukturno opremanje. Nasuprot tome, integracioni procesi evropskih zemalja usmereni su ka postizanju održivog i uravnoteženog razvoja teritorije Zajednice, jer se time ostvaruje konkurentnost Evropske unije u svetskom okruženju. Jedan od instrumenata upravljanja i usmeravanja održivog razvoja teritorije Zajednice, države, turističkog područja i centra jeste planiranje. Smatra se da prostorno planiranje, zajedno sa planiranjem kvaliteta životne sredine, ima integrišuću i koordinirajuću ulogu u odnosu na ostale oblike planiranja, uključujući i sektorsko planiranje iz domena turizma. Primena koncepta održivog razvoja turizma i planskog uređenja turističkih prostora doprineli su da je Evropa, na početku 21. veka, daleko najrazvijeniji turistički region u Svetu. Turizam jeste kompleksan sistem. Razvija se u prostoru, u kome koegzistiraju različiti sistemi (prirodni, ekonomski, socijalni, komunikacijski, politički i dr.). Nijedan od tih sistema ne može da egzistira i razvija se sam, nezavisno od ostalih i izvan konkretnog prostora. Prostor predstavlja opšti resurs koji je ograničen. Konflikti u korišćenju prostora nastaju usled njegove ograničenosti koja onemogućava podjednaku pristupačnost i raspolaganje prostorom za sve njegove potencijalne korisnike. Smatra se da je relativizacija konfliktnih ciljeva i interesa u korišćenju prostora jedan od osnovnih zadataka prostornog planiranja, upravljanja i usmeravanja razvoja turističkih prostora. Autentičnost turističke destinacije, shvaćena kao različitost od drugih destinacija, opredeljuju: atraktivnost prostora, to jest turistički resursi kojima prostor raspolaže i uređenost prostora, kao i iskustva koja su jedinstvena i tipična za destinaciju. Za pozicioniranje Srbije kao relevantne destinacije na međunarodnom turističkom tržištu, sa stanovišta atraktivnosti prostora, ključni su:

TURIZAM I PROSTOR 13 Predgovor

zaštita i mudro/održivo korišćenje turističkih i drugih (prirodnih i stvorenih) resursa; plansko korišćenje, organizacija i izgradnja, to jest uređenje turističkih prostora; unapređenje sistema upravljanja i usmeravanja održivog razvoja turističkih prostora. Ciljevi knjige Knjiga „Turizam i prostor” je zamišljena kao vodič za upoznavanje prostora kao opšteg resursa i sistema, sagledavanje međuzavisnosti složenih sistema kao što su turizam i prostor, razumevanje osnovnih procesa, pojava i konflikata koji se tiču korišćenja i zaštite prostora, prirodnih i stvorenih resursa, organizacije i izgradnje prostora, odnosno planiranja i uređenja turističkih prostora. Radi lakšeg razumevanja održivog razvoja, planiranja i uređenja turističkih prostora, knjiga se dotiče neophodnih elemenata rasta, razmeštaja i struktura stanovništva, turističkih resursa i njihove valorizacije, koji su predmet izučavanja posebnih naučnih disciplina – demografije, geografije turizma (odnosno turističke geografije), istorije umetnosti i dr. Iz aspekta korišćenja i atraktivnosti prostora za turizam, dotiču se i neophodni elementi turističkih potreba i motivacija, koji su predmet izučavanja posebne naučne discipline – ponašanja potrošača. Osnovni ciljevi koji bi trebalo da se ostvare savladavanjem materije prezentirane u ovoj knjizi jesu: osposobljavanje korisnika za integralno shvatanje razvoja turističkog prostora (područja, centra, kompleksa ili objekta); efektivno komuniciranje sa stručnjacima različitih profila s kojima će sarađivati u planiranju razvoja, uređenju i izgradnji turističkog prostora; artikulisanje interesa i prezentaciju opcija razvoja turističkih aktivnosti i sadržaja u korišćenju, zaštiti, organizaciji i izgradnji prostora; zastupanje interesa i opcija razvoja turizma u procesu prostornog planiranja i proceduri pripreme i javnog uvida u prostorni i urbanistički plan; korišćenje prostorno-planskih dokumenata i dalje proučavanje literature iz domena prostornog planiranja, demografije, geografije turizma/turističke geografije, sociologije, istorije umetnosti, etnologije i drugih naučnih disciplina; priprema korisnika za dalje usavršavanje radi aktivnog učešća u interdisciplinarnom timskom radu na sektorskim (u turizmu) i prostornim (i urbanističkim) planovima, programima i projektima;

TURIZAM I PROSTOR

14 Predgovor

primene problemskog i integralnog pristupa u planiranju i implementaciji održivog razvoja i uređenja turističkog prostora; koordinacije turističkih aktivnosti i aktera u procesu upravljanja i usmeravanja održivog razvoja i uređenja turističkih prostora; prezentacije, pregovaranja i ubeđivanja aktera u turizmu i drugih korisnika prostora o mogućim kompromisnim rešenjima za relativizaciju konfliktnih interesa u korišćenju, zaštiti, organizaciji i izgradnji turističkih prostora. Struktura knjige Knjiga je podeljena u šest poglavlja, tako da svako poglavlje pokriva različite aspekte i ključne elemente za proces prostornog planiranja, upravljanja i usmeravanja održivog razvoja i uređenja turističkih prostora. U prvom poglavlju „Stanovništvo i turizam” ukazuje se na osnovne demografske tendencije, ključne komponente rasta i razmeštaja stanovništva i osnovne strukture stanovništva u Svetu i u Srbiji, da bi se analizirao njihov uticaj na razvoj turizma i turističkih prostora; sagledava se značaj stanovništva kao osnovnog resursa i subjekta planiranja i upravljanja razvojem; polazeći od ljudskih potreba fokusiraju se turističke potrebe, očekivane promene tih potreba i motivacija za turističkim kretanjima, aktivnostima i atraktivnim prostorima. Drugo poglavlje „Prostor i turizam” polazi od definisanja osnovnih pojmova o prostoru; ukazuje se na specifičnosti i ključne razlike između korišćenja i organizacije, zaštite i rezervisanja prostora i na njihov značaj za razvoj turizma; razmatraju se konflikti u korišćenju, zaštiti i izgradnji prostora i mogućnosti za njihovu relativizaciju na primeru turističkih prostora; ukazuje se na ključne aspekte atraktivnosti prostora za razvoj turizma, to jest na značaj turističkih resursa i uređenosti prostora. U trećem poglavlju „Turistički resursi” polazi se od definisanja pojma, svojstava i klasifikacije turističkih resursa; izdvajaju se osnovne vrste, sagledavaju odlike i svojstva prirodnih i antropogenih turističkih resursa, u prvom redu turističkih resursa Srbije; ukazuje se na njihovu međuzavisnost i mogućnosti za valorizaciju; sagledava kako opredeljuju razvoj pojedinih turističkih aktivnosti i vidova turizma; razmatra se turistička valorizacija prostora, polazeći od postojećih i potencijalnih turističkih resursa, i ukazuje na ulogu prostornog planiranja u očuvanju i povećanju atraktivnosti prostora za razvoj turizma. Četvrto poglavlje „Turistički proizvodi i područja” fokusira se na osnovne koncepcije razvoja turizma, njihove razlike i uticaj na modifikaciju postojećih i razvoj novih vidova turizma, odnosno turističkih proizvoda; ukazuje se na različite klasifikacije vidova turizma, orijentaciju na turističke proizvode i razmatra ekoturizam; ukazuje se na planirane ključne turističke proizvode Srbije i njihove osnovne karakteristike; sagledava se klasifikacija, kategorizacija i obuhvat

TURIZAM I PROSTOR 15 Predgovor

planiranih turističkih područja Srbije; i razmatraju razlike u pristupu, obuhvatu i prioritetima razvoja između planiranih turističkih područja i turističkih klastera Srbije. U petom poglavlju „Prostorno planiranje turističkih područja i centara” polazi se od definisanja osnovnih pojmova o planiranju i planu, upravljanju i usmeravanju razvoja; sagledavaju se ključne promene u razvoju teorije i prakse planiranja, naročito prostornog i urbanističkog planiranja, ukazuje na koncepciju održivog razvoja i njen uticaj na razvoj turizma i tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju turističkih područja u razvijenim zemljama i u Srbiji; polazeći od kategorizacije planskog osnova u zemljama Evropske unije i u Srbiji, ukazuje se na hijerahiju, međuzavisnost i sadržaj prostornih i urbanističkih planova – uz analizu primera za sve vrste planova, kako za područja i centre u kojima je turizam samo jedna od ekonomskih aktivnosti, tako i za turistička područja i centre. Šesto poglavlje „Proces prostornog planiranja” fokusira se na četiri osnovne faze procesa planiranja, polazeći od pripremne faze, preko studijsko-dokumentacione osnove do faze izrade, razmatranja i donošenja prostornog i urbanisitčkog plana. Najveća pažnja je posvećena fazi implementacije planova i razmatranju efikasnosti implementacije planskih odluka u evropskim zemljama i u našoj praksi u pogledu: koordinacije prostornih i sektorskih planskih osnova i tehničke dokumentacije, multisektorskog pristupa u primeni i razvoju različitih politika, programske i institucionalno-organizacione podrške, informacionog sistema o prostoru i kontrolnog sistema izgradnje i uređenja prostora, informisanja i kooperacije različitih aktera – uz analizu nekoliko primera upravljanja turističkim područjima u evropskim zemljama i u Srbiji. Kako se knjiga koristi? Knjiga je koncipirana tako da na početku svakog poglavlja omogući upoznavanje sa osnovnim pojmovima koji se dalje razrađuju, sa ukazivanjem na međuzavisnost pojava i procesa, da bi se na primerima analizirale specifičnosti, problemi i iznele, eventualne, dileme. Osnovna ideja je da se podstakne kritičko i problemsko razmišljanje i preispitivanje iznetih i sopstvenih stavova, koje će u krajnjoj instanci voditi integralnom shvatanju razvoja, uređenja i izgradnje turističkih prostora. U svakom poglavlju otvaraju se pojedina ključna pitanja i ukazuje na moguće pristupe i polaze u traženju odgovora. Vizuelizacija obrađene materije omogućena je u granicama koje dopušta crno-bela tehnika prezentacije. Vizuelna prezentacija ima namenu – da pojasni i pomogne usvajanje novih pojmova (razne vrste grafičkih prikaza i karata prostornih i urbanističkih planova u boji), da olakša uočavanje ključnih odlika neke pojave, ili da podstakne na drugačije sagledavanje nedovoljno valorizovanih vrednosti različitih resursa.

TURIZAM I PROSTOR

16 Predgovor

Završni deo svakog poglavlja predstavlja neku vrstu rezimea prezentirane materije i uspostavlja ključne relacije s poglavljima koja slede. Pažljivije oko bi, upoređivanjem završnih delova poglavlja, moglo da izdvoji desetak ključnih reči koje se provlače kroz celu knjigu. Na kraju svakog poglavlja dat je pregled osnovne literature koja se preporučuje za naredni nivo produbljivanja iznete materije, koji će opet ukazati na širu lepezu stručne literature i omogućiti bolje upoznavanje drugih naučnih disciplina. Sledi rezime kao podsetnik. Za bolje razumevanje i lakše savladavanje prezentirane materije predlaže se nekoliko relativno lakih vežbanja i podstiče upoređivanje i preispitivanje iznetih, ili obrazlaganje sopstvenih stavova korisnika. Pojedini korišćeni pojmovi, koje nije bilo neophodno objasniti u tekstu poglavlja, dati su u pojmovniku na kraju knjige. Kome je knjiga namenjena? Knjiga je prvenstveno namenjena studentima osnovnih akademskih studija Fakulteta za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta „Singidunum” za izučavanje predmeta Turizam i prostor, a manjim delom i onima koji proučavaju menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu. Zbog toga je prostorno planiranje kao teorija, praksa i zakonodavna materija prilagođena potrebama obrazovanja ekonomista, budućih menadžera u turizmu. Ova knjiga mogla bi korisno da posluži i studentima prostornog planiranja i arhitekture. U knjizi je dosta pažnje poklonjeno pitanju implementacije planova i projekata, budući da će slušaoci ovog kursa u svojoj praksi imati često prilike da sprovode ili vrednuju i ocenjuju ponuđene planove i projekte. To upućuje da bi ova knjiga mogla da bude korisna i onima koji se u praksi bave pitanjima razvoja turizma i planiranja, uređenja i izgradnje turističkih prostora.

I POGLAVLJE

I POGLAVLJE

STANOVNIŠTVO I TURIZAM Ciljevi poglavlja:

Ukazati na osnovne demografske tendencije i komponente rasta i razmeštaja stanovništva i razumeti njihov značaj za razvoj turizma Izdvojiti osnovne strukture stanovništva i njihov uticaj na razvoj turizma i turističkih područja Ukazati na značaj stanovništva kao osnovnog resursa i subjekta planiranja i upravljanja razvojem Ukazati na spektar ljudskih potreba i izdvojiti turističke potrebe i motivacije

TURIZAM I PROSTOR

20 Stanovništvo i turizam

I STANOVNIŠTVO I TURIZAM 1. STANOVNIŠTVO 1.1. Razvoj stanovništva U poslednja dva veka svetska populacija se ušestostručila. Na početku 19. veka bilo je milijardu stanovnika, na početku 20. veka dve milijarde, a danas, na početku 21. veka na Zemlji živi skoro 6,5 milijardi ljudi (Gidens, 2005:617; UN, 2006). Prema podacima Ujedinjenih nacija samo u periodu 2000–2005. godine broj stanovnika povećao se za 380 miliona, to jest 78 miliona godišnje. Prema projekcijama umerenog rasta Ujedinjenih nacija svetska populacija će se u narednih 45 godina povećati za 2,6 milijardi i 2050. dostići cifru od 9,1 milijardi stanovnika. Skoro ceo predviđen porast stanovništva odvijaće se u manje razvijenim regionima Sveta, koji se već duže vreme suočavaju sa brojnim ekonomskim i socijalnim problemima (slike 1 i 2). Druga značajna tendencija u razmeštaju stanovništva na nivou regiona i država jeste polarizacija na područja u kojima raste koncentracija stanovništva (urbana područja) i područja u kojima se smanjuje broj stanovnika (ruralna i periferna područja). Očekivane tendencije demografskog rasta odraziće se na intenzivnije ispoljavanje regionalnih razlika i disproporcija u prostornoj, ekonomskoj, socijalnoj i sferi životne sredine, naročito na područjima sa već ranije izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja. 1.1.1. Komponente rasta i razmeštaja stanovništva Osnovne komponente rasta stanovništva jesu: prirodna kretanja, i mehanička kretanja. Prirodno kretanje stanovništva predstavlja promenu ukupnog broja stanovnika pod uticajem prirodnog priraštaja. Prirodni priraštaj (p) predstavlja razliku imeđu ukupnog broja rođenih i broja umrlih na nekom području u određenom vremenskom periodu. Drugim rečima, to je razlika između nataliteta (n) i mortaliteta (m), to jest: p = n – m. Natalitet jeste ukupan broj živorođenih, a mortalitet ukupan broj umrlih u toku godine na nekom području. Stopa prirodnog priraštaja (sp), porasta ili opadanja stanovništva, predstavlja razliku između broja živorođenih i broja umrlih na hiljadu stanovnika na nekom području u određenom vremenskom periodu. Obično se obračunava u odnosu na jednu godinu i izražava u promilima (‰).

sp =

n-m p

1000

TURIZAM I PROSTOR 21 Stanovništvo i turizam

Stopa prirodnog priraštaja iznad 20‰ je vrlo visoka, 15-20‰ visoka, 5-14‰ umerena i ispod 5‰ niska. Osnovne komponente rasta stanovništva jesu: prirodna kretanja, i mehanička kretanja. Prirodno kretanje stanovništva predstavlja promenu ukupnog broja stanovnika pod uticajem prirodnog priraštaja. Prirodni priraštaj predstavlja razliku između ukupnog broja živorođenih i broja umrlih na nekom području u određenom vremenskom periodu. Druga komponenta rasta stanovništva jesu mehanička kretanja, to jest migracije. Migracija je kretanje ljudi iz jednog područja ili društva u drugo kako bi se u njima nastanili (Gidens, 2005:284). Prema uzroku migracije se dele na ekonomske i političke, od kojih su prve dobrovoljne i cilj im je veća zarada i viši kvalitet življenja migranta, dok se druge odvijaju pod prinudom ili pritiskom (Grčić, 2000:273-282). Posledice migracija uvek su demografske, jer dovode do prostorne redistribucije stanovništva, time i do promena dinamičkih i strukturnih elemenata populacionog razvoja područja emigracije (iz kojih se stanovništvo trajno ili privremeno odseljava) i područja imigracije (odredišta u koja se stanovništvo doseljava radi trajnog nastanjivanja ili privremenog boravka). U demografskim istraživanjima migracija, kao fenomena koji je u različitim istorijskim razdobljima uslovljen različitim motivima, koristi se statistički metod koji omogućava najprecizniji uvid u obim, tokove, dinamiku i selektivnost migranata prema njihovim karakteristikama. Za globalna kretanja stanovništva u drugoj polovini 20. veka ustanovljena su četiri modela migracija: klasični, kolonijalni, model radnika na privremenom radu u inostranstvu i model ilegalne imigracije (videti: Gidens, 2005:273-282). Migracije mogu da se kategorišu prema: odnosu između teritorije emigracije i teritorije imigracije na spoljne i unutrašnje – spoljne migracije su van teritorijalne jedinice emigracije (međuopštinske, međuregionalne, međudržavne i interkontinentalne), unutrašnje migracije su u okviru iste teritorijalne jedinice (u okviru opštine, regiona, države ili na kontinentu); vremenu trajanja na trajne i privremene – trajne predstavljaju trajno nastanjivanje i boravak u državi/području/mestu imigracije; privremene mogu biti preseljenje na jednu ili više godina radi zaposlenja; sezonske (kretanje i boravak radi obavljanja sezonskih poslova i radova, zadovoljavanja turističkih i rekreativnih potreba), nedeljne i dnevne (na relaciji mesto stanovanja − mesto rada i školovanja ili zadovoljavanja drugih potreba),

TURIZAM I PROSTOR


tipu naselja između kojih se odvijaju migracije – međuseoske, međugradske, na relaciji selo-grad i grad-selo; načinu opredeljivanja – dobrovoljne ili prinudne; načinu organizovanja – organizovane i spontane; prema uzroku – ekonomske, političke, socijalne, etničke i dr. Migracioni saldo (m) predstavlja razliku između ukupnog broja doseljenog stanovništva/imigranata (i) i odseljenog stanovništva/emigranata (e) na nekom području u posmatranom vremenskom periodu, to jest: m = i – e. Mehaničko kretanje stanovništva predstavlja promenu ukupnog broja stanovnika pod uticajem migracija. Migracija je kretanje ljudi iz jednog područja ili društva u drugo kako bi se u njima nastanili. Za usmeravanje i upravljanje razvojem područja, ekonomskih aktivnosti i turizma najznačajnije su spoljašnje i unutrašnje, trajne i privremene migracije. Rast stanovništva (r) predstavlja promenu ukupnog broja stanovnika pod uticajem prirodnog priraštaja i migracija, to jest: r = p + m = (n – m) + (i – e). Na prostornu distribuciju/razmeštaj stanovništva utiču geografski uslovi, istorijski, društveni i ekonomski faktori. Razmeštaj stanovništva iskazuje se gustinom nastanjenosti teritorije (broj stanovnika na km2). Sadejstvo prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva utiče na prostornu distribuciju stanovništva između i unutar regiona, to jest na njihovu prostornodemografsku polarizaciju na područja i zone koncentracije stanovništva i na područja i zone pražnjenja (i starenja stanovništva), to jest depopulacije. Redistribucija stanovništva između regiona odvija se u korist zona koncentracije u velikim gradovima, njihovim peri-urbanim zonama i funkcionalnim područjima (urbanim regijama). Kod urbanih područja javljaju se suprotne tendencije – relativno smanjenje broja stanovnika i gustine naseljenosti u centralnim zonama i porast populacije i gustine naseljenosti u predgrađima i prigradskim zonama i manjim gradovima oko velikih urbanih centara (European Sustainable Cities, 1996). Na unutarregionalnom planu, redistribucija stanovništva se odražava na intenzivniju depopulaciju ruralnih i pojedinih udaljenih, perifernih i planinskih delova područja. Depopulacija je rezultat sadejstva negativnih kretanja obe komponente rasta stanovništva. Može se javiti i na emigracionom području sa pozitivnim prirodnim priraštajem, ako je prirodni priraštaj manji od negativnog migracionog salda.


Depopulacija je posledica negativnog rasta (opadanja) stanovništva na nekom području u dužem vremenskom periodu. Usled depopulacije dolazi do poremećaja starosne strukture, gubitka radne snage, opadanja reproduktivne sposobnosti i starenja stanovništva. Krajnja posledica je demografsko pražnjenje područja, to jest naselja, pojava poznata kao tzv. „bela kuga”. Sakupljanje i analiza osnovnih statističkih podataka o stanovništvu obavlja se na osnovu popisa stanovništva određene zemlje, po pravilu svakih deset godina po jedinstvenom programu Svetskog popisa stanovništva (Grčić, 2000:251). I pored toga što su načini prikupljanja podataka u nekim zemljama danas veoma strogi, demografske statistike nisu do kraja precizne (ilegalni imigranti, beskućnici i druga lica koja nisu evidentirana). 1.1.2. Rast i razmeštaj svetskog stanovništva Veruje se da su demografske promene koje su započele krajem 20. i koje će se desiti u toku 21. i prvoj polovini 22. veka biti veće od svih promena u toku celokupne istorije čovečanstva. Gotovo sve razvijene zemlje imaju stope rasta stanovništva manje od 0,5 procenata. Mnoge manje razvijene zemlje imaju stope rasta stanovništva između 2 i 3 procenata (slike 1 i 2). Slika 1. Regionalne razlike u stopi rasta stanovništva u Svetu, 2015.

Izvor: www.worldbank.org; 2006

TURIZAM I PROSTOR


To na prvi pogled ne izgleda mnogo, ali kada se zna da je priraštaj stanovništva eksponencijalan, onda je jasno da je reč o ogromnim razlikama između razvijenih u odnosu na manje razvijene i nerazvijene zemlje. Pri porastu od 1% stanovništvo će se udvostručiti za 70 godina, od 2% za 35 godina, a od 3% za 23 godine (Gidens, 2005:618-619). Slika 2. Regionalne razlike u nivou siromaštva* svetske populacije, 1984–2001.

* nivo siromaštva meren učešćem stanovništva s prihodima manjim od jednog dolara dnevno Izvor: www.worldbank.org; 2006

Ujedinjene nacije prezentirale su nekoliko scenarija rasta svetske populacije, u zavisnosti od očekivanog trenda fertiliteta, mortaliteta i migracija. Prema tim scenarijima 2050. godine bi broj stanovnika mogao da se kreće između 7,6 i 11,6 milijardi. Verovatnim se smatra scenario umerene stope rađanja, sa oko 9,1 milijardi stanovnika u 2050. (tabela 1).

Tabela 1. Projekcije rasta svetskog stanovništva, 2010–2050. Godina

Varijanta umerenog rasta

Varijanta visokog rasta

Varijanta niskog rasta

Varijanta konstantnog fertiliteta

1950.

2 519 470

2 519 470

2 519 470

2 519 470

1960.

3 023 812

3 023 812

3 023 812

3 023 812

1970.

3 696 588

3 696 588

3 696 588

3 696 588

1980.

4 442 295

4 442 295

4 442 295

4 442 295

1990.

5 279 519

5 279 519

5 279 519

5 279 519

2000.

6 085 572

6 085 572

6 085 572

6 085 572

2005.

6 464 750

6 464 750

6 464 750

6 464 750

2010.

6 842 923

6 903 276

6 781 431

6 881 529

Napomene: procenjeni nivo ukupnog fertiliteta, tj. neto stope reprodukcije (sa sadašnjih 2,6 dece po ženi) za varijantu umerenog rasta iznosi 1,85; za varijantu visokog rasta 2,35; niskog rasta 1,35; a za varijantu konstantnog fertiliteta za svaku zemlju zadržava se nivo fertiliteta obračunat za period 2000-2005. godine.

2015.

7 219 431

7 382 434

7 054 584

7 337 041

2020.

7 577 889

7 873 172

7 280 148

7 819 287

2025.

7 905 239

8 336 867

7 471 426

8 321 838

2030.

8 199 104

8 784 155

7 618 083

8 855 299

2035.

8 463 265

9 237 907

7 712 423

9 439 779

Izvor:

2040.

8 701 319

9 709 446

7 753 745

10 092 723

2045.

8 907 417

10 184 739

7 741 810

10 827 058

2050.

9 075 903

10 646 311

7 679 714

11 657 999

World Population Prospects, The 2004 Revision Population Database, United Nations Population Division http://esa.un.org/unpp/ 2006


Predviđen ukupan porast stanovništva prikriva dve različite tendencije. Prva se tiče razvijenih zemalja. Gotovo sve razvijene zemlje su već prošle kroz proces demografske tranzicije (videti: Gidens, 2005:622-623) i nalaze se u fazi stabilizovanog stanovništva, sa niskim stopama nataliteta i mortaliteta. Usled niske i opadajuće stope rasta, prema projekcijama Ujedinjenih nacija predviđa se da će broj od oko 1,2 milijarde stanovnika razvijenih zemalja ostati nepromenjen u periodu 2005–2050. godine. Očekuje se da će u 51 zemlji, uključujući Nemačku, Italiju, Japan i većinu zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza, broj stanovnika 2050. biti manji nego 2005. godine. Istovremeno sa stabilizacijom ili neznatnim opadanjem broja stanovnika započinje i proces starenja stanovništva u kojem broj mladih, u relativnom smislu, opada, uz veliko povećanje segmenta starijeg stanovništva. Druga, suprotna tendencija ispoljena u većini zemalja u razvoju, naročito u manje razvijenim i u najnerazvijenijim zemljama, jeste zadržavanje trenda pada mortaliteta i zadržavanje relativno visokih stopa rađanja. To će dovesti do znatnog porasta stanovništva u Indiji, Kini i delu područja Azije, Afrike i Južne Amerike, pre nego što se broj stanovnika stabilizuje. Populacija 50 manje razvijenih i najnerazvijenijih zemalja će se više nego udvostručiti, a u jedanaest najnerazvijenijih utrostručiti, tako da će sa 0,8 milijardi 2005. porasti na 1,7 milijardi 2050. godine. Slične tome su i procene za preostali deo zemalja u razvoju u kojima se očekuje masovan, iako manje dinamičan rast, sa 4,5 milijardi na 6,1 milijardi u periodu 2005–2050. (United Nations Population Division, 2006). Procenjuje se da će do 2050. godine preko polovine svetske populacije biti nastanjeno u svega deset zemalja (tabela 2). Tabela 2. Prvih deset država Sveta prema broju stanovnika Stopa % svetske porasta populacije stanovništva

Očekivani br. stanovnika 2050.

Red. br.

Država

Stanovništvo 2006. (procena)

1

Kina

1 306 724 067

20,1%

1,1%

1 470 468 924

1,7%

1 619 582 271

2

Indija

1 112 225 812

17,1%

3

SAD

299 093 237

4,6%

0,8%

403 943 147

4

Indonezija

221 900 701

3,4%

1,8%

337 807 011

5

Brazil

184 284 898

2,8%

1,4%

206 751 477

6

Pakistan

163 985 373

2,5%

2,6%

267 813 495

7

Nigerija

159 404 137

2,5%

2,6%

303 586 770

8

Rusija

143 682 757

2,2%

0,5%

118 233 243

9

Bangladeš

136 138 461

2,1%

1,1%

205 093 861

10

Japan

128 389 000

2,0%

0,1%

101 228 471

Top deset država

3 855 828 443

59,3%

-

5 034 508 670

Ostatak sveta

2 643 868 617

40,7%

-

4 049 986 735

Ukupna svetska populacija

6 499 697 060

100,0%

1,1%

9 084 495 405

Napomene: (1) Deset najmnogoljudnijih država Sveta prema podacima od 31. 12. 2005. (2) Podaci o broju stanovnika preuzeti su iz baze world gazetteer. (3) Projekcija broja stanovnika 2050. preuzeta je iz US Census Bureau Izvor: Internet World Statistic, 2006 /www.InternetWorldStats.com/

TURIZAM I PROSTOR


U daljem horizontu, 2150. godine, svetsko stanovništvo bi po scenariju visoke stope rađanja moglo da premaši 25 milijardi, a prema scenariju umerene stope rađanja da dostigne 10,8 milijardi (Gidens, 2005:623). Primarna posledica opadanja fertiliteta, kombinovanog s povećanjem trajanja života, jeste starenje svetskog stanovništva. Prema analizama i procenama Ujedinjenih nacija, prosečno trajanje života ljudi u Svetu se sa 46 godina u periodu 1950–1955. povećalo na 65 godina 2000–2005. i očekuje se da će se povećati na 75 godina u periodu 2045–2050. godine. U razvijenim regijama i zemljama prosečno trajanje života povećaće se sa 75 godina u periodu 2000–2005. na 82 godine do sredine 21. veka. U periodu 2005–2050. godine očekuje se utrostručenje starog stanovništva (preko 60 godina). U zemljama u razvoju će se udeo starog stanovništva sa sadašnjih 6 od ukupno 10 stanovnika povećati na 8 u 2050. godini. U razvijenim zemljama će se udeo starih osoba sa 20% u 2005. povećati na 32% do 2050, ili sa jedne na dve stare osobe po detetu. U Svetu će najbrže rasti udeo najstarijeg stanovništva (preko 80 godina), kao i udeo sredovečnog stanovništva. Najmlađu populaciju (prosečne starosti ispod 23 godine) imaće jedanaest najnerazvijenih zemalja (United Nations Population Division, 2006). U periodu 2000–2005. pozitivan migracioni saldo sprečio je smanjenje broja stanovnika u 28 razvijenih zemalja, dajući skoro dvostruko veći doprinos populacionom rastu u odnosu na prirodni priraštaj domicilnog stanovništva – u Austriji, Kanadi, Nemačkoj, Danskoj, Italiji, Portugalu, Singapuru, Španiji, Švedskoj, Ujedinjenim Arapskim Emiratima, Kataru, Velikoj Britaniji i dr. Prema projekcijama Ujedinjenih nacija za prvu polovinu 21. veka, zemlje sa najvećom internacionalnom neto imigracijom (između 1,1 milion i 100 hiljada godišnje) biće Sjedinjene Američke Države, Nemačka, Kanada, Velika Britanija, Italija i Australija, dok će zemlje s najvećom neto emigracijom (između 330 i 170 hiljada godišnje) biti Kina, Meksiko, Indija, Filipini, Pakistan i Indonezija (United Nations Population Division, 2006). Urbanizacija u 20. veku jeste globalan proces, u koji se, pored razvijenih zemalja, sve više uključuju i zemlje u razvoju. Gradsko stanovništvo uvećava se mnogo brže nego ukupno svetsko stanovništvo. Urbano područje može da se definiše na osnovu kombinacije više kvalitativnih i kvantitativnih kriterijuma u pogledu veličine populacije, gustine naseljenosti, međusobne udaljenosti izgrađenih prostora, preovlađujućeg tipa ekonomskih aktivnosti, proglašenog ili administrativnog statusa, urbanih karakteristika kao što su raspoloživost i dostupnost specifičnih servisa i objekata. Drugim rečima, urbanizaciju odlikuje koncentrisanje, to jest aglomeriranje stanovništva i aktivnosti u urbanim područjima i širenje urbanog načina života. Problem predstavlja što su statistički podaci kvantitativni, a klasifikacije na urbano i ruralno stanovništvo razlikuju se od države do države (UN, World Urbanization Prospects, 2006).


Proces urbanizacije odlikuje koncentracija stanovništva, aktivnosti i funkcija u urbanim područjima i širenje urbanog načina života. Urbanizacija sve više utiče na razvoj kulture, ekonomije, politike i načina života svetske populacije. Proces globalizacije, naporedo sa osiromašenjem dela stanovništva, prate intenzivni megaprocesi urbanizacije. Istovremeno, pod uticajem razvoja informacionih tehnologija i naučno-tehničkog progresa, dominaciju preuzimaju tercijarne, kvartarne i druge sofisticirane delatnosti. Prema prognozi Ujedinjenih nacija (varijanta umerenog rasta) udeo urbanog u ukupnom svetskom stanovništvu će sa 29% sredinom 20. veka porasti na preko 60% u periodu do 2030. godine, to jest udvostručiće se (tabela 3). Tabela 3. Projekcija rasta urbanog u ukupnom svetskom stanovništvu, 2010–2030. Godina

Urbano stanovništvo (u hiljadama)

Udeo urbanog stanovništva u ukupnom (%)

1950.

732 974

29,1

1955.

852 556

30,9

1960.

993 521

32,9

1965.

1 159 063

34,7

1970.

1 331 023

36,0

1975.

1 518 425

37,3

Izvor: World Population Prospects, The 2004 Revision Population Database, United Nations Population Division, 2006 /http://esa.un.org/unpp/

Procenjuje se da će udeo urbanog u ukupnom stanovništvu biti preko 80% u razvijenim zemljama, 50% u zemljama u 2 280 119 43,2 1990. 2 564 960 45,1 1995. razvoju i 35% u manje razvijenim zemljama. 2 863 982 47,1 2000. Na neravnomernu distribuciju urbanog 3 177 456 49,2 2005. stanovništva u 21. veku znatan uticaj 3 511 834 51,3 2010. imaće razvoj megagradova (gradovi sa 8 3 867 755 53,6 2015. i više miliona stanovnika). Megagradovi 4 236 446 55,9 2020. su umreženi centri globalizacije koji, sa 4 610 560 58,3 2025. koncentracijom (sedišta) najmoćnijih 4 986 617 60,8 2030. globalnih igrača, dominiraju u svetskoj ekonomiji i utiču na pravce razvoja drugih gradova širom sveta, transnacionalnim mrežama i tokovima kapitala, informacija, visoko vrednog rada, poslovnih, proizvodnih i uslužnih aktivnosti, kao i preko političkih tokova (Gidens, 2005:599-606; Grčić, 2006:18-22). U periodu od 1975. do 2005. broj megagradova povećao se sa 11 na 23, dok će 2015. dostići 36, od kojih će 30 biti u zemljama u razvoju, najviše (22) u Aziji (slika 3). Skoro svaki sedmi urbani stanovnik biće žitelj megagrada, čija će veličina dostizati i do 29 miliona stanovnika (UN, World Urbanization Prospects, 2006). 1980.

1 739 826

39,2

1985.

1 989 845

41,1

TURIZAM I PROSTOR

28 Stanovništvo i turizam Istambul (Turska) 12.3 Paris (Francuska) 9.7 Moskow (Rusija) 9.3

Sao Paolo (Brazil) 20.3 Meksiko (Meksiko) 19.2 Njujork (SAD) 17.6 Los Angeles (SAD) 14.2 Buenos Ajres (Argentina)13.9 Rio de Žaneiro (Brazil) 11.9 Lima (Peru) 9.4 Bogota (Kolumbija) 8.4

Lagos (Nigerija) 24.6 Kairo (Egipat) 14.4 Kinšasa (DR Kongo) 9.4

Izvor: Gidens E, 2005:600 – UN, World Urbanization Prospects, The UNESCO Courier, 2006 /www.unesco.org/courier/

Bombaj (Indija) 26.3 Daka( Bangladeš) 19.5 Karači (Pakistan) 19.4 Kalkuta (Induja) 17.3 Delhi (Indija) 16.9 Hiderabad (Indija) 16.9 Teheran (Iran) 10.3 Lahore (Pakistan) 10.0 Madras (Indija) 9.1 Bangalore (Indija) 8.0

Tokio (Japan) 28.9 Šangaj (Kina) 18.0 Peking (Kina) 15.6 Manila (Filipini) 14.7 Džakarta (Indonezija) 13.9 Tjanđin (Kina) 13.5 Seul (Koreja) 13.0 Hangcu (Kina) 11.4 Osaka (Japan) 10.6 Bankok (Tajland) 9.8 Čančun (Kina) 8.9 Harbin (Kina) 8.1

Slika 3. Rast i razmeštaj megagradova, 2015.

Kakve će biti posledice predviđenih demografskih promena? Već sada ozbiljan problem u nekim delovima Sveta predstavljaju glad i nestašica hrane i vode. Ograničenost raspoloživih (neobnovljivih, delimično obnovljivih i obnovljivih) prirodnih resursa, a ujedno i pritisci i ugrožavanje životne sredine, prisutni su na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Neizvesno je u kojoj meri ti problemi mogu biti uzrok širih društvenih nemira, ili pojave većeg broja sukoba, lokalizovanih na prostorima sa strateškim resursima. Time će sve više na značaju dobijati primena koncepta održivog, to jest uravnoteženijeg razvoja. Promene u privredi i na tržištu radne snage mogle bi da ubrzaju široka spoljašnja migratorna kretanja, budući da će ljudi iz manje razvijenih i nerazvijenih zemalja tragati za poslom van svoje zemlje. Opšta konstatacija je da se migracije ubrzavaju kao deo procesa globalne integracije. Obrasci migracija širom sveta mogu se posmatrati kao odraz izuzetno promenljivih ekonomskih, političkih i kulturnih veza među zemljama; povećanja prostorne i socijalne pokretljivosti stanovništva; tehničko-tehnoloških inovacija i dr. Pojedini naučnici označavaju 21. vek kao „vek migracija” (Gidens, 2005). Intenziviranje prostorno-demografske polarizacije na područja koncentracije i područja depopulacije uticaće na povećanje partnerstva, interakcija i tokova na relaciji urbana-ruralna područja, pre svega, usled povećanja resursne zavisnosti urbanih područja u zadovoljavanju sve većeg spektra i obima potreba urbanog stanovništva, od ruralnih područja, s očuvanom prirodom i prirodnim resursima.


S druge strane, povećanje segmenta starije populacije imaće široke ekonomske i društvene implikacije za razvijene i pojedine zemlje u razvoju. U tim zemljama će doći do produženja radnog veka, ali i smanjenja kontigenta radnosposobnog stanovništva, što će usloviti trajnu i privremenu imigraciju radnosposobnog stanovništva iz drugih zemalja. Povećanje broja starijih obezbediće tom sloju stanovništva veći politički uticaj, što će se odraziti na povećanje pritiska na postojeće fondove i usluge javnih službi, pa stoga i na povećana izdvajanja države za programe i usluge kojima se zadovoljavaju njihove potrebe (Gidens, 2005:623), u prvom redu zdravstvene, socijalne i kulturne potrebe. 1.1.3. Rast i razmeštaj stanovništva u Srbiji U periodu 1948–1981. stanovništvo centralne Srbije povećalo se za 37%, sa 4,15 na oko 5,7 miliona, s relativno ujednačenom stopom rasta po popisnim periodima. Od 1981. do 1991. godine karakteristična je niska stopa rasta i stagnacija populacije (na oko 5,8 miliona stanovnika), a posle 1991. opadajuća stopa rasta i smanjenje populacije na oko 5,5 miliona 2002. godine. U Vojvodini se stanovništvo povećalo za 24% u periodu 1948–1981, sa 1,6 miliona na preko 2 miliona. Posle 1981. godine dolazi do stagnacije populacije, s neznatnim oscilacijama između opadajuće i niske stope rasta stanovništva. Najveći uticaj na demografske promene u poslednjem međupopisnom periodu imale su migracije (spoljne) stanovništva. Prema projekcijama razvoja stanovništva u Prostornom planu Republike Srbije (1996:45) u periodu do 2011. godine predviđen je blaži rast populacije centralne Srbije (od 0,9%) na preko 5,8 miliona i smanjenje populacije Vojvodine (od -1,8%) ispod 2 miliona. U poslednje dve decenije broj stanovnika rastao je samo u urbanim centrima centralne Srbije. Drugim rečima, izražena je polarizacija na područja u kojima raste koncentracija stanovništva i područja u kojima opada broj stanovnika. U prvu kategoriju se ubrajaju urbana područja, u kojima je najveći porast stanovnika u rubnim i peri-urbanim zonama, dok su depopulaciona ruralna i brdsko-planinska područja (slika 4). U centralnoj Srbiji se učešće urbanog (gradskog) stanovništva povećalo sa 21,2% u 1953. godini na 47,8% u 1981, 54,1% u 1991. i 56,2% u 2002. godini. Područje centralne Srbije se sa prosečnom starošću stanovnika od 40,4 godine nalazi u stadijumu duboke demografske starosti, a područje Vojvodine (sa 39,8 godina) na pragu stadijuma duboke demografske starosti (slika 5). Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, skoro svaki četvrti stanovnik centralne Srbije i svaki peti stanovnik Vojvodine stariji je od 60 godina.

TURIZAM I PROSTOR


Slika 4. Naselja prema populacionoj veličini u Srbiji, 2002. Izvor: Popis stanovništva, 2002

Na području centralne Srbije i Vojvodine jedino se opština Preševo nalazi u stadijumu demografske zrelosti, a sve ostale opštine u različitim stadijumima starenja stanovništva1. Rast i razmeštaj stanovništva u Srbiji ispoljava slične tendencije kao u najvećem broju razvijenih zemalja, ali će demografske promene imati znatno šire implikacije usled problema u ekonomskom i socijalnom razvoju.


Slika 5. Stadijumi demografske starosti na području Srbije, 2002. Izvor: ibid.

1

Svrstavanje u stadijume demografske starosti izvršeno je na osnovu kombinacije više obeležja, i to: prosečne starosti, udela velikih starosnih grupa (mlađih od 20. godina, mlađih od 40. godina i starijih od 60. godina) i indeksa starenja (odnos udela starih i udela mladih).

TURIZAM I PROSTOR


1.2. Strukture stanovništva U upravljanju i planiranju razvoja područja, za analizu i projekciju demografskog razvoja značajne su i populacione strukture. Populacione strukture predstavljaju klasifikaciju obeležja stanovništva, koja se iskazuju kao: biološke strukture – prema starosti i polu; ekonomske strukture – prema aktivnostima i delatnostima, obrazovne strukture – prema pismenosti i obrazovanosti; i kulturne strukture – rasne, etničke i religijske strukture. Među najznačajnijim je biološka struktura zbog direktnog uticaja pola i starosti stanovništva na sve demografske fenomene (natalitet, mortalitet, radnu snagu, ekonomske aktivnosti, migracije, obrazovanje i dr.). Starosna struktura stanovništva može da se analizira i projektuje po: velikim starosnim grupama (0-19, 20-39, 40-59 i 60 i više godina), funkcionalnim starosnim kontigentima – određuju se na osnovu starosne grupe za koju je vezano odvijanje određene aktivnosti, i to: predškolski od 0 do 6 godina, školoobavezni od 7 do 14 godina, radni kontigent koji obuhvata muško stanovništvo staro 15-64 godina i žensko stanovništvo od 15 do 59 godina, kao i fertilno stanovništvo koje obuhvata žensko stanovništvo staro 15-49 godina (najznačajniji je kontigent starosti između 20 i 34 godina kod koga su rađanja najkoncetrisanija). Proučavanje osnovnih starosnih kontigenata značajno je za projekciju budućih kretanja stanovništva (pre svega prirodnog priraštaja i radne snage) i mogućnosti i ograničenja za zadovoljavanje njihovih potreba. Mogu se očekivati promene u granicama pojedinih starosnih (diferencijacija kohorte starog stanovništva) i funkcionalnih kontigenata (radnog kontigenta), u prvom redu usled tendencije starenja stanovništva u pojedinim zemljama. Starosno-polna struktura i promene koje se u njoj odvijaju nezaobilazni su pokazatelji dostignutog i očekivanog stepena populacionog razvoja. Za lakšu analizu i projekcije promena starosno-polne strukture koriste se starosnopolne piramide, koje omogućavaju vizuelizaciju najvažnijih starosnih kontigenata stanovništva prema polu (slike 6 i 7). Postoje četiri osnovna tipa starosno-polnih piramida (Šećibović i os., 2006:35-36): piramida progresivne populacije (progresivni tip), sa visokim stopama prirodnog priraštaja i visokim učešćem mladog stanovništva u ukupnoj populaciji (piramida ima najšire stepenike u podnožju i postepeno se sužava ka vrhu);


piramida umerenog rasta populacije, sa stopama prirodnog priraštaja koje su visoke, ali sa tendencijom pada, tako da se postepeno smanjuje učešće mladog stanovništva u ukupnoj populaciji (piramida ima ujednačeniju širinu stepenika u donjem delu, ali su još uvek širi nego u središnjem delu); piramida stanovništva u stagnaciji (stacionarni tip), sa niskim stopama prirodnog priraštaja i smanjenim učešćem mladog i povećanjem učešća sredovečnog i starog stanovništva (piramida ima skoro ujednačenu širinu stepenika u donjem i središnjem delu); i piramida regresivne populacije (regresivni tip), sa negativnim stopama prirodnog priraštaja, dominantnim učešćem sredovečnog stanovništva i povećanjem učešća starog stanovništva (piramida ima užu širinu stepenika u podnožju u odnosu na središnji deo, koji je najširi).

Slika 6. Starosno-polne piramide svetskog stanovništva, 2000–2040.

Slika 7. Starosno-polne piramide stanovništva Srbije, 1971–2002.

Izvor: World Population Prospects, The 2004 Revision Population Database, United Nations Population Division, 2006 /http://esa.un.org/unpp/

Izvor: Popis stanovništva, 2002

TURIZAM I PROSTOR


Ekonomske karakteristike stanovništva analiziraju se na osnovu trihotomne podele ukupnog stanovništva na aktivna lica, lica sa ličnim prihodom i izdržavana lica. Na osnovu ovakve podele moguće je razvrstati ukupno stanovništvo prema kriterijumu rada ili prihoda. Prema kriterijumu rada stanovništvo se svrstava u aktivno stanovništvo koje obavlja neko zanimanje i aktivno stanovništvo koje ne obavlja zanimanje, jer traži posao ili je privremeno prekinulo obavljanje zanimanja. Analiziraju se i stope aktivnosti stanovništva prema polu i starosti, kao i procenat iskorišćenosti radnog kontigenta (odnos broja aktivnih lica radnosposobnog uzrasta i radnog kontigenta). Klasifikacija aktivnih lica prema delatnosti pokazuje strukturu zaposlene radne snage po privrednim granama, te se na osnovu ovog ekonomskog obeležja mogu izvesti i zaključci o nivou ekonomske razvijenosti područja i pojedinih sektora. Pismenost, kao elementarna pretpostavka procesa obrazovanja, predstavlja osnovno obeležje pri razmatranju obrazovne strukture stanovništva i jedan od indikatora razvijenosti određene društvene sredine. Analizira se udeo pismenog i nepismenog stanovništva u ukupnom stanovništvu i prema polu. Ocena o promenama i dostignutom nivou pismenosti i školske spreme stanovništva pruža uvid u raspoložive potencijale stanovništva kao nosioca budućeg razvojnog procesa. Na osnovu promena u školovanosti stanovništva mogu se izdvojiti tri osnovna nivoa: nizak nivo obrazovanja (preovlađuje udeo stanovništva bez završenog osnovnog školovanja), period transformacije (preovlađuje udeo stanovnika sa završenim osnovnim školovanjem) i razvijeni nivo školovanosti stanovništva (nizak udeo neškolovanih i ujednačeni strukturalni odnos između lica sa osnovnim obrazovanjem i obrazovanjem višim od osnovnog). Etnička struktura utvrđuje se na osnovu nacionalne ili etničke pripadnosti i maternjeg jezika stanovnika, a religijska na osnovu veroispovesti. Etnička pripadnost odnosi se na kulturna obeležja određene zajednice ljudi koje ih odvajaju od ostalih zajednica, među kojima su najznačajniji: jezik, istorija ili poreklo, religija i stil života i oblačenja (Gidens, 2005:261). U pogledu religijske strukture svetsko stanovništvo podeljeno je između tri najveće monoteističke religije – judaizma, hrišćanstva i islama, kao i više religija Dalekog istoka (videti: Gidens, 2005:541-546; Šećibović i os., 2006:36-37). Etničke i religijske strukture stanovništva imaju uticaj na fertilitet i migracije stanovništva, time i na promene u razvoju i razmeštaju stanovništva.

1.3. Međuzavisnost demografskih i turističkih kretanja Proces globalizacije i porast stanovništva prate intenzivni megaprocesi u razvoju turizma. Razvoj informacionih, komunikacijskih i saobraćajnih tehnologija omogućava intenzivnije kretanje turista. Sa uključivanjem Kine i Indije, najmnogoljudnijih zemalja u turističko tržište ubrzava se razvoj i ekspanzija


sistema globalnog turizma. Nekadašnje destinacije masovnog turizma prerastaju u megadestinacije – to su u prvom redu megagradovi. S druge strane, porast urbanog stanovništva će usloviti povećanje tražnje za novim, autentičnim turističkim područjima, sa očuvanom prirodom i kulturnim predelima bliskim prirodi. Između turizma i migracija stanovništva postoji simbiotički odnos. Jedna od posledica migracija su turistička kretanja migranata u zemlje/područja porekla, radi posete rodbini i prijateljima (VRF – “visit friends and relatives”). Turizam per se generiše kretanje ljudi, to jest privremene/sezonske migracije iz mesta stalnog boravka u mesto turističkog boravka. Migracije u turizmu su fluktuirajuće, jer direktno zavise od trajanja turističke sezone i atraktivnosti turističkog proizvoda. Razvoj turističkog područja (regije, centra) generiše potrebu za kretanjem radne snage, u situaciji kada tražnja za radnicima u turizmu ne može da se podmiri na lokalnom nivou. To je posebno izraženo kod područja sa značajnim turističkim resursima, koja imaju problem starenja stanovništva i depopulacije. Slične pojave šezdesetih godina 20. veka uslovile su sezonske migracije, a sa razvojem masovnog turizma i trajne migracije radne snage, uključujući i zaposlene u turističkom menadžmentu (Šećibović i os., 2006:34-35). Te migracije su se pozitivno odrazile kako na razvoj turizma, tako i na razvoj lokalnih zajednica i očuvanje njihove demografske vitalnosti (primer planinskih naselja u Alpskoj turističkoj regiji). Primer 1. Stanovništvo i turizam brdsko-planinskih područja Srbije Turistički centar Kopaonik tražnju za visokokvalifikovanim i kvalifikovanim radnicima već dve decenije podmiruje radnom snagom iz urbanih centara u širem i bližem okruženju. U turističku ponudu tog visokoplaninskog centra uključeno je samo jedno naselje u podgorini Kopaonika – Brzeće, koje se od tradicionalnog seoskog naselja transformisalo u sekundarni turistički centar. Razvoj turizma omogućio je očuvanje naselja, porast stanovništva i poboljšanje njegove starosne strukture u poslednjem međupopisnom periodu. Populacionom rastu doprinela su i migratorna kretanja radne snage u turizmu, jer se deo migranata stalno nastanio u Brzeću. Nasuprot tome nastavljena je tendencija smanjenja i starenja populacije ostalih seoska naselja u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka, koja nisu uključena u turističku ponudu Kopaonika (Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005). Za ostvarivanje planiranog razvoja turističke regije Stara planina problem će predstavljati proces depopulacije područja i starenje stanovništva svih seoskih naselja. Primera radi, Repušnica (u opštini Knjaževac) jeste prvo naselje bez stalnog stanovništva na početku 21. veka u Srbiji. Od 78 naselja u turističkoj regiji, tri su bez stalnih stanovnika, 42 sa manje od 100 i 25 sa 100-500 stanovnika. Jedino nekoliko naselja pored glavnih saobraćajnih pravaca i jedno prigradsko naselje imaju preko 500 stanovnika, i to: četiri 5001000 i dva preko 1000 stanovnika. S druge strane, u urbanim centrima Knjaževac (preko 19.000 stanovnika) i Pirot (oko 40.000 stanovnika) koncentrisano je 81,5% stanovništva turističke regije Stara planina (Predlog prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2007).

Biološke, ekonomske, obrazovne i kulturne strukture stanovništva značajne su za razvoj turizma sa stanovišta predviđanja promena i načina zadovoljavanja potreba

TURIZAM I PROSTOR


turista, kao i projekcija budućeg kontigenta radne snage i demografskog razvoja lokalnih zajednica u turistički atraktivnim područjima (primer 1). Za analizu turističkog tržišta i turističkih potreba značajne su sledeće velike starosne grupe: mlađi od 30 godina, 30-49 godina i stariji od 50 godina, a za detaljnije analize petogodišnji i desetogodišnji starosni kontigenti (Unković, Zečević, 2004:165, 168). Primera radi, već sada značajnu masu turista u međunarodnim razmerama čine starije osobe, koje karakteriše značajna ekonomska moć i veliki fond slobodnog vremena. Poslednjih godina starije generacije gerontološki se dele na mlađe– starije, do 74 godina, starije, od 75 do 85 godina, i starije–starije, preko 85 godina (Maričić, 2005:139). S očekivanim povećanjem udela starije (i starije–starije) u ukupnoj populaciji, povećavaće se specijalizacija, kvalitet i diverzifikacija proizvoda i usluga u segmentu turizma „trećeg doba” i zdravstvenog turizma (Bakić, 2003:61). Proučavanje struktura stanovništva, naročito kulturne strukture i obeležja lokalnog stanovništva, omogućavaju utvrđivanje koncepcija za očuvanje autentičnosti lokalnih zajednica na turističkom području, otklanjanje eventualnih barijera (npr. jezičke) u turističkoj ponudi i potencijalnih konflikata usled kulturnih razlika između turista i lokalnog stanovništva (različiti kulturni i religijski obredi, običaji i dr.). U 21. veku može se očekivati promena obeležja i smanjivanje razlika između turističkih kretanja i migracija stanovništva, naročito sa promenama kulturnih obrazaca i ubrzavanjem privremenih (sezonskih, nedeljnih i dnevnih) migracija stanovništva (zbog poslovanja, obrazovanja i dr.). S druge strane, povećavaće se značaj i uticaj turističkih kretanja za upoznavanje i približavanje različitih kultura i jačanje kulturnih, ekonomskih, političkih i drugih veza.

2. TURISTIČKE POTREBE 2.1. Ljudske potrebe Smatra se da kategorija potreba predstavlja polazni okvir za formiranje kriterijuma u donošenju planskih odluka o budućnosti, jer se pojmom potreba iskazuju svojstva čoveka kao personalizovanog i društvenog bića. Razvoj čoveka vezan je za razvoj njegovih potreba. Potreba je uvek individualna, a društvene okolnosti uslovljavaju način i promene u njihovom ispoljavanju i zadovoljavanju. Zadovoljavanje osnovnih nematerijalnih potreba jeste bitno svojstvo koje čoveka sjedinjuje s drugim ljudima, omogućava njegov autentičan inidividualni razvoj i razvija osećanje pripadnosti društvenoj grupi ili široj zajednici. Povezivanje i identifikacija čoveka sa prirodnim i stvorenim okruženjem uslovljeni su odlikama/svojstvima okruženja i mogućnostima koje pruža za zadovoljavanje


ljudskih potreba. U tom smislu može se reći da je identifikacija čoveka sa određenim prostorom (izgrađenim objektom, prostornom celinom, naseljem, predelom) uslovljena mogućnostima tog prostora, raspoloživih resursa i sadržaja u prostoru da odgovore na raznovrsne zahteve velikog skupa ljudskih potreba i na različite načine njihovog ispoljavanja i zadovoljavanja (Petovar, 1986:83-91). Ovaj uslov bi trebalo da bude polaz za istraživanje vrednosti i privlačnosti/ atraktivnosti pojedinih prostornih celina (predeonih, kulturnih, urbanih, ruralnih i dr.) i njihovih simboličkih predstava. Tendencija ljudi je da reaguju na okruženje kakvim ga zamišljaju i s kojim se identifikuju, a ne na okruženje kakvo ono u stvari jeste. Percepcija prostora reflektuje posmatračevo razumevanje onih karakteristika za koje zamišlja da reprezentuju specifičnosti nekog prostora (Hudman, Jackson, 2003:5). Identifikacija čoveka sa određenim prostorom uslovljena je njegovom percepcijom odlika/svojstava i specifičnosti okruženja i mogućnostima koje taj prostor, raspoloživi resursi i sadržaji u prostoru pružaju da se na različite načine zadovolji veliki skup ljudskih potreba.

U literaturi se sreću brojne klasifikacije potreba, koje su uslovljene nivoom ekonomske i sociokulturne razvijenosti društva i predmetom istraživanja. Klasifikacije se javljaju u obliku međusobno isključivih parova: elementarne – razvijene, primarne – sekundarne, materijalne – nematerijalne, neophodne – dopunske, opšte – specifične, stalne – povremene, zamenljive – nezamenljive, odložive – neodložive itd. Maslov (Maslow) je postavio teoriju o pet osnovnih grupa hijerarhijski složenih potreba (Petovar, 1986:83-91; Maričić, 2005:93-95): fiziološke potrebe (za hranom, vodom i vazduhom, kretanjem, spavanjem i dr.); potrebe za sigurnošću (fizičkom i materijalnom); afektivne potrebe pripadanja (druženja i uključivanja u društvene grupe) i ljubavi; potrebe za samouvažavanjem (sposobnosti i samopouzdanje) i poštovanjem (šta drugi misle o nama i kako nas procenjuju); i potreba za samoaktuelizacijom/samopotvrđivanjem (razvoj ličnosti u skladu sa sposobnostima, da bi se postigao maksimum satisfakcije). Usled intenziviranja urbanizacije, rasta gradova, razvoja masovnih komunikacija i ekonomskog i sociokulturnog razvoja, to jest ukupnog razvoja društva, nastaju društvene (zajedničke/opšte/kolektivne) potrebe i obaveza da se one zadovolje (Piha, 1979:316-319).

TURIZAM I PROSTOR


Prema Pihi (ibid.) osnovne karakteristike (društvenih i individualnih) potreba jesu: kompleksnost – pojava više raznovrsnih potreba u isto vreme, koje se planiraju zajedno i zadovoljavaju koordinirano/sinhronizovano u prostoru i vremenu (npr. stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, rekreacija, usluge i kretanje); deljivost – mogućnost delimičnog zadovoljenja ili privremenog redukovanja potreba u skladu s nivoom razvijenosti društva (npr. razvoj javnog gradskog saobraćaja u velikom gradu, uz odlaganje izgradnje metroa); učestalost – jednom zadovoljena potreba ponovo se javlja u istom ili izmenjenom obliku, kada se traže novi načini njenog zadovoljavanja (npr. organizovanje mobilnih javnih službi i tehničkih servisa na retko nastanjenom ili depopulacionom području); i periodičnost – pojedine potrebe ispoljavaju se periodično ili sezonski, u prvom redu turističke i rekreativne, te se planiraju i zadovoljavaju u vreme kada se javljaju. Smatra se da čovek nikada ne dostiže stanje potpunog zadovoljenja potreba (Maričić, 2005:95). Način zadovoljavanja potreba, to jest izbor pravca akcija i aktivnosti kojima se dostiže željeno stanje, menja se vremenom pod uticajem različitih internih i eksternih faktora. Najveći uticaj imaju demografski, ekonomski, socijalni, kulturni, psihološki i geografski faktori (ibid.,126).

2.2. Turističke potrebe Čovek ima potrebu za odmorom, fiziološkim i psihičkim oporavkom/ regeneracijom i relaksacijom, uživanjem, zadovoljstvom i samoaktuelizacijom/ samopotvrđivanjem. Ispoljavanje i zadovoljavanje tih potreba vezuje se za slobodno vreme i postojanje slobodnih novčanih sredstava. Potrebe ispoljene u slobodno vreme ljudi mogu delimično da zadovolje u svakodnevnom okruženju, dok potrebe za distanciranjem od svakodnevnice (uticaja i ograničenja okruženja) i ustaljenog načina života (rutine i dinamike) mogu da zadovolje samo povremenom promenom svakodnevnog okruženja i načina života. Usled toga se u osmišljavanju korišćenja slobodnog vremena javljaju turističke i rekreativne potrebe. U traženju načina da se ove potrebe zadovolje vrši se svojevoljan izbor akcija, turističkih kretanja i učešće/uključivanje u odgovarajuće aktivnosti, turističke i/ili rekreativne (Hall, Page; 2002:31-36). Pojedini autori (Vesnić-Nedžeral; 1993:1-4) smatraju da se pod pojmom rekreativnih potreba podrazumeva proces psiho-fizičke regeneracije čoveka kroz obnavljanje i poboljšavanje psiho-fizičke ravnoteže (odmor, relaksacija), svestrani razvoj ličnosti (kreativni, intelektualni), obogaćivanje načina života (zabava, razonoda), postizanje


prijatnih osećaja i doživljaja, kao i održavanje i poboljšanje zdravlja. Prema Unkoviću (2004:140) i Bakiću (2003:54) turističke potrebe, shvaćene kao potrebe za odmorom, rekreacijom, zabavom, razonodom i sl., svrstavaju se u opšte kulturne potrebe. Jednim delom, a za pojedine društvene grupe u celosti, javljaju se i kao neophodne, odnosno egzistencijalne potrebe, radi očuvanja dobrog zdravstvenog statusa i obnavljanja radne sposobnosti. Hol i Peidž (Hall, Page; 2002:3-7) zaključuju da se turizam, rekreacija i slobodno vreme generalno posmatraju kao međuzavisni koncepti koji se preklapaju. Usled promena u načinu života i rada, koje se manifestuju smanjivanjem razdvojenosti rada od odmora i zadovoljstva, slobodno vreme, turističke i rekreativne potrebe postaju sve značajnije komponente svakodnevnog života čoveka i željenog/očekivanog kvaliteta življenja. Isti autori zaključuju da nema jedinstvenog stava ili konsenzusa o turističkim i rekreativnim potrebama, niti o motivacijama za učestvovanje u turističkim i rekreativnim aktivnostima (ibid., 36). Smatra se da je Maslovljev model hijerarhije ljudskih potreba značajan za razumevanje turističkih i rekreativnih potreba i motivacija. Iako ni taj model nije idealan, budući da se potrebe ne javljaju prema hijerarhijskom nivou, već više njih istovremeno, važan je za razumevanje ljudske težnje za ličnim razvojem i samoaktuelizacijom (Hall, Page; 2002:31-36). U istraživanjima odmora i opuštanja više autora je obuhvatilo širok spektar potreba za rekreacijom i turizmom (ibid.), kao što su: relaksacija, beg iz civilizacije i svakodnevne rutine i uživanje u prirodi, fizička ativnost i očuvanje i unapređenje zdravlja i radnih sposobnosti, nova iskustva – avantura, uzbuđenje i rizik, kreativnost i mentalne aktivnosti (upoznavanje, razumevanje i učenje o drugima, različitim kulturama i nasleđu), socijalna interakcija (nova poznanstva i prijateljstva, komuniciranje i pripadanje), jačanje porodičnih veza, altruizam (pomaganje drugima), izazov, takmičenje i samouvažavanje (provera i razvoj sposobnosti i spoznaja svojih mogućnosti), status, dominacija (kontrola okruženja) i poštovanje, samoaktuelizacija (samopotvrđivanje sposobnosti, talenata i veština), mogućnost za igru i zabavu, izbegavanje dosade uključivanjem u akcije i aktivnosti, itd.

TURIZAM I PROSTOR


Turističke potrebe, shvaćene kao potrebe za: odmorom, psiho-fizičkom regeneracijom i relaksacijom, otkrivanjem i razvojem ličnosti (kreativnost, intelektualni i kulturni razvoj) i samoaktuelizacijom, i obogaćivanjem načina života (zabava, razonoda, uzbuđenja, nova iskustva i doživljaji), svrstavaju se u opšte kulturne potrebe, a kao potrebe za: očuvanjem i unapređenjem dobrog zdravstvenog statusa i obnavljanjem radne sposobnosti mogu se svrstati i u egzistencijalne potrebe. Ove potrebe zadovoljavaju se povremenom promenom svakodnevnog okruženja i načina života.

Postojanje turističkih (rekreativnih) potreba neće samo po sebi da pokrene čoveka na akciju, već kada se formira osećaj o postojanju takvih potreba. Tek iz tog osećaja rađa se određena želja kao neposredna motivacija za pokretanje akcije. Da bi se stvorila trajna motivacija za uključivanje u turističke, odnosno rekreativne aktivnosti, potrebni su saznanje i svest o vrednostima upražnjavanja tih aktivnosti, kao i postojanje i dostupnost odgovarajućih, atraktivnih prostora gde te aktivnosti mogu da se odvijaju (Vesnić-Nedžeral; 1993:1-8).

Trajna motivacija za turističkim kretanjem i aktivnostima uslovljena je saznanjem i svešću o njihovim vrednostima i značaju za razvoj ličnosti i kvalitet življenja, kao i postojanjem i dostupnošću atraktivnih prostora sa odgovarajućim uslovima i sadržajima za odvijanje turističkih aktivnosti.

Osnovne karakteristike turističkih potreba jesu: periodičnost, učestalost i kompleksnost. Usled toga ove potrebe ne mogu da dostignu tačku potpunog zadovoljenja, to jest saturacije (Unković, Zečević, 2005:140-141). Jednom zadovoljena turistička potreba javlja se ponovo u intenzivnijem i kompleksnijem obliku (ibid.; Živković, 2006: 55).


2.3. Očekivane promene turističkih potreba Prema informacijama Svetske turističke organizacije, preko 70% svih internacionalnih putovanja vezano je za korišćenje slobodnog vremena. U postindustrijskom društvu očekuje se da će promene u uslovima i organizaciji rada uticati na povećanje slobodnog vremena (sa sadašnjih 180 na preko 200 sati) i fleksibilnije i individualno kombinovanje svakodnevnog i nedeljnog slobodnog i radnog vremena (fleksibilno radno vreme, kombinacija poslova, četvorodnevna radna nedelja; videti: Bakić, 2003:302), s jedne strane, i na istovremeno smanjivanje mogućnosti za sezonsko korišćenje dužeg odmora, s druge. Raspolaganje sa više slobodnog vremena i sredstava uslovljava povećano interesovanje ljudi za kulturu, putovanja, razonodu, rekreaciju i druge aktivnosti (Maričić, 2005:259). Nova tehnološka revolucija donela je i promene na relaciji vreme − prostor, skraćivanjem vremena putovanja i povećanjem dostupnosti najudaljenijih područja na Zemlji (posebno primenom novih tehnologija u avionskom i železničkom saobraćaju) i svemira (prvi turista septembra meseca 2006. godine). Polazeći od geografske ekspanzije turizma, Viver (Weaver; 2006:3-4) smatra da danas nema prostora na Zemlji koji ne bi mogao da se smatra potencijalnom turističkom destinacijom. Unković (2004:444) ukazuje da će se u zadovoljavanju turističkih potreba sve više težiti maksimumu doživljaja za minimum vremena. Na način korišćenja slobodnog vremena, ispoljavanja i zadovoljavanja turističkih potreba sve veći uticaj imaće globalizacija kulture, masovnih medija, sistema informisanja i komunikacija (danas Internet, sutra i Intranet, Ekstranet, Internet Travel Manager i dr.; videti više: Đelić, 2004:9-19). Istovremeno, sadašnji opšti trend ka porastu nivoa obrazovanja mlađih generacija („učenje tokom celog života”) karakterisaće zrele i sofisticirane turiste budućnosti, u prelazu ka „društvu znanja” (Maričić, 2005:140). Promene u vrednostima i stilu/načinu života doprineće individualizmu u ponašanju ljudi, ali i povećanju uticaja vrednosti i stavova referentnih grupa (ibid., 259). Pri tome se ne sme izgubiti iz vida ni tzv. efekat kohorte, koji označava promene u potrebama, željama/preferencijama i stilu/načinu života i ponašanja između različitih starosnih grupa i sa prelaskom iz jedne u narednu starosnu grupu (ibid, 138). Individualizam pojedinca u oblikovanju sopstvenog života ispoljavaće se proaktivnim stavom prema načinu korišćenja slobodnog vremena, naročito u zadovoljavanju različitih interesovanja, izboru aktivnosti i atraktivnih prostora, kreiranju novih doživljaja i iskustava. Prema Keleru (Keller; 2002:6-13) proces globalizacije stvorio je situaciju u kojoj su očekivanja potencijalnih turista u pogledu komfora i kvaliteta usluga ista za sve

TURIZAM I PROSTOR


destinacije, s jedne strane, i u pogledu autentičnosti zasnovanoj na lokalnim atrakcijama i iskustvima koja su jedinstvena i tipična za različite destinacije, s druge (slika 8).

Slika 8. Globalna udobnost i lokalna jedinstvenost Izvor: Keller P., 2002, Economic Impacts of Tourism, Turistički pregled, Beograd, br. 2, str. 7

Turisti će u budućnosti biti mnogo bolje informisani, obrazovaniji i razboritiji, manje ekonomski sputani i spremni da se nezavisno ponašaju u sopstvenom interesu (Maričić, 2005:138). Sve je više turista koji žele slobodu u kreiranju načina zadovoljavanja svojih potreba, u skladu sa njihovim idejama o idealnom odmoru (Keller; 2002:7). Turista budućnosti biće (Strategija turizma Republike Srbije, 2005:46): samostalan, iskusan, tehnološki orijentisan, traži vrednost za novac, aktivan i želi da uči od drugih kultura, uzima sve više kraćih odmora, i ekološki i socijalno senzitivan. Dominiraće sledeće kategorije turista (ibid.): poslovni turista – iskusan, zahtevan i vremenski osetljiv, želi izuzetnu uslugu i voljan je da plati vrhunsku cenu za dodatu vrednost; autentični turista – neupadljiv i etnički orijentisan, želi da se uključi u lokalni način života; kulturni turista – ima široke poglede na svet, putuje da upozna različite kulture i pojača svoj liberalan stav prema životu; i doživljajni turista – potreba za samoaktuelizacijom izaziva želju za traženjem značenja i osećaja vrednosti, želi da upražnjava svoj hobi ili profesionalnu aktivnost na odmoru.


Preporuke za buduće čitanje Potpoglavlje 1. Breznik D., 1977, Demografija – analiza, metodi i modeli, Centar za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka, Beograd Gidens E., 2005, Sociologija, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd Republički zavod za statistiku, 2003–2004, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2002, knj.1-6 i 8, Beograd World Population Prospects, The 2004 Revision Population Database, United Nations Population Division /esa. un.org/unpp/ Potpoglavlje 2. Maričić B., 2005, Ponašanje potrošača, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd Živković R., 2006, Ponašanje i zaštita potrošača u turizmu, Univerzitet Singidunum – Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment, Beograd Hall M.C., Page S.J., 2002, The Geography of Tourism and Recreation – Environment, Place and Space, Routledge, London

Pitanja za razgovor i vežbe Koristeći Internet i Gidensa pronaći i uporediti podatke o projekcijama i korišćenim osnovnim indikatorima rasta stanovništva po regionalnim celinama u Svetu. Koristeći Gidensa upoznati se sa obeležjima današnjih migracija u Evropi i Svetu. Podsetiti se definicije kulture (predmet: Sociologija), objašnjenja o procesu globalizacije i multikulturalnosti. (a) Kako vidite promene u migracijama i distribuciji stanovništva u budućnosti? (b) Da li i kakav uticaj te promene mogu da imaju na turistička kretanja i ulogu turizma u procesu globalizacije i približavanju kultura? Koristeći Popis stanovništva 2002. godine (Pol i starost, knj. 2, Republički zavod za statistiku, Beograd) analizirati kontigente mladog i radnosposobnog stanovništva po pojedinim okruzima i prema tipu naselja (gradska i ostala naselja). Uporediti sa turističkim regijama utvrđenim Prostornim planom Republike Srbije iz poglavlja IV deo 3.1. Koje turističke regije će imati najviše problema u obezbeđenju lokalne radne snage za ostvarivanje planiranog koncepta razvoja turizma? Koristeći udžbenike Maričića, Unkovića i Živkovićeve analizirati razlike između potreba, želja/preferenci i motivacije/akcije turiste. Koje su ključne razlike između potreba i motivacija turista različite starosti – 18-24 godina i starijeg od 60 godina? Kako sagledavate promenu svojih turističkih potreba u budućnosti?

TURIZAM I PROSTOR


Rezime I poglavlja Porast stanovništva jedan je od najznačajnijih problema s kojim se čovečanstvo danas suočava. Prema scenariju umerene stope rađanja broj stanovnika mogao bi da dostigne 9,1 milijardi u 2050. godini. U razvijenim zemljama doći će do neznatnog povećanja broja stanovnika, dok će u pojedinim zemljama stagnirati ili opadati. Skoro ceo rast svetske populacije dogodiće se u manje razvijenim i u najnerazvijenijim zemljama. Neravnomeran razmeštaj stanovništva na nivou regiona i država ispoljava se polarizacijom na područja koncentracije stanovništva (urbana područja) i područja depopulacije (ruralna i periferna područja). Gradsko stanovništvo uvećava se mnogo brže nego svetsko stanovništvo. Procenjuje se da će 2030. godine udeo urbanog u svetskom stanovništvu biti preko 80% u razvijenim zemljama, 50% u zemljama u razvoju i 35% u manje razvijenim zemljama. Porast urbanog stanovništva usloviće povećanje tražnje za novim, autentičnim turističkim područjima, sa očuvanom prirodom i kulturnim predelima bliskim prirodi. Najveći uticaj na demografske promene u Srbiji u periodu 1991–2002. godine imale su migracije (spoljne) stanovništva. U poslednje dve decenije broj stanovnika rastao je samo u urbanim centrima, pretežno u njihovim rubnim zonama. Na području centralne Srbije i Vojvodine zastupljeni su različiti stadijumi starenja stanovništva. Najzastupljenije su opštine na pragu ili u stadijumu duboke demografske starosti. Rast i razmeštaj stanovništva u Srbiji ispoljava slične tendencije kao u najvećem broju razvijenih zemalja, ali će demografske promene imati znatno šire implikacije usled problema u ekonomskom i socijalnom razvoju. Biološke, ekonomske, obrazovne i kulturne strukture stanovništva značajne su za razvoj turizma sa stanovišta predviđanja promena i načina zadovoljavanja potreba turista, kao i projekcija budućeg kontigenta radne snage i demografskog razvoja lokalnih zajednica u turistički atraktivnim prostorima. Nepovoljne strukture stanovništva na depopulacionom brdsko-planinskom području Srbije, s turističkim resursima, mogu da predstavljaju značajno ograničenje za razvoj turizma. Povezivanje i identifikacija čoveka sa prirodnim i stvorenim okruženjem uslovljeni su mogućnostima koje raspoloživi resursi i sadržaji u prostoru pružaju za zadovoljavanje ljudskih potreba. Identifikacija čoveka s određenim prostorom uslovljena je njegovom percepcijom odlika, to jest svojstava i specifičnosti tog prostora.

Turističke potrebe svrstavaju se u opšte kulturne potrebe i delom, ili za pojedine kategorije korisnika, u egzistencijalne potrebe. Ove potrebe zadovoljavaju se periodično, promenom svakodnevnog okruženja i načina života. Trajna


motivacija za uključivanje u turistička kretanja i aktivnosti uslovljena je saznanjem i svešću o njihovim vrednostima i značaju za razvoj ličnosti i kvalitet življenja, kao i postojanjem dostupnih i atraktivnih prostora sa odgovarajućim uslovima i sadržajima za odvijanje turističkih aktivnosti. Tehnološki napredak donosi promene na relaciji vreme – prostor, skraćivanjem vremena putovanja i povećanjem dostupnosti najudaljenijih područja na Zemlji. Promene u vrednostima i načinu života doprinose individualizaciji i proaktivnom stavu pojedinca u zadovoljavanju različitih interesovanja, izboru aktivnosti i atraktivnih prostora, kreiranju novih doživljaja i iskustava. Proces globalizacije stvorio je situaciju u kojoj su očekivanja turista u pogledu komfora i kvaliteta usluga ista za sve destinacije, s jedne, i u pogledu autentičnosti zasnovanoj na lokalnim atrakcijama i iskustvima koja su jedinstvena i tipična za različite destinacije, s druge strane.

II POGLAVLJE

TURIZAM I PROSTOR

48 Prostor i turizam

PROSTOR I TURIZAM Ciljevi poglavlja:

Definisati i usvojiti osnovne pojmove o prostoru kao opštem resursu i sistemu Razumeti razliku između korišćenja i organizacije prostora i njihov značaj za razvoj turizma Razumeti razliku između zaštite i rezervisanja prostora i njihov značaj za razvoj turizma Ukazati na konflikte u korišćenju, zaštiti i izgradnji prostora i mogućnosti za njihovu relativizaciju Razumeti značaj atraktivnosti i ulogu uređenja prostora za zadovoljavanje različitih turističkih potreba i razvoj turističke ponude u prostoru

TURIZAM I PROSTOR 49 Prostor i turizam

II PROSTOR I TURIZAM 1.

PROSTOR KAO OPŠTI RESURS I SISTEM

Prostor je jedinstvena, nedeljiva celina fizičkih uslova, prirodnih i stvorenih resursa i vrednosti. Prostor predstavlja osnovni opšti resurs postojanja, opstanka i razvoja ljudskog društva. U realnom, konkretnom prostoru pojedini procesi i pojave u korelaciji sa elementima prostora proizvode promene celine prostornog sistema (Perišić, 1985:279-280). Prostor jeste sistem. Kako u prostoru koegzistiraju različiti podsistemi (prirodni, ekonomski, socijalni, tehnički, infrastrukturni, politički i dr.), to ni jedan od tih sistema ne može da egzistira i razvija se sam, nezavisno od ostalih i izvan konkretnog prostora. Priroda se transformiše, razvijaju se društvo, privreda, komunikacije i druge oblasti ljudskog delovanja, a sve te promene odvijaju se u prostoru. Predviđanjem promena i usmeravanjem procesa u prostornom sistemu stvaraju se uslovi za optimalan razvoj i život ljudi. Prostor predstavlja osnovni opšti resurs postojanja, opstanka i razvoja ljudskog društva. Prostor jeste sistem, s osnovnim podsistemima: priroda, stanovništvo, ekonomske aktivnosti, javne službe (socijalna infrastruktura) i komunikacije (saobraćajna i tehnička infrastruktura i komunikacioni sistemi).

Elementi prostornog sistema mogu da se proučavaju dvojako: nezavisno – reljef, saobraćaj, stanovništvo, turizam i sl.; ili zavisno – uticaj reljefa, saobraćaja, ljudskog resursa i drugih elemenata na razvoj turizma i njegovu organizaciju u prostoru. Ne postoje dva ista prostorna sistema, zbog raznovrsnosti veza između podsistema i njihovih elemenata. Od vrste i intenziteta veza zavisi i složenost planiranja svakog prostornog sistema (primer 2).

TURIZAM I PROSTOR


Primer 2. Odnos seoskih/ruralnih i gradskih/urbanih prostora Seoski/ruralni prostori su manje složeni prostorni sistemi, jer je stanovništvo malobrojno i njegove aktivnosti su vezane za zemlju (poljoprivreda, šumarstvo, rudarstvo i sl.), te je i značaj prirodnih komponenti dominantan. Grad je dinamičan sistem, fizički i materijalni okvir društva i njegov proizvod, u kome se interakcije pojedinaca i grupa odvijaju neprekidno. Ruralna zajednica – selo može da opstane sa minimumom spoljašnjih veza i uticaja. Urbano društvo – grad pretpostavlja postojanje i razvoj brojnih uticaja i veza sa okolnim prostorom, drugim urbanim društvima i ruralnim zajednicama. Sa smanjenjem ruralnog stanovništva nestaje i jednostavna podela na urbano i ruralno stanovništvo, kao i jednostavna podela na urbana i ruralna naselja. U razvijenim zemljama razlike u načinu života između sela i grada neprekidno se smanjuju, a sve su veća prožimanja i intenzitet veza na relaciji selo-grad.

Mc Loughlin smatra da su u prostoru najznačajnije aktivnosti (od stanovanja i ekonomskih aktivnosti do rekreacije i svih vidova kretanja) zbog uticaja koji imaju na druge elemente i podsisteme u prostoru. Kako se u prostoru veze među aktivnostima ostvaruju posredstvom komunikacija (saobraćajna, vodoprivredna, energetska i telekomunikaciona mreža), ti sistemi značajno doprinose specifičnostima svakog prostornog sistema. Prema Stojkovu (2000:71-72) prvi korak u definisanju različitih prostornih sistema jeste identifikacija aktivnosti i njihovo povezivanje mrežom komunikacija u prirodnom okruženju, odnosno predelu. Osnovne karakteristike prostornog sistema jesu: složenost – veliki broj međusobno zavisnih elemenata; dinamičnost – kao rezultat neprekidnog kretanja ljudi i roba i razvoja brojnih procesa u prostoru; predvidljivost – postoje zakonitosti koje se istražuju i pomoću kojih se predviđa razvoj prostornog sistema; hijerarhičnost – svi elementi imaju svoje mesto i ulogu, ali su neki značajniji zbog svog uticaja na druge elemente; neravnomernost – posledica neravnomerne razvijenosti podsistema u vremenu i prostoru; konfliktnost – prostor ima diferenciranu vrednost i njegovo korišćenje dovodi do konflikata u zadovoljavanju različitih potreba i interesa; nepodudarnost – vremena planiranja i sprovođenja planskih odluka; nemogućnost eksperimentisanja – na nivou celog sistema, tako da se rezultati znaju tek po realizaciji plana (programa, projekta); i


geografska determinisanost – ogleda se u geografskim granicama, prirodnim i demografskim odlikama i razmeštaju elemenata podsistema u prostoru, što utiče na način života, vrste proizvodnje i razvoj društvenih procesa. U procesu opažanja čovek prostor određuje i doživljava akcijom. Prostor pruža informacije na kojima se zasniva aktivnost pojedinca na zadovoljavanju potreba i koje mu omogućuju da predvidi posledice različitih tokova akcija, s jedne strane, i u prostoru se odvijaju sve ljudske aktivnosti, s druge (Korać, 1978:22-24). Za čoveka prostor ima još jednu značajnu karakteristiku – simboličko značenje. Simboličko značenje i motivacione poruke koje prostor upućuje integralan su deo percepcije prostora, to jest okruženja – predela. U tom procesu poseban značaj imaju estetski kvaliteti i čitljivost prostora. Kognitivna (mentalna) predstava spoljnog okruženja, to jest slika prostora koju ima pojedinac proizvod je kako neposrednog opažanja, tako i sećanja na ranija saznanja. Slika prostora (slika predela/pejzaž) ima praktičan značaj u interpretaciji informacija i izboru konkretnih akcija u korišćenju, organizaciji, zaštiti i uređenju prostora, kao i za osećanje emocionalne sigurnosti ili nesigurnosti u ustanovljavanju odnosa na relaciji individua-okruženje. Atraktivniji je prostor koji ima estetske kvalitete i koji omogućava slobodu izbora pojedinca u načinu zadovoljavanja njegovih potreba (videti: Korać, 1978:62-63; Linč, 1974:3-8; Stojkov, 2000:100-104).

2.

KORIŠĆENJE I ORGANIZACIJA PROSTORA

2.1. Korišćenje prostora Kako sve veću ograničenost prostora prati porast potražnje, neophodno je usmeravanje njegovog korišćenja sa osnovnim ciljem da se, ostave, odgovarajućim čuvanjem prostora, mogućnosti njegove optimalne ili najmanje loše upotrebe u budućnosti i za potrebe te budućnosti koje su nam nepoznate” (Marinović-Uzelac, 1989:229). Aktuelnost ovog iskaza nalazi svoju potvrdu u koncepciji održivog razvoja. Osnovno polazište ovog koncepta jeste racionalno korišćenje i zaštita resursa. Pojmovi „racionalno” i „zaštita” ovde imaju značenje načina korišćenja i očuvanja resursa kojima se obezbeđuje postizanje poželjnog nivoa kvaliteta života za sadašnje i buduće generacije. Pojam resursa u konceptu održivog razvoja obuhvata najčešće prirodne resurse (vodu, vazduh, poljoprivredno i šumsko zemljište i šume, floru i faunu, mineralne sirovine i energetske izvore). Kada se razmatra korišćenje prostora pojam resursa obuhvata i ljudske i stvorene resurse: fizičke (naselja, infrastrukturne i privredne sisteme, spomenike kulture i ostale izgrađene objekte i fondove) i pojedine institucionalne, komunikacijske i informatičke resurse koji su od uticaja na organizaciju prostora.

TURIZAM I PROSTOR


Kada se govori o korišćenju prostora kao o planskoj kategoriji razlikuju se: stvarni način korišćenja prostora, i planirani način korišćenja, to jest namena prostora. U svetu se koriste različite klasifikacije za praćenje strukture načina korišćenja prostora za teritoriju države ili regiona. Dominantno je zastupljena struktura načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta, kao i šumskog zemljišta, dok se izgrađene površine retko prate kao posebna kategorija, već se najčešće svrstavaju u kategoriju neplodnog ili ostalog zemljišta. Slično je i u našoj zemlji, gde se struktura i promene načina korišćenja zemljišta prate u katastru nepokretnosti.

Slika 9. Stvarni način korišćenja prostora dela područja opštine Valjevo, 2004.

Izvor: Analitičko-dokumentaciona osnova Prostornog plana opštine Valjevo, 2004, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Na način korišćenja prostora (slika 9) utiču brojni faktori, među kojima su najznačajniji: potencijali i ograničenja prirodnih uslova, prirodnih i stvorenih resursa; faktori okruženja – položaj u odnosu na okruženje, saobraćajna dostupnost, način korišćenja okolnog prostora, različiti oblici regulacija (porezi, krediti, stimulacije i dr.); ciljevi korisnika prostora – ekonomski, socijalni (ujednačavanje uslova života i rada, status, prestiž i sigurnost) i psihološki (afiniteti, estetski doživljaj, simboličke predstave o prostoru i dr.); način donošenja odluke o korišćenju prostora – raspoloživa sredstva, dostupnost informacija, prinude (plan je vrsta prinude, kao i dozvola/ odobrenje za izgradnju), vlasništvo (privatno, javno/državno, korporacijsko i mešovito). Za postojeći način korišćenja prostora ne može se uvek, i pored analize različitih faktora, naći racionalno obrazloženje. Tako na primer, iako se ciljevi korisnika/ vlasnika zemljišta menjaju, ne mora da se menja i način korišćenja zemljišta. To je posebno izraženo kod šumskog zemljišta i šuma u slučajevima kada vlasnik živi u urbanoj sredini, na velikoj udaljenosti od poseda. Planirana namena prostora može da se definiše kao sintezni iskaz: izabranog skupa ciljeva; postojećeg načina korišćenja prostora i budućih potreba za prostorom za razvoj pojedinih aktivnosti i funkcija; raspoloživih sredstava za implementaciju; i očekivanih efekata na kvalitet življenja i životne sredine, racionalno korišćenje i očuvanje raspoloživih prirodnih i stvorenih resursa i zaštitu dobara. Namena prostora utvrđuje se na različit način za različite oblike planiranja (prostorno, sektorsko/gransko ili kvaliteta životne sredine) i iskazuje sa različitim nivoom detaljnosti zavisno od predmeta planiranja (prostorno ili urbanističko) i od veličine obuhvaćenog prostora (parcela, kompleks, zona, deo ili celo naselje, atar naselja, deo ili celo područje prirodnog dobra, izvorišta vodosnabdevanja i sl.). Polazeći od predmeta planiranja i obuhvata prostora, u prostornom planiranju se primenjuju dve osnovne klasifikacije opšte namene prostora. Opšta namena prostora, kada je reč o teritoriji države, regiona, lokalne zajednice ili nekog područja sa specifičnom/posebnom namenom (slika 10), obuhvata: poljoprivredne površine – obradive površine (njive, vrtovi, voćnjaci, vinogradi, livade), pašnjaci i vlažna zemljišta (trstici, bare, ribnjaci);

TURIZAM I PROSTOR


šumske površine – šume i šumsko zemljište; vodne površine – reke s pritokama, kanali, akumulaciona/veštačka i prirodna jezera; u slučaju kada se radi o malim površinama svrstavaju se se u kategoriju „ostale površine”; i ostale površine – izgrađene (naselja, infrastrukturni objekti, industrijski, energetski, komercijalni i drugi kompleksi) i ostale površine (rudarske, degradirane, neplodne, močvarne). Opšta namena prostora, kada je reč o naseljima, posebno urbanim, obuhvata: Stanovanje Obuhvata prostor na kome se zadovoljava spektar osnovnih individualnih i dela zajedničkih/opštih potreba, koje se svrstavaju u kategoriju stalnih, svakodnevnih potreba. Pored stambene jedinice (stana, kuće) i određenog nivoa njene komunalne opremljenosti, zadovoljavaju se i potrebe za osnovnim obrazovanjem, dečijom zaštitom, snabdevanjem, odmorom i rekreacijom i sl. Osnovna jedinica planiranja stambenih potreba je domaćinstvo, dok je osnovna jedinica planiranja nove stambene izgradnje stambena zajednica/jedinica susedstva. Saobraćaj Diferencira se na spoljni/daljinski i unutrašnji saobraćaj. Preko daljinskog saobraćaja naselje održava veze sa bližom i daljom okolinom, drugim gradovima, regijama i turističkim destinacijama. Osnovne vrste/modaliteti daljinskog saobraćaja su: drumski, železnički, vodni i vazdušni. Osnovne vrste/modaliteti unutrašnjeg saobraćaja su, zavisno od veličine naselja, javni prevoz, individualna putnička vozila, biciklističko i pešačko kretanje. Za uspešno planiranje razvoja naselja preduslov je postizanje racionalnog i skladnog odnosa u povezivanju daljinskog i unutrašnjeg saobraćaja i saobraćajne mreže. Veze ova dva vida saobraćaja ostvaruju se preko saobraćajnih terminala (autobuskih i železničkih stanica, vodnih i vazdušnih pristaništa), preko kojih se vrši preusmeravanje putnika i robe s jednog na drugi vid saobraćaja. U urbanističkom planiranju jedan od osnovnih koraka je definisanje unutrašnje saobraćajna mreže, koja utiče na organizaciju prostora i determiniše razmeštaj namena. Prvo se definiše mreža glavnih saobraćajnica i organizacija tranzitnog, teretnog i putničkog, javnog i individualnog saobraćaja. Planiranje namene urbanog prostora vezano je za osnovni cilj smanjenja kretanja stanovništva na relaciji stanovanje – rad – zadovoljenje potreba (obrazovanja, snabdevanja, kulture, rekreacije, zdravstvene zaštite i dr.). Mreža tehničke/komunalne infrastrukture (vodovodna i kanalizaciona, elektroenergetska i telekomunikaciona) smešta se, po pravilu podzemno, u prostor uličnog ili saobraćajnog koridora.


Slika 10. Opšta namena prostora dela područja opštine Valjevo, 2022. Izvor: Izvod iz Referalne karte 1. Plan namene prostora, Predlog prostornog plana opštine Valjevo, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR


Industrijske i radne zone, kompleksi i lokacije. Centri U toku razvoja gradova centri su uvek predstavljali koncentraciju gradskih aktivnosti i funkcija, koje su reprezentovale nivo razvijenosti društvenog, ekonomskog i kulturnog života i značaja grada u regionu i/ili državi. Dinamičnost razvoja i složenost organizacije gradskog života uslovili su razvoj disperznog i hijerarhizovanog sistema centara. Prema nameni gradski centri se klasifikuju na opšte i specijalizovane. Zavisno od veličine grada i broja stanovnika može biti više vrsta opštih centara (glavni, sekundarni i lokalni centri), od kojih je za turističku ponudu najznačajniji glavni gradski centar, u većini slučajeva staro gradsko jezgro u kome su koncentrisani brojni društveni sadržaji (kulturni, zabavni, trgovačko-poslovni i dr.). Specijalizovani centri mogu da budu: zdravstveni, naučni, univerzitetski, sportsko-rekreativni, šoping-molovi i dr. Kod nas se najbolji kardiovaskularni centar nalazi u Sremskoj Kamenici, perifernom delu Novog Sada. To je model za decentralizovan razmeštaj specijalizovanih centara, koji mogu da imaju ili poprime turističku funkciju. Zelenilo i rekreacija U evropskim zemljama zelene i rekreativne površine često su obuhvaćene pojmom otvoreni prostori. Planiraju se za zadovoljenje svakodnevnih i povremenih potreba stanovništva naselja/grada i korisnika iz gravitirajućeg područja, odnosno emitivnih turističkih područja. Za ostvarivanje kvalitetnog sistema zelenila preduslov je povezivanje vangradskih i gradskih zelenih površina i koridora. Sve javne zelene površine klasifikuju se na površine za stalno i ograničeno korišćenje (ograničeno vremenski ili po kategorijama korisnika) ili zelenilo specijalne namene (zaštitno zelenilo, zone i pojasevi, zelenilo groblja, drugih komunalnih i proizvodnih objekata). Rekreativne površine za zadovoljenje svakodnevnih potreba stanovnika čine deo sistema zelenih površina ili otvorenih prostora u jedinicama susedstava. Sportsko-rekreativni centri svrstavaju se u specijalizovane centre i njihova lokacija zavisi od sadržaja i funkcija centra i zahteva za slobodnim površinama zemljišta, tako da se lociraju disperzno u urbanom prostoru i perifernim gradskim zonama (veći višefunkcionalni centri za celodnevnu rekreaciju) u blizini važnih ulazno-izlaznih saobraćajnih pravaca i linija javnog prevoza. Poseban značaj za razvoj i organizaciju specifičnih rekreativnih i turističkih aktivnosti i sadržaja imaju rečna ostrva (ade), priobalja mora, reka i jezera, kao i otvoreni prostori u peri-urbanoj zoni i urbano-ruralnom kontinumu. Nacrtom zakona o zaštiti i unapređivanju zelenih površina (2006) predlaže se ustanovljavanje posebne kategorije zelenih površina – zelenog prstena


u rubnoj zoni grada sa zaštitnom i rekreativnom funkcijom, dok se u javne zelene površine svrstavaju različiti tipovi zaštitnog zelenila, zelenilo uz javne objekte (u gradskim i specijalizovanim centrima, rekreativnim i sportskim centrima i dr.), parkovi, skverovi, drvoredi, priobalni pojasevi vodotoka, rečna ostrva (ade) i dr. Kako se u prostornom planiranju (uključujući i urbanističko) korišćenje prostora iskazuje preko zemljišnih jedinica, to se i planirana namena prostora u grafičkom obliku iskazuje kao „plan namene površina” (videti više: Marinović-Uzelac, 1989).

2.2. Organizacija prostora Važna planska kategorija za usmeravanje korišćenja prostora jeste organizacija prostora. Cilj prostornog planiranja je organizacija prostora koja će omogućiti racionalizaciju društvenih troškova/gubitaka i maksimiziranje opštih dobiti/koristi. Preduslov je poznavanje zakonitosti razvoja, procesa i pojava u prirodi, privredi i društvu. Granski razvoj (saobraćaja, industrije, turizma i dr.) vodi koncentraciji aktivnosti i korisnika, jer je osnovna težnja isplativost, tj. ekonomska opravdanost investicija u infrastrukturne sisteme, proizvodne ili turističke kapacitete. Regionalni razvoj, kao i razvoj lokalnih zajednica i naselja, teži disperziji aktivnosti i korisnika, odnosno uravnotežavanju razvoja na celoj teritoriji. Prostorno planiranje ima zadatak da organizacijom prostora pomiri te oprečne ciljeve. To je ujedno pitanje integralnosti planiranja. Drugim rečima, to znači da se razvoj ne može usmeravati prostim razmeštajem – alokacijom infrastrukturnih, privrednih, turističkih i drugih objekata u prostoru. Organizacijom prostora obezbeđuju se uslovi za lakše zadovoljenje ljudskih potreba i postizanje poželjnog kvaliteta življenja. U planiranju organizacije prostora zadatak je da se pomire oprečni interesi granskog razvoja, koji teži koncentraciji aktivnosti i korisnika, i regionalnog razvoja, koji teži disperziji aktivnosti i korisnika. U organizaciji turističke ponude u prostoru Nacionalnog parka Kopaonik (slika 11; videti deo 6.2.3.2. u poglavlju V) relativizovane su oprečene tendencije između koncentracije i disperzije aktivnosti i sadržaja. Primenjen je model tzv. „koncentrisane disperzije” turističkih aktivnosti i sadržaja, radi usklađivanja sa ograničenjima režima I i II stepena zaštite prirodnog dobra, s jedne strane, i uključivanja naselja u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka u njegovu turističku ponudu, s druge.

TURIZAM I PROSTOR


Slika 11. Organizacija dela prostora Nacionalnog parka Kopaonik, 2022. Izvor: Izvod iz Referalne karte 3. „Organizacija turističkih sadržaja, naselja i saobraćaja”, Predlog prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik, 2005, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

Stvarni način korišćenja prostora ne mora da korespondira (bude usaglašen) planiranoj nameni prostora, može biti i suprotan planskim rešenjima kada su interesi korisnika prostora suprotni opštem/javnom interesu, u uslovima neefikasne kontrole korišćenja prostora i nedovoljno razvijenih podrški realizaciji zaštite prostora. Racionalnost i efikasnost korišćenja prostora može se iskazati kao stepen usaglašenosti stvarnog načina korišćenja prostora sa planiranom namenom i organizacijom prostora. U osnovi je rezultat usaglašenosti planskih i partikularnih ciljeva vlasnika (titulara) zemljišta i sredstava koje država primenjuje u usmeravanju i kontroli načina korišćenja prostora (videti: Mather, 1986). Drugim rečima, racionalnost i efikasnost korišćenja prostora u direktnoj je zavisnosti od primene i


podrški vanplanskih instrumenata i politika. Kako svaka zamljišna jedinica ima svog vlasnika/titulara, to podleže specifičnom imovinsko-pravnom, ali i normativnoplanskom režimu korišćenja prostora. Normativno-planskim režimom štite se određena prava vlasnika u korišćenju i raspolaganju zemljištem i, istovremeno, ograničavaju neka prava vlasnika u korist upravljanja i kontrole korišćenja prostora od strane države. Legitimitet intervencije države u upravljanju i kontroli korišćenja prostora zasnovan je na: (i) zastupanju opštih razloga, kriterijuma i interesa društvene zajednice; (ii) opravdanosti javne intervencije u korišćenju prostora kao opšteg resursa; (iii) postizanju što veće jednakosti u raspodeli dobiti od korišćenja opšteg resursa; i (iv) neophodnosti intervencije države u internalizaciji eksternih efekata korišćenja prostora (Vujošević, 1996:26). Uticaj/intervencija države ispoljava se u obliku mera (aktivnosti države) i instrumenata (instituta zasnovanih na zakonu i pravnim propisima pomoću kojih se mere ostvaruju) u okvirima koji se utvrđuju zakonima i drugim pravnim propisima i prostornim i ostalim oblicima planiranja.

3.

ZAŠTITA I REZERVISANJE PROSTORA

3.1. Zaštita prostora Pojam zaštita prostora odnosi se na trajno korišćenje i očuvanje prostora za neku namenu, koja je definisana opredeljivanjem društvene zajednice da trajno štiti za buduće generacije posebno vredne prostore i/ili javno dobro koje se nalazi u nekom prostoru, a za koje država ustanovi/utvrdi odgovarajući oblik zaštite. Zaštićuju se prostori s izuzetnim, posebnim, retkim vrednostima, dobrima i resursima, najčešće sa prirodnim i kulturnim nasleđem – dobrima i vrednostima (ambijentalnim, pejzažnim i sl.) i pojedinim vrlo ograničenim neobnovljivim, ili delimično obnovljivim prirodnim resursima (poljoprivredno zemljište, izvorišta vode i sl.). Za te prostore utvrđuju se režimi zaštite i korišćenja neograničenog vremenskog trajanja u skladu s ustanovljenim stepenom njihove zaštite. Zaštita prostora jeste: trajno korišćenje i očuvanje prostora za neku namenu, koja je definisana opredeljivanjem društvene zajednice da trajno štiti za buduće generacije posebno vredne prostore i/ili javno dobro koje se nalazi u nekom prostoru, za koje država ustanovljava/utvrđuje odgovarajući oblik zaštite i režime korišćenja neograničenog vremenskog trajanja.

TURIZAM I PROSTOR


Poslednje decenije 20. veka i u prvoj deceniji 21. veka uočava se tendencija ujednačavanja strukture i oblika zaštite prostora među različitim državama i regionima. Tome doprinose brojne svetske i evropske konvencije i deklaracije (npr. o zaštiti svetskog nasleđa, održivom razvoju, biodiverzitetu, vrednosti kulturnog nasleđa, ekoturizmu i dr.), strategije i uputstva. Oblici/stepeni prema strukturi zaštite prostora mogu da se generalno, kategorišu na: 1. Strogu zaštitu prostora Nasleđa, radi očuvanja posebnih prirodnih, kulturnih, istorijskih i estetskih vrednosti od internacionalnog, nacionalnog, regionalnog ili lokalnog značaja, kombinovanu s ograničenim, selektivnim i kontrolisanim korišćenjem njihove ekonomske vrednosti: prirodnog nasleđa – prirodnih i predeonih celina zbog njihove jedinstvenosti, izuzetnosti, estetskih vrednosti, osetljivosti na pojedine aktivnosti, održivog korišćenja prirodnih ekosistema i očuvanja staništa pojedinih vrsta (slika 12); kulturnog nasleđa – pojedinačnih objekata i celina arhitektonskog, arheološkog, istorijskog, naučnog, tehničkog, etnološkog i antropološkog, urbanog i ruralnog nasleđa i predela. Prirodnih resursa, radi očuvanja postojećeg (od zagađivanja i degradacije) i/ili postizanja poželjnog kvaliteta i kvantiteta ograničenih prirodnih resursa, očuvanja i povećanja njihovih proizvodnih i drugih funkcija (zaštitne, rekreacione i dr.) od nacionalnog, regionalnog ili lokalnog značaja: površinskih i podzemnih resursa vode za piće (štite se slivna područja izvorišta vode), kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta, šuma i šumskog zemljišta; 2. Selektivnu zaštitu prostora Zaštitne zone oko područja zaštićenog prirodnog i kulturnog nasleđa ili prirodnih resursa, radi eliminacije (u priobalju, zaštitinoj zoni kulturnog nasleđa) ili smanjenja negativnih uticaja i zagađenja iz okruženja (u zaštitnoj zoni područja prirodnog nasleđa, basenima/slivovima izvorišta vode, zaštitnim šumama i sl.); Zaštitne peri-urbane zone (slika 13), radi obezbeđenja njene zaštitne funkcije od širenja urbanog naselja, kombinovane s kontrolisanim i selektivnim razvojem rekreativnih, poljoprivrednih i drugih aktivnosti i funkcija; i 3. Sanaciju i obnovu prostora Sanaciju degradiranih površina i predela, rekultivacijom zemljišta i obnovom predela posle površinske eksploatacije mineralnih sirovina i


energetskih izvora; Sanaciju i obnovu urbanih i ruralnih područja u cilju zaštite i povećanja kvaliteta življenja i racionalnog korišćenja raspoloživih stvorenih resursa (postojećeg građevinskog zemljišta, saobraćajne i komunalne infrastrukture, mreže javnih službi i sl.), razvojem koncepta „kompaktnog” grada i reciklažom napuštenog građevinskog zemljišta i fondova (tzv. “brownfields” – napušteni industrijski kompleksi, dokovi i sl.).

Poslednja kategorija se, samo u širem smislu, može smatrati zaštitom prostora i to indirektnom zaštitom, koja se postiže racionalnijim korišćenjem postojećih, stvorenih resursa i zaštitom od degradacije ili nepovratnog gubitka prirodnih resursa, u prvom redu poljoprivrednog zemljišta, usled širenja urbanih naselja. U kategoriju selektivne zaštite mogu da se svrstaju turistička i rekreativna područja i zone, ali su one najvećim delom obuhvaćene nekom od navedenih kategorija zaštite prostora prirodnog i kulturnog nasleđa, priobalja, urbanih i ruralnih područja i peri-urbane zone.

Sl k 12. Slika Zaštićen prostor od internacionalnog i nacionalnog značaja u V. Britaniji

Sl k 13. Slika Zaštitne peri-urbane zone sa zelenim pojasevima u V. Britaniji

Izvor: Davidson J., Wibberley G., 1977, Planning and the Rural Environment, Urban and Regional Planning Series, Vol, 18, Pergamon Press, Oxford, p. 89, 119

TURIZAM I PROSTOR


Razlike koje se ispoljavaju u pogledu režima zaštite prostora uslovljene su, u prvom redu, specifičnostima područja koja se štite i mogućnostima i ograničenjima njihovog razvoja, a mnogo manje razlikama između zakonskog i planskog osnova i prakse u pojedinim državama. Najveće razlike javljaju se u pogledu obima zaštite prostora. Uslovljene su geografskim, istorijskim, kulturnim, ekonomskim i razlikama u pogledu uloge države u implementaciji formalne, odnosno u faktičkoj zaštiti prostora.

3.2. Rezervisanje prostora Pojam rezervisanje prostora odnosi se na zaštitu prostora za određeni vremenski period, ili vremenske intervale (etape), do realizacije planirane namene. Pre, ili po isteku, određenog vremenskog roka za rezervisan prostor se, na osnovu provere planskih ciljeva i odluka, rezervisanje može produžiti za istu ili neku drugu namenu, ili okončati prihvatanjem postojećeg načina korišćenja prostora. Rezervišu se prostori za različite namene, kao što su: turistički prostori (slike 14 i 15), eksploatacija neobnovljivih (ugalj) i delimično obnovljivih prirodnih resursa, planirani infrastrukturni sistemi i drugi javni objekti i dobra, a u nekim slučajevima i prostor za neke buduće, još uvek nepoznate namene (na primer, rezervni prostor za širenje naselja ili turističkih sadržaja).

Slika 14. Razvoj turističkog centra na rezervisanom prostoru u opštini Tinj u Savojskim Alpima u Francuskoj, period 1950–2006. godine

1950.


Podcentar Tignes-Le Lac sa vizitor centrom Izvor mape: Visitor centar, Le Lac

2006.

TURIZAM I PROSTOR


Po kapacitetu ponude u prostoru planinskog područja Francuske izdvaja se planinski centar i opština Tinj (Tignes). U prvom planu uređenja prostora opštine Tinj iz 50-ih godina 20. veka razvoj skijališta i sadržaja turističke ponude vezivao se za postojeće naselje (na 1700-1800 mnv), s tim da je severozapadno od naselja, pored jezera Tinj na većoj nadmorskoj visini (2000-2100 mnv), rezervisan prostor za budući razvoj turizma. Trideset godina kasnije, na rezervisanom prostoru razvio se glavni zimski planinski centar s dva podcentra pored jezera (Tignes-Le Lac i TignesVal Claret), u kome su održane i zimske olimpijske igre poslednje decenije 20. veka (slika 14). Za rezervisane prostore utvrđuju se vremenski ograničeni i diferencirani normativni i planski režimi korišćenja, uređenja i izgradnje, zavisno od toga u kom vremenskom periodu će biti realizovana planirana namena. Za srednjoročni period (do pet, uslovno i deset godina) mogu se utvrditi veća ograničenja i restrikcije (i zabrane) u korišćenju i izgradnji prostora, u odnosu na dugoročni period (20-30 godina) za koji ograničenja moraju biti selektivnija i restrikcije znatno redukovane.

Rezervisanje prostora jeste zaštita prostora za određeni vremenski period do realizacije planirane namene. Za rezervisane prostore utvrđuju se vremenski ograničeni i diferencirani režimi korišćenja, uređenja i izgradnje u zavisnosti od izvesnosti realizacije planirane namene. Rezervisanje prostora ustanovljava se isključivo planskim osnovom na svim nivoima upravljanja.

Slika 15. Rezervisani turistički prostori na području opštine Valjevo

Izvor: Izvod iz Referalne karte 4. „Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i turizam”, Predlog prostornog plana opštine Valjevo, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije 2 kompleks ski-stadiona Povlen

3 kompleks Vujinovače sa Bebića Lukom i manastirom Pustinja


3.3. Obim i režimi zaštite i rezervisanja prostora Obim i režim zaštite prostora menja se sa promenom značaja pojedinih područja, resursa i dobara, kao i pod pritiskom pojedinih interesnih grupa i javnosti. Primera radi, s porastom značaja resursa vode za zadovoljavanje rastućih potreba za vodosnabdevanjem, korisnici vode vrše pritisak na povećanje stepena zaštite i restriktivnosti režima korišćenja akvatorija, priobalja i slivnih područja. S druge strane, lokalno stanovništvo traži primenu kompenzacionih programa razvoja pojedinih aktivnosti, u prvom redu turizma, i smanjenje restrikcija u korišćenju zaštićenog prostora (Davidson J., Wibberley G., 1977:139-142). Osnovno pitanje koje se rešava utvrđivanjem oblika i režima zaštite prostora jeste pronalaženje prave mere u zadovoljavanju suprotnih interesa, kako bi se obezbedilo ostvarivanje zaštite prostora. Vremenom je došlo do otklona od klasičnog konzervatorskog ka inovativnom kreativnom pristupu zaštiti i upravljanju zaštićenim prostorima. Osnovni polaz ovog pristupa je neminovna interakcija zaštićenih prostora s okruženjem i da je konzervacija, tj. status quo u većini slučajeva neodrživa opcija. Smatra se da su interakcija i kontrolisana i ograničena, ili selektivna valorizacija ekonomskih vrednosti zaštićenih prostora moguće i poželjne opcije, uz odgovarajuće upravljanje i inovacije u procesu zaštite i korišćenja tih prostora. Najbolji primer ovog pristupa je zaštita kulturnog nasleđa praćena kontrolisanim razvojem komplementarnih aktivnosti – najčešće turizma, koji omogućava ulaganja u sprovođenje mera zaštite i povećanje vrednosti zaštićenih dobara i investicione atraktivnosti zaštićenog i okolnog prostora (videti: Maksin-Mićić, 2000:89-115). Obim zaštićenog prostora se stalno povećava. Sa porastom degradacije životne sredine i pretnji osetljivim/fragilnim ekosistemima i predelima povećava se obim područja od internacionalnog i nacionalnog značaja za očuvanje prirode, predela, ekoloških i rekreativnih vrednosti. Reakcija na period (šezdesetih i sedamdesetih godina) rasplinjavanja naselja i zapuštanja gradskih jezgara je enorman porast u poslednjoj deceniji 20. veka mapa, lista i klasifikovanih objekata, spomenika i lokaliteta koji se ocenjuju vrednim za zaštitu kao kulturno nasleđe. Sve raširenije je shvatanje da posebnom zaštitom treba obuhvatiti i prostor u kome se objekti kulturnog nasleđa nalaze, u prvom redu u Belgiji, Nemačkoj, Finskoj i Holandiji (videti: The EU compedium of spatial planning systems and policies, 1997). Na UNESCO-ovoj Listi svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa (2006) u periodu od 1972. do 2006. godine upisano je 830 dobara, od toga 644 kulturnih, 162 prirodnih i 24 mešovitih – kulturnih i prirodnih dobara, od kojih je 34 izdvojeno na posebnu Listu ugroženog svetskog nasleđa (slika 16).

TURIZAM I PROSTOR


Slika 16. Svetska kulturna i prirodna baština u Evropi, 2006.

Na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa upisana su sledeća nepokretna kulturna dobra u Srbiji: Stari Ras i Sopoćani, Manastir Studenica i pod nazivom „srednjevekovni spomenici na Kosovu” – manastir Dečani (2004), Pećka Patrijaršija, Gračanica i crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (2006), koji su i na Listi ugroženog svetskog nasleđa. U Srbiji je početkom 21. veka bilo zaštićeno oko 1100 prirodnih dobara na prostoru koji je obuhvatao preko 6% (543 km2) njene teritorije (karta 1 u prilogu udžbenika).


Slika 16. Svetsko kulturno i prirodno nasleđe, 2006.

Izvor: The World Heritage Wall Map, 2006, UNESCO /whc.unesco.org/

Zaštićeno je 5 nacionalnih parkova, 72 rezervata prirode, 14 parkova prirode, 43 područja od kulturnog i istorijskog značaja, 17 predela izuzetnih odlika, 313 spomenika prirode i 642 prirodnih retkosti (215 biljnih i 427 životinjskih vrsta). U postupku je zaštita prostora sa prirodnim dobrima na još oko 2,5% teritorije Srbije (Zavod za zaštitu prirode Srbije, 2006, www.natureprotection.org.yu). Planira se povećanje obuhvata zaštićenog prostora prirodnih dobara na oko 11% teritorije Srbije do kraja 2010. godine (ibid.).

TURIZAM I PROSTOR


Kada je reč o prirodnom (tabela 4) i kulturnom nasleđu, zakonskim osnovom u Srbiji utvrđene su vrste i kategorije dobara. Tabela 4. Uporedni pregled vrste i kategorije prirodnih dobara u Srbiji i svetu Vrste i kategorije prirodnih dobara u Srbiji

Vrste dobara prema važećem zakonu

Vrste dobara prema Nacrtu zakona o zaštiti prirode

IUCN kategorizacija upravljanja zaštićenim dobrima

Rezervati Re strogi rezervat prirode specijalni rezervat prirode

I kategorija SStrogi rezervat prirode ili područje divljine d IIa – strogi rezervat za naučno iistraživanje IIb - područje divljine za konzervaciju

Nacionalni park

Nacionalni N acionalni park

P i d Parkk prirode

SSpomenikk prirode Sp d

Predeo izuzetnih odlika

Za aštićeno stanište Zaštićeno

Rezervati strogi specijalni opšti rezervat prirode

Predeo Pr redeo izuzetnih odlika (prirodni i kulturni) (p

IIII kategorija N Nacionalni park – upravljanje zaštitom i prezentacijjom, edukacijom i rekreacijom IIIIII kategorija SSpomenik prirode-konzervacija IV V kategorija Prirodno stanište/habitat P – upravljanje zaštitom V kategorija Zaštićeni predeo/morsko dobro Z ((obala i morska površina) – upravljanje zaštitom, rekreacijom i rrazvojem

Spomenik prirode botanički geološki i hidrološki

Park Pa ark park prirode park-šuma

Zaštićen prirodni prostor oko nepokretnog kulturnog dobra Zaštićene prirodne retkosti

Spomenik Sp pomenik parkovne arhitekture ar

__

Za aštićene vrste, Zaštićene ge geološka i paleontološka do dokumentacija

Napomene: Redosled vrste prirodnih dobara dat je na osnovu zakona. IUCN – Svetsko udruženje za zaštitu prirode Izvori: www.europarc.org, 2006 www.natureprotection.org.yu;

V kategorija VI Posebno upravljana područja P prirodnih resursa p – upravljanje održivim korišćenjem prirodnih ekosistema p __ _

__ _


Utvrđene su sledeće vrste nepokretnih kulturnih dobara u Srbiji: prostorna kulturno-istorijska celina, spomenik kulture, arheološko nalazište, i znamenito mesto. Pored prirodnih i kulturnih dobara upisanih u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa, kao i prirodnih dobara upisanih u druge internacionalne liste i programe (MAB, Ramsarsku listu i sl.), kategorizacija prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u Srbiji je slična: dobra od izuzetnog značaja, dobra od velikog značaja, i zaštićeno dobro. Kategorija od izuzetnog značaja odgovara nacionalnom rangu značaja, od velikog značaja će u budućnosti odgovarati regionalnom, a zaštićeno dobro odgovara lokalnom rangu značaja. Na nacionalnom nivou upravljanja, Prostornim planom Republike Srbije (1996) ustanovljena je zaštita prostora (postojećeg i planiranog prirodnog i kulturnog nasleđa i slivova izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja) i rezervisan prostor za različite namene (planirane akumulacije za rregionalne sisteme vodosnabdevanja, planirane magistralne infrastrukturne koridore i površinsku eksploataciju energ energetskih izvora). Najveći deo zaštićenih i rezervisa rezervisanih prostora obuhvaćen je turističkim zonama i regij regijama utvrđenim tim planom (slika 17).

Slika 17. Zaštita i rezervisanje prostora u Prostornom planu Republike Srbije Izvor: Maksin-Mićić M., 2000, Zaštita i rezervisanje prostora – normativnost i praksa, Geografski fakultet, Beograd, str. 104

TURIZAM I PROSTOR


Zaštićeni i rezervisani prostori utvrđeni Prostornim planom Republike Srbije obuhvataju 23% (oko 19.430 km2) teritorije Republike. Strogim režimom zaštite i rezervisanja prostora obuhvaćeno je manje od 15% teritorije Srbije (Maksin-Mićić, 2000:103). Režim korišćenja prostora opredeljen je oblikom/stepenom njegove zaštite, ali može znatno da varira između pojedinih područja sa sličnom strukturom i stepenom zaštite, kao i između delova istog područja. Razlike u režimima zaštite prostora javljaju se usled razlika u prostornom obuhvatu, vrednostima koje se štite i njihovom razmeštaju, kao i strukturi i načinu korišćenja obuhvaćenog prostora. U ovim slučajevima raširena je primena zoniranja prostora sa različitim stepenima zaštite i diferenciranim režimima korišćenja prostora (Maksin-Mićić, 2000:89-115). Režimi zaštite prirodnih dobara (slika 18) mogu da budu: I stepena zaštite – stroge zaštite najvrednijih i najočuvanijih delova prirode, to jest onih vrednosti koje su valorizovane kao izuzetni reprezenti izvornih ekosistema ili pojedinačni predstavnici bogatog biodiverziteta, kojim se dozvoljene aktivnosti ograničavaju na naučna istraživanja i edukaciju i ograničenu i strogo kontrolisanu prezentaciju posetiocima; II stepena zaštite – aktivne zaštite s ograničenim i strogo kontrolisanim korišćenjem, u funkciji zaštite i prezentacije vrednosti u I stepenu zaštite, opšte zaštite staništa retkih i ugroženih vrsta, predela i nepokretnih kulturnih dobara, kojim se dozvoljene aktivnosti ograničavaju na naučna istraživanja, edukaciju, prezentaciju, rekreaciju i pojedine aktivnosti u funkciji zaštite prirodnih vrednosti, sa kontrolisanim pravcima kretanja posetilaca (i skijaša) i ograničenim korišćenjem za komunikacije za službene potrebe (u šumarstvu, vodoprivredi i poljoprivredi) i za infrastrukturne pravce u cilju povezivanja i opremanja turističkih centara i naselja; III stepena zaštite – održivog korišćenja sa selektivnim i kontrolisanim korišćenjem, kojim se dozvoljava razvoj aktivnosti komplementarnih osnovnoj funkciji zaštite prirodnih vrednosti u šumarstvu, vodoprivredi, poljoprivredi, turizmu, rekreaciji i sportu, kao i izgradnja objekata i infrastrukturnih sistema i razvoj drugih aktivnosti usklađenih s principima i uslovima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; i

prelazni režim zaštite – u zoni zaštite oko prirodnog dobra, sa kontrolisanim korišćenjem radi zaštite tog dobra od negativnih uticaja iz okruženja.

Shematski prikaz koncentrično formiranih zona sa režimima različitog stepena zaštite retko odgovara prostoru nacionalnog parka, parka prirode i predela izuzetnih odlika, koji se štite zbog raznovrsnosti prirodnih vrednosti disperzno razmeštenih u prostoru (slika 19). Izuzetak je, na primer, Nacionalni park Plitvička jezera sa centralno lociranim temeljnim fenomenom prirodnog dobra.


Slika 18. Shema zona sa različitim režimima zaštite i korišćenja prostora prirodnog dobra – nacionalnog ili parka prirode

Izvor: Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, str. 35

zaštitna (šira) zona oko prirodnog dobra, s prelaznim režimom zaštite i o onim aktivnostima koje ne ugrožavaju zaštićen prostor zaštite – selektivnog i kontrolisanog zona sa režimom III stepena p komercijalnim, turističko-rekreativnim i korišćenja prostora, sa kome smeštajnim kapacitetima i infrastrukturom zona sa režimom II sstepena zaštite – ograničenog i kontrolisanog prezentacijom posetiocima, tradicionalnim i korišćenja, sa pre rekreativnim aktivnostima režimom I stepena zaštite sa strogo kontrolisanim zona sa rreži korišćenjem za potrebe istraživanja i ograničenom prezentacijom posetiocima

rezervati prirode i spomenici prirode p van granice nacionalnog parka/parka prirode p

Slika 19. Zone sa različitim režimima zaštite u nacionalnom parku Izvor: Strategija zaštite, korišćenja i uređenja prostora – Prostorni plan područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik, 2003, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR


Najkompleksnije je utvrđivanje odgovarajućeg režima korišćenja i zaštite prostora u periurbanoj zoni. Osnovna funkcija ove zone je zaštita ruralnog od širenja urbanog područja. Upravo dvojnost urbano-ruralno povećava tranzitnost zone, kompleksnost suprotnih/oprečnih interesa, ekonomsku nesigurnost poljoprivrednih domaćinstava i neprilagođenost tradicionalnog ruralnog načina korišćenja prostora, kao i spekulacije zemljištem za pojedine (često nepoželjne) urbane funkcije (videti: Davidson, Wibberley, 1977:109-129). Zakonskim i planskim osnovama ustanovljava se zoniranje prostora sa različitim režimima korišćenja zaštićenih i rezervisanih prostora prirodnog i kulturnog nasleđa i pojedinih prirodnih resursa (slika 20). Polazeći od sličnosti među režimima zaštite prirodnih dobara i režimima korišćenja ostalih zaštićenih i rezervisanih prostora mogla bi, uslovno, da se izvrši kategorizacija zona sa: režimom I stepena zaštite, sa zabranom korišćenja prirodnih vrednosti i stroge zaštite prirodnih resursa – zona neposredne zaštite izvorišta vodosnabdevanja i zona sa režimom I stepena zaštite prirodnog dobra; režimom II stepena zaštite, sa ograničenim i strogo kontrolisanim korišćenjem prostora, prirodnih i kulturnih resursa i vrednosti – zona uže zaštite izvorišta vodosnabdevanja, zona sa režimom II stepena zaštite prirodnog dobra, zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra i druge zone; režimom III stepena zaštite, sa ograničenim i selektivnim korišćenjem prostora, prirodnih resursa i vrednosti – zona sa režimom III stepena zaštite prirodnog dobra, zaštitna zona oko zaštićene okoline nepokretnog g kulturnog g dobra, šira zona zaštite izvorišta vodosnabdevanja, zone rezervisane za izgradnju vodoakumualcija (sa stepenom izvesnosti realizacije u periodu do 5, najviše 10 godina) i druge zone; i prelaznim režimom zaštite, sa malim brojem ograničenja za korišćenje prostora – zone rezervisane za izgradnju vodoakumulacija (sa stepenom izvesnosti realizacije u periodu dužem od 10 godina), zaštitna zona oko zaštićenog područja prirodnog dobra, šira zona zaštite nepokretnog kulturnog dobra i druge zone. Slika 20. Zone zaštite izvorišta, prirodnih i kulturnih vrednosti i rezervisanja prostora za izvorište vodosnabdevanja Izvor: Predlog prostornog plana slivnog područja akumulacije Stuborovni, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


4. KONFLIKTI U KORIŠĆENJU I ZAŠTITI PROSTORA Prostor kao ograničen resurs ima diferenciranu vrednost. Ograničenost onemogućava podjednaku pristupačnost i raspolaganje prostorom za sve njegove potencijalne korisnike. Uporedo s oskudnošću raste njegov značaj, te u razvijenim društvima postaje najznačajniji među ostalim resursima. Usled diferenciranosti prostor ima različitu vrednost i tražnju. Korišćenje i organizacija prostora predstavljaju proces koji ima vremensku i društvenu dimenziju. Svaka promena u prostoru, koja nastaje u određenom vremenu kao rezultat njegovog korišćenja, dovodi do preraspodele bogatstva i moći u društvenoj zajednici. Korišćenje prostora predstavlja inherentno konfliktnu situaciju, jer ne postoje izgledi ravnopravne deobe između zainteresovanih korisnika (Petovar, 1986:72-73). Konflikti u korišćenju prostora su ili već prisutni, ili se njihovo manifestovanje može očekivati u budućnosti. Postojanje vremenske raspodele razvojnih konflikata u korišćenju prostora omogućava njihovo neutralisanje pomeranjem u vremenu. Najbolji primer su receptivni turistički i sportsko-rekreativni kapaciteti, na koje se primenjuje vremensko zoniranje – korišćenje istog prostora od strane velikog broja korisnika njihovom raspodelom po određenim vremenskim intervalima u toku dana, nedelje, meseca ili godine (npr. “timesharing” sistem – vremenski zakup smeštajnih kapaciteta). Najčešći je slučaj da se razvojni konflikti dešavaju u isto vreme i na istom prostoru, kada se njihovo rešavanje postiže kompromisom ili izborom prioriteta, a u nekim slučajevima i ekspanzijom (gde jedna ili više sukobljenih strana povećava sredstva za zadovoljenje sukobljenih interesa). U pluralističkim i demokratskim društvima teži se usaglašavanju konflikata putem kompromisa, kada svaka strana zadovoljava svoje interese samo jednim delom, što je moguće postići pod pretpostavkom da postoji relativna ravnoteža snaga između interesnih grupa. Izbor prioriteta može biti uslovljen opredeljenjima države u davanju prednosti zadovoljavanju pojedinih potreba (Spasić, 1988:107-108). Razvoj savremenog društva odvija se u raskoraku između sve većih potreba i ograničenih mogućnosti za njihovo zadovoljavanje, što se manifestuje porastom broja i složenosti konfliktnih situacija. Čest je slučaj da se na istom prostoru nađe više zaštićenih ili predviđenih za zaštitu područja i lokaliteta prirodnog (i kulturnog) nasleđa, prirodnih resursa i površina pogodnih za razvoj turističkih aktivnosti (uporediti slike 17 i 18 i karte 1 i 2 u prilogu udžbenika; videti deo 6.2.2.4. u poglavlju V). Ove funkcije i aktivnosti mogu se svrstati u komplementarne, jer je za njihov održiv razvoj neophodno očuvanje prirodnih i kulturnih vrednosti i kvaliteta životne sredine. S druge strane, tehnički i tehnoekonomski zahtevi razvoja poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede i turizma mogu

TURIZAM I PROSTOR


biti konfliktni međusobno i sa zahtevima zaštite prirodnog i kulturnog nasleđa (videti: primer 3). Nasuprot tome, moguć je i kontrolisan razvoj aktivnosti koje su konfliktne funkciji zaštite prirodnog nasleđa. Primer je površinska eksploatacija mineralnih sirovina u nacionalnim parkovima u SAD i V. Britaniji, koja se dozvoljava pod uslovom kontrolisanog obavljanja sukcesivne revitalizacije i rekultivacije degradiranih površina, sinhronizovane sa širenjem kopova. Različiti režimi i mere zaštite i rezervisanja prostora proizvode brojna ograničenja za njegovo korišćenje i izgradnju, koja za rezultat imaju povećanje broja i složenosti konfliktnih ciljeva i interesa i veće ili manje promene, pogoršanja ili poboljšanja, uslova življenja lokalnog stanovništva na obuhvaćenim područjima (videti više: Maksin-Mićić, 2000:171-188). Socio-ekonomske transformacije domaćinstava i lokalnih zajednica u zaštićenim i rezervisanim prostorima nastaju kao posledica: ograničavanja ili zabrane obavljanja proizvodnih aktivnosti (u prvom redu u poljoprivrednoj proizvodnji i šumarstvu), ili trajnog gubitka poljoprivrednog i šumskog zemljišta (zauzimanjem za druge namene), što za posledicu ima smanjenje ili gubitak ekonomske osnove egzistencije domaćinstava; ograničavanja intenziviranja i primene novih tehnologija u obavljanju pojedinih proizvodnih i uslužnih aktivnosti (u poljoprivrednoj proizvodnji, očuvanju starih zanata i dr.), tako da domaćinstva gube deo očekivanog prihoda; razvoja novih sekundarnih i tercijarnih aktivnosti, komplementarnih osnovnoj aktivnosti ili funkciji zbog koje se prostor štiti ili rezerviše, čime se omogućava poboljšanje ekonomskih uslova (transfer zanimanja) i socijalne promocije dela lokalnog stanovništva, koji ima odgovarajuća znanja i sposobnosti i/ili mogućnost i spremnost za prilagođavanje novim uslovima privređivanja; razvoja planiranih i kompenzacionih aktivnosti i funkcija (npr. saobraćajnih, vodoprivrednih, turističkih i sl.) na zaštićenim i rezervisanim prostorima, koji uzrokuju uspostavljanje novih obrazaca i standarda komunalnog opremanja i uređenja naselja i zadovoljenja stambenih, obrazovnih, kulturnih i drugih potreba lokalnog stanovništva i korisnika prostora; i preseljenja domaćinstava i delova ili celih naselja s rezervisanih prostora (za vodoakumulacije, eksploataciona polja lignita i dr.) na nove lokacije i/ili u druga naselja.


Primer 3. (slika 21) Konflikti između zaštite prirodnih vrednosti i razvoja turizma na Staroj planini U toku izrade prostornog plana područja posebne namene za Park prirode i turističku regiju Stara planina došli su do izražaja konfliktni interesi zaštite prirodnih vrednosti i razvoja turizma. Nadležna služba zaštite (Zavod za zaštitu prirode Srbije) zastupala je stav da celom dužinom grebena Stare planine (oko 50 kilometara) treba ustanoviti kontinuelnu zonu/pojas sa režimom najstrože (I stepen) zaštite u visinskom pojasu iznad 1400 mnv, ukupne površine oko 70 km2. Taj visinski pojas predstavlja ključni turistički prirodni resurs za razvoj skijališta, kao najatraktivnije zimske turističke ponude u prostoru. Usled toga bi prihvatanje stava službe zaštite značilo isključivanje razvoja skijališta i zimskog turizma, te se postavilo pitanje razvoja turističke regije Stara planina, utvrđene Prostornim planom Republike Srbije. Planeri su imali suprotan stav da najveći deo grebena i najviša visinska zona predstavljaju izuzetan prirodni potencijal za razvoj skijališta, na osnovu studije skijališta urađene pre početka izrade prostornog plana. Polazeći od stava službe zaštite, korigovali su svoj prvobitan predlog da se najveći deo grebenskog pojasa opredeli za razvoj skijališta i založili su se za formiranje više manjih, umesto jedne kontinuelne zone sa režimom I stepen zaštite prirodnih vrednosti, ukupne dužine oko 40 kilometara. Taj koncept prezentiran je u Strategiji zaštite, razvoja i uređenja prostora, prvoj fazi izrade prostornog plana područja posebne namene za Park prirode i turističku regiju Stara planina. Po razmatranju Strategije, pregovori i ubeđivanja trajali su 6 meseci, od aprila do septembra meseca 2006. godine. Ključni akteri bili su prostorni planeri, služba zaštite i komisija za planove Republičke agencije za prostorno planiranje, kao i ministarstva nadležna za životnu sredinu, turizam i finansije i javna preduzeća „Srbijašume” i „Skijališta Srbije”. U Predlogu prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina prihvaćeno je kompromisno rešenje kojim je oko 40 kilometara glavnog grebena planirano u funkciji zaštite prirodnih vrednosti, a 10 kilometara u funkciji alpskog skijanja, s pomeranjem pojedinih ski-staza i žičara na niže kote radi međusobnog povezivanja zona sa I stepenom zaštite prirode (tabela 5). Planirano je 6 sektora skijališta sa 47 žičara (3 kabinske i 44 ostale) sa minimum 146 km ili maksimum 243 km alpskih ski-staza, ukupnog kapaciteta od minimum 36.700 jednovremenih skijaša. Tabela 5. Usklađivanje konfliktnih interesa u postupku utvrđivanje zona sa različitim režimima zaštite prirodnih vrednosti u toku izrade prostornog plana područja posebne namene za Park prirode i turističku regiju Stara planina

Zone zaštite prirode I stepen II stepen III stepen Ukupno

Predlog službe zaštite na početku izrade plana 72,2 km2 (6,3%) 95,0 km2 (8,3%) 976,1 km2 (85,4%)

Predlog prostornih planera u fazi Strategije plana 29,8 km2 (2,6%) 313,52 km2 (27,4%) 800,0 km2 (70%) 1143,32 km2 (100%)

Postignut kompromis u Predlogu prostornog plana 41,6 km2 (3,7%) 196,8 km2 (17,2%) 904,9 km2 (79,1%)

Izvor: Dokumentacija iz različitih faza izrade Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2005–2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR


Primer 3. – nastavak (slika 21) Konflikti između zaštite prirodnih vrednosti i razvoja turizma na Staroj planini Izvod iz teksta sporazuma između obrađivača prostornog plana i nadležne službe zaštite prirode: „Usklađena prostorna rešenja za zaštitu prirode i izgradnju turističko-rekreativne infrastrukture na području Prostornog plana Parka prirode i turističke regije Stara planina Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, kao obrađivač Prostornog plana, i Zavod za zaštitu prirode, kao obrađivač nove Uredbe o zaštiti parka prirode Stara planina, su u toku avgusta 2006. godine izvršili korekciju postojećih granica Parka prirode, a takođe i odredili prostorni obuhvat zona trostepenog režima zaštite, čime su ispunjeni uslovi zaštite prirode i omogućena izgradnja turističko-rekreativne infrastrukture na Staroj planini. Prezentovani koncept, verifikovan od strane Zavoda za zaštitu prirode i Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije ugrađen je u Predlog prostornog plana, a istovremeno predstavlja i osnovu za proglašenje nove Uredbe o zaštiti Parka prirode Stara planina. Postignuto plansko rešenje o režimima zaštite prirode i organizaciji prostora za turizam predstavlja uslov za izradu narednih planskih, tehničkih i razvojnih dokumenata.”

Slika 21. Konfliktni interesi i kompromisno rešenje zaštite Parka prirode i razvoja turističke regije Stara planina


Potencijali za razvoj skijališta na Staroj planini (studija skijališta)

TURIZAM I PROSTOR


Slika 21. Konfliktni interesi i kompromisno rešenje zaštite Parka prirode i razvoja turističke regije Stara planina Potencijali za razvoj skijališta

Predlog službe zaštite prirode

Predlog prostornih planera (Strategija zaštite, razvoja i uređenja prostora)

Kompromisno rešenje u Predlogu prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina

Izvor: Dokumentacija iz različitih faza izrade Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2005–2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Na skoro svim zaštićenim i pojedinim rezervisanim prostorima, u prvom redu onim od nacionalnog (i regionalnog) značaja, dolazi do izražaja konflikt između nacionalnih i regionalnih interesa, s jedne strane, i lokalnih interesa, s druge. Konflikt je uzrokovan donošenjem odluka u pogledu izbora i načina korišćenja resursa i nasleđa van zaštićenih i rezervisanih prostora, kao i distribucijom posledica (eksternih efekata). Pozitivni eksterni efekti, koji doprinose ekonomskom i socijalnom blagostanju, distribuiraju se na nacionalnom i/ili regionalnom, a znatno manje na lokalnom nivou. Negativni eksterni efekti, koji pogoršavaju uslove ekonomskog i socijalnog života, ispoljavaju se pretežno na lokalnom nivou. Jedan od primera jeste Nacionalni park Kopaonik, u kome je nadležna služba zaštite zabranila ispašu stoke, čak i u zoni sa režimom III stepena zaštite (na površini od 70,8 km2, ili 58% prostora parka). Lokalno stanovništvo iz naselja u zaštitnoj zoni parka trpi štete, jer je u letnjim mesecima prinuđeno da odvozi stoku na ispašu na Peštersku površ. Drugi negativni efekti su: degradacija travnih površina i pejzažnih vrednosti, otežano kretanje posetilaca i smanjenje atraktivnosti parka. U osnovi, radi se o pitanju redistribucije posledica i smanjenju razlika u blagostanju, putem internalizacije eksternih efekata i obezbeđenja kompenzacija lokalnim zajednicama u zaštićenim i rezervisanim prostorima (videti: Maksin-Mićić, 2002).

5. ULOGA ATRAKTIVNOSTI I UREĐENOSTI PROSTORA U RAZVOJU TURIZMA U zadovoljavanju potreba ljudi za promenom svakodnevnog i upoznavanjem novog, različitog okruženja i načina života opredeljujuća je autentičnost turističke destinacije (Keller, 2002:9). Autentičnost/jedinstvenost turističke destinacije, shvaćena kao različitost od drugih destinacija, zasniva se na postojećim prirodnim i kulturnim atraktivnostima prostora i kreiranim turističkim (i rekreativnim) atraktivnostima. Što je značajnija atraktivnost – veći su potencijali za razvoj destinacije (ibid., 10). Viver (Weaver, 2006:92) zastupa stav da nema konsenzusa oko definicije turističkih atrakcija i atraktivnosti prostora, ali da je nesporna njihova centralna uloga u razvoju turizma. Ključno za turističku atraktivnost prostora (područja i centara) jeste zaštita i prezentacija prirodnih i kulturnih turističkih resursa i njihovo održivo korišćenje za razvoj turizma. Atraktivnost prostora za turizam podrazumeva i očuvanje kulturnog identiteta lokalnih zajednica i estetskih kvaliteta prostora (slike predela/pejzaža). Atraktivnost prostora za razvoj turizma valorizuje se i na osnovu postojećeg i potencijalnog kvaliteta: fizičke/saobraćajne dostupnosti prostora na relaciji emitivno – receptivno područje (kvalitet saobraćajne usluge, potrebno vreme i cena) i saobraćajne

TURIZAM I PROSTOR


povezanosti turističke ponude u prostoru (turističkih resursa i sadržaja); sadržaja turističke ponude u prostoru za različite aktivnosti, u prvom redu kvaliteta turističko-rekreativne infrastrukture (žičare, različite vrste staza, vidikovci, marine, kupališta i drugi sportsko-rekreativni objekti van naselja, odnosno u funkcionalnoj zoni turističkog centra) i suprastrukture (smeštajni, sportsko-rekreativni, kulturni, zabavni, zdravstveni, ugostiteljski i drugi sadržaji celogodišnje turističke ponude u naseljima, odnosno turističkim centrima); posebno/namenski izgrađene atraktivnosti (tematski parkovi, akvatički-centri, golf tereni, ski-centri i sl.); opremljenosti prostora tehničkom infrastrukturom (vodoprivrednom, energetskom i telekomunikacionom); i životne sredine.

Koristeći pojmovni aparat marketinga u turizmu radi se o komunikacijskim (pristupačnost) i receptivnim (uslovi za boravak) faktorima destinacije (prema: Unković, 2004; Bakić, 2003; Živković, 2006). Drugim rečima, valorizuje se postojeća i potencijalna atraktivnost prirodnih, kulturnih i posebno izgrađenih turističkih resursa, kvalitet dostupnosti i uređenost prostora. Pojam uređenja prostora obuhvata racionalno korišćenje i organizaciju, zaštitu i upravljanje prostorom kao posebno vrednim i ograničenim opštim resursom, kojim se stvaraju uslovi za održivi razvoj, uključujući i održivi razvoj turizma, primenom integralnog pristupa u prostornom planiranju (modifikovano prema Zakonu o prostornom uređenju, 1994).

Autentičnost/jedinstvenost turističke destinacije zasniva se na postojećoj i potencijalnoj atraktivnosti prostora. Za valorizaciju autentičnosti turističke destinacije značajni su: atraktivnost prirodnih, kulturnih i posebno izgrađenih turističkih resursa; kvalitet dostupnosti; i uređenost prostora.

Iz aspekta potencijala za razvoj turizma atraktivniji je i značajniji prostor koji, u blizini atraktivnih prirodnih i/ili kulturnih resursa, raspolaže sa više lokacija koje zadovoljavaju osnovne kriterijume uređenja prostora i omogućavaju koncipiranje, vrednovanje i izbor između više opcija organizacije sadržaja turističke ponude u prostoru i održivog razvoja destinacije.


Slika 22. Turistički proizvod

AKTIVNOSTI I DOŽIVLJAJI USLUGE/ORGANIZACIJA INFRASTRUKTURA RESURSI

OPREMA Izvor: Strategija turizma Republike Srbije – prvi fazni izveštaj, Beograd 2005, str. 62

Iz aspekta turiste atraktivniji je prostor koji je uređen, raspolaže estetskim kvalitetima i omogućava slobodu izbora aktivnosti i doživljaja u kreiranju turističkog proizvoda. Pri tome bi trebalo imati u vidu da atraktivnost turističke destinacije odražava verovanje, osećaje i stavove koje pojedinac ima o mogućnostima prostora u zadovoljavanju njegovih turističkih potreba. Ako se turistički proizvod shvata kao skup međuzavisnih komponenti koji se u praksi organizuje kao poseban vrednosni lanac (slika 22), osnovu predstavljaju turistički resursi kojima prostor raspolaže (Strategija turizma Republike Srbije, 2005:62).

Preporuke za buduće čitanje Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, Posebno izdanje, knj. 1. Beograd

Pitanja za razgovor i vežbe

Izdvojite deo naselja, turističkog centra ili područja koji ćete analizirati. Koji su osnovni načini korišćenja prostora u delu naselja/centra/područja? Izdvojite konfliktne i komplementarne namene.

Analizirajte sportsko-rekreativne i zelene prostore u delu naselja/centra/područja i okruženju. Kakva je njihova dostupnost javnim prevozom? Ko su korisnici tih površina? Izdvojte deo prostora koje koriste ili bi mogli u budućnosti da koriste turisti. Da li je moguće i kojim aktivnostima povećati njihovu atraktivnost za posetioce?

Koje površine u delu naselja/centra/područja bi predložili da se rezervišu za zelene i rekreativne površine i za koje korisnike?

Uporedite sliku 19. iz ovog poglavlja sa segmentima Prostornog plana Republike Srbije u vezi sa zaštitom prirodnih i kulturnih dobara i izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja i rezervisanjem prostora. Koristeći segment tog plana o turizmu i kartu 2. u prilogu udžbenika, procenite koji je udeo zaštićenih i rezervisanih prostora u obuhvatu turističkih zona i regija utvrđenih Prostornim planom Republike Srbije.

TURIZAM I PROSTOR


Rezime II poglavlja Priroda se transformiše, razvijaju se društvo, privreda, komunikacije i druge oblasti ljudskog delovanja, a sve te promene odvijaju se u prostoru. Predviđanjem promena i usmeravanjem procesa u prostornom sistemu stvaraju se uslovi za optimalan razvoj i život ljudi. Ne postoje dva ista prostorna sistema, zbog raznovrsnosti veza između podsistema i njihovih elemenata. Od vrste i intenziteta veza zavisi i složenost planiranja svakog prostornog sistema. Ograničenost prostora prati porast tražnje, te je neophodno usmeravanje njegovog korišćenja za sadašnje i buduće generacije. Zbog toga se, pored stvarnog načina korišćenja, razlikuje i planirani način korišćenja – namena prostora. U planiranju prostornog sistema organizacijom prostora obezbeđuju se uslovi za lakše zadovoljenje ljudskih potreba i postizanje poželjnog kvaliteta življenja. Istovremeno je težnja da se organizacijom prostora pomire oprečni interesi granskog (za koncentracijom) i regionalnog razvoja (za disperzijom aktivnosti i korisnika). Usaglašenost stvarnog načina korišćenja prostora sa planiranom namenom i organizacijom prostora rezultat je usaglašenosti planskih i partikularnih ciljeva vlasnika (korisnika) zemljišta i sredstava koje država primenjuje u usmeravanju i kontroli načina korišćenja prostora. Zaštićuju se prostori s izuzetnim, posebnim, retkim vrednostima, dobrima i resursima, najčešće sa prirodnim i kulturnim nasleđem – dobrima i vrednostima (ambijentalnim, pejzažnim i sl.) i pojedinim vrlo ograničenim neobnovljivim ili delimično obnovljivim prirodnim resursima (poljoprivredno zemljište, izvorišta vode i sl.). Skoro svi zaštićeni prostori jesu ili mogu da budu turistički atraktivni. Za te prostore utvrđuju se režimi zaštite i korišćenja neograničenog vremenskog trajanja u skladu s ustanovljenim stepenom njihove zaštite. Rezervisanje prostora odnosi se na zaštitu prostora za određeni vremenski period ili vremenske intervale (etape), do realizacije planirane namene. Rezervisanje se ustanovljava za turističke prostore. Za rezervisane prostore utvrđuju se vremenski ograničeni i diferencirani režimi korišćenja, uređenja i izgradnje, zavisno od toga u kom vremenskom periodu će biti realizovana planirana namena.

Prostor kao ograničen resurs ima diferenciranu vrednost. Ograničenost onemogućava podjednaku pristupačnost i raspolaganje prostorom za sve njegove potencijalne korisnike. Zbog toga korišćenje prostora predstavlja inherentno konfliktnu situaciju. Najčešći je slučaj da se razvojni konflikti dešavaju u isto vreme i na istom prostoru. U pluralističkim i demokratskim društvima teži se usaglašavanju konflikata putem kompromisa ili izborom prioriteta. Na


skoro svim zaštićenim i pojedinim rezervisanim prostorima dolazi do izražaja konflikt između nacionalnih i regionalnih interesa, s jedne, i lokalnih interesa, s druge strane. U suštini radi se o pitanju redistribucije posledica i smanjenju razlika u blagostanju, putem internalizacije eksternih efekata i obezbeđenja kompenzacija lokalnim zajednicama u zaštićenim i rezervisanim prostorima. Autentičnost – jedinstvenost turističke destinacije zasniva se na atraktivnosti prostora. Ključno za atraktivnost prostora jeste postojeća i potencijalna atraktivnost prirodnih, kulturnih i posebno izgrađenih turističkih resursa, kvalitet dostupnosti i uređenost prostora. Za razvoj turizma atraktivniji je i značajniji prostor koji omogućava izbor između više opcija organizacije sadržaja turističke ponude u prostoru i održivog razvoja destinacije. Za turiste je atraktivniji prostor koji je uređen, raspolaže estetskim kvalitetima i omogućava slobodu izbora aktivnosti i doživljaja u kreiranju turističkog proizvoda.

III POGLAVLJE


TURIZAM I PROSTOR

86 Turistički resursi

TURISTIČKI RESURSI Ciljevi poglavlja:

Definisati pojam turističkog resursa i ukazati na osnovnu klasifikaciju Izdvojiti najznačajnije prirodne turističke resurse, razumeti njihovu međuzavisnost i kako opredeljuju razvoj pojedinih vidova turizma Izdvojiti najznačajnije antropogene turističke resurse, razumeti njihovu međuzavisnost i kako opredeljuju razvoj pojedinih vidova turizma Razumeti turističku valorizaciju prostora i ulogu prostornog planiranja u povećanju atraktivnosti prostora za razvoj turizma

TURIZAM I PROSTOR 87 Turistički resursi

III TURISTIČKI RESURSI 1.

SVOJSTVA I KLASIFIKACIJA TURISTIČKIH RESURSA

Pod pojmom turističkog resursa podrazumevaju se atraktivni prirodni i kulturni resursi i dobra, odnosno elementi prostornog sistema, koji imaju podsticajno dejstvo na turistička kretanja radi zadovoljavanja širokog spektra turističkih potreba i kreiranja željenog turističkog proizvoda (modifikovano prema: Šećibović i os., 2006:41). Raspoloživi resursi i dobra u prostoru koriste se za zadovoljavanje različitih ljudskih potreba. Postoje u prostoru nezavisno od turističkih potreba i potvrđuju se kao turistički resursi korišćenjem za zadovoljavanje turističkih potreba (ibid.). Svojstva resursa koja omogućavaju da se zadovolji neka turistička potreba nazivaju se atraktivna svojstva. Atraktivna svojstva turističkih resursa (videti: Stanković, 2000:50-54; Romelić, Đuričić, 1995:39-43) mogu da budu: rekreativna, kuriozitetna, znamenitosti, i estetska. Da bi se resurs potvrdio kao turistički, mora da poseduje najmanje jedno od ovih svojstava (Šećibović i os., 2006:41). Prema atraktivnim svojstvima turistički resursi mogu da se valorizuju kao kompleksni, samostalni i komplementarni. Kompleksni turistički resursi (npr. Alpi, Toskana i dr.) poseduju više atraktivnih svojstava u odnosu na samostalni turistički resurs (npr. kanjon Kolorada, Sienu i dr.). Smatra se da kompleksni turistički resursi omogućavaju razvoj više vidova turizma i veći izbor u kreiranju turističkog proizvoda u odnosu na samostalne turističke resurse (Stanković, 2000:50-52). Relativno manja atraktivnost svojstava komplementarnih turističkih resursa valorizuje se u funkciji objedinjavanja turističke ponude prostora s kompleksnim ili samostalnim turističkim resursom i njegovog okruženja (npr. srednje planine, reke, jezera, termomineralni izvori i antropogeni resursi u okruženju visokoplaninskih turističkih područja/centara). Klasifikacija turističkih resursa može da bude prema njihovom atraktivnom dejstvu i prema genezi (postanku). Prema atraktivnom dejstvu mogu da se klasifikuju na rekreativne i kulturne resurse (Romelić, Đuričić, 1995:40), a prema genezi na prirodne i antropogene turističke resurse. Svi prirodni turistički resursi nisu uvek i rekreativni (npr. vulkani), dok pojedini antropogeni turistički resursi mogu da budu i rekreativni (npr. sportskorekreativni centri).

TURIZAM I PROSTOR


Turistički resursi su oni prirodni i kulturni resursi i dobra u prostoru, odnosno elementi prostornog sistema, koji svojim atraktivnim svojstvima podsticajno deluju na turistička kretanja radi zadovoljavanja različitih turističkih potreba. Atraktivna svojstva turističkih resursa mogu da budu: rekreativna, kuriozitetna, estetska i svojstva znamenitosti. Prema atraktivnim svojstvima turistički resursi mogu da se valorizuju kao kompleksni, samostalni i komplementarni. Prema genezi mogu da se klasifikuju na prirodne i antropogene turističke resurse.

2. VRSTE I VALORIZACIJA PRIRODNIH TURISTIČKIH RESURSA Prirodni turistički resursi su elementi prirodne sredine čija svojstva mogu da se valorizuju za potrebe turizma (Šećibović i os., 2006:41). Nastali su dejstvom unutrašnjih/endogenih (Zemljina gravitacija i toplota) i spoljašnjih/egzogenih sila (sunčeva toplota, različite vrste erozije i gravitaciono dejstvo Sunca i Meseca). Odlikuju se međusobnom uslovljenošću i prožimanjem. Do promena u atraktivnosti prirodnih turističkih resursa u prostoru i vremenu dolazi usled procesa u prirodi i antropogenih uticaja. Antropogeni uticaji mogu da imaju pozitivne (pošumljavanje, očuvanje i uređenje kulturnih predela, uređenje vodnih režima, poboljšanje saobraćajne dostupnosti, opremanje turističko-rekreativnom infrastrukturom i dr.) i negativne efekte (zagađivanje prirodne sredine, degradacija prirodnih i prirodi bliskih predela, poremećaj ekološke ravnoteže, smanjenje kapaciteta prostora za odvijanje turističkih aktivnosti i dr.) na atraktivnost prirodnih turističkih resursa (Stanković, 2000:55). Ovi resursi imaju naglašena rekreativna svojstva. Sa porastom urbanog u ukupnom svetskom stanovništvu raste atraktivnost prirodnih turističkih resusa sa očuvanom prirodom, rekreativnim, estetskim i/ili kuriozitetnim (jedinstvenost, izuzetnost, retkost) svojstvima. Uobičajena je podela prirodnih turističkih resursa (Stanković, 2000; Šećibović i os., 2006) na: geomorfološke, klimatske, hidrografske, i vegetaciju – biljni i životinjski svet.


2.1. Geomorfološki resursi Geomorfološki turistički resursi mogu da budu makro, mezo i mikro oblici reljefa. Reljef jeste skup oblika Zemljine površine, koji daje osnovno obeležje prostoru i prirodnoj sredini. Nastaje delovanjem endogenih sila (tektonski pokreti u Zemljinoj kori), čiji je rezultat inicijalni reljef i njegovi najkrupniji oblici (planine i kotline) i egzogenih sila (erozivni i akumulacioni procesi uzrokovani delovanjem vode, vetra, temperature, leda, talasa), kojim se preoblikuju inicijalni i formiraju novi oblici reljefa (rečne doline, površi i visoravni, peščane dine i obale, klifovi i dr.). Usled toga reljef predstavlja dinamičnu pojavu izloženu stalnim morfološkim promenama, što utiče i na promenljivost atraktivnosti prirodnih turističkih resursa (Stanković, 2000:108; Šećibović i os., 2006:42). Osnovne morfostrukture na Zemljinoj površini su okeanski i morski baseni i kontinenti, a u okviru kontinenata planine, ravnice i kotline. Prema vertikalnoj raščlanjenosti reljefa opšteusvojena podela je da se tereni do 200 m nadmorske visine ubrajaju u nizije, od 200 do 500 m u pobrđe, 500 do 1000 m u niske planine, 1000 do 2000 m u srednje planine i tereni preko 2000 m u visoke planine (slika 23). Na osnovu analize visinskih pojaseva (na po 100 mnv) dobija se visinska struktura prostora za određivanje različitih namena (npr. za gajenje poljoprivrednih kultura, za visinsko zonalno rasprostranjenje tipova vegetacije šuma, za razvoj zimskih sportsko-rekreativnih aktivnosti, itd.). Geomorfološki turistički resursi imaju neposredno i posredno dejstvo na druge resurse i prostorne sisteme. Utiču na klimu i mikroklimatske specifičnosti prostora, hidrografske resurse, biljni i životinjski svet, tipove predela, pravce kretanja u prostoru, način korišćenja prostora i dr. Svi oblici reljefa ne predstavljaju turističku vrednost, na primer obešumljene i bezvodne krečnjačke planine, erozijom zahvaćene površine, nerazuđene morske obale, pećine bez nakita, itd (Stanković, 2000:109).

2000 1000

500 mnv

200 pobrđe nizija

Slika 23. Visinska raščlanjenost reljefa

Morfološke karakteristike reljefa vrednuju se preko stepena atraktivnosti i kupiranosti (izražajnosti)2 oblika reljefa. Raznovrsnost i atraktivnost reljefa javlja se usled delovanja različitih egzogenih uticaja i/ili intenzivnih endogenih pokreta tokom geološke prošlosti (Šećibović i os., 2006:42). Atraktivni mogu da budu različiti površinski (planine, kanjoni, klisure, vulkanske kupe, prerasti – prirodni kameni 2

Videti više: Vujković i os., 2003:101-102.

TURIZAM I PROSTOR


mostovi i dr.) i podzemni oblici reljefa (pećine s ukrasima). Atraktivnost se može povećati pejzažnim oblikovanjem terena, ili smanjiti aktivnostima koje degradiraju estetske vrednosti prostora, to jest slike predela/pejzaža. Morfometrijske karakteristike reljefa obuhvataju: visinu, nagibe terena, ekspoziciju, i raščlanjenost (diseciranost) reljefa. Pogodnosti i ograničenja morfometrijskih i mofoloških karakteristika reljefa utiču na: vrste proizvodnje, naseljavanje stanovništva, način života, razvoj različitih turističkih aktivnosti i morfološke strukture naselja i turističkih centara (prostorni razmeštaj, organizacija i odnos izgrađenih morfoloških elemenata u gradskom, ruralnom i/ili turističkom prostoru – saobraćajnica i ulica, trgova i skverova, parkova i zelenila, blokova ili grupacija objekata i dr.). Polazeći od razvojnog pristupa pri diferencijaciji planinskih prostora u Srbiji i njihovog izdvajanja u odnosu na nizijske, ne može se primeniti uobičajena visinska podela reljefa na niske, srednje i visoke planine. Najveći deo velikih planinskih prostora i manjih, pojedinačnih planina nalazi se u visinskom pojasu između 800 i 1300 mnv. Sa stanovišta razvoja dominantnih ekonomskih aktivnosti na planinskim područjima značajni su visinski pragovi od 600, 800, 1000, 1200 i 1500 mnv, uslovljeni kombinacijom odlika planinske klime i poljoprivredne proizvodnje. Za razvoj stočarstva najpogodniji je visinski pojas 1000-1200 mnv, dok planinski pašnjaci zahvataju prostor iznad gornje granice šume, koja se u našim uslovima nalazi na oko 1300-1500 mnv. To je istovremeno i visinska granica do koje su se razvijala stalna naselja. Na osnovu istraživanja mogućnosti razvoja planinskih područja u Srbiji, opredeljenje je da izohipsa od: 600 mnv razdvaja planinska od nizijskih područja, 1500 mnv niske i srednje od visokih planina prema potencijalima za zimske turističke aktivnosti, pod pretpostavkom postojanja značajne kontinuelne površine iznad 1500 mnv i ostalih povoljnih uslova za razvoj turizma. Pomeranje visinskog praga sa oko 1000 ka 1500 mnv za razvoj zimske turističke ponude u svetu je uslovljeno globalnim klimatskim promenama i kriterijumom kvaliteta snežnog pokrivača dovoljnog za četiri meseca zimske sezone. U tom kontekstu se ostali planinski prostori u Srbiji ispod 1500 mnv mogu svrstati u komplementarne turističke resurse oko velikih planinskih masiva, sa kojima čine prostornu celinu u pojasu 800-1500 mnv, ili samostalne turističke resurse nižih planina s dominantnim pojasevima 600-1300 mnv. Planinsko područje iznad 600 mnv obuhvata oko 29.850 km2 ili 34% teritorije Srbije, od toga oko 22.500 km2 u centralnoj Srbiji i oko 7350 km2 na Kosovu i Metohiji – slika 24 (Milijić, 2005:53-56).


Najrasprostranjeniji je visinski pojas od 600 do 1000 mnv na četvrtini teritorije Srbije (20.170 km2), dok visinski pojas iznad 1500 mnv zahvata svega oko 1,7% (1460 km2) njene teritorije (tabela 6).

Slika 24. Visinsko zoniranje područja Srbije Izvor: Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Doktorska disertacija, Geografski fakultet, Beograd, str. 56

Drugim rečima, Srbija raspolaže s ograničenim prirodnim turističkim resursima za razvoj zimske turističke ponude visokog kvaliteta na svetskom turističkom tržištu (ibid.). Ograničenost obavezuje društvenu zajednicu na zaštitu visinske zone iznad 1500 mnv i na utvrđivanje razvojnih prioriteta, među kojima je održivi razvoj turizma. Na osnovu analize nagiba terena ustanovljavaju se potencijalne pogodnosti i ograničenja za izgradnju i korišćenje/namenu prostora. Tabela 6. Visinsko zoniranje prostora Srbije Površina (km2)

Učešće u površini teritorije Srbije (%)

Ispod 600 mnv

58 507

66

600-1000 mnv

20 174

23

1000-1500 mnv

8 216

9,3

Preko 1500 mnv

1 464

1,7

Ukupno planinsko područje

29 854

34

Teritorija Srbije

88 361

100

Visinske zone

Izvor: Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Doktorska disertacija, Geografski fakultet, Beograd, str. 55

TURIZAM I PROSTOR


Ustanovljena je sledeća skala terena prema nagibu: ravnica (do 1%), blago nagnuti tereni (1-8%, sa potpodelom na vrlo blago nagnute terene 1-3%, blago 3-5% i prilično blago 5-8%), jače nagnut teren (8-12%), vrlo iskošen (12-16%) i strm teren (16-40%, sa potpodelom na strm 16-20%, srednje strm 20-30% i jako strm 3040%). Prema povoljnosti, nagibi terena mogu da variraju od povoljnih do nepovoljnih u zavisnosti od potrebnog obima i troškova posebnih građevinskih radova i objekata za izgradnju i korišćenje prostora. Prema povoljnosti za izgradnju objekata, tereni s obzirom na nagib mogu da budu: povoljni – tereni nagiba 0,5-5%; uslovno povoljni – tereni nagiba 0-0,5% (zbog problema odvodnjavanja atmosferskih voda) i 5-12% (zbog potrebnih dodatnih radova i objekata – kaskade na kanalizacionoj mreži, nasipi, useci i podzidi na saobraćajnicama ); uslovno nepovoljni – tereni nagiba 12-20% (povećava se obim i troškovi posebnih građevinskih radova i objekata); nepovoljni – tereni nagiba većeg od 20% (usled vrlo visokih troškova posebnih građevinskih radova i objekata). Prema povoljnosti za odvijanje pojedinih aktivnosti, tereni s obzirom na nagib mogu da budu povoljni za sledeće namene: povoljoprivredu – tereni nagiba 3-8%, a na planinskom području i do 18%; zimske turističko-rekreativne aktivnosti – alpsko skijanje tereni nagiba 15-60% (optimalno 30-40%), nordijsko skijanje 0-15% itd. Navedene i druge namene mogu da se razvijaju i na terenima manje povoljnim s obzirom na nagib, ali uz potrebna prilagođavanja i dodatne troškove. Položaj trasa saobraćajnica za nagnute terene generalno se utvrđuje u pravcu pružanja izohipsi, što utiče na povećanje dužine trase i manji ili veći broj građevinskih objekata (useka, nasipa i galerija, ili mostova i tunela) za savladavanje nagiba (slika 25). Zbog toga su rečne doline prirodni saobraćajni koridori, naročito u planinskom području. Način obrade zemljišta u poljoprivrednoj proizvodnji prilagođava se nagnutom terenu zaoravanjem u pravcu izohipsi, terasiranjem zemljišta (slika 26) ili na drugi način, koji postaje jedno od osnovnih obeležja kulturnog predela (podtip kultivisanog predela) i njegove atraktivnosti. Ekspozicija jeste orijentacija površine reljefa prema Suncu, koja se određuje pravcem izohipsi koji je upravan na pravac određene strane sveta. Za različite namene prostora utvrđuju se tereni s povoljnim, odnosno nepovoljnim ekspozicijama. Za zimske sportove, u prvom redu za alpsko skijanje, najpovoljnija je hladna – severna ekspozicija terena iznad 1100 mnv (donja granica u Srbiji, dok je u Alpima na 1000 mnv), zbog dužine zadržavanja snega.


Slika 25. Savladavanje nagiba i diseciranosti terena – Alpi i kanjon Morače

S pomeranjem visinskih zona uslovno povoljni mogu da budu i tereni s drugim ekspozicijama – iznad 1300 mnv tereni sa severoistočnom i severozapadnom ekspozicijom, dok iznad 1500 mnv čak i tereni sa jugoistočnom i jugozapadnom ekspozicijom (Milijić, 2005:67). Istovremeno su za smeštajne i komplementarne turističke sadržaje najpovoljniji tereni sa južnom, jugoistočnom i jugozapadnom ekspozicijom. Najatraktivniji turistički geomorfološki resursi jesu: obale mora i okeana, planine, zatim i:

TURIZAM I PROSTOR


Slika 26. Prilagođavanje načina obrade zemljišta nagibu terena – pirinčana polja u Aziji i mladi maslinjaci na Mediteranu

vulkani i postvulkanske pojave, klisure i kanjoni, ostrva, pećine i jame.

Najznačajniji geomorfološki resursi u Srbiji jesu planine, klisure i kanjoni, obale jezera i reka, rečna (ade) i jezerska ostrva, pećine i jame, a u Crnoj Gori i obala Jadranskog mora. 2.1.1. Planine Planinska područja se prostiru na oko 38 miliona kvadratnih kilometara, što predstavlja oko 26% kontinentalne površine Zemlje (149 miliona kvadratnih kilometara). U 53 zemlje na svetu planine pokrivaju više od 50% nacionalne teritorije, u 46 između 25 i 50%, u 30 između 10 i 25%, dok u 70 zemalja zauzimaju do 10% teritorije. Zemlje sa većim procentom planinskih oblasti nalaze se na svim kontinentima, i variraju od velikih zemalja – Kina, do manjih – Novi Zeland ili Slovenija. Pojedine zemlje imaju manji procenat planinskih područja zbog ogromnih dolina i ravnica – SAD, Rusija, Indija, Kanada, Alžir i dr. (Milijić, 2005:100-101). Nastankom planina pod dejstvom endogenih sila, određeni su rasprostranjenost i osnovni fizički tipovi planina – venačni, gromadni i vulkanski. Horizontalnim orogenim pokretima stvaraju se venačne planine, pretežno izgrađene od slojeva sedimentnih stena, sa nizovima paralelnih venaca. Vertikalnim orogenim pokretima stvaraju se gromadne planine, pretežno izgrađene od metamorfnih i magmatskih stena, zaobljenih vrhova. Venačne ili nabrane planine su najveća i najrasprostranjenija planinska područja na Zemlji, najmlađe po nastanku i egzogeno najmanje izmenjene od svih orogenih pojava. Karakterišu ih dugi i visoki venci, rastavljeni dugim podužnim i kratkim


poprečnim dolinama. Dele se na alpske sa uporedničkim i kordiljersko-andske sa meridijanskim pružanjem. Alpske venačne planine u Evropi počinju sa Alpima odakle se granaju prema zapadu, jugu, istoku i jugoistoku (slika 27). Na jugoistoku se nastavljaju u Dinarske planine koje se iz Crne Gore povijaju u Srbiju ka severoistoku i severu – Prokletije, Golija i Kopaonik. Rastavljen od Dinarida Metohijom, nastavlja se Šarsko-pindski luk (Šarplanina i druge planine) koji preko Peloponeza prelazi u Malu Aziju. Na istoku, Alpi se nastavljaju u veliki Karpatski luk koji se preko Đerdapa proteže na Balkan (Stara planina) do Crnog mora i dalje do Kavkaza, najviše evropske planine (5633 mnv). Alpske planine Južne i Srednje Azije (sa najizrazitijim vencem Himalaja), kao i kordiljersko-andske planine Severne i Južne Amerike, znatno su duže i veće od evropskih (Milojević, 1956:131-137).

Primer 4. Valorizacija turističkih resursa Alpa Duga turistička tradicija zasnovana je na valorizaciji ključnih turističkih resursa Alpa, a naročito na: povoljnom geografskom položaju, neposrednoj povezanosti s gusto nastanjenim i ekonomski veoma razvijenim područjem evropskih zemalja i blizini Sredozemlja (najveće svetske koncentracije turista), izvornoj pejzažnoj i morfološkoj raznovrsnosti, kuriozitetu najviših planinskih vrhova Evrope, dobroj komunikativnosti – saobraćajnoj povezanosti, to jest dostupnosti, odličnoj infrastrukturnoj opremljenosti područja, razvoju turističko-rekreativne infrastrukture i planinskih turističkih centara, razvoju kulturnog alpskog predela pod uticajem najznačajnijih perioda u razvoju evropske civilizacije, administrativnoj pripadnosti većem broju evropskih zemalja; i dr. (prema: Stanković, 2000:110; Lazić, Košić, 2004:18).

Gromadne ili rasedne planine su niže, manje zastupljene i uže rasprostranjene od venačnih. Starije su po nastanku od venačnih i karakterišu ih strmi horstovi, duboke kotline, kratke i strme doline. Oivičene su rasednim odsecima, duž kojih se često javljaju termomineralni izvori. U Evropi se prostiru severno od Alpa i Karpata, kao i istočno od Dinarida i Šarsko-pindskog luka – Rodopske planine sa svojim zapadnim delom u Krajištu jugoistočne Srbije i druge planine (ibid.).

TURIZAM I PROSTOR


Slika 27. Alpi – Mon Blan i Grosglokner


Dva osnovna tipa gromadnih planina su ploče ili table i mase ili masivi. Tipični predstavnici prve grupe su planina Jura u Evropi i prostor Kolorada u SAD (Stanković, 2000:109). Tipični predstavnici drugog tipa u Srbiji su Fruška gora i Rudnik. Vulkanske planine su najmanje rasprostranjene i u Srbiji ih nema. Valorizacija planina za razvoj turizma zasniva se na oceni njihovih atraktivnih svojstava – rekreativnih, estetskihi kuriozitetnih. Smatra se da su za ocenu atraktivnih svojstava planine značajne morfološke i morfometrijske karakteristike i geografsko-saobraćajni položaj. Ukupno 9680 km2, ili 11% teritorije Srbije nalazi seu visinskim pojasevima iznad 1000 mnv. Ti tereni pogodni su za razvoj zimskog turizma i u pogledu denivelacija alpskih skijaških staza od 300 do preko 1000 m, sa značajnom zastupljenošću hladnih ekspozicija i nagiba između 20 i 60%, kao i zadovoljavajuće zastupljenosti terena s blažim nagibima za izgradnju smeštajnih i drugih komplementarnih turističkih sadržaja (Milijić, 2005:67).

TURIZAM I PROSTOR


Prema generalnim standardima za planiranje alpskih skijaških staza (Milijić, 2005:117) povoljni su planinski prostori sa: snežnim pokrivačem koji je dovoljan za najmanje četiri meseca zimske sezone; terenima nagiba, prema tehničko-skijaškoj težini staza, do 20% za lake, 30% za umereno teške, 40% za teške, 50% za vrlo teške i preko 50% za ekstremno teške staze; hladnim ekspozicijama koje omogućavaju orijentaciju staza od severa ka istoku, a za ski-škole na sunčanim ekspozicijama; terenima za staze zaštićenim od velikog vetra, magle i lavina; dovoljnom dužinom vertikalnog pada, koja u Evropi iznosi 1000-1500 m za centre međunarodnog značaja, 500-800 m za centre regionalnog značaja i 200-500 m za centre lokalnog značaja, pašnjačkim prostorima i čistinama, dok je izuzetno dozvoljeno prosecanje šume maksimum do 20-25% ukupne površine skijaških staza, uz obezbeđenje kompenzacije za prosečenu šumu pošumljavanjem po obodu ski-staza i na drugim površinama. Geografsko-saobraćajni položaj planina ocenjuje se kao povoljan ili nepovoljan. Fizički je predodređen prirodnim položajem u odnosu na antropogeno okruženje i emitivne turističke centre. Planine koje se nalaze u blizini gusto naseljenih područja i/ili velikih urbanih centara imaju povoljniji geografski položaj (Fruška gora) u odnosu na planine u slabo nastanjenim i perifernim područjima (Prokletije). Povoljan položaj podrazumeva blizinu i dobru saobraćajnu dostupnost/pristupačnost planinskog područja emitivnim turističkim centrima. Saobraćajni položaj se menja i može da se poboljša izgradnjom kvalitetne saobraćajne infrastrukture. Izgradnjom planiranog autoputa od Prištine preko Peći i Rugovske klisure prema Crnoj Gori značajno bi se poboljšala saobraćajna dostupnost Prokletija (prema: Prostorni plan Republike Srbije, 1996). Turistička valorizacija i planski razvoj planinskog područja Srbije započeli su 70-ih godina 20. veka, studijom o mogućnostima razvoja zimskog turizma u Jugoslaviji (u saradnji s OECD-om, 1968. godine). Studijom su ustanovljene povoljnosti planinskih područja Srbije za razvoj celogodišnjeg planinskog turizma. Procenjeno je da najvećim potencijalima za razvoj zimskog turizma, to jest alpskog skijanja, raspolaže masiv Prokletija kao planinsko područje čiji se potencijal u pojedinim segmentima može porediti sa Alpima. Prema istraživanjima i valorizaciji planinskog područja Srbije za razvoj turizma s kraja 20. veka (za potrebe izrade Prostornog plana Republike Srbije) i na početku 21. veka, izdvojena su visokoplaninska područja sa neposrednim fizičkim i funkcionalnim okruženjem, koja su najpogodnija za razvoj celogodišnje turističke ponude. Osnovni kriterijum jeste prostorni obuhvat visokoplaninskog masiva koji je dovoljan da omogući kompleksan razvoj turističkih i komplementarnih aktivnosti. Za minimalni prostorni obuhvat utvrđena je kontinuelna površina od najmanje 50 km2 u visinskoj


zoni iznad 1500 mnv, sa okruženjem srednjeplaninskog prostora kontinuelne površine od 150 km2 u visinskom pojasu između 1000-1500 mnv. Polazeći od tog kriterijuma, raspoloživih turističkih resursa i geografsko-saobraćajnog položaja, izdvojeni su sledeći visokoplaninski masivi sa njihovim srednjeplaninskim okruženjem: 1. visokoplaninski masiv Prokletija (slika 28) – sa srednjeplaninskim okruženjem Juničkih planina, Bogićevicom, Koprivnikom, Mokrom gorom i Mokrom planinom, sa oko 420 km2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 400 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv; 2. visokoplaninski masiv Šar-planine – sa srednjeplaninskim okruženjem Žar planine, Jezerske planine, Nerodimskih planina, Koritnika i Paštrika, sa oko 500 km2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 480 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv; 3. visokoplaninski masiv Kopaonika – sa srednjeplaninskim okruženjem Željina, Stolova i Goča, sa oko 100 km2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 750 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv; 4. visokoplaninski masiv Stare planine – sa srednjeplaninskim okruženjem Visokog, Budžaka, Zaglavka i Vidliča, sa oko 110 km2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 330 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv; 5. visokoplaninski masiv Krajišta sa Vlasinom – sa visokoplaninskim masivima Besna Kobila-Vardenik i Crnook-Dukat i sa srednjeplaninskim okruženjem Krajišta, Vlasine i Čemernika, sa oko 180 km 2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 1300 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv; i 6. visokoplaninski masiv Golije – sa srednjeplaninskim okruženjem Radočela i Čemerna, sa oko 75 km2 u visinskom pojasu iznad 1500 mnv i oko 380 km2 u visinskom pojasu 1000-1500 mnv (Milijić, 2005:91). Slika 28. Prokletije

TURIZAM I PROSTOR


Slika 28. Prokletije

Prema istraživanjima i valorizaciji planinskog područja Crne Gore (Nikčević, 1993) mogu se izdvojiti sledeći visokoplaninski masivi povoljni za razvoj zimskog turizma, to jest alpskog skijanja: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

visokoplaninski masiv Durmitora (slika 29) visokoplaninski masiv Bjelasice, visokoplaninski masiv Prokletija sa Visitorom i Borom, visokoplaninski masiv Ljubišnje i visoravan Kosanica, visokoplaninski masiv Lovćena, visokoplaninski masiv Orjen, visokoplaninski masiv Žijove i Magliča, i visoravan Krnovo sa Ostrvicom, Strug-Javorjem i Kapetanovim jezerom.


Slika 29. Durmitor

2.1.2. Kanjoni i klisure Delovanjem reka formiraju se rečne doline različitog oblika. Turistički su atraktivne rečne doline kod kojih je vertikalna erozija reka bila daleko intenzivnija od horizontalne, pa su se formirale kose dolinske strane s uskim dolinskim dnom (klisure), ili skoro vertikalne dolinske strane s dolinskim dnom svedenim na rečno korito (kanjoni). Samo najatraktivniji kanjoni i složene klisure mogu da budu samostalni turistički resurs, dok se većina ovih geomorfoloških oblika svrstava u komplementarni turistički resurs. Kanjoni kao morfološke retkosti imaju kuriozitetno svojstvo. Atraktivnost kanjona veća je ukoliko su duži i dublji. Najveći na svetu jeste Veliki kanjon reke Kolorado (Arizona, SAD). Na srednjem toku reke Kolorado (dugačak oko 2250 km), kroz naslage peščara proteže se Veliki kanjon u dužini od 320 km, dubine oko 1800 m, koji je na nekim mestima širok samo 120 m (slika 30). Proglašen je za nacionalni park 1919. godine (površine oko 50 km2), s brojnim zaštićenim biljnim i životinjskim vrstama, među kojima je i šuma Džošua drveta, stara oko 900 godina. Upisan je u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa.

TURIZAM I PROSTOR


Slika 30. Veliki kanjon reke Kolorado

Kanjoni su česti u krečnjačkim terenima. Takvi kanjoni su na rekama Tari, Pivi i Morači (slika 31) u Crnoj Gori, duboki 1000 i više metara. Drugi po veličini u svetu i prvi u Evropi jeste kanjon reke Tare, sastavnice reke Drine, dubine 1073 m (prema: Gavrilović, 2004:55) do 1300 m, najmanje širine pri dnu 20 do 30 m (prema: Stanković, 2000:116). Turistički je najatraktivniji na sektoru od Mojkovca do Šćepan Polja u dužini od preko 100 km. U obuhvatu je nacionalnih parkova Biogradska gora i Durmitor, a od 1977. godine svrstan je u rezervate biosfere u sklopu UNESCOovog programa „Čovek i biosfera” - MAB (“Man and Biosphere”) lista (ibid.). Đerdapska klisura na Dunavu spada u kompozitne, to jest složene klisure, dužine oko 100 km, sa četiri suženja/klisure – Golubačka klisura, Gospođin vir (slika 32), Kazan i Sipska klisura i tri proširenja/kotline – Ljubkovska, Donjemilanovačka i Oršavska kotlina. Ovakav sklop klisure omogućava veliki izbor lokacija za razvoj turističkih aktivnosti. Atraktivnost ovog geomorfološkog oblika povećavaju drugi prirodni (Dunav, veštačko jezero, nacionalni park i dr.) i kulturni resursi (kulturno nasleđe, etnografski resursi i dr.).


Slika 31. Kanjon Platije na Morači

Prema svojim atraktivnim svojstvima može da se svrsta u samostalan turistički resurs, a kao deo turističke ponude Dunava i Nacionalnog parka Đerdap u kompleksan resurs.

Slika 32. Gospođin vir u Đerdapskoj klisuri

TURIZAM I PROSTOR


Pored Đerdapske klisure, Stanković (2000:116) izdvaja i Ovčarsko-kablarsku klisuru, dugačku oko 20 km, koja je nastala na tektonski predisponiranom terenu, vertikalnom erozijom Zapadne Morave. Spaja Požešku sa Čačanskom kotlinom i razdvaja planine Ovčar i Kablar. Atraktivnost ovog geomorfološkog oblika povećavaju drugi prirodni (tri veštačka jezera, pećine, termomineralni izvori i dr.) i kulturni resursi (srednjevekovni manastiri, etnografski resursi i dr.). Prema svojim atraktivnim svojstvima može da se svrsta u samostalan turistički resurs. Druge klisure u Srbiji – Grdelička, Sićevačka (slika 33), klisura reke Uvac i dr., svrstavaju se u komplementarne turističke resurse.

Slika 33. Sićevačka klisura

2.1.3. Obale i ostrva Obale su proizvod unutrašnjih i spoljašnjih sila Zemlje i različitog rasporeda kopna i vode na njenoj površini. Predstavljaju predeono-morfološku celinu, kopneni obod okeanskih, morskih i jezerskih basena i rečnih korita, u kojem se izgrađuje abrazioni reljef (Stanković, 2000:118). Atraktivna svojstva obala zasnivaju se na njihovom koeficijentu razuđenosti, genetskom tipu, izgledu, plažama, pristupačnosti s kopna i vode i drugim odlikama.


Sve obale su manje ili više razuđene. Pod razuđenošću obale se podrazumeva njeno odstupanje od prave linije. Koeficijent razuđenosti obale jeste odnos njene stvarne i pravolinijske dužine. Razuđenost obale uslovljena je reljefom i njegovom genezom, kao i tektonskom stabilnošću terena. Mlade obale su razuđenije od starijih, u čijem zaleđu su tektonski stabilniji tereni (Gavrilović, 2004:58). Obala Jadranskog mora od ušća Soče do ušća Bojane ima koeficijent razuđenosti iznad 9, na pojedinim sektorima sa koeficijentom 3 (zbog brojnih zaliva i uvala u Crnoj Gori, od kojih je najrazuđeniji zaliv Boka Kotorska) do koeficijenta 20 (zbog nekoliko redova ostrva i kanala koji se pružaju paralelno s obalom Hrvatske, od kojih je najrazuđeniji arhipelag Kornati sa 132 ostrva). Drugim rečima, obala Jadranskog mora je u pojedinimsektorima od tri do dvadeset puta duža od pravolinijskog rastojanja između krajnjih tačaka. Bilans obale značajan je za određivanje pogodnosti pojedinih njenih delova za kupališni turizam. Iskazuje se kao procentualno učešće obale pogodne za kupanje u odnosu na ukupnu dužinu obale.

Slika 34. Fjord na erozivnoj obali

Slika 35. Koralske atole

Prema genezi razlikuju se tri tipa obale: ingresione – tektonske i erozivne, organogene i abrazione. Kod tektonskih obala dominantan činilac su različite tektonske strukture potopljene morem (Halkidiki u Grčkoj, Jadransko more, ostrva u Indoneziji, Havajska i Kanarska ostrva i dr.). Erozivne obale nastale su potapanjem različitih erozivnih oblika reljefa (kraški delovi obala Jadranskog, Jonskog, Egejskog i Sredozemnog mora, zalivi nastali potapanjem rečnih ušća ili donjih delova valovskih dolina – fjordovi, slika 34). Organogene obale mogu biti zoogene ili koralske (obala Koralskog mora na severoistoku Australije, atole u Tihom i Indijskom okeanu - slika 35) i fitogene ili mangrovske (videti više: Stanković; 2000:117-124).

TURIZAM I PROSTOR


Abrazija je geomorfološki proces koji se odvija na obalama okeana, mora i jezera, na kojima se radom talasa potpuno menja prvobitan izgled reljefa. U zavisnosti od prvobitnog reljefa i sastava stena (otpornosti na eroziju) nastaju erozivni ili akumulacioni abrazioni oblici. Erozivni abrazioni oblici, nastali mehaničkim delovanjem talasa, jesu: talasna potkapina, klif, strmi/kontinentalni odsek i abraziona/pribrežna terasa. Talasna potkapina jeste udubljenje ispod klifa u nivou najjačeg udara talasa, koje se na krečnjačkim obalama pretvara u pećinu, koja može posedovati estetska i kuriozitetna svojstva (npr. plave pećine na ostrvu Kapri u Italiji i nedaleko od plaže Žanjice u blizini Herceg Novog u Crnoj Gori). Klif nastaje oburvavanjem stena iznad talasne potkapine, što može u pojedinim slučajevima da pogoduje uređenju vidikovaca i drugih turističkih sadržaja (Sorento i Kapri u Italiji, klifovi u Crnoj Gori i dr.). Pribrežna terasa se stvara unazadnim pomeranjem talasne potkapine i klifa, u plitkom obalskom pojasu i blago je nagnuta ka moru, plitkom i toplom u tom pojasu, tako da poseduje značajna rekreativna i estetska svojstva. Dimenzije i morfološki izgled ovog oblika reljefa određuje providnost vode, brzinu struja, dubinu, toplotni kapacitet, živi svet i druge odlike okeana i mora. Akumulativni abrazioni oblici karakteristični su za niske peskovite obale. Nastaju pod dejstvom morskih struja i radom talasa na pribrežnoj terasi. Svi osnovni akumualtivni oblici, kao što su pribrežni/peščani sprud ili litoralni kordon, peščana kosa i šljunkovito-peščana prevlaka ili tombolo, po pravilu poseduju rekreativna i estetska, a najaktraktivniji i kuriozitetna svojstva. Na pribrežnom sprudu naspram Venecije u Jadranskom moru izgrađen je turistički centar Lido. Peščane kose se stvaraju transformacijom pribrežnog spruda ispred lučno izvijenih obala, nagomilavanjem peskovitog materijala koji se vremenom izdigne iznad površine vode u vidu uskih peskovitih plaža. Tombolo je sprud od peska i šljunka u plitkom moru, između obale i ostrva. Poseduju kuriozitetna svojstva (tri prevlake i dve lagune između grada Orbetelo i nekadašnjeg ostrva Monte Arđentario u Toskani, Sveti Stefan u Crnoj Gori – slika 36), jer su veoma retki (ibid.). Obale kao složeni oblici reljefa često poseduju značajna atraktivna svojstva, posebno one koje pripadaju većem broju genetskih tipova. U takve se ubraja obala Jadranskog mora koja je tektonska i erozivna, sa skoro svim oblicima pribrežnog reljefa nastalim erozivnim i akumulacionim abrazionim procesima (ibid.). Pojedinačna ili grupe ostrva nalaze se u gotovo svim okeanima, morima, većim jezerima i rekama. Dok su na okeanima i morima najatraktivnija kontinentalna, tektonska (u Egejskom i Jadranskom moru) i samostalna, koralska (Maldivska, Lakadivska i druga ostrva u Indijskom i arhipelazi u Tihom okeanu) i vulkanska ostrva (Kanarska i Havajska ostrva, Santorini u Grčkoj i dr.), dotle su na jezerima (Velika jezera između SAD i Kanade i dr.) i većim rekama najatraktivnija kontinentalna, akumulativna ostrva (Volga, Dunav, Nil, Misisipi i dr.). Rečna ostrva, ili ade, stvaraju se na sektorima usporenog kretanja ravničarskih reka – pri ušćima, u meandrima i na velikim okukama. Mogu da poseduju rekreativna i estetska svojstva i svrstavaju se u komplementarne turističke resurse.


Primer 5. Karakteristike crnogorske obale Jadranskog mora (slika 36) Jadranska obala obuhvata relativno uzan prostor uz more, koji je od kontinentalne unutrašnjosti odvojen strmim krečnjačkim padinama planina Orjen, Lovćen, Sutorman i Rumija. Duž crnogorske obale ne postoje veća ostrva koja bi je štitila od udara morskih talasa. Time je proces abrazije doprineo punom ispoljavanju pribrežnih reljefnih oblika. Klifovi, koji su najzastupljeniji u delu primorja od Budve do Bara, smenjuju se naizmenično sa zalivima i zatonima, što obali daje obeležja dinamičnosti i kontrasta. Među klifovima se posebno ističu Debeli rt, Skoči-Devojka, Vučja Spilja, Malo Brdo, Velje Brdo i Dubovica. Dinamičnosti obale doprinosi raščlanjenost na mikrooblike – grebene, školjevi i figure.

Slika 36. Pribrežni reljefni oblici

Pribrežne terase najčešće su pokrivene sitnim peskom, te se među plažama posebno ističu Budvanska, Ulcinjska i dr. Bilans obale pogodne za kupanje od 19% može se smatrati realtivno povoljnim. Pored toga, uređenjem obale (građevinskim intervencijama) može da se poveća dužina, to jest kapacitet plaža (primer uređenja plaža u Herceg Novom). Najbolju kupališnu predispoziciju pokazuje ulcinjska obala, sa učešćem od oko 30,3% u ukupnoj dužini obale pogodne za kupanje, zatim Budvanska rivijera – 24%, Hercegovanska – 17%, Barska – 16% i Tivatska – 7%. Na osnovu obavljenih istraživanja duž crnogorskog primorja može da se izdvoji oko 60 plaža, najviše u Bokotorskom zalivu (38), Budvanskoj rivijeri (9) i Ulcinjskoj subregiji (5). Najveću dužinu i površinu ima Velika plaža u Ulcinju (prema: Romelić, Đuričić, 1995:179-180).

Na sektoru Dunava kroz Srbiju na 53 lokaliteta nalaze se pojedinačne ili grupe ada i 10 sprudova. Većina ada nalazi se u blizini urbanih centara, kao što su Kamenička i Ribarska ada kod Novog Sada, Sremsko-karlovačka ada, Veliko ratno ostrvo (slika 37) i Ada Huja kod Beograda, Gročanska, Beočinska, Golubačka i dr. Na nekoliko mesta su formirane grupe od po dve do tri ade – Ade Vučedolske (2), Iločke (3), Belegiške (2), Batajničke (3), Smederevske (2), Kostolačke (3) i ade kod Brze Palanke (3). Na najširem toku Dunava formiran je arhipelag ada Forhontumac (sa Belom stenom), Štefanac i Čakljanac, naspram ritske zone Velikog Sela, južno od Beograda (Program uređenja osnovnog nautičkog puta Dunavom kroz Srbiju, 2005).

TURIZAM I PROSTOR


Slika 37. Veliko ratno ostrvo na Dunavu, kod Beograda

2.1.4. Pećine i jame U krečnjačkim terenima javljaju se specifični podzemni oblici reljefa – pećine i jame. Pećine mogu da poseduju kuriozitetna, estetska i svojstva znamenitosti, koja se zasnivaju na atraktivnosti kanala i dvorana, pećinskog nakita, podzemnih tokova i jezera. Njihovu atraktivnost može da poveća postojanje paleolitskih ili neolitskih ljudskih staništa (Altamira u Španiji).

Slika 38. Resavska pećina Slika 39. Istraživanje jame Duboki do u Njegušima kod Cetinja (Crna Gora)


Primer 6. Resavska pećina (slika 38) Resavska pećina je zaštićena kao prirodno dobro – spomenik prirode od izuzetnog značaja. Pećina je duga 4,5 km, od kojih je istraženo 2830 m i za posetioce uređeno 800 m. Atraktivna svojstva pećine zasnivaju se na raznovrsnim dvoranama, kanalima, galerijama, stubovima, stalaktitima, stalagmitima, draperijama i okamenjenim vodopadima. Pećinski nakit je prisutan od samog ulaza u pećinu na 485 mnv. Najniža tačka do koje se posetioci spuštaju je na 405 mnv. Pećina je prezentirana u dva nivoa, to jest galerije sa četiri dvorane /www.minttu.sr.gov.yu; 2006/.

Valorizacija atraktivnih svojstava pećina uslovljena je mogućnostima za prezentaciju posetiocima, načinom prezentacije, nivoom uređenosti i dostupnošću pećine. Najveći pećinski sistem kanala i dvorana, dugačak 237 km, čine mamutske pećine Flint Ridž u SAD (Stanković, 2000:124). U Srbiji je zaštićeno 24 pećina u statusu spomenika prirode, od kojih je uređeno svega devet: Ceremošnja, Hadži-Prodanova, Mermerna, Rajkova, Resavska, Risovača, Stopića, Potpećka i Zlotska pećina, dok ostale nisu dovoljno uređene. Najviše je neistraženih pećina. Svrstavaju se u komplementarne turističke resurse. Kraške jame odlikuje dominacija vertikalnih kanala (slika 39), što ih, i pored njihovih kuriozitetnih svojstava, čini teškim za prezentaciju posetiocima, ali atraktivnim za turizam posebnih interesa (speleološki turizam).

2.2. Klima kao turistički resurs Klima je prosečna vrednost klimatskih elemenata iznad nekog područja, praćena u dužem vremenskom periodu (od minimum 30 godina prema preporukama Svetske meteorološke organizacije). Zavisi od većeg broja faktora (zemljina rotacija i revolucija, geografska širina, nadmorska visina, raspored kopna i mora, reljef, vrsta podloge i vegetacija) koji su modifikatori vrednosti klimatskih elemenata iznad različitih područja. Za razliku od klime, vreme je trenutno stanje klimatskih elemenata iznad nekog područja, koje je veoma promenljivo (Šećibović i os., 2006:47; Stanković, 2000 83). Klima ima direktan i indirektan uticaj na razvoj turizma i turističke ponude u prostoru. Učestalost pojava određenih vremenskih stanja utiče na opredeljivanje najadekvatnijeg perioda godine za boravak turista u pojedinim turističkim destinacijama (Šećibović i os., 2006:49), kao i na izbor aktivnosti, korišćenja različitih sadržaja i kretanja turista na turističkom području ili centru (npr. za boravak evropskih turista u Egiptu najpovoljniji je zimski period godine).

TURIZAM I PROSTOR


Uzimajući u obzir temperaturu i padavine, dva najvažnija klimatska elementa, na Zemlji se izdvaja pet klimatskih pojaseva: žarki i po dva umerena i hladna. U žarkom pojasu, koji se prostire od 0o do 23o27’ severne i južne geografske širine, razvijene su: ekvatorijalna, vlažna i suva tropska klima, monsunska i pustinjska klima. U umerenom pojasu, koji se prostire od 23o27’ do 66 o33’ severne i južne geografske širine, razvijeno je najviše klimatskih tipova: sredozemna, pustinjska, atlantska, umereno-kontinentalna, kontinentalna i subpolarna klima. U hladnom pojasu, koji se prostire od 66 o33’ do severnog i južnog pola, razvijene su subpolarna i polarna klima. Između klimatskih tipova ne postoje određene granice, već područje u kome se prožimaju karakteristike dva klimatska tipa. Tako se pustinjska klima, s različitim karakteristikama, javlja i u žarkom i u umerenom pojasu. Zbog toga se u okviru svakog klimatskog tipa izdvajaju njihovi podtipovi (prema: Šećibović i os., 2006:48; videti više: Stanković, 2000: 103-107). Proces globalnog zagrevanja planete utiče na promene u prostornom rasprostiranju klimatskih tipova i podtipova. Direktan uticaj klime ispoljava se u razvoju pojedinih vidova turizma na različitim područjima. Vrednosti klimatskih elemenata, u prvom redu temperature vazduha, oblačnosti i padavina, omogućavaju postojanje letnje – kupališne, odnosno zimske – skijaške sezone i mogu imati lekovito svojstvo, to jest stimulativno i sedativno dejstvo na ljudski organizam. Indirektan uticaj klime ispoljava se preko njenog dejstva na druge turističke resurse i njihova atraktivna svojstva, u prvom redu rekreativna i estetska (temperatura vode, reljef, izgled i rast vegetacije, uslovi staništa i dr.). Klimatski elementi (videti više: Stanković, 2000:84-103) jesu: sunčeva radijacija i insolacija (najvažniji elementi za helioterapiju), temperatura i vlažnost vazduha, vazdušni pritisak i vetar, oblačnost i padavine. Uticaj klime na čoveka i određene aktivnosti (sportsko-rekreativne, terapijske i dr.) analizira se preko kombinacije/sadejstva sledećih klimatskih elemenata: temperature, vlažnosti vazduha i vetrovitosti. Pod uticajem kombinacije tih klimatskih elemenata na ljudski organizam javljaju se četiri važna klimatska osećaja za čoveka: toplo-vlažni, toplo-suvi, hladno-vlažni i hladno-suvi. Prema uticaju na odvijanje aktivnosti, za naše uslove najnepovoljniji je toplo-vlažni osećaj koji smanjuje čovekove aktivnosti do 50%, dok je za čoveka hladno-suvi osećaj povoljniji od hladno-vlažnog. Za psihofizičko stanje čoveka najpogodnija je relativna vlažnost od 60%, pri temperaturi od 22oC. Ocena vrednosti klime i njenog uticaja na čoveka podrazumeva: psiho-fiziološki uticaj na ljudski organizam i dejstvo na pojedina oboljenja. Pozitivan uticaj klime na organizam čoveka ocenjuje se intenzitetom njenog stimulativnog ili sedativnog delovanja, dok se obazrivo ocenjuju vrednosti pojedinih klimatskih elemenata na


Primer 7. Klima crnogorskog primorja (slika 40) Srednja godišnja temperatura se kreće od 15,7 oC u Baru do 16,2 oC u Herceg Novom. Najhladniji je januar sa temperaturom od 7,2 oC u Ulcinju do 8,6 oC u Herceg Novom, što omogućava prijatan boravak i u zimskim mesecima. Slika 40. Maritimna klima crnogorskog primorja

Kupališna sezona (indikativna temperatura jednaka ili viša od 18 oC) u Herceg Novom traje od 1. maja do 10. oktobra (162 dana), u Ulcinju od 6. maja do 9. oktobra (145 dana), u Budvi i Baru od 18. maja do 6. oktobra (141 dan). Ukupan broj sunčanih časova najveći je u Ulcinju. Najsunčaniji je jul mesec. Najkišovitiji i najoblačniji je novembar, minimum padavina je u julu, malo padavina i oblačnosti u avgustu i junu mesecu, u vreme najizrazitijih turističkih kretanja. Prosečna relativna vlažnost iznosi 71%, s tim da je najniža leti – 66% u julu, a najviša tokom jeseni – 76% u novembru (prema: Romelić, Đuričić, 1995:178-179).

određene vrste bolesti, posebno radi korišćenja rekreativnih svojstava klime u terapeutske svrhe (Šećibović i os., 2006:49). Najpozitivnije ocenjeni tipovi klimata za razvoj turizma jesu sredozemna (mediteranska), maritimna i planinska klima, jer ta dva klimatska tipa omogućavaju razvoj više vidova turizma. Opšte odlike maritimne klime jesu: mala temperaturna kolebanja, više srednje godišnje temperatura i vlažnost, intenzivna insolacija, veća oblačnost i neosetno smenjivanje godišnjih doba (primer 7). Sredozemna klima se smatra izuzetno prijatnom i veoma povoljnom za razvoj kupališnog turizma. Ima blago sedativno i povoljno zdravstveno dejstvo na ljudski organizam, usled povišene koncentracije kiseonika, ozona i soli natrijum-hlorida, joda i broma u vazduhu, kao i minimalnog učešća čestica prašine i mikroba. To je jedan od razloga što je veliki broj turističkih centara razmešten u područjima sa maritimnom klimom (ostrva i priobalje Sredozemnog mora, Kalifornija). Planinska klima se razlikuje u zavisnosti od toplotnog pojasa u kome se planina prostire. Osnovna odlika planinske klime jeste promena vrednosti svih klimatskih

TURIZAM I PROSTOR


elementa (temperature vazduha, vazdušnog pritiska, oblačnosti) sa porastom nadmorske visine (primer 8). Temperatura opada prosečno za 1oC na svakih 180 metara nadmorske visine (aerotermski gradijent). Veličina aerotermskog gradijenta zavisi od geografske širine, stepena kontinentalnosti i ekspozicije, ali su ta kolebanja neznatna. Planinska klima se odlikuje manjim godišnjim temperaturnim kolebanjima u odnosu na nizijsku klimu, zahvaljujući nižim letnjim temperaturama. Nasuprot godišnjim, dnevne temepraturne amplitude su veoma izrazite, često prelaze i godišnje vrednosti. Druga važna odlika planinske klime jeste pojačana insolacija, usled razređenog vazduha, koja ublažava osećaj hladnoće i pri veoma niskim temperaturama. Vazdušni pritisak opada prosečno na svakih 10,5 metara za jedan milibar (u odnosu na normalnu vrednost vazdušnog pritiska od 760 milibara), tako da na visini od 1000 metara iznosi oko 670 milibara, dok na visini od 2000 metara pada na svega 595 milibara. Sa opadanjem vazdušnog pritiska smanjuje se količina kiseonika, počev od 600 metara naglo se smanjuje i učešće čestica prašine i mikroba, da bi potpuno nestali iznad 1000 mnv. Sa porastom visine smanjuje se vlažnost vazduha, uporedo sa porastom količine padavina i povećanjem učestalosti i brzine vetrova. Planinska klima ima stimulativno dejstvo na povećanje otpornosti ljudskog organizma i povoljno psihofizičko i fiziološko dejstvo na aktiviranje metaboličkih procesa, endokrinih žlezda (primer Zlatibora) i dr. (Stanković, 2000:112; Lazić, Košić, 2004:25-27). Za utvrđivanje atraktivnosti klime nekog turističkog područja i centra značajna je komparacija vrednosti klimatskih elemenata tog sa sličnim, konkurentskim turističkim područjima i centrima, kao i sa emitivnim područjima. Mali i mikro oblici reljefa i fizičke osobine podloge uslovljavaju specifične modifikacije klimatskih elemenata na nekoj teritoriji, to jest mikroklimatske varijetete. Mikroklima je klima malih prostornih celina i prizemnog sloja vazduha do dva metra visine (Gavrilović, 2004:101). Može se govoriti o mikroklimi padine nekog uzvišenja, polja, šume, jezera, delova grada ili turističkog centra, itd. Na mikroklimu utiče reljef svojim različitim oblicima i ekspozicijama. Uže doline, uvale ili druga udubljenja u koja sunčevi zraci ne dopiru u punoj meri, hladniji su u odnosu na zaravnjene vrhove i prevoje. Temperature variraju i na istoj padini sa različitim nagibima, ali su te razlike naročito izražene na stranama sa suprotnim ekspozicijama, jer prisojne (tople ekspozicije, primer Toplog Dola na pirotskoj strani Stare planine) mogu da budu toplije od osojnih (hladnih ekspozicija, primer Goleme Reke na knjaževačkoj strani Stare planine) za 5-6 oC. Jedan od najjačih modifikatora klime je šuma, zavisno od visine šumskog drveća, gustine i sklopa sastojine i širine šumskog pojasa. Najveći uticaj šuma na mikroklimu ogleda se u smanjivanju brzine vetra, smanjenju isparavanja, zaštiti od navejavanja snega itd. (ibid., 102; Lazić, Košić, 2004:27-28).


Primer 8. Planinska klima (slika 41) Srednja godišnja temperatura se kreće od 3,5 °C na Kopaoniku i 3,9 °C na Šar-planini, preko 5,4 °C na Tari i 5,9 °C na Durmitoru, do 7,2 °C na Divčibarama i Zlatiboru. Srednje mesečne minimalne temperature javljaju se u januaru ili februaru od -6,7 °C na Kopaoniku i -6,5°C na Besnoj Kobili, preko -5,4°C na Žabljaku i -4,9 °C na Šar-planini, do -3,9 °C na Tari, -3,7 ºC na Zlatiboru i -2,9 °C na Divčibarama. Slika 41. Planinska klima Kopaonika

Najmanja količina padavina je u letnjim mesecima, najveća u jesenjim i prolećnim mesecima (oktobar, novembar, april, maj). Debljina snežnog pokrivača na visinama iznad 1500 metara kreće se od 0,7 do 1,5 m. Izraženost insolacije u letnjem periodu pogoduje rekreativnim kretanjima. Relativno dugi periodi vedrog vremena u toku zime pogoduju trajanju snežnog pokrivača i skijaške sezone. Dok vetrovi s fenskim osobinama (košava i jugo) izazivaju brzo otapanje snega, dotle drugi, jači vetrovi otežavaju turistička kretanja, pogotovo zbog povećanja osećaja hladnoće, kao i izazivanja vejavice i smetova, čime se ugrožava funkcionisanje skijališta i saobraćaj na putevima (prema: Romelić, Đuričić, 1995, 184-186).

Mikroklima može da se menja i poboljšava pejzažnim uređenjem prostora – modelovanjem mikroreljefa (tzv. „geoplastika”) kojim se formiraju novi oblici reljefa (veštačka brda, brežuljci, humke, udoline, vodene površine i dr.), podizanjem zaštitnih šumskih pojaseva (na pravcu duvanja dominantnih vetrova), zelenih koridora itd. (videti: Vujković i os., 2003:110-112, 136). Mikroklimatska proučavanja značajna su za utvrđivanje najpovoljnije lokacije za smeštajne, rekreativne i druge sadržaje turističke ponude u prostoru. Za utvrđivanje namene, organizacije i uređenja prostora posebno se analizira ruža vetrova, insolacija i mikroklima pojedinih prostornih celina na turističkom području i u turističkom centru.

TURIZAM I PROSTOR


2.3. Hidrografski resursi Najatraktivniji turistički hidrografski resursi jesu: okeani i mora, jezera, reke, termomineralni izvori i gejzeri, močvare, ritovi i bare, lednici. Najznačajniji hidrografski resursi u Srbiji jesu jezera, reke, termomineralni izvori i vlažna područja (ritovi i bare), a u Crnoj Gori, u prvom redu, Jadransko more. Svrstavaju se u kompleksne, samostalne i komplementarne turističke resurse, koji često opredeljuju razvoj turističkih funkcija pojedinih regija, zona i centara (Stanković, 2000:56). Okeani, mora, jezera i plovne reke valorizuju se prema atraktivnosti za razvoj različitih turističkih aktivnosti, kao i prema pogodnostima za turistička kretanja (vodni putnički saobraćaj, krstarenja i dr.). Kupanje, kombinovano sa sunčanjem, deluje stimulativno na ljudski organizam, povećavajući njegovu otpornost i ima veoma povoljan psihofizički uticaj na čoveka, dok rekreativno dejstvo aktivnosti – sportova na vodi utiče na poboljšanje telesne kondicije (Lazić, Košić, 2004:30). 2.3.1. More Svetsko more (zajednički naziv za okeane i mora) zahvata 361 miliona kvadratnih kilometara, ili oko 71% ukupne površine Zemlje (510 miliona kvadratnih kilometara), s tim da je njegova površina veća na južnoj (206 mil. km2) u odnosu na severnu hemisferu (155 mil. km2). S druge strane, turistički značaj i stepen valorizacije svetskog mora veći je na severnoj nego na južnoj hemisferi. Najveći deo svetskog mora su okeani (Veliki/Tihi, Atlantski, Indijski i Severni ledeni), a znatno manji mora kao delovi okeana. Prema položaju u odnosu na okeane i kopno mora se svrstavaju na sredozemna, ivična i međuostrvska. Sredozemna mora su sa svih strana okružena kopnom i povezana su morskim prolazima (moreuzima i kanalima) sa okeanima. Zbog toga su pod većim uticajem kontinenata nego okeana, što se odražava na termički režim, kretanja morske vode, salinitet, plovidbu, turizam i druge aktivnosti (videti više: Stanković, 2000:56-58). Zalivi su manji delovi mora, među kojima su najrasprostranjeniji fjordovi, riasi, limani i lagune. Na dalmatinskom i crnogorskom delu Jadranskog mora zastupljeni su mali zalivi (zatoni), uvale i drage, među kojima je najatraktivnija Boka Kotorska (primer 9, slika 42, videti više: Stanković, 2000:59-60). Morska voda, kao složen jonizovan rastvor, zajedno sa maritimnom klimom ima stimulišuće i sedativno dejstvo, tako da je kupanje u morskoj vodi i udisanje morskog vazduha višestruko korisnije od kupanja u slatkovodnim jezerima i rekama (Stanković, 2000:60).


Slika 42. Bokokotorski zaliv, upisan na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa

Primer 9. Zalivi na crnogorskom delu Jadranskog mora (slika 42) Najsloženiju morfološku celinu čini zaliv Boka Kotorska, upisan na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa – pod nazivom „Kotorska prirodna i kulturno-istorijska regija”. Sastoji se iz četiri proširenja (Hercegnovski, Tivatski, Risanski i Kotorski zaliv) međusobno povezanih moreuzima. Nastao je tektonskom dezintegracijom Bokeljske reke, potpomognute procesima selektivne erozije. Tako je na mestima manje otpornih flišnih stena došlo do formiranja prostranijih udubljenja. Slični procesi su se odvijali i na drugim delovima Crnogorskog primorja, tako da je na mestu mekših stena došlo do formiranja zaliva – Budvanski, Barski i zatona – kod Petrovca, Lučice, Buljarice, Čanj, Valdanos i dr. (prema: Romelić, Đurić, 1995:179)

TURIZAM I PROSTOR


Geografski položaj mora, fizička i hemijska svojstva morske vode, živi svet mora, odlike obala i kvalitet vode opredeljuju atraktivnost mora za razvoj primorskog turizma. Pored rekreativnih i estetskih, more može imati i kuriozitetna svojstva (zalivi, rtovi, primorska vegetacija i dr.). Prvi element turističke valorizacije mora i ostalih hidrografskih resursa jeste kvalitet morske vode. Za kupanje su najpogodnije vode I i IIa klase kvaliteta. Bez obzira na druga svojstva i pogodnosti, na morima III klase kvaliteta nema uslova za turizam. Najveći izvori zagađenja nalaze se na kopnu (otpadne komunalne i industrijske vode), ali su prisutni i na moru – luke, naftne platforme i različite vrste plovnih objekata, među kojima pojedini mogu da budu izvori akcidentnog zagađenja – havarije tankera za prevoz nafte i sl. (Stanković, 2000:63). Geografski položaj mora valorizuje se kroz klimatske karakteristike maritimnog područja, kao i temperature vode, i to u prostoru suptropske – Sredozemlje, Kalifornija i tropske klime – Meksički zaliv i Florida, istočne obale Brazila, Sejšeli i Maldivi u Indijskom okeanu i Indonezija u Tihom okeanu (Šećibović i os., 2006:49). Za turističku valorizaciju mora najveći značaj imaju sledeća fizička svojstva: temperatura vode, njena kretanja i optička svojstva. Temperatura je najznačajnija fizička osobina mora, koja zavisi od jačine sunčeve radijacije, dužine insolacije, geografske širine, dubine, providnosti, boje, struja i dr. Temperatura direktno opredeljuje mogućnost razvoja turističkih aktivnosti i trajanje kupališne sezone. Donja granica temperature površinske vode za kupanje jeste 18oC, dok temperatura vazduha mora da bude nešto viša, iznad 22 oC. Temperatura vode nikada ne pada ispod donje granice u ekvatorijalnim i tropskim oblastima, između tridesetih paralela severne i južne polulopte, tako da kupališna sezona traje čitave godine. Dužina kupališne sezone skraćuje se idući na sever i jug, ka višim geografskim širinama, i to na 4-6 meseci u suptropskim, odnosno 4 meseca u umerenim oblastima (Stanković, 2000:61-62; Šećibović i os., 2006:49). Za razvoj turizma značajna su sledeća kretanja morske vode: morske struje, talasi, plima i oseka. Morske struje (kretanje slojeva vode u određenom pravcu) mogu biti tople i hladne. Tople struje povišavaju temperaturu mora i vazduha, što je posebna pogodnost u zimskim mesecima, zbog povoljnog uticaja na klimu priobalja. Hladne morske struje imaju suprotno dejstvo, te predstavljaju ograničenje za razvoj turizma. Utvrđivanje brzine i pravca struja jeste značajno kod izbora lokacija za sve vrste pristaništa (luka, pristana, marina, zimovnika). Talasi (kružno kretanje čestica morske vode) imaju značaja za morfološki izgled obale, samoprečišćavanje morske vode i razvoj pojedinih sportova. Talasi visine do pola metra stimulativno deluju na kupače, kao prirodna talasoterapija. Talasi veće visine nisu pogodni za kupanje, ali mogu da budu veoma dobro valorizovani za pojedine sportove na vodi, kao što je surfovanje, pod uslovom da postoje specifična vazdušna strujanja koja proizvode stalne talase. To je slučaj na obalama Kalifornije,


Floride, istočne obale Brazila, Havaja (kolevka surfa) i Australije, u kojoj se obale Kvinslenda i Novog Južnog Velsa svrstavaju među najbolje u svetu za surfovanje (Šećibović i os., 2006:50). Optička svojstva – boja i providnost, utiču na estetska svojstva i atraktivnost mora. Boja može da varira od različitih tonova zelene, preko tirkizne (tropska topla mora), do svetloplave i modroplave (hladna severna mora), ili do žute i mrke. Boja i providnost mora zavise od količine čestica i planktona u vodi, boje dna i vegetacije u priobalju, oblačnosti, kretanja morske vode, dubine, temperature, saliniteta, uzburkanosti mora, rečnih tokova (primer Žutog mora koje boju dobija od čestica lesa dospelih u more rekom Hoangho-Žuta reka) i dr. Najveću providnost imaju tropska i suptropska mora većeg saliniteta i, usled toga, siromašnija planktonom. Sredozemno more ima veliku providnost – do 60 m, dok u Jadranskom moru dostiže 33 m (Stanković, 2000:62-63; Šećibović i os., 2006:49; Gavrilović, 2004:121-122). Najznačajnije hemijsko svojstvo mora jeste salinitet/slanost, to jest količina rastvorenih mineralnih soli u morskoj vodi. Svetsko more ima prosečan salinitet 35‰ koji varira u pojedinim njegovim delovima zavisno od temperature vode i vazduha i isparavanja, odnosno geografske širine i klimatskog pojasa, toplih i hladnih morskih struja, padavina i priticanja slatke vode s kopna. Primer sadejstva uticaja različitih faktora jesu ekvatorijalna mora koja, i pored visokih temperatura vode i vazduha, imaju manji salinitet zbog velike količine padavina i velikog priliva rečnih voda. Najveći salinitet imaju suptropska i tropska mora, zatim opada na višim geografskim širinama – od 40 (Crveno more 41‰) do skoro 0‰ u priobalnim delovima severnih mora i mora oko Antarktika. Salinitet Jadranskog mora iznosi 38-39‰, te se ubraja u vrlo slana mora. Salinitet mora u granicama od 5 do 40‰ ima baktericidno i stimulativno dejstvo na ljudski organizam. To dejstvo raste s povećanjem saliniteta, usled prisustva aerosola i lakšeg kupanja. 2.3.2. Jezera Jezero jeste prirodno udubljenje/basen na kopnu ispunjeno vodom koja se prividno ne kreće. Pod uticajem različitih faktora (vetra, padavina, razlike u temperaturi i gustini vode, delovanje čoveka) stvaraju se talasi i jezerske struje, izdiže se ili spušta površina jezera, napreduje ili povlači obalska linija. Prirodna i veštačka jezera nalaze se u svim klimatskim zonama i na svim visinama. Kod nekih jezera površina je iznad, a dno ispod nivoa mora i tada se nazivaju kriptodepresije – Bajkalsko (s dubinom od 1620 m najdublje jezero na svetu), Skadarsko, Velika američka jezera itd., za razliku od depresija, jezera kod kojih su površina i dno ispod nivoa mora – Kaspijsko jezero (s površinom od 371 hilj. km2 najveće na svetu) i Mrtvo more. Razlikuju se prema načinu (tektonska, erozivna, akumulativna i veštačka) i vremenu nastanka, morfometrijskim karakteristikama, fizičkim i hemijskim odlikama vode, biljnom i životinjskom svetu, pogodnostima za plovidbu i dr.

TURIZAM I PROSTOR


Morfometrijske karakteristike, geografski položaj, fizička svojstva vode, živi svet, odlike obala i kvalitet vode opredeljuju atraktivnost jezera za razvoj kupališnog i drugih vidova turizma. Jezera mogu da poseduju rekreativna, estetska i kuriozitetna svojstva. U pogledu atraktivnosti bolje se valorizuju svojstva prirodnih u odnosu na veštačka jezera, kao i jezera sa većom površinom vodenog ogledala, naročito ona iznad 100 km2, odnosno 1000 km2 (videti više: Stanković, 2000:63-68). Mogu da se svrstaju u kompleksne, samostalne ili komplementarne turističke resurse. U kompleksne i samostalne turističke resurse se svrstavaju samo veća prirodna i pojedina velika veštačka jezera u privredno i turistički razvijenim zemljama sa velikim kontinentalnim prostranstvima. U tim slučajevima jezera zamenjuju turističku ponudu centara primorskog turizma. Tim kategorijama pripadaju pojedina jezera u kontinentalnim zemljama (Švajcarskoj – Lemansko, Tunsko, Bodensko, Briensko i dr., Austriji – Koruška i druga jezera, Mađarskoj – Balaton/Blatno jezero, Makedoniji – Ohridsko jezero, upisano u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa i dr.) i veoma prostranim zemljama u kojima su kontinentalni emitivni centri udaljeni od obala okeana i mora (Rusiji – Bajkalsko i Kaspijsko jezero, Kanadi i SAD – Velika američka jezera i dr.). Najveći broj jezera se svrstava u komplementarne turističke resurse (ibid.). Temperatura jezerske vode zavisi od geografske širine, nadmorske visine, veličine i visine oboda basena i dr. Trajanje kupališne sezone na jezerima skraćuje se na višim geografskim širinama i sa porastom nadmorske visine. Na povećanje atraktivnih svojstava plaža utiče smanjenje kretanja vode u jezeru. Na primer, problem za uređenje plaža, njihova rekreativna i estetska svojstva predstavljaju velike oscilacije nivoa vode (u relativno kratkim vremenskim intervalima) na skoro svim veštačkim jezerima koja se koriste za hidroenergetske potrebe (sa izuzetkom Đerdapskog jezera, zbog veličine proticaja Dunava). U Srbiji i Crnoj Gori bi pojedina jezera mogla da se svrstaju u kompleksne ili samostalne turističke resurse (Skaradsko jezero u Crnoj Gori – primer 10, slika 43 i Đerdapsko u Srbiji sa istoimenim nacionalnim parkovima, Palić sa Palićkim jezerom i dr.).


Primer 10. Skadarsko jezero (slika 43) Nalazi se na krajnjem jugoistočnom delu Crne Gore. Ima povoljan geografsko-saobraćajni položaj, na glavnom saobraćajnom pravcu (Beograd-Podgorica-Bar) koji povezuje kontinentalne delove Srbije i Crne Gore s Jadranskim morem. Poligenetskog je porekla – tektonsko-kraškog i erozivnog, nastalo u kraškom polju. Površina vodenog ogledala jezera iznosi oko 370 km2 za vreme niskog vodostaja, odnosno dostiže oko 540 km2 za vreme visokog vodostaja. Veći deo površine jezera pripada teritoriji Crne Gore (oko 60%), manji teritoriji Albanije (oko 40%). Prosečna dubina jezera je oko 5 m, a najveća 60 m u vrtači Radučko oko. Dno Skadarskog jezera leži 28 m ispod, a površina 6 m iznad površine mora. Kuriozitetno svojstvo jezera jeste da predstavlja najveću kriptodepresiju na Balkanu i u Evropi. Istovremeno predstavlja strateški prirodni resurs, to jest najveće podvodno izvoriše vode za piće u Crnoj Gori, od značaja za vodosnabdevanje pojedinih primorskih regija (u prvom redu Budvanske). Rekreativna i estetska svojstva jezera potiču od morfometrijskih karakteristika, mikroklime, vegetacije i životinjskog sveta. Obala jezera, dužine 207 km sa zalivima, rtovima i poluostrvima, šljunkovitim i peščanim plažama, ima visok koeficijent razuđenosti, koji povećava veliki broj ostrva (više od 50 samo pored jugozapadne obale jezera). Temperatura vode u jezeru (od 18 do 24,4°C, izuzetno i do 28 °C) omogućava 4 meseca kupališne sezone, od kraja maja do kraja septembra meseca. Atraktivnost Skadarskog jezera povećava ihtiofauna (39 vrsta riba, od kojih su za ribolov najatraktivnije ukljeva i šaran) i ornitofauna (ornitološka stanica s retkim vrstama i pticama selicama). Zbog zaštite staništa pojedinih vrsta ptica i riba ustanovljeni su rezervati prirode (Manastirska tapija – šuma vrbe sa kolonijom čaplji na ušću Morače u jezero, Pančeva oka – kolonija pelikana, Goveđi brod – stanište plovke i ukljeva), da bi 90-ih godina 20. veka godine Skadarsko jezero sa priobaljem i dolinom Rijeke Crnojevića, prirodnim retkostima i kulturnim nasleđem (manastirski kompleksi na ostrvima, predeone i naseljske celine Rijeke Crnojevića i Virpazara) dobilo status nacionalnog parka, površine oko 400 km2 (Stanković, 2003:128-129,452458).

Slika 43. Skadarsko jezero

TURIZAM I PROSTOR


Jezera su značajna kao samostalan ili komplementaran turistički resurs za kompletiranje letnje, to jest za razvoj celogodišnje turističke ponude na visokoplaninskim i srednjeplaninskim područjima (primer Vlasinskog jezera u Srbiji – primer 11, slika 44). Za turističku valorizaciju značajna su estetska i kuriozitetna svojstva jezera: boja vode, oblik obale i uklapanje u pejzaž. Kuriozitetna svojstva, praćena estetskim, vezuju se za retke pojave, pre svega, kod kraških jezera. Najbolji primer jesu Plitvička jezera u Hrvatskoj, prirodna retkost upisana u UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. To je jedinstvena celina 16 manjih i većih jezera, desetine slapova i vodopada, pećina i vidikovaca u gornjem delu toka Korane, izvanredno uklopljena u prirodni predeo s kojim se valorizuje kao estetski atraktivan pejzaž (ibid.).


Slika 44. Vlasinsko jezero s tresetnim ostrvima

Primer 11. Vlasinsko jezero (slika 44) Vlasinsko jezero nastalo je izgradnjom brane na mestu gde je reka Vlasina isticala iz najveće tresave (Vlasinsko blato) u Srbiji. Korišćenje jezera za hidroenergetske namene uslovljava promene vodostaja, s ekstremnom amplitudom od skoro 7 metara. Nalazi se na 1210 metara nadmorske visine. Obala jezera, dužine 132 km, ima koeficijent razuđenosti skoro 2,2, usled većeg broja zaliva, zatona, poluostrva, rtova i ostrva. Kuriozitetna svojstva poseduju plutajuća tresetna ostrva. Prosečna dubina jezera je 10,4 m, a najveća 22 m. Temperatura vode u jezeru od i preko 18°C (izuzetno i do 22,5 °C) zadržava se oko 40 dana, u julu i avgustu mesecu. Snežni pokrivač na Vlasinskoj visoravni debljine oko 30 cm traje do 70 dana, a od 50 cm oko 20 dana godišnje. Geografsko-saobraćajni položaj je relativno povoljan, u jugoistočnoj Srbiji, nedaleko od državne granice sa Bugarskom, u blizini dva pogranična prelaza (Stanković, 2000:78-87).

TURIZAM I PROSTOR


2.3.3. Reke Pored jezera, reke su najmarkantniji hidrološki turistički resurs na kopnu. Njihova atraktivnost zasniva se, prvenstveno, na posedovanju rekreativnih svojstava za kupališni turizam i različite aktivnosti na vodi (ribolov, jedriličarstvo, kajakaštvo, splavarenje i sl.). Usled toga veći rekreativni značaj imaju rečni tokovi koji se nalaze u umerenim, suptropskim i tropskim geografskim širinama. Za valorizaciju rekreativnih svojstava reke i/ili pojedinih njenih sektora, opredeljujući su morfometrijske karakteristike (dužina rečnog toka, širina, dubina, brzina vode, ukupan i prosečan pad korita i dr), proticaj (količina vode koja protiče ovlaženim rečnim profilom), fizička svojstva vode (temperatura i optička svojstva), odlike obala, živi svet i kvalitet vode (Stanković, 2000:69-70). Na temperaturu vode, pored geografske širine, utiče i dužina, dubina i brzina vode i raspored pritoka. Primera radi, kupališna sezona na sektoru Dunava u Panonskoj niziji može da traje oko 4 meseca, u zavisnosti od drugih preduslova kao što su kvalitet vode i pristupačnost i uređenost plaža (dobri primeri Štranda u Novom Sadu i plaže u Beočinu). Atraktivnost plovnih reka za nautički turizam, u prvom redu za krstarenje, zasniva se delom na rekreativnim i estetskim svojstvima vodotoka, a delom na atraktivnosti i dostupnosti različitih prirodnih i antropogenih turističkih resursa u priobalju, kao i na estetskim svojstvima rečnog i priobalnog pejzaža. Takve reke mogu da se svrstaju u samostalne turističke resurse, u prvom redu Dunav, Volga, Nil, Misisipi, Dnjepar, Loara i druge reke (ibid.; Lazić, Košić, 2004:34). Planinski vodotoci pogoduju pojedinim aktivnostima na vodi kao što su sportski ribolov, splavarenje i kajak na brzim vodama. Kako su rečni tokovi prirodni saobraćajni koridori na kopnu, to su i priobalni pojasevi najatraktivnijih reka za razvoj kupališnog i drugih vidova turizma istovremeno i pojasevi koncentracije stanovništva i različitih ekonomskih aktivnosti, koje često nisu komplementarne, već konfliktne s razvojem turizma. S jedne strane, razvoju turizma pogoduje blizina emitivnih – urbanih centara, a s druge, upravo su emitivni centri najveći potrošači vode i izvori njenog zagađivanja. Primera radi, na sektoru Dunava, Save i Tise kroz Srbiju nijedan urbani centar još uvek nema postrojenja za prečišćavanje otpadnih komunalnih i industrijskih voda. Zbog toga bi u valorizaciji najvećih reka u Srbiji posebnu pažnju trebalo obratiti na zone s očuvanim kvalitetom vode i drugim, prirodnim i antropogenim turističkim resursima u priobalnom pojasu, kao što su zone Gornjeg i Donjeg Podunavlja. Atraktivnost reka zasniva se i na estetskim i kuriozitetnim svojstvima hidroloških pojava kao što su vodopadi (na većim prelomima u rečnom koritu), slapovi (stupnjeviti vodopadi), brzaci (na manjim prelomima u rečnom koritu), ponori, vrela (jaki izvori u kraškim područjima), meandri i sl. (slika 45). Samo najatraktivnije hidrološke pojave koje su dostupne za posetioce mogu da se svrstaju u samostalne


turističke resurse – vodopad Nijagare, dok se ostali svrstavaju u komplementarne turističke resurse. Najveći vodopad na svetu, Endželov vodopad na reci Orinoko (Venecuela), ne može turistički da se valorizuje jer je potpuno nepristupačan. Slika 45. Hidrološke pojave s estetskim i /ili kuriozitetnim svojstvima Vodopadi na Staroj planini − na srpskoj i bugarskoj strani

Vodopad Resavica Taorska vrela Vodopad na Grlji (Prokletije)

Vrelo „Savino oko” (Prokletije)

TURIZAM I PROSTOR


2.3.4. Termomineralni izvori Izvori mineralne, termomineralne, gasne i radioaktivne vode različito se koriste i valorizuju za razvoj zdravstvenog, odnosno banjskog turizma zavisno od stepena istraženosti i načina kaptiranja izvora, izdašnosti i hemijskog sastava vode, lekovitog dejstva na ljudski organizam, kvaliteta medicinskih, rehabilitacionih i rekreativnih programa, usluga i objekata, dostupnosti i uređenosti prostora, estetskih svojstava pejzaža i dr. Termomineralne i mineralne vode karakteristične su po prisustvu rastvorenih mineralnih materija (više od jednog grama u litru vode) i/ili po temperaturi vode. U kategoriju mineralnih voda svrstavaju se i gasne vode koje imaju blaži rastvor mineralnih materija, ali se odlikuju povećanim sadržajem gasova. Ukoliko se radi o retkim pojavama gasne vode s radonom i/ili radijumom, svrstava se u kategoriju radioaktivnih voda. Termomineralne i mineralne vode svrstavaju se u lekovite vode prema lekovitom dejstvu koje imaju na pojedina oboljenja i povrede ljudskog organizma. Da bi podzemne vode mogle da se svrstaju u neku od kategorija lekovitih ili retkih voda, moraju da ispune određene uslove u pogledu hemijskih (količine rastvorenih mineralnih materija) i fizičkih svojstava (videti više: Stanković, 2000:75-81; Romelić, Đuričić, 1995:194-198). Termomineralni, mineralni, gasni i radioaktivni izvori najčešće su vezani za rasedne zone i linije koje, po pravilu, oivičavaju gromadne/rasedne planine (npr. Jošanička, Lukovska, Kuršumlijska i Prolom banja u podgorini Kopaoničkog masiva). Zbog toga je Srbija bogata različitim vrstama izvora, dok ih u Crnoj Gori nema (u Igalu se koristi mulj s ušća Sutorine u Hercegovanski zaliv). U Srbiji je evidentirano preko 130 izvora termomineralnih i mineralnih voda duž starih uzdužnih i poprečnih raseda i po dnu i obodu Panonskog basena (videti: ibid.). Pored rekreativnih i lekovitih svojstava, najatraktivniji banjski centri čuvaju i unapređuju estetska svojstva pejzaža izgrađenog i otvorenih prostora (Viši u Francuskoj, Baden-Baden u Nemačkoj, Karlove Vari u Češkoj i dr.). Usled neplanske izgradnje, većina banjskih centara u Srbiji suočava se s problemom očuvanja estetskih svojstava pejzaža i za izgrađene i za otvorene prostore. Naročito je izraženo ugrožavanje i smanjenje zelenih površina na građevinskom području i u rubnim zonama banjskih/urbanih centara. Jedan od dobrih primera u Srbiji jeste očuvanje, uređenje i unapređenje pejzaža banjske zone, priobalnog pojasa Tise i naselja Kanjiža. Termomineralni, mineralni, gasni i radioaktivni izvori sa zdravstvenorehabilitacionim, rekreativnim i komplementarnim sadržajima turističke ponude mogu da se svrstaju u samostalne ili komplementarne turističke resurse. Prostornim planom Republike Srbije (1996) izvršena je valorizacija i rangiranje banjskih centara prema raspoloživim resursima i potencijalima za razvoj. Tako je


Vrnjačka Banja svrstana u prvi rang od međunarodnog i nacionalnog značaja, Soko Banja, Niška Banja, Vranjska Banja, Mataruška Banja, Banja Koviljača i Bukovička Banja u drugi rang od međunarodnog i nacionalnog značaja. Još 31 banja svrstana je u prvi ili drugi rang od nacionalnog značaja. Pojedini banjski centri i termomineralni izvori poseduju i kuriozitetna svojstva – gejzere (jedini gejzer u Srbiji nastao je prilikom istražnih bušenja u Sijarinskoj Banji, s temperaturom od 68oC i visinom od 8 m); i/ili temperaturu vode od 92oC termomineralne vode u Vranjskoj Banji ili 78oC u Jošaničkoj Banji (Gavrilović, 2004:132). Kuriozitetna svojstva visokih temperatura termomineralnih voda mogu da se iskoriste za formiranje rekreativnih akvatičkih centara sa celogodišnjom ponudom, kao i za zadovoljavanje potreba za toplotnom energijom.

2.4. Vegetacija – biljni i životinjski svet Vegetaciju neke oblasti sačinjavaju sve biljne zajednice koje zauzimaju/pokrivaju tu oblast. Prema Jankoviću (1972:34-35), kako biljne zajednice obavezno uključuju i životinje, vegetacija je stvarno predstavljena skupom različitih biocenoza. Na taj način vegetacija predstavlja celokupan biljni i životinjski svet date oblasti, grupisan u različite biocenoze, to jest ekosisteme. Svaka biljna i životinjska vrsta zauzima na Zemlji jednu određenu oblast koja predstavlja njen areal. Kada je reč o rasprostiranju biocenoza ili ekosistema, može se govoriti o arealima biocenoza (npr. areal bukovih šuma, areal biocenoze beloborovih šuma itd.). Veličina areala pojedinih vrsta može da bude vrlo različita. Kosmopolitske vrste (kosmopoliti – trska, korovske biljke) imaju velike areale, jer su veoma široko rasprostranjene – gotovo na svim kontinentima. Endemične vrste (endemiti – banatski božur, šarplaninski šafran i dr.) imaju male areale, jer su retke i ograničene u svom rasprostiranju. Na primer, Pančićeva omorika nalazi se samo u nekim planinama zapadne Srbije i istočne Bosne, i nigde više na svetu. Reliktne vrste (relikti) nekada su imale veliki, a danas mali areal, jer su se očuvale na vrlo ograničenom prostoru. Ginkgo biloba prirodno raste samo u jugozapadnoj Kini i smatra se živim fosilom. Veličina i oblik areala uslovljeni su sadašnjim ekološkim faktorima, pre svega klimatskim uslovima, i istorijskim faktorima, među kojima je i uticaj ljudskih aktivnosti (ibid.). Biocenoze su u svom rasprostiranju ograničene na one klimatske oblasti kojima su najbolje prilagođene. Smenjuju se sa promenom klimatskih tipova po klimatskim pojasevima, te njihovi areali imaju horizontalne zonalne odlike uslovljene geografskom širinom i dužinom. U umerenom pojasu karakteristična je zajednica listopadnih šuma, u ekvatorijalnom tropska kišna šuma i dr. Kako se planinska klima menja sa porastom nadmorske visine, postoji visinsko zonalno rasprostiranje određenih tipova biocenoza, ili vegetacije. Svaka horizontalna zona vegetacije ima svoj odgovarajući visinski pojas. Uopšte uzevši, planinska vegetacija

TURIZAM I PROSTOR


je utoliko raznovrsnija, bogatija različitim visinskim pojasevima ukoliko je masiv viši i bliži ekvatoru. Na planinama u umerenom pojasu (zapadna i srednja Evropa, istočna Azija – Kina i Japan i jugoistočni delovi Severne Amerike) najniži visinski pojas izgrađuju listopadne hrastove šume, iznad njih se prostire pojas listopadnih bukovih šuma, na koji se nadovezuje zona različitih četinarskih šuma, iznad koje nastaje visokoplaninska subalpska i alpska vegetacija, dok u zoni večitog snega nastaju hladne planinske pustinje (ibid., 132-137). Ljudske aktivnosti imaju dvojake uticaje – pozitivne (pošumljavanje, podizanje zelenih zaštitnih pojaseva i dr.) i negativne (deforestacija usled zagađivanja životne sredine – kisele kiše, ili prenamene za građevinsko zemljište). Svojim aktivnostima čovek menja i sužava areale biocenoza. Time smanjuje raznovrsnost i ugrožava opstanak i brojnost populacija različitih biljnih i životinjskih vrsta. Rekreativna svojstva vegetacije potiču iz njene fiziološke funkcije. U procesu fotosinteze iz atmosfere asimiluju ugljen-dioksid i oslobađaju kiseonik, čime se neposredno prečišćava vazduh. Biljke, u procesu disanja, ispuštaju brojne fitoncide – gasovita i tečna organska jedinjenja koja najčešće imaju pozitivno dejstvo na ljudski organizam, u prvom redu na disajne organe (npr. fitoncidi četinara deluju pozitivno na plućna oboljenja). Vegetacija modifikuje i druge klimatske elemente, u prvom redu temperaturu i vetrove. Na poboljšanje mikroklime utiče proces transpiracije kojim se, utroškom veće količine toplote, stvara hladnije polje iznad šumskih/zelenih površina, iz koga struji vazduh prema izgrađenim ili površinama bez šuma (Šećibović i os., 2006:52; Lazić, Košić, 2004:37-38). Vegetacija, u prvom redu šuma, ima zaštitnu funkciju naselja, turističkih centara, pojedinih prostornofunkcionalnih celina u naseljima (sportsko-rekreativnih i zdravstvenih centara) ili van naselja (skijališta, zaštitini pojasevi duž puteva i šetnih staza itd.). Najatraktivnije životinjske vrste za različite vidove turizma (lovni, ribolovni, safari i dr.) su ugrožene, s nezadovoljavajućim stanjem fonda divljači u pogledu njihovog broja, starosne i polne strukture. Usled toga se turističke posete zaštićenim prostorima nacionalnih parkova i rezervata s ugroženim i retkim životinjskim vrstama (npr. rezervati bizona u severnoj Americi), svode na njihovo posmatranje i fotografisanje – foto safari, posmatranje ptica i sl. (Šećibović i os., 2006:52). Radi zaštite fonda ostalih životinjskih vrsta, za lovni i ribolovni turizam organizovana su lovna i ribolovna područja i komercijalna lovišta, u kojima je kontrolisan odstrel divljači, odnosno ulov ribe, uz istovremeno gajenje pojedinih i kontrolisano korišćenje ostalih zastupljenih vrsta. Na Zemlji je izdvojeno šest velikih biogeografskih oblasti, sa većim brojem podoblasti. Turistički je najatraktivnija holarktička biogeografska oblast (koja obuhvata najveći deo severne hemisfere), sa deset podoblasti, među kojima su turistički najznačajnije Sredozemna, Kalifornijska i Kinesko-japanska podoblast, zbog raznovrsnosti i bogatstva različitim biljnim i životinjskim vrstama i oblicima (videti više: Stanković, 2000:127-128).


Estetska i kuriozitetna svojstva vegetacije vezuju se za pejzažne odlike i retke (endemične i reliktne) vrste, koje zavise od vrste, oblika i sastava biocenoza. Estetske vrednosti vegetacije u suptropskim, tropskim ili umerenim oblastima, daleko su veće usled njihove pitoresknosti i mozaičnosti, u odnosu na vegetacijske zone viših geografskih širina. Na primer, atraktivnim se smatra pejzaž japanskih ostrva, usled raznovrsnosti oblika i boja, lovorovih šuma, prolećnog cvetanja trešnje i jesenjih hrizantema, cveta lososa itd., dok je severnoamerička pacifička oblast poznata po džinovskim sekvojama (tercijernim reliktima u Kaliforniji) koje dostižu visinu i do 115 metara, debljinu stabla do 10 metara i starost od dve do četiri hiljade godina (Lazić, Košić, 2004:39). Estetska i kuriozitetna (npr. korali) svojstva biocenoza mora valorizuju se za razvoj pojedinih vidova turizma – podvodno fotografisanje, ronjenje i sl.

3.

VRSTE I VALORIZACIJA ANTROPOGENIH TURISTIČKIH RESURSA

Antropogeni turistički resursi su antropogeni elementi prostornog sistema čija svojstva mogu da se valorizuju za potrebe turizma (Šećibović i os., 2006:53). Nastali su, i nastaju, kao rezultat materijalne i duhovne kulture društva u prostoru i vremenu. Obuhvataju umetnička, graditeljska, naučna, tehnička i druga dostignuća društva i specifična obeležja kulture, shvaćene kao ukupan način života ljudi kroz različite civilizacijske epohe u pojedinim oblastima sveta. Odlikuju se međusobnom uslovljenošću i prožimanjem i komplementarnošću s prirodnim turističkim resursima. Dok kod prirodnih resursa preovlađuju rekreativna svojstva, kod antropogenih resursa preovlađuju estetska, kuriozitetna i svojstva znamenitosti. Do promena u atraktivnosti pojedinih antropogenih turističkih resursa dolazi pod antropogenim uticajima. Ovi uticaji mogu da imaju pozitivne (zaštita i prezentacija kulturnog nasleđa, rekonstrukcija i izgradnja naselja i očuvanje njihovog identiteta, očuvanje i uređenje kulturnih predela, poboljšanje saobraćajne dostupnosti i dr.) i negativne efekte (zagađivanje životne sredine, neplanska izgradnja, gubitak urbanog ili ruralnog identiteta, degradacija kulturnog nasleđa i dr.) na atraktivnost antropogenih turističkih resursa. Atraktivnost pojedinih antropogenih resursa menja se i s promenama vrednosti, stila/načina života, ukusa i načina ispoljavanja i zadovoljavanja opštekulturnih potreba. Kada je reč o umetnosti i umetničkim delima, Janson (1965:9) iznosi stav da se mišljenja o umetničkim delima stalno menjaju kroz istoriju umetnosti, zavisno od vremena i okolnosti, kao neprekidan proces odbacivanja utvrđenih vrednosti i ponovnog otkrivanja zanemarenih.

TURIZAM I PROSTOR


Valorizacija antropogenih turističkih resursa i njihovo kulturno dejstvo uslovljeni su obrazovnim i kulturnim nivoom turista (koji će u budućnosti biti sve obrazovaniji i informisaniji), kao i atraktivnom promocijom i prezentacijom resursa (dobri primeri virtuelne prezentacije istorije Beogradske tvrđave, ili medijske promocije dela impresionista izloženih u atrijumu Narodnog muzeja u Beogradu 2005. godine). S procesom globalizacije kulture, porastom interesovanja ljudi za istu, povećanjem značaja kulturnih vrednosti i njihove autentičnosti, raste atraktivnost antropogenih turističkih resursa. Uobičajena je podela antropogenih turističkih resursa (Stanković, 2000; Šećibović i os., 2006:53) na: etnografske, umetničke, ambijentalne i pejzažne, manifestacije3, kojima se mogu dodati i posebno izgrađene (rekreativne i zabavne) atraktivnosti4.

3.1. Etnografski turistički resursi Zapravo je reč o sadejstvu etnografskih (razmeštaja etničkih grupa i njihovih kultura) i etnoloških (tradicionalnih kultura pojedinih naroda) turističkih resursa. Pojedini autori ih nazivaju „etnosocijalnim motivima” (Lazić, Košić, 2004:42). Njihova diverzifikovanost uslovljena je, u prvom redu, kulturnom strukturom stanovništva (rasnom, etničkom i religijskom), socioekonomskim i kulturnim razvojem, prirodnim uslovima, istorijskim okolnostima i dr. Etnografske turističke vrednosti predstavljaju specifična i autentična kulturna obeležja različitih etničkih grupa i svakodnevnog načina života različitih lokalnih zajednica – od tradicionalnog načina poljoprivredne proizvodnje, tradicionalnih zanata, tradicionalnog ili specifičnih oblika razmene dobara i usluga (vašari, zelene i stočne pijace, specijalizovane pijace/sajmovi – npr. sireva u Edamu i drugim gradovima Holandije, buvlje pijace5), preko različitih religioznih obreda i kulturnih običaja, svetkovina, narodne muzike i igara, takmičenja i drugih okupljanja, do narodnih nošnji, gastronomije i začinskih mirisa, specifičnih ukrasnih i utilitarnih predmeta, načina vaspitanja i ophođenja u porodici i sa gostima i turistima, načina ponašanja 3 4 5

Videti u poglavlju IV, potpoglavlje 2. tekst o događajima. Videti više: Bakić, 2003: 152, 303-304; Weaver, 2006:91-107 Prva i najpoznatija "marché auh puces" s kraja 19. veka u Port d’Klinjankur, izvan gradskih zidina Pariza, danas je najveća pijaca antikviteta u svetu na površini od 7 hektara, u koju vikendom dolazi između 120 i 180 hiljada posetilaca iz celog sveta /www.parisperfect.com/paris-flea-markets, 2007/.


u neposrednoj komunikaciji (ljubaznost, predusretljivost, gostoprimljivost, čestitost i sl.) domicilnog stanovništva međusobno i s turistima (u trgovačkim, ugostiteljskim i drugim javnim objektima i prostorima, u javnom prevozu) itd. Etnografski turistički resursi mogu da poseduju estetska, kuriozitetna i umetnička svojstva. Posebno je pitanje oblika aktiviranja i načina prezentacije različitih etnografskih resursa. To mogu da budu različiti oblici organizovanja manifestacija narodnih običaja, svetkovina, igara i muzike (festivali, koncerti, karnevali, maškare, takmičenja), prezentacije narodnih rukotvorina i umotvorina u galerijama i muzejima (npr. u Etnografskom muzeju u Beogradu) i u ambijentima sa autentičnim etnološkim obeležjima (u prvom redu u različitim ruralnim oblastima i naseljima). U prezentaciji i valorizaciji etnografskih resursa ograničenja mogu da predstavljaju kulturne razlike, jezičke i religijske barijere i/ili nedovoljna prosvećenost turista i domicilnog stanovništva. Ti resursi se svrstavaju u resurse komplementarne drugim, antropogenim i prirodnim turističkim resursima. Zbog toga su najbolje valorizovani u zemljama s razvijenim turizmom kao što su Italija, Španija, Meksiko, Kuba, Švajcarska, Austrija, Indonezija i dr. Nasuprot tome, iako poseduju atraktivna svojstva, etnografske turističke vrednosti nisu dovoljno valorizovane u pojedinim afričkim zemljama, s nerazvijenim turizmom i niskim obrazovnim nivoom stanovništva (Stanković, 2000:136-138). Samo izuzetno, kada najatraktivniji i autentični etnografski resursi poprime i odlike manifestacija, umetničkog i/ili ambijentalnog turističkog resursa, mogu da postanu samostalan turistički resurs (primeri karnevala u Rio de Janeiro-u, Sabora trubača u Guči i sl.). U Srbiji nisu dovoljno valorizovani raznovrsni etnografski turistički resursi različitih etniciteta i konfesija, kao ni specifična obeležja njihovog svakodnevnog načina života s brojnim varijetetima (po predeonim celinama i oblastima – slika 46), kao ni resusi koji su poprimili i odlike umetničkih ili ambijentalnih/pejzažnih turističkih resursa. Radi se, u prvom redu, o turističkoj valorizaciji: običaja – kao što su paganske povorke: dodole, koledari, lazarice, vučari itd, ili onih koji su, iako paganskog porekla, vezani za religiozne praznike: orezivanje loze za Sv. Trifuna čime se obeležava Lunarni početak godine (početak novog ciklusa poljoprivrednih radova), umivanje vodom u kojoj je potopljeno lekovito bilje za Đurđevdan, pletenje venaca i paljenje lila za Ivanjdan itd.; religioznih obreda – krštenje, venčanje i opelo kod svih hrišćana, ili krizmanje koje je poseban obred kod rimokatolika; slava – krsne slave, praznici kao što su Božić, Uskrs, Bajram, Roš Hašana i dr., to jest praznici koji predstavljaju manifestaciju religioznosti kod svake od konfesija, na isti način kako to čini i post (na primer, islamski Ramazan, jevrejski Jom Kipur, ili hrišćanski postovi, sa posebno pripremljenom hranom i/ili određenim vremenom njenog konzumiranja – posna i košer hrana);

TURIZAM I PROSTOR


Slika 46. Etnografski turistički resursi (na Mokroj gori i u privatnom etno-parku u okolini Valjeva)

svetkovina – sabori i vašari u okviru hramovskih ili seoskih i gradskih slava; tradicionalnih načina obavljanja poljoprivrednih radova i proizvodnje hrane i pića – vršidba, kosidba i plašćenje sena, berba grožđa i spravljanje hrane, mlevenje brašna u vodenicama – potočarama, pečenja rakije, svinjokolj, pripreme specifičnih mlečnih proizvoda itd.; iz kojih su izvedene pojedine turističke manifestacije (Dani maline u Valjevu, Berba grožđa u Vršcu, Župski dani u Aleksandrovcu, Grožđenbal u Sremskim Karlovcima i dr.); tradicionalnih narodnih takmičenja – u obavljanju radova (kosidba na Rajcu, takmičenje fijakerista u Sefkerinu), u spravljanju hrane (izbori za najbolji riblji kotlić, slaninijade, kobasicijade, u pravljenju duvan-čvaraka, etno-vašari hrane s izborom pobednika itd.), u starinskim sportskim nadmetanjima (bacanje kamena s ramena), ili takmičenja životinja (borbe bikova, borbe gusana u Mokrinu i dr.);


tradicionalnih zanata – opančarski, kujundžijski, kovački, grnčarski, sarački, tokarski, licidarski i dr.; tradicionalnih okupljanja radi zajedničkog obavljanja poslova, pružanja međusobne pomoći i podrške – moba, poselo, prelo, komišanje, spreg; narodnih igara i muzike – u prvom redu kola i drugih narodnih igara, guslara, trubača, tamburaša (Orkestar Janike Balaža) i drugih narodnih muzičara, kao i seoskih pevačkih grupa i pojedinaca; seoske i gradske narodne nošnje – mogu da budu atraktivni rekviziti za učešće turista u različitim svetkovinama i događanjima (primer mladih iz dijaspore koji iskazuju želju da iznajme seosku ili gradsku narodnu nošnju i u njoj obave obred venčanja u Srbiji).

TURIZAM I PROSTOR


Turistički je nedovoljno valorizovan specifičan i atraktivan umetnički resurs zasnovan na etnografskim i etnološkim resursima – naivna umetnost. U Srbiji se razvilo izvorno naivno slikarstvo, sa svetski priznatim naivnim umetnicima koji prikazuju svakodnevni život protkan narodnim običajima i legendama, s elementima simbolike i fantastike. Poznate su škole naivne umetnosti u Kovačici (Zuzana Halupova), u Opariću, nedaleko od manastira Kalenić (osnivač Janko Brašić, prvi srpski naivni slikar i vajar), u Leskovcu kod Lazarevca (Bogosav Živković, naivni vajar) i druge, kao i Muzej naivne umetnosti u Jagodini (videti više: Dimitrijević, 1979) i Galerija naivnog slikarstva „Tajna” u Velikoj Moštanici (12 km od centra Beograda). Za inostrane turiste posebno atraktivni mogu da budu etnografski resursi multietničkih i multikonfesionalnih sredina kao što su Novi Pazar, Vršac, Subotica, Sombor i dr. 3.2. Umetnički turistički resursi Umetnički turistički resursi su najkompleksniji i najraznovrsniji među antropogenim resursima. Obuhvataju kulturno-istorijsko nasleđe i savremenu likovnu, muzičku, pozorišnu, arhitektonsku i primenjenu umetnost. Tome se mogu dodati i dela vrtne arhitekture i pojedina građevinska ostvarenja – pre svega mostovi i konstrukcije (Ajfela/Eifel, Majara/Maillart, Calatrave i dr.). Značaj i atraktivnost umetničkih resursa Evrope zasniva se na umetničkim ostvarenjima sačuvanim od praistorijskog perioda do 21. veka. Blagodareći muzejima, čiji fundusi čuvaju najvrednija dela, pretežno likovne i primenjene umetnosti, zaveštanje prošlosti percepcijom se pretvara u energiju sadašnjosti i budućnosti. Muzeji danas imaju funkciju škola za brzo masovno prosvećivanje, jer univerzalnim jezikom i postavkom integrišu svekoliko civilizacijsko iskustvo. Iz tih razloga Luvr, Bobur i Orsej dnevno poseti preko 40 hiljada ljudi iz celoga sveta (Protić, 2006:8-9). Na kraju 20. i početkom 21. veka intenzivira se turistička valorizacija umetničkih resursa, naročito u Evropi. Otuda nagli uspon kulturnog turizma ("cultural tourism"se često bukvalno prevodi kao kulturni turizam, termin koji implicira da može biti i „nekulturnog” turizma?), odnosno razvoja kulturološkog turizma i puteva kulture, starih i novih muzeja i izbora gradova-prestonica kulture u Evropskoj uniji. Valorizacija muzičke i pozorišne umetnosti vezuje se za umetničke domete dela i njihovog izvođenja u koncertnim salama, operama i pozorištima, a sve više i na drugim atraktivnim ili kuriozitetnim mestima za masovno okupljanje publike – arene, terme, trgovi, stadioni, parkovske površine i sl., kada poprimaju odlike manifestacija. Prema izrazito atraktivnim estetskim, kuriozitetnim i svojstvima znamenitosti trebalo bi da se dela likovne, mizičke, pozorišne i arhitektonske umetnosti svrstavaju u samostalne turističke resurse. I pored toga, pretežno se svrstavaju u


komplementarne turističke resurse, jer su u najvećem broju slučajeva locirani u velikim gradskim turističkim centrima, ili pored atraktivnih prirodnih turističkih resursa – u priobalju Sredozemnog mora, na ostrvima (npr. Krit) ili u dolinama plovnih reka (Nila, Dunava, Loare i dr.), čijoj ukupnoj turističkoj vrednosti, u velikoj meri, doprinose svojom atraktivnošću i značajem. U samostalne turističke resurse mogu da se svrstaju samo najatraktivniji umetnički resursi izdvojeni van gradskih turističkih centara (npr. piramide u Gizi); više atraktivnih umetničkih resursa koncentrisanih po zonama i pojasevima razvoja civilizacije (npr. dvorci Loare, arheološka nalazišta i fortifikacije duž Dunava i sl.), ili kada se koriste za organizaciju manifestacija, odnosno kada poprime i odlike manifestacija (npr. izvođenje operskih dela u Veronskoj areni, operskih arija i popularnih melodija – „Tri svetska tenora” u Karakalinim termama u Rimu, na prostoru ispred Ajfelove kule u Parizu itd.). U valorizaciji umetničkih turističkih resursa najveći problem se javlja kada su u pitanju arhitektonska dela, jer ih je teško valorizovati odvojeno od ambijentalnih turističkih resursa, to jest ambijentalnih celina, naselja ili pejzaža otvorenih prostora u kojima su nastali i s kojima čine funkcionalnu, prostornu i estetsku celinu. Slika 47. Monumentalni spomenici sakralne i profane arhitekture u Veneciji – Crkva sv. Marije dela Salute, Crkva sv. Marka i Duždeva palata Crkva sv. Marija dela Salute

TURIZAM I PROSTOR


Crkva sv. Marka

Mozaik u crkvi sv. Marka

Duždeva palata Izvor: Crkva sv. Marije dela Salute – Pischel G., 1970, Opća istorija umjetnosti, Mladinska knjiga, Ljubljana, knj. 3, 28; unutrašnjost Crkve sv. Marka (mozaici) – Pischel G., 1970, Opća istorija umjetnosti, Mladinska knjiga, Ljubljana, knj. 2, 70; Duždeva palata – ibid., 104; /en.wikipedia. org/wiki/Venice, 2007/

Crkva sv. Marka (najveća i mozaicima najraskošnije ukrašena crkva iz drugog zlatnog vizantijskog doba, kraj 11. veka – period kada je Venecija bila pod vizantijskom vrhovnom vlašću), Duždeva palata (venecijanska gotika, 14. vek), Crkva sv. Marije dela Salute (barokni stil, 17. vek) i drugi pojedinačni spomenici kulture (slika 47) čine sastavni deo ambijentalnih celina – trga Sv. Marka, Kanala Sv. Marka, odnosno grada Venecije, koji je upisan u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Sličan problem se javlja i kada su u pitanju srednjevekovni feudalni zamkovi i manastiri (podizani na uzvišenju, poluostrvu, rečnom ili jezerskom ostrvu, s odbrambenim zidinama) koji čine pejzažnu celinu sa svojim prirodnim i/ili izgrađenim okruženjem (trgovišta u podgradu). Jedan od primera jesu Meteori, čije su spomeničke i arhitektonske vrednosti (22 manastira, od kojih su prvi izgrađeni u 14. veku,


Slika 48. Manastiri Meteori u Tesaliji, Grčka Izvor: Meteora – History of the Monastiries and Monasticism, 1980, Toubi’s, Athens

kada je ovo područje bilo pod upravom srpskog cara Dušana) rezultat prilagođavanja neimara nepovoljnim prirodnim uslovima. Izgrađeni su na nepristupačnim stenama koje su jedinstvena geomorfološka pojava, jer se uzdižu okomito iznad Tesalijske doline u visinu od 300 do preko 400 metara (otuda i naziv „Meteora” – „u vazduhu”), s kojima čine jedinstvenu pejzažnu celinu (slika 48). Zbog toga su Meteori, po oba osnova, upisani u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Dela vrtne arhitekture su istovremeno i umetnički i pejzažni turistički resurs. Teško da bi bila moguća valorizacija turističkih vrednosti umetnosti vrtne arthitekture nezavisno od predela/pejzaža i arhitektonskih objekata, s kojima ostvaruju organsku, funkcionalnu i oblikovnu celinu. Razvoj vrtne arhitekture u Evropi može da se prati od vrtova antičkog Rima, preko skromnih početka obnove u manastirima i vrtovima feudalnih zamkova u srednjem veku. Do procvata ove umetnosti dolazi u renesansnim italijanskim vrtovima, na čije su oblikovanje najveći uticaj imali arhitekta Alberti i papa Pije II. Reč je o brojnim vrtovima u gradskom – vrt Ville d’Este u Tivoliu arhitekte Ligoria, vatikanski vrt Belvedere arhitekte Bramantea, brojni vrtovi u Rimu (uz palate Colonna i Farnesi, vile Medici, Mattei i dr.), i suburbanom

TURIZAM I PROSTOR


pejzažu – vrtovi letnjikovaca, među kojima se najpoznatiji nalaze na području Fraskatija pored Albanskog jezera. U razvoju vrtne umetnosti može da se govori o predlenotrovskom periodu – renesansnog vrta i postlenotrovskom periodu – baroknog vrta (Dobrović, sv. 4, 1960 i sv. 6, 1962). Uticaj baroknih francuskih vrtova (primer 12, slika 49) bio je presudan, ne samo za razvoj pejzažne arhitekture, već i za razvoj gradova.

Primer 12. (slika 49) Versajska vrtna kompozicija Izgradnju kraljevske rezidencije Luja XIV u Versaju (Versailles) realizovali su arhitekti l’Vo (Louis Le Vau), l’Notr (André Le Nôtre) i Mansar (Jules Hardouin-Mansart) od 1667. do 1688. godine. Kralj i njegove arhitekte izabrali su lokaciju lovačkog paviljona kralja Luja XIII, u nepovoljnom – jednoličnom, pustom i močvarnom predelu ravnice Versaj. Izgradnja se odvijala postepeno u periodu od 20 godina, u duhu baroknog shvatanja prostora, vremena i umetnosti, a prema uzoru na idealni fortifikacioni grad renesanse. Prvo je izgrađen i uređen park arhitekte Le Notra. Prostor parka podeljen je na boskete, prostorne jedinice različite namene, specifičnog sadržaja i oblikovanja. Raznovrsni bosketi – fontana, otvorenog pozorišta, ostrva itd., uklopljeni su u jedinstvenu celinu prvog, prvobitnog dela parka ("Petit parc"). U pravcu osovine palate i glavne staze nastavlja se drugi deo parka, čiji je centralni motiv Grand kanal krstoobraznog oblika (dužine krakova 1000 i 1500 m i širine 120 m). Glavna atrakcija kanala bila je vožnja gondolama, po uzoru na Veneciju. Na taj način formirana je najveća vrtna kompozicija na svetu površine oko 6,6 ha (Dobrović, sv. 4, 1960). Po završetku parka Mansar dograđuje krila palate (ukupne dužine 600 m).

Izvor mapa: www.chateauversailles.fr, 2007


Zbog svojih estetskih, kuriozitetnih i svojstava znamenitosti, Versaj može da se svrsta u samostalan turistički resurs, ali je na turističkom tržištu bolje valorizovan kao resurs komplementaran turističkim resursima i turističkoj ponudi Pariza s njegovom okolinom. Umetnički resursi Srbije obuhvataju umetnička ostvarenja iz svih perioda, od praistorijskog perioda do modernog doba. U pogledu atraktivnosti može da se izdvoji kulturno nasleđe praistorije, antičkog Rima i srednjeg veka.

Primer 12. – nastavak (slika 49) Versajska vrtna kompozicija Radi uklapanja u kompoziciju parkovskog kompleksa, transformisan je prvobitni, barokni koncept palate. Ostvaren je novi arhitektonski koncept koji će postati uzor epohe klasicizma. Park je kasnije proširivan manjim prostornim jedinicama slobodnijih formi – Malim (Petit) i Velikim (Grand) Trianonom. Ceo prostor parka, kanala i fontana korišćen je kao pozornica, za dnevne i noćne predstave, te francuski vrt postaje novi ideal kulturnih manifestacija barokne epohe (ibid.). Na početku Grand kanala, od centralne osovine kompozicije zrakasto su formirane široke i dugačke staze oivičine drvećem. Zrakasti koncept staza ponavlja se oko svih kružnih proplanaka u parku. Taj najveći deo parka (u to vreme veličine četvrtine Pariza) bio je namenjen jahanju, lovu, sportu i svečanostima. Po prvi put se u jednom kompleksu palate i parka objedinjuju brojne funkcije stanovanja, društvenog života i upravljanja.Na suprotnoj strani palate od parka, ponovljen je zrakasti koncept organizacije prostora. Ispred palate formiran je trg sa tri zrakasto postavljene avenije, kojima se sagledava i kontroliše grad. Time je uspostavljen novi urbanistički koncept baroknog grada, čiji će se uticaj proširiti i van Evrope (primer Vašingtona, SAD). Zvezdoliki trgovi i avenije, kasnije i bulevari, imali su trijumfalnu (apsolutističke vlasti), vojnu (prema dometu atriljerije) i saobraćajnu funkciju, koja će vremenom postati njihova osnovna funkcija (Giedion, 1969:108-110).

TURIZAM I PROSTOR


Među praistorijskim arheološkim lokalitetima izdvaja se zrela i jedinstvena kultura Lepenskog vira (iz šestog milenijuma pre nove ere) u Đerdapskoj klisuri, na strmoj amfiteatralnoj uvali Dunava, zaštićenoj od vetra, sa povoljnim mikroklimatskim uslovima za život. Građevinski objekti, sa osnovom trapeza i dekorativno obrađenim ognjištem, i monumentalna skulptura, sa ljudskim ribolikim glavama, nemaju gotovo nikakvu analogiju sa protoneolitskim kulturama u drugim delovima Evrope (slika 50). Stroge proporcije u arhitekturi, naturalističke predstave čoveka u skulpturi i složeni ornamentalni sistem u reljefu, predstavljaju spoljašnje znake kulture u kojoj su magijski tabui i obredi bili osnovno čovekovo sredstvo u komunikaciji sa prirodom i univerzumom, koja najlepše ilustruje prelaz sa lovačko-sakupljačke privrede ka zemljoradnji. Zbog porasta nivoa Dunava, posle izgradnje Đerdapske brane i formiranja akumulacionog jezera, celo naselje je dislocirano na novi nivo, 17 metara iznad starog, što je bio najveći konzervatorski poduhvat u tadašnjoj Jugoslaviji. Istraženo je još 11 nalazišta ove kulture u Đerdapskoj klisuri i nizvodno od nje, kao i dva u Panonskoj niziji – Bačka Palanka i Hajdukovo (videti više: Trifunović, 1988:13, 143-144; Srejović, Babović, 1983). Od sredine četvrtog milenijuma p.n.e., stvaralaštvo neolitskih zemljoradnika sačuvano je na lokalitetima u Starčevu i Vinči. Za razliku od ekspresivnog naturalizma Lepenskog vira, neolit je predstavu ljudske i životinjske figure doveo do krajnje stilizacije, dok je

Slika 50. Kultura Lepenskog vira Izvor: Srejović D., Babović Lj.,1983, Umetnost Lepenskog vira, Jugoslavija&Narodni muzej, Beograd


magiju zamenio kult zemlje – Majke zemlje, predstavljen ženskim likovima od keramike. Dobar primer prezentacije kulturnog nasleđa jeste početak formiranja arheološkog parka u Vinči 2006. godine, prvog u Srbiji, čiju će turističku atraktivnost povećati pristup sa pristaništa na Dunavu. S rimskim osvajanjem teritorija Ilira i Makedonije, početkom nove ere, formirana je nova granica Rimskog carstva (Rimski limes), koja je utvrđena kulama i vojnim logorima (castrumi). Izgrađeni su prvi strateški putevi na Balkanskom poluostrvu, radi organizacije saobraćaja i lakšeg korišćenja rudnog i šumskog bogatstva na osvojenim teritorijama. Probijen je put kroz Đerdapsku klisuru, koji je najvećim delom bio usečen u stenu ili proširen drvenim galerijama, i podignut most na Dunavu kod Kladova (u I veku n.e., dužine preko 1000 m), o čemu danas svedoči jedino Trajanova tabla (Tabula Traiana) uklesana u stenu i uočljiva samo sa Dunava (videti: Trifunović, 1988:103). Prema principima rimske urbanističke prakse podizani su kastrumi i formirana naselja oko njih, koja nastanjuju isluženi legionari i trgovci. Turistički atraktivni su arheološki lokaliteti i nalazi iz gradova na limesu duž Save i Dunava – Sirmium (Sremska Mitrovica), Singidunum (Beograd), Viminacium (Kostolac) i Diana (Karataš), kao i utvrđene carske palate i rezidencije sa sačuvanim mozaicima (Felix Romuliana-Gamzigrad, pored Zaječara i Mediana u Nišu). Njihovi arheološki ostaci i nalazi samo su delimično prezentirani in situ (na licu mesta) i u muzejima, jer su arheološka istraživanja još uvek u toku. Početak razvoja srpske srednjevekovne umetnosti prožet je idejnim i estetskim shvatanjima vizantijske kulture. Sa državnim osamostaljivanjem Raške, u vreme Stefana Nemanje, sedamdesetih godina 12. veka, i osamostaljivanjem crkve, početkom XIII veka, razvijaju se srpski jezik i pismo, crkva, zakoni, trgovina i jaka vojska. Podižu se gradovi i vojna utvrđenja, crkve i zadužbine, slikaju freske i ikone, prepisuju knjige i ukrašavaju rukopisi. Prvi spomenici monumentalne sakralne arhitekture u osamostaljenoj srpskoj državi su crkve Sv. Nikole i Sv. Bogorodice (obe u Kuršumliji) i manastir Đurđevi Stupovi (kod Novog Pazara), reprezentativan spomenik komninskog stila. U periodu od skoro dva veka izdvojilo se nekoliko arhitektonskih i slikarskih stilskih celina i grupa. Raška škola trajala je kroz čitav 13. vek, a njena stilska obeležja su se produžila i u reprezentativnim crkvama 14. veka. Na čelu te grupe spomenika, kao model i uzor, stoji Studenica (primer 13, slika 51), zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, utemeljivača nezavisne srpske države i rodonačelnika dinastije koja je vladala Srbijom puna dva veka. Ona predstavlja najznačajniji manastirski kompleks srednjevekovne Srbije i veliki duhovni i umetnički centar srpskog naroda. Raška škola predstavlja originalni arhitektonski spoj vizantijskog prostora i strukture hrama, s jedne strane, i uticaja romanske arhitekture u spoljnim ritmovima, proporcijama i dekorativnoj obradi fasada, sa skulpturama u portalima i prozorima od belog mermera, s druge. Ako su Nemanjići za svoje crkve dovodili arhitekte i klesare s Primorja, slikare fresaka su nalazili u Carigradu i Solunu (Trifunović, 1983:28).

TURIZAM I PROSTOR


Primer 13. Manastir Studenica (slika 51) Bogorodičina crkva (1183–1196. godine), zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, ubraja se u najznačajnije spomenike raške graditeljske škole. To je jednobrodna građevina. Ima naos, trodelni oltarski prostor i pripratu zidom odvojenu od naosa. Nad centralnim delom uzdiže se kupola sa srazmerno niskim tamburom. Osim kupole i spoljne priprate, spoljni zidovi su obloženi belim mermerom, a prozori (trifora i bifore) i portali ukrašeni plastikom visokih stilskih vrednosti. Freske Bogorodičine crkve predstavljaju otklon od stila epohe Komnina. Svojom jednostavnošću, mirnoćom i monumentalnošću postavljaju temelj razvoja srpskog zidnog slikarstva na početku 13. veka. Među freskama se izdvaja kompozicija Hristovog raspeća na središnjem delu zapadnog zida crkve (Trifunović, 1983:27-28). Posebno mesto u kompleksu manastira Studenice zauzima Kraljeva crkva, zadužbina kralja Milutina iz 1314. godine, sa zidnim slikarstvom izuzetne prefinjenosti. Građena je u obliku sažetog krsta sa kubetom koje je spolja osmostrano, a unutra okruglo. Ono predstavlja vrhunac stvaralaštva dvorskih slikara Mihaila i Evtihija i jednu od najlepših fresko celina u srpskoj srednjevekovnoj umetnosti. Scene iz Bogorodičinog života obnovio je ikonopisac monah Longin 1569. godine (videti više: Studenica, 1986).

Slika 51. Bogorodičina crkva, freska Hristovog raspeća i detalj freske iz Kraljeve crkve


Reprezentativnost i dvorska monumentalnost karakteristični su za fresko slikarstvo 13. veka. U dugom nizu, od studeničkih fresaka, preko Mileševe, Sv. Apostola u Peći i Morači, do Sopoćana i Arilja, stvara se izuzetan stil u čijoj su osnovi klasične harmonije i antički ideali lepote. Mahom na zlatnoj podlozi, koja imitira tehniku mozaika, raspoređene su pregledne kompozicije sa figurama u prirodnoj veličini. Kompozicije su jednostavne, svedene na ono što je idejno i teološki bitno, ali su zato koloristički odnosi vrlo bogati. Taj stil je doveden do savršenstva na freskama crkve Sv. Trojice u manastiru Sopoćani, u kojima je sve usklađeno – svetlost s bojom, crtež s formom, spoljašnost sa unutrašnjošću, da bi se ideja božanske harmonije svela na ljudsku meru. To je u suštini antička koncepcija umetnosti, odnosno njena svojevrsna renesansa. Najdragocenija freska je kompozicija Uspenja Bogorodice na zapadnom zidu crkve, koja se odlikuje harmonijom žutih, plavih, zelenih i ljubičastih boja (ibid., 28-29; videti više: Đurić, 1974). Manastir Studenica i Stari Ras sa Sopoćanima (slika 52) upisani su u UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa.

Slika 52. Stari Ras6 i Manastir Sopoćani Izvori: L’Aventure Humane,1989, Jaca Book, Milan, No 10; Trifunović, 1983:275-279

6

Srednjovekovni grad Ras nalazi se 11 km zapadno od Novog Pazara, pored ušća Sebečevske reke u Rašku, na raskrsnici puteva koji su u srednjem veku sa zapada i juga vodili prema istoku. U kompleksu starog Rasa su tri arheološka lokaliteta: utvrđenje na Gradini, pećina sa manastirom Sv. Arhanđela ispod utvrđenja i naselje Pazarište (Trgovište) sa urbanizovanom strukturom građevina. Vojno utvrđenje na Gradini, koje se izjednačava sa istorijskim pojmom Ras, ima oblik nepravilnog četvorougla, dužine 180 m, širine 20-60 m. Pretpostavlja se da je osnovano u vreme vladavine Jovana II Komnina, da bi u prvoj polovini 12. veka Ras postao glavno uporište srpske države. Tada je utvrđenje ojačano i izgrađeni su novi objekti. Tokom srednjeg veka savremenici iz evropskih zemalja su po njemu zemlju Srba nazivali Raškom. Pećinski manastir sa crkvom vezuje se za velikog župana Stefana Nemanju. Ovde je, po svemu sudeći, pisano čuveno „Vukanovo jevanđelje”, a ostaci fresaka (početak 13. veka) i urezani zapisi (16. i 18. vek) ukazuju da je manastir postojao dosta dugo. Kompleks građevina na Pazarištu, u amfiteatralnom prostoru pored obala Sebečevske reke i Raške, čini naselje u kojem se razlikuju dve hronološke faze: starija (14. vek) sa kućama brvnarama, i mlađa (period turske vladavine, do druge polovine 17. veka), sa dobro očuvanim kamenim objektima. Ostaci trobrodne bazilike (s početka 6. veka), nekropole i drugih građevina na Pazarištu ukazuju na mogućnost da je ovde već pre 12. veka bilo značajno duhovno središte (Popović, 1987).

TURIZAM I PROSTOR


Krajem 13. veka razvoj srpske umetnosti ušao je u fazu stagnacije (manastiri Gradac i Arilje). To je pogodovalo da se, u doba vladavine kralja Milutina i njegovih osvajanja, pod uticajem umetničkih shvatanja carigradske renesanse Paleologa formira novi stil koji, u prve dve decenije 14. veka, izrasta u dvorski stil sa glavnim majstorima Mihailom i Evtihijem (iz crkve Bogorodice Perivlepte u Ohridu). U stilu Paleologa naslikane su freske u Bogorodici Ljeviškoj, Kraljevoj crkvi u Studenici i Gračanici. Osnovna odlika ovog stila je narativnost slikarstva sa većim brojem kompozicija i ciklusa, ilustracijama apokrifnih tekstova, crkvenih drama i poezije. Zato se smanjuje ljudska figura, a prostor produbljuje u scenu s arhitektonskim kulisama. Menja se i kolorit: namesto toplih kolorističkih harmonija 13. veka dominiraju hladne boje izvedene pomoću svetlo-tamnog kontrasta. Istovremeno su potpuno napuštene romaničke tradicije raške škole, te je unutrašnji prostor, u većini Milutinovih crkava, zakrčen stupcima, nepregledan i slabo osvetljen. Preuzeta je vizantijska arhitektonska shema sa osnovom u obliku upisanog krsta i jednom ili pet kupola. Fasade su naizmenično ozidane redovima kamena i opeke i polihromno oživljene ornamentima od opeke različitih oblika. Najbolji primer sklada između vizantijske osnove, spoljašnjeg ritma arhitektonskih masa i ornamentike fasade ostvaren je u Gračanici (Trifunović, 29-30). Posle prodora Turaka na Balkansko poluostrvo, centar države pomerio se, sedamdesetih godina 14. veka na sever, u dolinu Zapadne i Velike Morave. I pored haotičnih političkih prilika, razvio se novi umetnički stil koji u arhitekturi, skulpturi i slikarstvu dostiže visok kvalitet. Manastiri moravske škole – Ravanica, Lazarica, Ljubostinja, Kalenić i drugi, imaju osnovu u obliku trikonhosa, raščlanjene fasade, vrlo bogatu polihromiju i keramoplastički ukras (slika 53). To je potpuno nov i, do tada, nepoznat tip crkvene građevine na Balkanu u kojoj je značajno mesto pripalo dekorativnoj skulpturi. Ona je postavljena na portalima i prozorima, rozetama i arhivoltama. Klesana je u plitkom reljefu u kome se nalaze prepletene trake, fantastične životinje i ljudske figure. Kao i u 13. veku, ponovo se slikaju monumentalne i pregledne kompozicije sa velikim figurama, samo je crtež mekši, modelacija blaga i kolorit prefinjen. U ovom umetničkom stilu spojeni su visoka duhovnost i uzdržani realizam, aristokratska otmenost i osećajnost koja je bliža italijanskoj renesansi nego vizantijskoj ortodoksnosti. U moravskoj školi ostvarena je potpuna sinteza između arhitekture, slikarstva i skulpture, kao odraz stvaralačkog duha i razumevanja sveta, koji nestaju sredinom 15. veka, s padom Smedereva i propašću srpske države (ibid., 30-31). Ikona (od grčke reči “еикон” – slika) u hrišćanskoj umetnosti označava, u prvom redu, religiozne portrete Hrista, Bogorodice i svetaca, kao i slike sa temama iz Biblije (Starog i Novog zaveta). Tokom vremena, u Istočnoj crkvi ikona postaje oznaka za zasebnu vrstu religioznog slikarstva – prenosivu sliku na dasci (Enciklopedija likovnih umijetnosti, II tom). Od kraja 12. do 14. veka vladari i arhiepiskopi bogato su darivali svoje zadužbine ikonama u zlatnom i srebrnom okovu, ukrašenom dragim kamenjem. U prvim pisanim tragovima o ikonama, prema izvorima Dubrovačkog


Slika 53. Manastir Ravanica Izvor: Ljubinković, 1989.

Grb Cara Lazara

Crkva Lazarica Izvor: Ristić, 1989.

Detalj sa južne fasade

arhiva, početkom devedesetih godina 13. veka, srpski župan Desa posedovao je 20 ikona (ibid). U drugoj deceniji 14. veka ikonopisci sa dvora kralja Milutina naslikali su ikonu Vavedenja Bogorodice, prazničnu ikonu Hilandara (slika 54), nadahnutu antičkom umetnošću i bogatog kolorita, koja je bila najlepša ikona za njegove vladavine i spada među najbolja dela nastala u Vizantijskom carstvu toga vremena. Najpoštovanija je hilandarska ikona Bogorodice Trojeručice (slika 54), ovenčana legendom o jerusalimskom poreklu. To je velika litijska ikona prekrivena srebrnim i zlatnim okovima i darovima, ispod koje je naslikana Bogorodica Odigitrija s Hristom. Treća ruka nije naslikana, nego je od srebra, dodata na okovu

TURIZAM I PROSTOR


(Bogdanović i os., 1978:86,112). U Hilandaru7 se čuva grupa od 10 najstarijih ikona Deizisa (deisis – scena iz Hristovih praznika) iz osamdesetih godina 14. veka. Jedna od najvrednijih jeste ikona Sv. Dimitrija, koja lepotom stasa ratnika i živopisnošću njegove vojničke opreme pokazuje povezanost sa zidnim slikarstvom moravske škole. Obnovom Pećke patrijaršije u 16. veku dolazi do procvata ikonopisa. Pećki monah Longin, najpoznatiji ikonopisac toga vremena, radi u Dečanima, Peći, Velikoj Hoči i Pivi. Najreprezentativniji i najlepši su srpski ikonostasi 14. veka (pregrade koje dele oltarski prostor od ostalog dela crkve namenjenog vernicima) u Hilandaru, Pećkoj patrijaršiji i Dečanima. Izrađeni su od plemenitog kamena sa dekorativnim skulpturama na parapetnim pločama, stubićima i arhitravnoj gredi. Na nekim od tih ikonostasa nalazile su se ikone Deizisa (Enciklopedija likovnih umijetnosti, II tom).

Slika 54. Vavedenje Bogorodice (detalj) i Bogorodica Trojeručica, ikone Hilandara Izvor: Bogdanović D., Đurić V., Medaković D., 1978, Hilandar, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, 94, str. 114

7

Hilandarska zbirka ikona ima preko stotinu primeraka od istorijske i umetničke vrednosti (Bogdanović i os., 1978:64).


Posle Velike seobe Srba krajem 17. veka, koji su se nastanili na prostoru između Save i Dunava, počelo je postepeno otvaranje prema zapadnoevropskoj kulturi. Na zidnim slikama u starim crkvama došlo je do prožimanja vizantijske tradicije i baroknih elemenata, da bi u novim monumentalnim sakralnim (katoličkim i pravoslavnim) i profanim objektima preovladala barokna shvatanja u umetnosti. U Vojvodini se barokna umetnost razvila naročito na ikonostasima koji su drveni, bogato izrezbareni i ispunjeni ikonama raspoređenim po određenoj tematici. Oslikali su ih najbolji srpski slikari tog vremena – Teodor Kračun, Teodor Ilić-Češljar, Georgije Tenecki i Jakov Orfelin (Trifunović, 1983:48-49). Primer su manastiri na Fruškoj Gori koji su podignuti u kasnom srednjem veku. Do Drugog svetskog rata bilo je 17 manastira: Krušedol, Staro Hopovo, Novo Hopovo, Grgeteg, Velika Remeta, Mala Remeta, Vrdnik (Ravanica), Jazak, Šišatovac, Petkovica, Bešenevo, Đipša, Kuveždin, Rakovac, Beočin, Privina glava i Fenek. Većina manastirskih crkava sagrađena je pod uticajem moravske i raške graditeljske škole, da bi vremenom bile radikalno rekonstruisane. Prilikom obnove crkve su dobile visoke višespratne zvonike sa baroknim oblicima i plastikom, a u unutrašnjosti – velike i složene barokne ikonostase (Studija o celinama Fruškogorskih manastira, 1988). Umetnički turistički resursi Srbije svrstavaju se u komplementarne turističke resurse. U samostalne turističke resurse bi, uslovno, moglo da se svrsta samo više atraktivnih umetničkih i pejzažnih resursa koncentrisanih po pojedinim zonama i u pojasevima duž glavnih koridora u dolinama Dunava, Morave, Ibra (primer 14) i drugih reka. Prostornim planom Republike Srbije, pored dobara upisanih u Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa, predloženo je upisivanje manastira Fruške gore, Felix Romuliane, Đerdapa sa Lepenskim virom i manastira Dečani, Pećke patrijaršije i Gračanice (koji su u međuvremenu upisani u tu listu), kao i formiranje kulturnih područja ili zona kulturnih dobara, radi njihove zaštite, prezentacije i turističke valorizacije. Predložene su za dalje istraživanje zone srednjevekovnog nasleđa, arheoloških nalazišta, gradovi kao zone arheoloških nalazišta i druge zone i pojasevi koncentracije kulturnog nasleđa (slika 55). Slika 55. Zone zaštite i prezentacije kulturnog nasleđa Srbije Izvor: Spatial Plan of the Republic of Serbia, 1996, Goverment of the Republic of Serbia, Belgrade, Map 15

TURIZAM I PROSTOR


Primer 14. Ibarska zona srednjevekovnog nasleđa Prostornim planom Republike Srbije, među ostalim, predložena je Ibarska zona srednjevekovnog kulturnog nasleđa, sa najznačajnim spomenicima raške škole. Kulturno nasleđe je razmešteno u dolini Ibra i njegovih zapadnih pritoka, i to: srednjevekovno utvrđenje Maglić u Ibarskoj klisuri (podignuto radi zaštite Raške sa severa), crkve Stara Pavlica, sv. Nikole u Končuliću i Šumniku i drugo kulturno nasleđe u dolini Ibra, manastir Studenica na obali reke Studenice, 11 km od Ušća na ušću Studenice u Ibar, manastir Gradac na uzvišenju iznad reke Brvenice, 12 km od Brvenika i Ibra, kompleks rezidencijalnih lokaliteta iz nemanjičkog doba u Deževi u dolini Deževske reke, pritoke Raške – ostaci dvora, crkvišta, kula, nekropola i dr., manastir Đurđevi Stupovi i crkva sv. Apostola Petra i Pavla (poznatija kao Crkva sv. Petra) u dolini Deževske reke, Novopazarska tvrđava sa Starom čaršijom, Altun-alem džamijom i drugim spomenicima iz turskog perioda (džamijama, hanovima, hamamima i dr.) i arheološka nalazišta (manastir sv. Varvare na Reljinoj gradini i lokalitet Gradina u Postenju) u dolini Raške u Novom Pazaru, Stari Ras i manastir Sopoćani u dolini Raške i njene pritoke, Sebečevske reke. Pri tome bi trebalo imati u vidu da je na tom području evidentiran, ali nedovoljno istražen, veliki broj arheoloških lokaliteta (preko 400 lokaliteta samo na području opštine Novi Pazar). Turistički bi trebalo valorizovati i srednjevekovni studenički put na pravcu manastir Studenica – Rudno – Biničko polje (veza sa putem prema manastiru Gradac, koji je u srednjem veku vodio od Gradca do Arilja) – obronci Biser vode – Šeremetovica – Kuti – Plešin – Vranovina – Deževa – Novi Pazar – Stari Ras sa Sopoćanima (Predlog prostornog plana opštine Novi Pazar, 2006: 128, 136-150).

Turistička valorizacija umetničkih turističkih resursa Srbije, kada je reč o arhitektonskim delima, skoro da nije moguća nezavisno od ambijentalnih turističkih resursa, to jest ambijentalnih i predeonih/pejzažnih celina s kojima se zajedno štite (zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra i zone zaštite). Ovaj stav može lako da se proveri na primeru Ibarske zone srednjevekovnog kulturnog nasleđa. Najveći deo opisane zone je u obuhvatu Rezervata biosfere „Golija-Studenica” i celine Stari Ras sa Sopoćanima upisane na Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa (kojom je obuhvaćen i najveći deo građevinskog područja Novog Pazara i Postenja, odnosno skoro svi navedeni spomenici na području te opštine). To ide u prilog opredeljenju iz Prostornog plana Republike Srbije da treba utvrditi područja, zone i pojaseve zaštite i prezentacije kulturnog nasleđa Srbije. Atraktivnost zona i pojaseva sa umetničkim, arhitektonskim i ambijentalnim/ pejzažnim turističkim resursima opredeljuje i njihov geografsko-saobraćajni položaj u odnosu na druge, prirodne i antropogene, turističke resurse u okruženju i u odnosu na emitivne turističke centre. Povoljniji je položaj zona i pojaseva koji se nalaze u blizini gusto naseljenih područja, značajnih saobraćajnih koridora i/ili značajnih prirodnih turističkih resursa (npr. Kopaonika i Golije), kao i u velikim


urbanim centrima. Povoljan položaj podrazumeva blizinu i dobru saobraćajnu dostupnost/pristupačnost zone i pojasa emitivnim turističkim centrima. Najpovoljniji geografsko-saobraćajni položaj u Srbiji imaju zone kulturnog nasleđa i atraktivni pojedinačni spomenici kulture (arheološka nalazišta i fortifikacije) u Dunavskom pojasu, i to: u urbanim centrima (Beogradu, Novom Sadu, Sremskim Karlovcima i dr.), priobalju Dunava (Petrovaradinska, Beogradska, Smederevska, Kulič, Ramska, Golubačka i Fetislam tvrđava, Lepenski vir i dr.) ili njegovom zaleđu (Vinča, Starčevo, Viminacijum i dr.) s dobrim postojećim i potencijalnim pristupom Dunavu. Saobraćajni položaj drugih zona i pojaseva može da se poboljša izgradnjom putne mreže i srednjih i malih aerodroma. Na primer, izgradnjom planiranog autoputa Brograd-Južni Jadran do Požege, i od Požege varijantom preko Ivanjice i Pešterske površi, sa rasterećenjem Ibarske magistrale, uz korišćenje aerodroma u Lađevcima i Sjenici za civilni saobraćaj, znatno bi se poboljšao saobraćajni položaj i dostupnost pomenute ibarske zone srednjevekovnog kulturnog nasleđa. Rekonstrukcijom starog studeničkog puta omogućilo bi se objedinjavanje turističkih kretanja u zoni u svojevrsni put kulture, sa prirodnim i kulturnim nasleđem i multikulturnim centrom Novi Pazar. To bi trebalo da budu osnovni polazi za buduća istraživanja mogućnosti turističke valorizacije kulturnog nasleđa, za utvrđivanje kulturnih područja i zona sa putevima kulture, radi njihovog integrisanja u turistički proizvod Srbije i pojedinih turističkih regija.

3.3.

Ambijentalni i pejzažni turistički resursi

Ambijentalni turistički resursi mogu da budu pojedini gradovi i ruralna naselja, stara gradska jezgra ili posebno atraktivne gradske i ruralne celine koje predstavljaju relativno homogenu i prepoznatljivu urbanističku i arhitektonsku celinu sa estetskim, kuriozitetnim i/ili svojstvima znamenitosti i sa koncentracijom aktivnosti koje su zanimljive za turiste. Ambijentalne celine predstavljaju rezultat kontinuiteta u razvoju i uređenju naselja ili njegovog dela. Mogu da budu izgrađene u duhu određenog umetničkog stila u arhitekturi, ali su najčešće rezultat uspešne kombinacije više stilova i njihovog prilagođavanja osnovnom urbanističkom i arhitektonskom konceptu celine. Zbog toga, ambijentalne celine imaju estetska svojstva i određenu umetničku vrednost. Svaki objekat ambijentalne celine ne mora da ima umetničku vrednost, ali je stiče čineći celinu sa repernim objektima, koji se izdvajaju svojim položajem, namenom i umetničkim vrednostima. Atraktivnost ambijentalne celine raste sa koncentracijom i odvijanjem različitih funkcija i aktivnosti (kulturnih, trgovinskih, obrazovnih, zabavnih, ugostiteljskih i drugih centralnih funkcija), ili sa njihovom specijalizacijom (kulturni, religijski, obrazovni, zabavni, rekreativni, trgovački, zanatski ili drugi centri i kompleksi)

TURIZAM I PROSTOR


Slika 56. Venecija sa trgom Sv. Marka Izvor: en.wikipedia.org/wiki/Venice, 2007


i prilagođavanjem promenama funkcija u toku razvoja naselja. Najvrednije ambijentalne celine uspešno su se prilagođavale promenama funkcija i razvoju novih aktivnosti, čime su sačuvale ili uvećale svoju atraktivnost i značaj. Po pravilu, ambijentalni resursi objedinjuju najmanje još po jednu vrstu antropogenih i prirodnih resursa, dobro su uklopljeni i povezani s okruženjem i pejzažom kojim dominiraju (slika 56, primer 15).

Primer 15. Ambijentalne celine – Trg sv. Marka i Venecija (slika 56) Glavni društveni centar Venecije, Trg sv. Marka i Pjaceta preobražavani su tokom jednog milenijuma, s idejom da taj prostor odrazi snagu i bogatstvo Venecijanske republike, njena kulturna i umetnička dostignuća. Arhitekte Lombardo (15. vek) i Skamoci (Scamozzi, 16. vek) u periodu od jednog veka preobražavaju srednjevekovnu osnovu trga (iz 12. veka) produbljujući je i proširujući rušenjem postojećih trgovačko-poslovnih objekata gotske arhitekture. Celom dužinom trga Skamoci podiže zgradu Novih prokuracija (danas biblioteka), arhitektonski usklađenu sa Starom prokuracijom Lombardija, na suprotnoj strani trga. Dominantni objekti trga su vizantijska Crkva sv. Marka i venecijanska gotika Duždeve palate. Kontrast trgu daje upečatljivi zvonik, koji upućuje na završetak jednog i prelaz na drugi deo trga – sa zatvorenog i strogo ujednačenog trga na otvoreni prostor Pjacete, orijentisane ka laguni i kanalu Grande, sa kontrastnom arhitekturom objekata koji je okružuju. Pjaceta izaziva iznenađenje novog, otvorenog i intimnijeg prostora pogodnog za odmor, sa širokim vidikom na ostrvo San Đorđo Mađore (Maksimović, 1976:32-37). U urbanističkoj praksi Venecije razvio se jedinstveni koncept, koji će nagovestiti nove urbane strukture 20. veka. Ograničenje prirodnih uslova – lagunu, njenim isušivanjem i formiranjem manjih i većih ostrva, Venecija je pretvorila u svoju prednost – funkcionalno razgraničavanje delova grada. Stambene četvrti (župe) imale su u malom ponovljenu strukturu glavnog gradskog trga, sa crkvom, školom, cehovnom upravom i česmom. Industrijsku četvrt grada predstavljao je Arsenal (sa početka 12. veka), koja se proširuje izgradnjom brodogradilišta i fabrike municije u 15. i 16. veku. Industrija stakla je, ukazom Gradskog veća, osnovana na ostrvu Muranu u 13. veku. U 19. veku ostrvo Lido je dobilo rekreativnu funkciju – morsko letovalište i zabavni park. Velike lagune oko grada postupno su uređene kao šetališta i parkovi pored vode. Kanali su bili istovremeno granica i veza između specijalizovanih četvrti grada i omogućavali su efikasnu komunikaciju. Duž kanala su, mestimično, izgrađene popločane pešačke staze, što je prethodnica budućeg razdvajanja pešačkog od kolskog saobraćaja. Plan Venecije nije bio statička koncepcija načinjena prema potrebama jedne generacije, već posledica kontinuiteta u promenama i jedinstva u kompleksnom razvoju grada. Venecija nije pretendovala da bude idealan grad, već je bila ono najbolje što je niz investitora (trgovaca i industrijalaca), činovnika i graditelja (arhitekata, slikara i drugih umetnika) moglo da zamisli i ostvari. Osnovni model urbanističke prakse Venecije jeste podela na stambene četvrti – zajednice. Taj model će tek krajem treće decenije 20. veka postati osnovna jedinica urbanističkog planiranja (Mumford, 1968:360-364).

Vrlo je teško napraviti distinkciju između ambijentalnih i pejzažnih turističkih resursa i ona se može prihvatiti samo uslovno. Ambijentalne celine deo svoje atraktivnosti zasnivaju na uklapanju u pejzaž i na korišćenju pojedinih prirodnih odlika pejzaža u stvaranju umetnički vrednih arhitektonskih objekata, urbanih i ruralnih celina i naselja. S druge strane, pojam predela i pejzaža se ne vezuje

TURIZAM I PROSTOR


samo za otvoren prostor i ruralno područje, već i za urbano i suburbano područje. Danas se teško može govoriti o očuvanom prirodnom predelu, već prevashodno o kulturnom predelu, od onih bliskih prirodi, do urbanih. Ambijentalni i pejzažni resursi svrstavaju se, u najvećem broju slučajeva, u komplementarne turističke resurse i valorizuju zajedno sa drugim prirodnim i antropogenim turističkim resursima s kojma se prožimaju, ili u čijem se okruženju nalaze, jer uzajamno povećavaju turističku atraktivnost. U pojedinim slučajevima, kada objedinjuju ili se prožimaju sa više komplementarnih antropogenih i/ili prirodnih resursa, mogu da budu samostalan (Siena, Versaj, trg Sv. Marka u Veneciji, trg Sinjorija sa ulicom Uffizi u Firenci i dr.), ili kompleksan turistički resurs (Firenca, Venecija, pejzaž Toskane i dr.). Kotor u Crnoj Gori i Sremski Karlovci u Srbiji su gradovi zaštićeni kao kulturno-istorijska celina, koja predstavlja umetnički, ambijentalni i pejzažni turistički resurs. Na tragovima praistorijske naseobine i ostacima rimskog pograničnog utvrđenja, Sremski Karlovci se razvijaju krajem 17, u 18. i 19. veku u verski (sedište Mitropolije), prosvetni (najstarija srpska gimnazija), kulturni i politički centar Srba u Vojvodini. Najvrednija ambijentalna celina je gradsko jezgro sa građevinama u baroknom stilu. Ceo grad čini pejzažnu celinu sa obroncima Fruške gore i obalom Dunava, od koje je razdvojen izgradnjom puta i pruge. Sremski Karlovci su nedovoljno turistički valorizovani, te bi, u budućnosti, trebalo vratiti neke od funkcija koje je grad imao u prošlosti (kulturne i obrazovne), obnoviti (vinogradarstvo i stare vinske podrume) i razviti turistički zanimljive aktivnosti, pejzažno urediti i poboljšati pristup s Dunava i objediniti turističku ponudu Sremskih Karlovaca, Petrovaradina (fizički su skoro spojeni) i Novog Sada sa Dunavom (sa Koviljsko-petrovaradinskim ritom) i Fruškom gorom. Skoro svi stari gradski centri predstavljaju ambijentalnu celinu, ali se samo pojedini svrstavaju u kulturno nasleđe i raspolažu svojstvima umetničkog i ambijentalnog turističkog resursa – u Somboru, Novom Sadu, Vršcu, Zrenjaninu, Požarevcu, Prijepolju i drugim gradovima Srbije. Vrlo malo pažnje posvećivano je zaštiti, prezentaciji i turističkoj valorizaciji ambijentalnih i/ili pejzažnih celina narodnog graditeljstva i ruralnih područja. Među ambijentalnim/pejzažnim celinama narodnog graditeljstva najpoznatija su etno-sela Sirogojno, Tršić, Koštunići i Kupinovo, od kojih nijedno nije potpuno aktivirano i turistički valorizovano. Prostor Srbije predeono je vrlo raznovrstan, od izrazito ravničarskih i dolinskih, do izrazito planinskih predeonih celina. Do sada nisu vršena bazna i celovita istraživanja tipologije predela, niti je ustanovljena regionalna diverzifikacija predeonih celina za teritoriju Srbije. Usled toga, javljaju se značajna ograničenja za utvrđivanje pristupa i politika zaštite i upravljanja različitim predeonim celinama i tipovima predela. U zemljama sa razvijenom tradicijom planiranja i uređenja predela/ pejzaža (npr. Slovenija i, nešto manje, Hrvatska od bivših jugoslovenskih republika) izdvajaju se osnovne regionalne predeone jedinica i utvrđuju mere i propozicije za zaštitu i uređenja različitih tipova predela, ambijentalnih i/ili pejzažnih celina. Takav


pristup omogućava doživljaj autentičnosti pojedinih turističkih resursa u različitim predelima, ambijentalnim ili pejzažnim celinama. U Srbiji poseban problem predstavlja zanemarivanje predela i slike predela/pejzaža u izgradnji i uređenju, kako pojedinih gradskih zona (urbani predeo), rubne gradske zone (suburbani predeo) i peri-urbane zone (kultivisani predeo), ruralnih naselja i područja, tako i zaštićenih prirodnih i kulturnih dobara (kulturni predeo sa različitim podtipovima). Prisutan je funkcionalno i predeono potpuno neprihvatljiv način izgradnje prostora, u prvom redu stambenih, ali i različitih objekata uslužnih delatnosti, male privrede i dr. Jedan od primera je Negotin, izrazito tradicionalno-kulturološka regija Srbije, sa dugotrajnom i bogatom tradicijom narodnog graditeljstva, koja je prilagođena ravničarskom predelu. To je istovremeno i regija sa visokim stepenom migracija. Prve migracije su bile ka Sloveniji, odatle u Austriju (Koruška-Celovec) i Nemačku, da bi se najveći deo migranata zadržao i nastanio u Švedskoj. Sa promenom mesta boravka migranti su donosili nove tipove izgradnje objekata, karakteristične za predele u kojima su živeli u inostranstvu. Čitava naselja, od kuća do dvorišta, izgrađena su i uređena pod uticajem planinskih i alpskih tipova objekata, koji nemaju nikakve veze sa predelom Negotina i njegovim graditeljskim nasleđem. Na taj način se gube kako etnografski i pejzažni turistički resursi, tako i prepoznatljivost čitave regije, usled degradacije prostora haotičnom i pejzažno neprilagođenom izgradnjom.

Slika 57. Pejzaž i narodno graditeljstvo Mokre gore (selo Milikići)

TURIZAM I PROSTOR


Slika 57. Pejzaž i narodno graditeljstvo Mokre gore (selo Milikići)

Drugi primer je zaštita i uređenje kulturnih predela (bliskih prirodi) zaštićenih prirodnih i kulturnih dobara. Jedna od odlika tih predela su travne površine – livade i pašnjaci, nastali krčenjem šuma u prošlosti (slika 57). Usled toga je zaštita travnih površina od degradacije (ispašom stoke) uslovljena očuvanjem demografske vitalnosti stanovništva i njihovih ekonomskih aktivnosti, te su u slučaju Rezervata biosfere „Golija-Studenica” od podjednakog značaja za očuvanje statusa, prezentaciju i turističku valorizaciju zaštićenog kulturnog predela. U gradovima Srbije traje proces razgrađivanja urbanog identiteta i ambijentalnih/ pejzažnih vrednosti, različitog intenziteta. Eklatantan primer je intenzivno i ubrzano razgrađivanje nasleđene urbane matrice i ambijentalnih vrednosti Vračara, koje vodi kako gubitku kvaliteta te gradske celine i njene ekskluzivnosti, tako i slike urbanog pejzaža i memorije grada. Takva „razgraditeljska” praksa ne bi smela da zadesi jednu od najatraktivnijih i najznačajnijih celina urbanog pejzaža Beograda, tzv. „zeleno srce” grada, to jest zonu Kalemegdan – šume u forlandu Dunava – Ratno ostrvo – park „Mira” pored ušća Save – Zemunski kej. Ako Beograd nema umetničke i ambijentalne resurse velikih evropskih metropola – lidera gradskog turizma, jedini je grad na Dunavu koji raspolaže atraktivnom kombinacijom kontrastnih ambijentalnih i pejzažnih celina na ušću dve reke. Najveći je kontrast između pojasa šume na neregulisanoj levoj obali Dunava i Ratnog ostrva, s jedne strane, i izgrađenih celina na njegovoj regulisanoj desnoj obali (Zemun i celine nizvodno od Kalemegdana). Sledeći je


Slika 58. Ambijentalne/pejzažne celine tzv. „zelenog srca” Beograda

kontrast između gusto izgrađenog starog jezgra grada sa fortifikacijom u zelenilu, s jedne strane, i otvorenih prostora (zelenila) novog dela grada sa novim centrom koji se postepeno formira na prostoru od zgrade „Ušća” prema Centru „Sava”. Atraktivnosti ovog prostora doprinose sektori obale Save i Dunava sa šetalištima i zelenilom, bez jakih saobraćajnica. Po realizaciji planiranog izmeštanja železničke pruge i tranzitnog saobraćaja s prostora Donjeg Kalemegdana, to može da postane turistički najatraktivniji prostor grada. Do tog vremena, njegova atraktivnost može da se poveća razvojem gradskog, javnog rečnog saobraćaja i intenzivnijim korišćenjem i kombinovanjem različitih vidova kretanja, razgledanja (iz vazduha, sa reka i šetnjom kroz grad – slika 58) i aktivnosti, kao i uvođenjem komunalnog reda i arhitektonskog ujednačavanja izgleda splavova duž rečnih obala. Ambijentalni i pejzažni resursi Srbije svrstavaju se u komplementarne turističke resurse.

TURIZAM I PROSTOR


4. TURISTIČKA VALORIZACIJA PROSTORA I RESURSA Turistička valorizacija prostora predstavlja postupak kompleksne ocene njegove atraktivnosti i potencijala za razvoj različitih turističkih aktivnosti i vidova turizma, odnosno potencijala za kreiranje turističkih proizvoda. Podrazumeva i revalorizaciju atraktivnosti prostora za razvoj turizma i formiranje turističkih proizvoda u odnosu na promene turističke tražnje. Zasniva se na valorizaciji postojećih i potencijalnih prirodnih i antropogenih turističkih resusa. Pojedini autori (Stanković, 2000:164-165) izdvajaju kao osnovne elemente njihove turističke valorizacije: atraktivnost, geografski položaj, udaljenost i saobraćajnu povezanost sa emitivnim turističkim područjima. Predmet turističke valorizacije može da bude samo jedna vrsta turističkih resursa. Kada je reč o valorizaciji određenog prostora, predmet valorizacije su: svi postojeći i potencijalni turistički resursi, njihova komplementarnost i, eventualna, konfliktnost; pogodnosti položaja (distanca) u odnosu na emitivna tržišta, turističke pravce i konkurentska receptivna turistička područja; postojeća i potencijalna saobraćajna dostupnost prostora iz emitivnih područja – najvećih emitivnih centara (vrste i kvalitet objekata saobraćajne infrastrukture; vreme, cene, modaliteti, kvalitet i bezbednost putovanja) i dr. Turistička valorizacija prostora predstavlja postupak kompleksne ocene njegove atraktivnosti i potencijala za razvoj različitih turističkih aktivnosti i vidova turizma, odnosno potencijala za kreiranje turističkih proizvoda. Zasniva se na valorizaciji postojećih i potencijalnih prirodnih i antropogenih turističkih resusa. Primenom različitih metoda i faktora valorizacije (videti više: Stanković, 2000:165-194) obavlja se složen postupak klasifikacije (identifikacija i analiza atraktivnih svojstava, prostornog obuhvata, razmeštaja i dr.) i kategorizacije/rangiranja turističkih resursa (vrednovanje prema važnosti, sezonalnosti, komplementarnosti i dr.). Sintezna ocena atraktivnosti turističkih resursa zasniva se na oceni njihovog ukupnog potencijala i značaja za razvoj masovnog, ekskluzivnog ili alternativnog koncepta turizma, određenih vidova turizma i celogodišnje turističke ponude u analiziranom prostoru, kao i na komparativnoj oceni značaja u odnosu na turističke resurse (konkurentskih) receptivnih prostora u neposrednom i širem okruženju.


Već na osnovu sintezne ocene atraktivnosti turističkih resursa može preliminarno da se proceni: da li analiziran prostor treba planirati i razvijati kao turistički prostor (sa kompleksnim ili samostalnim turističkim resursom); da li bi atraktivnost resursa analiziranog prostora mogla da, integrisanjem turističke ponude, doprinese povećanju atraktivnosti prostora s komplementarnim turističkim resursima u njegovom funkcionalnom i neposrednom okruženju; da li koncentracija manje atraktivnih turističkih resursa (na celom ili delu prostora) omogućava njihovo objedinjavanje sa turističkom ponudom turistički atraktivnijih prostora u neposrednom ili regionalnom okruženju; da li se radi o pojedinačnim, potencijalnim turističkim resursima relativno male atraktivnosti (na celom ili delu prostora) koji se mogu valorizovati samo uključivanjem u turističku ponudu drugih turistički atraktivnih prostora, ako se nalaze u njihovom neposrednom okruženju. U delu 2.1.1. ovog poglavlja dat je primer valorizacije turističkih resursa i izdvajanja planinskih područja, kao osnove za definisanje obuhvata i ranga značaja planinskih turističkih zona i regija na teritoriji Srbije. Polazeći od sintezne ocene atraktivnosti turističkih resursa i preliminarne procene potencijala analiziranog prostora za razvoj turizma, u procesu prostornog planiranja obavljaju se analize i ocene potencijala i ograničenja, utvrđuju potrebe i mogućnosti za povećanje atraktivnosti analiziranog prostora za: (i) iniciranje razvoja, (ii) intenziviranje razvoja, zaokruživanje i kompletiranje turističke ponude, (iii) očuvanje i unapređenje postojeće turističke ponude, i (iv) integrisanje s ponudom funkcionalnog i neposrednog, ili regionalnog okruženja. U procesu prostornog planiranja analiziraju se i vrednuju: potencijali i ograničenja prostora za razvoj turizma – postojećih i potencijalnih prostornih celina i lokacija za razvoj i organizaciju sadržaja turističke ponude u prostoru (npr. udaljenost lokacija od najatraktivnijih turističkih resursa, mogućnost izbora između više potencijalnih lokacija itd.); prirodnih resursa (npr. distanca, kapacitet i raspoloživost lokalnih izvorišta vode za piće za turističke potrebe), prirodnih i kulturnih dobara/nasleđa (potencijal atraktivnog turističkog resursa i ograničenja režima zaštite i korišćenja dobara), lokalnih zajednica (npr. autentične kulturne vrednosti, komplementarnost i konfliktnost ekonomskih aktivnosti lokalne zajednice i turističkih aktivnosti itd.) i ljudskih resursa; stanje i mogućnosti unapređenja zaštite turističkih resursa i životne sredine – zaštita turističkih resursa, celina i lokacija za razvoj turističkih sadržaja od degradacije i korišćenja za druge namene; usklađenost vrste i razmeštaja

TURIZAM I PROSTOR


turističkih aktivnosti, kretanja i kapaciteta sa režimima zaštite i kapacitetom prostora prirodnih i kulturnih dobara; stanje i mere zaštite i unapređenja kvaliteta životne sredine; i ograničenja postojećeg i mogućnosti unapređenja nivoa uređenosti prostora za razvoj turizma – organizacija (koncentracija, disperzija, koncentrisana disperzija) i razvoj sadržaja turističke ponude u prostoru (raznovrsnost, povezanost, kvalitet i kapaciteti turističko-rekreativne infrastrukture i suprastrukture; organizacija, kvalitet i diverzifikovanost usluga); razvoj mreže centara i naselja i njihovih turističkih funkcija; kvalitet saobraćajne povezanosti sadržaja turističke ponude u prostoru (vrste, kvalitet i opsluženost prostora mrežom objekata saobraćajne infrastrukture, modaliteti, organizacija i kvalitet saobraćaja – javni prevoz, specijalizovan prevoz turista i dr.); kvalitet opremljenosti prostora i sadržaja turističke ponude tehničkom infrastrukturom (vrste, razvijenost i kvalitet mreže objekata vodoprivredne, energetske i telekomunikacione infrastrukture) i zelenom infrastrukturom (parkovske površine, zeleni koridori, zelenilo duž različitih staza i dr.); očuvanost pejzaža i ambijentalnih celina, arhitektonski kvalitet objekata (uklapanje u pejzaž, estetske vrednosti, stepen završenosti objekata – u prvom redu omalterisanost, i dr.); kvalitet komunalnih usluga i održavanje čistoće (npr. organizacija prikupljanja i odnošenja čvrstog komunalnog otpada) i dr.

U procesu prostornog planiranja integralno se valorizuju potencijali i ograničenja za razvoj turizma, i utvrđuju potrebe i mogućnosti da se zaštitom i uređenjem prostora poveća njegova atraktivnost za kreiranje turističkog proizvoda.

Kada se valorizuje prostor jedne zemlje, polazeći od sintezne ocene atraktivnosti turističkih resursa, u procesu prostornog planiranja izdvajaju se i diferenciraju turističke zone i regije na osnovu turističke tražnje i atraktivnosti prostora. Za izdvajanje i diferencijaciju turističkih zona i regija koriste se kriterijumi prostornog rasporeda – udaljenosti značajnijih emitivnih tržišta (centara), s jedne strane, i najbližih, postojećih i potencijalnih, turističkih regija susednih zemalja, s druge. Na ovaj način može da se diferencira značaj turističkih zona i regija u odnosu na četiri nivoa turističke tražnje, i to: lokalni/opštinski, regionalni, nacionalni i međunarodni. Ovaj pristup primenjen je za izdvajanje i diferencijaciju turističkih zona i regija u Prostornom planu Republike Srbije (videti poglavlje IV, deo 3.1.).


Preporuke za buduće čitanje Potpoglavlje 2. Stanković S., 2000, Turistička geografija, Geografski fakultet, Beograd Šećibović R., Maksin-Mićić M., Komlenović Đ., Manić E., 2006, Uvod u geografiju turizma sa osnovama prostornog planiranja, CID – Ekonomski fakultet, Beograd Potpoglavlje 3. Arnason H.H., 1975, Istorija moderne umetnosti, Jugoslavija, Beograd Dimitrijević K., 1979, Naiva u Jugoslaviji – Mali leksikon slikara i vajara, BIGZ, Beograd Janson H.W., 1965, Istorija umetnosti, Jugoslavija, Beograd Jovanović M., 1979, Narodna nošnja u Srbiji u XIX veku, Srpska akademija nauke i umetnosti, Beograd Nedeljković M., 1990, Godišnji običaji u Srba, Vuk Karadžić, Beograd Trifunović L., 1988, Jugoslavija – umetnički spomenici, Jugoslovenska knjiga, Beograd

Pitanja za razgovor i vežbe Podsetiti se gimnazijskog (srednjoškolskog) gradiva iz geografije. Na primer: Gavrilović Lj., Gavrilović D., 2004, Geografija - za I razred gimnazije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd; ili Rodić D., 1993, Geografija – za I i III razred srednje škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. Koristeći udžbenik Stankovića na geografskoj karti Srbije analizirati i izdvojiti prirodne turističke resurse: jezera, reke i termomineralne izvore i uočiti njihovu povezanost sa magistralnim i regionalnim putevima, železničkom prugom i/ili srednjim i malim aerodromima. Koristeći podelu visokoplaninskih masiva iz teksta potpoglavlja 2.1.1. na geografskoj karti Srbije analizirati njihov položaj u odnosu na velike urbane centre u Srbiji i povezanost sa magistralnim i regionalnim putevima, železničkom prugom ili srednjim i malim aerodromima. Izračunati i uporediti dužinu putovanja (potrebno vreme), to jest njihovu dostupnost iz pojedinih emitivnih centara. Koristeći Trifunovića i kartu iz Prostornog plana Republike Srbije (slika 55, potpoglavlje 3.2.), na geografskoj karti Srbije analizirati i izdvojiti zone iz plana i druge zone, ili pojaseve koji bi bili interesantni za formiranje puteva kulture u Srbiji. Na osnovu obavljenih analiza, predložiti jednodnevne i dvodnevne itinerere (planove puta) izleta za tranzitne putnike na Dunavu ili u koridoru 10 kroz Srbiju, kao i za turiste od 18 do 24 godina koji dolaze na kratki gradski odmor u Beograd ili Novi Sad.

TURIZAM I PROSTOR


Rezime III poglavlja Pod pojmom turističkog resursa podrazumevaju se atraktivni prirodni i kulturni resursi i dobra, odnosno elementi prostornog sistema, koji imaju podsticajno dejstvo na turistička kretanja radi zadovoljavanja širokog spektra turističkih potreba i kreiranja željenog turističkog proizvoda. Prema atraktivnim svojstvima – rekreativnim, kuriozitetnim, estetskim i svojstvima znamenitosti, turistički resursi mogu da se valorizuju kao kompleksni, samostalni i komplementarni. Prema genezi se klasifikuju na prirodne i antropogene turističke resurse. Odlikuju se međusobnom uslovljenošću, prožimanjem i komplementarnošću. Prirodni resursi imaju naglašena rekreativna svojstva. Sa porastom urbanog u ukupnom svetskom stanovništvu raste atraktivnost prirodnih turističkih resusa sa očuvanom prirodom, rekreativnim, estetskim i/ili kuriozitetnim svojstvima. Uobičajena je podela prirodnih turističkih resursa na: geomorfološke, klimatske, hidrografske i vegetaciju – biljni i životinjski svet. Najatraktivniji geomorfološki resursi jesu obale mora i okeana i planine, a najatraktivniji hidrološki resurs okeani i mora. Najznačajniji geomorfološki resursi u Srbiji jesu planine, klisure i kanjoni, obale reka i jezera, rečna i jezerska ostrva, pećine i jame, dok su najznačajniji hidrološki resursi jezera, reke, termomineralni izvori i vlažna područja. Prema pogodnostima za razvoj celogodišnje turističke ponude izdvaja se šest visokoplaninskih područja (u visinskoj zoni iznad 1500 mnv) sa svojim srednjeplaninskim okruženjem – masivi Prokletija, Šarplanine, Kopaonika, Stare planine, Krajišta sa Vlasinom i Golije. Svrstavaju se u kompleksne turističke resurse, dok se svi ostali prirodni resursi svrstavaju u samostalne ili komplementarne turističke resurse. Antropogeni turistički resursi nastaju kao rezultat materijalne i duhovne kulture društva u prostoru i vremenu. Obuhvataju umetnička, graditeljska, naučna, tehnička i druga dostignuća društva i specifična obeležja kulture, shvaćene kao ukupan način života ljudi kroz različite civilizacijske epohe u pojedinim oblastima sveta. Kod antropogenih resursa preovlađuju estetska, kuriozitetna i svojstva znamenitosti. S porastom interesovanja ljudi za kulturu, povećava se značaj kulturnih vrednosti i njihove autentičnosti, time i atraktivnost antropogenih turističkih resursa. Uobičajena je podela antropogenih turističkih resursa na: etnografske, umetničke, ambijentalne − pejzažne i manifestacije, kojima se mogu dodati i posebno izgrađene atraktivnosti (rekreativne i zabavne). U samostalne turističke resurse pojedinačno mogu da se svrstaju samo najatraktivniji umetnički, ambijentalni ili pejzažni resursi izdvojeni van gradskih turističkih centara (npr. piramide u Gizi); više atraktivnih umetničkih resursa koncentrisanih po zonama i pojasevima razvoja civilizacije (npr. dvorci Loare, arheološka nalazišta i fortifikacije duž Dunava i sl.), ili kada se koriste za organizaciju manifestacija, odnosno kada poprime i odlike manifestacija.


Najatraktivnije su kombinacije više antropogenih resursa u gradskim turističkim centrima (primer Pariza) ili kulturnim pejzažima (primer Toskane), kada mogu da se svrstaju u kompleksne ili samostalne turističke resurse. Većina antropogenih resursa svrstava se u komplementarne resurse drugim, antropogenim i prirodnim turističkim resursima.

U Srbiji nisu dovoljno valorizovani raznovrsni etnografski turistički resursi različitih etniciteta i konfesija, kao ni specifična obeležja njihovog svakodnevnog načina života s brojnim varijetetima po predeonim celinama i oblastima. U pogledu atraktivnosti može da se izdvoji kulturno nasleđe praistorije, antičkog Rima i srednjeg veka. U samostalne turističke resurse bi, uslovno, moglo da se svrsta samo više atraktivnih umetničkih, pejzažnih i etnografskih resursa koncentrisanih po pojedinim zonama i u pojasevima duž glavnih koridora u dolinama Dunava, Morave, Ibra i drugih reka, ili Sremski Karlovci zaštićeni kao kulturno-istorijska celina. Turistička valorizacija prostora predstavlja postupak kompleksne ocene njegove atraktivnosti i potencijala za razvoj različitih turističkih aktivnosti i vidova turizma, odnosno potencijala za kreiranje turističkih proizvoda. Podrazumeva i revalorizaciju atraktivnosti prostora za razvoj turizma i formiranje turističkih proizvoda u odnosu na promene turističke tražnje. Polazeći od ocene atraktivnosti turističkih resursa, u procesu prostornog planiranja obavljaju se analize i ocene potencijala i ograničenja, utvrđuju potrebe i mogućnosti za povećanje atraktivnosti analiziranog prostora.

IV POGLAVLJE

TURIZAM I PROSTOR

162 Turistički proizvodi i područja

TURISTIČKI PROIZVODI I PODRUČJA

Ciljevi poglavlja:

Razumeti razlike između koncepcija razvoja turizma i njihov uticaj na modifikaciju postojećih i kreiranje novih turističkih proizvoda Upoznati se sa planiranim ključnim turističkim proizvodima Srbije Upoznati se sa planiranim turističkim područjima Srbije i shvatiti značaj integrisanja turističke ponude u prostoru Sagledati razlike između planiranih turističkih područja i klastera Srbije

TURIZAM I PROSTOR 163 Turistički proizvodi i područja

IV TURISTIČKI PROIZVODI I PODRUČJA 1.

KONCEPCIJE I VIDOVI TURIZMA

U razvoju turizma značajnu ulogu imale su različite koncepcije praćene brojnim vidovima turizma, odnosno raznovrsnim turističkim proizvodima. Zapravo je reč o procesu redefinisanja postojećih i razvoja novih koncepcija i proaktivnog kreiranja turističkih proizvoda, s tim što su promene znatno intenzivnije i dinamičnije kada su u pitanju turistički proizvodi. S promenama u koncepciji i pristupu u usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Promene u shvatanju uloge države i tržišta u usmeravanju i upravljanju razvojem, otklon od koncepta ekonomskog rasta i promovisanje koncepta održivog/uravnoteženog razvoja uslovili su preispitivanje dominantnog koncepta konvencionalnog masovnog turizma, pojavu koncepta alternativnog turizma, a potom zagovaranje i primenu koncepcije održivog razvoja turizma. Kako će o održivom razvoju turizma biti nešto više reči u poglavlju V udžbenika, ovde se ukazuje samo na osnovne tendencije i razlike među koncepcijama razvoja turizma – konvencionalnog masovnog (starog) i alternativnog (novog) turizma (videti više: Weaver, 2006:38-72). Konvencionalni masovni (stari) turizam zasnovan je na standardizovanim i čvrsto upakovanim putovanjima, po principu proizvodne linije, s neograničenim rastom koji nije uvažavao vrednosti resursa i okruženja. Alternativni (novi) turizam predstavlja odgovor na rezultate masovnog turizma i kvalitativne promene u turističkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na konceptu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike (obostrano koristan za turiste i lokalne zajednice) i individualno orijentisan. Može da se shvati i kao koncept koji je prethodio ideji održivosti i koji podržava održivi razvoj turizma.

Promene u shvatanju uloge države i tržišta, praćene primenom koncepcije održivog/uravnoteženog razvoja, u usmeravanju i upravljanju razvojem uslovile su preispitivanje koncepta konvencionalnog masovnog turizma, pojavu koncepta alternativnog turizma, zagovaranje i primenu koncepcije održivog razvoja turizma. Alternativni turizam jeste fleksibilan, zanovan na koncepciji održivog razvoja i odgovorne razmene za sve učesnike i individualno orijentisan.

TURIZAM I PROSTOR


Prema Viveru (ibid.) široka je i otvorena lepeza turističkih proizvoda koji odgovaraju konceptu konvencionalnog masovnog, ili alternativnog turizma. Pojedini turistički proizvodi mogu da budu kreirani u okviru oba koncepta – npr. religijski, urbani, kulturološki i turizam edukacije, dok se drugi kreiraju s odlikama jednog, ali mogu da poprime i pojedine odlike drugog koncepta. Konceptu alternativnog turizma odgovaraju turistički proizvodi kao što su: ekoturizam, farmerski ili agroturizam, zatim domaćinski (smeštaj u domaćinstvima) i turizam volonterskih aktivnosti (kojima se turisti na volonterskoj osnovi uključuju u organizovane akcije na unapređenju kvaliteta življenja, zaštiti turističkih resursa ili životne sredine destinacije), “backpacking” turizam (duža individualna putovanja s malo prtljaga, u rancu ili vreći) i dr. Međutim, i ekoturizam i farmerski turizam mogu da poprime pojedine odlike masovnog turizma. Usled toga, Viver izdvaja pet grupa ključnih karakteristika turističkih proizvoda, na osnovu kojih mogu da se klasifikuju na konvencionalan ili alternativni tip. Ako je masovni turizam zasnovan na brzom, nekontrolisanom, kratkoročnom i sektorskom pristupu razvoju, alternativni turizam se zasniva na sporom, kontrolisanom, dugoročnom i integralnom pristupu razvoju. Za masovni turizam karakteristično je organizovanje velikih grupa turista, sa fiksnim programom i usmerenim aktivnostima koje, uglavnom, zadovoljavaju njihove turističke potrebe, te turisti imaju pasivnu ulogu u kreiranju turističkog proizvoda. U alternativnom turizmu učestvuju pojedinci ili porodice, koji samostalno, često i spontano, odlučuju o izboru kretanja i turističkim aktivnostima. Usled toga su zahtevni i imaju aktivnu ulogu u kreiranju turističkog proizvoda. U masovnom turizmu se očekuje uobičajena atraktivnost prostora, ali može da bude opredeljujuća namenski izgrađena atraktivnost ili kreirani doživljaj. Za alternativni turizam opredeljujuća je autentičnost turističkog područja u pogledu očuvanih vrednosti prirodnih i kulturnih dobara i resursa, socijalnog integriteta i kulturnog identiteta lokalne zajednice. Zbog toga alternativni turizam podrazumeva aktivno uključivanje lokalne zajednice u turizam, ne kao dominantnu, već komplementarnu ekonomsku aktivnost čiji su nosioci lokalni investitori i preduzeća. Za lokalnu zajednicu to znači i mogućnost obezbeđenja dodatnog izvora prihoda za domaćinstva, kontrolisan razvoj turizma, uređenje i izgradnju prostora i poboljšanje kvaliteta života lokalne zajednice (ibid). Približavanje koncepcija masovnog i alternativnog turizma, kao i ekskluzivnog turizma, odvijaće se sa stanovišta primene pristupa, principa i kriterijuma održivog razvoja, pre svega u pogledu zaštite i održivog korišćenja turističkih resursa i uređenja prostora. Polazeći od atraktivnosti prostora, mudrog korišćenja turističkih i drugih, prirodnih i stvorenih/antropogenih resursa, može da se očekuje formiranje različitih kombinacija međusobno kompatibilnih turističkih proizvoda, konvencionalnog i alternativnog tipa, na određenom turističkom području/ centru.


Kada se radi o različitim vidovima turizma, zapravo je reč o dinamičnom procesu modifikacije tradicionalnih (primorski, planinski, urbani, zdravstveni, religijski, nautički, manifestacioni, ruralni i dr.) i razvoja novih vidova turizma (kulturološki, ekoturizam, avanturistički, tematski i dr.), njihovog međusobnog prožimanja i promene značaja pojedinih vidova turizma s promenama turističke tražnje za raznovrsnim, ili pojedinim specifičnim turističkim proizvodima. Usled toga se u literaturi mogu sresti, na prvi pogled, različite klasifikacije vidova turizma. Istovremeno se sve veća pažnja poklanja turističkim proizvodima, kao rezultat promena u turističkim potrebama, kretanjima i aktivnostima. Pojedini autori koriste termin vidovi turizma ili kategorije poseta (Unković, Zečević, 2004:439440), zatim oblici turizma – selektivni i specijalni (Živković, 2006:64-71), kao i vrste turizma (Stanković, 2000:232-233; Šećibović i os., 2006:59-72), drugi govore o oblicima turističkih kretanja (Lazić, Košić, 2004:60-75), dok se veći broj autora opredelio za turističke proizvode (Weaver, 2006; Horwath Consulting Zagreb&Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu – Strategija turizma Republike Srbije, 2005; Bakić, 2003 i dr.). U ovom poglavlju fokus je na sažetom prikazu ključnih turističkih proizvoda Srbije u budućnosti. Ukazaće se samo na jedan vid turizma ili turističkog proizvoda – ekoturizam, koji je značajan iz aspekta održivog razvoja turizma, verovatno i kao turistički proizvod Srbije, a nije posebno naznačen u sektorskom planskom osnovu – Strategiji razvoja turizma Republike Srbije (o ostalim vidovima turizma i turističkim proizvodima videti više u knjigama navedenih autora, kao i: Hall, Page, 2002). Ekoturizam je zasnovan na koncepciji održivog razvoja turizma. Uključuje i elemente ruralnog i kulturološkog turizma, kao i pojedine elemente urbanog turizma (tzv. „urbani ekoturizam ” , videti: Weaver, 2006:200-201). Može da se definiše kao ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relativno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirodnog i kulturnog nasleđa i predela (prirodnog ili bliskog prirodnom), promovisanja i uključivanja u zaštitu i unapređenje tih vrednosti, životne sredine i lokalnih zajednica.

Ekoturizam može da se definiše kao ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relativno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti relativno očuvane prirode, promovisanja i uključivanja u zaštitu i unapređenje tih vrednosti, životne sredine i lokalnih zajednica.

TURIZAM I PROSTOR


Prema Viveru (videti više: ibid., 191-208), tri su ključna kriterijuma za definisanje ekoturističkog proizvoda: atraktivnost prostora primarna aktraktivnost, zasnovana na relativno očuvanoj prirodi i prirodnim vrednostima i retkostima, koje pobuđuju interesovanje na nivou celog ekosistema (npr. kišne šume, koralni grebeni i dr.), ili odabranih komponenti ekosistema, to jest izuzetnih, retkih ili atraktivnih biljnih i životinjskih vrsta – npr. mega fauna (gigantske pande, planinske gorile i sl.) ili mega flora (šume sekvoje i sl.); sekundarna atraktivnost, zasnovana na kulturnim uticajima, nasleđu i odlikama predela, gde je osnovno prisustvo direktnog ili indirektnog antropogenog uticaja na ekosisteme, kao polazište za interpretaciju i razumevanje ekosistema i predela (prirodnog i kulturnog); obrazovna interakcija primarna je motivacija turista za učenjem, radi upoznavanja i boljeg razumevanja prirode, preduzimanja aktivnosti na očuvanju i unapređenju prirodnih i kulturnih dobara i resursa ekodestinacije; sekundarna je motivacija turista da prihvate odgovorno delovanje i upražnjavanje ekološke orijentacije, kako u toku boravka u ekodestinaciji, tako i u svakodnevnom životu; očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturna održivost primarna je primena najbolje strategije održivog razvoja turizma, posebno na minimiziranju potrošnje neobnovljivih resursa (prioritetno vode za piće i energije – primer izgradnje objekata po principima bioklimatske i solarne arhitekture i dr.) i brzo otklanjanje svih, eventualnih, negativnih efekata razvoja ekoturizma na prirodne vrednosti i životnu sredinu; podrazumeva aktivno učešće lokalne zajednice, privatnog sektora (mala i srednja preduzeća), korišćenje ili remodelovanje postojećih izgrađenih fondova i obezbeđenje dodatnih ili alternativnih izvora prihoda za lokalno, pretežno ruralno stanovništvo (usluge vodičke službe, ekokonačište, rekreativne aktivnosti i dr.); podrazumeva povećanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva i očuvanje kulturnog identiteta lokalne zajednice – očuvanjem lokalne kulture, tradicije i veština, tradicionalne arhitekture, povećanjem samosvesti i samopoštovanja lokalnog stanovništva, edukacijom i uključivanjem žena i mladih u pružanje usluga i lokalnih proizvoda ekoturistima i dr. U motivaciji za obrazovanjem i učenjem o prirodi i ekosistemima leži osnovna razlika između ekoturizma i drugih turističkih proizvoda zasnovanih na prirodnim turističkim resursima. Dok ekoturizam ostvaruje korist za zaštitu područja i lokalne zajednice u ekološkoj, ekonomskoj i sociokulturnoj sferi, dotle putovanja u prirodu


predstavljaju pasivno upoznavanje i uživanje u očuvanoj prirodi i njenim estetskim svojstvima, to jest namenjeno je samo zadovoljavanju pojedinih turističkih potreba. Na primer, turista koji putuje u prirodu posmatra ptice. Ekoturista ide da posmatra ptice sa lokalnim vodičem, uključuje se finansijski (takse i ulaznice, obezbeđivanje donacija i dr.), promotivno (u mestu svog stalnog boravka) i fizički u aktivnosti oko čuvanja njihovog i staništa drugih ugroženih vrsta, daje doprinos lokalnoj privredi (odseda u lokalnom ekokonačištu, koristi lokalne ekoproizvode i usluge lokalnog stanovništva i dr.). Varijacije ova tri kriterijuma opredeljuju dva tipa ekoturističkog proizvoda – sveobuhvatan (čvrst) i minimalistički (meki) tip. Sveobuhvatan ekoturistički proizvod podrazumeva primenu integralnog pristupa u kreiranju proizvoda – upoznavanje i podsticanje dubljeg razumevanja prirode i boravak u funkciji očuvanja vrednosti i resursa, uz minimalističke zahteve u pogledu smeštaja i usluga. Ovaj tip odgovara konceptu alternativnog turizma, s malim grupama koje su orijentisane na duža specijalizovana putovanja sa intenzivnijim (mentalnim i fizičkim) iskustvima i dubljim doživljajem prirode. Minimalistički ekoturistički proizvod pruža osnovno upoznavanje i relativno površno razumevanje prirode. Može da bude na granici održivosti, to jest da ima negativne uticaje na održivi razvoj ekodestinacije. Upravo je ovaj tip pogodan za poprimanje pojedinih odlika koncepta masovnog turizma, to jest masovnog ekoturizma, čija održivost ne mora (primer Nacionalnog parka Veliki kanjon Kolorada), ali može da bude dovedena u pitanje (ibid.).

2.

TURISTIČKI PROIZVODI SRBIJE

Prema Bakiću (2003:145) integrisani turistički proizvod može da se definiše kao funkcionalni spoj više elemenata proizvođača na strani turističke ponude, pri čemu se njegovo konačno uobličavanje postiže izborom i miksiranjem tih elemenata koje za dato turističko područje vrše sami turisti. Prema predviđanju Svetske turističke organizacije (WTO), najveći rast turističkog prometa u narednom periodu očekuje se za sledeće turističke proizvode: sunce i more – interkontinentalna i kombinovana putovanja, sportski turizam – zimski i letnji, avanturistički turizam, turizam u prirodi, kulturološki turizam, urbani turizam, ruralni turizam, brodska krstarenja, tematski parkovi, sastanci i konferencije, i zdravstveni turizam. Strategijom razvoja turizma Republike Srbije (2006) utvrđeno je da su za Srbiju u periodu 2005–2015. godine posebno interesantni sledeći turistički proizvodi: gradski odmor, poslovni turizam,

TURIZAM I PROSTOR


planine i jezera, kružna putovanja, zdravstveni turizam, nautika, događaji, specijalni interesi, ruralni turizam.

Pod gradskim odmorom podrazumeva se kratak odmor koji, obično, traje između jednog i pet dana, ponekad i duže. Predstavlja treći ili četvrti odmor u toku godine, deo glavnog odmora ili kružnog putovanja po gradovima. Najčešće je kombinacija posla i provoda, sa osnovnim aktivnostima: upoznavanje kulturnog nasleđa i drugačije kulture, učešće u događajima, uživanje u šopingu i noćnom životu. Zbog toga ovaj proizvod nije sezonalan. Njegov razvoj usko je povezan sa direktnim vazdušnim linijama tzv. “low-cost” avioprevoznika, jer je sve više turista koji samostalno organizuju sve aspekte putovanja. Lideri ovog turističkog proizvoda jesu: Pariz, Amsterdam, Rim, Barcelona, Prag, London, Berlin i Beč. Procenjeno je da će se Beograd (slika 59), potom i pojedini drugi gradovi Srbije, razvijati u destinacije gradskog odmora (Strategija turizma Republike Srbije – prvi fazni izveštaj, 2005:63-65, 118-119).

Slika 59. Destinacije gradskog odmora – Pariz, Amsterdam, Beograd

Proizvod poslovnog turizma uključuje lice koje putuje u određenu destinaciju iz profesionalnih razloga. MICE proizvod – poslovni i korporativni sastanci (Meetings), motivacijska/podsticajna putovanja (Incentive), seminari, programi obrazovanja i treninga, konvencije i kongresi (Conventions&Congresses), poslovni sajmovi i izložbe (Fairs&Exhibitions) – predstavlja organizovan oblik putovanja s poslovnom


motivacijom. Najveći broj poslovnih putovanja traje do 3 dana, u retkim slučajevima i do 7 dana, kada uključuju i tzv. produžetke poslovnih putovanja. Pored poslovnih, glavne turističke aktivnosti su slične kao kod gradskog odmora, s dodatkom rekreativnih aktivnosti. MICE proizvod ima blagu sezonalnost (kasno proleće i rana jesen). Odvijanje poslovnih i obrazovnih aktivnosti podrazumeva vrhunski, ili vrlo visok kvalitet i kapacitet smeštajnih (hoteli), specijalizovanih objekata (kongresne i konferencijske sale i centri, sajamski i izložbeni prostori, gradski/nacionalni biznis biro i dr.) i svih vrsta usluga, uz njihovu laku dostupnost. Najpopularnije destinacije za održavanje velikih MICE događaja jesu Barcelona, Beč, Singapur, Berlin i Hong Kong. Procena konkurentnosti ponude MICE proizvoda vezuje se za destinacije gradskog odmora u Srbiji (ibid., 66-69, 119-120). Poslednjih 15 godina proizvod planine i jezera razvija se kao celogodišnja ponuda programa sa različitim turističko-rekreativnim aktivnostima. Može da se podeli na letnji (jun-septembar) i zimski odmor (oktobar-april). Letnji odmor na planini najčešće je treći odmor u godini koji traje između 5 i 7 dana, a ako je vezan uz jezero 7-14 dana. Primaran je odmor na suncu i svežem vazduhu, uz razne blage aktivnosti, uživanje u prirodnim i kulturnim atraktivnostima, a sekundarna gastronomija. Letnji odmor može da se sastoji od sledećih aktivnosti: letnji program sunce i jezero – kupanje, sunčanje i wellness, sportovi na vodi (veslanje, jedrenje), planinarenje, pešačenje i aktivnosti u prirodi, jahanje, brdski biciklizam, paraglajding, zmajarenje i dr. Letnji odmor na planini i jezeru predstavlja alternativu turističkom proizvodu sunce i more. Zimski odmor na planini jeste aktivan odmor sa skijanjem i drugim zimskim aktivnostima, praćen zabavom, šopingom, gastronomijom i noćnim životom. Sastoji se od ponude sledećih aktivnosti: alpsko, nordijsko i telemark skijanje, snowboarding, sankanje i dr. Skijaški odmor je, uglavnom, drugi odmor u godini koji traje najčešće 7 dana, a samo izuzetno i do 14 dana. Slika 60. Centar Interlaken (Švajcarska) u Alpskoj turističkoj regiji – primer turističkog proizvoda planina i jezero s celogodišnjom ponudom Izvor: Ski Maps European Ski Resorts, 2004

Najpopularniji zimski centri u Evropi nalaze se u Alpskoj turističkoj regiji (slika 60), Švedskoj, Slovačkoj Bugarskoj–Borovetz (ibid., 70-73, 122-123). U Srbiji, pored relativno afirmisanog zimskog centra Kopaonik (slika 61), planiran je razvoj još nekoliko visokoplaninskih turističkih područja i centara (više u delu 3. ovog poglavlja).

TURIZAM I PROSTOR


Kružna putovanja (“touring”) su među najznačajnijim proizvodima u receptivnom turizmu, jer nude mogućnost da se upozna veći broj atraktivnih turističkih resursa za kratko vreme. Traju 3 do 4 dana. Postoje dve osnovne vrste – kružno putovanje u više zemalja, ili unutar granica određene zemlje/destinacije. Kako skoro svaka tura ima neku temu, razlikuje se pet glavnih tematskih kategorija – uživanje (bez posebne teme), scenografija (uživanje i proučavanje atraktivnosti prirodnih, umetničkih i ambijentalnih/pejzažnih turističkih resursa i autentične kulture), istraživanje (sopstvenih preferenci i posebnih interesa), egzotika (slično prethodnom, samo s ekstremnijim aktivnostima) i cruising (upoznavanje destinacije na neuobičajen način).

Slika 61. Turistički centar Kopaonik


Pored aktivnosti vezanih za temu kružnog putovanja, upražnjavaju se i druge aktivnosti kao što su: aktivnosti na otvorenom prostoru (pešačenje, biciklizam, posmatranje ptica, jedrenje, golf i dr.), šoping, gastronomija i dr. Očekuje se da će se, u budućnosti, ovaj proizvod zasnivati na: većem broju kratkih tura (do 3 dana), individualnom pristupu kreiranju i većoj fleksibilnosti pri odabiru tura, većem broju tura s elementima aktivnosti posebnih interesa i “last-minute” tura (ibid., 89-90, 120121). Kružne ture u Srbiji mogu da budu povezane s određenim temama, kao što su, na primer, Ibarska zona srednjevekovnog kulturnog nasleđa, Moravska zona antičkog limesa i srednjevekovnog nasleđa, razvoj evropskih civilizacija u predelu Dunavskog pojasa, naivna umetnost, etno putevi, putevi vina itd. Zdravstveni turizam ( „spa/wellness”) se zasniva na terapijama i tretmanima koji poboljšavaju zdravstveno stanje osoba sa zdravstvenim problemima. S druge strane, wellness turizam zasniva se na tretmanima koji omogućavaju održavanje dobrog zdravstvenog statusa osobe. U SAD wellness („osećati se dobro”) je stil života. Pod wellnessom se, po pravilu, podrazumeva trojstvo aktivnosti – opuštanje, kretanje i ishrana, koje se odnose na telesne i emotivne vidove, kao što su: pasivni (opuštanje masažom, kupkama i dr.), aktivni (individualno dozirane lagane vežbe) i konzumerski wellness (posebni prehrambeni proizvodi). Predstavlja kombinaciju elemenata zapadne fizikalne medicine sa elementima azijatske tradicionalne medicine, ayurveda, yoge, tai-chi-ja, gi gong-a itd. Motivi korisnika ovih turističkih proizvoda jesu: (i) bolje zdravlje, (ii) smanjenje prekomerne težine, efekata starenja, bola ili nelagodnosti, i (iii) uklanjanje stresa. Turistički proizvodi zasnovani su na zdravstvenim programima s različitim aktivnostima: relaksacija i tretmani lepote, obrazovni i programi ishrane za smanjenje težine, aktivnosti na otvorenom (pešačenje, biciklizam, golf i sl.), upoznavanje kulturnog i prirodnog nasleđa i lokalnih događaja. Tražnja za banjskim (“spa”) i wellness proizvodima konstantna je u toku cele godine. U budućnosti, primat će imati banjski/wellness turistički proizvodi sa medicinski zasnovanim programima. Međunarodno udruženje banja (International Spa Association) definisalo je 7 vrsta banjskih/wellness proizvoda: banja s mineralnim izvorima – u ponudi ima prirodne mineralne, termalne ili druge izvore koji se koriste za hidroterapijske tretmane; banjski zdravstveni centar – pruža kompletne zdravstvene i wellness usluge (banjske, konvencionalne i posebne tretmane i terapije); banjska destinacija – banja koja pruža mogućnost izbora usluga za poboljšanje životnog stila i zdravstvenog stanja (profesionalne banjske usluge, fitness, obrazovni programi i posebni jelovnici); banja hotel – u sklopu hotela ili banjskog centra koja pruža profesionalne banjske usluge sa wellness i fitness komponentama i posebnim jelovnicima; dnevna banja – banjski centar koji ima u ponudi profesionalne usluge na dnevnoj osnovi (najrazvijenija u zapadnoj Evropi);

TURIZAM I PROSTOR


klubska banja – prvenstveno nudi fitness, kombinovan sa profesionalnim banjskim uslugama na dnevnoj osnovi; banja na krstarećem brodu – banjski centar na brodu za kružna putovanja sa profesionalnim banjskim uslugama, wellness i fitness komponentama i posebnim jelovnicima (ibid., 77-79, 121-122). Kada je reč o razvoju spa/wellness turističkih proizvoda u Srbiji, Strategija razvoja turizma Republike Srbije (2006) ostala je na opštim stavovima, bez jasne koncepcije razvoja ovog proizvoda i banjskih centara, od kojih se spominje samo Sokobanja, za razliku od prvog faznog izveštaja ove strategije iz 2005. u kome se pominje i Vrnjačka Banja (uporediti sa delom 3. ovog poglavlja i kartom 2 u prilogu udžbenika). Globalni nautički proizvod sastoji se od dve osnovne vrste – more, s aktivnostima na moru i mirne vode (reke, jezera), s aktivnostima na mirnim vodama. Nautički turizam na mirnim vodama vezan je za plovidbu i korišćenje nautičke infrastrukture (marine, pristaništa i vezovi) i komplementarnih turističkih resursa, proizvoda i usluga u priobalju. Predstavlja drugi ili treći odmor u godini i traje između 5 i 10 dana. Svetsko nautičko tržište mirnih voda fokusirano je na Evropu, reku Nil i Daleki Istok (Yangtze). Nautički turizam na mirnim vodama obuhvata: (i) individualna krstarenja manjim brodovima (2 do 4 osobe); (ii) čarter – iznajmljivanje brodova i jedrilica (4 do 12 osoba), (iii) rečna krstarenja (brodovima za 20 do 300 osoba), i (iv) kombinovani proizvod čartera i rečnog krstarenja, iznajmljivanjem tzv. „teglenice” (“barge”), koja ima visok standard uređenja. Najznačajniji proizvod su rečna krstarenja u trajanju od 7 do 9 dana, najviše do 21 dan. Prednost kružnog putovanja rekama jeste zadržavanje na utvrđenim destinacijama, što omogućava razgledanje mesta i atraktivnih turističkih resursa u okolini, uključivanje u kulturna događanja i upražnjavanje aktivnosti posebnih interesa (posmatranje ptica, biciklizam, pešačenje i dr.). Dunav je najpopularnija reka za nautički turizam u svetu, popularniji od Nila, Yangtze-a, Volge i drugih reka. Očekuje se da će kružna putovanja Dunavom imati najveći rast u novim evropskim destinacijama (Slovačka, Mađarska, Rumunija) i u Srbiji (ibid.,86-88, 123; primer 16 i slika 62). Događaj predstavlja kontinuiranu aktivnost koja se odvija jednom godišnje, privlači posetioce iz okruženja i ima jak uticaj na kreiranje imidža destinacije. To je treće ili četvrto putovanje u godini i traje od jednog do 3 dana. Glavni tipovi događaja jesu: kulturne proslave – festivali, karnevali, verske manifestacije, istorijske komemoracije; umetnost i zabava – koncerti, izložbe, ceremonije dodele nagrada i sl.; ekonomija i trgovina – berze, potrošački sajmovi, događaji za prikupljanje humanitarne pomoći i sl.; sportska takmičenja – profesionalna ili amaterska; obrazovanje i nauka – seminari, radionice, kongresi i dr.,


rekreacija – igre i sport za zabavu, razonoda; politika i država – inauguracije, investicione konferencije, VIP posete i sl.

Primer 16. Turistički proizvodi na sektoru Dunava kroz Srbiju (slika 62) Na osnovu programa uređenja osnovnog nautičkog puta Dunavom kroz Srbiju (2005), predloženo je diferenciranje turističkog proizvoda pod nazivom „Srpsko iskustvo Dunava” u pet okvirno datih klastera, nazvanih: Gornje Podunavlje – sa specijalnim rezervatom prirode Gornje Podunavlje, urbanim centrima Sombor i Apatin itd.; Bačko Podunavlje – sa Nacionalnim parkom Fruška Gora i fruškogorskim manastirima, urbanim centrom Novi Sad, zaštićenim prirodnim dobrima, ritovima itd.; Tisa-Begej-Tamiš – sa prirodnim (Carska bara – Ramsarska lista) i kulturnim nasleđem, urbanim centrima Beograd, Zrenjanin itd.; Srbijansko-Banatsko podunavlje – sa kulturnim nasleđem, Deliblatskom peščarom, ušćem V. Morave, Nere i Peka itd.; Jezersko-klisurska zona – sa Nacionalnim parkom Đerdap (Đerdapskom klisurom i kulturnim nasleđem), urbanim centrom Negotin, naseljima Golubac, D. Milanovac, Tekija, Kladovo itd. U prvoj fazi razvoja nautičke infrastrukture predviđena je realizacija 28 nautičkih prihvatnih objekata (marina, privezišta, pristana i zimovnika) u 25 naselja (ibid.).

Izvor: Nautički sistem Dunava /www.minttu.sr.gov.yu, 2006/

TURIZAM I PROSTOR


Na svetskom tržištu najpopularniji je Karneval u Rio de Janeiro-u. Na evropskom tržištu najpopularniji događaji su: Oktoberfest u Minhenu, trka bikova u Pamploni, Međunarodni festival u Edinburghu, festival pod maskama u Veneciji i dr. (ibid., 83-85, 124). U Srbiji se održava nekoliko internacionalnih događaja – FEST i BEMUS u Beogradu, EXIT u Novom Sadu i dr., kao i veći broj lokalnih manifestacija i svetkovina, od kojih pojedine imaju potencijal da prerastu u internacionalni događaj – primer Sabora trubača u Guči. Proizvod posebnih interesa predstavlja odmorišnu aktivnost koja se odvija u neobičnom, egzotičnom, udaljenom ili predelu divljine. Usko je povezan s visokim nivoom učešća turiste u aktivnostima na otvorenom prostoru. Korisnik očekuje da doživi uzbuđenje i/ili kontrolisan rizik, s osnovnim ciljem da testira svoje sposobnosti. Aktivnosti posebnih interesovanja dele se na: blage aktivnosti – kampovanje, pešačenje, biciklizam, rečna ekspedicija, jahanje, ribolov, lov i dr.; grube aktivnosti – vožnja kanuom i kajakom, proučavanje kanjona ili pećina, planinski biciklizam, cross-country skijanje, planinarenje, paraglajding, rafting, jeep safari, alpinizam, slobodno penjanje i dr. Obično predstavlja treći odmor u godini u trajanju od 3 do 5 dana, ili jednodnevnu aktivnost tokom glavnog odmora (ibid., 80-82, 124-125). U Srbiji mogu da se organizuju sve aktivnosti posebnih interesa, u prvom redu lov i ribolov, zatim planinarenje i brdsko-planinske biciklističke ture, paraglajding i druge letnje i zimske aktivnosti na planinama (od Rajca do Stare planine), proučavanje pećina i klisura, zatim specifični proizvodi kao što su safari u Deliblatskoj peščari, penjanje po zaleđenom vodopadu (slika 63) i sl. Slika 63. Gruba aktivnost posebnih interesa u Srbiji i Crnoj Gori – penjanje po zaleđenom vodopadu

Vodopad Skakavac u dolini Komarnice

Vodopad Skakalo na Manastirici, Divčibare


Tako na primer, Šarganska osmica na Mokroj gori može da se uvrsti u proizvod posebnog interesa (ljubitelja starih železnica) i da se, zajedno sa Drvengradom i Mokrom gorom, razvija u eksluzivni turistički proizvod Srbije (slika 64). Slika 64. Šarganska osmica na Mokroj gori

TURIZAM I PROSTOR


Ruralni turizam podrazumeva i uključuje spektar aktivnosti, usluga i dodatnih sadržaja koje organizuje ruralno stanovništvo na porodičnim gazdinstvima, radi obezbeđivanja dodatnog prihoda. Uključuje i elemente ekoturizma, jer podrazumeva poštovanje principa održivog razvoja, uživanje u prirodi i ruralnom pejzažu i očuvanje prirodnih (turističkih i ostalih) resursa i predela. Ruralni turizam uključuje širok spektar komplementarnih turističkih aktivnosti, te se uslovno može diferencirati na: agroturizam ili farmerski turizam – turisti učestvuju u tradicionalnim poljoprivrednim aktivnostima domaćinstva; aktivnosti u prirodi – rekreacija, lov, ribolov, jahanje, planinarenje, pešačenje i druge aktivnosti posebnih interesa; ruralno iskustvo (seoski turizam) – upoznavanje i uključivanje u svakodnevni seoski život; kulturološki turizam – upoznavanje autohtone kulture, istorije i etnologije ruralnog područja, predela i kulturnih dobara; događaji – lokalni događaji, festivali, svetkovine, slave, običaji, tradicionalna narodna takmičenja i dr. Predstavlja obično drugi ili treći odmor u godini i traje do 10 dana. To je sezonalni proizvod koji ima najveću potražnju u proleće i jesen (mart-maj, septembaroktobar). U Evropi je ruralni turizam najrazvijeniji u Francuskoj, Austriji i Italiji (ibid., 74-76, 126). Ruralni turizam u Srbiji je još uvek u inicijalnoj fazi razvoja, uglavnom kao agroturizam i ruralno iskustvo. U 18 opština središnjeg dela Srbije relativno je razvijen seoski turizam u više od 40 seoskih naselja – Sirogojno, Gostilje, Rožanstvo i Ljubiš (opština Čajetina), Seča Reka, Varda, Makovište i Mionica (opština Kosjerić), Lisa, Mače-Katići, Devići, Međurečje i Kušići (opština Ivanjica) itd. (Čomić, 2003:44-45). Ruralni turizam može da se razvija u okviru integralne ponude turističkih područja, centara i tranzitnih pravaca Srbije, sa diverzifikovanom ponudom zasnovanom na etnografskim i predeonim specifičnostima – primer salaša u okolini Sombora (u okviru turističke ponude Gornjeg Podunavlja), Subotice i Novog Sada.


3.

TURISTIČKA PODRUČJA SRBIJE

3.1. TURISTIČKA PODRUČJA UTVRĐENA PROSTORNIM PLANOM REPUBLIKE SRBIJE (karta 2 u prilogu udžbenika) Prostornim planom Republike Srbije (1996) utvrđena su osnovna stratešкa opredeljenja razvoja i uređenja teritorije, među kojima: veći stepen ukupne funkcionalne integrisanosti prostora Republike i saobraćajno i ekonomsko povezivanje sa susednim i drugim evropskim zemljama; smanjenje regionalnih disproporcija, između ostalog smanjenjem koncentracije stanovništva i aktivnosti u republičkom i pokrajinskom centru, poboljšanjem kvaliteta življenja u regionalnim centrima i manjim gradovima i demetropolizacijom Srbije (prenošenjem pojedinih funkcija i aktivnosti iz Beograda u druge centre); opredeljenje za aktiviranje više zona za naseljavanje i privredu, onih koje imaju dobar saobraćajni položaj i dostupnost (Pomoravlje, Braničevo, Timočka krajina), pored dunavsko-savskog i moravskog pojasa gde se teži smanjenju koncentracije stanovništva i aktivnosti; racionalno korišćenje i zaštita prirodnih resursa, posebno deficitarnih i strateških – vodnih resursa, kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta i dr. Polazeći od osnovnih ciljeva i strateških opredeljenja razvoja i uređenja teritorije Republike, utvrđeni su opšti dugoročni ciljevi organizacije, zaštite i korišćenja turističkih prostora, i to: kompleksna valorizacija najznačajnijih prirodnih i antropogenih turističkih resursa i sadržaja turističke ponude za inostrani i domaći turizam; organizovanje sadržajno i funkcionalno zaokružene i regionalno integrisane ponude turističkih područja, koja sadrži već afirmisane atraktivnosti i omogućava afirmisanje novih atraktivnosti za turističku tražnju na inostranom i domaćem tržištu; podsticanje razvoja turističkih područja sa najpovoljnijim mogućnostima za maksimalno produženje turističke sezone i povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta turističke ponude; uključivanje ostalih prirodnih i kulturnih resursa i drugih stvorenih vrednosti u razvoj turizma; organizacija, uređenje, korišćenje i zaštita turističkih prostora koja je usklađena sa ciljevima i kriterijumima zaštite životne sredine, prirodnog i kulturnog nasleđa i dr. Predviđeno je da će dugoročan razvoj kompleksne i integralne turističke ponude Srbije biti koncentrisan u prostorno-funkcionalnim celinama planinskog, vodnog,

TURIZAM I PROSTOR


tranzitnog, gradskog i banjskog turizma. Tim celinama su integralno obuhvaćeni i kulturološki, lovni, seoski i drugi vidovi turizma i razvoj komplementarnih aktivnosti (poljoprivrede sa zdravstveno-bezbednom hranom, vodoprivrede, saobraćaja, komunalnih delatnosti, trgovine, javnih službi i dr.). Pri tome bi trebalo imati u vidu da te celine ne predstavljaju homogene turističke prostore u kojima će biti dominantan razvoj turizma, već prostor u kome se na najbolji način mogu valorizovati postojeći i potencijalni turistički i drugi resursi i omogućiti održivi razvoj turizma i područja planskim uređenjem prostora. Polazeći od aktuelnih i pretpostavljenih trendova međunarodne turističke tražnje, procenjeno je da na inostranim tržištima može da se plasira turistička ponuda područja Dunava, velikih gradova, visokih planina, koridora autoputeva i celina prirodnog i kulturnog nasleđa od međunarodnog značaja. Procenjeno je da će se domaća turistička tražnja i dalje usmeravati prema banjama, uz porast tražnje za planinama, Dunavom, selima i područjima prirodnog i kulturnog nasleđa. Dugoročni razvoj i organizacija turističke ponude u Srbiji koncipirani su po sledećim prostorno-funkcionalnim celinama: turističke zone – predstavljaju funkcionalne celine kompleksne i integralne turističke ponude jednog dela Republike (to jest obuhvataju više regija sa njihovim funkcionalnim okruženjem); turističke regije – osnovne prostorne jedinice sa specifičnom ponudom u okviru turističke zone; tranzitni turistički pravci – zasebni, specifični prostori turističke ponude duž međunarodnih i nacionalnih saobraćajnih (drumskih i plovnih) koridora, kao deo turističkih zona ili kao zasebna ponuda; gradski turistički centri – gradovi sa zasebnom ili turističkom ponudom u okviru turističkih zona, regija ili tranzitnih pravaca; i banje – zdravstveno-rekreativni i turistički centri sa zasebnom, ili ponudom u okviru turističke zone, regije ili tranzitnog pravca. Polazeći od osnovnih dugoročnih ciljeva, koncepta i kriterijuma razvoja i organizacije turističke ponude, utvrđena je klasifikacija i kategorizacija turističkih prostora, koja je prezentirana u tabelama 7-11 i na karti 2 u prilogu udžbenika.

Tabela 7. Turističke zone i regije Srbije Izvor: tabela V-1, Prostorni plan Republike Srbije, 1996.


Turističke zone Oznaka

I

Naziv i opis

ISTOČNA ZONA sa visokoplaninskim regijama I.1 i I.2, drumskim pravcem E-80 i segmentima pravaca E-75, E-771 i E-761, Nišem, Leskovcem i Zaječarom, Niškom, Soko, Gamzigradskom i Bujanovačkom Banjom, Rtnjem, Ozrenom, Devicom, Svrljiškim i Suvom planinom, Sićevačkom i Jelašničkom klisurom, Cerjanskom, Samar i Prekonoškom pećinom, Kameničkim Visom, Bovanom, Bojaninim vodama, Belom Palankom, Dimitrovgradom, graničnim prelazima Gradina i Vrška Čuka, Jošanicom, Feliks

Turističke regije Oznaka

I.1

I.2

Romulijanom, Ravnom i dr.

Sr

SREDIŠNJA ZONA

sa visokoplaninskim regijama Sr. 1 i Sr. 2, segmentima drumskih pravaca E-80, E-65, E-771, E-761 i M-22, Kraljevom, Mataruškom, Prolom, Ribarskom i banjom Banjska, Radanom, Sokolovicom, Đavoljom Varoši, Jastrepcom, dolinom Ibra, Topličkom kotlinom, jezerima Ćelije, Selova i Oblačinsko, Aleksandrovcem, Lazaricom, Ljubostinjom, Kalenićem, Žičom, Neuparom, Maglićem, Koznikom i dr.

J

JUŽNA ZONA sa visokoplaninskim regijama J.1 i J. 2, segmentima drumskih pravaca E-80 (Priština-Crna Gora), E-65 (Priština−Skoplje) i M-22, Prištinom, Klokot banjom, Radavačkom pećinom, Mirušom, Đakovicom, Novim Brdom, Zvečanom, Klinom, Nerodimljem, Gračanicom, Gazimestanom i dr.

Naziv i opis

STARA PLANINA sa Vidličem, Zaglavkom, Budžakom, Visokom, Zavojskim jezerom, Pirotom i Knjaževcem, Rgoškom banjom, lovištima Radičevac, Aldinac i Repušnica, selima i dr.

Karakteristike zona i regija Rang

Vodeće turističke aktivnosti

Međunarodni Аlpsko skijanje i i nacionalni drugi zimski sportovi

KRAJIŠTE I VLASINA sa Ostrozubom, Čemernikom, Vardenikom, Međunarodni Turno i Dukatom, Kozjakom, Germanom, klisurom i alpsko Jerme, Vlasinskim jezerom, Vranjem, nacionalni skijanje Surdulicom, Vlasotincem, Crnom Travom, i drugi Bosilegradom i Trgovištem, Vranjskom i zimski Zvonačkom banjom, Prohorom Pčinjskim, sportovi Poganovskim manastirom itd.

Sr.1 KOPAONIK sa turističkim centrom i NP Kopaonik, Međunarodni Turno i i alpsko Željinom, Ravnom planinom, Stolovima nacionalni skijanje i Gočom, gornjim tokovima Rasine, Toplice i Laba, Vrnjačkom Banjom, i drugi Raškom, Leposavićem, Kuršumlijom, zimski Brusom, Jošaničkom, Kuršumlijskom i sportovi Lukovskom banjom, selima i dr. Sr.2 GOLIJA sa Radočelom, Čemernom, Troglavom, Međunarodni Letnja Novim Pazarom, Ivanjicom, i rekreacija Novopazarskom i Bogutovačkom nacionalni i banjom, Studenicom, Sopoćanima, zimski Petrovom crkvom, Đurđevim sportovi Stupovima, starim Rasom, Deževom, manastirom Gradac i dr. Ј.1

Ј.2

ŠAR-PLANINA sa Jezerskom planinom, Žar planinom, Međunarodni Alpsko Nerodimskom planinom, Koritnikom, i skijanje Paštrikom, Sirinićkom, Sredačkom, nacionalni i drugi Opoljskom i Gorskom župom, zimski Prizrenskom Bistricom, Lepencem, NP sportovi Šara, Prizrenom i njegovim kulturnim nasleđem, Uroševcem, Štrpcem, Dragašem, turističkim centrom Brezovica i dr. PROKLETIJE Međunarodni Alpsko sa budućim NP, Đeravicom, Bogićevicom, Koprivnikom, Hajlom, i skijanje Žljebom, Nedžinatom, Kožnjarom, nacionalni i drugi Mokrom gorom, Pećkom, Dečanskom, zimski Kožnjarskom i Ločanskom bisticom, sportovi Rugovskom klisurom, kanjonom Sušice, izvorištem Belog Drima, Peći, Pećkom Banjom, Pećkom Patrijaršijom, Dečanima i dr.

Ostale turističke aktivnosti

Posebni uslovi razvoja

Letnje: rekreativne, klimatske, ekološke, lovne, seoske i dr.

Letnje: rekreativne, jezerske, ekološke, seoske i dr.

Letnje: rekreativne, klimatske, banjske, ekološke, lovne, seoske i dr. Klimatske, spomeničke, ekološke, lovne, seoske, i dr.

Letnje: rekreativne, ekološke, spomeničke, lovne, i dr.

Nova trasa E-80 i geopolitički položaj

Letnje: rekreativne, ekološke, spomeničke, lovne, i dr.

Nova trasa E-80 i geopolitički položaj

TURIZAM I PROSTOR


Turističke zone Oznaka

Z

C

Naziv i opis

Turističke regije Oznaka

Z.1 ZAPADNA ZONA sa srednje planinskim subregijama regije Z.1, segmentima drumskih pravaca E-761 (prema Sarajevu) i E-763 (nova trasa prema Crnoj Gori), Užicem, Pribojskom, Ovčar i Visočkom banjom, Ovčarsko-Kablarskom klisurom, Jelicom, Pešterom, Čačkom, Gučom, Ariljem, Bajinom Baštom, Pribojem, Sjenicom, Ovčarsko-Kablarskim manastirima, manastirom Sv. Nikola i dr. CENTRALNA ZONA sa peripanonskim regijama C.1, C. 2, C. 3, C. 4, C. 5 i segmentima drumskih pravaca E-70, E-75 i E-763 (nova trasa), segmentima plovnih pravaca Dunava, Save, kanala DTD, Velike Morave i donje Drine, lukama, pristaništima i marinama, Beogradom, Valjevom, Bosutom, Obedskom barom, Petnicom, Lelićem, rekom Gradac, Brankovinom, Osečenicom, Tršićem, Loznicom, manastirima Ćelije, Pustinja i Tronoša, Radovanjskim lugom, Kragujevcem, Viševcem, Palanačkim Kiseljakom, banjom Gornja Trepča, manastirima Pokajnica i Koporin, crkvama brvnarama, Kovačicom, adama na Dunavu, Smederevskom tvrđavom, Kostolcem, Dubravicom, Ljubičevom, Požarevcom, šumama Zaove, Ceremošnjom i Ravništarskom pećinom, Pekom, Kučevom, Deli Jovanom, Alijom, Vratnom, Vratnjarskim kapijama, Bukovom, Badnjevom, Korgolašem, Negotinom, jezerom i graničnim prelazom Đerdap II, graničnim prelazima Mokranje i Vatin, Despotovcem, manastirima Manasija i Ravanica, Crničkim manastirom i dr.

C.1

C.2

C.3

C.4

C.5

Naziv i opis

Karakteristike zona i regija Ostale turističke aktivnosti

Letnja rekreacija

Tranzitne, jezerske, klimatske, ekološke, seoske, i dr.

Nacionalni

Letnja rekreacija

Tranzitne, jezerske, klimatske, banjske, lovne, seoske, i dr.

Vikend izletnička zona Beograda

Nacionalni

Letnja rekreacija

Izletničke, klimatske, banjske, lovne, seoske, i dr.

Vikend izletnička zona Beograda

Nacionalni

Letnja rekreacija

Izletničke, klimatske, spomeničke, ekološke, lovne, i dr.

Nacionalni

Letnja rekreacija

Izletničke, nautičke, ekološke, spomeničke, i dr.

Nacionalni

Letnja rekreacija


TARA-ZLATIBOR-ZLATAR kao subregije jedinstvene regije Nacionalni sa NP Tara, Jadovnikom i Javorom, kanjonom Uvca, Ušačkom, Ledenom i Bukovičkom pećinom, jezerom Perućac, Zlatarskim jezerima, Ribničkim jezerom, Čajetinom, Partizanskim vodama, Novom Varoši, Prijepoljem, etnonaseljima, manastirima Mileševa, Banja i Janja i dr.

VALJEVSKE PLANINE sa Medvednikom, Jablanikom, Povlenom, Maljenom sa Divčibarama, Suvoborom sa Rajcem, Sokolskim planinama sa Bobijom, Jagodnjom i Gučevom, srednjom Drinom, Banjom Koviljačom, banjama Vrujci i Badanja, Radaljskom banjom i dr. ŠUMADIJSKE PLANINE sa Rudnikom, Venčacom, Bukuljom, Kosmajem, Aranđelovcem, Topolom, Gornjim Milanovcem, Sopotom, Orašcem, Takovom, Savincem, Gornjim Crnućem, Oplencom, Bukovičkom Banjom, Selters banjom i dr. KUČAJSKE PLANINE sa budućim NP, Beljanicom, Južnim Kučajem, Dubašnicom, Zlotskom klisurom i pećinama, Resavskom klisurom i pećinama, kanjonom Lazareve reke, Gornjačkom i Ribarskom klisurom, Borskim jezerom, Crnim vrhom, Žagubicom, Brestovačkom banjom, manastirima Gornjak i Sv. Petka, Trškom crkvom i dr. ĐERDAP sa NP Đerdap, Šomrdom, Liškovcem, Miročom, Porečom, Đerdapskom klisurom, Đerdapskim jezerom i hidroelektranom I, Kladovom, Donjim Milanovcem i Golupcem, Golubačkim gradom, Lepenskim Virom, rimskim spomenicima i dr. DELIBLATSKA PEŠČARA sa Vršačkim brdima, Karašom, Nerom, Labudovim oknom, Belocrkvanskim jezerima, Dunavom, Srebrnim jezerom, Vršcem, Belom Crkvom, Velikim Gradištem, graničnim prelazom Kaluđerovo i dr.


Vodeće turističke aktivnosti

Rang


Turističke zone

Turističke regije

Karakteristike zona i regija Vodeće turističke aktivnosti

Oznaka

Naziv i opis

S

SEVERNA ZONA S.1 sa panonskim regijama S.1, S. 2, S. 3 i S. 4 segmentima drumskih pravaca E-75 i E-660, segmentima plovnih pravaca Dunava, Tise i kanala DTD, lukama, pristaništima i marinama, Kikindom, Bačkom Topolom, Adom, Sentom, banjom Slankamen, mrtvajama Tise, S.2 adama na Dunavu, ritovima, lovištima i dr.

FRUŠKA GORA sa NP, Dunavom, Novim Sadom, Nacionalni Petrovaradinskom tvrđavom, Sremskim Karlovcima, Bačkom Palankom, Irigom, Vrdničkom banjom, fruškogorskim manastirima i dr.

S.3

GORNJA TISA sa Tisom, kanalima, SubotičkoNacionalni horgoškom peščarom, Selevanskom pustarom, Palićkim, Ludaškim i dr. jezerima, Suboticom, Palićem, Kanjižom, Novim Kneževcem, Čantavirom, Bajmokom, banjama Kanjiža, Palić i Orlovača, Zobnaticom, salašima, graničnim prelazima Horgoš, Kelebija i Đala i dr.

Oznaka

S.4

Naziv i opis

Rang

GORNJE PODUNAVLJE sa Dunavom, kanalima, ritovima, Somborom, Apatinom, Bezdanom, Junakovića banjom, lovištima, ribnjacima i dr.

Nacionalni

DONJA TISA sa Tisom, kanalima, Zrenjaninom, Nacionalni Bečejem, Novim Bečejem, Žabljem, Titelom, Banjom Rusandom, lovištima i dr.


Letnja rekreacija


Preklapanje sa zonom C na Dunavu i Fruškoj Gori

Letnja rekreacija

Nautičke, ekološke, lovne i dr.

Preklapanje sa zonom C na Dunavu i Fruškoj Gori

Letnja rekreacija

Nautičke, banjske, ekološke, lovne, seoske, i dr.

Letnja rekreacija

Izletničke, nautičke, lovne, i dr.

Izvor: tabela V-2, ibid.

Tabela 8. Tranzitni drumski turistički pravci u Srbiji Naziv i opis

Ostale turističke aktivnosti

Rang

Napomena

Međunarodni

U okviru koridora E-75 od Kolara do Preševa rezervisaće se prostor za plovnoturistički sistem Morava-Vardar (do privođenja nameni koristiće se kao poljoprivredno zemljište)

Auto-put E-75 Beograd - Niš Auto-put E-75 mađarska granica – Beograd Niš – granica BJR Makedonije Auto-put E-80 Niš – bugarska granica Auto-put E-70 od granice do Beograda Auto-put E-763 Beograd – Užice – granica Crne Gore (na novoj trasi) Auto-put Priština – granica Crne Gore (nova trasa E-80) i magistralni put E-65 Priština – Skoplje Auto-put E-70 Beograd – Vršac – rumunska granica Auto-put E-660 Subotica – Sombor – Osijek Auto-put E-761 granica BJR BiH – Užice – Kruševac i Paraćin – Zaječar – bugarska granica Auto-put E-771 Priština – Niš – Zaječar –Kladovo – rumunska granica Rekonstruisani magistralni put M22 Kraljevo – Priština

Međunarodni i nacionalni

TURIZAM I PROSTOR


Tabela 9. Tranzitni plovni turistički pravci u Srbiji (sa lukama, pristaništima i marinama)


Naziv i opis

Rang

Dunav na celom toku kroz Srbiju

Međunarodni

Tisa na celom toku kroz Srbiju Glavni kanali sistema Dunav – Tisa – Dunav u zoni S Sava na celom toku kroz Srbiju


Ostali kanali sistema Dunav – Tisa – Dunav Drina nizvodno od Perućca Velika Morava nizvodno od Stalaća

Nacionalni

Napomena Deonica glavnog evropskog rečnokanalskog plovnog sistema i najznačajniji prostor za turizam na vodama

Pravci za nautički i druge vidove turizma uz upotrebu lakih plovila

Tabela10. Gradski turistički centri u Srbiji


Naziv i opis

Rang

Napomena

Beograd

Međunarodni

Glavni emitivni centar i glavni centar gradske ponude, centar zone C

Novi Sad, Niš, Priština i Subotica


Centar zone S i regije S.1, centri zona I i J, centar regije S. 3

Nacionalni

Centar zone Z i centri regija I.1, I.2, Sr.1, Sr. 2, J.1 i J. 2

Užice, Pirot, Vranje, Vrnjačka Banja, Novi Pazar, Prizren i Peć Valjevo, Kladovo, Vršac, Sombor, Zrenjanin, Zaječar, Leskovac i Kraljevo

Centri regija C.1, C. 4, C. 5, S. 2 i S. 4, kao i centri u funkciji razvoja regija I.1, I.2 i Sr.1

Tabela 11. Banje Srbije

Izvor: tabela V-4, Ibid. Naziv i opis

Vrnjačka Banja

Rang Međunarodni i Nacionalni

Niška Banja, Sokobanja, Vranjska Banja, Mataruška Banja, Banja Koviljača i Bukovička Banja Gamzigradska Banja, Bujanovačka Banja, Prolom Banja, Ribarska Banja, Kuršumlijska Banja, Jošanička Banja, Banjska, Novopazarska Banja, Bogutovačka Banja, Pećka Banja, Pribojska Banja, Gornja Trepča, Selters Banja, Banja Junaković i Banja Kanjiža Zvonačka Banja, Brestovačka Banja, Lukovska Banja, Sijerinska Banja, Klokot Banja, Visočka Banja, Ovčar Banja, Banja Vrujci, Banja Badanja, Radaljska Banja, Vrdnička Banja, Banja Rusanda, Banja Slankamen, Palanački Kiseljak, Banja Palić, Banja Orlovača

Nacionalni


Među turističkim prostorima predviđenim za razvoj do 2010. godine izdvojeni su prioriteti prema sledećim načelima: pod prioritetom se podrazumeva prednost turističkog prostora u raspodeli podsticajnih, sektorskih republičkih fondova i to samo za: izradu studija i programa razvoja, prostornih i urbanističkih planova, izgradnju infrastrukture i nekomercijalnih sadržaja suprastrukture, kao i za zaštitu prirode, životne sredine, prirodnog i kulturnog nasleđa turističkih prostora; prednost među prioritetnim turističkim prostorima imaju oni sa već formiranim ili započetim celinama i centrima kompleksne turističke ponude, sa većim obimom i većim udelom obezbeđenih sredstava za komercijalne turističke sadržaje u ukupnoj investiciji, a posebno sa učešćem u predfinansiranju nekomercijalnih sadržaja od strane tržišnih nosilaca; zbog strateških nacionalnih interesa (posebno u oživljavanju lokalnih sredina, zaštiti prirode i dr.) i zbog stvaranja polaznih uslova za uključivanje tržišnih nosilaca, u prioritete se uključuju i novi, potencijalno najvredniji turistički prostori, koji bez republičkog podsticaja, posebno za studije, programe, planove i krupnu infrastrukturu, ne mogu da se uključe u turističko tržište; redosled prioriteta među izabranim turističkim prostorima dat je načelno, prema njihovom značaju za republički i lokalni razvoj kao i za tržište, te se može menjati, zavisno od stepena zadovoljenja prethodno navedenih načela. Izdvojeni prioriteti svrstani su u dve grupe. U prvoj grupi su prioriteti među formiranim ili započetim celinama i centrima turističke ponude: Beograd, kao glavni gradski turistički centar; subregija severni Kopaonik (TC Kopaonik) – Željin – Vrnjačka Banja, severni deo regije Sr.1, kao prva subregija sa zaokruženom kompleksnom turističkom ponudom; tranzitni drumski turistički pravac od Novog Sada do Niša (sa prednošću deonice od Beograda do Niša); Šar-planina (Brezovica) – istočni deo regije J. 1.; Novi Sad sa Fruškom Gorom – veliki gradski turistički centar i veći deo regije S.1.; Đerdap – veći deo regije C. 4 .; Tara – Zlatibor – Zlatar – veći deo regije Z.1.; Maljen sa Divčibarama – srednji deo regije C.1.; U drugoj grupi su prioriteti među novim turističkim prostorima: Dunav, glavni plovni tranzitni pravac celim tokom kroz Republiku; Stara planina (Babin zub) – srednji deo regije I.1.; Prokletije (Koprivnik i Peć) – deo regije J. 2.;

TURIZAM I PROSTOR


Vlasina (Vlasinsko jezero, Čemernik i Vardenik) – severni deo regije I. 2.; Golija (sa Novim Pazarom) – srednji deo regije Sr. 2.; Gornje Podunavlje (sa Somborom) – deo regije S. 2.

3.2. TURISTIČKI KLASTERI UTVRĐENI STRATEGIJOM RAZVOJA TURIZMA REPUBLIKE SRBIJE Strategijom razvoja turizma Republike Srbije (2006) predviđeno je formiranje turističkih klastera do 2015. godine radi: (i) uspešnijeg pozicioniranja Srbije kao relevantne destinacije na međunarodnom turističkom tržištu; (ii) organizacionog pojednostavljivanja regionalnih turističkih marki isticanjem opštepoznatih geografskih pojmova, (iii) diferenciranog pozicioniranja klastera na tržištu; i (iv) efikasnijeg delovanja na atraktivnost, marketing, produktivnost i upravljanje destinacijama (videti više: ibid.). Ovom sektorskom strategijom predviđeni su sledeći turistički klasteri: Vojvodina, Beogradska regija, Zapadna Srbija sa Kosovom i Metohijom, Istočna Srbija. Klaster je moderna floskula, koju je, pre dvadeset godina, prvi u ekonomiju uveo Majkl Porter u svom radu „Konkurentska prednost nacija”. Vezana je za grupisanje uspešnih preduzeća na manjem geografskom području, konkurentnom klasteru. U turizmu to znači da su na području jednog klastera, geografske turističke celine, učesnici povezani i svesni činjenice da su međuzavisni (hotelijeri, restorateri, agencije i dr.) i da, ako rade zajedno, uspeh jednog može da doprinese povećanju uspeha drugog. Otuda turistički klaster može da se shvati kao širi pojam od turističkog područja – zone i regije utvrđene Prostornim planom Republike Srbije. Ovakav pristup primenjen je u Strategiji razvoja turizma Republike Srbije. Zbog toga je karta sa turističkim klasterima Srbije (videti: ibid.) preklopljena preko odgovarajuće referalne karte, odnosno tematske karte Prostornog plana Republike Srbije (karta 2 u prilogu udžbenika). Na karti sa turističkim klasterima Srbije zadržana su sva turistička područja utvrđena nacionalnim prostornim planom, kao obavezujući osnov, kako u izradi, tako i za razradu ove sektorske strategije.


Preporuke za buduće čitanje Potpoglavlje 1. Weaver D., 2006, Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., Oxford Šećibović R., Maksin-Mićić M., Komlenović Đ., Manić E., 2006, Uvod u geografiju turizma sa osnovama prostornog planiranja, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd Živković R., 2006, Ponašanje i zaštita potrošača u turizmu, Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum, Beograd Potpoglavlje 2. Horwath Consulting Zagreb&Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, Beograd /www.minttu.sr.gov.yu, 2006/ Potpoglavlje 3. Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, Posebno izdanje, Beograd, knj. 2 Horwath Consulting Zagreb&Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, Beograd /www.minttu.sr.gov.yu, 2006/ Strategija razvoja turizma Republike Srbije, 2006, Službeni glasnik RS, broj 91, Beograd Za upoznavanje turističkih regija Sveta preporučuje se korišćenje sledeće literature: Šećibović R., Maksin-Mićić M., Komlenović Đ., Manić E., 2006, Uvod u geografiju turizma sa osnovama prostornog planiranja, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd – poglavlje 5. (73-116) Hudman L., Jackson R., 2003, Geography of Travel&Tourism, Thompson Delmar Learning, New York

Pitanja za razgovor i vežbe Podsetiti se gradiva iz ekonomike turizma (Unković, Zečević, 2004) sa prve godine osnovnih studija. Koristeći kartu 2 u prilogu udžbenika i tabele date u potpoglavlju 3.1, pomažući se i geografskom kartom Srbije, analizirati turistička područja Srbije utvrđena nacionalnim prostornim planom, njihove turističke resurse i vidove turizma. Koristeći kartu 2 u prilogu udžbenika i kartu iz Strategije razvoja turizma Republike Srbije uporediti obuhvate turističkih područja i turističkih klastera. Predložite svoje viđenje obuhvata turističkih klastera i njihovih specifičnih turističkih proizvoda. Kakav je vaš stav u pogledu značaja Dunava za razvoj i prepoznatljivost Srbije kao turističke destinacije? Prokomentarišite atraktivnost i obuhvat pojedinih turističkih regija duž Dunava u nacionalnom prostornom planu i klastera u sektorskoj strategiji i programu nautičkog sistema Dunava (primer 16). Koje turističke regije u Dunavskom pojasu raspolažu najatraktivnijim turističkim resursima, a u kojima bi turizam mogao da bude dominantna ekonomska aktivnost? Analizirajte koje turističke zone, regije, pravci, centri i banje mogu da ostvare vezu sa Dunavom i da se u budućnosti integrišu u turističku ponudu Dunava. Uporedite kriterijume za izdvajanje i izdvojene prioritete među turističkim područjima, predložene nacionalnim prostornim planom, i među investicionim projektima, predložene sektorskom strategijom. Timski analizirajte, izdvojite i obrazložite svoje predloge prioriteta.

TURIZAM I PROSTOR


Rezime IV poglavlja S promenama u koncepciji i pristupu u usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Promene u shvatanju uloge države i tržišta u usmeravanju i upravljanju razvojem, otklon od koncepta ekonomskog rasta i promovisanje koncepta održivog/uravnoteženog razvoja uslovili su preispitivanje dominantnog koncepta konvencionalnog masovnog turizma, pojavu koncepta alternativnog turizma, a potom zagovaranje i primenu koncepcije održivog razvoja turizma. Zapravo je reč o procesu redefinisanja postojećih i razvoja novih koncepcija i proaktivnog kreiranja turističkih proizvoda, s tim što su promene znatno intenzivnije i dinamičnije kada su u pitanju turistički proizvodi. Alternativni (novi) turizam predstavlja odgovor na rezultate masovnog turizma i kvalitativne promene u turističkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na konceptu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike (obostrano koristan za turiste i lokalne zajednice) i individualno orijentisan. Široka je i otvorena lepeza turističkih proizvoda koji odgovaraju konceptu konvencionalnog masovnog ili alternativnog turizma, dok pojedini turistički proizvodi mogu da budu kreirani u okviru oba koncepta. Konceptu alternativnog turizma odgovara, između ostalog, turistički proizvod ekoturizma. Može da se definiše kao ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relativno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirodnog i kulturnog nasleđa i predela (prirodnog ili bliskog prirodnom), promovisanja i uključivanja u zaštitu i unapređenje tih vrednosti, životne sredine i lokalnih zajednica. Za razliku od tog sveobuhvatnog tipa ekoturističkog proizvoda, minimalistički tip proizvoda se približava konceptu masovnog turizma, to jest masovnog ekoturizma. Približavanje koncepcija masovnog i alternativnog turizma, kao i ekskluzivnog turizma, odvijaće se sa stanovišta primene pristupa, principa i kriterijuma održivog razvoja, pre svega u pogledu zaštite i održivog korišćenja turističkih resursa i uređenja prostora. Polazeći od atraktivnosti prostora, mudrog korišćenja turističkih i drugih, prirodnih i stvorenih/antropogenih resursa, može da se očekuje formiranje različitih kombinacija međusobno kompatibilnih turističkih proizvoda, konvencionalnog i alternativnog tipa, na određenom turističkom području/centru. Strategijom razvoja turizma utvrđeno je da su za Srbiju u periodu 2005–2015. godine posebno interesantni sledeći turistički proizvodi: gradski odmor, poslovni turizam, planine i jezera, kružna putovanja, zdravstveni turizam, nautika, događaji, specijalni interesi i ruralni turizam. Prostornim planom Republike Srbije predviđeno je da će dugoročan razvoj kompleksne i integralne turističke ponude Srbije biti koncentrisan u prostornofunkcionalnim celinama planinskog, vodnog, tranzitnog, gradskog i banjskog


turizma. Tim celinama su integralno obuhvaćeni i kulturološki, lovni, seoski i drugi vidovi turizma i razvoj komplementarnih aktivnosti (poljoprivrede sa zdravstveno-bezbednom hranom, vodoprivrede, saobraćaja, komunalnih delatnosti, trgovine, javnih službi i dr.). Dugoročni razvoj i organizacija turističke ponude u Srbiji koncipirani su po sledećim prostorno-funkcionalnim celinama: turističke zone (6), turističke regije (16), tranzitni turistički pravci, gradski turistički centri i banje. Pri tome bi trebalo imati u vidu da te celine ne predstavljaju homogene turističke prostore u kojima će biti dominantan razvoj turizma, već prostor u kome se na najbolji način mogu valorizovati postojeći i potencijalni turistički i drugi resursi i omogućiti održivi razvoj turizma i područja planskim uređenjem prostora.

Strategijom razvoja turizma Republike Srbije predviđeno je formiranje četiri turistička klastera do 2015. godine, radi uspešnijeg pozicioniranja Srbije kao relevantne destinacije na međunarodnom turističkom tržištu. organizacionog pojednostavljivanja regionalnih turističkih marki, diferenciranog pozicioniranja klastera na tržištu i efikasnijeg delovanja na atraktivnost, marketing, produktivnost i upravljanje destinacijama. Otuda turistički klaster može da se shvati kao širi pojam od turističkog područja – zone i regije utvrđene Prostornim planom Republike Srbije.

V POGLAVLJE

TURIZAM I PROSTOR

190 Prostorno planiranje turističkih područja i centara

PROSTORNO PLANIRANJE TURISTIČKIH PODRUČJA I CENTARA Ciljevi poglavlja:

Usvojiti osnovne pojmove i definicije u vezi sa prostornim planiranjem Uočiti ulogu prostornog planiranja u integralnom strateškom planiranju Razumeti tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju turističkih područja Shvatiti razlike u nameni i sadržaju strateških i regulacionih planova i njihovoj primeni za turistička područja, centre i lokacije

TURIZAM I PROSTOR 191 Prostorno planiranje turističkih područja i centara

V PROSTORNO PLANIRANJE TURISTIČKIH PODRUČJA I CENTARA 1.

UPRAVLJANJE I USMERAVANJE RAZVOJA

Upravljanje (regulacija) razvojem označava sistem legitimnog uticanja na ponašanje pojedinaca i društvenih/interesnih grupa prema prethodno postavljenim ciljevima. Usmeravanje razvoja obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole „od gore prema dole” i „od dole prema gore”. Za funkcionisanje ovih sistema neophodno je definisanje uloge i odnosa različitih upravljačkih mehanizama (države, tržišta, planiranja i dr.). Ključnim upravljačkim problemom današnjice smatra se usklađivanje odnosa uloge države i tržišta. Posle perioda deregulacije, deplanifikacije i decentralizacije sedamdesetih i osamdesetih, početkom devedesetih godina 20. veka u razvijenim državama zapada počelo je jačanje regulativne uloge države, selektivne replanifikacije i recentralizacije u odlučivanju. U situaciji kada nije izgrađen društveni konsenzus o novom modelu upravljanja i usmeravanja razvoja preovlađuje orijentacija ka „srednjim” rešenjima. To je usmerenje ka uravnotežavanju instrumenata iz raznih upravljačkih mehanizama i razvoju selektivnog planiranja, na relaciji: jaka država zdravo tržište sistem selektivnog planiranja. Posle perioda osporavanja potrebe i legitimiteta planiranja smatra se da je planiranje jedan od glavnih upravljačkih mehanizama za artikulaciju kontrole i konsenzusa i za održavanje stabilnosti političkih, ekonomskih, socijalnih i ekoloških sistema (Vujošević, 1996:67). Smatra se da je relativizacija (usaglašavanje, neutralisanje, minimiziranje) konfliktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja. Mogućnosti za rešavanje konflikata u direktnoj su zavisnosti od odnosa moći, odnosno vrste moći koja se koristi (sila, manipulacija, ubeđivanje ili autoritet). Kontrolna dimenzija planiranja i drugih upravljačkih mehanizama naglašena je u slučaju destruktivne uloge konflikata i represivne upotrebe moći. Sličnosti najnovije faze razvoja kapitalističkih i društava sa visokim učešćem neformalne/sive ekonomije i nedovoljne/neplanske urbanizacije su u dominaciji transnacionalnih kompanija/korporacija, u prvim, i monopolističkih organizacija/ nacionalnih preduzeća, u drugim, u odnosu na tržište, planiranje i uticaj civilnog društva. Manifestuje se njihovom dominacijom, u sporazumu sa državnim aparatom, u definisanju načina i uslova korišćenja prostora (ibid., 47, 28).

192

TURIZAM I PROSTOR Prostorno planiranje turističkih područja i centara

2.

PLANIRANJE I PLAN

Planiranje i plan (Perišić, 1985:11) dve su različite logičke kategorije: planiranje je permanentan – stalan proces, što znači da je dinamička kategorija; plan jeste predstava nekog željenog budućeg stanja, što znači da je statička kategorija. Planiranje nije naučna disciplina, već društvena praksa koja se zasniva na analizi, saznanju, metodu i sintezi. Na razvoj planiranja utiče razvoj naučnih disciplina, dok se u procesu planiranja koriste rezultati naučnih istraživanja. Planiranje je proces pripremanja skupa odluka o akcijama u budućnosti, koji je usmeren na postizanje ciljeva preferiranim sredstvima (ibid.). Planiranje se sve manje shvata kao aktivnost koja je usmerena ka dostizanju krajnjeg/željenog stanja, a sve više kao dinamičan proces promena, koji ima određenu strukturu događanja. U navedenoj i drugim definicijama planiranja i plana (videti više: ibid., 11-14) najčešće se javljaju pojmovi: budućnost, cilj, akcija, sredstva, odlučivanje. Ciljevi planiranja su u funkciji razvojnih ciljeva određene društvene zajednice i iskazuju se vrednostima – projekcijama o onome što može da bude. Sistem vrednosti često je rezultat konvencije društvene zajednice u sredini gde postoji konfliktnost u razvoju, te su ciljevi rezultat usaglašavanja konfliktnih interesa. Opšteprihvaćen osnovni cilj planiranja je postizanje određenog/poželjnog kvaliteta življenja merenog u odnosu na nivo zadovoljenja potreba i interesa stanovništva i društvenih/interesnih grupa. Iz ovog osnovnog cilja izvode se svi drugi opšti i posebni ciljevi. Ciljevi moraju da ujedno reflektuju javni/opšti interes i pojedinačne interese – sektorske, interesnih grupa i pojedinaca, pri čemu se pojedinačni interesi moraju istovremeno uklapati i prepoznavati u okvirima javnog interesa i obrnuto. Sve ređe se pretpostavlja da je javni interes unapred zadat, već se utvrđuje u procesu planiranja uključivanjem aktera u odlučivanje.


Kako veliki broj konfliktnih interesa ima prostorne reperkusije, to se od prostornog planiranja očekuje da: doprinese artikulisanju individualnih, grupnih, kolektivnih i sektorskih interesa, potreba, težnji i preferenci; omogući njihovu konfrotaciju, približavanje i relativizaciju putem dijaloga, pregovaranja i ubeđivanja; i na tim osnovama artikuliše javni/opšti interes. Osnovni cilj planiranja jeste postizanje određenog/poželjnog kvaliteta življenja. Iz ovog cilja izvode se svi drugi opšti i posebni ciljevi. Ciljevi moraju ujedno da reflektuju javni/opšti interes i pojedinačne interese korisnika prostora. Javni interes se artikuliše u procesu prostornog planiranja. U procesu planiranja vrši se izbor akcija za koje se smatra da mogu da dovedu do ostvarivanja utvrđenih ciljeva. Izbor podrazumeva postojanje i vrednovanje alternativnih scenarija akcija (može da ih bude samo dva) i njihovih varijanti (može da ih bude više). U planiranju se sve veća pažnja posvećuje sredstvima za ostvarivanje ciljeva i izabranog toka akcija. Sredstva su skup: mera i instrumenata raznih politika – opštih politika (opšte ekonomske, socijalne, demografske, zemljišne, stambene i sl.); granskih/sektorskih politika (transportne, poljoprivredne, vodoprivredne, razvoja turizma i dr.) i tematskih politika (zaštite i prezentacije prirodnog i kulturnog nasleđa, zaštite i korišćenja voda i sl.); i različitih podrški – istraživačke, informatičke, programske, edukativne, institucionalno-organizacione i podrške kontrolnog sistema. Plan jeste samo jedan od instrumenata planiranja, a planiranje jedan od instrumenata usmeravanja razvoja koji, bez odgovarajućih sredstava za implementaciju planskih ciljeva i odluka, postaju element dnevne politike, kojim se stanovništvu nudi vizija, uglavnom utopijska, o boljem životu u budućnosti. Zahtevi za demokratizacijom procesa planiranja i približavanja interesima i potrebama korisnika prostora dovode do njihovog uključivanja u proces odlučivanja, u definisanje, vrednovanje i potvrđivanje ciljeva i varijanti scenarija akcija, čime se ujedno obezbeđuje i legitimitet planiranja. Tendencija jeste da se komunikacijskom interakcijom aktera u procesu planiranja uspostavi partnerski odnos na relaciji: korisnici prostora profesionalni planeri donosioci odluka koja se smatra jednim od preduslova uspešne primene/implementacije planskih ciljeva i odluka.

194


3.

RAZVOJ TEORIJE I PRAKSE URBANISTIČKOG I PROSTORNOG PLANIRANJA

3.1. Razvoj teorije i prakse urbanističkog planiranja Počeci urbanizma (primer 17) datiraju još iz doba sumerskih gradova-država (Ur) i asirskih prestonica 3500 godina p.n.e. (Asur i Niniva). U drugom i prvom milenijumu p.n.e. planski su razvijani gradovi grčke, persijske i rimske civilizacije.

Primer 17. Nastanak urbanizma Smatra se da su naselja mrtvih (nadgrobne humke, mogile, pećine) starija od naselja živih. Karakterističan primer su gradovi egipatske civilizacije (3. i 2. milenijum p.n.e.), od kojih su sačuvani delovi gradova posvećeni mrtvim vladarima (piramide, mastambe, posmrtni hramovi i grobnice, najpoznatije u Gizi i Karnaku), koji su građeni planski da večno traju, za razliku od delova gradova živih (videti više: Mumford, 1968:88-100). Prvi mesopotamski gradovi su poljoprivredni hidrogradovi. Da bi se omogućilo upravljanje vodama i navodnjavanje zemljišta velikog broja sela, razvila se centralizovana vlast i uprava u gradovima. Prvi gradovi postaju društva organizovana od strane vladajuće kaste, koja dominiraju i upravljaju okolnim seoskim naseljima. Prostorna organizacija grada trebalo je da simbolički odrazi poredak u kosmosu tumačen religijskim verovanjima i političkim razlozima, u čijem centru je hram vrhovnog božanstva i njegovi predstavnici na zemlji – vladar i sveštenstvo. U tom periodu razvoja civilizacije ova simbolička predstava najbolji odraz nalazi u ortogonalnoj urbanoj formi Vavilona, prestonici istoimenog carstva, planski građenom gradu za 200.000 stanovnika oko 2000 godina p.n.e. (videti više: ibid., 32-41). Fenomen urbanizacije, razvoja i uređenja gradova u Srbiji nije stariji od trista godina. U periodu rimskog, vizantijskog i osmanlijskog carstva može se govoriti o vojnim utvrđenjima na granicama carstva i duž najvažnijih drumova, ali ne i o planskom razvoju i uređenju gradova na teritoriji Srbije. U doba vizantijskog carstva gradovi se razvijaju u zoni uticaja Carigrada, južno od teritorije tadašnje Srbije (u Makedoniji i Zeti). U Srbiji se razvijaju jedino trgovišta pored rudarskih naselja, koja traju koliko i eksploatacija rude (ne duže od sto godina). Uticaji srednjoevropskih civilizacijskih tokova odvijaju se različito na području Vojvodine i središnje Srbije. U središnjoj Srbiji ti uticaji počinju da prodiru tek posle 1833. godine, da bi se intenzivnije osetili krajem 19. i početkom 20. veka. Uticaji otomanske civilizacije osećaće se sve do Prvog svetskog rata. Prvu prekretnicu u razvoju srpskog urbanizma predstavlja rad Emilijana Josimovića, građevinskog inženjera (geodete), profesora i rektora Liceja, na izradi i realizaciji prvog regulacionog plana (1864. godine) za rekonstrukciju Beograda u Šancu. Svojim radom profesor Josimović uvodi evropske standarde i principe uređenja grada i postavlja osnove za razvoj urbanističke delatnosti i zakonodavstva u Srbiji, te se smatra našim prvim urbanistom.


Savremeni urbanizam nastaje kao posledica industrijske revolucije, kada sa naglim prilivom i porastom stanovništva u gradovima nastaju nova shvatanja teorije i prakse razvoja grada. Procenjuje se da je početkom 19. veka oko 15% svetske populacije živelo u gradovima, da bi sredinom 20. veka živelo oko 29%, a početkom 21. veka 50% (videti više u delu 1.1.2. prvog poglavlja udžbenika). Sve do sredine 20. veka urbanizam je u evropskim zemljama i u Kraljevini Jugoslaviji smatran tehničkom disciplinom, zasnovanom na geodeziji (parcelacija i nivelacija) i građevinarstvu (primer 17). Promenama suštine shvatanja urbanizma doprineo je, u velikoj meri, razvoj mnogih nauka o gradovima, kao rezultat ukupnog naučnog razvoja i promena društvenih i ekonomskih odnosa. To se u prvom redu odnosi na urbanu geografiju, urbanu sociologiju, urbanu ekonomiju, urbanu ekologiju i prirodne nauke. Iz tih razloga se savremeni urbanizam ne može vezati ni za jednu od različitih nauka i praksi, već se javlja kao integralna naučna disciplina o razvoju grada i društvena praksa planiranja razvoja grada, uređenja i izgradnje urbanog prostora. Urbanizam se može definisati kao integralna naučna disciplina i društvena praksa planiranja razvoja, uređenja i izgradnje grada.

3.2. Razvoj teorije i prakse prostornog planiranja Prostorno planiranje kao teorija i društvena praksa relativno je mlada disciplina, koja je nastala i razvila se u 20. veku. Nastaje onda kada planiranje i usmeravanje razvoja gradova nisu bili dovoljni da reše probleme razvoja područja lokalnih zajednica, regiona i država. Intenzivan razvoj industrije i novih tehnologija povećao je potrebe za energijom, vodom, sirovinama, saobraćajem i dr. Neravnoteže u ekonomskom i socijalnom razvoju teritorija država i regiona nastaju kao posledica: stihijnog iskorišćavanja resursa, gazdovanja zemljištem, razvoja i razmeštaja industrije i ostalih aktivnosti u prostoru izvan gradova; regionalnih dispariteta u pogledu nivoa razvijenosti, usled odsustva integracije i planskih instrumenata u upravljanju i usmeravanju razvoja; prekomernog i stihijnog narastanja gradova, nepovoljnih uslova življenja u neuređenom, komunalno neopremljenom i saobraćajno zagušenom urbanom prostoru i peri-urbanoj zoni; depopulacije pojedinih ruralnih područja; gubljenja kulturnih vrednosti i tradicionalnih obrazaca ponašanja i dr.

196


Dolazi se do saznanja da uzroci problema u razvoju područja nisu samo u gradovima, već i izvan gradova i da se ne mogu rešavati samo urbanističkim planiranjem. Prostorno planiranje razvilo se iz regionalnog planiranja, to jest iz pokušaja optimizacije i integralnog pristupa korišćenju resursa na regionalnom nivou (Perišić, 1985:18). U svetu i kod nas prvi prostorni planovi nastali su kao regionalni planovi (primer 18). Prostorno planiranje razvijalo se pod jakim uticajem dva, već ranije afirmisana, oblika planiranja: ekonomskog i urbanističkog planiranja. U početku se razvijalo kao fizičko planiranje (ili planiranje fizike prostora), da bi u kasnijim fazama dobijalo sve integralnije sadržaje i koncepte. Obuhvatajući šire teritorije, naročito regiona, prostorno planiranje nije moglo da se osloni samo na nauke ili istraživanja urbanih sredina, kao ni na metode planiranja tih sredina (urbanizam, urbanu sociologiju, urbanu ekonomiju i sl.). Ukupnost razvoja širih teritorijalnih celina kao prostornih sistema i predmet prostornog planiranja, uticalo je da ono više od tradicionalnih oblika planiranja afirmiše potrebu interdisciplinarnosti, integralnog i problemskog pristupa u analizi i oceni stanja, projekcijama razvoja i predviđanju tokova akcija u budućnosti. Usled toga je prostorno planiranje disciplina sinteze fizičkog i ekološkog, s jedne strane, i ekonomskog i socijalnog aspekta razvoja teritorije, s druge (ibid). Integralan pristup u planiranju podrazumeva da se prostorno planiranje sve više vezuje za univerzalne ciljeve poboljšanja i ujednačavanja kvaliteta življenja i kvaliteta životne sredine, za koji se danas smatra da je jedna od komponenti kvaliteta življenja (ibid.). Težnja ka uspostavljanju jedinstvenog, integralnog strateškog planiranja prisutna je danas u svim evropskim zemljama i zemljama sa razvijenim planskim sistemima. Integralno strateško planiranje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost. Uspostavljanje ovog oblika planiranja ne može da nastane prostim, mehaničkim spajanjem socijalne, ekonomske, prostorne i ekološke komponente ili aspekta razvoja. Prevazilaženje parcijalnosti u planiranju, odnosno uspostavljanje celovitog pogleda i organizovano usmeravanje prostornog sistema i odlučivanje o budućnosti, podrazumeva mnoštvo pretpostavki (ekonomskih, političkih, normativnih i dr.), koje su realizovane u malom broju zemalja (Holandiji, Finskoj i skandinavskim zemljama). Prostorno planiranje jeste sintezna disciplina i društvena praksa koja je zasnovana na integralnom i interdisciplinarnom pristupu planiranju razvoja teritorije, organizacije i uređenja prostora, čiji je opšti cilj integrisanje prostora, uravnotežavanje razvoja i ujednačavanje kvaliteta življenja i kvaliteta životne sredine.


Primer 18. Prvi regionalni planovi i počeci prostornog planiranja U Holandiji je 1920. godine donet prvi regionalni-međuopštinski plan, u Nemačkog 1928. godine regionalni plan Rurske oblasti, u SAD 1932. godine regionalni plan doline reke Tenesi. Povod za izradu plana za Rurske basene uglja nije bilo rešavanje nagomilanih socijalnih i ekonomskih problema u razvoju područja, već je osnovni motiv bilo rešavanje tehničko-tehnoloških i ekonomskih problema eksploatacije uglja. Ispostavilo se da je pepeo često deponovan i jalovina odlagana na površinama koje su posle nekog vremena bile potrebne za eksploataciju uglja, ili da je više puta preseljavano stanovništvo i čitava naselja na nove lokacije, što je uticalo na znatno povećanje cene uglja. U doba svetske ekonomske krize koncepcija “New Deal” bila je da se preko javnih radova zaposli što veći broj radnika, u prvom redu izgradnjom infrastrukture, regulacijom vodotoka i sl. Zbog toga je urađen plan za dolinu reke Tenesi, koji mnogi smatraju prvim pokušajem izrade kompleksnog regionalnog prostornog plana. Pretenzije tog plana bile su da se reši korišćenje voda u slivu reke Tenesi, razvoj poljoprivrede, razvoj centara i mreže naselja i dr. Što je gradsko naselje veće to je izraženija pojava prožimanja grada i ruralne okoline, pa i predmet planiranja ne može da bude samo grad, ili samo njegova ruralna okolina. Radi se o prostoru koji se može nazvati urbanoruralni kontinum, koji postaje predmet planiranja (ibid.,14-15). Prvi pokušaj izrade prostornog plana za urbanu regiju jeste plan Velikog Londona posle Drugog svetskog rata. Osnovna ideja bila je decentralizacija razvoja Londona i prenošenje proizvodnih, komercijalnih, obrazovnih, administrativnih i drugih funkcija iz centralnog dela Londona u naselja u okruženju, na udaljenost od oko 80-100 km. Posle Drugog svetskog rata intenzivira se izrada regionalnih prostornih planova. Rade se prvi regionalni prostorni planovi za turističke regije – Alpe i Mediteran, kao i za nacionalne parkove. Tek 70-ih godina 20. veka razvija se nacionalni i lokalni nivo prostornog planiranja. Početkom 70-ih godina 20. veka rade se prvi regionalni prostorni planovi u Jugoslaviji. To su prostorni planovi za: kotar Krapina (obuhvatao je najveći deo Zagorja s centrom Krapina) i kotar Splita u Hrvatskoj i dolinu Soče (s centrima Kobarid i Tolmin) u Sloveniji. U Srbiji prvi prostorni plan (1961–63. godine), iako u osnovi regionalan, bio je plan za područje posebne namene – za uređenje priobalnog područja Dunava od Beograda do bugarske granice. Izgradnja hidroelektrane „Đerdap” bila je povod za izradu plana, odnosno za analize i usmeravanje uticaja izgradnje hidroelektrane i formiranja uspora na Dunavu (akumulacionog jezera) na budući razvoj priobalnog područja, posebno na ekonomski, saobraćajni i turistički razvoj i na izmeštanje naselja iz zone potapanja (Donji Milanovac). Kuriozitet je da inicijativu za izradu prvog prostornog plana u Srbiji nije dala Republika ili opštine u zoni uticaja hidroelektrane i akumulacije, već direktor preduzeća za izgradnju hidroelektrane – Panta Jakovljević, građevinski inženjer. Izradom prvog prostornog plana u Srbiji rukovodio je dr Dimitrije Perišić, geograf, potom profesor i osnivač prvog smera za prostorno planiranje u tadašnjoj Jugoslaviji, pre 30 godina (1977) na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, te se smatra rodonačelnikom prostornog planiranja u Srbiji. Profesor Perišić rukovodio je i izradom prvog i, do sada, jedinog prostornog plana za teritoriju Srbije (1996).

198


Smatra se da je osnovna razlika u predmetu prostornog i urbanističkog planiranja ta što se: urbanističko planiranje vezuje za naselja, a prostorno planiranje vezuje za teritoriju države, regiona, lokalne zajednice i/ili područja s posebnom namenom. Danas pojam prostorno planiranje obuhvata i urbanističko planiranje. Kod nas još nisu prevladala kompleksna shvatanja o prostoru kao faktoru razvoja i osnovi za integralnost svih oblika planiranja, imajući u vidu da prostor kao opšti resurs definiše određene kriterijume razvoja. U celini nije dovoljno razvijeno shvatanje da način organizacije i korišćenja prostora predstavlja značajan deo troškova razvoja teritorije i naselja (ibid., 14, 22). Posledice jesu: neracionalna eksploatacija i degradacija resursa i životne sredine, neplansko širenje-rasplinjavanje naselja i proizvodnih objekata na najkvalitetnije poljoprivredno zemljište, visoki troškovi koje će buduće generacije snositi za uređenje i infrastrukturno opremanje prostora (saobraćajnica, vodovoda i kanalizacije, elektroenergetske mreže, optičkih kablova, zelenila i mreže objekata javnih službi). Ublažavanje razlika u pogledu nivoa razvijenosti i kvaliteta življenja na prostoru Srbije zahtevaće ulaganje značajnih sredstava (materijalnih, upravljačkih, normativnih, edukativnih i dr.) za otklanjanje nasleđene dezorganizacije i neracionalnog korišćenja prostora.


4.

SAVREMENE TENDENCIJE U USMERAVANJU RAZVOJA I PROSTORNOM PLANIRANJU TURISTIČKIH PODRUČJA

4.1. Tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju Osamdesetih godina 20. veka dešavaju se promene u razumevanju razvoja. Dolazi do otklona od dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja. Svetska komisija za životnu sredinu pri UN, tzv. Brundtland komisija, publikovala je 1987. godine dokument „Naša zajednička budućnost”, kojim se u prvi plan stavlja orijentacija ka koncepciji održivog, to jest uravnoteženog razvoja (“sustainable development” kod nas je prevedeno kao „održivi” razvoj, iako bi adekvatnije bilo „uravnotežen” razvoj). Smatra se da je održiv razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe. Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu definiciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem. Koncepcija održivog razvoja promoviše: kvalitet življenja i kvalitet životne sredine, mudro/racionalno korišćenje opštih i pojedinačnih resursa, socijalnu pravičnost u distribuciji resursa i dobara, mogućnost izbora sadašnjih i budućih generacija, kao i uravnotežen teritorijalan razvoj. U zemljama Evropske unije tendencije su da se održivi razvoj ostvaruje integrisanjem aspekta zaštite kvaliteta životne sredine (primer 19) u sve oblike planiranja i sektorske politike. S razvojem koncepcije održivog razvoja sve su izraženije tendencije integrisanja prostornog i planiranja kvaliteta životne sredine u jedan oblik planiranja i njihovog izdvajanja u poseban institucionalni blok, za koji se smatra da će imati koordinirajuću i integrišuću ulogu u planiranju i usmeravanju razvoja. Ovakva očekivanja zasnovana su na nužnosti integralnog i problemskog pristupa planiranju i kontroli korišćenja opštih resursa (prostor) i neophodnosti koordinacije i kooperacije u razvoju pojedinih podsistema koji koegzistiraju u konkretnom prostoru i životnoj sredini.

200


Primer 19. Zaštita životne sredine u Evropskoj uniji i Srbiji Počev od 1972. godine doneto je šest akcionih programa za zaštitu životne sredine Evropske unije (EAP – Environmental Action Programs), kojima su definisani principi i prioriteti zaštite životne sredine. U prva dva akciona programa (1973–1982. godine) definisani su osnovni principi: prevencija i sanacija, načelo zagađivač plaća i obaveza procene uticaja investicionih projekata na životnu sredinu. U trećem i četvrtom EAP-u ispoljena je težnja ka celovitijem pristupu stavljanjem težišta na prevenciju od zagađivanja i na integrisanje aspekta životne sredine u prostorno planiranje i sektorske politike Zajednice. Peti EAP (1993–2000. godine) promoviše koncepciju održivog razvoja, učešće javnosti i privatnog sektora u procesu odlučivanja i definiše program integrisanja politike zaštite životne sredine u pet sektorskih politika: proizvodnje energije, saobraćaja, turizma, poljoprivrede i industrijskog razvoja. Šestim EAP-om (2001– 2010. godine) utvrđeni su prioriteti: klimatske promene, kvalitet životne sredine, priroda i biodiverzitet, mudro korišćenje prirodnih resursa i upravljanje otpadom (Stojanović, Maričić, 2004:155). Zajednica je počev od osamdesetih godina 20. veka uvela instrumente zaštite životne sredine na svim nivoima planiranja i donošenja odluka o razvoju i izgradnji, kao što su: procena uticaja projekata (EIA), procena ekološkog rizika (RA) i strateška procena planova i programa na životnu sredinu (SEA – koja se primenjuje na prostorne i urbanističke planove i sektorske programe razvoja, uključujući i turizam). Do skora u Srbiji nismo imali strategiju i programe zaštite životne sredine na nacionalnom ili lokalnom/ opštinskom nivou. Poslednje decenije 20. veka zakonom su ustanovljeni instrumenti – prethodna i detaljna analiza uticaja na životnu sredinu, koji su se vezivali za izradu tehničke dokumentacije i dobijanje odobrenja za izgradnju objekata. Po ugledu na zakonodavstvo i praksu zemalja EU, donošenjem paketa zakona iz domena zaštite životne sredine krajem 2004. godine uvodi se novi planski osnov (NEAP – Nacionalni program zaštite životne sredine i LEAP – lokalni akcioni plan zaštite životne sredine) i instrumenti zaštite životne sredine – strateška i procena uticaja na životnu sredinu, kao i integrisana dozvola (za postrojenja i aktivnosti koje zagađuju ili su rizične po životnu sredinu).

U tom pravcu su usmereni i napori Evropske unije da u interaktivnom procesu obezbedi integrativnu, multisektorsku i usmeravajuću/indikativnu strategiju razvoja svog prostora (primer 20). Naznačene pravce integracije i ujednačavanja razvoja u prostoru EU nije moguće jednoznačno sprovesti, već prilagođeno planskim sistemima, istorijskim, kulturnim i geografskim uslovima, nivou socijalne i ekonomske razvijenosti zemalja i/ili regiona i diferencirano prema vrsti ključnih problema razvoja, korišćenja i organizacije prostora i zaštite životne sredine. Realno je očekivati da će, i pored prihvatanja navedenih pravaca promena i poštovanja normativnih postupaka i procedura, i dalje dolaziti do pojave "pseudoplaniranja". U uslovima asimetrije moći, kada dominiraju državne i korporacijske (ili monopolske) strukture, u planiranju može da prevagne politička dimenzija za potrebe svojevrsne manipulacije u situacijama kada planovi: (i) sadrže široko prihvaćene ciljeve za prikrivene namere koje su za javnost (ili jedan njen deo)

TURIZAM I PROSTOR Prostorno planiranje turističkih područja i centara 201

manje prihvatljive; (ii) označavaju simboličko uveravanje ili odgovor na političku kritiku da će se nešto uraditi, bez stvarne namere da se planirano realizuje; i (iii) predstavljaju sredstvo za animaciju ili pregovaranje. U procesu planiranja neće uvek biti obezbeđena potrebna komunikacijska interaktivnost, bilo zbog zahteva za racionalnošću i efikasnošću planiranja ili, neretko, zbog intervencije države kojom se komunikacija ograničava i informacijama delimično manipuliše javnost, a odluke donose u zatvorenim upravljačkim sistemima van vidokruga javnosti. To ne znači da u nekim situacijama i „pseudo-planiranje” i ograničavanje komunikacije neće biti u opštem/javnom interesu za realizaciju projekata značajnih za širu društvenu zajednicu.

Primer 20. Održivi razvoj Evropske unije i Srbije Osnovni cilj integracionih procesa EU jeste postizanje održivog i uravnoteženog razvoja teritorije Zajednice. Njegovo ostvarivanje zasnovano je na primeni i unapređenju strateškog planiranja, u prvom redu prostornog planiranja i politika regionalnog razvoja. To je formulisano u odgovarajućim dokumentima EU – Perspektive razvoja evropskog prostora (European Spatial Development Perspective – ESDP, 1999) i Vodeći principi održivog razvoja na prostoru evropskog kontinenta (2000). Principi održivog razvoja naselja utvrđeni su Programom Habitat II (1996) i Novom Atinskom poveljom (1998). Perspektive razvoja evropskog prostora (ESDP) zasnivaju se na tri osnovna pravca aktivnosti:

uravnotežen i policentričan sistem urbanih centara i jačanje partnerstva na relaciji urbana-ruralna područja;

podjednaka dostupnost/pristup infrastrukturi i znanju, vodeći računa o regionalnim specifičnostima; mudro upravljanje razvojem prirodnog i kulturnog nasleđa, koje omogućava kontrolisan razvoj ekonomskih aktivnosti u obuhvaćenim lokalnim zajednicama, u prvom redu turizma i komplementarnih delatnosti u manje osetljivim delovima zaštićenog prostora i u zaštitnim zonama, i doprinosi očuvanju i jačanju identiteta i diverzifikaciji regiona i naselja. Primena ovog dokumenta u zemljama EU zasniva se na principu subsidijarnosti i razvoju horizontalne (međusektorske na istom nivou upravljanja) i vertikalne koordinacije (među nivoima upravljanja – Zajednice, transnacionalnog, nacionalnog, regionalnog i lokalnog nivoa). Sa stanovišta Evropske unije najznačajnija je koordinacija i kooperacija na transnacionalnom i regionalnom nivou, koji omogućavaju rešavanje najznačajnijih pitanja razvoja evropske teritorije – transevropskih transportnih sistema, zaštite životne sredine, funkcionalnog i ekonomskog povezivanja regiona i transgraničnih područja i sl. Osnovni strateški integralni dokument u Srbiji koji promoviše održivi i uravnotežen razvoj teritorije jeste Prostorni plan Republike Srbije (1996), čije su osnovne postavke, ciljevi i koncepcije usaglašeni sa strateškim principima i opcijama definisanim u ESDP. Nerešeno pitanje regionalizacije i nedostatak regionalne politike jeste jedan od ključnih problema za usmeravanje i ujednačavanje razvoja teritorije Srbije i njeno buduće uključivanje u programe korišćenja pretpristupnih i strukturnih fondova EU.

TURIZAM I PROSTOR


Po negativnim posledicama na korišćenje prostora jednako je nepovoljna situacija odloženog planiranja, poznatija kao „ne-odlučivanje”, koja se manifestuje onemogućavanjem legitimisanja i odlaganjem rešavanja problema za koje državni aparat iz bilo kog razloga ocenjuje da je „pretežak". Produženo trajanje „ne-odlučivanja” može da iritira vlasnika zemljišta (ili resursa) da donese odluku o njegovom korišćenju suprotnu zakonskim i planskim normama i procedurama (Rees, 1994). Drugim rečima, efikasnost i uspešnost prostornog, odnosno planiranja u celini, zavisiće u mnogome od stvarne rešenosti društvene zajednice i države, kao reprezenta interesa zajednice, da ciljeve, odluke i politike korišćenja prostora sprovede odgovarajućim (raspoloživim) sredstvima i podrškama, kao i od rešavanja nekih od ključnih problema savremenog društva – načina rešavanja konflikata, neravnoteže u raspodeli ekonomske i političke moći i sistema političkog odlučivanja koji može da pomiri javni i legitimne individualne interese.

4.2. Tendencije u usmeravanju razvoja i prostornom planiranju turističkih područja Mogućnosti za razvoj turizma u velikoj meri uslovljene su kvalitetom životne sredine, očuvanošću i atraktivnošću prirodnog i kulturnog nasleđa i drugih vrednosti, dobara i resursa. Ekspanzivan i relativno stihijan razvoj turizma posle Drugog svetskog rata izazvao je velike pritiske, rizike i negativne posledice na kvalitet životne sredine. Pritisci turizma na životnu sredinu posebno su izraženi u periodima najveće sezonske koncentracije posetilaca u turističkim područjima i centrima (primer 21), i to: buka i aerozagađenje od saobraćaja, naročito usled visokog učešća avioprevoza i individualnih vozila i zagušenja u drumskom saobraćaju, kao i nekontrolisano kretanje turista u prostoru s osetljivim ekosistemima; neadekvatno prikupljanje i tretman otpadnih komunalnih voda i čvrstog komunalnog otpada; povećan obim i intenzitet korišćenja prirodnih resursa, u prvom redu potrošnje vode za piće i energenata; degradacija ili gubitak prirodnih resursa (kvalitetnog poljoprivrednog, šumskog i vodnog zemljišta i šuma) usled neplanskog razvoja turizma, nekontrolisanog širenja izgradnje turističkih sadržaja i kapaciteta i povećanog intenziteta korišćenja prostora; poremećaji ekoloških procesa i svojstava ekosistema, ugrožavanje brojnosti i raznovrsnosti vrsta; ugrožavanje prirodnog i kulturnog nasleđa; konflikti s drugim aktivnostima i lokalnim korisnicima usled pritisaka za


korišćenje postojeće infrastrukture, suprastrukture i fondova; poremećaji u načinu i kvalitetu života lokalnog stanovništva, nestanak tradicionalnog sistema vrednosti, tradicionalnih oblika privređivanja, gubitak kulturnog identiteta lokalne zajednice itd.

Primer 21. Pritisci turizma na životnu sredinu Intenzivna turistička izgradnja posle 1960. godine dovela je do uništenja dve trećine peščanih dina i ugrožavanja oko 500 biljnih vrsta u Mediteranskom priobalju (Environment and Tourism in the Context of Sustainable Development, 1994). U sezoni jul-septembar mesec odvija se u Evropi više od trećine, a u oblasti Mediterana preko 40% turističkih kretanja (Background Information on Environment and Tourism in the Context of Sustainable Development,1994). Prema procenama Međunarodne turističke alijanse, saobraćaj je izvor oko 50% ukupnih šteta koje turizam prouzrokuje u životnoj sredini. Dominantan izvor zagađenja jeste motorizovan turizam individualnim putničkim vozilima, naročito u izletničkim kretanjima (Tourism and Environment in the Europe, 1995). Organizacija Zimskih olimpijskih igara poremetila je ekološku ravnotežu Nacionalnog parka Vanoaz u Francuskoj 1992. godine, usled obimne izgradnje smeštajnih kapaciteta i infrastrukturnih sadržaja (Loving Them to Death – Sustainable Tourism in Europe’s Nature and National Parks, 1993). I pored brojnih istraživanja i planskih dokumenata, postignuti su slabi rezultati u zaštiti prirode i prirodnih vrednosti Kopaonika. Nasuprot stavu ekologa da je neregulisan rast i razvoj turizma glavni razlog ugrožavanja prirode Kopaonika, činjenice upućuju da je osnovni problem neadekvatan institucionalno-organizacioni aranžman i neodgovarajuća sredstva za upravljanje zaštitom prirodnog nasleđa. Nedovoljno kontrolisan razvoj turizma ugrozio je deo područja Nacionalnog parka na lokalitetu Suvo Rudište (u zoni III stepena zaštite), zbog znatnog probijanja planiranih i odobrenih smeštajnih kapaciteta (za oko 50%, to jest za nekoliko hiljada kvadratnih metara) i nekompletiranosti planirane infrastrukture (posebno kanalizacije i saobraćajnih objekata), dok je deo zaštitne zone parka ugrožen enormnom neplanskom i haotičnom izgradnjom vikend naselja Lisina. S druge strane, turizam kao vodeća privredna delatnost nedovoljno je doprineo zaštiti i prezentaciji Nacionalnog parka i ekonomskom i socijalnom razvoju obuhvaćenih lokalnih zajednica (Analitičkodokumentaciona osnova Prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005). Pritisci i kompleksne posledice uticaja turizma na životnu sredinu najizraženiji su na prostoru zaštićenog prirodnog nasleđa i osetljivih prirodnih celina (planine i primorje).

Drugim rečima, uticaji turizma na okruženje mogu da se klasifikuju na: prostorne i uticaje na kvalitet životne sredine, socio-kulturne i ekonomske uticaje. Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja i promena koncepcija i pristupa u upravljanju i usmeravanju razvoja. U periodu dominacije koncepta masovnog industrijskog turizma preovladavao je ekonomski pristup (i ekonomske metode) u planiranju razvoja turizma. Pored pozitivnih (ekonomskih) srednjoročnih efekata, taj pristup proizvodio je i negativne (prostorne, ekološke i socijalne) dugoročne efekte, koji su povratno uticali na smanjenje kvaliteta turističke ponude i pad tražnje za turističkim destinacijama. U tom periodu uspešnost razvoja

204


turizma vrednovana je ekonomskim pokazateljima (ostvarenim profitom, zaposlenošću, učešćem u bruto nacionalnom proizvodu i dr.). S otklonom od koncepta ekonomskog rasta i kvalitativnim promenama u razvoju turizma, preovlađuje zalaganje za održivi razvoj turizma. Smatra se da je održiv svaki vid turizma koji trajno doprinosi zaštiti i unapređenju životne sredine, prirodnih i stvorenih resursa, kulturnih vrednosti i integriteta lokalne zajednice. Primena koncepta održivog turizma podrazumeva minimiziranje negativnih i maksimiziranje pozitivnih uticaja turizma na okruženje i raspoložive resurse. Međutim, primena koncepta nije jednoznačna. Ispoljavaju se fleksibilnije (slabe) i restriktivnije (jake) interpretacije koncepta u skladu sa specifičnim odlikama i značajem raspoloživih resursa i dobara i atraktivnošću prostora za turizam. Restriktivnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravljanju razvojem područja sa relativno očuvanim prirodnim i antropogenim turističkim i značajnim ili ograničenim prirodnim resursima, radi prevencije njihove destrukcije negativnim uticajima intenzivnijeg razvoja turizma. Fleksibilnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravljanju razvojem područja izrazito modifikovanih antropogenim uticajima – urbani i industrijski centri, izgrađene atraktivnosti (tematski parkovi i dr.), ruralna područja i naselja u zoni uticaja infrastrukturnih koridora i sl. (Weaver, 2006:19-20). Koncepcija održivog razvoja turizma podrazumeva: turistički proizvod visokog kvaliteta koji zadovoljava sadašnje potrebe turista, uz očuvanje turističkih resursa za buduće generacije; unapređenje kvaliteta životne sredine i očuvanje prirodnih i kulturnih resursa, dobara i vrednosti; ekonomski razvoj, očuvanje socijalnog integriteta i unapređenje kvaliteta življenja lokalnih zajednica na turističkom području; afirmaciju i očuvanje kulturnog identiteta turističkog područja; ekonomski profit (direktan i indirektan) od turizma i u turizmu. Već krajem osamdesetih godina 20. veka identifikovani su ključni elementi održivog razvoja turizma, među kojima sistem strateškog planiranja i upravljanja razvojem turističkih područja (primer 22; videti više: Hall, Page, 2002:301-324). Sektorski planovi, politike i programi razvoja turizma integrišu se u sistem strateškog planiranja, koji postaje sve značajniji za usmeravanje razvoja turizma. S povećanjem značaja regionalnog razvoja u Evropskoj uniji jača uverenje da turizam može da ima uticaj na razvoj regija i lokalnih zajednica, a naročito planinskih i ruralnih područja. Zahtevi za atraktivnim prostorima sa raznovrsnom ponudom turističkih


sadržaja, kretanja i aktivnosti, utiču na opredeljivanje za razvoj specifičnih vidova turizma i objedinjavanje ponude turističkih proizvoda na nivou turističkih regija ili klastera (primer 23).

Primer 22. Strateško planiranje održivog razvoja turizma Nacionalnom politikom turističkog razvoja (1990. godine) turizam je tretiran kao integralni deo celokupnog razvoja Kipra. Naglašena je potreba za čvršćim povezivanjem razvoja turizma i komplementarnih delatnosti, uz veće uključivanje javnosti u donošenje važnijih razvojnih odluka. Utvrđena je opcija usporavanja stope rasta turizma, naročito u priobalnim urbanim centrima i promovisanja novih vidova turizma koji će voditi unapređenju prirode i afirmaciji kulturnog nasleđa (Appostolides, 1996). Strategija razvoja turizma u Singapuru zasniva se na pocesu prilagođavanja resursa i kreiranju atraktivnosti, kako bi se očuvala kompetitivnost na turističkom tržištu, zadržala pozicija ulazne kapije i ojačala uloga glavnog transportnog i turističkog centra jugoistočne Azije. To je uticalo na pomeranje od lokalnog (1986. godine) ka strateškom regionalnom planiranju (1996. godine), kojim su utvrđena osnovna opredeljenja: redefinisanje turizma, reformulacija i povezivanje turističkih proizvoda Singapura i regionalnog okruženja, poboljšanje (javno-privatnog) partnerstva na svim nivoima planiranja i upravljanja (Hall, Page, 2002:319320).

Kod nas je dugo vremena razvoj turizma zasnivan na projektovanju i izgradnji turističkih smeštajnih kapaciteta i njihovog neposrednog okruženja, bez sagledavanja kompleksne turističke ponude u prostoru i potencijala i ograničenja za razvoj turizma u banjama, gradovima, planinama, priobalju i drugim prostornim celinama.

Primer 23. (slika 65) Planinske turističke regije U evropskim zemljama teži se aktiviranju svih raspoloživih potencijala i usmeravanju razvoja planinskih područja i njihovog regionalnog okruženja. Integralan razvoj planinskih područja ostvaruje se usmeravanjem sredstava strukturnih fondova EU na osnovu stepena razvijenosti i integrisanosti planinskih područja. Smatra se da su ključni strateški ciljevi integralnog razvoja, zaštite, organizacije i uređenja planinskih turističkih regija: zaustavljanje procesa depopulacije i odseljavanja stanovništva; razvoj disperzno-koncentrisane mreže naselja; restrukturisanje i diverzifikacija ekonomskih aktivnosti, u prvom redu turizma i komplementarnih aktivnosti, radi povećanja zaposlenosti i obezbeđenja dopunskih prihoda stanovništva; povećanje konkurentnosti planinskog turizma razvojem celogodišnje ponude; unapređenje i specijalizacija poljoprivrede prilagođeni zahtevima razvoja turizma; zaštita prirode i sanacija degradiranih prostora; korišćenje obnovljivih izvora energije i dr.

206


Primer 23. − nastavak (slika 65) Planinske turističke regije Turizam predstavlja osnovni razvojni potencijal u većem delu Alpa, ali se smatra da on ne može da bude jedini nosilac razvoja. Usled toga se velika pažnja posvećuje usklađenom razvoju i relativizaciji konfliktnih interesa turizma, poljoprivrede i očuvanja prirode i životne sredine. Razvoj Alpske turističke regije, koja obuhvata delove teritorija osam zemalja, iniciran je izgradnjom kompleksnih i atraktivnih turističkih centara u Austriji (78), Francuskoj (448), Italiji (66), Švajcarskoj (178) i dr., u skladu sa strogim ekološkim zahtevima i najvišim standardom infrastrukturne opremljenosti. Razvoj turizma, infrastrukturno opremanje i povezivanje planinskih naselja i turističkih centara uslovili su promenu strukture ekonomskih aktivnosti, zadržavanje i porast stanovništva i približavanje planinskih lokalnih zajednica urbanom kvalitetu življenja (videti više: Milijić, Dabić, 2004). Slika 65. Deo Alpske turističke regije s planinskim turističkim centrima

Izvor: Weiss R., Weiss S., Schall K., 2001, Schitour Plus, str. 2-3.

Sedamdesetih godina 20. veka uticaji evropskih i svetskih iskustava, u prvom redu u Hrvatskoj, dovode do promene načina razmišljanja i pristupa usmeravanju razvoja turizma i turističkih područja i centara. Primena integralnog pristupa u strateškom planiranju i usmeravanju razvoja turizma u Svetu (primer 24) i kod nas razvijala se kroz proces prostornog planiranja turističkih područja i centara. Prostorno planiranje, praćeno intenzivnijim učešćem lokalnih zajednica i stanovništva u procesu odlučivanja, ima koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i usmeravanju održivog razvoja turističkih područja i centara.


Primer 24. Prostorno planiranje turističkih regija u zemljama Evropske unije U sklopu projekta RECITE II (Regions and Cities for Europe) za interregionalnu kooperaciju EU razvijen je potprojekt pod nazivom „Evropska kooperacija za održivi regionalni razvoj kroz programe turizma” (European Cooperation for Sustainable Environmental Regional Development through Tourism project - ECOSERT). Planiranje održivog razvoja turizma zasniva se na prostornim planovima za turističke regije ili subregije, s horizontom planiranja od 20 godina. U okviru ECOSERT projekta pripremljeni su 1998. godine prostorni planovi za turističke regije: Magnezija u Grčkoj, Dee Estury u V. Britaniji i Avelino u Italiji. Osnovna pažnja posvećena je razvoju održivog turizma, u prvom redu eko i ruralnog turizma, smanjenju regionalnih razvojnih dispariteta i poboljšanju kvaliteta životne sredine u delovima područja koji su degradirani nekontrolisanim širenjem urbanih centara, razvojem nekompatibilnih namena i prekomernom koncentracijom turističkih kapaciteta. Razvoj turizma u provinciji Avelino, među najnerazvijenijim u Italiji, planiran je kao deo kompleksne turističke ponude regije Kampanja, sa već razvijenim i afirmisanim turističkim centrima u napuljskom zalivu (Napulj) i priobalju Cilento (i istoimenim nacionalnim parkom), kao i drugim značajnim turističkim centrima u okruženju (Pompei, Gargano nacionalni park, obala Amlfi i dr.). Polazeći od razvijenih vidova turizma u regiji Kampanje i regionalnom okruženju i potencijala atraktivnog prirodnog i kulturnog nasleđa Avelino provincije, utvrđeni su prioriteti u razvoju eko i ruralnog turizma, kulturološkog, gastronomskog, religijskog i drugih vidova turizma u sklopu tri osnovne i više sekundarnih turističkih zona ove provincije (Trifiletti, 2002).

Izrada prvih regionalnih prostornih i generalnih urbanističkih planova za turistička područja i centre u Jugoslaviji započinje sedamdesetih godina 20. veka (primer 25).

Primer 25. Prostorno planiranje turističkih regija u Jugoslaviji i Srbiji Sedamdesetih godina 20. veka pokrenuta je najveća akcija u tadašnjoj Jugoslaviji na izradi regionalnih prostornih planova za turistička područja. Uz finansijsku podršku UN, u periodu 1970–75. godine rade se regionalni prostorni planovi za Gornji i Srednji Jadran u Hrvatskoj i za Južni Jadran u Crnoj Gori. Pratila ih je izrada prostornih planova opština, generalnih planova za turističke centre (Budva, Sv. Stefan, Bar, Boka Kotorska i dr.) i detaljnih/regulacionih planova za delove turističkih zona i centara. U periodu 1980–82. godine urađena je revizija svih planova za područje Južnog Jadrana. Predviđena su planska rešenja za izmeštanje Jadranske magistrale, razvoj regionalnog vodoprivrednog sistema (s korišćenjem podvodnih izvora Skadarskog jezera za vodosnabdevanje crnogorskog primorja, u prvom redu budvanskog primorja) i dr. Planske aktivnosti na razvoju Turističkog centra Kopaonik inicirale su formiranje koncepcije organizacije i kompletiranja turističke ponude na nivou turističke subregije Kopaonik-Željin-Stolovi-Goč-Vrnjačka Banja. Tek sa donošenjem Prostornog plana Republike Srbije (1996) utvrđuju se, po prvi put, strateški okviri i koncepcija organizacije i formiranja turističkih zona i regija u Srbiji.

208


Suština planiranja razvoja, organizacije i uređenja turističkih područja i centara jeste uspostavljanje balansa na osnovnim relacijama: turistički smeštajni kapaciteti; sportsko-rekreativni, kulturni, zabavni i drugi sadržaji celogodišnje turističke ponude u prostoru, to jest turističko-rekreativna infrastruktura i suprastruktura (videti potpoglavlje 5. u poglavlju II udžbenika); povećanje dostupnosti i infrastrukturno opremanje turističkog prostora (saobraćajnom i tehničkom infrastrukturom i komunalnim objektima); ekonomski i socijalni razvoj lokalnih zajednica i očuvanje njihovih kulturnih osobenosti i vrednosti; zaštita, održivo korišćenje i prezentacija prirodnog i kulturnog nasleđa; zaštita životne sredine i pejzaža. U našem planiranju i usmeravanju razvoja turističkih područja i centara pravljene su, u većoj ili manjoj meri, greške na skoro svim relacijama, a naročito u odnosu na infrastrukturno opremanje, razvoj lokalnih zajednica i zaštitu životne sredine, nasleđa i pejzaža. Taj balans nije uspostavljen, ili je poremećen, u skoro svim primorskim, banjskim i planinskim područjima i centrima. Na primer, Južni Jadran raspolaže brojnim i relativno kvalitetnim smeštajnim kapacitetima, koji ne mogu da budu konkurentni na evropskom turističkom tržištu sve dok se ne reše brojni problemi, među kojima se izdvajaju: nepovoljan položaj Jadranske magistrale u odnosu na pojedine turističke centre (glavna ulica Budve); nerešeno snabdevanje dovoljnim količinama vode za piće u letnjoj sezoni; potpuno neregulisano prečišćavanje otpadnih voda i prikupljanje i tretman komunalnog otpada; neodgovarajući kvalitet i slaba dostupnost usluga zdravstvene zaštite i dr. Slična situacija je i sa banjskim i planinskim centrima u Srbiji kojima, po pravilu, nedostaju i kulturni i zabavni sadržaji, raznovrsna i diverzifikovana ponuda sportskorekreativnih aktivnosti i dr.

5.

KATEGORIZACIJA PROSTORNIH I URBANISTIČKIH PLANOVA

5.1. Zakonski osnov prostornog planiranja Većina evropskih zemalja ustanovila je zakonske osnove planiranja još u prvoj polovini 20. veka, koje su postepeno proširivane uključivanjem pitanja zaštite životne sredine i održivog razvoja i drugih relevantnih pitanja očuvanja specifičnih područja značajnih za razvoj pojedinih zemalja. Legislativni okvir, utvrđen ustavnim rešenjima o osnovnim i posebnim pravima u odnosu na razvoj, kvalitet življenja i životne sredine i vlasništvo nad nepokretnostima


(zemljištem i objektima), utiče na strukturu, prioritete i operativnost prostornog planiranja.8 Značajna su ustavna rešenja pojedinih zemalja kojima se preciziraju obaveze u odnosu na kompenzacije za pogoršanje (štete) i poboljšanje (koristi) uslova korišćenja i vrednosti nepokretnosti. Ustavom Republike Srbije (2006) garantovano je pravo na zdravu životnu sredinu. Data je mogućnost ograničavanja (zakonom) oblika korišćenja i raspolaganja zemljištem u privatnoj svojini, radi sprečavanja štetnih uticaja na životnu sredinu. Utvrđeno je da su prirodni resursi i dobra od javnog interesa u državnoj (javnoj) svojini i da se mogu koristiti samo pod uslovima propisanim zakonom. Utvrđena je obaveza čuvanja prirodnog, kulturnog, istorijskog i naučnog nasleđa i obaveze svih nivoa upravljanja u vezi s tim. Među utvrđenim nadležnostima Republike su da zakonskim osnovom uređuje i usmerava održivi razvoj, sistem zaštite i unapređenja životne sredine, organizaciju i korišćenje prostora, a od planskog osnova da donosi samo plan razvoja i prostorni plan. Legislativni okvir (ustav) i osnov (zakoni) imaju veliki značaj u određivanju sistema planiranja i usmeravanja zaštite i uređenja prostora. Značajno je pitanje realnosti ustavnih i zakonskih rešenja, situiranosti i organizacije sprovođenja zakona. I pored znatnih razlika u pogledu broja, kompleksnosti i nivoa donošenja zakonskih osnova u zemljama Evropske unije, mogu da se izdvoje tri osnovne kategorije zakonskog osnova sistema prostornog planiranja (The EU compendium of spatial planning systems and policies, 1997) specifične po: jednom osnovnom zakonu na nacionalnom nivou, gde pravnu sigurnost i kontinuitet obezbeđuje dugotrajna primena osnovnih zakonskih rešenja, a fleksibilnost planskih i kontrolnih sistema omogućena je njihovim prilagođavanjem razvojnim promenama putem široko primenjenog sekundarnog zakonodavstva (uredbe, regulacije, ukazi i sl.) i instrumenata ustanovljenih zakonom (direktive koje imaju snagu zakona i dr.); jednog osnovnog zakona na nacionalnom i više zakona na regionalnom nivou (u Nemačkoj, Austriji, Belgiji i Španiji), gde je pristup regulaciji sličan kao kod prethodne kategorije; a razlike se ispoljavaju u pogledu usklađenosti zakonskih osnova zavisno od raspodele nadležnosti po nivoima upravljanja (od usklađenog i integrisanog zakonskog osnova u Nemačkoj, do relativno autonomnog i neintegrisanog regionalnog u odnosu na nacionalni zakonski 8 U pojedinim zemljama ustav ima samo nekoliko, ili nema odredbi koje su relevantne za prostorno planiranje, ili pisani ustav ne postoji (V. Britanija). Tada je, umesto ustavom, planski sistem određen zakonom.

210


osnov u Belgiji); i velikom broju nekodifikovanih zakona, akata, dekreta i regulacija, tako da je teško identifikovati sistem prostornog planiranja i obezbediti primenu dezintegrisanih zakonskih rešenja (u Grčkoj, Italiji i Portugalu). Zakonski osnov zaštite i uređenja prostora u Srbiji izuzetno je ekstenzivan, jer ovu problematiku neposredno i posredno reguliše više od 40 zakona (primer 26).

Primer 26. Zakonski osnov zaštite i uređenja prostora u Srbiji Zakonski osnov zaštite i uređenja prostora u Srbiji čine sledeće grupe zakona o:

planiranju i izgradnji prostora, zaštiti životne sredine – zaštiti životne sredine, strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, proceni uticaja na životnu sredinu, integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine, kao i zakoni (u proceduri donošenja) o zaštiti vazduha, zaštiti od nejonizujućih zračenja, zaštiti i unapređivanju zelenih površina, upravljanju otpadom,

zaštiti nasleđa – nacionalnim parkovima, kulturnim dobrima, kao i zakon (u proceduri donošenja) o zaštiti prirode,

zaštiti i korišćenju prirodnih resursa – poljoprivrednog zemljišta, šuma, voda, o rudarstvu, organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, kao i zakon (u proceduri donošenja) o poljoprivredi,

turizmu – turizmu, banjama, javnim skijalištima, infrastrukturnim sistemima – javnim putevima, železnici, energetici, prirodnom gasu, telekomunikacijama, poštanskim uslugama,

javnim službama – obrazovanju i vaspitanju (predškolskom, osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju), kulturi, zdravstvenoj, dečijoj i socijalnoj zaštiti,

komunalnim delatnostima, poreskom sistemu (paket zakona), koncesijama, eksproprijaciji, državnom katastru i dr.

Može da se svrsta u kategoriju nekodifikovanog zakonskog osnova, zbog nedostatka kodifikacije, realnosti, doslednosti i situiranosti zakonskih rešenja (videti više: Maksin-Mićić, 2000).


5.2. Kategorizacija prostornih i urbanističkih planova 5.2.1. Kategorizacija planskog osnova u Evropskoj uniji Planski osnov zaštite i uređenja prostora definišu različite vrste planova, strategija, politika i programa u svim oblicima planiranja – ekonomskom, socijalnom, prostornom, planiranju kvaliteta životne sredine i sektorskom/granskom planiranju (iz domena poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, saobraćaja, turizma i dr.), kao i drugi instrumenti usmeravanja razvoja. Kategorizacija planskih aktivnosti u zemljama Evropske unije izvodi se prema nivoima upravljanja/planiranja, prostornom obuhvatu i predmetu/nameni planova. Polazeći od razlika u planskim sistemima, prihvaćena je kategorizacija prema nameni na: strateške planove, i regulacione planove i instrumente politika. Strateški planovi (strategije, politike, programi) se rade planiranja po pojedinim nivoima upravljanja.

za različite oblike

Strateški planovi imaju namenu: formiranja opšteg planskog okvira i osnova, koji je indikativan, usmeravajući, i primenjuje se daljom razradom u planovima, strategijama i politikama na istom ili nižim nivoima upravljanja/planiranja. Opšteprihvaćen pristup je da su okviri, principi, kriterijumi i propozicije utvrđeni strateškim planovima obavezujući i da se ne mogu menjati na nižim nivoima planiranja. Strateško planiranje na nacionalnom i regionalnom nivou u zemljama Evropske unije javlja se u tri osnovna tipa: prostorni planovi i politike koje imaju prostornu dimenziju – određuju strateške okvire uravnoteženog/održivog razvoja i generalnu namenu, organizaciju i zaštitu prostora države, regiona ili specifičnog područja (zaštićenog i/ili rezervisanog za razvoj određenih aktivnosti, kao što su slivna i područja priobalja, turistička područja, predeli i područja posebnih prirodnih vrednosti i dr.); plansko usmeravanje putem skupa politika, perspektiva i/ili programa – obrazuju deo šire nacionalne ili regionalne strategije, manje su prostorno određeni, te se njihova usmeravajuća uloga ostvaruje kriterijumima, principima i smernicama koje se primenjuju u izradi planova na nižim nivoima planiranja; i

212


tematski i sektorski planovi, koji mogu da imaju prostornu dimenziju. U svim zemljama EU utvrđena je obaveza izrade strateških planova za teritoriju lokalne zajednice i urbanog naselja, koji su u pogledu pristupa izradi i u pogledu sadržaja slični, ali detaljniji u odnosu na ostale strateške planove. Tim planovima određuju se: namena prostora, mreže infrastrukturnih sistema; zaštita ruralnih područja, predela i prirodnog nasleđa od subregionalnog i lokalnog značaja; rezervisanje prostora za javne i ostale namene i utvrđivanje režima korišćenja i izgradnje zaštićenih i rezervisanih prostora, kao i okviri za pripremu regulacionih planova. Regulacioni planovi su obavezujući urbanistički planovi sa detaljnije definisanom namenom površina, kojima se ustanovljava zaštita i rezervisanje prostora i definišu pravila regulacije za uređenje i izgradnju prostora. Na osnovu regulacionih planova prostor se neposredno privodi planiranoj nameni, to jest mogu da se dodele prava na izgradnju. Izradi regulacionih planova pristupa se kada predstoji realizacija planirane namene utvrđene nekim od strateških planova, ili radi zaštite posebno vrednih i specifičnih područja (ruralna područja, otvoreni prostori, predeli izuzetne lepote i sl.). Regulacioni planovi su obavezujući urbanistički planovi na osnovu kojih se prostor neposredno privodi planiranoj nameni, to jest mogu da se dodele prava na izgradnju. Zavisno od namene i prostornog obuhvata, regulacioni planovi mogu da sadrže kombinaciju elemenata strateškog/opšteg planskog osnova i detaljne namene površina, s pravilima regulacije za područja urbane obnove, zaštićena i rezervisana područja i sl. Kada sadrži elemente strateškog/opšteg planskog osnova, regulacionim planom se: definišu uslovi pod kojima se za deo područja može primenjivati fleksibilnije tumačenje planskih odredbi i diskreciono pravo odlučivanja; i diferenciraju se delovi područja za koje će se detalji razraditi i odobriti regulacionim planskim instrumentom. Regulacioni planski instrument – planski projekat je direktivan dokument, koji se koristi za finalnu detaljnu razradu regulacionog plana, neposredno pred realizaciju planirane namene (ibid.).


5.2.2. Kategorizacija prostornih i urbanističkih planova u Srbiji U prostornom planiranju u Srbiji utvrđena su tri osnovna nivoa planiranja: nacionalni, regionalni i lokalni nivo. Problem je što za regionalni nivo planiranja nema odgovarajućeg nivoa upravljanja. Prema važećem zakonskom osnovu proces regionalnog planiranja odvija se na nacionalnom nivou upravljanja za teritoriju središnje Srbije, na pokrajinskom nivou za teritoriju Vojvodine i na nivou grada Beograda za metropolitensko područje. U kategoriju strateških planova svrstavaju se svi prostorni planovi i samo jedna vrsta urbanističkog plana, i to: prostorni planovi opšti prostorni planovi (za administrativno-teritorijalne jedinice) – nacionalni prostorni plan (Prostorni plan Republike Srbije, s tim da je predviđena izrada strategije prostornog razvoja za teritoriju Republike), regionalni prostorni plan i prostorni plan opštine, prostorni plan za područje posebne namene, i urbanistički plan generalni plan urbanog naselja. Prema nameni i prostornom obuhvatu u regionalni nivo planiranja svrstavaju se regionalni i prostorni plan područja posebne namene, a u lokalni nivo prostorni plan opštine i urbanistički plan. Strateški planovi su obavezujući i usmeravajući/indikativni. Usmeravajući su jer se sprovode indirektno, preko drugih prostornih, urbanističkih i sektorskih planova, strategija i politika. Jedino generalni plan sadrži i elemente za direktno sprovođenje za pojedine celine u urbanom prostoru. U kategoriju regulacionih planova svrstavaju se: urbanistički planovi plan generalne regulacije, plan opšteg uređenja, i plan detaljne regulacije. Regulacioni planovi su obavezujući planovi sa definisanom namenom površina i pravilima uređenja i izgradnje prostora (primer 27). Zavisno od namene i prostornog obuhvata (za celo ili deo naselja, odnosno turističkog centra) pojedini regulacioni planovi – plan generalne regulacije i plan opšteg uređenja, sadrže kombinaciju elemenata strateškog (generalnog) plana i detaljnije namene površina s osnovnim pravilima za uređenje i izgradnju prostora. Na osnovu ove dve vrste regulacionog plana prostor može neposredno/ direktno da se privodi planiranoj nameni, to jest da se odobri gradnja na javnom

TURIZAM I PROSTOR


građevinskom zemljištu, koje je u državnoj (javnoj) svojini i nije u prometu. Zavisno od obuhvata razrađuju se: (i) planom detaljne regulacije – za celine javnog građevinskog zemljišta koje su utvrđene planom generalne regulacije; i (ii) urbanističkim projektom – radi utvrđivanja parcelacije i preparcelacije na ostalom građevinskom zemljištu, koje može da bude u svim oblicima svojine i u prometu je. Plan detaljne regulacije jeste osnovni regulacioni plan na osnovu koga se prostor neposredno privodi planiranoj nameni, to jest dodeljuju prava na gradnju. Razrađuje se urbanističkim projektom u slučaju kada se: (i) u sprovođenju plana detaljne regulacije javi potreba za preparcelacijom ostalog građevinskog zemljišta (spajanje delova ili celih, odnosno deoba građevinskih parcela); ili (ii) u delu o sprovođenju plana detaljne regulacije (karta sprovođenja plana) utvrdi obaveza izrade urbanističkog projekta za pojedine posebno značajne javne namene i objekte.

Primer 27. Uticaj promena zakonskog osnova na vrste urbanističkih planova Serijom zakonskih osnova o planiranju, uređenju i izgradnji prostora u Srbiji u proteklom periodu nisu menjani nazivi i sadržaj pojedinih vrsta prostornih planova. Menjani su nazivi za urbanističke planove i to najčešće za regulacione planove, a da nije dolazilo do suštinskih promena u pogledu namene i osnovnog sadržaja tih planova sve do 2003. godine. Uporedni pregled različitih naziva za (iste ili slične) vrste urbanističkih planova u periodu od 1974. godine do danas jeste sledeći: Generalni urbanistički pan (do 1995) Generalni plan (od 1995); Detaljni prostorni plan (do 1995) Generalni plan mreže infrastrukture i generalni plan predela (1995–2003) Plan generalne regulacije (od 2003); Urbanistička uređajna osnova (do 1995) Regulacioni plan naselja (1995–2003) Plan opšteg uređenja (od 2003); Detaljni urbanistički plan (do 1995)Regulacioni plan dela naselja (1995–2003) Plan detaljne regulacije (od 2003).

Regulacioni planski instrument jeste urbanistički projekat. To je direktivan dokument kojim se razrađuje i sprovodi regulacioni plan i na osnovu koga se odobrava gradnja. Osnovna namena urbanističkog projekta jeste utvrđivanje: (i) parcelacija ili preparcelacije, to jest regulisanje imovinsko-pravnih odnosa na ostalom građevinskom zemljištu; i (ii) urbanističko-arhitektonskog rešenja planirane gradnje. Izradi urbanističkog projekta, na osnovu odgovarajućeg regulacionog plana, pristupa se na zahtev i o trošku investitora, koji je vlasnik, zakupac ili korisnik građevinskog zemljišta.


PROSTORNI PLAN REPUBLIKE SRBIJE (Strategija)

REGIONALNI PROSTORNI PLAN

PROSTORNI PLAN PODRUČJA POSEBNE NAMENE

PROSTORNI PLAN OPŠTINE

GENERALNI PLAN URBANOG NASELJA PLAN GENERALNE REGULACIJE za celo naselje

PLAN OPŠTEG UREĐENJA za celo naselje

PLAN OPŠTEG UREĐENJA za deo naselja

PLAN GENERALNE REGULACIJE za deo naselja

PLAN DETALJNE REGULACIJE za deo naselja

URBANISTIČKI PROJEKAT parcelacije strateški plan regulacioni s elementima strateškog plana direktan obavezujući odnos regulacioni plan regulacioni instrument

obaveza usklađivanja indirektni obavezujući odnos

Slika 66. Hijerarhija i međusobni odnos strateških i regulacionih planova

TURIZAM I PROSTOR


Zakonskim osnovom u Srbiji uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanističkih planova (slika 66). Nacionalni prostorni plan, odnosno strategija, obavezujući je za sve ostale strateške – prostorne i urbanističke planove. Neposredno se razrađuje regionalnim prostornim planovima i prostornim planovima za područja posebne namene, koji imaju regionalnu (makro, mezo ili mikro regionalnu) dimenziju. Prostorni plan za područje posebne namene od nacionalnog značaja obavezujući je planski osnov za regionalni i prostorni plan opštine i sve urbanističke planove za naselja i turističke centre na području posebne namene. Istovremeno se u izradi prostornog plana područja posebne namene uzimaju u obzir planska rešenja svih pomenutih planova za delove područja i naselja u obuhvatu tog plana. Regionalni prostorni plan neposredno se razrađuje prostornim planom opštine. Kada nije donet regionalni prostorni plan, obavezujući planski okvir i osnov za prostorni plan opštine predstavlja nacionalni prostorni plan. Prostorni plan opštine i prostorni plan područja posebne namene obavezujući su planski osnov za generalni plan naselja i sve regulacione planove za naselja i turističke centre u obuhvatu tih planova. Istovremeno se u izradi prostornog plana opštine uzimaju u obzir planska rešenja urbanističkih planova. Planom detaljne regulacije razrađuju se prostorni plan područja posebne namene, generalni plan urbanog naselja i, po potrebi, plan generalne regulacije za naselje ili turistički centar, te su ovi planovi obavezujući planski osnov za plan detaljne regulacije. Drugim rečima, hijerarhijom planova ustanovljen je obavezujući odnos između planskih osnova na različitim nivoima planiranja, ali je uspostavljena i povratna sprega, to jest uticaj planskih odluka sa nižeg nivoa planiranja u toku izrade planskih osnova na višem nivou planiranja.


6. SADRŽAJ I PRIMERI PROSTORNIH PLANOVA U zavisnosti od zemlje, ustavnog i političkog sistema odlučuje se šta se na kom nivou rešava i kakvi su odnosi između nivoa planiranja. Stepen razvijenosti prostornog planiranja nije isti na svim nivoima. Što je teritorija manja, planiranje je preciznije i razrađenije i obrnuto. Svi prostorni i urbanistički planovi sastoje se iz dva dela, koji su međusobno usklađeni i komplementarni, i to: tekstualnog dela, i karata plana. Oba dela su od podjednakog značaja za izradu, tumačenje i implementaciju planskih koncepcija, rešenja i propozicija.

6.1. Sadržaj i primeri opštih prostornih planova 6.1.1. Sadržaj opštih prostornih planova u evropskim zemljama Prema evropskim iskustvima opšti prostorni planovi na različitim nivoima planiranja imaju sledeći osnovni sadržaj: Nacionalni prostorni plan ili strategija – predstavlja opšti dugoročni strateški plan razvoja, integracije i uređenja teritorije države. Sadrži opšti koncept, okvire rešenja i smernice održivog razvoja od značaja za državu, i to za: transevropsku i nacionalnu transportnu infrastrukturu (saobraćajnu, vodoprivrednu, energetsku, telekomunikacionu), generalnu namenu i organizaciju prostora; sistem urbanih centara, pojasa/koridora i zona s uslovima za razvoj prioritetnih ekonomskih aktivnosti od evropskog i nacionalnog značaja; zaštitu i korišćenje strateških prirodnih resursa (npr. izvorišta voda za piće u Španiji, šume u Kanadi i Finskoj i sl.); zaštitu i razvoj prirodnog i kulturnog nasleđa i vrednosti (dobra upisana u Listu svetske prirodne i kulturne baštine, MAB i Ramsarsku listu, nacionalni parkovi, predeli izuzetne lepote i dr.), turistička i rekreativna područja (priobalna područja mora u primorskim zemljama, obala jezera, reka i kanala u Austriji, Švedskoj i Holandiji, visokoplaninska područja u Austriji i Francuskoj, banjska i rekreativna područja u Austriji i sl.) od internacionalnog, evropskog i nacionalnog značaja; i dr. Regionalni prostorni plan – razlikuje se od zemlje do zemlje usled: veličine (površine) države; geografskih i drugih uslova; sistema vlasti i stepena autonomnosti regionalne vlasti, razvijenosti i tipa regiona (funkcionalni u V. Britaniji, planski u Mađarskoj, administrativni u Francuskoj, administrativnoupravni u Nemačkoj i Austriji, autonomni u Belgiji ili nodalni/razvojni regioni na nivou Evropske unije i država članica).

TURIZAM I PROSTOR


To je dugoročni strateški i funkcionalni plan razvoja, korišćenja, organizacije i integracije prostora regiona s preciznijim iskazima o: nameni prostora; koncepciji korišćenja i zaštite prirodnih resursa; mreži naselja i infrastrukturnih sistema od regionalnog (i subregionalnog) značaja; pravcima razvoja urbanih centara, industrijskih i drugih zona od regionalnog značaja; zonama zaštite prirodnih resursa (voda) i nasleđa (prirodnih i kulturnih dobara) i zonama sanacije ugrožene životne sredine; područjima i zonama posebne namene (turističke i rekreativne, površinske eksploatacije mineralnih sirovina i sl.); režimima zaštite i korišćenja prostora posebne namene, zona zaštite i infrastrukturnih koridora i dr. Lokalni prostorni plan – predstavlja dugoročni strateški strukturni plan razvoja, korišćenja, organizacije i uređenja prostora lokalne zajednice. Najprecizniji je u planskom iskazu i sadrži: namenu prostora; korišćenje i zaštitu prirodnih resursa; mrežu i funkcionalne veze urbanih centara i ruralnih naselja; mrežu infrastrukturnih i komunalnih objekata od lokalnog značaja (saobraćajne, vodoprivredne, energetske, telekomunikacione, komunalne); mrežu objekata javnih servisa (kod nas javnih službi); zone zaštite (prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa, predela, otvorenih prostora, peri-urbanih zona) i zone sanacije ugrožene životne sredine; turističke i rekreativne zone i centre; površine zona za širenje naselja i razvoj industrijskih i drugih ekonomskih aktivnosti; režime i pravila zaštite, korišćenja i izgradnje prostora (ruralnih područja, zona zaštite, zaštitnih pojasa postojećih i planiranih koridora infrastrukturnih sistema i površina za javne namene) i dr. 6.1.2. Sadržaj opštih prostornih planova u Srbiji U praksi prostornog planiranja u Srbiji za opšte prostorne planove ustanovljen je sadržaj sličan kao u planskim sistemima evropskih zemalja. Osnovni sadržaj Prostornog plana Republike Srbije jeste sledeći: ciljevi i postavke strategije dugoročnog razvoja i integracije prostora Srbije i s prostorom susednih i drugih evropskih zemalja, osnove zaštite i korišćenja prirodnih resursa, projekcija razvoja i razmeštaja stanovništva, prostorni model mreže centara, koncepcija razvoja ruralnih područja i javnih službi, principi razmeštaja industrije, koncepcija razvoja mreže transevropskih i magistralnih infrastrukturnih sistema, koncepcija razvoja i organizacije turističke ponude u prostoru, koncepcija i mere zaštite životne sredine i predela, prirodnog i kulturnog nasleđa, pravila i smernice za primenu plana, i 4 referalne karte u razmeri 1:300000 (I „Plan namene postora i korišćenja


prirodnih resursa”; II „Plan mreže centara i regionalne organizacije prostora“; III „Plan infrastrukturnih koridora” i IV „Plan turizma i zaštite prostora”). Osnovni sadržaj regionalnog prostornog plana jeste sledeći: ciljevi i postavke strategije dugoročnog regionalnog razvoja, organizacije i integracije prostora, osnovna namena prostora, zaštita i korišćenje prirodnih resursa, projekcija razvoja i razmeštaja stanovništva, organizacija mreže naselja, centara i javnih službi, smernice za razvoj i uređenje ruralnih područja, pravci razvoja i smernice za razmeštaj industrije, razvoj mreže regionalnih i subregionalnih infrastrukturnih sistema, razvoj turizma i organizacija turističkih prostora, mere zaštite životne sredine i predela, prirodnog i kulturnog nasleđa, primena/implementacija plana, i referalne karte u razmeri 1:200000 (za područje Vojvodine ili makroregiona), 1:100000 ili 1:50000 (1. „Namena prostora”; 2. „Plan mreže naselja i centara i organizacije prostora”; 3. „Plan infrastrukturnih sistema” i 4. „Plan turizma i zaštite prostora”). Osnovni sadržaj prostornog plana opštine jeste sledeći: ciljevi i postavke strategije dugoročnog razvoja, korišćenja i uređenja prostora, namena prostora, zaštita i korišćenje prirodnih resursa, projekcija razvoja i razmeštaja stanovništva, organizacija mreže naselja i objekata javnih službi, razvoj i uređenje ruralnih područja, pravci razvoja i razmeštaj industrije i malih i srednjih preduzeća, razvoj i razmeštaj infrastrukturnih sistema i komunalnih objekata od opštinskog značaja, razvoj, organizacija i zaštita turističkih prostora, zaštita životne sredine i pejzaža, prirodnog i kulturnog nasleđa, pravila izgradnje i uređenja prostora, primena/implementacija plana, i referalne karte u razmeri 1:25000 ili 1:50000 (1.„Namena prostora”; 2.„Plan mreže naselja i javnih službi, ruralnih područja i razmeštaja industrije”; 3. „Plan infrastrukturnih sistema” i 4. „Plan zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i turističkih postora”). U suštini osnovni sadržaj isti je za sve opšte prostorne planove, ali se nivo razrade i preciznost planskog iskaza i propozicija povećava na nižim nivoima planiranja.

TURIZAM I PROSTOR


Osnovni sadržaj opštih prostornih planova obuhvata: Opšte i posebne ciljeve i strategiju dugoročnog razvoja i integracije teritorije; Koncepciju organizacije i uređenja sa osnovnom namenom prostora (prirodnih resursa, mreže naselja, ruralnih područja, infrastrukturnih sistema, ekonomskih aktivnosti i javnih službi); Zaštitu prostora (strateških prirodnih resursa, infrastrukturnih koridora, turističkih i drugih prostora), životne sredine, prirodnog i kulturnog nasleđa; Odredbe, propozicije i mere za implementaciju plana (prva etapa sprovođenja, obaveze aktera, mere i instrumenti politika, podrške, pravila za razradu plana); i Referalne karte prostornog plana. U kojoj meri će turizam i turistička područja i centri biti obrađeni u opštim – regionalnim i prostornim planovima opština, zavisi od: turističkih resursa kojima područje raspolaže, značaja koji turizam ima i može da ima u odnosu na ostale ekonomske aktivnosti za ekonomski i socijalni razvoj područja, i potencijala i ograničenja prostora za organizaciju turističke ponude. Nije isto da li se regionalni ili prostorni plan opštine radi za područje sa značajnim potencijalima i resursima za razvoj turizma i rekreacije, kao što su područja opština na kojima se nalazi Nacionalni park Kopaonik, Mokra gora i Zlatibor, ili budvansko primorje, u odnosu na područja sa zagađenom životnom sredinom i izraženom degradacijom prostora (usled industrijskih kapaciteta, obimne površinske eksploatacije energetskih izvora – lignitski baseni i sl.). Drugim rečima, nivo obrade turizma u prostornim planovima (definisanost koncepcije i rešenja i preciznost propozicija za razvoj i organizaciju turističke ponude) biće neujednačen za različite regionalne celine i lokalne zajednice. 6.1.3. Primeri opštih prostornih planova u Srbiji 6.1.3.1. Prostorni plan Republike Srbije (karta 2 u prilogu udžbenika) Kako je o Prostornom planu Republike Srbije već više puta bilo govora, posebno o planiranim turističkim područjima u delu 3.1. poglavlja IV, ovde se daje kratak osvrt na koncepcije razvoja i zaštite dva strateška resursa – vode kao prirodnog resursa i saobraćajne infrastrukture kao stvorenog resursa.


Utvrđeni su sledeći ciljevi i osnovne postavke korišćenja i zaštite voda i razvoja vodoprivrede: u snabdevanju naselja vodom, prioritetno i maksimalno biće korišćena lokalna izvorišta podzemnih i površinskih voda i mere racionalizacije njene potrošnje, dok će se samo nedostajuće količine obezbeđivati iz velikih regionalnih sistema; dugoročne potrebe za vodosnabdevanjem zasnivaće se na izgradnji integralnih vodoprivrednih sistema, s osloncem na velika izvorišta podzemnih voda i višenamenske akumulacije (u prvom redu čeone akumulacije u gornjim delovima sliva) i dr., koji će se za regionalne sisteme dimenzionisati na obezbeđenost od 97%; odbrana od poplava ostvarivaće se u okviru integralnih sistema – aktivnom odbranom u okviru akumulacionih basena, kojima se ublažavaju talasi velikih voda i velikih kanalskih sistema (HS DTD); i pasivnom odbranom, realizacijom linijskih zaštitnih sistema (uz diferencirane stepene zaštite, u skladu sa značajem područja koja se štite) i planskom kontrolom izgradnje u ugroženim zonama; zaštita i unapređenje kvaliteta voda do nivoa propisanih klasa kvaliteta površinskih voda i potpuna zaštita kvaliteta podzemnih voda, a prioritetno: površinskih i podzemnih voda namenjenih vodosnabdevanju stanovništva (postojećih i potencijalnih izvorišta) i za navodnjavanje; termomineralnih voda na područjima banja; voda koje pripadaju područjima zaštićenih prirodnih dobara (nacionalni parkovi i rezervati prirode); unapređivanje vodenih ekosistema očuvanjem močvara i drugih vlažnih zona (prirodnih ribljih plodišta u forlandu i priobalju reka, revitalizacijom degradirane prirodne vegetacije u ovim zonama), kao i povećanjem kvaliteta vodotoka ispuštanjem čistih voda iz akumulacija u periodu malih voda; celovito iskorišćenje hidropotencijala, u okviru kompleksnih sistema višenamenskog karaktera, uključujući i iskorišćenje malih padova i manjih vodnih potencijala; biće proširena mreža plovnih puteva i ubrzan razvoj neophodne prateće pristanišne infrastrukture, u okviru integralnog vodoprivrednog rešavanja donjih tokova većih reka (Velika Morava, donji tok Drine), kao i daljeg razvoja velikih kanalskih sistema (HS DTD); zaštita od vodne i eolske erozije radi sprečavanja gubitka zemljišta, zaštita od poplava, sprečavanja mehaničkog zasipanja vodnih akumulacija, mehaničkog i hemijskog zagađivanja vodotoka; protiverozioni radovi prioritetno će se izvoditi radi sprečavanja vodne erozije (tehničkim i biološkim merama) na slivovima koji su ugroženi poplavama, u kojima su izgrađene ili planirane akumulacije, kao i u zaštićenim prostorima prirodnog nasleđa, a od eolske erozije na području Vojvodine podizanjem šumsko-zaštitnih vegetacijskih pojasa;

TURIZAM I PROSTOR


vraćanje voda i vodotoka Republike u I i II klasu kvaliteta; izuzetak bi bile samo neke deonice malih vodotoka, nizvodno od velikih urbanih i industrijskih centara, na kojima bi se kvalitet vratio u III ili III/IV klasu; nijedan vodotok ne može biti u stanju kvaliteta „van klasa” itd. Planiran je razvoj osamnaest integralnih regionalnih vodoprivrednih sistema. Najznačajniji regionalni sistemi u Srbiji za snabdevanje stanovništva vodom biće Zapadnomoravsko-rzavski i Metohijski regionalni sistem. Iz tih sistema će se u budućnosti prevoditi nedostajuće količine u druge vodom deficitarne sisteme (Kolubarski, Savsko-beogradski i dr.). Svi regionalni vodoprivredni sistemi u Vojvodini biće u budućnosti deficitarni u obezbeđenju potrebnih količina vode najvišeg kvaliteta. Zaštita slivnih područja izvorišta regionalnih vodoprivredni sistemi prikazana je na slici 67 (videti više: tabela II-8, Prostorni plan Republike Srbije). Na teritoriji Republike predviđen je razvoj devet regionalnih sistema za korišćenje i zaštitu voda: Južnomoravski, Zapadnomoravski i sistem Velike Morave, Kolubarski sistem, sistem Drine sa Limom, sistem Belog Drima, Bački, Banatski i Sremski sistem (videti više: ibid.). Saobraćaj visokog kvaliteta neophodan je za međunarodnu razmenu robe, poslovna putovanja i razvoj međunarodnog turizma. Za saobraćajno povezivanje i integaciju teritorije Srbije s bližim i daljim okruženjem najznačajniji su postojeći i planirani transevropski saobraćajni koridori. To su Panevropski multimodalni saobraćajni koridor 10 (Salzburg-Ljubljana-Zagreb-Beograd-Niš-Skoplje-VelesSolun) sa dva kraka 10a (Niš-Pirot-Sofija) i 10b (Budimpešta-Novi Sad-Beograd), s funkcijom integrisanja saobraćajnog sistema Centralne i Istočne Evrope, i koridor 7 – međunarodni plovni put Dunavom, sa njihovim povezivanjem u Beogradu i Novom Sadu. Pored autoputskog pravca u Panevropskom multimodalnom saobraćajnom koridoru 10, za integraciju prostora Srbije i njeno povezivanje sa bližim okruženjem značajni su i drugi planirani koridori autoputeva (slika 68) sa pravcem pružanja: Beograd (veza sa koridorom 10, tj. autoputevima E-70 i E-75) – Južni Jadran, odnosno Bar (E-763) i trajektna veza sa Italijom (Bar-Bari); na delu od Požege do veze sa Crnom Gorom (Boljare) rezervisane su dve varijante koridora, tzv. „užički” (preko Zlatibora) i „ivanjički” pravac (preko Golije i Pešterske površi); koridor Hrvatska-Beograd-Vršac-granica Rumunije, koji prati pravac međunarodnog puta E-70; zapadnomoravski koridor Pojate-Kruševac-Kraljevo-Čačak, koji se poklapa sa pravcem evropskog puta E-761, odnosno magistralnog puta M-5, kao vezni pravac autoputa Beograd-Niš i budućeg autoputa Beograd-Južni Jadran (veza na poziciji Čačak-Požega); potencijalni koridor autoputa na pravcu Niš-Zaječar-Đerdap II, koji bi povezao jugoistočne i južne delove Srbije (npr. turističku regiju Stara planina) sa koridorom 7 kod Prahova i dr.


Slika 67. Zaštita izvorišta voda i plan vodoprivredne infrastrukture u Srbiji, 2010. Izvor: Map 4., Spatial Plan of the Republic of Serbia, 1996

TURIZAM I PROSTOR


Slika 68. Plan mreže puteva, plovnih puteva, aerodroma i robno-transportnih centara u Srbiji, 2010. Izvor: Маp 10., ibid


S obzirom da su magistralni putevi već formirani i da predstavljaju osnovnu mrežu za integrisanje teritorije Republike, u narednom periodu težište će biti na njihovom unapređenju – rehabilitaciji, dogradnji neizgrađenih putnih pravaca i dopuni magistralnih pravaca, prema strateškim opredeljenjima razvoja Republike. Predviđeno je intenzivno korišćenje postojećih plovnih puteva (slika 68) i njihovo uključivanje u evropsku mrežu plovnim putem Rajna-Majna-Dunav. Četiri glavne luke u narednom periodu biće u Pančevu, Beogradu, Novom Sadu i Prahovu. Pored toga, značajne su i ostale međunarodne luke (Apatin, Smederevo i Senta na Tisi) i nacionalne luke i pristaništa. Aktivna uloga plovnih puteva u turizmu nameće izgradnju većeg broja marina za prihvat turističkih plovila – čamaca i jahti, sa evropskim nivoom opremljenosti i kvalitetom infrastrukture u marinama. Vazdušni saobraćaj biće usmeren ka intenziviranju saobraćaja na postojećim vazdušnim pristaništima u Republici – Beogradu i Nišu, njihovoj rekonstrukciji i modernizaciji. Predviđen je i razvoj i izgradnja srednjih i manjih aerodroma, osposobljenih za prihvat i otpremu manjih savremenih aviona namenjenih za poslovna i turistička putovanja u lokalnom saobraćaju, obavljanje sportskih delatnosti, poljoprivrednu avijaciju, kao i korišćenje vojnih aerodroma za civilni saobraćaj (slika 68). Prostornim planom naznačene su postojeće i pojedine nove lokacije, sa ciljem da se rezerviše i sačuva prostor za planirane aerodrome u Vojvodini (13) i središnjoj Srbiji (19). Panevropskom mrežom pruga za velike brzine predviđeno je povezivanje velikih gradskih centara i poboljšanje konkurentske sposobnosti železničkog (putničkog) u odnosu na druge vidove saobraćaja. Železnička pruga za velike brzine u koridoru 10, sa brzinom vožnje od 200 do 250 km/h, omogućiće odvijanje železničkog saobraćaja preko teritorije Srbije i njeno povezivanje s Evropom, Bliskim i Dalekim istokom. Predviđena je i železnička pruga za velike brzine u koridoru BeogradPančevo-granica Rumunije (E-66). Osnovnu mrežu železničkih pruga za integrisanje prostora Republike čine dvokolosečne i jednokolosečne pruge. Predviđeno je značajno poboljšanje tehničkih karakteristika dvokolosečnih pruga radi saobraćaja vozova brzine preko 100 km/h, kao i rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja jednokolosečnih pruga (videti više: ibid.). Po prvi put u našoj praksi prostornog planiranja, Prostornim planom Republike Srbije vrlo detaljno je obrađen deo o primeni plana (videti: poglavlje VI plana). Među brojnim odrednicama i propozicijama, utvrđene su smernice i prioriteti razrade planskih koncepcija i rešenja u prostornim planovima na nižem hijerarhijskom nivou planiranja – regionalnim i prostornim planovima područja posebne namene. Prioritet u izradi prostornih planova područja posebne namene do 2000. godine utvrđen je za: Dunavsko-savski pojas; područja lignitskih basena;

TURIZAM I PROSTOR


turistička područja – Staru planinu, Šar planinu, Prokletije, Vlasinu sa Krajištem i Goliju; zone najvrednijih nepokretnih kulturnih dobara – Romulijanu, manastir Studenicu, Stari Ras sa Sopoćanima, Pećku patrijaršiju, Gračanicu i Dečane; transevropske infrastrukturne koridore; i slivna područja izvorišta regionalnih vodoprivre 6.1.3.2. Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom (karta 3 u prilogu udžbenika) Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom (2002, u daljem tekstu: Regionalni prostorni plan) prvi je regionalni plan donet nakon Prostornog plana Republike Srbije. Obuhvata teritorije šest opština – Valjevo, Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina i Ub u njihovim administrativnim granicama, ukupne površine 2474 km2. Osnovno strategijsko opredeljenje jeste veći stepen funkcionalne integrisanosti područja u prostor Srbije. To se može postići većom saobraćajnom i ekonomskom integracijom sa metropolitenskim područjem Beograda i susednim okruzima. Saobraćajni položaj okruga znatno će se poboljšati realizacijom autoputa BeogradJužni Jadran i železničke pruge Valjevo-Loznica-Republika Srpska. Postizanje većeg stepena integrisanosti područja podrazumeva i smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, naročito u odnosu na brdsko-planinsko područje sa izraženim problemima u socijalnom i ekonomskom razvoju. Sledeće opredeljenje jeste da će poljoprivreda i u budućnosti imati značajnu ulogu u privrednom razvoju područja okruga. Deo područja svoj razvoj zasnivaće na eksploataciji i preradi lignita (Ub i Lajkovac), nemetaličnih mineralnih sirovina (Ub, Lajkovac, Ljig i Mionica), dok je u svim opštinama i industrijskim centrima predviđeno restrukturisanje industrije i intenzivan razvoj sektora malih i srednjih preduzeća i njihovo povezivanje s privredom Beograda, Šapca, Čačka i drugih industrijskih centara u regionalnom okruženju. Područje će komparativne prednosti za razvoj turizma i komplementarnih delatnosti zasnivati na turističkim resursima od nacionalnog značaja – Valjevske planine, banje i dr. Predviđen je razvoj specifične turističke ponude koja, pored kompletiranja i višeg kvaliteta ponude već afirmisanih centara, treba da omogući aktiviranje novih turističkih područja i centara. U mreži centara izdvojeni su sledeći strateški prioriteti: jačanje regionalnih funkcija Valjeva – razvojem višeg kvaliteta urbanih funkcija regionalnog značaja: tercijarnih delatnosti, obrazovanja, kulture, razvojnih i informatičkih usluga, uz izvestan stepen decentralizacije proizvodnih funkcija i javnih službi u druge centre u mreži naselja okruga; jačanje funkcija manje razvijenih opštinskih centara – Osečine, Mionice i Ljiga;


dok je najveći značaj dat razvoju i umrežavanju, povećanju dostupnosti i infrastrukturne opremljenosti (tehničkom i javnosocijalnom infrastrukturom) centara na ruralnom području (20-23 centara), naročito na njegovom brdskoplaninskom delu. Polazeći od Prostornog plana Republike Srbije, razrađena su planska rešenja za tri poljoprivredna makrorejona zastupljena na području okruga: ravničarsko-dolinski/stočarsko-ratarski rejon – obuhvata terene do 250 mnv na oko 580 km2 u severnom i dolinskim delovima, pogodne za ratarstvo stočarstvo, manje i za voćarstvo; brežuljkasti/stočarsko-voćarsko-vinogradarski rejon – na terenima od 250 do 500 mnv na oko 730 km2 u središnjem delu planinskog područja, predisponiranom za razvoj voćarstva; i brdsko-planinski/stočarsko-voćarski rejon – na terenima iznad 500 mnv na oko 340 km2 na području Valjevskih planina, s dominantno zastupljenim travnim površinama pogodnim za razvoj stočarstva, a na terenima do 800 mnv mestimično i za razvoj jagodastog voća (maline, kupine i dr.). Za područje okruga strateški značaj ima zaštita i korišćenje resursa vode. Predviđen je razvoj Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje vodom i Kolubarskog rečnog sistema za korišćenje i zaštitu voda. Planirana su dva zajednička, ključna objekta oba sistema: akumulacija „Stuborovni” na Jablanici, u prvoj fazi, s osnovnom namenom vodosnabdevanja naselja i snabdevanja tehnološkom vodom novih termoenergetskih kapaciteta u Kolubarskom lignitskom basenu, i akumualcija „Struganik” na Ribnici, u drugoj fazi, s osnovnom namenom vodosnabdevanja naselja. Vodom iz Kolubarskog regionalnog sistema snabdevaće se dolinska i brdskoplaninska naselja u opštinama Valjevo, Lajkovac i Ub u prvoj fazi razvoja sistema, potom i naselja u opštini Mionica i Ljig, na području okruga, i nizvodna naselja na području opštine Lazarevac, u drugoj fazi. Planiran razvoj turističkog centra Divčibare uslovljen je korišćenjem lokalnih izvorišta i obezbeđenjem dela nedostajućih količina vode iz prve faze realizacije Kolubarskog regionalnog sistema (40 L/s). Preostale nedostajuće količine vode (20 L/s) moći će da se zahvataju iz izvorišta „Orlovača” na Maljenu, po njegovom rasterećenju od dela potrošnje naselja (Mionica sa okolinom) koja će se neposredno povezati na Kolubarski regionalni sistem u drugoj fazi njegove realizacije. Najveći deo opštine Osečina priprada slivu reke Jadar, tako da će naselja biti upućena na prevođenje nedostajućih količina vode iz akumulacije „Zeleni vir” na Ljuboviđi.

TURIZAM I PROSTOR


U periodu posle 2020. godine doći će do iscrpljivanja vlastitih mogućnosti sliva reke Kolubare za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta. Zbog toga je predviđeno prevođenje dela voda iz sliva Drine, kao i povezivanje više regionalnih sistema, radi dopremanja nedostajućih količina vode za piće iz pravca Velikog Rzava i Uvca. Za koridor autoputa Beograd-Južni Jadran od Beograda do Požege rezervisan je prostor za dve varijante – istočnu i zapadnu. Predložena je kao povoljnija zapadna varijanta (preko područja opština Ub i Mionica), zbog zaštite prostora za predviđene buduće kopove u Kolubarskom lignitskom basenu. Predviđena je modernizacija magistralnih puteva, u prvom redu magistralnog putnog pravca Beograd-Lajkovac-Valjevo-Osečina-Loznica-Bjeljina (Republika Srpska), kao i regionalnih puteva, među kojima je, zbog značaja za turizam, priroritet dat putnim pravcima Mionica-Divčibare i Slavkovica-Rajac. Pored izgradnje jednokolosečne pruge Valjevo-Osečina-Loznica-granica Republike Srpske, u prioritete je svrstana dogradnja i modernizacija aerodroma u Divcima, sa poslovno-turističkom namenom. Osnovna strategijska opredeljenja za razvoj turizma jesu: turizam će biti osnova razvoja dela područja okruga sa turističkim resursima atraktivnim za klijentelu iz Beograda, Novog Sada i drugih gradova, kao i iz inostranstva; turistički prostor se rejonira na celovite i međusobno integrisane komplekse turističke ponude, sa originalnim turističkim proizvodima svakog rejona; turizam će aktivirati razvoj komplementarnih aktivnosti i ruralnih područja (naselja, poljoprivrede, male privrede, objekata društvenog standarda, infrastrukture i dr.), podržati i unaprediti zaštitu i kulturološku prezentaciju prirodnog i kulturnog nasleđa; i postojeća turistička ponuda biće tehničko-tehnološki i organizaciono unapređena i funkcionalno zaokružena, posebno u pogledu uređenja, opremanja i korišćenja sadržaja ponude u prostoru, dok će se prostor za novu turističku ponudu rezervisati i dalje razrađivati drugim prostornim i urbanističkim planovima. Prema Prostornom planu Republike Srbije turistički prostor okruga obuhvaćen je severnim delom podrinsko-valjevskog ogranka Centralne turističke zone i severnim delom turističke regije Valjevske planine, nacionalnog ranga značaja sa vodećim aktivnostima letnje rekreacije i posebnim uslovima za razvoj u vikend izletničkoj zoni Beograda. Za realizaciju turističke ponude do 2010. godine prednost je data srednjem delu turističke regije koji obuhvata Jablanik, Povlen i Maljen sa Divčibarama. Turistička regija Valjevske planine prostire se i van planskog, a na području Moravičkog, Zlatiborskog i Mačvanskog okruga. Valjevo je utvrđeno za gradski turistički centar i centar turističke regije Valjevske planine, a Banja Vrujci za banju nacionalnog značaja.


Regionalnim prostornim planom turistička regija Valjevske planine podeljena je na tri subregije, i to: istočnu (Suvobor i Maljen sa Divčibarama), srednju (Povlen, Jablanik, Medvednik i zapadni kraj Sokolskih planina) i zapadnu (Sokolske planine, Jagodnja, Boranja i Gučevo). Subregije su podeljene na turističke rejone. Van turističke zone i regije utvrđene Prostornim planom Republike Srbije, Regionalnim prostornim planom obuhvaćen je i Kolubarsko-Tamnavski turistički rejon. Turističko područje diferencirano je na sledeće rejone turističke i rekreativne ponude (videti kartu 3 u prilogu udžbenika): Maljensko-Suvoborski rejon (sa banjama) Turistički kompleks i centar Divčibare, sa gravitirajućim selima na području opština Mionica i Valjevo – predstavljaće glavni sadržaj turističke ponude rejona. Težište u razvoju ovog centra ima kompletiranje (danas deficitarne) letnje i zimske ponude u centru Divčibare i njegovom okruženju. Među gravitirajućim selima najznačajnije elemente ponude imaju Struganik (memorijalni kompleks vojvode Ž. Mišića i buduća vodoakumulacija) i Paštrić/Ribnica (buduće etno-selo). Slika 69. Rajac

TURIZAM I PROSTOR


Turistički kompleks Slavkovica-Rajac-Suvobor, sa gravitirajućim selima na području opštine Ljig – ponudu će zasnivati prvenstveno na letnjim aktivnostima i sadržajima planinarenja, izletništva, konjičkog sporta, planinskog biciklizma, eko i etno-edukacije na Rajcu (slika 69), lova i dr. Posebno će se razvijati programi ponude za učenike osnovnih i srednjih škola (ekskurzije, nastava u prirodi i dr.). Banja Vrujci, sa gravitirajućim selima – predstavljaće glavni banjski centar i centar banjskog podrejona u Maljensko-Suvoborskoj podgorini (termomineralne vode u Ljigu, Mionici i Petnici), sa celogodišnjom turističkom ponudom. Ponuda banje biće u funkciji povezivanja banjskih mesta sa Valjevskim planinama. Opštinski centri i banjska mesta Ljig i Mionica, sa gravitirajućim selima – formiraće celogodišnju banjsko-turističku ponudu, sa dominantnom funkcijom tranzitnog termo-akvatičkog punkta uz Ibarsku magistralu, odnosno novi autoput Beograd-Južni Jadran. Gradsko-turistička ponuda biće namenjena tranzitnim turistima i poslovnim posetiocima. Turističko mesto Belanovica, sa gravitirajućim selima – afirmisano je po izletničkim i školskim programima (nastava u prirodi) u letnjoj sezoni. Razvijaće lovni turizam u vansezoni. Povlensko-sokolski rejon Turistički kompleks „Rovni”-ski-stadion „Povlen”, sa kulturnim nasleđem, gravitirajućim selima i vikend naseljima – ponudu će realizovati u dve podceline: na vodoakumulaciji „Stuborovni” i na širem prostoru Povlena, Jablanika i Medvednika, u funkciji celogodišnje ponude za korisnike iz Beograda i drugih obližnjih gradova. Turistički kompleks Rožanj-Pecka, sa gravitirajućim selima – zasnovan je na ponudi u prostoru Sokolskih planina na (Rožanj sa izuzetnim predeonim i klimatskim karakteristikama) i van planskog područja (Soko-grad, vodoakumulacija „Zeleni vir”), pretežno u letnjoj sezoni. Opštinski centar i turističko mesto Osečina – formiraće gradsko-turističku ponudu, namenjenu tranzitnim turistima i poslovnim posetiocima. Valjevski rejon – gradski turistički centar Valjevo, centar turističke regije Valjevske planine i turističke ponude okruga. Ponudu će zasnivati na gradskim funkcijama (poslovanje, ugostiteljstvo, trgovina, kultura i dr.); kulturnoistorijskim vrednostima i kulturno-turističkim manifestacijama, kao i na objedinjavanju ponude okoline Valjeva i Valjevskih planina. Kolubarsko-Tamnavski rekreativni rejon Rekreativni kompleks Ub-Paljuvi – ponudu će zasnivati na postojećoj akumulaciji „Paljuvi Viš”, novom podbranskom termo-akvatičkom parku, rekultivisanim površinama kopova lignita uređenim za rekreaciju, sportove i specijalizovan lov,


rekama (Kolubara, Tamnava, Ub i Kladnica), ruralnom pobrđu i dr. Rekreativni kompleks Lajkovac-Jabučje, sa gravitirajućim selima – ponudu će predstavljati kupališni kompleks u Lajkovcu (na bazi termalne vode TE-TO „Kolubara B”, prirodne termalne i vode Kolubare), rekultivisane površine kopova lignita uređene za sport i rekreaciju i aktivnosti na vodi, uređeni lokalitet Vrapčje brdo, manastir Bogovađa, ruralno pobrđe i dr. U prioritete ostvarivanja turističke ponude područja svrstano je: kompletiranje postojećih, izgradnja i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru i drugih javnih objekata. Najznačajniji novi sadržaji ponude u prostoru biće: akvatorije akumulacija „Paljuvi Viš” i „Rovni”, sa podbranskim akvatičkim parkovima, skijalište „Povlen”, letnji i zimski sadržaji ponude u prostoru Divčibara i Rajca, lovišta i prirodne vrednosti; u odnosu na izgradnju novih komercijalnih smeštajnih kapaciteta prioritet je modernizacija, komunalno opremanje i komercijalizacija postojećih i potencijalnih smeštajnih kapaciteta, posebno u seoskim domaćinstvima i postojećim vikend kućama u turističkim rejonima; objedinjavanje turističko-rekreativno-zdravstvene ponude, prvenstveno u banjama, sa klupskim organizovanjem pojedinačnih sadržaja turističke ponude; i unapređenje i razvoj turističko-rekreativne, saobraćajne i tehničke infrastrukture i drugih sadržaja turističke ponude. Pogodnost za izradu ovog regionalnog prostornog plana predstavljala je njegova jednovremena izrada sa prostornim planom područja posebne namene za Kolubarski lignitski basen, koji obuhvata severne delove okruga. Time je omogućeno usklađivanje planskih rešenja oba prostorna plana. Za prostor rezervisan Regionalnim prostornim planom za zapadnu varijantu položaja koridora autoputa Beograd-Južni Jadran, polazeći od planskih rešenja i propozicija regionalnog plana, urađen je i donet (2006) prostorni plan područja posebne namene za deonicu infrastrukturnog koridora od Beograda do Požege. U toku je razrada regionalnog drugim prostornim planovima za: (i) područje posebne namene sliva akumulacije „Stuborovni”, i (ii) šest opština, od kojih je završen Prostorni plan opštine Valjevo, sa strateškom procenom uticaja na životnu sredinu. 6.1.3.3. Prostorni plan opštine Valjevo (karta 4 u prilogu udžbenika) U izradi Prostornog plana opštine Valjevo (2006, u daljem tekstu: Prostorni plan opštine) planski osnov predstavljale su koncepcije, rešenja i smernice utvrđene Regionalnim prostornim planom, koje su razrađivane za teritoriju opštine Valjevo. Prostorni plan obuhvata teritoriju opštine Valjevo površine 905 km2 u njenim administrativnim granicama.

TURIZAM I PROSTOR


Utvrđeni su sledeći osnovni ciljevi razvoja i uređenja područja opštine Valjevo: ublažavanje depopulacije ruralnog područja, uz istovremenu kontrolu koncentracije stanovništva u rubnoj zoni Valjeva i duž glavnih saobraćajnih koridora; racionalnije i efikasnije korišćenje i organizacija prostora, razvojem tehničke i socijalne infrastrukture, u prvom redu poboljšanjem kvaliteta putne mreže, opremanjem komunalnom infrastrukturom centara u mreži naselja i pružanjem usluga javnih službi, prilagođenih lokalnim uslovima i potrebama korisnika, radi povećanja kvaliteta življenja ne samo u opštinskom centru, već i u drugim centrima, naseljima, prostornim i predeonim celinama opštine; koncentrisano-disperzan razvoj i razmeštaj stanovništva i aktivnosti, kroz teritorijalnu i gransku diverzifikaciju svih oblika proizvodnje u sektoru industrije i usluga u centrima i naseljima na ruralnom poručju, kako bi se u ekonomskom smislu smanjila dominacija opštinskog centra, uz istovremeni razvoj njegovih funkcija regionalnog značaja; i zaštita životne sredine i prostora, zaustavljanjem dalje degradacije prirodnih resursa i dobara, suzbijanjem i sanacijom neplanske izgradnje, očuvanjem i reoblikovanjem centralnih delova Valjeva i drugih centara, očuvanjem i unapređenjem tradicionalnog načina organizacije i izgradnje seoskih naselja, kao i zaštitom, prezentacijom i turističkom valorizacijom prirodnog i kulturnog nasleđa. Suštinsko pitanje izrade plana jeste promena negativnih i podržavanje pozitivnih tendencija u dosadašnjem razvoju opštine Valjevo u planskom horizontu do 2022. godine. Osnovno plansko opredeljenje jeste disperzija ekonomskih aktivnosti, u prvom redu u industrijskom sektoru, a zatim i u sektoru usluga. Drugim rečima, strategijom privrednog razvoja treba menjati današnju sliku stanja, a ta slika je migracija stanovništva iz velikog broja sela prema Valjevu i prigradskim naseljima, zbog posla i kvaliteta življenja. Razrađen i podržan program razvoja i disperzije sektora malih i srednjih preduzeća (MSP) može da promeni tu sliku. Ekonomska snaga valjevske opštine je takva da se mora izvršiti, bar za prvu fazu primene Prostornog plana, izbor nekoliko naselja (45) u kojima bi se obezbedila podrška razvoju MSP na infrastrukturno opremljenim lokacijama, kao stimulans za ulaganja privatnog sektora. Ključno je da se obezbedi centralizovana institucionalna podrška – menadžment MSP koji će koordinirati aktivnosti, komunicirati sa domaćim i inostranim tržištem i voditi računa o nivou i kvalitetu ponude. Diverzifikacija ruralne ekonomije i unapređenje opštih uslova življenja na selu podrazumeva razvoj centara i naselja na ruralnom području kao višefunkcionalnih proizvodnih, socijalnih i kulturnih prostora i formiranje porodičnih poljoprivrednih


gazdinstava sa zdravom ekonomskom strukturom. To, isto tako, podrazumeva da će deo seoskih naselja poprimiti delimično sezonski karakter, u prvom redu u Podgorini i u planinskom delu Opštine. U centrima na seoskom području treba razvijati ekonomske aktivnosti koje će obezbediti dopunske ili alternativne izvore prihoda poljoprivrednim domaćinstvima. Komunalna opremljenost, usluge i javne službe u tim centrima i njihova dostupnost korisnicima trebalo bi da se približe urbanom kvalitetu življenja. Težište je i na unapređenju, zaštiti i prezentaciji/promociji prirodnog i kulturnog nasleđa, uz kontrolisanu i selektivnu ekonomsku valorizaciju prirodnih, spomeničkih i drugih kulturnih vrednosti (običaja, svetkovina i sl.). To je ujedno i osnov za razvoj specifične, prepoznatljive turističke ponude opštine. Bitan faktor potpunije valorizacije komparativnih prednosti područja za intenzivniji razvoj turizma i komplementarnih delatnosti čini blizina beogradskog i dela vojvođanskog emitivnog tržišta. Prostornim planom opštine razrađena je osnovna koncepcija mreže naselja utvrđena Regionalnim prostornim planom. Razvoj centara u mreži naselja opštine, zasnivaće se na sledećim funkcijama i funkcionalnim vezama: regionalni i opštinski centar – Valjevo; sekundarni opštinski centri – Popučke, Divci i Valjevska Kamenica; centri zajednica sela – Brankovina, Stave (Bobova), Poćuta (Tubravić), Donje Leskovice i Dračić; naselja sa specifičnim/specijalizovanim funkcijama – sa razvijenim ili iniciranim specifičnim funkcijama: Divčibare (turistički centar), Brankovina (centar duhovnosti i kulture, kulturološki turizam), Petnica (istraživačko-ekološki centar), Poćuta (uslužne funkcije i turizam na vodi) i Divci (saobraćajne aktivnosti); i razvijenija seoska naselja – sa pojedinim funkcijama u sekundarnom ili tercijarnom sektoru (usluge i javne službe). Planska postavka je da nije realno očekivati da je moguće u značajnijoj meri preusmeriti dugotrajne tendencije depopulacije seoskog područja i koncentracije stanovništva i aktivnosti u i oko opštinskog centra. Koncepcija plana jeste da se formiraju dva prstena centara u mreži naselja – prvi prsten centara oko Valjeva u kojima će se izvršiti decentralizacija pojedinih funkcija Valjeva i drugi prsten centara kome će gravitirati naselja Podgorine, planinskog i perifernog dela prostora Opštine. Magistralnu i regionalnu putnu mrežu će i dalje činiti dva magistralna putna pravca i 11 regionalnih puteva koji međusobno povezuju Valjevo sa drugim opštinskim centrima Kolubarskog i susednih okruga. Razvoj mreže naselja, privrednih aktivnosti i povezivanje turističke ponude u prostoru opštine obezbeđuje, u prvom redu, kvalitetnija lokalna putna mreža.

TURIZAM I PROSTOR


Prostornim planom opštine predviđeno je, pored obilaznice Valjeva, formiranje širih obilaznica na severnom, jugozapadnom, južnom i jugoistočnom delu područja opštine, rekonstrukcijom i dogradnjom lokalnih puteva i njihovim povezivanjem sa regionalnim i magistralnim putnim pravcima. Predviđen je i lokalni put sa turističkom namenom na pravcu od Prijezdića do veze sa turističkim centrom Divčibare (bez asfaltnog kolovoznog zastora), koji će se koristiti za džiping ture, pečaško i biciklističko kretanje i sl. Područje opštine Valjevo obuhvaćeno je turističkim rejonima utvrđenim Regionalnim prostornim planom, i to: Maljensko-Suvoborskim rejonom (MSR), Valjevskim rejonom (VR), i Povlensko-Sokolskim rejonom (PSR). U okviru tih rejona izdvaja se pet celina sa stanovišta pogodnosti raspoloživih prirodnih i antropogenih turističkih resursa, prirodnih uslova i raznovrsnosti i očuvanosti predela za formiranje i organizaciju specifične/prepoznatljive turističke ponude, kao i pogodnosti za povezivanje i integrisanje turističke ponude u prostoru Opštine (videti kartu 4 u prilogu udžbenika), i to: Istočna celina – Divčibare sa klisurom Crne reke i klisura reke Gradac u okviru MSR i Petnica u okviru VR; Južna celina – Lelićki karst (Lelić, Donje i Gornje Leskovice), Magleš i Zabava (gornji deo sliva), Mravinjci i Taor u okviru PSR; Zapadna celina – Povlen (sa slivnim područjem akumulacije „Stuborovni”), Jablanik sa delom gornjeg sliva Ljuboviđe, Medvednik sa gornjim slivom Zavojštice, Obnica i Jablanica u okviru PSR; Središnja celina – Valjevo sa Tešnjarom i drugim nepokretnim kulturnim dobrima, Vidrakom i donjim delovima slivova Obnice i Jablanice (sa crkvom sv. Jovana u Jovanji) i rekom Kolubarom u okviru VR; i Severna celina – Jautinska podgorina sa V. Kamenicom i Brankovinom u okviru VR i s dolinom reke Ub. Divčibare su afirmisan srednjeplaninski turistički centar (slika 70) koji će biti rehabilitovan razvojem saobraćajne, komunalne (vodovodne i kanalizacione infrastrukture s postrojenjem za prečišćavanje otpadnih voda, elektroenergetske infrastrukture i dr.), turističko-rekreativne infrastrukture, višim kvalitetom turističkih i komplementarnih sadržaja i aktivnosti i uključivanjem u turističku ponudu okolnih seskih naselja. U ovom centru će se obezbediti razvoj i viši kvalitet usluga i objekata javnih službi koje će opsluživati turiste i stanovništvo centra i gravitirajućih naselja (primarne zdravstvene zaštite, kulture, mesne kancelarije, poštanskih i bankarskih usluga, komunalnih i tehničkih službi i servisa, milicijske stanice, autobuske stanice i dr.).


Slika 70. Predeo Divčibara

TURIZAM I PROSTOR


Valjevska Kamenica je centar razvoja turizma za Jautinsku podgorinu – Severnu celinu, sa postojećom akumulacijom i potencijalno vrlo atraktivan turistički kompleks, oslonjen na kapacitete domaćinskog turizma okolnih sela – Miličinice, G. Bukovice i dr. U Brankovini, drugom centru u Severnoj celini, razvijaće se kulturološki turizam zasnovan na duhovnom i kulturnom nasleđu porodice Nenadović i Desanke Maksimović, čija će prezentacija i afirmacija biti povezana sa turističkom ponudom predeone i etno-celine. Naselje Poćuta je centar Zapadne celine oslonjen na ponudu planiranog skistadiona „Povlen” i podbranskog akvatičkog centra „Stuborovni”, akvatorije jezera i kulturnog nasleđa – manastira Pustinje i prostorne kulturno-istorijske celine narodnog graditeljstva Bebića Luku. Naselje Poćuta će objedinjavati ponudu domaćinskog turizma u gravitirajućim selima pored akumulacije. U Leliću će se razvijati kulturološki i religijski turizam u Južnoj celini, zasnovan na duhovnom nasleđu Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića, čija će prezentacija i afirmacija biti povezana sa turističkom ponudom etno nasleđa i karstnog predela. Petnica je centar sa specifičnom turističkom ponudom u Južnoj celini, koju će zasnivati na sportsko-rekreativnim aktivnostima i sadržajima na termalnim vodama, objedinjenim sa ponudom prirodnih (Petnička pećina) i nepokretnih kulturnih dobara (arheološko nalazište) i aktivnostima i programima istraživačko-ekološkog centra i crkve u Petnici. Naselje Taor u Južnoj zoni će nastaviti da se razvija u atraktivan punkt ruralnog turizma. U ovim centrima će se obezbediti razvoj i viši kvalitet usluga i objekata javnih službi koje će opsluživati stanovništvo gravitirajućih naselja. Prioritet ima viši kvalitet usluga i opremanje objekata osnovnog obrazovanja, primarne zdravstvene zaštite, mesne kancelarije, poštanskih usluga, poljoprivrednih službi i servisa i sportskorekreativnih aktivnosti i sadržaja. Predviđena organizacija i integrisanje turističke ponude po rejonima i celinama i njihovo povezivanje kružnim kretanjem turista i izletnika omogućiće razvoj specifičnog turističkog proizvoda Opštine. Osnov specifičnog turističkog proizvoda biće ponuda različitih kombinacija raznovrsnih i aktraktivnih programa i itinerera, otvorenih za modifikaciju prema zahtevima klijentele. Svaki itinerer će sadržati paket ponude sa specifičnim kulturno-istorijskim, religijskim, etnološko-ekološkim, sportsko-rekreativnim (za leto i zimu), ruralnim, istraživačkim, speleološkim, planinarskim, lovnim, ribolovnim, gastronomskim i drugim obeležjima. Posebna pažnja će se pokloniti razvoju i afirmaciji manifestacija u vezi sa kulturnim i duhovnim nasleđem, sportskim aktivnostima i prirodnim vrednostima, od kojih bi pojedine trebalo da poprime regionalni (biciklistički i džiping reli i dr.) i nacionalni rang


značaja (posvećene pesništvu i književnosti, jeziku i duhovnim vrednostima), kao i njihovom uključivanju u turističku ponudu Opštine. Prostornim planom opštine rezrevisana je površina od oko 26 km2 koja će biti osnov za proglašenje turističkog prostora (videti kartu 4 u prilogu udžbenika; uporediti sa delom 3.2. i slikom 15 u poglavlju II), i to: kompleks turističkog centra Divčibare sa strogim prirodnim rezervatom i klisurom Crne reke, površine oko 9,5 km2; kompleks ski-stadiona „Povlen” s okruženjem, površine oko 10,3 km2; kompleks Vujinovače sa Bebića Lukom, manastirom Pustinja, dolinom reke Jablanice i delom naselja Rebelj do mosta na Jablanici, površine oko 4,8 km2; V. Kamenice sa kompleksom male akumulacije, površine oko 1,3 km2; zona sa prelaznim režimom i širih zona zaštite nepokretnih kulturnih dobara za razvoj turističkih i sportsko-rekreativnih aktivnosti i sadržaja; i pojedinih lokaliteta u priobalnim pojasevima vodotoka i zaštitnim pojasevima puteva od značaja za razvoj turističkih aktivnosti i sadržaja, koji će se utvrditi u procesu formiranja, razvoja i organizacije turističke ponude u prostoru Opštine. Programi, sadržaj, način izgradnje, detaljna namena i mere zaštite prostora u rezervisanim turističkim prostorima biće definisani odgovarajućim urbanističkim planovima i programima razvoja turizma. Prostornim planom opštine utvrđena su detaljna pravila uređenja i izgradnje prostora, koja se primenjuju na području opštine i obavezujuća su u izradi ubanističkih planova, izuzev na području opštinskog centra i turističkog centra Divčibare, za koje je u toku izrada generalnog, odnosno plana generalne regulacije. U delu o implementaciji prostornog plana utvrđena je prva etapa ostvarivanja plana sa obavezama ključnih aktera, zatim mere i instrumenti politika, razrađene su propozicije za obezbeđenje različitih podrški i utvrđene obaveze na razradi prostornog urbanističkim planovima. Povoljna okolnost u izradi Prostornog plana opštine bila je istovremena izrada prostornog plana područja posebne namene za sliv akumulacije „Stuborovni” i generalnog plana za Valjevo. To je omogućilo usklađivanje koncepcija i planskih rešenja sva tri strateška plana. Na primer, Prostornim planom opštine preuzeta su rešenja o obuhvatu zona i različitim režimima zaštite akumulacije i koncepcija razvoja turizma u slivu akumulacije. S druge strane, prostornim planom područja posebne namene preuzeta su rešenja o razvoju mreže naselja i javnih službi i pravila uređenja i izgradnje prostora. Za područje sliva akumulacije detaljnije su razrađena samo pravila uređenja i izgradnje turističkih prostora. U izradi Prostornog plana opštine i generalnog plana za Valjevo usklađivane su koncepcije i planska rešenja za magistralne (na primer, za obilaznicu Valjeva na magistralnim putevima M-4 i M-22), regionalne i pojedine lokalne infrastrukturne sisteme, zatim za sanaciju i uređenje rubne zone grada (slika 71) itd.

TURIZAM I PROSTOR


Slika 71. Zaštita rubne zone Valjeva


6.2.

Sadržaj i primeri prostornih planova područja posebne namene

6.2.1. Prostorni planovi za područja posebne namene Prostorni plan donosi se za područje koje je homogeno u pogledu specifičnih karakteristika, zbog kojih ima specifičnu/posebnu namenu. Posebna namena zahteva poseban režim korišćenja, organizacije i zaštite prostora. Na tim područjima dominira jedna i njoj komplementarne funkcije. Prostorni plan radi se za područje posebne namene, koje je homogeno u pogledu specifičnih karakteristika i zahteva poseban režim zaštite i uređenja prostora. Prostorni planovi područja posebne namene donose se za područja: posebnih prirodnih vrednosti/nasleđa – rezervat biosfere s MAB liste, nacionalni park, park prirode, predeo izuzetne lepote; nepokretnih kulturnih dobara – upisanih na Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa i dobara od izuzetnog značaja, kada se dobro ne nalazi u naselju; turistička područja – regije i subregije utvrđene Prostornim planom Republike Srbije, ili regionalnim prostornim planom; izvorišta voda regionalnih sistema vodosnabdevanja; područja transevropskih i magistralnih infrastrukturnih koridora; područja obimne površinske eksploatacije energetskih izvora i mineralnih sirovina; i druga područja (npr. regionalna deponija čvrstog komunalnog otpada, deponija opasnog otpada, energetski ili industrijski kompleksi izvan naselja itd.). Skoro sva navedena područja imaju ili mogu da imaju potencijale i resurse za razvoj turizma. Na primer, po završetku eksploatacije kopova, rekultivacije zemljišta i uređenja predela na području obimne površinske eksploatacije energetskih izvora ili mineralnih sirovina mogu da se razvijaju rekreativne aktivnosti i sadržaji u funkciji okolnih urbanih centara i pojedini vidovi turizma (ribolovni, lovni i sl.). Problem predstavlja odnos dominantne i ostalih funkcija na području posebne namene i u odnosu na neposredno okruženje, to jest njihovo uravnotežavanje i smanjenje konfliktnosti, kako ne bi došlo do degradacije prostora i životne sredine.

TURIZAM I PROSTOR


Ovim planovima se za zaštićene prostore utvrđuju zone s različitim stepenima zaštite i režimima korišćenja i organizacije prostora; dok se za rezervisane prostore utvrđuju vremenski diferencirani režimi korišćenja i organizacije prostora, prema etapama realizacije planirane namene. Pored toga, u procesu prostornog planiranja utvrđuje se zaštitna zona oko područja posebne namene, koja se obuhvata ovom vrstom prostornog plana. To može da bude zona zaštite, kojom se prostor posebne namene štiti od negativnih uticaja iz okruženja, ili zona uticaja, kojom se okruženje štiti od negativnih uticaja dominantne funkcije. Prostornim planom područja posebne namene ustanovljavaju se dve vrste zaštitnih zona: zona zaštite – oko područja posebnih prirodnih vrednosti, nepokretnih kulturnih dobara, izvorišta voda regionalnih sistema vodosnabdevanja i turističkih područja; ili zona uticaja – za područja infrastrukturnih koridora, područja obimne površinske eksploatacije energetskih izvora ili mineralnih sirovina, regionalne deponije komunalnog otpada, energetske komplekse i dr. 6.2.2. Sadržaj prostornih planova područja posebne namene Za razliku od opštih prostornih planova kojima se ravnopravno tretiraju svi resursi, socio-ekonomski razvoj, mreža naselja i infrastrukturnih sistema i dr., sadržaj i nivo obrade planskih rešenja u prostornim planovima područja posebne namene determinisani su kako dominantnom funkcijom i posledicama njenog razvoja na područje i okruženje koje treba ublažiti, tako i odlikama područja posebne namene i specifičnostima lokalnih zajednica. Obuhvat prostornog plana za područje posebne namene može da varira između: makroregionalnog – za Dunavsko-savski pojas, transevropski infrastrukturni koridor 10, Kosovsko-metohijski ili Kolubarski lignitski basen i dr.; mezoregionalnog – za sliv izvorišta regionalnog podsistema vodosnabdevanja „Rzav”, Park prirode i turističku regiju Stara planina, Park prirode Golija, Nacionalni park Đerdap i dr.; i mikroregionalnog – za arheološko nalazište Romulijana-Gamzigrad, manastir Studenicu, Stari Ras sa Sopoćanima, slivove akumulacija „Stuborovni” i „Ključ” i sl. Zbog toga, prostorni plan područja posebne namene ima osnovni sadržaj kao regionalni prostorni plan, ali različit nivo detaljnosti obrade pojedinih rešenja.


Prostorni plan područja posebne namene ima osnovni sadržaj kao regionalni prostorni plan, ali različit nivo detaljnosti obrade pojedinih rešenja determinisan: dominantnom funkcijom; posledicama njenog razvoja na ekonomski i socijalni razvoj područja i okruženja, očuvanje i uređenje prostora i kvalitet životne sredine; i odlikama područja i specifičnostima lokalnih zajednica. Pored osnovnog sadržaja regionalnog prostornog plana, prostorni plan područja posebne namene sadrži i: granice prostornog plana i regionalne aspekte razvoja područja posebne namene; celine i podceline posebne namene i zone zaštite; režime zaštite i korišćenja prostora i životne sredine i uslove uređenja i izgradnje pojedinih zona, celina i podcelina; organizaciju aktivnosti, sadržaja i objekata u prostoru, usklađenu s kapacitetom prostora područja posebne namene; kao i pravila zaštite prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa od negativnih uticaja dominatne funkcije – za područje infrastrukturnog koridora, obimne površinske eksploatacije energetskih izvora ili mineralnih sirovina i sl. Za turistička područja sadrži i: organizaciju turističkih i komplementarnih funkcija u prostoru; pravila zaštite, korišćenja i uređenja prostora za turističke centre, naselja i različite sadržaje turističke ponude u prostoru (kupališta, marine, skijališta, turističko-rekreativna infrastruktura i dr.); procenu opravdanosti i stratešku procenu uticaja planiranog razvoja turizma na životnu sredinu, prirodno i kulturno nasleđe i vrednosti. Referalne karte prostornog plana područja posebne namene rade se u razmeri 1:25000 i 1:50000. Pored sadržaja referalnih karata regionalnog prostornog plana sadrže i režime zaštite i korišćenja prostora po celinama, podcelinama i zonama zaštite. Osnovni princip kod utvrđivanja obuhvata područja posebne namene, koji se definiše u procesu izrade prostornog plana, jeste funkcionalna celovitost područja. Granice obuhvata prostornog plana definišu se, po pravilu, granicama katastarskih opština (atara naselja), radi lakšeg prikupljanja, obrade, analize i agregiranja podataka i izrade dugoročnih projekcija razvoja na nivou ove, osnovne prostornofunkcionalne jedinice.

TURIZAM I PROSTOR


Na primer, u sličaju slivnih područja granica prostornog plana utvrđuje se u toku izrade plana, integrisanjem fizičke (hidrografske) granice sliva i granice područja funkcionalnih interakcija. Hidrografska granica sliva odgovarajućeg vodnog područja utvrđuje se na osnovu hidrogeoloških podloga, tako da može relativno precizno da se ustanovi već na početku izrade plana, to jest u pripremnoj fazi njegove izrade. Znatno složenije je definisanje obuhvata područja u pogledu funkcionalnih interakcija. Zasniva se na kvantitativnoj i kvalitativnoj proceni dugoročnih efekata funkcionalne interakcije vodoprivrednih objekata i okruženja. Stoga se utvrđuje u toku izrade planskih koncepcija i rešenja, to jest u strategiji zaštite, razvoja i uređenja slivnog područja. Tako je u izradi prostornog plana za područje akumulacije „Stuborovni” obuhvat sliva proširen uključivanjem područja nekoliko katastarskih opština značajnih za razvoj turizma i objedinjavanje turističke ponude u prostoru. Za planiranje razvoja turizma na području posebne namene značajna su pitanja: za koje ciljne grupe turista se planira turistička ponuda, da li se nudi specifičan ili ekskluzivan turistički proizvod, za koju se opciju organizacije turističke ponude u prostoru opredeliti? Eksluzivna destinacija na svetskom turističkom tržištu je Sv. Stefan na crnogorskom primorju i, sve više, predeo izuzetnih odlika „Šargan – Mokra Gora” (sa Šarganskom osmicom, posebno za klubove ljubitelja stare železnice, etnokompleksom „Drvengrad” s kulturnim atrakcijama koje kreira Emir Kusturica, očuvanim vrednostima pejzaža, narodnog graditeljstva i dr.) u Srbiji. S druge strane, postavlja se pitanje da li Kraljeve (Partizanske) vode na Zlatiboru nude specifičan turistički proizvod i za koje ciljne grupe turista. Ako je najviše turista iz urbanih sredina, da li je njihov motiv dolaska na planinu da se nađu u urbanizovanoj sredini Kraljevih voda (nalik Knez Mihajlovoj ulici), ili su to prirodne vrednosti i predeli, lekovita svojstva vazdušne banje, rekreativne i sportske aktivnosti i sl. Drugim rečima, neophodno je istražiti i utvrditi koje su ciljne grupe i koje specifične zahteve imaju u pogledu zadovoljavanja turističkih i rekreativnih potreba na pojedinim turističkim i područjima posebne namene. Drugo, atraktivnosti prostora i resursa za razvoj turizma kojima raspolažu turistička područja menjaju se u prostoru i vremenu sa: promenama ciljnih grupa turista i/ili njihovih specifičnih zahteva, redefinisanjem turizma, reformulacijom i povezivanjem turističkih proizvoda, turističkih područja i centara s regionalnim okruženjem (videti: Singapur u primeru 22). Na primer, u planiranju i usmeravanju razvoja crnogorskog primorja smatralo se da glavnu turističku zonu predstavlja pojas između mora (na udaljenosti 50100 metara od mora) do magistralnog puta (Jadranske magistrale), čija se širina kreće 100-600 m na nadmorskoj visini 50-200 mnv. Opredeljenje je bilo da je to


najpovoljniji prostor za razvoj turizma i izgradnju turističkih sadržaja, tako da je najveća koncentracija turista i turističkih aktivnosti ostvarena u tom uskom pojasu. Drugo opredeljenje bilo je da brdsko-planinsko zaleđe (na nadmorskoj visini 500800 mnv) na udaljenosti 2-3 km od mora nema uslova za razvoj turizma, iako se tu nalaze atraktivne pejzažne i ambijentalne, urbanističko-arhitektonske celine paštrovićkih sela (Tudorovići, Rađenovići, Reževići i dr.), koja su povezana starim austrijskim grebenskim putem (na 800 mnv), s trasom idealnom za turistički put (vidikovci). Ono što nismo mi otkrili, sada su otkrili ruski, engleski, irski i drugi strani investitori koji upravo u paštrovićkim selima razvijaju ekskluzivnu turističku ponudu. To znači da se atraktivan prostor turističke primorske zone pomerio sa 100-600 m na 2-3 km od mora. Prema podacima s kraja 2006. godine, tzv. „Rusko selo” izgrađeno je iznad Svetog Stefana u zaseoku Rađevići, Englezi su kupili selo Brda iznad Petrovca, dok je sve više stranih kupaca u selima i zaseocima u Paštrovićima, Grblju, Crmnici, na Orjenu i dr. („Politika” od 13. decembra 2006, str.5). Pitanje koncentracije ili disperzije turističkih i komplementarnih aktivnosti i funkcija u prostoru, istovremeno je i pitanje održivog razvoja turizma, odnosno uticaja izabrane opcije organizacije prostora na životnu sredinu, prirodno i kulturno nasleđe, resurse i lokalne zajednice. Definisanje različitih opcija razvoja i organizacije turističkih aktivnosti i ponude u prostoru polazi od koncepta zaštite prirodnog i kulturnog nasleđa i održivog razvoja turizma. Zasniva se na kapacitetu prostora područja posebne namene. Kapacitet prostora predstavlja sintezni iskaz kapaciteta životne sredine, prirodnih i stvorenih resursa u datom prostoru, različitih potreba za prostorom za razvoj pojedinih aktivnosti i funkcija i za razvoj lokalne zajednice. Usled toga su njegove osnovne komponente: kapacitet životne sredine, psihološki kapacitet turista (maksimalan stepen turističkog korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turističkog doživljaja) i socio-kulturni kapacitet lokalnog stanovništva (maksimalno moguć stepen razvoja turizma koji ne narušava način života, kulturu i običaje lokalnog stanovništva). Utvrđuje se empirijski za pojedine zone i celine s različitiim režimima zaštite i korišćenja prostora i, na osnovu toga, za celo područje posebne namene. Podleže reevaluaciji na osnovu monitoringa uticaja razvoja turizma na očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa, kvalitet životne sredine, kvalitet življenja lokalnog stanovništva i atraktivnost prostora. Vrednovanje i izbor koncepcije budućeg razvoja turizma i organizacije turističke ponude u prostoru trebalo bi da se zasniva na prethodnoj proceni opravdanosti i strateškoj proceni uticaja svake predložene opcije na životnu sredinu.

TURIZAM I PROSTOR


6.2.3. Primeri prostornih planova područja posebne namene 6.2.3.1. Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš-granica Republike Makedonije U periodu 2002–2003. godine Vlada Republike Srbije donela je uredbom prostorni plan područja posebne namene za sledeće deonice magistralnog – transevropskog saobraćajnog koridora 10 i tranzitnog turističkog pravca duž tog koridora: Beogradhrvatska granica, Beograd-mađarska granica, Beograd-Niš, Niš-makedonska granica i Niš-bugarska granica.

Slika 72. Saobraćajni koridor Torino-Milano (brza pruga sa servisnom saobraćajnicom pored autoputa) i koridor 10 u Srbiji (zaštitni zeleni pojas autoputa)


Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš-granica Republike Makedonije (2002) obuhvata: transevropski saobraćajni koridor 10 s postojećim i planiranim magistralnim infastrukturnim sistemima i njihovim zaštitnim pojasevima (slika 72) – autoput, železničku prugu za velike brzine, gasovod i optički kabl, vodotok Južne Morave, prateće alternativne infrastrukturne sisteme; i zonu uticaja koridora – prostor između pojedinih infrastrukturnih sistema i zonu širine od jednog do pet kilometara od krajnjeg magistralnog infrastrukturnog sistema. Granice prostornog plana područja posebne namene utvrđene su granicama katastarskih opština koje preseca koridor 10. Osnovni ciljevi dugoročnog razvoja, korišćenja i uređenja područja prostornog plana su: obezbeđenje prostora za izgradnju, rekonstrukciju, opremanje i funkcionisanje magistralnih infrastrukturnih sistema u koridoru; povećanje saobraćajne dostupnosti i ekonomske i socijalne integracije pojedinih subregionalnih i regionalnih celina u široj zoni uticaja koridora 10; usmeravanje efekata ciljnog i tranzitnog saobraćaja na razvoj lokalnih zajednica; usmeravanje uticaja koridora na razvoj pojedinih delatnosti (poljoprivredu, industriju, turizam i dr.), procese urbanizacije, razvoj urbanih centara i ruralnih područja; relativizacija razvojnih, prostornih i ekoloških konflikata između infrastrukturnih sistema i neposrednog okruženja, i dr. Uticaj magistralnog infrastrukturnog koridora 10, to jest autoputa na razvoj turizma sagledan je i koncipiran za tri osnovna prostorna nivoa: koridor autoputa, zona neposrednog uticaja (područje prostornog plana i opštine) i turističke destinacije u široj gravitacionoj zoni autoputa. Predviđena je izgradnja i uređenje turističkosaobraćajnih kompleksa, punktova i objekata za: tranzitni turizam uz autoput – primarni i sekundarni receptivno-informativni punktovi (kompleksi motela i/ili benzinskih stanica s komplementarnim sadržajima), etno-punktovi i odmorišta duž autoputa; tranzitni turizam i rekreaciju u zoni neposrednog uticaja autoputa – gradski turistički centri, banje, turistička mesta i dr.; i druge vidove turizma u okruženju/široj gravitacionoj zoni koridora 10 – s kojima su veze planirane poprečnim magistralnim i regionalnim putnim pravcima i saobraćajnim tokovima preko petlji/čvorišta na autoputu, radi povezivanja sa: pravcem M-5 (Niš-Prokuplje-Beloljin-Razbojna-Brus-

TURIZAM I PROSTOR


Nacionalni park Kopaonik) sa severnom turističkom subregijom i formiranim turističkim centrom Kopaonik; pravcem regionalnog puta od Leskovca ka budućoj južnoj turističkoj subregiji Kopaonika (Prolom Banja, Kuršumlijska Banja i dr.); pravcima M-9 (Leskovac-Vlasotince-Svođe-Jabukovik-Crna Trava) i M-13 (Vladičin Han-Surdulica-Vlasina Okruglica) sa srednjom turističkom subregijom Vlasina (Vlasinsko jezero, Čemernik i Vardenik); pravcem od Vranja i Vranjske Banje prema turističkim subregijama Krajišta (subregije Vranjska Banja-Besna Kobila i Besna Kobila-Dukat); i regionalnim putnim pravcem od Bujanovca i Bujanovačke Banje prema Manastiru Sv. Prohor Pčinjski. Turistički sadržaji ponude u prostoru uz autoput (tzv. sadržaji „u žici” ) jesu: odmorišta i parkirališta – s osnovnom funkcijom obezbeđenja sigurnog i komfornog putovanja, tj. odmora i dopunskom funkcijom promocije turističkih zona i regija u široj gravitacionoj zoni autoputa; predviđena su na svakih 10-15 km obostrano i naizmenično (smaknuto), dok su sadržaji prilagođeni dužini zadržavanja putnika (na parkiralištima do 30 minuta, a odmorištima od 60 do 90 minuta); benzinske stanice – s osnovnom funkcijom da pri uobičajenom ritmu vožnje na 20-30 km obezbede snabdevanje gorivom, rezervnim delovima i drugim uslugama; predviđene su kao samostalne obostrane i smaknute benzinske stanice, ili u sklopu motela; i moteli – predviđeni su na rastojanju od 30 do 60 km, s osnovnom funkcijom obezbeđenja ugodnog odmora i osveženja putnika, kao i dopunskim funkcijama zapošljavanja lokalnog stanovništva, plasiranja lokalnih proizvoda i usluga i promocije turizma u zoni uticaja koridora 10. Utvrđeni su prioriteti izgradnje, odnosno povećanja kvaliteta turističkih kompleksa/ punktova uz autoput i razvoja turizma u gradskim centrima (Niš, Leskovac i Vranje) i banjama (Vranjska Banja i Bujanovačka Banja). 6.2.3.2. Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik (karta 5 u prilogu udžbenika) Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik donela je Narodna skupština SR Srbije 1989. godine. Na osnovu tog prostornog plana Skupština opštine Raška donela je Generalni urbanistički plan Suvo Rudište-Jaram. Izrada novog prostornog plana područja posebne namene za Nacionalni park Kopaonik od 2005. godine nalazi se u fazi stručne kontrole i pripreme predloga plana za javni uvid. Istovremeno s izradom novog prostornog plana odvijala se izrada plana detaljne regulacije za deo turističkog centra Suvo Rudište, koji je Skupština opštine Raška donela 2004. godine.


Prostornim planovima područja posebne namene za Nacionalni park Kopaonik iz 1989. i 2005. godine obuhvaćen je zaštićen prostor Nacionalnog parka (površine 11.800 ha) i zaštitna zona parka (površine oko 20.000 ha) na području opština Raška, Brus i Leposavić. Problem granice Nacionalnog parka na području opštine Leposavić ostao je do danas nerešen, jer se granica parka poklapa s administrativnom granicom Kosova i Metohije i granicom opštine. Prostornim planom područja posebne namene utvrđuju se zone s različitim režimima zaštite prirodnih, pejzažnih i kulturno-istorijskih vrednosti (uporediti sa delom 3.3. u poglavlju II), i to sa: režimom I stepena zaštite – stroge zaštite prirode, posebnih prirodnih vrednosti i kulturnih dobara, kojim se dozvoljavaju samo naučnoistraživačke aktivnosti, edukacija i ograničena i strogo kontrolisana prezentacija javnosti; režimom II stepena zaštite – predstavlja zonu s prelaznim režimom zaštite prostora u I stepenu zaštite, s aktivnostima naučnih istraživanja, edukacije i prezentacije parka javnosti i ograničenom i strogo kontrolisanom rekreacijom i sportom, vodoprivredom, neophodnim saobraćajem i šumarstvom; i režimom III stepena zaštite – sa selektivnim i kontrolisanim korišćenjem prostora za aktivnosti komplementarne osnovnoj funkciji parka, kao što su turizam, vodoprivreda i šumarstvo. Prostornim planom iz 1989. godine režim I i II stepena zaštite, tj. stroge (11 rezervata prirode u I stepenu zaštite) i kontrolisane zaštite prostora prirodnih vrednosti (zone zaštite izvorišta vodosnabdevanja, zaštićene šume i pašnjaci i rezervati za uzgoj divljači u II stepenu zaštite) bio je ustanovljen na 37% (ili 4300 ha) područja Nacionalnog parka. Intenzitet korišćenja područja Nacionalnog parka limitiran je graničnim kapacitetom prostora za pojedine aktivnosti, prema utvrđenim prioritetima. Granični kapacitet prostora za turističke aktivnosti u letnjem periodu određen je prema iskustvenim/empirijskim normativima za slične evropske nacionalne parkove i planinske turističke centre u Francuskoj, Švajcarskoj i Austriji. Usvojen je generalni normativ od 2 do 2,5 korisnika/ha, ili 25.000 do 30.000 jednovremenih korisnika (turista, zaposlenih, istraživača, lokalnog stanovništva). U okviru generalnog normativa izvršena je diferencijacija po zonama zaštite, i to u zoni: I stepena zaštite do 1 korisnika/ha, II stepena zaštite do 1,4 korisnika/ha i III stepena zaštite do 3,2 korisnika/ha. U određivanju broja ležaja korišćen je iskustveni normativ za planinske turističke centre, prema kome je odnos stacionarnih turista prema izletnicima približno 60:40. Na taj način određen je graničan broj od 14.000 ležaja i 10-16.000 izletnika na području parka u letnjem periodu. Granični kapacitet prostora u zimskom periodu određen je kapacitetom planiranih alpskih skijaških terena (115 km skijaških staza i 402 ha žičara), saobraćajnih pristupa i lokacija turističkih centara i punktova uz polazišta žičara. Na osnovu planskih rešenja utvrđen

TURIZAM I PROSTOR


je granični kapacitet alpskih smučara, a primenom normativa zimskog turizma izvedene su ostale kategorije korisnika (nordijski smučari, nesmučari i zaposleni) i na taj način dobijen je granični kapacitet od 37.000 jednovremenih korisnika u zimskim uslovima. Zimske aktivnosti su prema planskim rešenjima koncentrisane na jednoj četvrtini površine parka s prosečnim intenzitetom korišćenja prostora od 12 korisnika/ha. Karakteristično je da je letnji kapacitet prostora Nacionalnog parka manji od zimskog, dok je smeštajni kapacitet u letnjem periodu zadržan i za zimski period. U odnosu na Nacionalni park veći kapacitet, od 17 do 20.000 ležaja, planiran je u naseljima i punktovima u njegovoj zaštitnoj zoni. U zoni s režimom III stepena zaštite prirodnih vrednosti locirani su svi turistički centri, podcentri, punktovi, autokampovi, skijališta, sportsko-rekreativni i drugi komplementarni sadržaji turističke ponude u prostoru. Turistički centar Kopaonik planiran je s četiri podcentra: glavni podcentar Suvo Rudište (8000 ležaja), glavni sportsko-rekreativni podcentar Jaram (750 ležaja), Srebrnac glavni podcentar na teritoriji opštine Brus (3000 ležaja) i Rendara (2000 ležaja). U zaštitnoj zoni parka predviđen je razvoj 11 seosko-turističkih naselja i njihovo povezivanje s Turističkim centrom Kopaonik preko 9 sistema alpskih smučarskih staza i žičara. Ključni problemi implementacije tog prostornog plana naznačeni su u primeru 31 poglavlja VI. Za izradu novog prostornog plana jedan od ključnih problema bio je što u periodu od 1989. godine do danas nije formiran i razvijan informacioni i monitoring sistem o prostoru i životnoj sredini (i prirodi) na području Nacionalnog parka i naselja u njegovoj zaštitnoj zoni (minimum za Lisinu i Brzeće). Usled toga nema pouzdanih podataka o broju ležaja u turističkom podcentru Suvo Rudište, broju i kapacitetima objekata u naselju Lisina, niti pouzdanih ocena o promenama u prirodnoj sredini pod uticajem letnjih i zimskih turističkih i rekreativnih aktivnosti, koje bi omogućile reevaluaciju graničnih kapaciteta prostora za pojedine zone i područje parka. Strategijom zaštite, razvoja i uređenja (finalna verzija, 2003) i Predlogom prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik (radna verzija, 2005) utvrđeni su sledeći opšti ciljevi zaštite, unapređenja i razvoja područja: očuvanje, unapređenje i zaštita prirode, prirodnih vrednosti, predela i nepokretnih kulturnih dobara i njihovo korišćenje za naučna istraživanja, edukaciju, prezentaciju javnosti, rekreaciju i druge aktivnosti u skladu s ekološkim potencijalima i ograničenjima; racionalno i održivo korišćenje prirodnih resursa; uspostavljanje sklada između zaštite prirodnih i stvorenih resursa i vrednosti i razvoja ekonomskih aktivnosti i lokalnih zajednica, uz uključivanje i koordinaciju relevantnih aktera na svim nivoima upravljanja, turističkih i drugih privrednih subjekata i lokalnog stanovništva; zadržavanje i podsticanje naseljavanja stanovništva u zaštitnoj zoni Nacionalnog


parka, obezbeđenjem uslova za unapređenje poljoprivrede i razvoj drugih ekonomskih aktivnosti na selu, uporedo s podizanjem kvaliteta življenja u seoskim naseljima; obezbeđenje uslova za funkcionalnu i prostornu integraciju područja Nacionalnog parka s neposrednim i širim okruženjem i dr. Osnovni zadaci u izradi prostornog plana bili su: provera i redefinisanje obuhvata i granica zona s različitim režimima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; sanacija, revitalizacija, dogradnja i dovođenje u optimalno funkcionalno stanje infrastrukture, turističkih i pratećih kapaciteta i sadržaja; smanjenje koncentracije korisnika i aktivnosti u turističkom centru i podcentrima na području Nacionalnog parka Kopaonik, usmeravanjem buduće izgradnje u zaštitnu zonu parka i obezbeđenjem njenog funkcionalnog, saobraćajnog i infrastrukturnog povezivanja s turističkim centrom; zaštita egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva konkretnim programima uključivanja u turističku ponudu i obezbeđenjem dopunskih izvora prihoda seoskim domaćinstvima i dr. Planskim rešenjima predložena je manja promena granice Nacionalnog parka Kopaonik kod naselja Brzeće i Gočmanci, radi izdvajanja iz zaštićenog prostora prirodnog dobra postojećeg, odnosno planiranog građevinskog rejona naselja za razvoj turizma. Obuhvat zona i lokaliteta (pojedinačnih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara) s režimom I stepena zaštite promenjen je i povećan (na ukupno 1408 ha, s dva nova rezervata i više lokaliteta), dok je obuhvat zona u režimu II stepena zaštite zadržan s neznatnim korekcijama granica tih zona (videti kartu 5 u prilogu udžbenika). U odnosu na važeći prostorni plan usvojeni su promenjeni, restriktivniji normativi za broj jednovremenih korisnika po zonama s različitim režimima zaštite, i to u zoni: I stepena zaštite do 1 korisnika/ha, II stepena zaštite do 1,5 korisnika/ha, III stepena zaštite do 2 korisnika/ha i zaštitnoj zoni parka do 2,5 korisnika/ha. Na osnovu toga je dobijen granični kapacitet prostora Nacionalnog parka od 21.000 i njegove zaštitne zone od 50.000 korisnika i letnjem periodu, to jest od 71.000 jednovremenih korisnika na planskom području. Time je smanjen granični kapacitet prostora parka, u prvom redu u zoni s režimom III stepena zaštite. Utvrđen je granični smeštajni kapacitet od 12.000 ležaja na području Nacionalnog parka i od 30.000 ležaja u zaštitnoj zoni parka.

TURIZAM I PROSTOR


Zadržana je koncepcija organizacije prostora zasnovana na modelu koncentrisane disperzije (videti kartu 5 u prilogu udžbenika), tako što su svi sadržaji turističke ponude: u prostoru Nacionalnog parka planirani u četiri kompleksa Turističkog centra Kopaonik – Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara; u zaštitnoj zoni parka – u četiri sekundarna centra i šesnaest seoskih naselja. Turistički kompleks Suvo Rudište (na teritoriji opštine Raška) predviđen je kao glavni podcentar Turističkog centra Kopaonik, s eksluzivnim komercijalnim turizmom. Prostor ovog podcentra organizovan je u tri podceline: (i) podcelina I reda – Suvo Rudište centar (Pajino preslo, vojni kompleks i Krst) u središnjem delu kompleksa sa glavnim smeštajnim (5000 ležaja), javnim i specijalnim sadržajima; i (ii) dve podceline II reda – Marina Voda i Sunčana Dolina, sa delom smeštajnih (po 1500 ležaja) i naglašenim sportsko-rekreativnim sadržajima. Intenzivnom i neplanskom izgradnjom smeštajnih kapaciteta u podcelini Suvo Rudište centar, suprotno planskim rešenjima važećeg prostornog plana, došlo je do prekoračenja planirane strukture i graničnog smeštajnog kapaciteta, usled vrlo visokog učešća odmarališta i vikend izgradnje/dogradnje i velikog zaostajanja izgradnje planirane komunalne infrastrukture i javnih sadržaja. Zbog toga je novim prostornim planom za Turistički kompleks Suvo Rudište, za sve tri podceline: (i) zadržan granični kapacitet smeštaja od 8000 ležaja; (ii) ograničena dalja gradnja u kompleksu; (iii) dat prioritet uređenju prostora, sanaciji i transformaciji turističkog smeštaja i kompletiranju infrastrukture (vodosnabdevanju, kanalisanju i prečišćavanju otpadnih voda, saobraćajnicama i dr.) i sadržaja javnih službi (vizitor centar, zdravstvo i dr.) i servisa; i (iv) ustanovljeni su kriterijumi za podizanje (do kategorije sa 4 ili 5 zvezdica) i ujednačavanje standarda sadržaja turističke ponude. Planskim rešenjima predviđeno je povećanje površina i kvaliteta smeštaja po ležaju i smanjenje broja ležaja u postojećim objektima (hotelima, apartmanima i pansionima), kao i prenamena postojećih odmarališta i vikend kuća u garni-hotele, turističke apartmane i pansione. Turistički kompleks Jaram (na teritoriji opštine Raška i Brus) predviđen je kao specijalizovan, kulturno-sportski podcentar s graničnim kapacitetom smeštaja od 600 ležaja i sa: centrom nacionalne istorije i duhovnosti „Stefan Nemanja”, saborištem, etno i sportskim selom, sportskim borilištima i dr. (slika 73). Turistički kompleks Srebrnac (na teritoriji opštine Brus) predviđen je kao polivalentan podcentar s razvijenim javnim službama i sportsko-rekreativnim sadržajima koji opslužuju i podcentre Jaram i Rendara, s graničnim kapacitetom smeštaja od 1500 ležaja. Turistički kompleks Rendara (na teritoriji opština Raška i Brus) predviđen je kao specijalizovan konjičko-sportski podcentar s hipodromom i konjičkim etno


Slika 73. Jaram – predeo, prilazni put i ski-staza

naseljem, s graničnim kapacitetom smeštaja od 1800 ležaja. U zaštitinoj zoni nacionalnog parka planiran je razvoj sekundarnih turističkih centara, s ukupno 14.000 ležaja (Jošanička Banja sa 4500, Brzeće sa Gočmancem sa 4500, Kriva Reka sa 3000 i Belo Brdo sa 2000 ležaja) i sela s turističkom funkcijom, s ukupno 16.000 ležaja (Lisina-Čajetina sa 10 000, Crna Glava sa 1500, Đorđevići sa 1000, Velež-Paljevštica sa 300, Ravnište sa 400, Livađe-Radmanovo sa 600 i još 10 seoskih naselja s ukupno 2200 ležaja), koji će biti integrisani u jedinstvenu turističku ponudu Turističkog centra Kopaonik. Razvoj turizma u sekundarnim turističkim centrima zasnovan je na celogodišnjoj ponudi – banjskog turizma u Jošaničkoj Banji, zimskog turizma u Brzeću, seoskog turizma u Krivoj Reci i Belom Brdu. U tim centrima predviđeni su raznovrsni sportsko-rekreativni i rekreativnozabavni sadržaji, sa specifičnom ponudom termo-akvatičkog kompleksa i kupališta u Jošaničkoj Banji.

TURIZAM I PROSTOR


Osnovni preduslov za razvoj sekundarnih turističkih centara i sela s turističkom funkcijom je integrisanje u turističku ponudu Turističkog centra Kopaonik, povećanjem dostupnosti i kvaliteta (regionalne i lokalne) putne mreže i turističke infrastrukture. Na osnovu valorizacije prirodnih i stvorenih uslova područja, alpska skijališta su koncipirana kao glavni sadržaj turističke ponude u prostoru Kopaonika. Alpsko skijalište je planirano kao jedinstven sistem sa kabinskim žičarama kao glavnim vezama sekundarnih turističkih centara sa skijalištima (Jošanička Banja-KokorovacVučak, Brzeće-Bregovi-Srebrnac i Belo Brdo-Nebeske Stolice), dok Kriva Reka ima direktan ulaz u alpsko skijalište. Alpsko skijalište je planirano s deset sektora, najvećim delom na području Nacionalnog parka, a manjim delom u zaštitnoj zoni parka i van planskog područja (videti kartu 5 u prilogu udžbenika). Predviđena je 81 žičara ukupne dužine preko 100 km, sa maksimalnim kapacitetom oko 78.000 uspona za oko 48.000 jednovremenih korisnika. Glavne alpske ski-staze planirane su u dužini od oko 191 km, sa maksimalno mogućim kapacitetom od 48.000 jednovremenih skijaša, od toga na području Nacionalnog parka oko 28.000, u zaštitnoj zoni oko 17.000 i van planskog područja oko 3000 skijaša. U zonama Ravnog Kopaonika i krivorečke ravni planirana je mreža glavnih nordijskih ski-staza ukupne dužine oko 60 km. Planirane žičare, alpske i nordijske ski-staze na području Nacionalnog parka nalaze se pretežno u zoni III stepena zaštite, sa pojedinim kraćim deonicama (manje od 10%) u zoni II stepena zaštite. 6.2.3.3. Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad (karta 6 u prilogu udžbenika) Prostorni plan područja posebne namene za arheološko nalazište Romulijana – Gamzigrad (2004, u daljem tekstu: Prostorni plan arheološkog nalazišta) obuhvata dve katastarske opštine – celu katastarsku opštinu Gamzigrad i veći deo katastarske opštine Zvečan na teritoriji opštine Zaječar, ukupne površine oko 51 km2. Granicama ovog plana obuhvaćeno je područje arheološkog nalazišta, površine oko 27 km2, sa njegovom zaštitnom zonom površine oko 24 km2. Granica plana se na istoku poklapa sa granicom generalnog plana i građevinskog područja Zaječara, kome je jednim delom pripojeno prigradsko naselje Zvezdan. Prostornim planom su obuhvaćena naselja Gamzigrad i Gamzigradska Banja na severnom delu područja, kao i početak klisure na severozapadnom i meandri Crnog Timoka na severnom i severoistočnom delu područja. Prema Prostornom planu Republike Srbije, područje arheološkog nalazišta Romulijana – Gamzigrad obuhvaćeno je severnim delom Istočne turističke zone sa Zaječarom kao gradskim turističkim centrom zone i Gamzigradskom banjom, nacionalnog ranga značaja (sa termomineralnim izvorima veće izdašnosti i temperaturom vode od 420C).


Područje arheološkog nalazišta ima dobru saobraćajnu vezu sa koridorom 10, to jest sa autoputem Beograd-Niš iz dva pravca – direktno preko magistralnog puta Paraćin-Zaječar-granica Bugarske (70 km) i preko Zaječara, magistralnim putem Niš-Zaječar-Kladovo-granica Rumunije (100 km od Niša i niškog aerodroma), kojim ostvaruje vezu i sa koridorom 7. U budućnosti, saobraćajni položaj može da se poboljša izgradnjom autoputa na pravcu Niš-Zaječar-Đerdap II. Područje arheološkog nalazišta predstavlja predeonu celinu sa zaštićenom okolinom utvrđene carske palate rimskog imperatora Galerija iz III-IV v.n.e i sakralnim kompleksom Magure iz IV v.n.e. Arheološko nalazište Romulijana svrstano je u kategoriju kulturnog dobra od izuzetnog značaja i predloženo za upis na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. U obuhvatu i van obuhvata plana evidentirano je još 65 arheoloških lokaliteta iz različitih epoha. Glavna obeležja predeonoj celini daje prirodni amfiteatar (viši na severu i nešto niži na jugu) u kome je smeštena utvrđena carska palata, kao i klisura i meandri Crnog Timoka sa vodom IIa klase kvaliteta, pogodnom za kupanje. Prostornim planom ustanovljene su zone različitih režima zaštite (slika 74, karta 6 u prilogu udžbenika; uporediti sa delom 3.3. u poglavlju II): Zona I stepena zaštite – obuhvata prostor zaštićene okoline utvrđene carske palate, memorijalnog kompleksa na Maguri i još 16 manjih arheoloških nalazišta, površine 175 ha. Ustanovljen je režim stroge i kontrolisane zaštite u funkciji zaštite nepokretnih kulturnih dobara, edukacije i kontrolisane prezentacije posetiocima i sa ograničenim i kontrolisanim poljoprivrednim aktivnostima. U delu o implementaciji plana predviđena je eksproprijacija zemljišta ove zone, čijim bi uređenjem i zaštitom upravljala namenski formirana direkcija, a stručni nadzor obavljale nadležne službe zaštite spomenika kulture i prirode. Zona II a. stepena zaštite – obuhvata kontinuelni prostor užeg pojasa oko zone I stepena zaštite, do vidnog radijusa od oko 1500 m od geometrijskog središta utvrđene carske palate, odnosno do vizuelnih prepreka obližnjih uzvišenja, površine oko 500 ha. Ustanovljen je režim selektivnog i kontrolisanog korišćenja u funkciji prezentacije najvrednijeg kulturnog nasleđa, sa kontrolisanim pristupom i kretanjem posetilaca i kontrolisanim razvojem i odvijanjem aktivnosti komplementarnih zaštiti nepokretnog kulturnog dobra. Zona II b. stepena zaštite – obuhvata diskontinuelan prostor šireg predela oko zone II a stepena zaštite, do vidnog radijusa od oko 3000 m, to jest do granice prirodnog amfiteatra na desnoj obali Timoka i vizuelnih prepreka pobrđa na levoj obali Timoka, površine oko 880 ha. Ustanovljen je režim kontrolisanog korišćenja u funkciji zaštite i unapređenja predeonog lika i očuvanja mozaične strukture poljoprivrednih i šumskih površina.

TURIZAM I PROSTOR


Zona III stepena zaštite – obuhvata preostali prostor područja arheološkog nalazišta površine oko 1130 ha. Ustanovljen je prelazni režim zaštite, to jest selektivno korišćenje za razvoj aktivnosti komplementarnih zaštiti i prezentaciji kulturnog nasleđa i kontrolisana izgradnja prostora. U prelaznom režimu zaštite omogućeno je proširenje građevinskog područja i razvoj glavne turističke ponude u Gamzigradskoj Banji, formiranje 6 novih turističkih kompleksa i punktova, sportsko-rekreativnih površina, akvatičkih programa na Crnom Timoku i izgradnja novih saobraćajnica. Zaštitna zona područja arheološkog nalazišta – obuhvata preostali prostor u obuhvatu plana površine oko 2400 ha. U ovoj zoni nisu ustanovljena ograničenja za razvoj naselja i infrastrukture, poljoprivrede, šumarstva i lovstva. Osnovni ciljevi razvoja područja jesu zaštita i prezentacija kulturnog nasleđa i kulturnog predela, razvoj turizma i turističke ponude u prostoru usklađene sa zahtevima zaštite kulturnog dobra. Koncept razvoja turizma i rekreacije zasnovan je na: kulturološkoj prezentaciji i valorizaciji arheološkog nalazišta Romulijana i drugih nepokretnih kulturnih dobara; turstičkoj ponudi Gamzigradske Banje sa Crnim Timokom; integraciji sa postojećom i planiranom turističkom ponudom Zaječara i mezoregionalnog okruženja (veštačka akumualcija Grlište i druge akumulacije, termomineralni izvori u Nikoličevu i Šarbanovcu, pećine, lovište na Tupižnici i dr.). U skladu sa ustanovljenim zonama zaštite nepokretnog kulturnog dobra utvrđeni su granični kapaciteti prostora za turizam i organizacija turističke ponude u prostoru (videti sliku 6 u prilogu udžbenika). U zoni I stepena zaštite predviđen je muzejski prostor, montažno-demontažna pozornica pored kompleksa Magure i šetne staze za kontrolisano kretanje posetioca, radi razgledanja zaštićenog prostora. U zoni II a. stepena zaštite predviđeni su pristupne saobraćajnice iz pravca severa i juga i informativno-turistički punktovi za prihvat posetilaca na zapadnoj i istočnoj strani zone I stepena zaštite. Predviđeno je fomiranje punkta na rimskom majdanu sa vajarskom kolonijom i otvorenim amfiteatrom, kao i manji službeni punkt za službu zaštite, sa objektima u duhu tradicionalnog narodnog graditeljstva. Zadržane su bačije sela Gamzigrad. U zoni II b. stepena zaštite predviđene su izletničko-panoramske staze sa radijalnim pravcem pružanja i njihovo povezivanje sa panoramskim kružnim putem po obodu te i zone III stepena zaštite, sa brojnim vidikovcima prema carskoj palati. U zoni III stepena zaštite zadržana je generalnim planom Zaječara predviđena severna obilaznica grada. Disclocirana je na sever planirana južna obilaznica grada, tj. iz zone II a. u zonu III stepena zaštite. Predviđen je razvoj lokalnih puteva za povezivanje turističke ponude u prostoru. Centri turističke ponude i različitih turističkih aktivnosti


biće Zaječar i Gamzigradska Banja. Predviđen je razvoj šest manjih turističkih lokaliteta (za etno-kompleks, omladinsko-dečiji kompleks, kompleks za pripremu sportista i dr.) i akvatičkih programa na malim akumulacijama, koje bi se u letnjoj sezoni formirale na meandrima Timoka postavljanjem pneumatskih, transparentnih ustava. Gamzigrad i Zvezdan razvijaće se kao tradicionalna seosko-turistička naselja sa ponudom ruralnog turizma.

Slika 74. Nepokretna kulturna dobra i zone sa različitim režimima zaštite arheološkog nalazišta Romulijana Izvor: Referalna karta 1. „Kulturna baština i prirodne vrednosti”, Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana, 2004, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd

TURIZAM I PROSTOR


Na području Prostornog plana arheološkog nalazišta posebno je značajno pitanje zaštite voda Crnog Timoka u IIa klasi kvaliteta. Zbog toga je predviđeno kanalisanje otpadnih komunalnih voda i izgradnja zajedničkih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda za naselja i planirane turističke komplekse i punktove (videti više: Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana – Gamzigrad, 2004). 6.2.2.4. Prostorni plan područja sliva akumulacije „Stuborovni” (karte 7 i 8 u prilogu udžbenika) Prostorni plan područja posebne namene sliva vodoakumulacije „Stuborovni” (2006, u daljem tekstu: Prostorni plan sliva) pripremljen je na osnovu Prostornog plana Republike Srbije, Vodoprivredne osnove Republike Srbije i Regionalnog prostornog plana Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom. Specifičnost područja Prostornog plana sliva jeste preklapanje nekoliko posebnih namena, i to: Prostornim planom Republike Srbije, Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije i Regionalnim prostornim planom područja Kolubarskog okruga, utvrđena su planska rešenja za formiranje Regionalnog kolubarskog sistema za snabdevanje stanovništva vodom i Kolubarskog rečnog sistema za korišćenje i zaštitu voda, čiji je ključni objekat akumulacija „Stuborovni” na reci Jablanici. Radi poboljšanja režima voda u slivu Kolubare, predviđeno je da se iz akumulacije „Stuborovni” obezbedi prosečni protok od 1140L/s koji će se koristiti za: (i) snabdevanje vodom stanovništva i naselja u zoni obuhvata regionalnog sistema; (ii) snabdevanje tehničkom vodom rudarsko-energetsko-industrijskog sistema (REIS) „Kolubara” u Kolubarskom lignitskom basenu; i (iii) obezbeđenje propisanog ekološkog protoka u vodotoku, radi integralne zaštite kvaliteta voda. Prostornim planom Republike Srbije utvrđeno je da područje sliva akumulacije „Stuborovni” pripada zapadnom delu centralne turističke zone, to jest turističkoj regiji Valjevske planine. Prema Regionalnom prostornom planu područja Kolubarskog okruga pripada Povlensko-sokolskom rejonu turističke i rekreativne ponude, kao delu srednje subregije Valjevskih planina na teritoriji opštine Valjevo. Rejon obuhvata severne delove Povlena, Jablanika i Medvednika sa akumulacijom „Stuborovni” (jezero, priobalje i podbranski prostor sa akva-kompleksom), selima i skijalištem „Povlen”. Na celom području Prostornog plana sliva biće ustanovljeni različiti režimi zaštite parka prirode Valjevske planine, u skladu sa odredbama Prostornog plana Republike Srbije i Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okruga. Zbog toga su Prostornim planom sliva preliminarno identifikovani prostori sa osobenim prirodnim i kulturno-istorijskim vrednostima za koje se mogu ustanoviti režimi zaštite prirode II stepena, na osnovu Uslova zaštite prirode koje je pripremio Zavod za zaštitu prirode Srbije. To znači uspostavljanje novih ograničenja za razvoj


slivnog područja i lokalnih zajednica, odnosno pojačavanje konfliktnih interesa. Polazeći od ograničenja u korišćenju i izgradnji prostora ustanovljenih režimima i merama zaštite izvorišta regionalnog vodoprivrednog sistema i zaštite prirodnih vrednosti budućeg parka prirode, s jedne strane, i planiranog razvoja turizma, s druge, do izražaja dolaze konflikti: (i) između različitih sektorskih interesa na nacionalnom i regionalnom nivou planiranja; i (ii) na relaciji nacionalni i regionalni interesi i interesi lokalnih zajednica. Rezultat izrazitih konfliktnih interesa mogu da budu veće ili manje promene i pogoršanja uslova i kvaliteta življenja lokalnog stanovništva na obuhvaćenom području (videti više: sliku 21. i potpoglavlje 4. poglavlja II). Konfliktne interese moguće je relativizovati jedino na osnovu detaljnijeg razmatranja više opcija razvoja područja i lokalne zajednice, usklađenih sa zahtevima zaštite prirodnih resursa i dobara, u prvom redu opcije održivog razvoja turizma.

Slika 75. Predeo sliva akumulacije „Stuborovni”

TURIZAM I PROSTOR


Područje se prostire na brdsko-planinskim terenima Povlena i Jablanika i njihovom potplaninskom okruženju (slika 75). Obuhvata sliv reke Jablanice, koji se od prevojnog orografskog niza Medvednika, Jablanika i Povlena (razvođe drinskog i kolubarskog sliva), s najvišim vrhovima – Mali Povlen (kota 1347 mnv), Veliki Povlen (kota 1271 mnv) i Jablanik (kota 1274 mnv), postepeno spušta prema severu do prosečnih nadmorskih visina između 500 i 600 m. Prostornim planom obuhvaćen je jugozapadni deo teritorije opštine Valjevo ukupne površine od oko 170,5 km2. Pored sliva akumulacije „Stuborovni” do profila brane (u izgradnji, slika 75) površine od oko 116 km2, obuhvaćene su i vanslivne površine od 54,5 km2 sa postojećim i potencijalnim resursima za razvoj turizma. Područje sliva akumulacije „Stuborovni” diferencirano je na sledeće zone zaštite izvorišta Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje stanovništva vodom (uporediti sa delom 3.3. u poglavlju II): zonu neposredne zaštite – sa strogo ograničenim i kontrolisanim korišćenjem isključivo za vodoprivredne potrebe; užu zonu zaštite – sa ograničenim i kontrolisanim korišćenjem prostora; i širu zonu zaštite izvorišta vode – preostali deo sliva sa ograničenim i selektivnim korišćenjem prostora. Teritorijalni obuhvat Prostornog plana prikazan je po katastarskim opštinama i zonama zaštite u tabeli 12 i na karti 7 u prilogu udžbenika. Tabela 12. Bilans teritorijalnog obuhvata područja Prostornog plana (u km2) Katastarska opština

Zona neposredne zaštite (50 m) Akumul.

Uža zona zaštite (500 m)

Šira zona zaštite (sliv)

Vanslivno područje

Ukupno

Svega

BALINOVIĆ BOBOVA

4,18

4,18

0,66

32,01

1,77

1,77

BREZOVICE

0,64

30,71

VUJINOVAČA

0,10

20,66

2,30

23,06

7,18

16,61

23,79

D. LESKOVICE KUNICE

0,20

0,35

0,36

1,77

REBELJ

0,02

0,05

0,46

11,06

0,76

12,33

ROVNI

0,63

0,62

1,18

0,63

2,17

4,60

0,02

1,94 5,16

SITARICE

2,48

1,96

SOVAČ

0,14

0,21

0,49

STUBO

0,47

0,81

3,58

4,27

2,25

10,91

SUŠICE

0,03

0,11

0,38

7,90

0,60

8,99

24,88

27,40

54,41

170,58

SUVODANJE

0,33

TAOR

2,52

TUBRAVIĆ

0,89

1,20

1,03

8,68

UKUPNO

2,39

3,35

8,24

104,58

5,86

0,33

10,91


Zona neposredne zaštite izvorišta utvrđuje se u odnosu na kotu normalnog uspora (KNU) akumulacije. Obuhvata prostor u širini od 100 m nizvodno od krune brane, pojas širine minimum 20 m duž uzvodnog oboda krune brane i obala akumulacije i u akvatoriji oko vodozahvatnog tornja i šahtnog preliva. Uža zona zaštite izvorišta utvrđuje se uzvodno od profila brane u pojasu širine 500 m duž obala akumulacije, računajući od obalske linije u odnosu na kotu maksimalnog uspora. Šira zona zaštite utvrđuje se na području sliva uzvodno od brane, u delu koji nije obuhvađen neposrednom i užom zonom zaštite izvorišta. Osnovni ciljevi zaštite, razvoja i uređenja sliva akumulacije „Stuborovni” jesu: obezbeđenje prostora i uslova za formiranje akumulacije, funkcionisanje vodozahvatnih postrojenja, prateće infrastrukture i objekata; uspostavljanje zona zaštite izvorišta, pojaseva i zona (tehničke) zaštite vodozahvatnih i pratećih objekata i utvrđivanje režima korišćenja i uređenja tih prostora; stvaranje uslova za rešavanje problema preseljenja stanovništva i izmeštanja sakralnih (crkva Gračanica), komunalnih, infrastrukturnih i drugih objekata sa prostora predviđenog za lociranje vodozahvatnih objekata, iz zone potapanja i zone neposredne zaštite izvorišta; relativizacija konflikata između nacionalnih i regionalnih interesa sa interesima lokalnih zajednica, obezbeđenjem uslova za pravičan i uravnotežen razvoj područja i njegovog okruženja; zadržavanje stanovništva i podsticanje povratka stanovništva, obezbeđenjem uslova za razvoj turizma i alternativne seoske ekonomije, uporedo s podizanjem kvaliteta života lokalnog stanovništva i razvojem javnih službi i komunalne infrastrukture; očuvanje, unapređenje i zaštita prirode, posebnih prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara; i dr. Osnovni kriterijumi za usmeravanje razmeštaja turističkih aktivnosti jesu: stvaranje uslova za formiranje celogodišnje, prvenstveno izletničke tražnje urbanog stanovništva; razvoj turizma u skladu sa prirodnim i antropogenim turističkim resursima i potencijalima; integrisanje turističke ponude u prostoru, uz klupsko organizovanje pojedinačnih sadržaja turističke ponude. Područje sliva diferencirano je na prostorne podceline – zone i komplekse turističkog rejona (videti kartu 7 u prilogu udžbenika), sa integralnom turističkom ponudom u prostoru i u turističkim naseljima:

TURIZAM I PROSTOR


Planinska zona Povlen – Jablanik – Taor, najviša planinska i ekološka zona područja Prostornog plana, namenjena je zimskoj i letnjoj ponudi u prostoru planinskog turizma, lovnog, ekološkog i delom tranzitnog turizma. Kompleksi turističke ponude su: Smučarski, planinarsko-izletnički, eko i naseljski kompleks „Povlen”. Namenjen je za ski-stadion u zimskom periodu i za planinarsko-izletnički i eko-poligon u letnjem periodu. Lociran je na severnim padinama Povlena, u čeonom delu sliva Sušice. Obuhvata: rezervate prirode Zlostup i Rekavica ispod Povlena, vikend naselja Debelo Brdo i Mravinjci/Bele Vode, kao i zonu novog naseljavanja - duž grebenskog puta od Debelog Brda do Mravinjaca, van područja sliva. Planinarsko-izletnički, lovni i eko-kompleks Jablanik. Namenjen je pretežno letnjoj, kao i zimskoj ponudi. Lociran je na severnim padinama Jablanika, u čeonom delu sliva Jablanice. Obuhvata lovište Jablanik. Planinarsko-izletnički, lovni, ekološki i etno-kompleks Taor. Namenjen je pretežno letnjoj ponudi u prostoru i lociran van sliva vodoakumulacije „Stuborovni”, u čeonom delu sliva Suvaje, odnosno reke Gradac. Obuhvata: Gornji Taor i Donji Taor sa zaseocima, spomenik prirode ostenjak, ribnjak, lovište Taor. Poseban potencijal predstavlja otvaranje (zatvorenih) Taorskih vrela, radi daljeg prirodnog stvaranja naslaga sige (čiju dalju eksploataciju treba ograničiti i strogo kontrolisati) i obnavljanja starih vodenica u funkciji turizma. Zona glavnih pritoka vodoakumulacije, ekološka zona, namenjena je pretežno letnjoj ponudi u prostoru izletničkog, ekološkog, etno i lovnog turizma, a delom i kulturološkom turizmu. Kompleksi turističke ponude su: Jablanica, koji obuhvata srednji tok reke Jablanice. Sušica, koji obuhvata srednji tok reke Sušice sa kanjonom Poličke reke i Sušice od ušća Rekavice do Dugog polja (predloženim za proglašenje kao park prirode). Ruralna zona, zona seoskih naselja, namenjena je ruralnom turizmu, koji će biti povezan sa ponudom planinskog turizma, turizma na vodama, izletničkog, etno, lovnog, ekološkog, kulturološkog i tranzitnog turizma. Kompleksi turističke ponude su: Brezovičko-Tubravićka visoravan, kao najznačajniji kompleks ove zone, sa naseljima Brezovica, Tubravić i Vujinovača i slivom Gračanice – pritoke Sušice. Donji tok Jablanice, lociran iznad vodoakumulacije, sa naseljima Rebelj, Sovač, Kunice, Rovni, Sitarice i Bobova. Sušički kras, koji zahvata deo naselja Donje Leskovice, Sušica i Stubo.


Zona vodoakumulacije „Stuborovni”, najizrazitija je ekološka zona na području Prostornog plana. U skladu sa režimima zaštite izvorišta, predviđene su rekreativne aktivnosti na vodi i njihovo povezivanje sa ponudom izletničkog (sportskog i rekreativog), lovnog, ekološkog i tranzitnog turizma. Kompleksi turističke ponude su: Podbranski “akva-siti”, sa novim apartmansko-pansionskim naseljem, lociran je u podbranskom delu vodoakumulacije „Stuborovni". Obuhvata izgrađene i slobodne površine duž toka Jablanice, u blizini sela Rovni. Vodoakumulacija „Stuborovni“, sa vodenim ogledalom i zaštićenim priobaljem. Turistička ponuda u prostoru zasnivaće se na sledećim aktivnostima i sadržajima po kompleksima turističkih zona: Zimski sportovi i rekreacija Zimska ponuda obuhvatiće: ski-stadion Povlen sa alpskim, turno i nordijskim skijalištem u kompleksu Povlena, nordijsko skijalište u kompleksu Jablanika i Taora (u okviru cele planinske turističke zone), sankališta uz naselja Debelo Brdo i Mravinjci/Bele Vode, kao i klizalište (uz druge sportove na ledu) u podbranskom kompleksu “akva-sitija” (zona vodoakumulacije). Alpsko skijalište ski-stadiona Povlen predviđeno je kao glavni sadržaj zimske ponude u prostoru. Planirano je na severnim padinama ove planine u visinskom pojasu između 800 i 1345 mnv, na površini od oko 9,2 km2, od toga oko 7,2km2 u slivnom području akumulacije. Računajući sa optimalnim trajanjem snega do 3 meseca, uz racionalan broj žičara (6 sedežnica i 16 ski-liftova) ukupne dužine od oko 20 km, utvrđen je ukupni kapacitet od oko 24.000 uspona na čas. Uz pretpostavku prosečno tri uspona na čas, procenjen je granični kapacitet od oko 8000 jednovremenih skijaša. Planirane alpske ski-staze (glavne i vezne) ukupne dužine od oko 37,4 km mogu da prihvate oko 10.300 skijaša (na glavnim stazama oko 9000 skijaša), čime je kapacitet staza usklađen sa kapacitetom žičara, uz komfornu rezervu. Ski-staze za turno i nordijsko skijanje (grupno sa vodičem, ili pojedinačno) različitih dužinskih kombinacija predviđene su grebenom Jablanika (kompleks Jablanika) i Povlena i u ambijentu Gornje Dijavice i Gornjeg Taora (kompleks Taora), odnosno na grebenskim trasama letnjih planinarsko-izletničkih staza. Na deonicama ovih staza može da se organizuje i skijering (vuča skijaša konjima ili motornim sankama), safari motornim sankama i dr. Ukupan kapacitet turno i nordijskih staza predviđen je za oko 1000 jednovremenih skijaša. Klizališta za rekreativno klizanje, umetničko klizanje, karling i dr. predviđena su u sklopu terena za male sportove (preko leta igralište za rukomet i mali fudbal) i u višenamenskoj hali u sklopu podbranskog kompleksa akva-sitija.

TURIZAM I PROSTOR


“Akva-siti” u podbranskom kompleksu Sadržaji podbranskog kompleksa “akva-sitija” predviđeni su kao glavni segment letnje turističke ponude, u pogledu kapaciteta i atraktivnosti. Izabran je položaj kompleksa koji neće doći u koliziju sa režimima i merama zaštite izvorišta – akumulacije. Sadržaji će se zasnivati na namenski ispuštenoj vodi iz akumulacije. Obuhvataju više sportskih, rekreativnih i zabavnih sadržaja na vodi – plivačke bazene, razne bazene sa talasima, gejzerima, gumenim čamcima na električni pogon, razne tipove akvagana i dr., sa hladnom i solarno zagrevanom vodom. Procenjeni ukupni kapacitet je 5000 jednovremenih korisnika, pretežno u otvorenim i, delom, u zatvorenim objektima. Uz ovaj akva-program predviđeni su i drugi sadržaji za sport, rekreaciju i relaksaciju – saune, solarijumi, teretane i trim sale, kuglana, tereni za tenis i male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka i odbojka), dečija igrališta i drugi sadržaji za igru i odmor. U sklopu “akva-sitija” predviđeni su i potrebni prateći sadržaji ugostiteljstva, trgovine i servisa. Letnja sportsko-rekreativna ponuda ovog kompleksa biće organizovana u akva-klubu, sportskom klubu i drugim specijalizovanim klubovima (plivanje i skokovi u vodu, tenis i dr.). U okviru podbranskog kompleksa biće locirani i klubovi vezani za kompleks vodoakumulacije (nautički, ribolovni i dr.). “Akva-siti” je namenjen izletnicima i stacionarnim turistima, smeštenim u okviru podbranskog kompleksa i u obližnjim seoskim naseljima. Istovremeno sa izradom prostornog plana područja posebne namene, planska rešenja razrađena su planom detaljne regulacije za akva-siti „Stuborovni” (2006, karta 8 u prilogu udžbenika). Letnji sportovi i rekreacija na vodoakumulaciji Vrlo značajan segment letnje ponude predstavlja vodoakumulacija „Stuborovni”, na kojoj mogu da se organizuju brojne letnje sportske i rekreativne aktivnosti. Na jezeru mogu da se organizuju razni sadržaji na splavovima – plaže, nautika (veslanje, jedrenje, vožnja čamaca na električni pogon), skijanje na vodi sa električnim žičarama i dr., kao i sportski ribolov, pod uslovom zaštite kvaliteta vodoakumulacije, zemljišta i vazduha. Ove aktivnosti mogle bi da se organizuju u različitim klubovima, lociranim u podbranskom kompleksu. Aktivnosti su, kao i u slučaju “akva-sitija”, namenjene izletnicima i stacionarnim gostima smeštenim u podbranskom kompleksu i obližnjim selima. Ukupan kapacitet vodoakumulacije za sportsko-rekreativne aktivnosti predviđen je za najviše 1000 jednovremenih korisnika.


7.

SADRŽAJ I PRIMERI URBANISTIČKIH PLANOVA

7.1. Sadržaj urbanističkih planova9 Pojam generalnog i detaljnog, ili regulacionog, plana preuzet je iz francuske urbanističke prakse. Generalni plan jeste integralan strateški plan o strategiji dugoročnog razvoja grada, tj. urbanog naselja, kojim se definiše koncepcija uređenja urbanog prostora prema ciljevima zaštite životne sredine i ekonomskog, socijalnog, prostornog i drugog razvoja grada i njegove okoline. Prema dosadašnjoj praksi urbanističkog planiranja u Srbiji osnovni sadržaj generalnog plana obuhvata: granice generalnog plana i građevinskog područja/rejona; ciljeve i strategiju dugoročnog razvoja i uređenja grada i njegovog okruženja; projekciju razvoja stanovništva i zadovoljenja stambenih i ostalih potreba; koncepciju razvoja osnovnih urbanih funkcija i aktivnosti; osnovna planska rešenja o nameni prostora za stanovanje, industriju, poslovanje, gradske centre, infrastrukturne sisteme, zelenilo i rekreaciju, objekte javnih službi, komunalne i druge javne objekte; podelu građevinskog područja/rejona na zone i celine, prema specifičnim principima i smernicama za zaštitu, uređenje i izgradnju prostora; zone zaštite izvorišta vodosnabdevanja, ekološki osetljivih, priobalnih i plavnih područja i zone sanacije ugrožene životne sredine sa odgovarajućim režimima zaštite ili sanacije i korišćenja prostora; mere zaštite životne sredine; pravila i uslove zaštite prirodnih i kulturnih dobara, ambijentalnih i pejzažnih celina; primenu generalnog plana i pravila građenja za pojedine zone i celine; referalne karte u razmeri 1:2500, 1:5000 i 1:10000, izuzetno i 1:20000 za Beograd – sa osnovnom namenom prostora generalnog plana, pretežnom namenom površina građevinskog rejona, infrastrukturnim sistemima i komunalnim

9

Sadržaj urbanističkih planova dat je na osnovu dosadašnje prakse urbanističkog planiranja u Srbiji, s osvrtom na pojedine delove sadržaja tih planova koji su utvrđeni odredbama važećeg zakona (iz 2003. i 2006. godine). Razlog tome je što se važeća zakonska rešenja nisu u praksi potvrdila kao dobar osnov za izradu i sprovođenje urbanističkih planova, niti za plansko usmeravanje razvoja, uređenja i izgradnje prostora.

TURIZAM I PROSTOR


objektima, zonama i celinama s istim pravilima uređenja i građenja i za dalju razradu regulacionim planovima; Generalnim planom mogu da se utvrđuju pravila uređenja i građenja za pojedine zone i celine u kojima se zadržava postojeća regulacija i nije predviđena promena osnovne namene prostora, niti intenzivnija gradnja. Za preostale delove urbanog prostora generalni plan se razrađuje regulacionim planovima.10 Regulacioni plan naselja i sela (plan generalne regulacije, ili plan opšteg uređenja) ima elemente strateškog plana za razvoj i uređenje atara (katastarska opština) i naselja sa: osnovnom projekcijom razvoja stanovništva; koncepcijom razvoja osnovnih funkcija i aktivnosti; podelom građevinskog područja/rejona na zone i celine; osnovnim planskim rešenjima o nameni prostora atara (poljoprivredno, šumsko i građevinsko zemljište) i pretežnoj nameni površina građevinskog područja/ rejona naselja (za stanovanje, poslovanje, centralne sadržaje, infrastrukturne sisteme, zelenilo i rekreaciju, objekte javnih službi, komunalne i druge javne objekte); zonama zaštite (izvorišta vodosnabdevanja, prirodnih i kulturnih dobara, ekološki osetljivih i plavnih područja) i strateškom procenom uticaja planskih rešenja na životnu sredinu. Elementi regulacionog plana (regulacija, nivelacija, parcelacija, pravila građenja i srednjoročni program uređenja javnog građevinskog zemljišta) rade se za sve javne površine i objekte, na osnovu kojih prostor može da se privodi nameni, to jest da se odobri gradnja. Za ostale namene utvrđuju se pravila građenja po zonama i celinama, na osnovu kojih se regulacioni plan razrađuje urbanističkim projektom. U nastavku se daje sadržaj regulacionog plana na osnovu naše urbanističke prakse, koji je u pogledu namene (neposredna primena) i sadržaja blizak evropskoj praksi. Prema dosadašnjoj praksi urbanističkog planiranja u Srbiji osnovni sadržaj plana detaljne regulacije obuhvata: granice regulacionog plana – po pravilu granicom ili osovinom saobraćajnice, ili granicom katastarske, odnosno građevinske pracele; podelu obuhvaćenog područja na zone i celine prema pretežnoj nameni; detaljnu namenu površina i javnih objekata; plan saobraćajne i komunalne infrastrukture (vodoprivredne, energetske, telekomunikacione i zelene infrastrukture i pojedinih komunalnih objekata predviđenih generalnim planom, odnosno planom generalne regulacije); regulaciju i nivelaciju prostora; 10

Prema važećim zakonskim rešenjima (2003. godine) generalni plan ima redukovan sadržaj i poprima elemente regulacionog plana, tako što se za sve zone i celine u građevinskom području/rejonu utvrđuju opšta pravila građenja na osnovu kojih generalni plan može da se neposredno sprovodi, tj. da se izdaje izvod iz plana radi izrade urbanističkog projekta za pojedine lokacije i dobijanja odobrenja za gradnju. Time je generalni plan, umesto strateškog, dobio namenu regulacionog s elementima strateškog plana. To se u praksi nije pokazalo kao dobro rešenje. Slično je i sa novoustanovljenim planom opšteg uređenja.


parcelaciju (i pravila parcelacije); pravila i uslove zaštite prirodnih i kulturnih dobara, ambijentalnih celina i pejzaža; pravila izgradnje objekata i infrastrukturnih sistema; smernice za sprovođenje i razradu regulacionog plana – srednjoročni program uređenja (javnog) građevinskog zemljišta sa dinamikom, izvorima finansiranja i prioritetima, kao i obavezu razrade plana urbanističkim projektom i dr., i karte plana u razmeri 1:500, 1:1000 i 1:2500, koje se rade na ažuriranim i overenim katastarsko-topografskim podlogama, jer su osnov za rešavanje imovinsko-pravnih odnosa na javnom građevinskom zemljištu; karte sadrže podelu prostora na zone i celine; pretežnu namenu površina; plan regulacije i nivelacije; plan parcelacije; plan saobraćajne infrastrukture; plan vodovodne i kanalizacione infrastrukture; plan energetske infrastrukture (elektroenergetske, gasovodne, toplovodne); plan telekomunikacione infrastrukture; plan javnih zelenih površina i rekreativnih površina; zaštitu prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; sprovođenje regulacionog plana, sa lokacijama i zonama za koje se utvrđuje obaveza raspisivanja javnog urbanističkog ili arhitektonskog konkursa i izrade urbanističkog projekta. Sadržaj regulacionog plana, u prvom redu plana detaljne regulacije, na osnovu definisane pretežne namene površina, regulacije i parcelacije građevinskog zemljišta i pravila izgradnje, omogućava svakom zainteresovanom korisniku prostora i investitoru da dobije informacije o mogućnostima i ograničenjima gradnje, opredeli se za lokaciju na kojoj želi da realizuje investiciju i da dobije odobrenje za gradnju ukoliko je vlasnik, zakupac ili korisnik građevinske parcele (ili katastarske parcele). Urbanistički projekat se radi za pojedine lokacije (na jednoj ili više građevinskih parcela), na overenom katastarsko-topografskom planu u razmeri 1:500 i 1:1000. Sadrži projekat parcelacije ili preparcelacije (sa analitičko-geodetskim elementima) i detaljno definisane uslove regulacije i nivelacije, priključke na tehničku infrastrukturu i elemente za uređenje i izgradnju parcele, i to: urbanističko i pejzažno uređenje parcele, idejno arhitektonsko rešenje objekta/objekata, saobraćajne komunikacije i komunalnu infrastrukturu na parceli s priključcima na spoljnu mrežu, uslove izgradnje objekata i uređenja parcele. U kojoj meri će turizam i turistički kompleksi biti obrađeni u urbanističkim planovima, zavisi od atraktivnosti prostora i turističkih resursa naselja i njegovog okruženja. Nije isto da li se generalni ili regulacioni plan radi za urbani centar sa značajnim potencijalima i resursima za razvoj turizma i rekreacije kao što su banje (npr. Vrnjačka Banja, Sokobanja i dr.) ili primorski turistički centri (npr. Budva), u odnosu na urbane centre i naselja sa zagađenom životnom sredinom i izraženom degradacijom prostora (usled rudarskih, energetskih i industrijskih kapaciteta) kao

TURIZAM I PROSTOR


što su Bor, Pančevo, Obrenovac ili Lazarevac. Drugim rečima, turizam može, ali ne mora bude obrađen u urbanističkim planovima za različite urbane centre i naselja. U svim generalnim i regulacionim planovima naselja obrađuje se rekreacija i rekreativni sadržaji i površine na istom nivou detaljnosti i preciznosti planskih iskaza kao za ostala planska rešenja. Rekreativne površine i objekti mogu, ali ne moraju da budu obrađeni u regulacionom planu za deo urbanog prostora, u zavisnosti od rešenja utvrđenih generalnim planom urbanog naselja ili pretežne namene prostora obuhvaćenog regulacionim planom.

7.2. Primeri urbanističkih planova 7.2.1. Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje, 2005–2021. godina (karta 9 u prilogu udžbenika) Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje do 2021. godine usvojene su 2005. godine. Granica urbanističkog plana utvrđena je polazeći od Generalnog plana iz 1996. godine, s manjim korekcijama, tako da obuhvata površinu od 2318,90 hektara, na teritoriji katastarskih opština Vrnjačka Banja, Ruđinci, Lipova i Novo Selo. Površina građevinskog područja iznosi 1716,72 ha (ili 74% ukupne površine). Vrnjačka Banja kao banjski i opštinski centar, s razvijenim gradskim i privrednim funkcijama (flaširanje vode i proizvodnja sokova, metaloprerađivačka, drvoprerađivačka, tekstilna i druge industrije), privlačna je za naseljavanje, tako da je broj stanovnika u stalnom porastu usled visoke stope imigracije. Prema projekciji stanovništva, 2021. godine Banju će naseljavati oko 19 000 stanovnika. Povod za izmene i dopune važećeg generalnog plana bila su sledeća ključna pitanja razvoja, organizacije i uređenja prostora Vrnjačke Banje: kako sačuvati ambijent banje u kome je banjski turizam samo jedna od ekonomskih aktivnosti i deo urbanog prostora opštinskog centra, koji ima veliki priliv stanovništva i izražene probleme neplanske gradnje; kako obogatiti i objediniti u celogodišnju ponudu turističke sadržaje banje i okruženja; kako smanjiti intenzitet izgradnje u centralnoj urbanoj i banjskoj zoni, zaštititi postojeće i povećati zelene površine, posebno parkova i park šuma; kako da se smanji pritisak motornog saobraćaja na centralnu – banjsku zonu i da se preusmere saobraćajni tokovi prema ciljevima kretanja u drugim zonama opštinskog centra; kako obezbediti dovoljne količine vode za piće u špicu sezone za preko 40.000 turista, uz gubitke od 60% na vodovodnoj mreži i dr.


Iz tih razloga utvrđeni su sledeći osnovni ciljevi izrade Generalnog plana: očuvanje ambijenta banjskog mesta; zaštita postojećih i povećanje zelenih površina na širem prostoru Banje – perifernim delovima područja i pojasevima poljoprivednog zemljišta koji odvajaju privredne delatnosti od stambenih i centralnih sadržaja; formiranje saobraćajnih prstenova po obodu centralne i stambenih zona; rekonstrukcija i izgradnja infrastrukturnih sistema i komunalnih objekata, naročito vodosnabdevanja, kanalisanja otpadnih voda, gasovodne mreže i deponovanja komunalnog otpada; ostvarivanje veze Banje s rekom Zapadnom Moravom i Gočem i dr. Vrnjačka Banja kao glavni banjsko-turistički centar Srbije, prema odredbama Prostornog plana Republike Srbije, razvijaće se u sklopu Središnje turističke zone Srbije i turističke regije Kopaonik, kao ko-centar (zajedno s Turističkim centrom Kopaonik) subregije Kopaonik – Željin – Vrnjačka Banja (prioritetna turistička subregija integrisane planinsko-banjske turističke ponude). Polazeći od razvijenosti, značaja, potencijala i funkcionalnih veza, Vrnjačka Banja planirana je kao veliki kompleks banjsko-turističkog centra sa svojim bližim okruženjem na potezu od Ravne planine do Zapadne Morave. U skladu s tim opredeljenjem, turistička ponuda Banje razvijaće se trostepeno: kao integralni deo ponude turističke regije Kopaonik, u prvoj etapi turističke subregije Kopaonik – Željin – Banja; kao ponuda kompleksa Ravna planina – Željin – Banja – Zapadna Morava; i kao ponuda Banje – ponuda centra u podcelinama jezgra Banje i sportskorekreativnog kompleksa pored Zapadne Morave. Preduslovi za uključivanje Banje u integralnu ponudu prve etape turističke regije Kopaonik su sledeći: saobraćajno povezivanje Banje s Turističkim centrom (TC) Kopaonik (uključujući tranzitne punktove na relaciji Banja – Željin – TC Kopaonik i tranzitna turistička mesta); prilagođavanje ponude Banje za prihvat klijentele iz TC Kopaonik u zimskoj sezoni, odnosno za slanje klijentele na Kopaonik u letnjoj sezoni; i razvijanje specifične celogodišnje ponude na relaciji Banja – Kopaonik. Da bi se opravdala i potencirala ponuda prvog banjsko-turističkog centra Srbije, neophodno je formiranje velikog spektra ponude u Vrnjačkoj Banji i neposrednom funkcionalno-prostornom okruženju. Okruženje je ceo prostor Opštine, posebno na potezu od Ravne planine – Goča do Zapadne Morave. Ponuda banjsko-turističkog centra obuhvataće rekonstruisano tradicionalno jezgro Banje i sportsko-rekreativni kompleks, koji će predstavljati jezgro „zelenog” koridora na potezu Ravna planina/Goč – Zapadna Morava.

TURIZAM I PROSTOR


Kompleks visoko-komercijalne ponude predstavlja glavno banjsko-turističko jezgro Vrnjačke Banje, s najvišim stepenom postojeće (planske i spontane) izgrađenosti i uređenosti banjsko-lečilišnih, hotelskih i drugih sadržaja. Radikalne promene u ovom urbanom tkivu nisu moguće, već se njegovo unapređenje i očuvanje ambijentalnih vrednosti zasniva na rekonstrukciji, modernizaciji i ograničenoj dogradnji u funkciji kompletiranja i unapređenja postojeće banjsko-turističke ponude (slika 76). Rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja objekata postojeće banjsko-turističke ponude odnosi se prvenstveno na očuvanje i unapređenje centralnog banjskog parka kao tradicionalnog motiva Banje, na uređenje Crkvenog (Čajkinog) brda kao centralnog repera banjskog prostora i na izgradnju i razvoj neophodnih sportskorekreativnih i sadržaja mirujućeg saobraćaja. Poseban značaj ima rekonstrukcija i uređenje Crkvenog brda kao dominantnog uzvišenja i jedinstvenog parka u banjskom jezgru i kao kulturno-zabavne ponude (tipa Monmartra, s galerijama, buticima, bistroima, starim zanatima i dr., uz crkvu, letnju pozornicu i stara vredna banjska zdanja). Pored toga, na padinama Crkvenog brda predviđeno je formiranje ekskluzivnih smeštajnih kapaciteta (koji će, između ostalog, pokriti i troškove uklanjanja postojećih kuća). Planom se prednost daje izgradnji novih apartmana, s komforom hotelskog smeštaja i većom slobodom izbora usluga nego u hotelu, koji su od posebnog interesa za visokoplatežnu klijentelu, zainteresovanu za raznovrsniju i bogatiju ponudu od postojeće banjsko-lečilišne. Kompleks sporta i rekreacije „Raj” predstavlja glavni sportsko-rekreativni prostor koji sadrži sportski, teniski i jahački centar. Sportski centar obuhvata aktivnosti fudbala, atletike i malih sportova, s univerzalnom sportskom salom i sportskim selom. Sadržaji fudbala i atletike su fudbalski stadion, s takmičarskim atletskim borilištima i pomoćni fudbalski teren, s pomoćnim atletskim borilištima. Sadržaji malih sportova obuhvataju rukomet/mali fudbal, košarku i odbojku. Univerzalna sportska sala s gledalištem namenjena je rukometu/malom fudbalu, košarci i odbojci, kao i borilačkim i drugim sportovima, ali i nesportskim (kulturnoumetničkim, zabavnim i drugim) manifestacijama. Na pogodnoj, severozapadno orijentisanoj lokaciji u okviru sportskog centra predviđena je izgradnja „apartmanskog sportskog sela”.


Slika 76. Ambijentalni i pejzažni resursi Vrnjačke Banje

Pojas zelenog izletničko-šetnog prostora na području Generalnog plana nastavlja iz pravca Goča dolinom Banjske reke, kroz visoko-komercijalnu banjsku zonu (pretežno kroz njen parkovski deo), pored sportsko-rekretivnog centra i dalje dolinom ove reke do njenog ušća u Zapadnu Moravu, gde se povezuje sa turističkorekreativnom zonom Zapadne Morave. Ovaj pojas podrazumeva zaseban zeleni koridor sa stazom za zajedničko kretanje pešaka, jahača i biciklista, bez motornog saobraćaja. U koridoru su na distancama od okvirno 1 km predviđeni manji punktovi za zaustavljanje i pristup postojećim i planiranim sadržajima (sa odmorištem, vezovima za konje i dr.). Sportsko-rekreativni centar „Piskovac” planiran je kao deo zelenog pojasa Vrnjačke Banje, lociran periferno u odnosu na centralnu zonu, s pretežnom namenom za konjičke sportove – manjež i hipodrom, zatim ostale sportske sadržaje kao što su fudbal, tenis, mali sportovi i sl.

TURIZAM I PROSTOR


Veći sportsko-rekreativni centar pored Morave imaće jezero (površine vodnog ogledala od 4,2 ha), kupališta (poligon za sportove na vodi), šetališta, terene za male sportove, teniske terene, zabavni park, sportsko selo, lokacije za sport i ribolovne staze. To znači da je sanacija lagune, u koju se ispuštaju neprečišćene otpadne komunalne vode Vrnjačke Banje, i rešavanje kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda osnovni preduslov za realizaciju svih sportsko-rekreativnih sadržaja u priobalnom pojasu Zapadne Morave. Razvoj mreže saobraćajnica planiran je rekonstrukcijom postojećih i formiranjem novih saobraćajnica po sistemu prstenova. Svaki prsten ima posebnu saobraćajnu funkciju. Spoljašnji prsten formiran je kao koridor koji treba da izvrši distribuciju saobraćajnih kretanja između osnovnih ulaznih pravaca, to jest distribuciju saobraćaja s magistralnog puta M-5 i regionalnih puteva R-222 i R-224 do obodnih zona, zaobilazeći šire urbano tkivo Vrnjačke Banje. Unutrašnji prsten je položen pretežno na granici urbanog tkiva i preuzima ulogu distribucije saobraćajnih tokova sa spoljašnjeg prstena do radnih i stambenih celina na obodu najužeg gradskog jezgra. Centralni prsten obuhvata jezgro izgrađenog područja Vrnjačke Banje i ima ulogu opsluživanja osnovnih centralnih funkcija i zaštite najznačajnijeg istorijskog i prirodnog nasleđa. Uloga centralne pešačke zone u saobraćajnom sistemu proširuje se formiranjem posebnih pešačko-biciklističkih staza prema rekreacionim potencijalima Morave i Goča, čime se ostvaruje mogućnost dužih kretanja i povećavaju potencijali za rekreaciju na širem prostoru, u skladu sa zahtevima turističke tražnje za distancama dužine 3-5 km za pešačka, roler i biciklistička kretanja, u odnosu na raniji trend tražnje za distancama dužine do jednog kilometra. Veza atraktivnih sadržaja Vrnjačke Banje s rekreativnim područjima u zaleđu – u zoni Goča u narednom planskom periodu trebalo bi da bude ostvarena žičarom, koja bi mogla da predstavlja pouzdanu i prihvatljivu opciju servisiranja veze Banje s atraktivnom zonom Goča. Prema preliminarnim istraživanjima na nivou planskog koncepta ova veza bi mogla da se ostvari na pravcu „Snežnik” – „Beli Izvor”. Uključivanje Vrnjačke Banje u vazdušni saobraćaj moguće je očekivati po revitalizaciji vazdušnog saobraćaja na aerodromu u Trsteniku, i intenziviranju civilne funkcije aerodroma u Lađevcima. Poseban vid vazdušnog saobraćaja u narednom periodu mogu da budu privatne avio-taksi usluge11, koje se u određenim vidovima mogu obavljati preko aerodroma u Trsteniku. Na području Generalnog plana Vrnjačke Banje 6% ukupne površine namenjeno je za turističke smeštajne i ugostiteljske kapacitete, oko 3% za sportsko-rekreativne i preko 15% za zelene površine (parkovske površine, zelene koridore i zeleni zaštitni pojas).

11

U Srbiji funkcioniše „Pink” avio-taksi.


7.2.2. Plan detaljne regulacije Pribojske Banje (karta 10 u prilogu udžbenika) Prostornim planom Republike Srbije, Pribojska banja svrstana je u banje nacionalnog značaja u okviru Zapadne turističke zone. Na osnovu Generalnog plana Priboja (2001), planom detaljne regulacije razrađuje se deo Pribojske banje koji obuhvata Centralnu Banjsku zonu sa manastirom Sv. Nikole, postojećim i rehabilitacionim centrom u izgradnji, kao i deo prostora Banjski Gejzeri i pojas duž regionalnog puta R-228 do doline reke Lima, odnosno do regionalnog puta R-115. Planom detaljne regulacije obuhvaćen je prostor površine 93,99 ha. Pribojska banja nalazi se oko 5 km uzvodno od Priboja, na desnoj dolinskoj strani Lima. Prostire se u pojasu od 500 do 650 mnv. Prema popisu 2002. godine na teritoriji katastarske opštine Banja živi 2163 stanovnika. Područje se odlikuje kvalitetnim šumama i očuvanom životnom sredinom. Banja raspolaže sa više termomineralnih izvora zemno alkalne, blago radioaktivne vode, temeprature od 29 do 370C. Ukupna izdašnost izvora procenjenja je na oko 90 L/s, sa najjačim izvorom od oko 70 L/s. Kuriozitetna svojstva banje zasnivaju se na velikom podzemnom jezeru hladne vode (Murteničko jezero), ispod koga leži jezero tople vode, temperature oko 600C, na površini preko 900 km2. U izradi urbanističkog plana posebna pažnja posvećena je analizi prirodnih uslova i antropogenih uticaja, kako bi se utvrdila ograničenja i pogodnosti prostora za različite namene i za izgradnju. Relejf je izrazito razvijen i odlikuje se strmim nagibima terena. Na najvećem delu područja tereni su sa toplim ekspozicijama (južnim i jugoistočnim, manje i sa jugozapadnim). Obuhvaćeno područje ima složen geološki sastav u kojem dominira dijabazrožnačka formacija sa oazama površinskih i dubinskih magmatskih stena. Takav stenski sastav, razvijenost reljefa i bogatstvo podzemnih voda, koje se na delu područja nekontrolisano izlivaju, pogoduju pojavi klizišta. Uočeno je više klizišta, od kojih su izdvojena tri: ispod izvorišta mineralne vode, iznad započetog novog objekta Stacionara i ispod jednog stambenog objekta u severnom delu planskog područja. Sva tri klizišta su antropogenog porekla, nastala usled neprimerenog izvođenja građevinskih radova, nekontrolisanog korišćenja voda mineralnog izvorišta i njihovog izlivanja. Najdrastičniji primer su prelivne vode centralnog izvorišta, čije je neadekvatno korišćenje pokrenulo klizište ispod manastirske porte, u samom centru naselja. Površinske vode banje zastupljene su u vidu više bujičarskih tokova, jazova i potoka, među kojima se ističe Laptoški potok. Negativni efekti mogu da se smanje regulacijom i uređenjem ovih vodotoka, po principima naturalne regulacije.

TURIZAM I PROSTOR


Dolina Lima specifična je po kontaktu umereno kontinentalne klime Panonske nizije sa severa i mediteranske klime sa juga, koje se oslabljene sustiču na ovom području. Okolne planine doprinose stvaranju specifične župske klime Banje i štite je od dominantnog severozapadnog vetra. Na prostoru Banje ima malo pogodnih terena za izgradnju, manje od 19% ukupne površine u obuhvatu regulacionog plana, u režimu zaštite je oko 23%, dok je nepovoljno za izgradnju 44%. To ukazuje da će biti potrebna veća ulaganja u pripremne radove i za izgradnju objekata. Područje Plana detaljne regulacije Pribojske banje čini jedinstvenu prostornofunkcionalnu celinu sa postojećom namenom koja je diferencirana na: javne površine i površine za objekte javne namene – centralno banjsko područje sa javnim zelenim površinama, saobraćajne površine, objekti javne namene u okviru i van centralnog banjskog područja (školski i zdravstveno medicinski kompleks), javne površine sporta i rekreacije i verski objekti; i ostale namene – zone stambenih objekata, zone komercijalnih delatnosti i zone sporta i rekreacije. Postojeći objekti javne namene mahom su u lošem stanju, dok je stambeni fond u centralnim delovima banje zadovoljavajućeg stanja. Osnovni problem predstavlja formiranje obodnih stambenih zona na jugozapadu, na delovima planskog područja koji su označeni kao nepogodni za gradnju, kako zbog velikih nagiba terena, tako i zbog ugroženosti prirodnim i stvorenim klizištima, nastalim odlivanjem upotrebljenih voda domaćinstava. Zbog toga je za navedenu obodnu stambenu zonu planom detaljne regulacije ustanovljena zabrana izgradnje i legalizacije neplanski podignutih objekata, obavljanja turističkih aktivnosti i dužeg boravka ljudi. Zaštićen je prostor izvorišta termomineralne vode i objekata banje, manastirske porte, manastirske šume, mesnog groblja i kulture četinara. Svi ovi lokaliteti zauzimaju centralni, severni, severoistočni i istočni deo centralnog banjskog područja. Njihovo uređenje povećaće ukupnu atraktivnost banje. Osnovni zadaci u izradi urbanističkog plana bili su: suzbijanje i sanacija neplanske izgradnje i opremanje banje komunalnom infrastrukturom; zaštita i uređenje zona sa termomineralnim izvorima i banjskim sadržajima, nepokretnim kulturnim dobrom, zelenim i drugim javnim površinama u centralnom banjskom kompleksu; poboljšanje dostupnosti, funkcionalna segregacija i razvoj unutrašnje saobraćajne mreže; definisanje novih stambenih i stambeno-turističkih zona u obodnim delovima banjskog kompleksa, kao i zona u kojima nije dozvoljena gradnja;


definisanje načina rekonstrukcije postojećih javnih objekata i izgradnje novih objekata javnog sadržaja; i dr. Osnovno plansko opredeljenje jeste intenzivniji razvoj zdravstvenog turizma – kompletiranjem i podizanjem kvaliteta banjsko-lečilišne ponude i razvoj wellness programa i rekreativnih sadržaja u prostoru banje i njenom okruženju. Drugo opredeljenje jeste uređenje izgrađenog i otvorenih prostora banje i njenog neposrednog okruženja za turističke aktivnosti. Polazeći od postojeće organizacije i izgrađenosti prostora, potencijala i ograničenja za razvoj, postavljenih zadataka i planskih opredeljenja, planom su uvrđene osnovne funkcije ovog dela naselja po sledećim zonama (videti kartu 10 u prilogu udžbenika): zatečene zone stambenih objekata; zone nepovoljne za trajan boravak i stanovanje; zone planiranog stanovanja i kombinovane stambeno-turističke namene; centralna zona banjskog područja; zaštitna zona nepokretnog kulturnog dobra – porta manastira Sv. Nikole sa manastirskim posedom; zona planiranog rekreativnog centra; zona naseljskog groblja; zona zelenila; zona obrazovanja; zona rehabilitacionih centara – postojećih i planiranih kolektivnih i planiranog individualnog rehabilitacionog centra; i postojeće i planirane kolske i pešačke saobraćajnice. Ukupan sadržaj banjskih funkcija, organizovan je oko centralno lociranog banjskog parka, koji se proteže od postojećeg objekta rehabilitacionog centra i banjskih kupatila na severu do objekta novog rehabilitacionog centra u izgradnji, na jugu ovog kompleksa. Ovaj prostor integriše i portu manastira Sv. Nikole. Manastirski posed sa portom manastira Sv. Nikole nalazi se u centralnom delu planskog zahvata, za koji je planom ustanovljen režim stroge zaštite, kojim se zabranjuju sve intervencije u prostoru koje nisu u funkciji uređenja i prezentacije tog dobra. Budući da su postojeći smeštajni kapaciteti u Pribojskoj banji u odnosu na raspoložive prirodne resurse vrlo skromni, pored postojećeg stacionarnog kompleksa rehabilitacionog centra, predviđena su tri nova depandansa apartmanskog tipa za smeštaj banjskih gostiju. Na planskom području predviđena je i izgradnja rekreativnog centra. Povoljna morfološka dispozicija ovog centra omogućava izgradnju otvorenog bazena

TURIZAM I PROSTOR


(srednje veličine) koji će koristiti tople banjske vode, zatim terena za male sportove, garderobe sa pratećim prostorima itd. U obuhvatu plana utvrđene su tri zone stambene izgradnje. Dve su sa isključivo stambenom namenom. Treća zona je sa kombinovanom stambeno-turističkom namenom za koju su predviđene veće parcele veličine oko 10 a. Pribojska banja je relativno slabo povezana sa glavnim saobraćajnim pravcima u Republici. Zbog toga je predviđena rekonstrukcija dva regionalna puta – R-115 i R-228. Definisana je mreža saobraćajnica u banjskom kompleksu, radi efikasnijeg povezivanja centra banje sa okolnim stambenim i stambeno-turističkim zonama (slika 77). Slika 77. Plan nivelacije i saobraćajnog rešenja Pribojske Banje (1:2500)

Izvor: Plan detaljne regulacije Pribojske Banje, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd


Kada je reč o razvoju vodovodne i kanalizacione mreže, problem je što ne postoji kišna kanalizacija, dok je samo deo objekata priključen na fekalnu kanalizaciju. Planom mreže kanalizacione infrastrukture predviđeno je proširenje sistema za kanalisanje i odvođenje otpadnih komunalnuh voda i razvoj sistema kišne kanalizacije, sa gravitacionim odvođenjem atmosferskih i prikupljenih termomineralnih voda do recipijenta – reke Lim.

7.2.3. Plan detaljne regulacije Suvog Rudišta (karte 11 i 12 u prilogu udžbenika) Plan detaljne regulacije Suvo Rudište donet je odlukom Skupština opštine Raška 2004. godine. Osnovni zadaci u izradi plana bili su: sanacija neplanske izgradnje; uređenje i opremanje (sportsko-rekreativno-zabavne namene) prostora u funkciji celogodišnje turističke ponude (od 240 dana); i podizanje standarda podcentra Suvo Rudište centar do nivoa konkurentnosti na međunarodnom turističkom tržištu. Koncepcija plana detaljne regulacije zasniva se na planskim ciljevima, okvirima i propozicijama definisanim u toku izrade novog prostornog plana Nacionalnog parka Kopaonik za podcelinu Suvo Rudište centar. Utvrđeni su sledeći ciljevi uređenja i izgradnje prostora: značajno smanjenje smeštajnih kapaciteta utvrđivanjem visokih standarda za postojeće i planirane objekte, radi obezbeđenja njihove kategorizacije u nivo od pet zvezdica; utvrđivanje visokih standarda za zaštitu životne sredine Nacionalnog parka u pogledu toplifikacije, automobilskog saobraćaja, komunalne higijene i zaštite od buke; organizacija saobraćajne infrastrukture, s jasnom funkcionalnom segregacijom saobraćajne mreže i smanjenjem negativnih uticaja na životnu sredinu, u prvom redu smanjenjem kapaciteta parkiranja i preorijentacijom na garažiranje individualnih putničkih vozila (u sklopu objekata) prevashodno u kolektivnim višeetažnim garažama po obodu centra; obezbeđenje nedostajućih javnih, kulturnih, zdravstvenih, komunalnih, rekreativnih i sportskih sadržaja visokog kvaliteta; utvrđivanje planskih instrumenata i mera; pravila izgradnje, standarda, arhitektonskog oblikovanja za sanaciju neplanski podignutih objekata, naročito kompleksa vikend naselja i dr. Planom je obuhvaćeno oko 95 ha na području dela katastarskih opština Lisina i Šipačina, na zemljištu u državnoj svojini u zoni s režimom III stepena zaštite prirodnih, pejzažnih i kulturno-istorijskih vrednosti.

TURIZAM I PROSTOR


Planom je obuhvaćen prostor podeljen na devet celina, poštujući zatečenu organizaciju i izgrađenost prostora, od kojih su četiri s pretežnom namenom stacionarnih turističkih usluga (Centar, Nebeske Stolice/Mašinac, Suvo Rudište/ Rudnik i Krst), a tri celine s namenom sporta i rekreacije (Dolina sportova, Karamanska padina i Glavica). Za svaku celinu izvršeno je razdvajanje građevinskog zemljišta za javne i ostale namene. Celine su podeljene na 44 bloka s istom ili komplementarnim namenama. Organizacija saobraćaja i saobraćajne mreže zasnovana je na rešenju prostornog plana o izmeštanju deonice regionalnog puta iz podceline Suvo Rudište centar, radi povećanja brzine i bezbednosti saobraćaja na putu tog ranga. Internom saobraćajnom mrežom (sabirne, stambene i kolskopešačke ulice i šumski putevi) omogućeno je smanjenje broja priključaka internih saobraćajnica na regionalni put i formiranje kružnog toka saobraćaja (jednosmernim ulicama) sa saobraćajnim pristupom pojedinim ili delovima blokovima u centralnom (pretežno vikend izgradnje) i perifernim delovima podceline (stacionarne turističke usluge). Specifičan primer je pristupna sabirna ulica do perifernog bloka u jugoistočnom delu podceline, za koju je predviđen tunel (dužine 61 m) ispod skijačke staze „Karaman greben”. Celine za stacionarne turističke usluge podeljene su na zone: koncentrisane gradnje za turističke objekte, stacionarni turizam, uslužne i poslovne delatnosti locirane u centralnom, zapadnom i jugoistočnom delu podcentra. Zona za službeni smeštaj zaposlenih periferno je locirana, dok su zone kuća za odmor pretežno turističko-komercijalne namene locirane periferno ili u centralnom delu podceline Suvo Rudište centar. Sadržaji javne namene locirani su, uglavnom, u centralnom delu podceline, pored sabirnih ulica i deonice regionalnog puta koja postaje sabirna ulica. Od objekata javnih službi planirana je izgradnja: doma zdravlja (na lokaciji neposredno uz postojeću zdravstvenu stanicu, skijalište i gorsku službu spasavanja) sa službom hitne pomoći (sa specijalnim vozilima i helikopterskim prevozom sa heliodroma na Krstu) i vizitor centar s višenamenskim sadržajima i etno-selom. Planirano je zadržavanje postojećih i izgradnja novih javnih servisa – vatrogasna služba, policijska stanica, uprava parka, visinska meteorološka stanica, kancelarija mesne zajednice i dr. (videti kartu 11 u prilogu udžbenika). Centralni položaj u odnosu na celine stacionarnih turističkih usluga i skijalište ima Dolina sportova s javnim površinama za sport, kao što su: (polazišta) žičare i (isteci) ski-staze u zimskim uslovima (slika 78). Predviđeno je povećanje kapaciteta postojećih pet žičara sa 5300 na 7000 uspona skijaša na čas. Za zimske aktivnosti predviđena je skakaonica sa 60-80 m doskokom, poligoni za snow-board, akro-ski i roler (roler piste sa žičarama), sankaške staze i klizalište.


U letnjim uslovima korišćenja predviđeno je pejzažno uređenje prostora s naturalnom regulacijom i uređenjem vodotoka u Dolini sportova i mobilnom opremom rekreativno-zabavnog poligona za decu i omladinu. Sportski kompleks, tj. kompleks sportskih igrališta (fudbal, odbojka, rukomet, razna borilišta, konjički poligon) na javnim površinama predviđen je za celogodišnju ponudu i lociran u severoistočnom perifernom delu podceline Suvo Rudište centar. Rekreativne staze za pešake i šetače na skijama koncipirane su kao obodni prsten kompleksa/podceline opremljen vidikovcima, signalizacijom, elementima za rekreaciju. Na 42,5% površine planskog područja predviđene su zelene površine, od toga: 32% šuma, 6% parkovskih površina i 3,5% parkovskh površina posebne namene (u Dolini sportova sa sportskorekreativnim funkcijama – skistaze u zimskim uslovima, a zelene površine i teniski tereni u letnjim uslovima). Planirane zelene i rekreativne površine zauzimaju oko 50% ukupne površine podcentra Suvo Rudište centar.

Na ostalom građevinskom zemljištu predviđene su komercijalne usluge sporta i rekreacije, kao što su: sportsko zdravstveni i zabavni – fitnes centar opšteg tipa za opšte rekreativne i rehabilitacione programe i sportski tereni u sklopu i zapadno od Doline sportova.

Slika 78. Suvo Rudište – predeo, kompleks i ski-staze

TURIZAM I PROSTOR


Planom detaljne regulacije detaljno su obrađena planska rešenja i uslovi za komunalne infrastrukturne sisteme: vodosnabdevanje i prečišćavanje otpadnih voda, toplifikaciju, prikupljanje i evakuaciju otpada, kao i srednjoročni program uređenja javnog građevinskog zemljišta sa prioritetima u rekonstrukciji i izgradnji saobraćajne i komunalne infrastrukture. Za svaku parcelu i objekat za javne namene, tj. na javnom građevinskom zemljištu, utvrđeni su osnovni urbanistički pokazatelji: front i veličina parcele, regulaciona i građevinska linija, indeks izgrađenosti, indeks zauzetosti, bruto građevinska površina pod objektom, bruto razvijena građevinska površina, standardi, visinska regulacija (utvrđena je maksimalna visina objekata do 21 m), uslovi za spoljni izgled objekata, ograđivanje i drugi elementi zavisno od namene i kategorije objekta (videti kartu 12 u prilogu udžbenika). Na nivou celine i blokova na zemljištu za ostale namene, tj. na ostalom građevinskom zemljištu, utvrđeni su skoro svi osnovni urbanistički pokazatelji kao i za javne namene, s tim da se regulacioni plan za svaki objekat razrađuje i sprovodi urbanističkim projektom. 7.2.4

Urbanistički projekat za deo bloka 12, Novi Beograd (karte 13 i 14 u prilogu udžbenika)

Povod za izradu urbanističkog projekta jeste zahtev investitora EnergoprojektVisokogradnja a.d. da se izvrši preparcelacija pet katastarskih parcela za potrebe izgradnje objekata turističko-rekreativne namene. Predmetna lokacija nalazi se na katastarskim parcelama 1022/20, 1025/1, 1025/2, 1022/1 i 1024 KO Novi Beograd koje su u obuhvatu Izmena i dopuna detaljnog urbanističkog plana dela bloka 12 u Novom Beogradu („Službeni list grada Beograda”, br. 23/91). Cilj izrade Urbanističkog projekta jeste realizacija III faze bloka 12 na Novom Beogradu i preparcelacija katastarske parcele 1022/20 K.O. Novi Beograd 1 severni neizgrađeni deo bloka 12, za potrebe izgradnje sledećih objekata: hotela (objekat H ), zabavno-rekreativnog centra (objekat B), i garaže (objekat I). Zemljište u okviru granica urbanističkog projekta ima status gradskog građevinskog zemljišta u državnoj svojini (vlasništvo Republike Srbije). Korisnik građevinskih parcela u okviru granica urbanističkog projekta jeste „EnergoprojektVisokogradnja”. Područje pripada centralnoj zoni Novog Beograda, u neposrednoj blizini Opštine Novi Beograd. Deo je stambeno poslovnog kompleksa bloka 12 čiji su ostali delovi većinom realizovani i u upotrebi. Kompleks obuhvata severoistočni deo bloka 12


u Novom Beogradu, između Ulice Trešnjinog cveta, Bulevara Nikole Tesle i internih saobraćajnica ka bloku 13 (S1) i realizovanom delu bloka 12 (S6). Obuhvata površinu od 4,1 ha. Planski osnov za izradu urbanističkog projekta jeste plan detaljne regulacije, a obavezujući planski okvir je Generalni plan grada Beograda. Prema Generalnom planu Beograda 2021. („Službeni list grada Beograda”, br. 12/01) na lokaciji urbanističkog projekta planirane su komercijalne zone i gradski centri, komunalne delatnosti i infrastrukurne površine. Planom detaljne regulacije dela bloka 12, koji se razrađuje urbanističkim projektom, predviđene su sledeće namene po blokovima: Blok H – Hotel A kategorije sa: oko 300 postelja, raznovrsnim ugostiteljskim sadržajima, niskim prizemljem namenjenim za pomoćne prostorije i garažama za 120 vozila, ukupne bruto razvijene građevinske površine (BRGP, videti: Pojmovnik) oko 18.000 m2, maksimalne spratnosti P+6. Blok B – rekreativno-zabavni sadržaji, ukupne BRGP oko 6071 m2, spratnosti NP+VP+3. Blok I – parking garaža za oko 520 vozila, ukupne BRGP oko 12000m2, spratnosti P+6. Zelene površine i komunalni objekti. Utvrđen je procenat izgrađenosti (videti: Pojmovnik) od maksimalno 50%. Deo katastarskih parcela namenjen je za javne i komunalne namene (sabraćajnice, parkinzi, objekti komunalne infrastrukture), a ostali deo predviđen je za izgradnju objekata (videti kartu 13 u prilogu udžbenika). Objekti koji su locirani u okviru kompleksa definisani su analitički i građevinskim linijama (slika 79). Urbanističkim projektom utvrđeni su osnovni urbanistički pokazatelji za novoplanirane objekte (tabela 13). Tabela 13. Urbanistički pokazatelji za novoplanirane objekte u delu bloka 12.

Vrsta urbanističkog pokazatelja

Nova parcela 1 Objekat H – hotel

Nova parcela 2 Nova parcela 3 Objekat B – zabavno- Objekat I – garaža rekreativni centar

Indeks zauzetosti

31%

52%

44%

Koeficijent izgrađenosti

1,41

1,98

2,91

Np+Vp+6+Pk

Np+Vp+3

S+Np+Vp+5

Spratnost

TURIZAM I PROSTOR


Za svaki objekat utvrđena je detaljna namena po etažama, kapaciteti i drugi elementi idejnog rešenja i uređenja parcele. Pristup hotelu rešen je sa dve strane. Jedan je ka garažama, pomoćnim i tehničkim prostorijama. Drugi, glavni pristup je preko „protočne” saobraćajnice koja omogućava gostu udoban ulaz u hotel, kao i smeštaj njegovog vozila u hotelsku garažu. Hotel se sastoji od podzemne etaže, niskog prizemlja, visokog prizemlja, šest nadzemnih etaža i potkrovne etaže na kojoj je predviđen restoran – vidikovac. Hotel je projektovan tako da jednostavnim intervencijama može iz kategorije sa četiri zvezdice da pređe u kategoriju hotela sa pet zvezdica. Osnove smeštajnih etaža su fleksibilne, tako da se lako mogu organizovati apartmani ili klasične hotelske sobe, odnosno mogu da se lako prilagode specifičnim zahtevima pojedinih hotelskih lanaca. Utvrđen je maksimalan kapacitet do 422 ležaja (videti sliku 14 u prilogu udžbenika). Osnovni koncept rešenja fasade objekta je da se dužina objekta ka ulici Trešnjinog cveta razbije na nekoliko celina, s akcentom na fasadno platno sa glavnim ulazom i nadstrešnicom nad kolskim pristupom objektu. Po horizontali objekat je podeljen na: postolje u dekorativnom malteru na nivou pešačke ulice Trešnjin cvet, staklom obloženo prizemlje i tehničku etažu u dekorativnom malteru. Stakleni delovi fasade smeštajnog korpusa su sa zapadne strane zaštićeni brisoleima. Fasada ka parkovskom delu je zidana, obrađena dekorativnim malterom (videti sliku 14 u prilogu udžbenika). Urbanistički projekat, koji je urađen i donet u skladu sa zakonom i posebnim pravilnikom, predstavlja pravni i urbanistički osnov za formiranje parcela na delu bloka 12 u Novom Beogradu.

Preporuke za buduće čitanje Potpoglavlje 1-4. Perišić D., 1985, O prostornom planiranju, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd European Commision, 1999, European spatial development perspective (ESDP), Potsdam Weaver D., 2006, Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., Oxford Hall M., Page S., 2002, The Geography of Tourism and Recreation – Environment, Place and Space, Routledge, London Potpoglavlje 5. Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, Posebno izdanje, knj. 1 i 2, Beograd


Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Predlog prostornog plana područja Naconalnog parka Kopaonik, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje 2005–2021. godine, Beograd, 2005. Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Predlog prostornog plana područja sliva akumulacije „Stuborovni”, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Predlog prostornog plana opštine Valjevo, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Predlog prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, Beograd Plan detaljne regulacije Suvo Rudište, 2004, Ministarstvo za kapitalne investicije i Opština Raška, Raška Uredba o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, 2002, Službeni glasnik RS, Beograd, br. 70 Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja magistralnog infrastrukturnog koridora Niš-granica Republike Makedonije, 2002, Službeni glasnik RS, br. 77, Beograd Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad, 2004, Službeni glasnik RS, Beograd, br. 131

Pitanja za razgovor i vežbe Izaberite po jedan opšti i plan područja posebne namene, generalni i regulacioni plan. Upoznajte se sa osnovnim planskim koncepcijama, rešenjima, kartama i delom o implementaciji izabranih planova. Izdvojite ona planska rešenja i odredbe o njihovoj implementaciji za koje procenjujete da su preduslov, ili da mogu da imaju pozitivne ili negativne uticaje na razvoj turizma. Polazeći od koncepcije razvoja turizma i organizacije turističke ponude, u prostoru izdvojte prioritete realizacije planskih rešenja za prvu etapu primene plana. Proverite ih i prokomentarišite u odnosu na prioritete utvrđene u delu o implementaciji analiziranog plana. Uključite se u javni uvid i razmatranje predloga prostornih planova područja posebne namene za Nacionalni park Kopaonik i Park prirode i turističku regiju Stara planina sa izveštajima o SPU, koji će se sprovesti u prvoj polovini 2007. godine. Upoznajte se sa predlozima planskih dokumenata i napravite svoju listu favorita – najboljih i najslabijih planskih rešenja. Upoređujte ih sa primedbama sa javnog uvida i pokušajte da prepoznate interese aktera i uzroke konfliktnih stavova. Uočite koje primedbe i stavovi mogu da imaju pozitivan, a koji negativan uticaj na planirani razvoj turizma.

TURIZAM I PROSTOR


Rezime V poglavlja Smatra se da je relativizacija konfliktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja. Opšteprihvaćen osnovni cilj planiranja je postizanje određenog/poželjnog kvaliteta življenja merenog u odnosu na nivo zadovoljenja potreba i interesa stanovništva i društvenih/ interesnih grupa. Ciljevi planiranja moraju da ujedno reflektuju javni/opšti interes i pojedinačne interese. Usled toga se u razvijenim zemljama javni interes utvrđuje u procesu prostornog planiranja uključivanjem aktera u odlučivanje. Težnja ka uspostavljanju jedinstvenog, integralnog strateškog planiranja prisutna je danas u svim evropskm zemljama i zemljama sa razvijenim planskim sistemima. Integralno strateško planiranje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost. Prostorno planiranje jeste sintezna disciplina i društvena praksa koja je zasnovana na integralnom i interdisciplinarnom pristupu planiranju razvoja teritorije, organizacije i uređenja prostora, čiji je opšti cilj integrisanje prostora, uravnotežavanje razvoja i ujednačavanje kvaliteta življenja i kvaliteta životne sredine. Danas pojam prostorno planiranje obuhvata i urbanističko planiranje. Kod nas još nisu prevladala kompleksna shvatanja o prostoru kao faktoru razvoja i osnovi za integralnost svih oblika planiranja, imajući u vidu da prostor kao opšti resurs definiše određene kriterijume razvoja. U celini nije dovoljno razvijeno shvatanje da način organizacije i korišćenja prostora predstavlja značajan deo troškova razvoja teritorije i naselja. Posledice jesu: neracionalna eksploatacija i degradacija resursa i životne sredine; neplansko širenje-rasplinjavanje naselja i proizvodnih objekata na najkvalitetnije poljoprivredno zemljište; visoki troškovi koje će buduće generacije snositi za uređenje i infrastrukturno opremanje prostora. Prostorno planiranje ima koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i usmeravanju održivog razvoja turističkih područja i centara. Suština planiranja razvoja, organizacije i uređenja turističkih područja i centara jeste uspostavljanje balansa na osnovnim relacijama: turistički smeštajni kapaciteti; sportsko-rekreativni, kulturni, zabavni i drugi sadržaji celogodišnje turističke ponude u prostoru; povećanje dostupnosti i infrastrukturno opremanje turističkog prostora; ekonomski i socijalni razvoj lokalnih zajednica i očuvanje njihovih kulturnih osobenosti i vrednosti; zaštita, održivo korišćenje i prezentacija prirodnog i kulturnog nasleđa; zaštita životne sredine i pejzaža. U našem planiranju i usmeravanju razvoja turističkih područja i centara pravljene su, u većoj ili manjoj meri, greške na skoro svim relacijama. Planski osnov zaštite i uređenja prostora definišu različite vrste planova, strategija, politika i programa u svim oblicima planiranja – ekonomskom, socijalnom, prostornom, planiranju kvaliteta životne sredine i sektorskom/


granskom planiranju (iz domena poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, saobraćaja, turizma i dr.), kao i drugi instrumenti usmeravanja razvoja. Kategorizacija planskog osnova prema nameni je na strateške i regulacione planove. Strateški planovi imaju namenu formiranja opšteg planskog okvira i osnova, koji je indikativan/usmeravajući, i primenjuje se daljom razradom u planovima, strategijama i politikama na istom ili nižim nivoima upravljanja/ planiranja. Svi prostorni planovi i generalni plan urbanog naselja svrstavaju se u strateške planove. Regulacioni planovi su obavezujući urbanistički planovi na osnovu kojih se prostor neposredno privodi planiranoj nameni, to jest mogu da se dodele prava na izgradnju.

U kojoj meri će turizam i turistička područja i centri biti obrađeni u opštim prostornim planovima (za administrativno-teritorijalne jedinice), u prvom redu u regionalnim i prostornim planovima opština, zavisi od turističkih resursa kojima područje raspolaže, značaja koji turizam ima i može da ima u odnosu na ostale ekonomske aktivnosti za ekonomski i socijalni razvoj područja, i potencijala i ograničenja prostora za organizaciju turističke ponude. Prostorni planovi područja posebne namene donose se za: područja prirodnog i kulturnog nasleđa, turistička područja, izvorišta voda regionalnih sistema vodosnabdevanja, područja transevropskih i magistralnih infrastrukturnih koridora, područja obimne površinske eksploatacije energetskih izvora i mineralnih sirovina i dr. Skoro sva navedena područja imaju ili mogu da imaju potencijale i resurse za razvoj turizma.

U kojoj meri će turizam i turistički kompleksi biti obrađeni u urbanističkim planovima, zavisi od atraktivnosti prostora i turističkih resursa naselja i njegovog okruženja. Regulacioni plan, u prvom redu plan detaljne regulacije kojim se razrađuje prostorni plan područja posebne namene i generalni plan, omogućava svakom zainteresovanom korisniku prostora i investitoru da dobije informacije o mogućnostima i ograničenjima gradnje, opredeli se za lokaciju na kojoj želi da realizuje investiciju i da dobije odobrenje za gradnju ukoliko je vlasnik, zakupac ili korisnik građevinske parcele. Urbanističkim projektom se, za poznatog investitora, razrađuju posebno značajne lokacije i namene utvrđene regulacionim planom, radi utvrđivanja parcelacije (ili preparcelacije) i urbanističko-arhitektonskog rešenja planirane gradnje.

VI POGLAVLJE

TURIZAM I PROSTOR

286 Proces prostornog planiranja

PROCES PROSTORNOG PLANIRANJA Ciljevi poglavlja:

Shvatiti prostorno planiranje kao proces Razumeti osnovne faze, planske aktivnosti i uočiti ključne aktere u procesu prostornog planiranja Razumeti kompleksnost i značaj implementacije planskih odluka o razvoju i uređenju turističkih prostora Sagledati mogućnosti unapređenja upravljanja razvojem i uređenjem turističkih prostora

TURIZAM I PROSTOR 287 Proces prostornog planiranja

VI PROCES PROSTORNOG PLANIRANJA Proces prostornog (i urbanističkog) planiranja (slika 79) sastoji se od nekoliko osnovnih faza (s podfazama), i to: 1. faza – Pripremna faza, 2. faza – Studijsko-dokumentaciona osnova, 3. faza – Izrada, razmatranje i donošenje plana, i 4. faza – Primena/implementacija plana.

1.

PRIPREMNA FAZA

Pripremna faza odnosi se prvenstveno na definisanje planskog problema i granica obuhvata prostornog i urbanističkog plana. Definisanje planskog problema zasniva se na preliminarnoj analizi područja, s ciljem utvrđivanja ključnih problema razvoja, korišćenja, organizacije i uređenja prostora obuhvaćenog planom. Na osnovu definisanog planskog problema predlažu se preliminarne granice obuhvata za sledeće planove: prostorni plan područja posebne namene, generalni plan urbanog naselja (sa rubnom zonom ili pojedinim celinama u rubnoj zoni grada) i plan generalne regulacije, kao i za plan detaljne regulacije ukoliko granice tog plana nisu utvrđene generalnim planom, odnosno planom generalne regulacije. Za ostale prostorne i urbanističke planove ne definišu se preliminarne granice, već se preuzimaju administrativne granice (države, regiona, opštine, katastarske opštine), odnosno granice utvrđene planom na višem hijerarhijskom nivou. Proverava se stanje i ažurnost raspoloživih podloga (kartografskih ili katastarsko-topografskih planova, inženjersko-geoloških, pedoloških i drugih podloga) i podataka (statistički, katastarski, vodoprivredni, saobraćajni i dr.) koji su neophodni za sledeće faze izrade plana. Na osnovu izvršene provere vrši se procena potrebnog vremena i sredstava za pribavljanje, ažuriranje i/ili dopunu podloga i podataka, kao i za naredne faze izrade plana. Za prostorne planove se sve navedene aktivnosti pripremne faze prezentiraju u programu izrade plana, koji podleže razmatranju i verifikaciji od strane odgovarajućeg nivoa upravljanja i njegovih stručnih tela (komisija). Isti postupak i procedura bi trebalo da se primenjuju i za urbanističke planove.12

TURIZAM I PROSTOR


Slika 79. Proces prostornog planiranja

I FAZA PRIPREMNA FAZA PROGRAM IZRADE PLANA ODLUKA O IZRADI PLANA

II FAZA STUDIJSKO-DOKUMENTACIONA OSNOVA DOKUMENTACIONO-INFORMACIONA OSNOVA STUDIJSKO-ANALITIČKA OSNOVA

III FAZA IZRADA PLANSKIH REŠENJA IZRADA I EVALUACIJA ALTERNATIVNIH OPCIJA I VARIJANTI STRATEGIJE RAZVOJASTRATEGIJA RAZVOJA, KORIŠĆENJA I UREĐENJA PROSTORA IZRADA PLANSKIH REŠENJA ZA IZABRANU OPCIJU STRATEGIJE PLANSKA SINTEZA NACRT PLANA STRUČNA KONTROLA NACRTA PLANAJAVNI UVIDPREDLOG PLANA DONOŠENJE I OBJAVLJIVANJE PLANA

IV FAZA PRIVREMENA IMLEMENTACIJA PLANA OSTVARIVANJE PRVE ETAPE PRIMENE PLANA KONTROLA I MONITORING OSTVARIVANJA PLANSKIH CILJEVA I ODLUKA REEVALUACIJA PLANSKIH CILJEVA I ODLUKA REVIZIJA, IZMENE I DOPUNE PLANA

12

13

Odredbama važećeg zakona (2003) predviđena je izrada programa za urbanističke planove, ali s drugom namenom i sadržajem u odnosu na programe izrade prostornih planova. Program je u ovom slučaju studijsko-analitička osnova s elementima programskih i planskih rešenja: projekcijama i programskim elementima budućeg razvoja i koncepcijom strategije. To je zapravo model iz urbanističke prakse evropskih zemalja 30-ih godina i naše prakse 70-ih gdina 20 veka, od koje se davno odustalo, jer je zaključeno da predstavlja veštačko razdvajanje projekcija i programskih elemenata razvoja područja od situiranja i provere tih projekcija u odnosu na prostor i kvalitet životne sredine U studiji se prezentiraju rezultati novih istraživanja, dok ekspertiza predstavlja ekspertnu analizu i ocenu stanja i problema na osnovu raspoložive dokumentacije, bez novih istraživanja.


Pripremna faza završava se donošenjem odluke o izradi plana. Nivo upravljanja koji je nadležan za donošenje prostornog, odnosno urbanističkog plana, donosi i odluku o izradi plana (videti deo 3.3. ovog poglavlja). Osnovne aktivnosti u pripremnoj fazi izrade plana jesu: definisanje planskog problema (ključnih problema), defnisanje (preliminarnih) granica obuhvata plana, procena potrebnog vremena i sredstava za pribavljanje i ažuriranje potrebnih podloga i podataka, kao i za faze izrade plana, priprema i razmatranje programa izrade plana, donošenje odluke o izradi plana.

2.

STUDIJSKO-DOKUMENTACIONA OSNOVA

2.1. Dokumentaciono-informaciona osnova Dokumentaciju za potrebe izrade prostornog i/ili urbanističkog plana čine:

važeći prostorni i urbanistički planovi; granski/sektorski planovi, strategije, politike i programi; studije koje obuhvataju plansko područje; kartografske podloge (u razmerama od 1:5000 do 1:300000), katastarskotopografski planovi (u razmerama od 1:500 do 1:2500), inženjersko-geološke i druge podloge; uslovi nadležnih organa upravljanja (ministarstava, uprava i direkcija u sklopu ministarstava), javnih preduzeća (za infrastrukturne sisteme i komunalne objekte, vodoprivredu i gazdovanje šumama), posebnih organizacija (republičkih i opštinskih direkcija i agencija) i javnih ustanova (iz domena zaštite prirode i spomenika kulture, javnih službi) nadležnih za upravljanje različitim sistemima, resursima i dobrima; i tehnička dokumentacija (za infrastrukturne sisteme, komunalne objekte i druge objekte od značaja za izradu plana).

Vrsta prostornog i urbanističkog plana opredeljuje potreban nivo dokumentacione osnove. U ovoj podfazi vrši se analiza i ocena aktuelnosti i upotrebljivosti raspoložive dokumentacije za planiranje. Procenjuju se potrebe za njenom doradom ili izradom nove dokumentacije – granskih studija ili ekspertiza.13 Informaciona osnova plana formira se na osnovu podataka pribavljenih na neki od sledećih načina:

TURIZAM I PROSTOR


iz klasičnih/zvaničnih izvora podataka – statistika (o stanovništvu, delatnostima, nivou razvijenosti i dr.) i katastar nepokretnosti (o načinu korišćenja i vlasničkoj strukturi poljoprivrednog, šumskog i građevinskog zemljišta; objektima i instalacijama na građevinskim parcelama, njihovim vlasnicima, zakupcima ili korisnicima i teretima – npr. hipoteka); registrovanjem podataka na terenu od strane planera; anketiranjem – mesnih zajednica, javnih službi, privrednih komora, preduzeća, asocijacija (preduzetnika, poljoprivrednih proizvođača, turoperatera i dr.), turističkih organizacija, zainteresovanih investitora, ključnih korisnika prostora (npr. hotelijera, turista) i dr. Prikupljeni podaci se priređuju kao opšti i sektorski. Opšta informaciona osnova sadrži osnovne podatke o potencijalima i ograničenjima za razvoj područja i korišćenje prostora (o stanovništvu, privredi, prirodnim uslovima i sl.). Sektorska informaciona osnova priprema se odvojeno za svaki sektor koji se obrađuje u planu (vodoprivredu, saobraćaj, energetiku, turizam, poljoprivredu, industriju, javne službe i dr.). Podfaza dokumentaciono-informacione osnove može da oduzme dosta vremena, ali od nje zavise kvalitet i objektivnost planiranja. S razvojem i održavanjem informacionih sistema o prostoru i životnoj sredini, značajno će se skratiti potrebno vreme za ovu podfazu izrade plana.

2.2. Studijsko-analitička osnova U prvom koraku rade se granske analize, ocene stanja i projekcije. Analizira se šta valja, a šta ne valja u dosadašnjem razvoju, načinu korišćenja i organizaciji prostora i šta bi trebalo da se menja. Izrada granskih studija i ekspertiza podrazumeva:

prikupljanje, sistematizaciju i obradu granskih/sektorskih informacija; analizu i dijagnozu postojećeg stanja, potencijala i ograničenja za razvoj; projekcije i posebne – granske ciljeve; i preliminarna planska rešenja s etapama realizacije i varijantama.

Uobičajeno je da prostorni obuhvat studije i ekspertize bude širi od obuhvata plana, zbog značaja odnosa, procesa i veza s okruženjem. Horizonti planiranja i granskih studija i ekspertiza su po pravilu istovetni, ali se za pojedina granska istraživanja može ustanoviti dalji vremenski horizont od planskog. Zavisno od vrste strateškog plana, rade se sledeće analize i daju ocene stanja i projekcije: za izradu svih strateških planova položaj i veze s okruženjem; prirodni uslovi – reljef, geofizički i klimatski uslovi sa stanovišta pogodnosti i ograničenja za različite namene i izgradnju prostora;


korišćenje i zaštita prirodnih resursa – poljoprivredno zemljište, šumsko zemljište i šume, vode, mineralne (metalične i nemetalične) sirovine, energetski izvori; stanovništvo; privredni razvoj; turizam – u zavisnosti od raspoloživih i potencijalnih turističkih resursa i postojećeg i predviđenog značaja turizma za razvoj područja; infrastrukturni sistemi – saobraćajni, vodoprivredni, energetski i telekomunikacioni, u koje se, zavisno od specifičnosti planskog područja, svrstava i turističko-rekreativna infrastruktura; komunalne usluge i objekti – u prvom redu sistem upravljanja čvrstim komunalnim otpadom; izgrađenost prostora i tendencije; zaštita životne sredine i predela; zaštita prirodnog i kulturnog nasleđa i pejzaža; za izradu svih prostornih planova i mreža naselja i centara i objekata javnih službi; za izradu generalnog plana i gradski centri i objekti javnih službi; zelene i rekreativne površine; stanovanje; komunalne usluge i objekti – pored sistema upravljanja čvrstim komunalnim otpadom, groblja, pijace i dr. Neophodne granske analize, ocene stanja i projekcije za ostale urbanističke planove uslovljene su planskim osnovom višeg nivoa, vrstom i sadržajem regulacionih planova, planskim problemom i prostornim obuhvatom. U ovoj podfazi, za prostorni plan područja posebne namene s potencijalima i resursima za razvoj turizma, ili turističkog područja, kao i za generalni plan turističkog centra radi se posebna studija ili ekspertiza razvoja turizma i organizacije turističke ponude u prostoru. U drugom koraku, međugranskom analizom, ocenom i sintezom obavlja se provera konfliktnosti i usaglašavanje granskih ciljeva, projekcija i preliminarnih planskih rešenja granskih studija i ekspertiza. Kriterijumi za usaglašavanje/ usklađivanje zasnivaju se na opštim ciljevima i koncepciji rešavanja ključnih planskih problema razvoja, uređenja i zaštite prostora i zaštite životne sredine. U postupku međugranske sinteze javljaju se alternativne i varijantne opcije strategije razvoja, korišćenja, organizacije i zaštite prostora.

TURIZAM I PROSTOR


Zbog toga bi već od ovog koraka trebalo da se ostvaruje interakcija procesa prostornog planiranja i strateške procene uticaja različitih opcija i planskih rešenja na kvalitet životne sredine. Osnovne aktivnosti u studijsko-dokumentacionoj fazi jesu: formiranje dokumentacione (s analizom i ocenom ažurnosti i upotrebljivosti raspoložive dokumentacije) i informacione osnove (opšte i sektorske); izrada studija i ekspertiza s granskom analizom i ocenom stanja, projekcijama i preliminarnim planskim rešenjima; i obavljanje međugranske analize, ocene i sinteze granskih ciljeva, projekcija i preliminarnih rešenja.

3.

IZRADA, RAZMATRANJE I DONOŠENJE PLANA

3.1. Izrada strategije i plana Na osnovu prethodne faze definišu se planski ciljevi, i to kao: opšti ciljevi razvoja, posebni ciljevi (objektivi) sa stanovišta ključnih aspekata razvoja, i granski/sektorski ciljevi (mete), konkretni i adresirani ciljevi, vremenski i prostorno određeni. Na bazi prethodno definisanih ciljeva, utvrđenih pogodnosti i ograničenja, granskih i međugranskih analiza i sinteze, definišu se alternativne opcije strategije raz voja i zaštite prostora sa varijantama (za pojedine alternative, ili za pojedine sektore – npr. u pogledu koncentracije, disperzije ili koncetrisane disperzije turističke ponude u prostoru). Sledeća aktivnost je planska evaluacija alternativnih opcija i varijanti, primenom različitih metoda evaluacije (cost-benefit analiza, metod planske ravnoteže, analiza realizacije ciljeva – matrica ostvarenih ciljeva, optimizacioni-normativni metodi, multikriterijumska analiza i dr.). Kriterijumi evaluacije zasnivaju se na: sagledavanju i proceni uticaja, rizika i posledica ponuđenih opcija na kvalitet življenja, prostor i kvalitet životne sredine; proceni ostvarljivosti/izvodljivosti i realnosti opcija u odnosu na pogodnosti i ograničenja za razvoj i u odnosu na raspoloživa sredstva implementacije; sagledavanju društvenih i pojedinačnih troškova/gubitaka i dobiti/koristi; proceni ostvarenog stepena relativizacije konfliktnih interesa u razvoju i korišćenju prostora;


proveri zadovoljenja potreba i interesa ključnih aktera (investitora, korisnika prostora, donosilaca odluka i dr.) u odnosu na utvrđene opšte ciljeve – za primenu ovog kriterijuma bi, pored profesionalnih planera, trebalo uključiti sve ključne aktere (tzv. “stakeholder”-e u turizmu – vlasnike smeštajnih kapaciteta i komplementarnih sadržaja, turističke organizacije, turiste i dr.). Vrši se vrednovanje i poređenje alternativnih opcija strategije i varijanti sa stanovišta društvenih, ekonomskih i efekata na kvalitet življenja i kvalitet životne sredine, u prvom redu za ključne probleme razvoja, korišćenja, organizacije i zaštite prostora. Rezultati prvog koraka ove podfaze za prostorne planove prezentiraju se u strategiji razvoja, uređenja i zaštite područja, koja podleže razmatranju i verifikaciji od strane odgovarajućeg nivoa upravljanja. Isti postupak i procedura bi trebalo da se primenjuju za generalni plan i regulacione planove sa elementima strateškog plana. Za regulacione planove rezultati se prezentiraju u programu uređenja i izgradnje prostora. Na osnovu razmatranja strategije i odlučivanja o izboru alternativne strateške opcije (bez ili sa varijantama) za dalju simulaciju i razradu, pristupa se izradi planskih rešenja. Prva aktivnost je izrada granskih/sektorskih rešenja. Ključna aktivnost je planska sinteza, u kojoj se koriste i dalje razrađuju i vrednuju rezultati prethodnih faza. U postupku sinteze suština je utvrđivanje: korišćenja prostora za ostvarivanje pojedinih namena i razvoj funkcija; razmeštaja aktivnosti i njihovog međusobnog odnosa kroz organizaciju prostora; i zaštite prostora sa prirodnim i kulturnim nasleđem, strateškim ili ograničenim prirodnim resursima i prostora koji je atraktivan za razvoj turizma. Proces planske sinteze iskazuje se: pozicijom planskog područja u odnosu na šire okruženje; potencijalima i ograničenjima za pojedine namene i razvoj aktivnosti; tematskim planovima – planom razvoja mreže naselja i/ili centara i njihovih funkcija i veza s ruralnim područjima; planovima zaštite i korišćenja prirodnih resursa, zaštite nasleđa i životne sredine; sektorskim planovima – planom razvoja i razmeštaja infrastrukturnih sistema i javnih službi; planom razmeštaja proizvodnih, turističkih i drugih ekonomskih aktivnosti. Najznačajniji i završni korak planske sinteze jeste određivanje plana namene prostora ili površina (videti deo 2.1. u poglavlju II udžbenika). Plan namene prostora (u strateškim planovima), odnosno površina (u regulacionim planovima) rezultat je usklađivanja i sinteze svih tematskih i sektorskih planova, primenom kombinacije različih kvantitativnih (metod klasifikacije, optimizacije, cost-benefit analiza i dr.) i kvalitativnih metoda (metod utvrđivanja verovatnog

TURIZAM I PROSTOR


načina korišćenja zemljišta, metod eliminacije, metod ekološkog zoniranja prostora i dr.). Određivanje plana namene prostora, ili površina, utiče povratno na modifikaciju i dopunu pojedinih planskih rešenja. Završna aktivnost jeste izrada planskih propozicija za primenu/ implementaciju planskih ciljeva, koncepcija i rešenja. Obuhvata definisanje: prve etape s prioritetima primene planskih rešenja; ključnih aktera s oročenim obavezama i akcijama za ostvarivanje prve etape; smernica i propozicija za razradu planskih ciljeva i rešenja u drugim prostornim i/ili urbanističkim planovima i sektorskim planovima, strategijama, politikama i programima; sredstava implementacije – mera i instrumenata politika i različitih podrški; i propozicija i obaveza za ostvarivanje monitoringa primene/implementacije planskih rešenja i reevaluaciju planskih ciljeva i rešenja. Rezultati drugog koraka ove podfaze za prostorne i urbanističke planove prezentiraju se u nacrtu plana.14 Osnovne aktivnosti u fazi izrade plana jesu: definisanje planskih ciljeva i alternativnih opcija i varijanti strategije razvoja, uređenja i zaštite prostora; evaluacija alternativnih opcija i varijanti strategije; izrada i razmatranje strategije razvoja, uređenja i zaštite područja, odnosno programa uređenja i izgradnje prostora; izrada planskih rešenja, proces planske sinteze i određivanja plana namene prostora, odnosno namene površina; definisanje planskih propozicija za implementaciju planskih ciljeva i rešenja; i izrada i prezentacija nacrta planskih rešenja.

14

Odredbama važećeg zakona (2003) predviđen je predlog, umesto nacrta plana za sve prostorne i urbanističke planove. To nije u skladu sa zahtevima za demokratizacijom procesa planiranja, niti sa svetskom i našom praksom prostornog planiranja. Smatra se da nacrt predstavlja formu demokratizacije procesa, jer se daju nacrti – prethodna rešenja, koja će se, na osnovu mišljenja i primedaba javnosti i aktera, preformulisati u predloge finalnih rešenja.


3.2. Strateška procena uticaja plana na životnu sredinu Strateška procena uticaja na životnu sredinu (SPU) jeste proces kojim se integrišu ciljevi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje (saobraćaja, energetike, vodoprivrede, poljoprivrede, šumarstva, turizma i dr.), radi izbegavanja ili ograničavanja negativnih uticaja planskih odluka na životnu sredinu. Značaj strateške procene uticaja na životnu sredinu ogleda se u tome što: ima preventivnu ulogu, jer se bavi uzrocima ekoloških problema na njihovom izvoru, tj. na strateškom nivou planiranja – planovi, strategije, politike, programi i određeni projekti; obrađuje pitanja i uticaje od šireg značaja, koji ne mogu da se sagledaju na nivou pojedinačnih projekata, na primer – sinergetsko dejstvo, kumulativni i socijalni efekti; omogućava da se sagledaju i vrednuju uticaji, rizici i posledice različitih alternativnih i varijantnih opcija razvoja, korišćenja i organizacije prostora na životnu sredinu; utvrđuje odgovarajući kontekst za analizu uticaja konkretnih projekata, uključujući i prethodnu identifikaciju problema i uticaja koji zaslužuju detaljnije istraživanje itd. Obuhvat SEA (značajna pitanja i problemi) uslovljen je nivoom planiranja. Uvek se obuhvataju najmanje sledeća pitanja: kvalitet vazduha, vode i zemljišta, biodiverzitet, hemijski akcidenti, tretman i recikliranje otpada i dr. Strateška procena, za razliku od procene uticaja pojedinačnog projekta, mora da obuhvati procene uticaja više izvora (kumulativna procena uticaja – ukupne posledice svih aktivnosti na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko društvo) i procenu socijalnih uticaja. Proces strateške procene (slika 80) obuhvata sledeće aktivnosti: odlučivanje o izradi, izrada izveštaja, i postupak odlučivanja (usvajanja izveštaja). Odluku o izradi strateške procene donosi organ nadležan za pripremu prostornog, odnosno urbanističkog plana, po prethodno pribavljenom mišljenju ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine i drugih zainteresovanih organa i organizacija. Osnovno pitanje je u kojim slučajevima mora da se radi SEA, a kada ne mora. Prema zakonu, strateška procena radi se za strateške planove kojima se uspostavlja okvir za odobravanje razvojnih projekata koji podležu izradi procene uticaja na životnu sredinu. Nivo upravljanja nadležan za pripremu plana može da odluči da se ne radi strateška procena, ako oceni da ne postoji mogućnost značajnijih uticaja planskih rešenja na životnu sredinu.

TURIZAM I PROSTOR


Odluka o izradi SEA sadrži: razloge za obavljanje strateške procene; prikaz pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom koji će biti razmatrani u okviru strateške procene; razloge za izostavljanje iz strateške procene pojedinih pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom; elemente izveštaja o strateškoj proceni; način učešća javnosti u postupku izrade i razmatranja izveštaja o strateškoj proceni i dr. Drugim rečima, da bi mogla da se donese odluka o izradi SEA, potrebna je neka vrsta prethodne procene strateških uticaja plana na životnu sredinu. Pri tome, bitno je da se valjano odredi obuhvat strateške procene, to jest da se obuhvate samo stvarno značajni uticaji, njihovo sinergetsko dejstvo i kumulativni efekti, jer se pojedinačni uticaji obrađuju u proceni uticaja projekata na životnu sredinu. Sve ovo upućuje da donošenje odluke i obavljanje strateške procene uticaja na životnu sredinu može da otpočne tek po završetku izrade strategije razvoja, uređenja i zaštite područja za strateške (prostorne) planove, a kod planova na nižem nivou planiranja u toku izrade nacrta planskih rešenja. U Izveštaju o strateškoj proceni opisuju se, vrednuju i procenjuju mogući značajni uticaji na životnu sredinu do kojih može da dođe implementacijom planskih rešenja i određuju se mere za smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu. Osnovni sadržaj ovog izveštaja (slika 80) jeste: polazne osnove strateške procene; pregled karakteristika i ocena stanja životne sredine na planskom području; opšti i posebni ciljevi strateške procene i izbor indikatora; procena mogućih značajnih uticaja planskih rešenja na životnu sredinu; opis mera predviđenih za ograničavanje negativnih uticaja; smernice za izradu procena uticaja na nižim nivoima planiranja i projektovanja; program praćenja stanja životne sredine u toku sprovođenja plana; prikaz korišćene metodologije i načina odlučivanja; i zaključci strateške procene uticaja. Na primeru prostornih i urbanističkih planova na području opštine Valjevo može da se prikaže opredeljivanje za izradu SPU. Strateška procena urađena je za prostorni plan opštine i radi se za prostorni plan područja posebne namene za slivno područje vodoakumulacije „Stuborovni” i generalni plan Valjeva. Prostornim planom opštine i strateškom procenom toga plana predviđeno je da se SPU radi za planove generalne regulacije za turističke i prostore sa zaštićenim prirodnim


UTVRĐIVANJE OBUHVATA SPU

PREGLED SADRŽAJA I CILJEVA PROSTORNOG PLANA

ODNOS SA DRUGIM PLANOVIMA, STRATEGIJAMA I PROGRAMIMA

PRIKAZ STANJA ŽIVOTNE SREDINE NA PLANSKOM PODRUČJU

IDENTIFIKACIJA PROBLEMA ŽIVOTNE SREDINE NA PLANSKOM PODRUČJU

ODREĐIVANJE CILJEVA SPU I IZBOR INDIKATORA

PRIKAZ VARIJANTNIH REŠENJA − SCENARIJA RAZVOJA

PROCENA UTICAJA NA CILJEVE SPU

PROCENA UTICAJA SEKTORA PLANA I VARIJANTI

POREĐENJE VARIJANTI I OBRAZLOŽENJE IZBORA NAJPOVOLJNIJE UTVRĐIVANJE MERA ZA OGRANIČAVANJE UTICAJA

EVALUACIJA KARAKTERISTIKA I ZNAČAJA UTICAJA NA NIŽIM NIVOIMA PRIKAZ VARIJANTNIH REŠENJA − SCENARIJA RAZVOJA

UTVRĐIVANJE CILJEVA I PROGRAMA MONITORINGA Slika 80. Procedura i metodologija izrade izveštaja o SPU prostornog plana Izvor: Strateška procena uticaja Prostornog plana opštine Valjevo na životnu sredinu, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd

TURIZAM I PROSTOR


ili kulturnim dobrima i osetljivim ekosistemima – za turističko mesto Divčibare, naselja Petnica i Brankovina i turistički prostor manastir Pustinja-Bebića Luka-RebeljVujinovača. Za planove nižeg reda odluka o pristupanju izradi strateške procene donosiće se u skladu sa zakonom o SPU, ako se na planskom području planira dva ili više projekata koji podležu izradi studije o proceni uticaja na životnu sredinu. Kod svih ostalih planova primenjivaće se mere i uslovi zaštite životne sredine utvrđeni u strateškim planovima za područje opštine i u izveštaju SPU za te planove.

3.3. Procedura razmatranja i donošenja plana Na osnovu prethodnih faza procesa prostornog planiranja pristupa se proceduri razmatranja i donošenja plana, koja obuhvata sledeće aktivnosti: stručnu kontrolu radne verzije nacrta plana – ocena usklađenosti plana sa zakonskim i planskim osnovama i dr.; priprema finalne verzije nacrta plana koja podleže verifikaciji pre stavljanja na javni uvid; obavljanje javnog uvida u nacrt plana – javni uvid traje 30 dana za prostorne planove, odnosno od 15 do 30 dana za urbanističke planove, u kom periodu svi zainteresovani mogu da se upoznaju s nacrtom plana, postavljaju pitanja, daju predloge, sugestije ili primedbe na planska rešenja u pisanoj formi, koje razmatra i o njihovom prihvatanju ili neprihvatanju odlučuje komisija organa koji je nadležan za donošenje plana; priprema predloga plana na osnovu prihvaćenih primedaba iz obavljenog javnog uvida u nacrt plana, s predlogom odluke o donošenju plana; razmatranje predloga i donošenje plana; i objavljivanje zakona (za nacionalni prostroni plan), uredbe (za planove koji donosi republička vlada, odnosno pokrajinska skupština), ili odluke (za planove koje donosi skupština grada ili opštine) o donetom planu u službenom javnom glasilu (republički službeni glasnik, odnosno pokrajinski, gradski ili opštinski službeni list). U svim slučajevima kada se radi strateška procena uticaja plana na životnu sredinu javni uvid se obavlja zajedno sa izveštajem o SPU, dok se predlog plana upućuje na razmatranje i donošenje zajedno sa izveštajem o obavljenom javnom uvidu, u nacrt plana izveštajem o SPU i mišljenjima prispelim na taj izveštaj. Kada se radi o razmatranju i donošenju urbanističkog projekta, procedura je unekoliko drugačija. O tom projektu, kojim se razrađuje važeći regulacioni plan, ne obavlja se javni uvid, već javna prezentacija, po pravilu, u trajanju od jednog dana. Po obavljenoj javnoj prezentaciji, opštinska uprava samo potvrđuje da je urbanistički projekat urađen u skladu sa važećim regulacionim planom. Prema važećem zakonskom osnovu za donošenje različitih vrsta prostornih


i urbanističkih planova nadležni su sledeći nivoi upravljanja, i to za: Prostorni plan Republike Srbije (donet zakonom) i strategiju njenog prostornog razvoja – Narodna skupština Republike Srbije; Regionalni prostorni plan – Vlada Republike Srbije za teritoriju središnje Srbije, Skupština autonomne pokrajine Vojvodina za teritoriju Pokrajine i Skupština grada Beograda za metropolitensko područje grada Beograda; Prostorni plan područja posebne namene – Vlada Republike Srbije za teritoriju središnje Srbije i Skupština autonomne pokrajine Vojvodina za teritoriju Pokrajine; Prostorni plan opštine – skupština opštine, i Urbanistički plan – skupština opštine, odnosno skupština grada.

4.

IMPLEMENTACIJA PLANA

4.1. Pojam implementacije Jedno od polazišta planiranja je da izrada i donošenje planova ima smisla samo ako će se oni sprovoditi. To znači da se proces planiranja ne može svesti samo na izradu i donošenje planova i dodelu prava na gradnju, već da između donošenja plana i odluke korisnika/vlasnika/investitora o načinu korišćenja, uređenja i izgradnje prostora postoji skup različitih akcija i aktivnosti, kojima svi nivoi upravljanja mogu da utiču (stimulativno i destimulativno) na ponašanje i odlučivanje korisnika i da prate promene u prostoru i životnoj sredini uzrokovane donetim odlukama. Kada se razmatra implementacija prostornih i urbanističkih planova mogu da se razlikuju dva opšta slučaja: strateški planovi su usmeravajući/indikativni i sprovode se posredno/ indirektno, te se može utvrditi odnos između planskih ciljeva i opšteg okvira i njihovog korišćenja/primene u izradi i koordinaciji drugih planova, strategija i politika, i preko ovih, u donošenju odluka i preduzimanju akcija u prostoru – zbog toga ne može da se govori o implementaciji, već o ostvarivanju strateških planova; i regulacioni planovi su direktivni i sprovode se neposredno/direktno, te se može utvrditi odnos između planskih ciljeva, definisanih sredstava, predviđenih i ostvarenih efekata u prostoru – zbog toga može da se govori o implementaciji regulacionih planova.

TURIZAM I PROSTOR


4.2.

Efikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova

Efikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova u evropskim zemljama s razvijenim sistemom planiranja, odnosno upravljanja i usmeravanja razvoja, obezbeđuje se: koordinacijom prostornih i urbanističkih planova, sektorskih planova, strategija, politika i programa i tehničke dokumentacije; multisektorskim pristupom, tj. primenom kombinacije mera i instrumenata raznih politika prema planskim odlukama, tematskim oblastima i problemima koji se rešavaju; istraživačkom, programskom i institucionalno-organizacionom podrškom i informacionim, monitoring i kontrolnim sistemima o prostoru i životnoj sredini; informisanjem i uspostavljanjem partnerstva/kooperacije na relacijama: javni – privatni sektor; državne – nezavisne institucije i organizacije; nivoi upravljanja – stanovništvo, interesne i ciljne grupe. Efikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova obezbeđuje se: koordinacijom prostornog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije; multisektorskim pristupom primeni mera i instrumenata raznih politika; istraživačkom, programskom i institucionalno-organizacionom podrškom i informacionim, monitoring i kontrolnim sistemima; i informisanjem i uspostavljanjem partnerstva/kooperacije. 4.2.1. Koordinacija prostornog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije 4.2.1.1. Sektorski planski osnov Sektorski planski osnov čine razni sektorski/granski planovi, strategije, politike i programi, koji su od znatnog uticaja na ostvarivanje i primenu prostornih i urbanističkih planova. Uticaji sektorskog planiranja ispoljavaju se direktno ili indirektno, koordinirano ili nekoordinirano u odnosu na prostorne i urbanističke planove. Samo neki od sektorskih planova, strategija, politika i programa imaju prostornu dimenziju, dok je većina manje prostorno određena i njihova usmeravajuća uloga ostvaruje se kriterijumima, principima, pravilima i/ili smernicama.


U našoj praksi veći deo sektorskog planskog osnova nije doveden u vezu s prostorom Srbije, tako da usmeravajuću ulogu iz aspekta korišćenja, organizacije, uređenja i zaštite prostora ostvaruju indirektno ili je uopšte ne ostvaruju, što smanjuje i efikasnost njihove implementacije (primer 28).

Primer 28. Sektorski planski osnov u Srbiji Sektorski planski osnov u Srbiji čine ili će, prema zakonskom osnovu, činiti: strategija (za teritoriju Srbije), planovi i programi (za teritoriju pokrajine i opštine) održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara; osnove zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta (za teritoriju Srbije i za teritoriju opštine) i strategija razvoja poljoprivrede Srbije (doneta 2005); opšte (za teritoriju Srbije, za šumska područja i nacionalne parkove) i posebne osnove (za šume van šumskih područja) i programi (za šume u privatnom vlasništvu) gazdovanja šumama; vodoprivredne osnove (za teritoriju Srbije, doneta 2002. godine i za slivna područja), planovi zaštite voda od zagađivanja i zaštite od poplava (za slivna područja); programi izgradnje, modernizacije i rekonstrukcije saobraćajne infrastrukture (srednjoročni i kratkoročni – za magistralne i regionalne puteve i železničke pruge za teritoriju Srbije i za lokalne puteve za teritoriju opštine); strategija razvoja energetike (za teritoriju Srbije, doneta 2005. godine), programi razvoja energetike (srednjoročni i kratkoročni za tehničko-tehnološke celine u JP „Elektroprivreda Srbije”) i distribucije električne energije (srednjoročni i dvogodišnji za teritoriju opštine); strategija (za teritoriju Srbije, doneta 2006. godine) i programi (za turistička područja) razvoja turizma; program (dugoročan za teritoriju Srbije), akcioni i sanacioni planovi zaštite životne sredine (srednjoročni za teritoriju Srbije, pokrajine i opštine) ; programi zaštite i razvoja prirodnih dobara (srednjoročni i kratkoročni); i dr. Pored navedenih, zakonskim osnovom još uvek nije ustanovljen sektorski planski osnov u domenu: saobraćajne infrastrukture, to jest obaveza izrade strategije integralnog razvoja saobraćaja i saobraćajne infrastrukture; zaštite kulturnog nasleđa, to jest obaveza izrade strategije i srednjoročnih programa zaštite i prezentacije nepokretnih kulturnih dobara i dr.

Strategija razvoja turizma u Republici Srbiji, koju je donela Vlada Republike Srbije 2006. godine, relativno je dovedena u vezu s Prostornim planom Republike Srbije (videti potpoglavlje 3. u poglavlju IV udžbenika). Predstavlja sektorski planski osnov, koji bi, u skladu sa zakonom, trebalo da se razrađuje programima razvoja turizma za turistička područja utvrđena nacionalnim prostornim planom. Nedostatak je što ovom strategijom nije dovoljno sagledan prostorni aspekt razvoja turizma i organizacije turističke ponude u prostoru Republike, već je fokus na što bržem (srednjoročnom) pozicioniranju Srbije kao turističke destinacije na

TURIZAM I PROSTOR


međunarodnom tržištu. U tom kontekstu strateška opredeljenja zasnovana su na parcijalnom sagledavanju ključnih turističkih proizvoda i pojedinih destinacija u prostoru Republike. Stoga su u istu hijerarhijsku ravan dovedene turističke regije – kao što su Stara planina i Golija, sa delovima turističkih regija ili centara – kao što su pojedine celine u turističkim centrima (Palić u Subotici), naselja u turističkoj regiji (Veliko Gradište u turističkoj regiji Đerdap), ili na ruralnom području turističke zone (Guča u Zapadnoj turističkoj zoni). Zakonskim osnovom predviđeno je da se program integralnog razvoja turizma radi za turističko područje (regiju) i da ga donose lokalni nivoi upravljanja. Predviđeno je da ti programi predstavljaju osnov za korišćenje sredstava republičkog budžeta za sufinansiranje: potrebnih prostornih i/ili urbanističkih planova i planova razvoja turizma; infrastrukturnog opremanja područja, turističko-rekreativne infrastrukture i javnih sadržaja turističke ponude; zaštite životne sredine, prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa; kompletiranja, unapređenja i intenziviranja korišćenja postojeće turističke ponude i promociju turističkog područja. Problem se javlja usled primene pojedinih novih sektorskih planskih instrumenata – kao što su tzv. “master“ planovi (videti inertnet sajt: www.minttu.sr.gov.yu), koji nisu situirani u zakonskom osnovu o turizmu, tako da im se ne zna: sadržaj, metodologija izrade, procedura razmatranja i uključivanja javnosti, obaveze njihovog usklađivanja sa prostornim i ostalim sektorskim planskim osnovom, niti nadležnosti u pogledu njihovog donošenja i sprovođenja. 4.2.1.2. Tehnička dokumentacija Sa stanovišta zaštite, rezervisanja i izgradnje prostora značajan je odnos prostornog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije za izgradnju objekata. Tehničkom dokumentacijom utvrđuje se koncepcija, uslovi i način izgradnje i održavanja objekta. Osnovne vrste i sadržaj tehničke dokumentacije su sledeće: prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom – koja sadrži: podatke o makrolokaciji, opštu dispoziciju i tehničko-tehnološku koncepciju objekta; način obezbeđenja infrastrukture; moguće varijante prostornih i tehničkih rešenja sa stanovišta funkcionalnosti, racionalnosti i uklapanja u prostor; procenu uticaja i mere zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i dr.; studija opravdanosti s idejnim projektom – koja sadrži: podatke o lokaciji, namenu, položaj i idejno rešenje objekta; tehničko-tehnološke i ekploatacione karakteristike objekta; preliminaran proračun stabilnosti i sigurnosti objekta; mere zaštite životne sredine; idejno rešenje infrastrukture; predviđenu investicionu vrednost objekta; vrednovanje varijanti tehničkih


rešenja objekta (sa stanovišta svojstava lokacije, funkcionalnosti i stabilnosti, procene uticaja na životnu sredinu, prirodna i kulturna dobra, racionalnosti izgradnje i eksploatacije itd.) i dr.; glavni projekat za izgradnju objekta – koji sadrži: podatke o izvršenim geodetskim, geotehničkim i drugim radovima; razradu tehničko-tehnoloških karakteristika objekta s opremom i instalacijama; proračun konstrukcija, stabilnosti i sigurnosti objekta; tehničko rešenje infrastrukture s načinom priključenja na spoljašnju mrežu; rešenje uređenja slobodnih površina; predmet i predračun radova i dr.; izvođački projekat – radi se, po potrebi, za razradu glavnog projekta nedostajućim detaljima za izvođenje radova; i projekat izvedenog objekta – radi se kao izmena i dopuna glavnog projekta, kada je u toku izvođenja radova došlo do odstupanja od glavnog projekta, ili umesto glavnog projekta za objekte podignute bez odobrenja za izgradnju. Tehničkom dokumentacijom utvrđuje se koncepcija, uslovi i način izgradnje i održavanja objekta. Osnovne vrste tehničke dokumentacije jesu: prethodna studija opravdanosti sa generalnim projektom, studija opravdannosti sa idejnim projektom, i glavni projekat. Prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom radi se za objekte za koje odobrenje za gradnju izdaje nadležno ministarstvo, i to za: transevropske, magistralne i regionalne infrastrukturne sisteme i objekte; visoke brane i akumulacije; nuklearne objekte; pojedine industrijske objekte čiji tehnološki procesi mogu da imaju negativne uticaje na životnu sredinu (hemijska industrija, metalurgija, prerade kože, krzna, kaučuka i dr.); i za sve objekte u zaštićenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i nacionalnog značaja i u njihovoj zoni zaštite – kao što su dobra upisana na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa, prirodna dobra upisana na Ramsarsku ili MAB listu, nacionalni parkovi, prirodna i kulturna dobra od izuzetnog značaja. U poslednju grupu svrstavaju se svi turistički objekti i turističko-rekreativna infrastruktura u zaštićenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i izuzetnog značaja. Generalni projekat razrađuje se idejnim i glavnim projektom. Za sve ostale objekte radi se: studija opravdanosti s idejnim projektom – na osnovu koje se dobija odobrenje za gradnju, i

TURIZAM I PROSTOR


glavni projekat – na osnovu koga se dobija potvrda o početku izvođenja radova, to jest na osnovu koga se gradi objekat. Procena uticaja na životnu sredinu radi se za projekte koji se nalaze na listi projekata za koje je obavezna procena uticaja, ili na listi projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu (Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu, 2005). Na Listi projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu navedeni su projekti za: sve turističke objekte u zaštićenom prostoru prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra (bez obzira na njihovu kategoriju), i skijališta, marine, turistička naselja i hotelske komplekse, tematske parkove i kampove, zavisno od površine koju zauzimaju i predviđenog kapaciteta. Procena uticaja (tj. studija o proceni uticaja) predstavlja sastavni deo tehničke dokumentacije za dobijanje odobrenja za gradnju, ili za početak izvođenja radova. 4.2.1.3. Koordinacija planskog osnova i tehničke dokumentacije U planskim sistemima evropskih zemalja uspostavljena je hijerarhija (formalnog ili neformalnog tipa) planskog osnova i mehanizmi i procedure usklađivanja i koordinacije prostornog i sektorskog planiranja i tehničke dokumentacije. To znači da su okviri (koncepcija, generalna rešenja i smernice) za razvoj i uređenje prostora utvrđeni na nacionalnom nivou obavezujući za sektorski planski osnov na istom nivou planiranja i da se razrađuju na regionalnom i lokalnom nivou prostornog i sektorskog planiranja i odgovarajućom tehničkom dokumentacijom. Isti je odnos i između regionalnog i lokalnog nivoa planiranja. Ustanovljenim mehanizmima i procedurama obezbeđuje se i suprotan smer akcija u procesu usklađivanja – od lokalnog ka višim nivoima planiranja. U tom procesu regionalni nivo planiranja ima presudnu ulogu za horizontalnu (među lokalnim zajednicama i sektorima) i vertikalnu koordinaciju (među nivoima planiranja). Koordinacija prostornog i sektorskog planiranja i tehničke dokumentacije uspostavlja se zakonskim osnovom, a sprovođenje obezbeđuje institucionalno-organizacionim aranžmanima. Zakonskim osnovom u Srbiji uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanističkih planova, ali je izostalo uspostavljanje odnosa prostornih i urbanističkih planova sa sektorskim planskim osnovom i tehničkom dokumentacijom, kao i mehanizama i procedura za njihovu koordinaciju i integraciju. Primena instrumenata politike zaštite životne sredine – strateške i procene uticaja na životnu sredinu imaće indirektan uticaj na uspostavljanje koordinacije planskog osnova i tehničke dokumentacije (slika 81).


Uloga SEA/SPU i EIA/PU u procesu planiranja

Predlog prostornog ili generalnog plana, sektorska strategija ili plan

Strateška procena životne sredine – SEA/SPU

Usvajanje predloga plana

Pravila zaštite životne sredine

Predlog razvojnog programa ili projekta (tehničke dokumentacije)

Procena uticaja projekta na životnu sredinu – EIA/PU

Izdavanje odobrenja za izgradnju

Regulacioni plan Urbanistički projekat

Slika 81. Uloga instrumenata politike zaštite životne sredine u procesu planiranja i projektovanja

Objašnjenja: SEA (strategic impact assessment) = SPU (strateška procena uticaja planskih odluka na životnu sredinu); EIA (environmental impact assessment) = PU (procena uticaja projekta na životnu sredinu)

U našoj praksi planiranja uspostavljena je koordinacija neformalnog tipa u procesu prostornog i sektorskog planiranja u domenu vodoprivrede, šumarstva i zaštite prirodnih dobara. Taj tip koordinacije uspostavljen je i sa nekim drugim sektorima (saobraćajna, energetska i telekomunikaciona infrastruktura i turizam), ali se otežano odvija usled nerazvijenosti pojedinih sektorskih planskih osnova, koje su uglavnom redukovane na kratkoročne programe gradnje (rekonstrukcije, modernizacije i sl.), tehničku dokumentaciju ili nedovoljno situirane planske instrumente (primer master plana u turizmu). Jedno od pitanja kome kod nas nije posvećivana adekvatna pažnja jeste izučavanje, ispitivanje i ustanovljavanje investicionih kriterijuma na svim nivoima planiranja, programiranja i projektovanja. Za primenu analize i ocene opravdanosti u prostornom, urbanističkom i sektorskom planiranju i projektovanju neophodna su istraživanja u pravcu: (i) integracije planskog i investicionog ciklusa; (ii) uključivanja socijalnih, prostornih i ekoloških uticaja u analizu i ocenu opravdanosti; i (iii) unapređenja i usklađivanja metodologije ocene opravdanosti po pojedinim vrstama planiranja i projektovanja i u odnosu na procenu uticaja na životnu sredinu (videti više: Maksin-Mićić, Spasić, 2004).

TURIZAM I PROSTOR


Time bi se obezbedila pouzdana osnova za donošenje planskih i investicionih odluka i za monitoring njihove primene post-investicionim analizama i postprojektnim analizama uticaja na životnu sredinu.

4.2.2. Multisektorski pristup primeni mera i instrumenata politika Multisektorski pristup obezbeđuje se različitim kombinacijama – paketima stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata sektorskih politika, uz podršku drugih politika (primer 29, primer 82), u prvom redu: zemljišne politike – formiranjem zemljišnih banaka u javnom/državnom vlasništvu i instrumentima kojima se utiče na strukturu vlasništva nad zemljištem; i opšteekonomske politike – instrumentima finansijske i fiskalne politike. Multisektorski pristup implementaciji planskog osnova obezbeđuje se primenom različitih kombinacija/paketa stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata sektorskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politika, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblastima (zaštita, turizam i dr.) i ključnim problemima implementacije. U našem planskom sistemu potpuno je zapostavljen multisektorski pristup implementaciji planskih odluka. Pored nedovoljne, ili odsustva, koordinacije procesa prostornog i sektorskog planiranja, jedan od ključnih problema implementacije prostornih i urbanističkih planova predstavlja potpuno odsustvo značajne podrške mera i instrumenata zemljišne, opšteekonomske i drugih politika.


Primer 29. Multisektorski pristup zaštiti i rezervisanju prostora u evropskim zemljama Efikasna zaštita otvorenih prostora u Holandiji obezbeđuje se paketom mera i instrumenata politike prostornog planiranja, zaštite prirode, upravljanja vodama i regionalne politike (razvojem manjih gradova u zoni uticaja velikih urbanih centara), uz podršku instrumenata zemljišne politike (Europe 2000+, 1994). Gradske uprave obezbeđuju oko 80% zemljišta rezervisanog za planirani razvoj, tako da je nepoznata spekulacija zemljištem. Radi zaštite otvorenih prostora i usmeravanja stambene izgradnje u naselja predviđena za razvoj, država obezbeđuje lokalnim upravama „lokacione subvencije” kojima pokriva razliku u ceni između skupljeg, urbanog i jeftinijeg, poljoprivrednog zemljišta (Faludi, 1994). Holandski ministar za prostorno planiranje pokrenuo je 1995. godine široko vođenu javnu diskusiju o uspešnosti politike zaštite otvorenog prostora tzv. “Green Haert”–a, okruženog amsterdamskom i roterdamskom konurbacijom. Pored oprečnih mišljenja, prevagnuo je značaj koji ovaj otvoreni prostor ima za lokalne zajednice i javnost (kao predeo i rekreativni prostor), te je, uz izvesne modifikacije, podržana politika njegove zaštite. Modifikacije su bile neophodne radi očuvanja poljoprivredne proizvodnje i predela Green Haert–a. Osnovni problem koji se sada rešava u zaštiti otvorenog prostora prouzrokovan je enormnim porastom cene poljoprivrednog zemljišta, zbog velikog značaja tog prostora i potražnje developera i interesnih grupa za novim lokacijama za izgradnju. Time je farmerima otežano proširenje poljoprivrednog poseda i povećanje poljoprivredne proizvodnje. Iako nerado, farmeri se postepeno opredeljuju za prodaju skupljeg i kupovinu većih površina jeftinijeg poljoprivrednog zemljišta u drugim delovima Holandije i u susednim zemljama (Faludi, Valk, Lorzing, 1996).

4.2.2.1. Zemljišna politika Država formira zemljišne banke radi: zaštite strateških resursa i prirodnog nasleđa, kada zemljište ostaje u javnom vlasništvu; implementacije planirane namene rezervisanih prostora, kada zemljište može da ostane u javnom vlasništvu i da se, posle servisiranja (uređenja), ponudi u zakup, rentira, ili stavi na tržište; i sprečavanja spekulacije zemljištem.

TURIZAM I PROSTOR


Učešće javnog vlasništva nad zemljištem znatno varira, od preko 80% u Kanadi do oko 8% u V. Britaniji. U zemljišnim bankama na nacionalnom i regionalnom nivou upravljanja dominantno je zastupljeno šumsko i zemljište zaštićenih obala i prirodnog nasleđa, a manje poljoprivredno zemljište. Na lokalnom nivou upravljanja dominantno je učešće građevinskog zemljišta, a manje poljoprivrednog, šumskog i zemljišta zaštićenog prirodnog nasleđa (Mather, 1986). Osnovni instrumenti zemljišne politike koje koriste svi nivoi upravljanja za formiranje zemljišnih banaka jesu: akvizicija po dogovoru; eksproprijacija ili prinudna kupovina; i pravo preče kupovine. Za razliku od akvizicije, druga dva instrumenta zasnivaju se na važećoj tržišnoj ceni, bez uključivanja povećane vrednosti zemljišta. Eksproprijacija i pravo preče kupovine koriste se u slučajevima kada: (i) u prethodnom postupku nije postignuta akvizicija po dogovoru, a vlasnik nije u mogućnosti, ili nema interesa da u predviđenom roku privede zemljište planiranoj nameni; i (ii) vlasnik ne koristi zemljište na planirani način, ili ne realizuje obaveze koje je preuzeo po aranžmanu o zaštiti i rezervisanju prostora s državom. U većini zemalja se eksproprijacija i pravo preče kupovine sve ređe koriste, kao vremenski dugotrajni i politički rizični procesi. Sa stanovišta zaštite prostora značajnu ulogu ima akvizicija po dogovoru i upravljanje zaštićenim zemljištem od strane dobrovoljnih grupa, a rezervisanim prostorom od strane developera. Skoro 35% teritorije Srbije15 u vlasništvu je države, tako da su sa stanovišta implementacije planskog osnova obezbeđeni povoljniji uslovi nego u nekim evropskim zemljama (npr. u V. Britaniji). Povoljan obim i strukturu državnog zemljišta nije pratila celovita zemljišna politika na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja. Posle izvršene nacionalizacije zemljišta i objekata (1958. godine), već skoro pola veka u primeni su samo dva instrumenta zemljišne politike: eksproprijacija i pravo preče kupovine. Akvizicija po dogovoru nije ustanovljena, ali ni onemogućena kada je reč o objektima i zemljištu u privatnom vlasništvu. I pored toga, nema primera da je u proteklom periodu korišćena od strane nekog nivoa upravljanja za formiranje zemljišnih banaka. Kako je procedura eksproprijacije vremenski i finansijski zahtevna, to se ovaj instrument ne primenjuje organizovano za blagovremeno rezervisanje prostora, već neposredno pred realizaciju planirane namene. Usled toga je sve raširenija spekulacija zemljištem i neplanska izgradnja objekata na zemljištu koje je planskim osnovom rezervisano za neku namenu.

15 Prema podacima iz Planske i analitičko-dokumentacione osnove Prostornog plana Republike Srbije (1996), zemljište u državnom vlasništvu na teritoriji Srbije ima sledeću strukturu korišćenja: 14,7% poljoprivredno, 13,5 šumsko i skoro 8% građevinsko zemljište.


4.2.2.2. Opšteekonomska politika Podrška instrumenata finansijske politike obezbeđuje se na relaciji: viši – niži nivo upravljanja, i javni – privatni sektor. Nacionalni nivo upravljanja obezbeđuje posebne fondove, kojima se sredstva distribuiraju: direktno – za finansiranje i investicije u korišćenje i zaštitu prostora, preko posebni nacionalnih i regionalnih agencija i organizacija; i indirektno – prema principu „podele troškova”, dotacijama i kreditiranjem lokalnog nivoa upravljanja za investicije u zaštitu, rezervisanje i uređenje prostora. Mac Nulty (2002) zastupa stav da je razvoj turizma fragmentiran, tako da je neophodno da država/javni sektor planira, upravlja i investira u kreiranje opšteg okvira turističke ponude koji će biti atraktivan za investicije privatnog sektora. Iskustva Irske u razvoju turizma, jednoj od vodećih privrednih delatnosti te zemlje, jesu da javni sektor treba da obezbeđuje direktne i indirektne investicije za: formulisanje politike razvoja turizma i marketing turističkog proizvoda, razvoj infrastrukture, iniciranje investicija privatnog sektora u turističke i rekreativne sadržaje ponude u prostoru, kontrolu kvaliteta turističkog proizvoda i trening/ edukaciju. Na relaciji javni – privatni sektor svi nivoi upravljanja kombinuju i garantuju korišćenje kompenzacija za štete, dotacija, subvencija, premija i povoljnih kredita za investicije u zaštitu prostora vlasnicima zemljišta u zaštićenim područjima, pod uslovom da se zemljište koristi u skladu s planiranom namenom i da se primenjuju predviđene mere zaštite. Za zaštićene prostore se, po posebnim programima/ planovima upravljanja (“management plan/programe”), primenjuju ugovorni i/ili dogovorni aranžmani između države i privatnih vlasnika ili zakupaca. Aranžmani su višegodišnji i stimulišući za kooperativne (godišnje premije), odnosno destimulišući za nekooperativne vlasnike (prinudni otkup zemljišta). Ovi instrumenti bolje su prihvaćeni od vlasnika u nedovoljno razvijenim/marginalizovanim područjima, dok u razvijenim turističkim područjima i peri-urbanim zonama vlasnici imaju znatno veće zahteve i traže dodatne garancije od države. Veća efikasnost primene planskog osnova postiže se kombinacijom finansijskih i fiskalnih instrumenata. Raširena je primena taksa/naknada za korišćenje prirodnih resursa (u prvom redu voda), prirode i predela, koje su diferencirane prema troškovima zaštite resursa i prirode. Preferencijalnim poreskim instrumentima obezbeđuje se: (i) oslobađanje od poreza na nasleđe, ako se korišćenjem zemljišta čuvaju prirodne vrednosti ili resursi; i (ii) umanjenje poreza (na prihod i dobit) i poreske osnovice za ulaganja u zaštitu prostora (Maksin-Mićić, 2000).

TURIZAM I PROSTOR


U našoj praksi stimulativni i destimulativni instrumenti finansijske i fiskalne politike u funkciji sprovođenja zaštite, rezervisanja i uređenja prostora nisu ustanovljeni na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja. Parafiskalni instrumenti u direktnoj ili indirektnoj vezi s korišćenjem prostora su naknade i takse za korišćenje prirodnih resursa, prirodnog nasleđa (naknada za korišćenje prirodnih vrednosti), građevinskog zemljišta i pojedinih infrastrukturnih sistema (puteva i vodoprivrednih sistema). Jedino je naknada za promenu namene poljoprivrednog u građevinsko zemljište predviđena kao destimulativna. Osnovni nedostatak sistema naknada i taksa je što nije zasnovan na stvarnim investicionim i troškovima eksploatacije i zaštite prirodnih i stvorenih resursa i nasleđa. Isto se odnosi na cene komunalnih usluga koje još uvek nisu ekonomske, već depresirane, tako da nemaju ni indirektnog uticaja na racionalno korišćenje, zaštitu i rezervisanje prostora. Kada je reč o sredstvima od naknada za korišćenje prirodnog nasleđa, zakonom o zaštiti životne sredine (2004) utvrđeno je da predstavljaju prihod republičkog (60%) i opštinskog budžeta (40%). Nije jasno da li i kako se ostvaruje i kontroliše reinvestiranje, bar dela, tih sredstava u zaštitu i prezentaciju prirodnog nasleđa i poboljšanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva u zaštićenom prostoru. Oblici državne pomoći aktiviranju i intenziviranju razvoja turizma na planiranim, odnosno razvijenim turističkim područjima i centrima mogu predstavljati kombinaciju mera i instrumenata više politika (Milijić, Dabić, 2004), i to: finansijske politike – subvencije, povoljne kamatne stope na dugoročne kredite, učešće akcijskog kapitala, direktne investicije za izgradnju saobraćajne, vodoprivredne i druge infrastrukture, javnih objekata (npr. u zdravstvu) i za inicijalni razvoj komercijalnih sadržaja uz koncesije, specijalne garancije stranim investitorima i dr.; fiskalne politike – izuzeće od sistema direktnih poreza na određeni period, olakšice na indirektan porez i dr.; i zemljišne politike – pribavljanje rezervisanog zemljišta u javno/državno vlasništvo, njegovo infrastrukturno opremanje i uređenje, radi ponude u zakup ili stavljanja u promet za razvoj turističke ponude. U ovom pravcu usmerene su prve, sektorske aktivnosti na republičkom nivou upravljanja, bar kada je reč o merama i instrumentima finansijske politike. Godišnjim programima ministarstva nadležnog za turizam obezbeđuju se bespovratna (javnom sektoru na lokalnom nivou upravljanja) i kreditna sredstva (privatnom sektoru, pod povoljnim uslovima), kao i subvencije (javnom i privatnom sektoru, do 50% investicione vrednosti) za investicije u razvoj, uređenje i zaštitu prioritetnih turističkih destinacija (videti više: Program rasporeda i korišćenja sredstava za razvoj infrastrukture u turizmu za 2006. godinu; Uredbu o utvrđivanju kriterijuma, bližih uslova i namene korišćenja sredstava za subvencije u turizmu u 2006. godini). Problem je što bi za veću efikasnost upravljanja i usmeravanja razvoja prioritetnih (turističkih i drugih) područja


trebalo obezbediti koordinaciju i integrisanje aktivnosti više sektora (u turizmu, zaštiti prirodnog nasleđa i životne sredine, saobraćaju, vodoprivredi i dr.). 4.2.3. Programska i institucionalno-organizaciona podrška 4.2.3.1. Programska podrška U zemljama s većim opsegom planskog sistema, to jest razvijenijim mehanizmima integracije i koordinacije planova i politika, nacionalni i regionalni prostorni i sektorski planski osnov sadrži programske elemente, ili ih prate programi primene. Programima primene planskog osnova obezbeđuje se finansijska, administrativna i druge podrške planskoj implementaciji na različitim nivoima upravljanja, u prvom redu za planirane aktivnosti u javnom sektoru. Za Leander (pokrajinu) u Nemačkoj radi se strateški prostorni plan i program razvoja i korišćenja prostora. U Francuskoj regionalni prostorni plan prati poseban ugovor/sporazum između države i regiona o obezbeđenju sredstava i instrumenata za implementaciju plana (EU compendium of spatial planing systems and policies, 1997). Posebni programi razvoja, upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblastima zaštite i rezervisanja prostora koordinirani su i sinhronizovani s postojećim sektorskim programima i razvojnim shemama resornih organa na nacionalnom i regionalnom nivou. Time se obezbeđuje neophodna stručna, finansijska i informatička pomoć lokalnim zajednicama i lokalnom nivou upravljanja, kao i nezavisnim agencijama, developerima ili dobrovoljnim grupama za realizaciju različitih programa za zaštićene, rezervisane ili turistički atraktivne prostore (primer 30).

Primer 30. Programska i institucionalno-organizaciona podrška razvoju turizma na planinskim područjima Evropske unije Za održivi razvoj planinskih područja od suštinskog značaja su institucionalni aranžmani na svim nivoima upravljanja. Na nivou međunarodnih organizacija (UNEP, WTO, UNESCO i dr.) definisani su programi u vidu preporuka i ključnih aktivnosti za promociju turizma, naročito turističkih prostora sa celogodišnjom ponudom na planinskim područjima, koji bi trebalo da se primenjuju preko strukturnih fondova EU i na nacionalnim nivoima upravljanja. Preporuka je da se aktivnosti nacionalnog nivoa upravljanja za održiv razvoj turizma na planinskim područjima zasnivaju na: najuspešnijim primerima iz prakse, koordinaciji svih relevantnih aktera razvoja, usmeravanju razvojnih fondova u profitabilne programe održivog razvoja turizma, uspostavljanju sistema upravljanja i kontrole razvoja turizma i zaštite prirode i životne sredine na planinskim područjima i dr. (Milijić, Dabić, 2004).

TURIZAM I PROSTOR


Zakonskim osnovom u Srbiji nisu ustanovljeni programi primene planskog osnova, niti programi upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblastima zaštite i rezervisanja prostora i obaveze njihove koordinacije, već sektorski programi razvoja (npr. u turizmu i zaštiti prirodnog nasleđa). Parcijalni sektorski programi razvoja ne mogu efikasno da se sprovode bez kooperacije ostalih sektora i bez odgovarajuće podrške mera i instrumenata raznih politika. Postavlja se pitanje da li je za aktiviranje ili intenziviranje razvoja turističkog područja i centra dovoljno uraditi prostorni i urbanistički plan i program razvoja turizma i obezbediti sufinansiranje realizacije turističke infrastrukture i smeštajnih kapaciteta, sportsko-rekreativnih i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru. Kako obezbediti kvalitetne saobraćajne veze turističkog područja i centra s okruženjem i emitivnim područjima bez kvalitetne saobraćajne infrastrukture, a kako izgradnju i povećanje kvaliteta smeštajnih kapaciteta i komplementarnih sadržaja bez dovoljnih količina vode za piće, rešenog prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, upravljanja i tretmana komunalnog otpada, pouzdanog i kvalitetnog snabdevanja električnom energijom? Drugim rečima, bez programske i međusektorske (finansijske) podrške na nacionalnom i lokalnom nivou upravljanja za realizaciju planiranih infrastrukturnih sistema, javnih objekata i uređenje prostora turističkog područja ili centra, ne može da se aktivira, niti intenzivira razvoj turizma. 4.2.3.2. Institucionalno-organizaciona podrška Institucionalno-organizacioni aranžmani u razvijenim zemljama imaju: jasno razgraničene nadležnosti među sektorima i nivoima upravlja nja, koji su relativno autonomni u svom radu, i specificirane obaveze horizontalne i vertikalne koordinacije i integracije. Najznačajnija uloga nacionalnog nivoa upravljanja je odgovornost za: postupke i mehanizme međusektorske koordinacije i integracije; kooperaciju među nivoima upravljanja; podršku zemljišne, fiskalne i finansijske politike na zaštiti, rezervisanju i uređenju prostora; i uspostavljanje javno-privatnih aranžmana i mehanizama podsticanja učešća (ulaganja) privatnog sektora. I pored značajnog stepena autonomije regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja u donošenju i implementaciji planskih odluka, nacionalni nivo zadržava uticaj putem supervizije i rezervnih moći.


U svim evropskim zemljama ispoljena je tendencija jačanja regionalnog nivoa upravljanja. Na regionalnom nivou upravljanja najčešće se: obavlja distribucija finansijske podrške nacionalnih i strukturnih fondova EU lokalnim zajednicama i pojedinim (zaštićenim) područjima; odvija međusektorska koordinacija, kako u vertikalnoj koordinaciji aktivnosti lokalnog i nacionalnog nivoa upravljanja, tako i u horizontalnoj koordinaciji među lokalnim nivoima upravljanja u korišćenju i zaštiti prostora. Lokalni nivo upravljanja najznačajniji je za efikasnu implementaciju prostornih i urbanističkih planova, jer se na ovom nivou: neposredno primenjuju i formulišu mere i instrumenti raznih politika; formira i održava informacioni i monitoring sistem o prostoru i životnoj sredini; obezbeđuje efikasnost kontrolnog sistema korišćenja, zaštite i izgradnje prostora; i obezbeđuje informisanje javnosti i uspostavlja neposredna komunikacija i uključivanje korisnika prostora u planski proces, posebno u implementaciji planskih odluka. Problem horizontalne koordinacije najčešće se rešava međuresornim i savetodavnim telima i posebnim državnim ili nezavisnim agencijama za značajne tematske oblasti, kao što su prostorno planiranje i zaštita životne sredine. Ove agencije objedinjuju funkcije upravljanja više resora za pojedina zaštićena područja (prirodnog i kulturnog nasleđa, turistička područja i dr.) i prirodne resurse na nacionalnom i regionalnom nivou. Među ključne probleme neuspešnosti institucionalno-organizacionih aranžmana u Srbiji ubrajaju se: neraščišćene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja; neustanovljavanje regionalnog nivoa upravljanja; odsustvo koordinacije među sektorima i nivoima upravljanja; i nedovoljna kooperacija s privatnim sektorom. Institucionalno-organizacioni aranžmani, uključujući i paradržavne organizacije (javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije – direkcije, agencije i fondove), u uslovima neformalizovane i neoperacionalizovane koordinacije i kooperacije doprinose intenzifikaciji, umesto relativizaciji, brojnih konfliktnih interesa u korišćenju, zaštiti i izgradnji prostora, što povećava neefikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova (primer 31).

TURIZAM I PROSTOR


Primer 31. Institucionalno-organizacioni aranžman za nacionalni park na planinskom području Srbije Na području Nacionalnog parka Kopaonik u vlasništvu države je skoro 93% zemljišta, što je daleko iznad proseka nacionalnih parkova u evropskim zemljama. Na državnom zemljištu ima više titulara svojine: dve opštine (Raška i Brus za najveći deo građevinskog zemljišta), javno preduzeće za upravljanje Nacionalnim parkom (za šumsko zemljište, skijaške staze i mali deo građevinskog zemljišta), republička javna preduzeća (Javno preduzeće „Putevi Srbije” i Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije” za građevinsko i zemljište u redovnoj upotrebi regionalnih puteva i elektroenergetske mreže i objekata, Javno preduzeće „Skijališta Srbije” za javne površine žičara), dok je holding kompanija „Generalexport” najznačajniji korisnik građevinskog zemljišta. Neusklađena i nedorečena raspodela nadležnosti, u prvom redu među titularima svojine nad zemljištem u državnom vlasništvu, bez adresiranih obaveza i odgovornosti za sprovođenje mera zaštite prostora, prirode i životne sredine, u situaciji konfliktnih interesa postaje kočnica za uspostavljanje odgovarajuće organizacije i koordinacije upravljanja zaštićenim područjem. Jedan od primera je korišćenje livada i šumskih proseka u državnom vlasništvu, čiji je titular JP „Nacionalni park Kopaonik”, dok je sezonski korisnik za potrebe skijaških staza bila holding kompanija „Generalexport” do 2006. godine. Korisnik je obavezan da plaća naknadu za korišćenje prirodnog dobra nadležnom javnom preduzeću, a za neizvršenje te obaveze nije do sada snosio sankcije. Izostalo je propisivanje obaveze reinvestiranja dela ostvarenog prihoda (na ime naknada i taksa) i dobiti (od pružanja turističkih i komercijalnih usluga) u uređenje prostora i zaštitu i prezentaciju prirodnih i kulturnih dobara. Jedino JP „Nacionalni park Kopaonik” ima obavezu da sredstva od naknada (za korišćenje prirodnog dobra i šuma, ulaznica i mandatnih kazni) reinvestira u zaštitu, razvoj i uređenje parka. Sredstva ostalih titulara svojine i korisnika zemljišta, prirodnih i javnih dobara u državnoj svojini distribuiraju se van područja Nacionalnog parka, na lokalnom i regionalnom nivou (u urbanim centrima u kojima se nalaze sedišta pojedinih kompanija i preduzeća). Sredstvima prikupljenim od naknada za građevinsko zemljište (čija je tržišna cena poslednjih nekoliko godina na nivou cene građevinskog zemljišta u zoni Knez Mihajlove ulice u Beogradu), od boravišne i komunalne takse raspolažu opštine (u prvom redu Opština Raška), opštinske direkcije i javna preduzeća, koje ih usmeravaju u investicije na teritoriji opštine, van područja parka i naselja u njegovoj zaštitnoj zoni. Republika obezbeđuje finansijsku podršku za zaštitu nacionalnih parkova u visini od oko 2% ukupno potrebnih sredstava na godišnjem nivou, što bi bilo dovoljno kada bi se u zaštitu prirodnih vrednosti i životne sredine reinvestirala sredstva iz ostalih izvora.


4.2.4. Informacioni i monitoring sistemi o prostoru Za proces prostornog planiranja, a naročito za implementaciju planskih odluka u svetu su razvijene podrške informacionog, monitoring i kontrolnog sistema korišćenja, zaštite i izgradnje prostora. Informacioni, monitoring i kontrolni sistemi zaštite, uređenja i izgradnje prostora uspostavljeni su i razvijaju se u funkciji procesa prostornog planiranja, naročito implementacije i reevaluacije planskih odluka. U Srbiji nije na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja uspostavljen informacioni i monitoring sistem o prostoru. Na nacionalnom nivou nije ustanovljen ni sistem indikatora o prostoru, koji bi predstavljao okvir za dalju razradu i definisanje setova ključnih indikatora za izradu i monitoring implementacije prostornih (regiona, opština i područja posebne namene) i urbanističkih planova. Bilo je parcijalnih pokušaja pojedinih gradskih uprava, koje su formirale i razvile svoje, međusobno nekompatibilne informacione sisteme o urbanom prostoru (Subotica, Nova i Stara Pazova, Novi Sad, Inđija i dr.), ali to nisu iskoristile i za formiranje monitoring sistema. U odsustvu informacionog i monitoring sistema o prostoru, kao i elementarnih evidencija s osnovnim informacijama i indikatorima o važećim planskim osnovama na nacionalnom i lokalnom nivou, ne može se imati predstava o stepenu i kvalitetu pokrivenosti prostora planskim osnovom. Ako nema dovoljno informacija šta je urađeno, odnosno koje i kakve planske odluke su donete, jasno je da se ne mogu imati ni informacije kako se one sprovode. To znači da nije obezbeđen jedan od osnovnih preduslova za stabilan i efikasan kontrolni sistem implementacije planskih odluka o korišćenju, zaštiti i izgradnji prostora. 4.2.4.1. Informacioni sistemi Informacioni sistemi o prostoru omogućavaju brzu i kvalitetnu izradu scenarija o mogućim namenama prostora u budućnosti, tako da se posledice planskih ciljeva i rešenja mogu jednostavno predočiti različitim donosiocima odluka o korišćenju i izgradnji prostora (nivoima upravljanja, preduzećima, developerima, građanima i dr.). Time se podstiče povećanje: brzine i fleksibilnosti planskog procesa; participacije aktera u definisanju planskih ciljeva i utvrđivanju planskih opcija i rešenja; i efikasnosti praćenja promena u prostoru i njihove usklađenosti s planskim odlukama, odnosno utvrđivanja stepena ostvarivanja planskih ciljeva i rešenja.

TURIZAM I PROSTOR


Informacioni sistemi o prostoru značajni su za funkcionisanje monitoring sistema i efikasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanističkih planova. Dosadašnja iskustva ukazuju da geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju najpovoljnije oruđe za prikupljanje i obradu informacija o promenama, pojavama i procesima u prostoru. Ažurnost informacija o promenama u korišćenju prostora pruža nivoima upravljanja dovoljno manevarskog prostora da na korisnike i vlasnike zemljišta deluju stimulativno ili restriktivno u obezbeđenju implementacije planskih odluka, to jest privođenju prostora planiranoj nameni.

Geografski informacioni sistemi (GIS)

U drugoj polovini 20. veka, prateći trend globalnog razvoja, naglo se povećalo korišćenje podataka o prostoru, radi istraživanja i planiranja razvoja teritorija. Mapiranje i analiza globalnih podataka o prostornom sistemu zahtevalo je dosta vremena, ljudskih i tehničko-tehnoloških resursa, a kao proizvod dobijane su ogromne količine podataka, nepodesne za skladištenje, čuvanje i korišćenje. Da bi se zadovoljili zahtevi za skraćivanjem vremena prikupljanja, skladištenja, obrade (analize) i publikovanja (sinteze), tražila su se sredstva za manipulaciju velikim brojem prostornih podataka. Kao odgovor na te zahteve, stručnjaci različitih profila, upotrebom principa informatičkih tehnologija (koje su tek bile u razvoju 60-ih i 70-ih godina 20. veka), razvili su geografski informacioni sistem – GIS. Jedna od prihvaćenih definicija jeste da je GIS skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sveta za određene namene. Postoji još nekoliko alternativnih definicija GIS-a, zasnovanih na prostornim bazama podataka ili organizacionim aspektima, da je to: „sistem baza podataka u kojem je većina podataka prostorno indeksirana i nad kojima se upravlja nizom postupaka da bi odgovorili na upite o prostornim entitetima koji se nalaze u bazama” (prema: Smith et al. 1987; u: Peter, 2006); ili „sistem podrške u odlučivanju koji obuhvata integraciju prostorno referenciranih podataka u okruženje za rešavanje problema” (prema: Cowen 1988; videti više: Peter, 2006). Geografski informacioni sistem (GIS) jeste skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sveta za određene namene. Koncept GIS-a zasniva se na integraciji pet osnovnih komponenti: ljudi, podaci, analiza, hardware i software. Čovek je najvažnija komponenta, jer razvija procedure i definiše GIS zadatke. Čovek može da prevaziđe nedostatke hardware-a i softwarea, koji ne mogu da prevaziđu nekompetenciju čoveka. GIS omogućava sledeće fundamentalne operacije u pronalaženju rešenja realnih problema:


prikupljanje geografskih podataka – prikupljanje sirovih podataka i njihovih atributa; skladištenje podataka – podaci se skladište u rasterskom i vektorskom obliku; upiti – složene softverske funkcije za pronalaženje specifičnih obeležja na osnovu vrednosti atributa ili lokacije; analiza podataka – odgovor za interakciju prostornih odnosa između višestrukih skupova podataka; prikazivanje podataka – alati za vizuelizaciju geografskih obeležja i prikazivanje rezultata u različitim oblicima. Prostorni podaci mogu da se nađu u raznim oblicima – počev od postojećih podataka u vidu brojki ili karata, preko podataka dobijenih direktno sa terena, do digitalnih podataka do kojih se dolazi korišćenjem savremenih metoda daljinske detekcije (satelitski i aero snimci) i zemaljskog nadgledanja (ESRI Press, 2004). Za potrebe GIS-a prikupljeni podaci mogu da se skladište u dva osnovna oblika: vektorski (model diskretnih entiteta), i rasterski (model neprekidnih polja). Vektorski oblik (diskretni entiteti) koristi se kada se smatra da je prostor sastavljen od entiteta koji se opisuju svojim svojstvima, i čije se lokacije kartografišu pomoću geometrijskog koordinatnog sistema. Vektorski oblik apstrahuje realnost preko tri osnovna geometrijska oblika: tačke, linije i površi (poligona), pri čemu se svakoj osnovnoj jedinici nekog od ova tri oblika dodeljuju svojstva – atributi koje sadrži ta jedinica. Svaki od ovih vektorskih oblika definisan je preko seta egzaktnih koordinata. Tačka je definisana jednim parom koordinata, linija parovima koordinata početnih i krajnjih tačaka i koordinatama svake prelomne tačke linije, dok su površi definisane parovima koordinata tačaka koje čine temena te površi – poligona. Rasterski oblik (neprekidna polja) koristi se kada se smatra da se ispitivani atribut menja u prostoru kao neka matematička funkcija ili polje. Rasterski oblik podataka podrazumeva upotrebu ćelija jednakih dimenzija (najčešće pixel i voxel) koje su nosioci informacija, kako atributa, tako i informacija o položaju u realnom svetu. Vektorski oblici koriste se za predstavljanje granica, ulica, blokova grada, parcela, reka, pojedinačnog drveća, itd., i svih informacija koje mogu da se vežu za neki od ovih geografskih podataka. Rasterski oblici najpogodniji su za predstavljanje velikih, pre svega, površinskih oblika, kada se za tu namenu koriste satelitski snimci i informacije o resursima koje nose, trodimenzionalne predstave reljefa i, uopšte, predstave o površini Zemlje. Ove osnovne reprezentacije geografskih podataka iz realnog sveta dalje se kombinuju i skladište unutar posebnih formata koji se koriste u GIS-u: baze prostornih podataka, shapefile-ovi (ili datoteke oblika), CAD datoteke, rasterske datoteke, proste tabele sa alfanumeričkim podacima, kao i internet servisi koji

TURIZAM I PROSTOR


pohranjuju geografske podatke na internetu (World Wide Web – WWW). Svi podaci, osim geometrijske reprezentacije, imaju i atributna obeležja, tj. svi atributi su pohranjeni u tabelama koje mogu da budu neraskidivo povezane sa samom geometrijskom reprezentacijom podatka, ili nezavisne. Tu i jeste ključ GIS-a – svakom prostornom obliku dodeljuju se atributi do kojih čovek dolazi nizom logičkih, analitičkih, opažajnih i drugih operacija. Time se postiže konkretna i nedvosmislena reprezentacija realnog sveta unutar GIS-a. Trenutni trend u GIS tehnologiji jeste korišćenje baza podataka u koje se skladište prostorni podaci. To omogućuje da se definiše niz pravila na osnovu kojih prostorni entiteti koegzistiraju u realnosti, tzv. „validacija” prostora i atributa. Na primer, pomoću topoloških pravila može da se definiše kako se građevinske parcele odnose jedna prema drugoj – površi koje definišu parcele ne mogu da se preklapaju, dok granice moraju da dele istu liniju. Takođe, između granica parcela ne može da postoji prazan prostor. Svako odstupanje od ovih pravila bi se smatralo greškom i može da utiče na rezultate istraživanja, kao i na namenu prostora za koju se koristi GIS. U pomenutom slučaju, za digitalni katastar nepokretnosti bilo bi katastrofalno da sadrži ovakve greške, koje ne samo da ne predstavljaju realnost, nego mogu da dovedu do sudskih sporova. Prednosti baza podataka su višestruke: višekorisničko editovanje, jednostruka lokacija skladištenja, validacija prostora i atributa, skalabilno rešenje skladištenja, relacije, skladištenje dodatnih obeležja, upravljanje rasterskim i vektorskim podacima, automatizacija podataka, ubrzavanje unosa podataka, forsiranje kontrole kvaliteta itd. Sve ove prednosti nalaze se u relacionim sistemima za upravljanje bazama podataka, tzv. RDBMS bazama. Samo skalabilno rešenje baza podataka pruža mogućnost odlučivanja koji red veličina baza će se koristiti shodno potrebama korisnika. Primer je personalna geobaza podataka, zajednički razvijena od strane Envirometnal System Research Institute inc. (ESRI), lidera u razvoju GIS-a (ArcGIS paleta alata), i Microsoft-a, jednog od proizvođača poznatih relacionih baza Microsoft Acess i Microsoft SQL Server. Koristi se u ArcGIS paleti software-a, sa prevashodnom namenom skladištenja prostornih podataka u okviru manjih projekata (otuda naziv personalna). S druge strane, postoje eksterne baze podataka (npr. Microsoft SQL Server) za skladištenje ogromnih količina podataka koje služe velikom broju korisnika (ibid.). Razvoj GIS-a prati globalne trendove razvoja u informatičkim tehnologijama u drugoj polovini 20. veka. Danas, GIS se koristi (slika 83, primer 32, karte 15 i 16 u prilogu udžbenika) za: mapiranje prirodnih resursa, digitalnu kartografiju, prostorno (i urbanističko) planiranje, prostorne i ekonomske analize, stvaranje velikih sistema za usmeravanje razvoja, uređenja i zaštite prostora,


upravljanje infrastrukturom i kapitalnim investicijama, podrške odlučivanju, specifične namene: vojne, aeronautičke, osmatranje, komunikacije itd.; monitoring vremenski sukcesivnih serija podataka, tako da može da prikaže razvoj određenih pojava u vremenu (npr. faze razvoja urbanih i turističkih centara).

Primer 32. Primena GIS-a u Srbiji Na tržištu se nalazi veliki broj proizvoda i proizvođača GIS software-a. Svaki GIS proizvod ima svoje prednosti i mane, prevashodnu namenu i korisnike. Lideri na tržištu GIS proizvoda jesu: ESRI sa svojom paletom hibridnih GIS alata ArcGIS; Leica sa ERDAS IMAGINE software-om (pored prevashodne namene u daljinskoj detekciji i fotogrametriji, pruža kompletne GIS funkcije), MapInfo, INTERGRAPH GeoMedia, AutoDesk 3Dmap i AutoDesk Land Desktop itd. Najkompletnija rešenja pruža ESRI sa svojom paletom alata ArcGIS koji služe za obradu prostornih podataka, ArcSDE koji služi za skladištenje podataka unutar velikih eksternih relacionih baza, ArcIMS koji služi za korišćenje podataka putem interneta, kao i niz drugih GIS proizvoda koji služe kako za obradu podataka, tako i za pravljenje drugih korisničkih aplikacija za rad sa GIS podacima. U Srbiji, razvoj GIS-a još uvek je skroman, ali se sve više uviđa njegov značaj za razne sfere ljudskih aktivnosti. Počelo je sa prepoznavanjem GIS-a kao oruđa za mapiranje prirodnih resursa države, da bi se uvideo značaj u menadžmentu prostora i velikih infrastrukturnih sistema. Neke od institucija koje se bave razvojem i primenom GIS-a u Srbiji jesu: Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojno-geografski institut, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut „Mihajlo Pupin”, Institut „Jaroslav Černi”, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, PMF Novi Sad, Direkcija za građevisko zemljište i izgradnju grada Beograda, Grad Beograd, Opština Subotica, Opština Šabac, Opština Užice, Opština Kruševac, Opština Čačak, Ministarstvo odbrane, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Republički geodetski zavod, Republički zavod za statistiku i dr.; dok su firme: GISDATA (zastupnik ESRI-ja za Srbiju), GeoGisConsultants, MapSoft, EvroGeomatika, Infoteam itd.

Slika 83. Web GIS Šapca, 2007 Napomene: Razvijen u ESRI ArcGIS Desktop i ArcSDE okruženju; publikovan na WWW preko ArcIMS (Internet Mapping Service). Podaci su uskladišteni na Oracle 10g bazi podataka. Izvor: GISDATA doo, 2007, Beograd ( http://gis.sabac.org/karta )

TURIZAM I PROSTOR


4.2.4.2. Monitoring sistem Monitoring sistem predstavlja proces prikupljanja i obrade informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investicione odluke u prostoru, s mehanizmima i organizacijom nadgledanja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa. Monitoring prostornih indikatora/pokazatelja ima značajnu ulogu u zemljama s razvijenim planskim sistemima. Njegov značaj raste sa povećanjem komunikacijskointerakcijkih odnosa u planskom procesu i sa uspostavljanjem stalne reevaluacije planskih ciljeva i odluka. Sistemom monitoringa obezbeđuje se: monitoring implementacije – utvrđivanje stepena sprovođenja planskih odluka; monitoring impakta/uticaja – ocenjivanje postizanja planskih ciljeva ostvarivanjem planskih odluka i politika; i strateški monitoring – ocenjivanje validnosti planskih ciljeva sa stanovišta strateških interesa i kontrolisanja neizvesnosti, radi provere neophodnosti njihove revizije. Monitoring se formira od samog početka procesa prostornog planiranja – pripremne faze, kao postupak kojim se obezbeđuje stalna povratna sprega za dobijanje i integraciju informacija i pokazatelja. U toku implementacije planskih odluka usredsređuje se na praćenje i ocenu promena pozicija osnovnih ciljnih grupa, odnosno aktera. Monitoringom prostornih indikatora obezbeđuje se: monitoring implementacije planskih odluka, monitoring impakta planskih odluka na ostvarivanje planskih ciljeva, i strateški monitoring validnosti planskih ciljeva. Za zaštitu, uređenje i održivi razvoj turističkih područja značajno je uspostavljanje kompatibilnih i povezanih sistema prostornog i monitoringa životne sredine. Za zaštitu i uređenje prostora, u prvom redu za zaštićena područja, poseban značaj pridaje se uspostavljanju kompatibilnih i povezanih sistema prostornog i monitoringa životne sredine. Time se omogućava blagovremeno uočavanje uzroka i načina nastajanja konflikata i upozoravanje na mogućnost pojave rizika po kvalitet životne sredine i prirode, koji su izazvani načinom i intenzitetom korišćenja prostora (primer 33).


Primer 33. Informacioni i monitoring sistemi o prostoru Evropske unije Putem CORINE land Cover projekta (sa satelitskom podrškom) ustanovljena je sveobuhvatna baza podataka o korišćenju prostora EU, uključujući i zaštićene prostore, koja je podržana naučnim istraživanjima i povezana sa prostornim i monitoringom životne sredine (sa Zemlje). Uspostavljeni informacioni i monitoring sistem koristi se za praćenje promena u korišćenju prostora, naročito otvorenih i zaštićenih prostora. Sledstveno tome, koristi se i za evaluaciju primenjenih i formulisanje novih strategija i politika, koje imaju prostorni uticaj/impakt na realizaciju zaštite prostora (Europe 2000+, 1994).

4.2.4.3. Sistem indikatora Sistem indikatora/pokazatelja u prostornom planiranju složen je i višedimenzionalan. Pored deskriptivne funkcije (informacije i podaci na osnovu kojih se utvrđuje stanje i ocenjuje nivo razvijenosti područja), indikatori imaju analitičku funkciju procene i utvrđivanja kriterijuma za donošenje planskih i investicionih odluka. Budući da svrha indikatora nije da samo obezbedi informaciju o pojedinom fenomenu, već da formira okvir i pruži pouzdanu osnovu za analizu i procenu potencijala i ostvarivosti ciljeva razvoja, sistem indikatora mora da zadovolji određene zahteve, da bude otvoren i dostupan ovlašćenim korisnicima i drugim akterima u javnim poslovima (Petovar, 2003:95). U formiranju, razvoju i održavanju informacionih i monitoring sistema o prostoru osnovni korak je uspostavljanje sistema indikatora, u prvom redu za ključne probleme razvoja, kojima se obezbeđuje sinteza saznanja o celini stanja, procesa i pojava i ključnim uzrocima promena u prostoru. Sistem indikatora obezbeđuje (Maksin-Mićić, 2000; videti više: Petovar, 2003:93-109): osnove za ujednačavanje pristupa i metoda izrade i za uporedivost planskih osnova; praćenje i ocenu stanja i promena u korišćenju i uređenju prostora i povećanje efikasnosti kontrole implementacije planskih odluka; praćenje efekata planskih rešenja i propozicija na stanje kvaliteta življenja i životne sredine; merila za donošenje odluka, strategija i politika, koje mogu imati prostorni impakt i osnove za procenu opravdanosti investicionih zahvata i njihovih ukupnih efekata na razvoj i zaštitu prostora i kvalitet življenja; i

TURIZAM I PROSTOR


skraćenje vremena i smanjenje troškova izrade planskog osnova, monitoringa i kontrole implementacije planskih odluka. Pored prostornih i indikatora životne sredine, značajnim se smatraju i relativno razvijeni ekonomski i socijalni indikatori, naročito integrisani setovi socioekonomskih indikatora (videti više: Koncept održivog razvoja, 1997). Od 1995. godine pod patronatom Komisije za održivi razvoj UN, istražuje se i razvija sistem indikatora održivog razvoja. Zasnovan je na primeni PSR (pritisak-stanje-reakcija) modela, prihvaćenog od strane OECD-a za potrebe izgradnje monitoringa životne sredine (OECD Core Set of Indicators for Environmental Performance Reviews, 1993). Izradom strategije prostornog razvoja EU (ESDP) inicirane su aktivnosti na istraživanju sistema indikatora održivog prostornog razvoja za planiranje i usmeravanje razvoja evropskog prostora. Sistem indikatora održivog prostornog razvoja koji će biti definisan za evropski prostor, predstavljaće okvir za dalju razradu i definisanje setova ključnih indikatora za nacionalni, a potom i regionalni i lokalni nivo prostornog planiranja, kao i za planiranje područja posebne namene (primer 34).

Primer 34. Ključni indikatori informacionog i monitoring sistema o prostoru Jedna od aktivnosti na operacionalizaciji ESDP odvija se u okviru transnacionalnog ESTIA projekta (European Space & Territorial Integration Alternatives) – Evropski prostor i alternative teritorijalne integracije za sedamjugoistočnih evropskih zemalja (Grčka, Albanija, Makedonija, Srbija, Crna Gora, Bugarska i Rumunija). Aktivnosti su usmerene na formiranje sistema monitoringa razvoja u prostoru i prostornih politika (ESTIA Spatial Observatory). Osnovna ideja je da se formira dostupan, pouzdan i kompatibilan okvir baza podataka o prostoru, koji bi bio obavezujući za nacionalni nivo i omogućio kooperaciju i koordinaciju sistema prostornog planiranja sedam država. Polazni korak bilo je definisanje četiri grupe ključnih indikatora, i to: ekonomskih, socijalnih, prostornih i životne sredine, kao i indikatora za upravljanje informacionim i monitoring sistemom. Svi prostorni indikatori odnose se na način i intenzitet (pritiske) korišćenja prostora (Stojkov, Đorđević, Dželebdžić, 2000).

4.2.5. Kontrolni sistem zaštite, uređenja i izgradnje prostora Kontrola implementacije prostornih i urbanističkih planova, promene namene i izgradnje prostora u svim zemljama Evropske unije obavlja se dominantno na lokalnom nivou, uz superviziju viših nivoa upravljanja (regionalnog i nacionalnog) i, u određenim slučajevima, uz sudsku i policijsku podršku.


Kontrolni sistemi zasnovani su na primeni: paketa instrumenata, rezervnih moći u kombinaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju, i posebnih procedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u zaštiti, uređenju i izgradnji prostora.

Najširu primenu u kontrolnim sistemima zemalja EU imaju instrumenti: ustanovljeni za potrebe supervizije nižih od strane viših nivoa upravljanja i učešća javnosti – direktiva ili naredba (nižem nivou da izradi ili reviduje plan), odobrenje ili anuliranje (plana na višem nivou upravljanja), prigovor (građana u toku javnih konsultacija o planu i proceni uticaja na životnu sredinu) i žalba (protiv dozvole o odobrenju izgradnje); ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom nivou upravljanja – glavna/građevinska dozvola (obezbeđuje kombinovanu urbanističku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene i izgradnje objekata), preliminarna dozvola (za usklađivanje predloženog razvoja i izgradnje s planskim rešenjima i pravilima, pre podnošenja zahteva za glavnu dozvolu) i posebne dozvole (ili saglasnosti, za izgradnju i rušenje objekata u okolini kulturnog nasleđa i sl.); rezervne moći – preuzimanje nadležnosti (donošenje plana na višem nivou o trošku lokalnog nivoa upravljanja u slučaju da ne postupi po ministarskoj direktivi ili naredbi) i izuzeće (od pravila utvrđenih zakonskim i planskim osnovom za urgentne radove od javnog interesa); i za primenu diskrecionog prava odlučivanja u odobravanju glavne dozvole, uz obezbeđenje pravne sigurnosti aktera (vlasnika, investitora i dr.) – izuzeće od pravila plana (odobrava se kao odstupanje od detalja plana, kada je planirana promena namene i izgradnja u skladu sa širim principima regulacionog ili strateškog plana), glavna dozvola u anticipaciji plana (kada predložena promena namene ili izgradnja nije u suprotnosti s osnovnim okvirima i principima plana koji se radi ili reviduje, a ukoliko je u koliziji s nekim važećim planom odobrava se kao izuzetak od pravila tog plana) i privremena dozvola (kao izuzetak od pravila plana za radove i objekte koji služe za zadovoljenje privremenih potreba u periodu od najviše pet godina). Sve države sprovode postupke koji omogućavaju preduzimanje organizovanih akcija protiv neplanske izgradnje (bez glavne dozvole, ili s odstupanjima od postavljenih uslova u dozvoli), obustavljanjem izgradnje i naručivanjem totalnog ili delimičnog rušenja objekta i vraćajnem prostora u prethodno stanje o trošku

TURIZAM I PROSTOR


investitora ili vlasnika. Za svako probijanje pravila važećeg plana i odobrenja za izgradnju (npr. za neotpočinjanje izgradnje, a u pojedinim zemljama za nezavršavanje izgradnje u periodu važenja dozvole) primenjuju se represivne mere: novčana ili kazna zatvorom, a u nekim slučajevima prinudni otkup ili eksproprijacija zemljišta. Sistemi kontrole implementacije planskog osnova zaštite, uređenja i izgradnje prostora efikasni su i stabilni, usled uspostavljene ravnoteže između pravne sigurnosti (rigidnosti) i diskrecionog prava odlučivanja (fleksibilnosti), široke podrške od strane političara, investitora i građana i višedecenijske izgradnje i dopunjavanja planskog i kontrolnog sistema (The EU compendium of spatial planning systems and policies, 1997). Kontrolni sistem u Srbiji raspolaže nedovoljno razvijenim instrumentima, koji nisu prilagođavani i modifikovani potrebama prakse u uslovima nedovoljne i neažurne pokrivenosti prostora planskim osnovom, s jedne strane, i promenama izazvanim postepenim uvođenjem tržišnog sistema privređivanja, s druge. Poslednjim, važećim zakonskim osnovom o planiranju i izgradnji prostora ispoljene su tendencije promene instrumenata kontrolnog sistema radi povećanja fleksibilnosti u tumačenju i implementaciji planskih odluka, ali ne i u pogledu obezbeđenja javnog interesa u korišćenju i zaštiti prostora i pravne sigurnosti vlasnika i korisnika prostora. Javnog interesa u korišćenju i zaštiti prostora. Najznačajniji su sledeći instrumenti kontrolnog sistema zaštite, uređenja i izgradnje prostora: ustanovljeni za potrebe supervizije lokalnog od strane nacionalnog nivoa upravljanja i učešća javnosti uputstvo, s tumačenjem primene zakonskog osnova – obavezujuće je, ali retko u primeni; izveštaj o obavljenoj stručnoj kontroli – za prostorni plan opštine kada nije donet regionalni prostorni plan i za generalni plan kada nije donet prostorni plan opštine obavezujuće je obavljanje stručne kontrole od strane komisije nadležnog ministarstva, radi provere usklađenosti tih planova sa zakonom i planovima širih prostornih celina; saglasnost – na doneti prostorni plan opštine, odnosno generalni plan urbanog naselja obavezujuće je pribavljanje ministarske saglasnosti pre objavljivanja plana u službenom javnom glasilu; primedba – građana i drugih aktera na planska rešenja u toku javnog uvida u plan; žalba – građana i pravnih lica na prestanak prava korišćenja javnog građevinskog zemljišta, doneto ili odbijeno odobrenje za izgradnju, rešenje o rušenju objekta, rešenje urbanističkog ili građevinskog inspektora i prvostepeno rešenje opštinske uprave;


ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom i, delimično nacionalnom (primer 35), nivou upravljanja izvod iz urbanističkog plana – s podacima o urbanističkim uslovima za uređenje prostora; akt o urbanističkim uslovima – s pravilima parcelacije, regulacije i nivelacije, uslovima priključenja na infrastrukturu i drugim uslovima, na osnovu prostornog plana za delove područja za koje nije predviđena izrada urbanističkog plana; odobrenje za izgradnju – na osnovu izvoda iz urbanističkog plana ili akta o urbanističkim uslovima, idejnog projekta i dokaza o pravu svojine, zakupa ili korišćenja građevinskog zemljišta; potvrda početka izvođenja radova – na prijavu početka izvođenja radova s glavnim projektom; i upotrebna dozvola za korišćenje objekta – o usklađenosti izvedenih radova s odobrenjem za izgradnju i glavnim projektom, koja se proverava i potvrđuje na osnovu tehničkog pregleda objekta; i rezervne moći – delimično preuzimanje nadležnosti za izradu prostornog plana opštine i urbanističkih planova o trošku lokalnog nivoa upravljanja ako ne ispoštuju zakonom propisan rok za donošenje tih planova, koje je ustanovljeno zakonskim osnovom iz 2003, a ukinuto njegovim izmenama 2006. godine. Najveće ograničenje za ostvarivanje osnovne uloge i efikasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanističkih planova, kao i za obezbeđenje pravne sigurnosti vlasnika, investitora i ostalih korisnika prostora, predstavlja nerealno, nedosledno i neprecizno definisanje i primena instrumenata kontrolnog sistema koji su ustanovljeni, prevashodno, za lokalni nivo upravljanja. To se, u prvom redu, odnosi na sledeće instrumente: akt o urbanističkim uslovima – jer se prostornim planom ne definišu urbanistički uslovi, tako da je postupak izdavanja tog akta u domenu prikrivenog diskrecionog prava odlučivanja, bez stvarne pravne sigurnosti investitora i korisnika prostora; i odobrenje za izgradnju – koje ne sadrži neophodne elemente za kombinovanu urbanističku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene prostora, već je redukovano na elemente tehničke dokumentacije i investicionih zahteva, čime je omogućeno zadovoljavanje partikularnih i pojedinačnih interesa u korišćenju i izgradnji prostora. Odobrenje za izgradnju to zapravo i nije, jer na osnovu idejnog projekta ne može da se gradi objekat i izvode radovi. Zbog toga je uvedena potvrda početka izvođenja radova, koja se izdaje na osnovu glavnog projekta.

TURIZAM I PROSTOR


Primer 35. Procedura i aktivnosti za otpočinjanje izgradnje objekta na osnovu Plana detaljne regulacije Suvog Rudišta u Nacionalnom parku Kopaonik Radi efikasnije implementacije Plana detaljne regulacije Suvog Rudišta (2004) na području Nacionalnog parka Kopaonik, obrađivači plana pripremili su sledeće uputstvo za zainteresovane investitore o proceduri, aktivnostima i postupcima koji su, u skladu sa zakonom, neophodni za otpočinjanje izgradnje objekata na osnovu tog regulacionog plana: 1. Podnošenje Opštini Raška zahteva za Inicijativu za izradu Urbanističkog projekta parcelacije sa idejnim rešenjem objekta i infrastrukture. Inicijativu podnose vlasnici, odnosno, suvlasnici objekta sa dokazom o vlasništvu nepokretnosti (overeni kupoprodajni ugovor, vlasnički list i sl.). 2. Izrada Urbanističkog projekta parcelacije (projekat izrađuju licencirani urbanista i arhitekta, a overava registrovano preduzeće sa licencom). 3. Urbanistički projekat parcelacije (UPP) razmatra komisija Ministarstva za kapitalne investicije i izdaje Zaključak o primedbama, odnosno usvajanju projekta. 4. Na osnovu usvojenog UPP licencirana geodetska organizacija izrađuje Elaborat sa geodetskim elementima za obeležavanje parcele i objekta. 5. Obeležavanje parcele na terenu. 6. Sa predmetnim elaboratom pokreće se inicijativa Pravobraniocu SO Raška za pokretanje inicijative za formiranje parcele i unos podataka o vlasnicima u vlasnički list. 7. Veće Opštine Raška usvaja predlog Pravobranioca. 8. Skupština Opštine Raška verifikuje predlog Veća. 9. Direkcija za zemljište SO Raška izdaje Rešenje o dodeli zemljišta (na korišćenje ili u zakup). 10. Direkcija za zemljište SO Raška sklapa Ugovor(e) sa pojedinačnim vlasnicima (o korišćenju, zakupu, ili korišćenju i zakupu). 11. Plaćanje Naknade za zakup zemljišta (2003. godine mesečni iznos zakupnine bio je 22 din/m2). 12. Republički geodetski zavod, služba SO Raška, po zahtevu ovlašćenog lica vlasnika izrađuje Kopiju plana parcele – Posedovni list. 13. Sa svim gore navedenim elaboratima i dokumentacijom podnosi se zahtev Ministarstvu za kapitalne investicije za izdavanje Izvoda iz plana koje potpisuje ministar. 14. Izrada Idejnog projekta objekta. 15. Izrada Elaborata idejne statike. 16. Izrada Studije o proceni uticaja na životnu sredinu. 17. Izrada Studije opravdanosti investicije. 18. Sa svim gore navedenim elaboratima i dokumentacijom, podnosi se zahtev Revizionoj komisiji Ministarstva za kapitalne investicije za pregled dokumentacije i izdavanja Rešenja o nalazu revizione komisije. 19. Sa svim gore navedenim elaboratima i dokumentacijom, podnosi se zahtev Ministarstvu za kapitalne investicije, za izdavanje Odobrenja za gradnju. 20. Izdavanje Odobrenja za gradnju. 21. Izrada Glavnog projekta objekta. 22. Izrada Elaborata zaštite na radu.


23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Izrada Elaborata Spoljne kontrole. Pribavljanje Uslova za priključak na mrežu EDB. Plaćanje participacije za povećani kapacitet. Pribavljanje Uslova za priključak na mrežu vodovoda. Plaćanje participacije za povećani kapacitet. Pribavljanje Uslova za priključak na mrežu kanalizacije. Plaćanje participacije za povećani kapacitet. Pribavljanje Uslova za priključak na mrežu PTT-a. Plaćanje participacije za povećani kapacitet. Pribavljanje Uslova protivpožarne zaštite. Plaćanje participacije. Sklapanje Ugovora sa Direkcijom za zemljište SO Raška o Naknadi za komunalno opremanje. Sa svim gore navedenim elaboratima i dokumentacijom, podnosi se zahtev Ministarstvu za kapitalne investicije za izdavanje Prijave radova.

Izvor: Plan regulacije – izvod (centralni deo), Plan detaljne regulacije Suvog Rudišta, 2003, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd

Početak izvođenja radova na izgradnji objekata za koje je obavezna, ili se može zahtevati, procena uticaja na životnu sredinu, uslovljen je dobijanjem saglasnosti nadležnog ministarstva na procenu uticaja (tj. na studiju o proceni uticaja). Dobijanje upotrebne dozvole za korišćenje takvih objekata uslovljeno je ispunjavanjem uslova iz odluke o davanju saglasnosti na procenu uticaja, koji se proveravaju u postupku tehničkog pregleda objekta. U sklopu kontrolnog sistema odvija se nadzor nad primenom zakonskog i planskog osnova, instrumenata kontrolnog sistema i promenama u prostoru. Za obavljanje urbanističkog i građevinskog nadzora koriste se represivne mere i postupci za obezbeđenje planske izgradnje i korišćenja prostora, koji su slični praksi evropskih zemalja. Problem je njihova primena ili neprimena, odnosno da li se i u kojim slučajevima primenjuju. S druge strane, primena represivnih mera kontrolnog sistema može samo delimično, a razvoj stimulativnih i destimulativnih mera i instrumenata raznih politika (zemljišne, fiskalne, kreditne i dr.) znatno više da utiče na povećanje efikasnosti implementacije planskih odluka o zaštiti, uređenju i izgradnji prostora.

TURIZAM I PROSTOR


4.2.6. Informisanje i kooperacija aktera Na svim nivoima upravljanja u zemljama Evropske unije, najčešće putem savetodavnih resornih i međuresornih tela, primenjuju se različiti oblici saradnje i konsultacija, formalizovanog i neformalnog tipa, s predstavnicima privatnog sektora, lokalnih zajednica, ciljnih, interesnih i dobrovoljnih grupa, s tim da se lepeza učesnika i oblika participacije/kooperacije povećava na nižim nivoima upravljanja. U pripremi, donošenju i implementaciji planskih odluka o zaštiti, uređenju i izgradnji prostora značajnim se smatra informisanje i uspostavljanje partnerskih odnosa aktera planiranja na relaciji donosioci planskih odluka profesionalni planeri korisnici prostora. Uloga lokalne uprave i profesionalnih planera najznačajna je u informisanju, edukaciji, pregovaranju i konsultacijama stanovništva, privatnog i trećeg sektora, radi uspostavljanja obostranog razumevanja i prihvatanja odgovornosti za implementaciju donetih planskih odluka. Odnos prema konsultacijama, participaciji i kooperaciji uslovljen je demokratskom i kulturološkom tradicijom društvene zajednice. Otuda nacionalne politike i akcije zaštite i rezervisanja prostora u Holandiji, Danskoj i Finskoj imaju široku podršku lokalnih zajednica. U našoj praksi planiranja stanovništvo, interesne i dobrovoljne grupe, privatni i treći sektor u lokalnoj zajednici, pa čak i javni sektor, nisu dovoljno ili su samo formalno informisani – putem odluka o izradi i donošenju plana, i uključeni –putem javnog uvida u nacrt, odnosno predlog prostornog i urbanističkog plana i javne prezentacije urbanističkog projekta, u proces donošenja planskih odluka o zaštiti, uređenju i izgradnji prostora. Svi drugi oblici informisanja, edukacije, participacije i kooperacije zapostavljeni su u pripremi i izradi planskih rešenja i donošenju planskih odluka, a naročito u njihovoj implementaciji. Otuda pojedinci, privatni, delimično i javni sektor nisu dovoljno upoznati s donetim planskim odlukama i ustanovljenim režimima zaštite i rezervisanja prostora. Kako im nije pružena stručna pomoć da prepoznaju svoje partikularne interese u javnom/ opštem interesu u uređenju prostora i sprovođenju ustanovljenih režima, to nisu spremni da ih uzimaju u obzir, niti da ih se pridržavaju u procesu donošenja pojedinačnih odluka o razvoju i/ili izgradnji prostora. Posle perioda potpunog zapostavljanja uloge korisnika prostora na području Nacionalnog parka Kopaonik i lokalnog stanovništva u naseljima zaštitne zone praka, formiran je savet korisnika za zaštitu, razvoj i uređenje prirodnog dobra pri javnom preduzeću za upravljanje nacionalnim parkom. To savetodavno telo je vrlo brzo ukinuto zbog odsustva institucionalne podrške i političke volje, tako da je propao prvi pokušaj organizovanog uključivanja aktera u upravljanje prirodnim nasleđem i implementaciju planskih odluka o zaštiti i uređenju prostora.


4.3.

Primeri upravljanja razvojem i uređenjem turističkih područja i centara

4.3.1. Upravljanje turističkim područjima u zemljama Evropske unije Polazeći od sličnosti zaštićenih prostora prirodnog nasleđa u V. Britaniji i Srbiji u pogledu obuhvata, načina i režima korišćenja prostora, za unapređenje naše prakse može biti indikativan primer upravljanja Broads-om, zaštićenim vlažnim područjem od međunarodnog značaja. Za razvoj turizma na planinskim područjima Srbije, u dosadašnjoj praksi prostornog planiranja, korišćena su francuska, švajcarska i austrijska iskustva. Usled toga primeri upravljanja planinskim turističkim centrima u Alpskoj turističkoj regiji mogu da budu instruktivni za rešavanje problema naše prakse. 4.3.1.1. Upravljanje zaštićenim područjem Broads-a u V. Britaniji Područje Broads-a nalazi se u Hampshire distriktu, na granici sa West Sussex distriktom. Zaštićen prostor obuhvata veći broj seoskih i nekoliko urbanih naselja, od kojih je najveći i najznačajniji Winchester, na severozapadnoj granici područja. Za održivi razvoj lokalnih ruralnih zajednica i zaštićenog područja ključne ekonomske aktivnosti jesu: poljoprivreda, brodogradnja (rekreativnih plovila) i turizam. Kako je poljoprivreda veoma značajna za lokalno stanovništvo, uprava Broads-a obezbeđuje finansijsku i stručnu pomoć za razvoj pojedinih oblika poljoprivredne proizvodnje, komplementarne zahtevima zaštite prirodnih vrednosti, u sklopu postojećih programa i razvojnih shema nadležnog ministarstva. Ukoliko poljoprivredna domaćinstva ne prihvate ponuđene solucije, uprava nudi akviziciju zemljišta i obezbeđuje povoljne kredite za uključivanje u turističku ponudu područja. Pored akvizicije, primenjuje se i koncesija onog zemljišta za koje je utvrđena obaveza posebnog/osetljivog upravljanja, koja se najčešće daje posebnoj agenciji ili dobrovoljnim grupama. Uprava Broads-a ima ovlašćenje da, kao krajnju meru, primeni rezervne moći uvođenjem odobrenja/dozvole za obavljanje pojedinih, u prvom redu turističkih aktivnosti, za koje u normalnim uslovima nije potrebna posebna dozvola. Odbijanje izdavanja odobrenja/dozvole za obavljanje aktivnosti podrazumeva pravo lokalnog stanovništva na kompenzacije u visini neostvarenog neto profita, ili umanjenja kapitalne vrednosti zemljišta. Radi usmeravanja i kontrole razvoja, uređenja i izgradnje naselja i turističko-rekreativnih zona i punktova i zaštite otvorenih prostora, Uprava Broads-a učestvuje, u saradnji s lokalnim nivoom upravljanja, u izradi planskih osnova i kontroli njihove implementacije. Na raspolaganju ima široka ovlašćenja da primenjuje instrumente

TURIZAM I PROSTOR


(dozvole i saglasnosti) i rezervne moći (da naredi uklanjanje neprilagođenih i neadekvatnih objekata i da zaustavi/zabrani obavljanje aktivnosti koje nisu prilagođene zahtevima zaštite prirodnih vrednosti, ili su rizične zbog povećanja intenziteta korišćenja prostora). U koordinaciji s nacionalnim agencijama i komisijama (za zaštitu prirode, voda i turizam) uprava obezbeđuje finansijsku i stručnu pomoć za diverzifikaciju turističke ponude i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru. Kontroliše obim i oblike turističkog smeštaja na otvorenim prostorima i u naseljima, davanjem saglasnosti na razmeštaj i veličinu kapaciteta i dozvola za prenamenu i deobu parcela za potrebe turizma. Jedan od kriterijuma jeste da rast smeštajnih kapaciteta mora da bude proporcionalan veličini naselja (do 25% domicilnog stanovništva), kako se ne bi poremetio identitet naselja i život stanovništva. Informisanje, dogovaranje i pružanje stručne pomoći lokalnom stanovništvu ostvaruje se preko proizvodnih asocijacija, dobrovoljnih grupa i zajedničkih komisija za razvoj pojedinih aktivnosti ili naselja. Na dobrovoljnoj osnovi, uz posredovanje Uprave Broads-a, dogovorima različitih grupa i asocijacija korisnika (sa zaštićenog područja i iz okruženja) o zajedničkom korišćenju pojedinih (osetljivijih) delova prostora utvrđeni su: zoning prostora za različite namene i režime korišćenja i zaštite; vremenski zoning (raspored korišćenja) vodenih površina i obala; kodovi ponašanja turista u obavljanju pojedinih sportsko-rekreativnih aktivnosti na vodi i u otvorenim prostorima i dr. Osnovni instrument upravljanja zaštićenim područjem Broads-a je srednjoročni program upravljanja. Najveći deo potrebnih finansijskih sredstava i kredita za realizaciju programa upravljanja obezbeđuje se po principu prioriteta iz redovnih programa i shema nadležnih resornih organa, agencija i komisija. Partnerski odnosi s nacionalnim nivoom upravljanja obuhvataju i stalnu stručnu saradnju u realizaciji programa upravljanja, tako što su u aktivnosti uprave uključeni viši službenici odgovarajućih ministarstava i agencija (Broads Authority, 1987). 4.3.1.2. Upravljanje planinskim turističkim centrima Alpske turističke regije U toku 1991. godine ministri prirodne sredine alpskih država, uz podršku Evropske komisije, potpisali su međunarodni sporazum „Alpska konvencija”, koji je predstavljao polaznu osnovu za definisanje politike na lokalnom i regionalnom nivou upravljanja o održivom razvoju i zaštiti planinskih područja Alpa. Alpska konvencija može da posluži kao model za ostale planinske regije, naročito transgranične planinske regije (Staru planinu, Šar planinu, Prokletije) koje se prostiru na teritoriji više evropskih zemalja. Primer pozitivnih rezultata na zaštiti i razvoju planinskog područja u Austriji je Nacionalni park Hohe Tauern (Visoki Tauern) u istočnim Alpima. Formirana


je uprava za održivi razvoj parka, kojoj su prenete pojedine nadležnosti lokalnog i nacionalnog nivoa upravljanja. Uprava nacionalnog parka je, zajedno sa lokalnim turističkim biroima, opštinama i privatnim sektorom, formirala zajednički budžet namenjen razvoju ovog planinskog područja u vodeću turističku destinaciju. Posebna pažnja poklonjena je zaštiti prirodnih vrednosti i rešavanju problema redukovanja i izmeštanja frekventnog saobraćaja i odvođenja otpadnih voda. (Miljić, 2005:118-120). Oko 70% površine teritorije Švajcarske zauzimaju planinska područja. Švajcarska vlada definisala je strategiju razvoja planinskih regija i obezbedila značajna finansijska sredstva u posebnom nacionalnom fondu (kompenzacioni fond) za razvojne programe, poboljšanje kvaliteta života planinskih lokalnih zajednica i za održivo korišćenje i zaštitu resursa. Primena strategije razvoja planinskih regija sadržala je sledeće korake: realizaciju krupne infrastrukture, davanje kredita za projekte komercijalnih investicija; obezbeđenje pristupa korišćenju kredita od strane predstavnika lokalnih planinskih zajednica; organizovanje planinskih zajednica u tzv. razvojne regije – privredna udruženja; i priprema integralnog plana razvoja regije, uz postizanje konsenzusa o razvojnim prioritetima i realizaciju ugovora o implementaciji između regionalnog i nacionalnog nivoa upravljanja. Pozitivni primeri razvoja turističkih centara u Švajcarskoj su: Jungfrau, Interlaken (“Između Jezera”) i planinski centar Verbier. Planinski turistički centar Verbier, na visini od 1500 mnv, predstavlja jedan od najbolje planiranih i uređenih planinskih područja na svetu. Reputacija Verbiera je upotpunjena celogodišnjom turističkom ponudom u prostoru, kao uslovom rentabilnog poslovanja planinskog centra (tabela 14 i slika 84. Ibid., 120-122 ). Tabela 14. Sadržaj celogodišnje ponude planinskog centra Verbier, Švajcarska ZIMA

skijanje & snežna daska škole za skijanje i snežnu dasku zimsko penjanje (25 km staza) noćni zimski sportovi (osvetljene ski staze 17-21 h, noćne trke, snežni karting i dr.) mogućnosti privatnih organizovanih večera vožnja toboganom (2 označene staze dužine po 10 km, uz iznajmljivanje tobogana ili bob vozila) dnevno obdanište za decu multisportski centar sa klizalištem cross-country skijanje (oko 160 km staza)

LETO

400 km označenih staza za hodanje po planini program za organizovane izlete (jedan ili više dana): izlazak sunca na Mont-Fortu, pečenje hleba na stari način itd. planinski biciklizam – 200 km označenih staza, 4,5 km stalnih spuštajućih staza, 700 m visinskog pada, besplatan transport bicikla na žičarama i dr. golf sezona (juni-oktobar), škola golfa, takmičenja, 2 otvorena terena, jedan zatvoren teren, mini golf alpinizam (uz školu pripreme i lokalne vodiče) tenis (11 otvorenih terena sa školom) avantura & zabava: splavarenje, speleološke ture, jahanje, zid za penjanje, pecanje u planinskim jezerima i rekama, skijanje na glečeru Mont Fort (otvoren od polovine juna do kraja jula), paraglajding i dr. programi za mlađe i dr.

Izvor: Verbier Summer and Winter Activities, European Ski Resorts - Verbier, 2003, Switzerland

TURIZAM I PROSTOR


Slika 84. Prikaz položaja planinskog centra Verbier i plan letnje ponude u prostoru Izvor: Verbier Summer Activities, European Ski Resorts - Verbier, 2003, Switzerland

Intenzivan razvoj planinskih područja u Francuskoj realizovan je pod direktnom kontrolom države, po donošenju Zakona o planinama (“Loi Mounague”) 1985. godine o usmeravanju razvoja, decentralizaciji, prostornom planiranju i zaštiti životne sredine planinskih regija. Nacionalni nivo upravljanja obezbeđuje izradu prostornih planova za planinska područja i kapitalne i inicijalne investicije u razvoj planinskih turističkih centara. (ibid., 122-125). Po kapacitetu ponude u prostoru planinskog područja Francuske izdvaja se region Tri doline i Val d′Izera, kao i planinski centri Le Or (Les Orres), Le Menir (Les Menuires), Flene (Flaine), Avorijaz (Avoriaz) i Tinj (Tignes). Planinski turistički centar Tinj (Tignes, slika 85), jedan od vodećih planinskih centara u Francuskoj, imao je sledeće faze planiranja i upravljanja: (videti deo 3.1. i sliku 14 u poglavlju II): početna faza razvoja do 1953. godine – koju odlikuje samostalno organizovanje lokalne zajednice naselja Tinj na stvaranju uslova za razvoj turizma, uz stagnaciju razvoja za vreme Drugog svetskog rata i posle prirodne katastrofe (plavljenja i stradanja sela); faza inicijalnog razvoja i državne pomoći do 1960. godine – koju odlikuje izrada plana uređenja područja, izgradnja puta i sistema žičara, osnivanje kompanije za razvoj skijališta i prenošenje upravljanja skijalištem na lokalnu zajednicu; faza saradnje regionalnih i lokalnih vlasti i drugih subjekata na razvoju planinskog centra do 1966. godine – okončana je usled nespremnosti lokalne zajednice da upravlja skijalištem, što je uticalo na odluku o davanju koncesije


za dalji integralni razvoj sistema; faza intenzivnog razvoja centra do 1993. godine – koju odlikuje intenzivna izgradnja sistema žičara, orijentacija ka celogodišnjoj turističkoj ponudi u prostoru i dobijanje organizacije zimskih olimpijskih igara; faza integralne zaštite i razvoja do 1999. godine – koju odlikuje izgradnja zupčaste železnice, parkinga na ulazu u skijalište, kompletiranje sistema žičara i dr.; i faza replaniranja centra do 2003. godine – koju odlikuje podizanje standarda i nivoa usluge, što je obuhvatilo modifikacije i dalji razvoj sistema rekreativne infrastrukture, faznu izgradnju opreme za veštački sneg, izgradnju skijaških pasarela i prolaza, kao i novih vidova letnje i zimske ponude u prostoru. (ibid., 124).

Slika 85. Etape realizacije planinskog centra Tinj u periodu 2003–2009. godine Izvor: Groupe Compagnie des Alps, 2003, Tignes, France

TURIZAM I PROSTOR


4.3.2. Mogućnosti unapređenja upravljanja planinskim turističkim centrima Srbije 4.3.2.1. Primer Nacionalnog parka Kopaonik16 Sistem upravljanja prostorom Nacionalnog parka Kopaonik (slika 86) trebalo bi da obezbeđuje integrisan razvoj obuhvaćenog i okolnog prostora, putem posebnih programa razvoja, upravljanja i/ili akcija, multisektorske koordinacije i odgovarajućih institucionalno-organizacionih aranžmana, informisanja i uspostavljanja partnerstva/kooperacije između svih aktera u procesu zaštite i razvoja područja. Prirodno dobro posebnih vrednosti – Nacionalni park je dobro od opšteg interesa, koje uživa posebnu zaštitu. Strateško opredeljenje je da se zaštita dobra od opšteg interesa može ostvariti ako se obezbedi zaštita vlasničkog statusa nad zemljištem u državnom obliku svojine i onemogući promet tog zemljišta. To bi značilo da za postojeće i planirano građevinsko područje na prostoru Nacionalnog parka treba utvrditi status javnog građevinskog zemljišta.

Slika 86. Nacionalni park i masiv Kopaonika

16 Prema: Radna verzija Strategije zaštite, razvoja i uređenja, Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2003. Na osnovu izveštaja sa obavljene stručne kontrole, u finalnoj verziji strategije poglavlje o upravljanju izostavljeno je, zbog stava ministarstava nadležnih za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine, da još nije vreme da se raspravlja o problemima i mogućim rešenjima unapređenja upravljanja parkom?!


Planski osnov i instrumente upravljanja zaštitom i razvojem područja trebalo bi da čine: srednjoročni i godišnji programi zaštite i razvoja, ili programi upravljanja Nacionalnim parkom i njegovom zaštitnom zonom – u čijoj bi pripremi i sprovođenju učestvovali akteri s planskog područja i iz okruženja; razrađivao bi se i sprovodio preko sektorskih programa i mera i instrumenata različitih politika; srednjoročni i godišnji sektorski planovi i programi – opšta osnova gazdovanja šumama; programi uređenja, korišćenja i zaštite pašno-livadskih površina (za grupe pašnjaka oko Suvog Rudišta i Jadovnika, grupe pašnjaka i senokosa oko Rendare, Crne Glave, Krive Reke i dr.); programi uređenja građevinskog zemljišta u Nacionalnom parku i naseljima u njegovoj zaštitnoj zoni; programi prezentacije prirodnih vrednosti; programi upravljanja rizikom od prezentacije i korišćenja Nacionalnog parka; programi razvoja turizma i komplementarnih delatnosti, različiti programi edukacije domicilnog stanovništva i dr.; urbanistički planovi – prioritet bi trebalo da ima donošenje i sprovođenje planova detaljne regulacije za Jaram, Srebrnac, Brzeće i Lisinu, generalnog plana Jošaničke Banje i plana opšteg uređenja za Krivu Reku; i procena uticaja na prirodne vrednosti i resurse – strateška procena uticaja za urbanističke i sektorske planove i programe, procena uticaja zatečenog stanja za postojeće objekte i aktivnosti na području Nacionalnog parka, a za planove, programe, aktivnosti i objekte u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka u skladu s posebnim propisima. Osnov i preduslov uspostavljanja efikasnog kontrolnog sistema zaštite i korišćenja područja Nacionalnog parka jeste formiranje i održavanje informacionih i monitoring sistema prirodnih vrednosti i životne sredine, izgradnje i uređenja građevinskog zemljišta. Efikasan kontrolni sistem zaštite i korišćenja Nacionalnog parka trebalo bi da se zasniva na razvoju i primeni paketa instrumenata utvrđenih zakonom i podzakonskim aktima. Radnom verzijom Strategije zaštite, razvoja i uređenja (Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2003), nacionalnom nivou upravljanja nadležnom za donošenje prostornog plana područja posebne namene predložene su dve varijante unapređenja sistema upravljanja zaštitom, razvojem i uređenjem područja parka. Varijanta 1 – Decentralizovan i subordiniran sistem upravljanja Uprava Nacionalnog parka (javno preduzeće, agencija ili sl.) trebalo bi da raspolaže sledećim osnovnim instrumentima kontrolnog sistema za područje Nacionalnog parka:

TURIZAM I PROSTOR


saglasnost na odobrenje za gradnju i upotrebnu dozvolu – kojom se za sve objekte utvrđuje stepen sprovođenja mera i ispunjenost uslova zaštite prirodnih vrednosti iz odluke o davanju saglasnosti na procenu uticaja; saglasnost na akta i programe uređenja građevinskog zemljišta na području Nacionalnog parka i njegove zaštitne zone – kojom se utvrđuje usklađenost s programom zaštite i razvoja Nacionalnog parka i njegove zaštitne zone; saglasnost na kriterijume, visinu, način i rokove plaćanja naknada i zakupa i saglasnost na način korišćenja i raspodelu sredstava od zakupa i naknada za uređenje i korišćenje javnog građevinskog zemljišta na području Nacionalnog parka, u skladu s posebnim propisom (kojim bi trebalo utvrditi obavezu reinvestiranja 75% ostvarenih sredstava za uređenje građevinskog zemljišta, izgradnju i rekonstrukciju komunalnih sistema i objekata na području Nacionalnog parka i njegove zaštitne zone); saglasnost i/ili dozvola za obavljanje aktivnosti i korišćenje prirodnih resursa – kojom se za sve aktivnosti utvrđuje stepen sprovođenja mera i ispunjenost uslova zaštite prirodnih vrednosti iz odluke o davanju saglasnosti na procenu uticaja, a za turističke aktivnosti daje i saglasnost na veličinu kapaciteta, vrstu usluga i sl.; i zabrana obavljanja pojedinih aktivnosti i korišćenja prirodnih vrednosti i resursa – privremenog ili trajnog karaktera, zavisno od negativnih uticaja i ugroženosti prirodnih vrednosti i resursa. Paket instrumenata bi trebalo da sadrži i rezervne moći, odnosno mogućnost prenošenja nadležnosti pojedinih republičkih resornih organa (saglasnosti, dozvole, zabrane, naredbe i sl.) za postupanje u slučajevima ugrožavanja zaštićenih prirodnih vrednosti i prirodnih resursa i za povećanje efikasnosti kontrolnog sistema. Na primer, upravi Nacionalnog parka mogle bi da se dodele nadležnosti ili povere poslovi iz nadležnosti Ministarstva za kapitalne investicije za izdavanje odobrenja za gradnju i rešenja za obustavu radova i rušenje objekata i sl. Trebalo bi ustanoviti i instrumente supervizije nižeg od strane višeg nivoa upravljanja, radi rešavanja sukoba interesa i neizvršenja poslova i obaveza iz nadležnosti lokalnog nivoa upravljanja i/ili uprave Nacionalnog parka. Tako bi, na primer, trebalo utvrditi mogućnost preuzimanja nadležnosti od strane ministarstva u slučaju nedonošenja i/ili nesprovođenja programa uređenja javnog građevinskog zemljišta, odnosno ostalog građevinskog zemljišta u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka, kao i u slučaju nedavanja saglasnosti i dozvola iz poslova poverenih upravi Nacionalnog parka i sl. Osnovni izvori finansiranja zaštite i razvoja Nacionalnog parka i njegove zaštitne zone mogu da budu: direktni naknade i takse za korišćenje prirodnih vrednosti i prirodnih resursa na


području Nacionalnog parka; naknade i zakup javnog i ostalog građevinskog zemljišta u državnom vlasništvu na području Nacionalnog parka i njegove zaštitne zone; cene usluga prezentacije prirodnih vrednosti i dr.; i indirektni iz redovnih programa i fondova resornih organa, agencija, uprava i javnih preduzeća; sredstva od dela poreskog prihoda ostvarenog na području Nacionalnog parka; kreditna sredstva banaka, fondova i agencija; i iz programa i grantova evropskih agencija i komisija, donacija i sl. Uprava Nacionalnog parka bi trebalo da ostvaruje prioritet u korišćenju indirektnih izvora finansiranja za sprovođenje programa i projekata na zaštiti i razvoju područja. Uprava i lokalni nivo upravljanja, uz podršku i saradnju republičkih resornih organa, bi trebalo da iniciraju i lobiraju za uspostavljanje stimulativnih mera i instrumenata kreditne i poreske politike za investicije u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka u razvoj poljoprivredne proizvodnje, turizma i komplementarnih delatnosti i za naseljavanje. U prvom redu bi trebalo obezbediti kreditno-investicione podsticaje i poreske olakšice za povećanje tehničke opremljenosti poljoprivrede i za izgradnju stambenih objekata, poljoprivrednih i turističkih kapaciteta, objekata javnih službi i komunalne infrastrukture u naseljima u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka. Uprava Nacionalnog parka bi trebalo da obezbeđuje direktne podsticaje i olakšice lokalnom stanovništvu za preduzimanje mera zaštite i za korišćenje pašno-livadskih površina i drugih prirodnih resursa na području Nacionalnog parka. Ugovornim aranžmanima za zaštitu i korišćenje prirodnih resursa regulisalo bi se davanje na korišćenje ili u zakup pašnjaka i livada, voda i drugih resursa, davanje na koncesiju onog zemljišta za koje je utvrđena obaveza osetljivog upravljanja posebnoj agenciji ili trećem sektoru i dr. Koordinacija, kooperacija i informisanje aktera u procesu zaštite i razvoja područja može da bude organizovana u vidu: koordinacionog aranžmana – koordinaciono telo, savet ili komisija u kojoj bi bili zastupljeni predstavnici svih nivoa upravljanja i različitih asocijacija (lokalnog stanovništva, turističkih i proizvodnih subjekata i korisnika Nacionalnog parka), radi koordinacije aktivnosti i kooperacije aktera u donošenju i sprovođenju planskih odluka i programa i njihovog uključivanja u kontrolni sistem zaštite, uređenja i izgradnje područja; partnerskog aranžmana – na relaciji uprava Nacionalnog parka ↔ republički nivo upravljanja (resorni

TURIZAM I PROSTOR


organi, agencije, uprave i posebne organizacije), radi pružanja potrebne stručne, tehničke i finansijske pomoći u upravljanju zaštitom i razvojem područja; i na relaciji uprava Nacionalnog parka ↔ lokalni nivo upravljanja, radi saradnje na izradi i kontroli implementacije planskih osnova; kooperativnog aranžmana – zajedničke komisije ili saveti za razvoj pojedinih aktivnosti i naselja na relaciji uprava Nacionalnog parka ↔ turističke proizvodne asocijacije ↔ lokalno stanovništvo ↔ nevladine organizacije, radi informisanja, dogovaranja, pružanja stručne pomoći i edukacije lokalnog stanovništva u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka i u okruženju; i dobrovoljnog aranžmana – na relacijama asocijacije korisnika ↔ asocijacije turističkih proizvodnih subjekata ↔ nevladine organizacije s obuhvaćenog područja i iz okruženja, uz posredovanje uprave Nacionalnog parka, radi dogovora o zajedničkom korišćenju i zaštiti prirodnih vrednosti, utvrđivanjem kodova ponašanja u obavljanju aktivnosti, vremenskog zoninga prostora i dr. Varijanta 2 – Centralizovan/supremativni sistem upravljanja Ideja je da se republički i lokalni nivo upravljanja opredele da povere upravi Nacionalnog parka obavljanje poslova iz njihove nadležnosti u domenu planiranja i izgradnje prostora, zaštite životne sredine, prirodnih vrednosti i prirodnih resursa, turizma, puteva, komunalnih delatnosti i dr. Ustanovio bi se Fond za zaštitu i razvoj Nacionalnog parka. Izvori finansiranja tog fonda bile bi naknade i takse za korišćenje prirodnih vrednosti i resursa, cene usluga, naknade i zakup javnog građevinskog zemljišta, kao i sredstva po posebnim programima republičkih resornih organa, kreditna sredstva banaka i dr. Ulaganja fonda bila bi: direktna – za programe i projekte zaštite i prezentacije prirodnih vrednosti i zaštite prirodnih resursa, za investicije u uređenje javnog građevinskog zemljišta, izgradnju i rekonstrukciju puteva, komunalne infrastrukture i objekata javnih službi, i indirektna – stimulacije, premije i participacija u realizaciji programa korišćenja prirodnih resursa i programa poljoprivredne proizvodnje, i podsticajni krediti za investicije u uređenje ostalog građevinskog zemljišta, turističke kapacitete, turističko-rekreativnu infrastrukturu, stambene objekte i dr. Raznovrsnost turističke ponude i mogućnost izbora u formiranju turističkog proizvoda postavlja nove zadatke učesnicima u kreiranju turističke ponude


Nacionalnog parka Kopaonik, njegove zaštitne zone i šireg okruženja. Za obe varijante unapređenja sistema upravljanja nacionalnim parkom, organizacija turizma trebalo bi da se zasniva na: razvoju komercijalne službe za marketing u turizmu; razvoju planske službe, radi definisanja „elastičnog” sistema programa u okviru integralnog sistema ponude zasnovane na potencijalima i resursima područja Nacionalnog parka; razvoju informatičke službe, radi prezentacije turističke ponude i analize turističke tražnje za turističkim proizvodom Kopaonika; kontrole dolazaka, boravka i odlazaka gostiju i trenutnog reagovanja na otklanjanje primedbi i nedostataka i dr.; razvoju službe za agencijske poslove, radi najbržeg i najkomfornijeg prihvata, prevoza i smeštaja gostiju i uključenja u opredeljeni „scenario” ponude; supervizije poslovanja svih agencija i svih učesnika u segmentima ponude koja se organizuje i prodaje na području Nacionalnog parka; vrhunskoj odgovornosti i podizanju ugleda i imidža turističke ponude područja Nacionalnog parka na tržištu, usklađivanjem normi, standarda i cena usluga prema vrstama ponude (pored standardnih, za kulturno-zabavne aktivnosti, programe na otvorenom prostoru i dr.) i odobravanjem dozvola (licenci) za konkretne vidove ponude; i sistematskom organizovanju i uključivanju nekomercijalizovanih objekata u sistem jedinstvene turističke ponude (seoska domaćinstva, vikend kuće i odmarališta s niskom stopom iskorišćenosti) tako što će se formirati centralni turist biro za Nacionalni park i zaštitinu zonu (s mrežom mesnih turist-biroa kao nosilaca organizovane ponude mesta) s osnovnom ulogom koordinacije turističkih aktivnosti, organizovanja i objedinjavanja ponude turističkih mesta i kapaciteta, utvrđivanja jedinstvenih standarda i kontrole kvaliteta turističkih usluga i turističkog proizvoda planskog područja. Zajednički cilj i interes svih naselja u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka jeste stvaranje uslova za aktiviranje lokalnih potencijala za razvoj. Prvi korak u realizaciji tog cilja može da bude formiranje seoskih poljoprivredno-turističkih udruženja (zadruga, asocijacija ili kooperacija). Poljoprivredno-turistička udruženja organizovala bi aktivnosti i akcije na uređenju prostora i aktiviranju proizvodnih i uslužnih programa domaćinstava. Posebni delovi tog udruženja bili bi turistički klub i turistička organizacija sela. Turistički klub sela bi imao multifunkcionalne sadržaje, i to: receptivno-informativne (za prihvat i distribuciju gostiju po domaćinstvima) i obavljanje poslova turist-biroa (prodaja ski/pasova, organizacija izleta, škola skijanja, jahanja i sl.), gorske službe spasavanja i mobilne lekarske službe; klupskog prostora (za okupljanje gostiju sela s mogućnošću organizovanja druženja i zajedničkih večera, ili određenih programa

TURIZAM I PROSTOR


koje će organizovati meštani – radni prostori za seoske zanate, kulinarske i druge aktivnosti). Turistički klub sela trebalo bi da se nalazi na lokaciji u centralnoj zoni naselja koja je opremljena, ili može da se priključi na komunalnu infrastrukturu, u blizini lokalnog puta i autobuske stanice. Turistička organizacija sela realizovala bi turističku ponudu sela u sprezi s opštinom, upravom Nacionalnog parka i centralnim turist-biroom. Mogućnosti obezbeđenja finansijskih sredstava su: namenski krediti i vremenski zakup (“time share”), na bazi ugovornih aranžmana s urbanim stanovnicima koji imaju interes da u tom prostoru plasiraju svoja finansijska sredstva, a nemaju drugog načina da taj interes ostvare zbog zabrane vikend izgradnje i dr. Prvo poljoprivredno-turističko udruženje (kooperativu) na području Kopaonika formiralo je selo Kriva Reka u toku 2005. godine, na inicijativu profesionalnih planera i uz podršku opštinske uprave. 4.3.2.2. Primer Parka prirode i turističke regije Stara planina Predlogom Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina (2007, slika 87) date su preporuke za unapređenje institucionalno-organizacione podrške u delu o implementaciji tog plana. Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora, u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim tim prostornim planom, podrazumeva niz institucionalno-organizacionih mera. Predviđene mere trebalo bi da preduzimaju Timočki i Pirotski okrug, opštine Dimitrovgard, Pirot, Knjaževac i Zaječar i privatan sektor, u saradnji sa republičkim resornim organima, republičkim i regionalnim organizacijama, stručnim institucijama, nevladinim organizacijama i asocijacijama građana. Predloženo je formiranje Regionalne agencije za razvoj turizma Stare planine, radi institucionalnog organizovanja različitih aktera u turizmu i koordinacije aktivnosti na integralnom razvoju turističke ponude. Regionalna agencija može da bude organizovana kao poseban sektor u okviru JP „Skijališta Srbije”, zadužen za iniciranje i kordinaciju poslova na održivom razvoju turizma; ili kao posebna institucija

Slika 87. Visinsko zoniranje Parka prirode i turističke regije Stara planina

Izvor: Predlog Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, 2007, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd


koja bi sarađivala sa JP „Skijališta Srbije” u sprovođenju razvojnih programa. Ideja je da republički i lokalni nivo upravljanja povere regionalnoj agenciji obavljanje dela poslova iz njihove nadležnosti u domenu planiranja i izgradnje prostora, upravljanja i uređenja građevinskog zemljišta, zaštite životne sredine, prirodnih vrednosti i prirodnih resursa (šumskog zemljišta i šuma, voda), turizma, puteva, komunalnih delatnosti i dr. Regionalna agencija za razvoj turizma Stare planine ostvarivala bi poverene poslove u koordinaciji s republičkim resornim organima, preduzećima i posebnim organizacijama i u kooperaciji sa zainteresovanim nevladinim organizacijama i privatnim sektorom. Među prioritetnim aktivnostima regionalne agencije bile bi: obezbeđenje uslova za zaštitu, uređenje i izgradnju građevinskog zemljišta za javne (puteve, skijališta i ostale infrastrukturne sisteme i druge javne namene) i ostale namene na području Prostornog plana; traženje i privlačenje najpovoljnijih izvora finansiranja za realizaciju programa razvoja (od bankarskih do privatnih sredstava); utvrđivanje prioriteta i priprema programa razvoja i unapređenja turizma za komplekse i lokalitete na području Prostornog plana; organizacija istraživanja, izrade planske i tehničke dokumentacije, projekata i programa koji mogu da konkurišu za sredstva pretpristupnih fondova EU i dr. Regionalna agencija za razvoj turizma trebalo bi organizaciono da objedinjava agencije turističkih rejona (sektora skijališta), koje bi objedinjavale rad lokalnih, javno-privatnih ili privatnih, agencija po turističkim kompleksima i mestima. Agencija turističkog rejona/sektora bila bi poseban sektor u okviru regionalne agencije, ili kompletirana postojeća opštinska javna preduzeća, odnosno agencije za razvoj i uređenje Stare planine, uz angažovanje specijalizovanih organizacija i institucija. Osnovni zadaci rejonske agencije bili bi da: identifikuje sve subjekte razvoja i inicira njihovo organizovanje u ugovornu asocijaciju; štiti turističke resurse i prostor rezervisan za turističku namenu; gazduje javnom turističko-rekreativnom infrastrukturom u prostoru; animira i uključuje zainteresovana turistička i druga preduzeća, asocijacije, udruženja građana i treći, tj. nevladini sektor u programe održivog razvoja turizma. Lokalne agencije imale bi zadatak da: upravljaju izgradnjom, uređenjem i korišćenjem turističkog prostora koji su im povereni, ili za koji zaključe odgovarajuće (jednogodišnje ili dvogodišnje) ugovorne aranžmane sa regionalnom agencijom za razvoj turizma; organizuju formiranje poslovne unije, ili drugog oblika poslovnog udruživanja, za realizaciju turističke ponude; i prate i koordiniraju klupsko organizovanje turističkih aktivnosti u prostoru.

TURIZAM I PROSTOR


Preporuke za buduće čitanje Potpoglavlje 3. Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, broj 14, Beograd Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, broj 14, Beograd Potpoglavlje 4. Zakon o planiranju i izgradnji, 2003, Službeni glasnik RS, broj 47, Beograd Zakon o izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji, 2006, Službeni glasnik RS, broj 34, Beograd Peter A., Burrough & Rachael A. Mc Donnell, 2006, Principi geografskih informacionih sistema – drugo izdanje, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Predlog prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina – radna verzija, 2007, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd

Pitanja za razgovor i vežbe

Posetite websajt Opštine Šabac (http://gis.sabac.org/karta) i drugih pomenutih opština i upoznajte se kako koriste GIS.

Kako će korišćenje GIS-a biti sve aktuelnije u upravljanju održivim razvojem turizma u Srbiji, upoznajte se sa još nekim mogućnostima koje ovi sistemi pružaju na sledećim internet adresama:

www.esri.com

www.gis.com

www.leica.com

www.gisdata.co.yu

www.landsat.org

www.usgs.com

Proučite deo o implementaciji plana u Prostornom planu Republike Srbije, Regionalnom prostornom planu Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, Prostornom planu područja arheološkog nalazišta Romulijana, Predlogu prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina i drugim planovima i izdvojite predviđene mere i aktivnosti, programsku i institucionalno-organizacionu podršku čije bi ostvarivanje bilo značajno za upravljanje održivim razvojem turizma.

Analizirajte primere upravljanja turističkim područjima i centrima u evropskim zemljama. Pokušajte da izdvojite dobre primere iz njihove prakse za koje procenjujete da bi ih trebalo primeniti kao pilot projekte upravljanja turističkim područjima u Srbiji.


Rezime VI poglavlja Proces prostornog (i urbanističkog) planiranja sastoji se od nekoliko osnovnih faza: pripremne faze, studijsko-dokumentacione osnove, izrade, razmatranja i donošenja plana, i primene/implementacije plana. Pripremna faza odnosi se prvenstveno na definisanje planskog problema i granica obuhvata prostornog i urbanističkog plana. Završava se donošenjem odluke o izradi plana. Studijsko-dokumentaciona osnova obuhvata dokumentaciono-informacionu i studijsko-analitičku osnovu. U podfazi studijsko-analitičke osnove rade se granske analize, ocene stanja i projekcije. Za prostorni plan područja posebne namene s potencijalima i resursima za razvoj turizma ili turističkog područja, kao i za generalni plan turističkog centra radi se posebna studija ili ekspertiza razvoja turizma i organizacije turističke ponude u prostoru. Analizira se šta valja, a šta ne valja u dosadašnjem razvoju, načinu korišćenja i organizaciji prostora i šta bi trebalo da se menja. Međugranskom analizom, ocenom i sintezom obavlja se provera konfliktnosti i usaglašavanje granskih studija i ekspertiza. Na osnovu prethodnih faza definišu se planski ciljevi i alternativne opcije strategije razvoja, korišćenja, organizacije i zaštite prostora sa varijantama. Vrši se vrednovanje i poređenje alternativnih opcija strategije i varijanti sa stanovišta društvenih, ekonomskih i efekata na kvalitet življenja i kvalitet životne sredine, u prvom redu za ključne probleme razvoja, korišćenja, organizacije i zaštite prostora. Na osnovu razmatranja strategije i odlučivanja o izboru alternativne strateške opcije (bez ili sa varijantama) za dalju simulaciju i razradu, pristupa se izradi planskih rešenja. Prva aktivnost je izrada granskih/sektorskih rešenja. Ključna aktivnost je planska sinteza. Najznačajniji korak planske sinteze jeste određivanje plana namene prostora ili površina. Završna aktivnost jeste izrada planskih propozicija za primenu/implementaciju plana. Rezultati ove faze se prezentiraju u nacrtu prostornog ili urbanističkog plana. Procedura razmatranja i donošenja prostornog i urbanističkog plana obuhvata sledeće aktivnosti: stručnu kontrolu i obavljanje javnog uvida u nacrt plana, razmatranje predloga i donošenje plana, praćeno objavljivanjem donetog plana u službenom javnom glasilu. Sve urbanističke planove i prostorni plan opštine donosi skupština opštine, odnosno grada. Regionalne i prostorne planove područja posebne namene donosi republički (vlada), odnosno pokrajinski nivo upravljanja (skupština). Nacionalni prostorni plan, odnosno strategiju, donosi republički nivo upravljanja (skupština). Strateška procena uticaja na životnu sredinu jeste proces kojim se integrišu ciljevi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje – saobraćaja, energetike, vodoprivrede, poljoprivrede, šumarstva, turizma i dr. U proceduri strateške procene opisuju se, vrednuju i procenjuju mogući značajni uticaji na

TURIZAM I PROSTOR


životnu sredinu do kojih može da dođe implementacijom planskih rešenja i određuju se mere za smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu.

Efikasnost implementacije prostornih i urbanističkih planova u evropskim zemljama s razvijenim sistemom planiranja, odnosno upravljanja i usmeravanja razvoja, obezbeđuje se: koordinacijom prostornog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije; multisektorskim pristupom, tj. primenom kombinacije mera i instrumenata raznih politika prema planskim odlukama, tematskim oblastima i problemima koji se rešavaju; istraživačkom, programskom i institucionalno-organizacionom podrškom i informacionim, monitoring i kontrolnim sistemima o prostoru i životnoj sredini; informisanjem i uspostavljanjem partnerstva/kooperacije na relaciji javni – privatni sektor; državne – nezavisne institucije i organizacije; nivoi upravljanja – stanovništvo, interesne i ciljne grupe. Kontrola implementacije prostornih i urbanističkih planova, promene namene i izgradnje prostora u svim zemljama Evropske unije obavlja se dominantno na lokalnom nivou, uz superviziju viših nivoa upravljanja. Sistemi kontrole implementacije planskog osnova efikasni su i stabilni, usled uspostavljene ravnoteže između pravne sigurnosti i fleksibilnosti u odlučivanju, široke podrške od strane političara, investitora i građana i višedecenijske izgradnje i dopunjavanja planskog i kontrolnog sistema. Kontrolni sistem u Srbiji raspolaže nedovoljno razvijenim instrumentima, koji nisu prilagođavani i modifikovani potrebama prakse. Ispoljene su tendencije promene instrumenata kontrolnog sistema radi povećanja fleksibilnosti u tumačenju i implementaciji planskih odluka, ali ne i u pogledu obezbeđenja javnog interesa u korišćenju i zaštiti prostora i pravne sigurnosti vlasnika i korisnika prostora.

TURIZAM I PROSTOR

346 Pojmovnik

POJMOVNIK Adaptacija objekta Izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećem objektu kojima se vrši promena organizacije prostora u objektu, zamena uređaja, postrojenja, opreme i instalacija istog kapaciteta, kojima se ne utiče na stabilnost i sigurnost objekata, ne menjaju konstruktivni elementi, niti spoljni izgled i ne utiče na bezbednost susednih objekata, saobraćaja i životne sredine (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Akt o urbanističkim uslovima Sadrži izvod iz prostornog, odnosno urbanističkog plana, odnosno privremenih opštih pravila parcelacija i izgradnje, kao i urbanističke uslove koji se odnose na građevinsku parcelu, i to: pravila građenja, regulacionu i građevinsku liniju, nivelacione uslove, uslove za priključenje na saobraćajnu i drugu infrastrukturu, posebne uslove i dr. Akt o urbanističkim uslovima izdaje organ opštinske uprave, odnosno grada, odnosno grada Beograda, ili ministarstvo nadležno za poslove urbanizma. Akt se izdaje podnosiocu zahteva zajedno sa pribavljenim uslovima, odnosno mišljenjima organa i organizacija koji su utvrdili posebne uslove za izradu akta o urbanističkim uslovima, radi izrade idejnog projekta i dobijanja odobrenja za izgradnju (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Aluvijalna ravan Nisko plavljeno zemljište pored reke sastavljeno od rečnog nanosa (Gavrilović, 2004:182). Areal

Oblast rasprostranjenja određene vrste biljaka i životinja (Gavrilović, 2004:182).

Arhitrav U antičkom grčkom graditeljstvu donja od tri horizontalne grede, koje leže na kapitelima stubova i nose konstrukciju krova (Enciklopedija likovnih umijetnosti, I tom). Arhivolta Savijeni konstruktivni luk između dva stuba, čija čeona strana može da bude ukrašena plastičnim ornamentima. U temenu arhivolte često se nalazi glavni kamen građevine (Enciklopedija likovnih umijetnosti, I tom). Apokrifni tekst Crkveni ili tajni spisi srodni Bibliji (evanđelja, dela apostola, pisma i sl.), koji su odbačeni od strane zvanične crkve (Enciklopedija likovnih umijetnosti, I tom). Bazilika Od grčke reči: “basilike”. Dvorana u antičkoj

grčkoj arhitekturi. Rimska bazilika dobija dvojaku namenu – za javne objekte na forumu, ili dvorana u carskoj palati i kućama bogataša. Imala je izdužen četvorougaon oblik i bila razdeljena sa dva reda stubova u tri broda. Srednji brod bio je širi i viši od ostalih. Iznad stubova imao je niz prozora koji su osvetljavali unutrašnjost građevine. U ranom hrišćanstvu to su prve saborne, tj. glavne crkve. Od VI veka, bazilika je u hrišćanstvu naziv za crkvu. Ima od jednog do pet brodova i dodaje se novi element – apsida (polukružnog ili poligonalnog oblika, zasvođena polukupolom). Postavlja se naspram glavnog ulaza u crkvu i predstavlja završetak glavnog broda, od koga je uža i niža (Enciklopedija likovnih umijetnosti, I tom). Bifora Prozor razdeljen kamenim stubićem na dva dela, od kojih je svaki oivičen posebnim lukom. Mogu da budu monumentalnih dimenzija (Studenica, Dečani i dr.). Postoji u vizantijskom i grčkom graditeljstvu, na srednjevekovnim crkvama u manastirima Srbije, kao i u renesansi (Enciklopedija likovnih umijetnosti, I tom). Biodiverzitet Raznovrsnost biljnog i životinjskog sveta. Označava sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji. Ovaj pojam uključuje tri međuuslovljena organizacijska nivoa diverziteta: (i) genetički diverzitet – raznovrsnost genetskog materijala jedinki i populacija iste vrste; (ii) specijski diverzitet – sveukupnost organskih vrsta na Zemlji od nastanka života do danas; bogatstvo vrsta (species richness) kao mera specijskog diverziteta predstavlja broj vrsta u određenom regionu i često se (pogrešno) između ova dva pojma stavlja znak jednakosti; i (iii) ekosistemski diverzitet – raznovrsnost staništa, životnih zajednica, ekosistema i ekoloških procesa /www.sepa. sr.gov.yu, 2006/ Bruto građevinska površina objekta Bruto građevinska površina objekta može da se računa na dva načina, kada su u pitanju urbanistički parametri za izgrađenost i iskorišćenost prostora. Bruto građevinska površina pod objektom računa se na osnovu horizontalne projekcije objekta, s tim da se površine pod sportskim terenima, otvorenim bazenima i otvorenim tremovima ne računaju u površinu pod objektom. Razvijena bruto građevinska površina objekta računa se kao bruto površina svih nadzemnih etaža objekta (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za

TURIZAM I PROSTOR 347 Pojmovnik

objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Bruto stopa reprodukcije Predstavlja prosečan broj ženske dece, koja bi u uslovima fertiliteta u momentu njihovog rođenja rodila ta deca, a da se pri tome ne uzima u obzir njihov mortalitet (Todorović, 1978: 47). Demografija Nauka o karakteristikama stanovništva, uključujući njegov broj, sastav i dinamiku (Gidens, 2005:703). Dogradnja objekta Izvođenje građevinskih i drugih radova kojima se izgrađuje novi prostor uz, ispod ili nad postojećim objektom i s njim čini funkcionalnu ili tehničku celinu (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Dostupnost Fizička dostupnost dela prostora različitim vidovima kretanja, centrima i tržištu, merena preko utroška vremena, energije i sredstava. Socijalna dostupnost upućuje na socijalne mehanizme segregacije i isključivanja (uskraćivanja), koji onemogućavaju (sužavaju) izglede pojedinih društvenih grupa da koriste postojeće pogodnosti. Emisija Ispuštanje zagađujućih materija ili energije iz inidividualnih i/ili difuznih izvora u životnu sredinu i njene medijume (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Eolska erozija Erozivni i akumulativni rad vetra u sušnim oblastima i pustinjama. Akumulativni oblici eolskog reljefa mogu da budu: dine, lesne zaravni ili peščare (Gavrilović, 2004:183). Erozija Mehaničko ili hemijsko razaranje ili rastvaranje osnovnih stena i reljefa pod uticajem spoljašnjih sila, i odnošenje rastresitog materijala. Mogu da je izazovu: tekuće vode – reke (fluvijalna erozija), vetrovi (eolska erozija), lednici (glacijalna erozija), morski ili jezerski talasi (abrazija). Fertilitet Broj živorođene dece koju ima prosečna žena. Stopa fertiliteta obično se izračunava kao prosečan broj porođaja na hiljadu žena koje su u dobu kada mogu da rađaju (Gidens, 2005:618). Geografija Nauka koja se bavi proučavanjem pojava i procesa na površini Zemlje (Gavrilović, 2004:8). Geografski informacioni sistem (GIS) Predstavlja skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sveta za određene namene. Geografija turizma Kompleksna primenjena ekonomsko-geografska istraživanja, u kojima se primenjuju metode više geografskih disciplina

(ekonomska geografija, turistička geografija, geografija stanovništva, fizička geografija i geografija kulture) i dovode u vezu sa prostornim planiranjem (Šećibović i os., 2006:9). Globalizacija Rastuća međuzavisnost među narodima, regionima i zemljama, koja je rezultat širenja svetskih društvenih i ekonomskih odnosa (Gidens, 2005: 707). Građenje objekta Izvođenje građevinskih i građevinsko-zanatskih radova, ugradnja instalacija - vodovoda, kanalizacije, elektro, telefonske i drugih instalacija (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Građevinsko zemljište Zemljište na kojem su izgrađeni objekti i zemljište koje služi redovnoj upotrebi tih objekata, kao i zemljište koje je odgovarajućim urbanističkim planom predviđeno za izgradnju i/ili odlukom opštine, odnosno grada proglašeno za javno ili ostalo građevinsko zemljište. Može da bude izgrađeno ili neizgrađeno, uređeno ili neuređeno. Javno građevinsko zemljište je u državnoj svojini iz koje ne može da se otuđi. Ostalo građevinsko zemljište može da bude u svim oblicima svojine i u prometu je (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Građevinska parcela Najmanji deo prostora, to jest najmanja zemljišna jedinica obuhvaćena planom koja zadovoljava planom propisane uslove za izgradnju i namenjena je za građenje. Formira se od katastarske parcele ili njenog dela i obavezno mora da ima trajan pristup na javni put (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Građevinska linija Linija na, ispod ili iznad površine zemlje i vode do koje je dozvoljena izgradnja, odnosno na koju se postavlja prednja fasada objekta ili se postavlja u zoni gradnje oivičenoj građevinskom linijom (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Ikona Od grčke reči: “еикон” – slika. U hrišćanskoj umetnosti označava, u prvom redu, religiozne portrete Hrista, Bogorodice i svetaca, kao i slike sa temama iz Biblije (Starog i Novog zaveta). Tokom vremena, u Istočnoj hrišćanskoj crkvi ikona postaje oznaka za zasebnu vrstu religioznog slikarstva – prenosivu sliku na dasci (Enciklopedija likovnih umijetnosti, II tom).

TURIZAM I PROSTOR

348 Pojmovnik

Ikonostas Pregrada u pravoslavnoj crkvi koja deli oltarski prostor, gde se vrši glavni deo bogosluženja, od ostalog dela crkve namenjenog vernicima (Enciklopedija likovnih umijetnosti, II tom). Imisija

Koncentracija zagađujućih materija i nivo energije u životnoj sredini kojom se izražava kvalitet životne sredine u određenom vremenu i prostoru (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004).

Implementacija Na latinskom implementum znači pomoćno sredstvo. Objašnjenje pojma (prema Webster’s Dictionary) i prevod (prema Kljajićevom rečniku stranih reči) za “implementation” je istovetno: primena, izvršenje, provedba. U praksi se javljaju različita tumačenja ovog pojma: da označava želju da se nešto obavi, da je to proces pregovaranja i pogađanja, da su to politike razvoja i instrumenti za realizaciju planskih odluka, dok Mc Loughlin shvata implementaciju kao proces vođenja i kontrole korišćenja i uređenja prostora (Maksin-Mićić, 2002). Indeks izgrađenosti Odnos između bruto razvijene građevinske površine objekata i površine građevinske parcele, bloka ili zone (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Indeks

zauzetosti/iskorišćenosti Odnos između bruto građevinske površine pod objektom i ukupne površine građevinske parcele, bloka ili zone pomnožen brojem 100 (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003).

Indikator (pokazatelj) Merilo pomoću kojega se opisuje i kvantifikuje stanje i predviđaju promene određene pojave ili procesa. Infrastrukturni sistemi Obuhvata infrastrukturne sisteme sa njihovim objektima, instalacijama i zaštitnim pojasevima. To su: saobraćajni (putni, železnički, vodni i vazdušni), vodoprivredni (za vodosnabdevanje, zaštitu kvaliteta vode i zaštitu od voda), energetski (elektroenergetski, gasovodni, toplovodne, naftovodni) i telekomunikacioni infrastrukturni sistemi (optički kablovi, fiksna i mobilna telefonija, ruralne radio-telefonske veze). Na građevinskom području naselja i turističkih centara obuhvata i zelenu infrastrukturu

(zelene površine i linijske sisteme, sa sportskoekreativnim površinama i objektima). Interes Svaki trajni motiv za delovanje, zasnovan na potrebama. Investitor Lice za čije potrebe se gradi objekat, odnosno koje finansira izgradnju objekta i na čije ime se izdaje odobrenje za gradnju (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Iskorišćenost radnog kontigenta Udeo aktivnog stanovništva u radnom kontigentu, izražava se u procentima. Izgradnja objekta Skup radnji koji obuhvata prethodne radove, izradu i kontrolu tehničke dokumentacije, pripremne radove za građenje, građenje objekta i stručni nadzor u toku građenja (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Kapacitet životne sredine Sposobnost životne sredine da prihvati određenu količinu zagađujućih materija po jedinici vremena i prostora tako da ne nastupi nepovratna šteta u životnoj sredini (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Kapacitet prostora U prostornom planiranju i upravljanju razvojem turističkih područja kapacitet prostora poistovećuje se s nosećim kapacitetom. Kapacitet prostora predstavlja odnos kapaciteta životne sredine, prirodnih i stvorenih resursa u datom prostoru, s jedne strane, i različitih potreba za prostorom za razvoj pojedinih aktivnosti i funkcija i lokalne zajednice, s druge. Osnovne komponente jesu: kapacitet životne sredine, psihološki kapacitet (maksimalan stepen turističkog korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turističkog doživljaja) i socio-kulturni kapacitet (maksimalno moguć stepen razvoja turizma koji ne narušava način života, kulturu i običaje lokalnog stanovništva). Katastarska parcela Ograničen deo površine zemljišta obeležen na katastarskom planu. Predstavlja osnovnu katastarsku jedinicu i služi kao baza za određivanje zemljišno-knjižnog tela u sistemu zemljišnih knjiga. Klaster Čine ga međusobno povezana preduzeća iz srodnih i različitih delatnosti i nosioci znanja, druge institucije i organizacije koje obezbeđuju kritičnu masu znanja, tehnologija, resursa i sredstava značajnih za jačanje konkurentnosti pojedinačnih preduzeća – učesnika i klastera kao celine. Klaster povezuje zajedničke potrebe učesnika na području nabavke, kupaca, specijalizovanih usluga, radne snage


i drugih resursa (Javni oglas za podsticanje razvoja klastera Ministarstva privrede, 2006). Klima Srednja vrednost klimatskih elemenata u toku višegodišnjeg osmatranja iznad nekog područja. Klimatski elelmenti su: radijacija i insolacija, teperatura vazduha i tla, vazdušni pritisak, vetrovi, vlažnost vazduha, oblačnost i padavine. Klimatski faktori su modifikatori klimatskih elemenata. To su: rotacija i revolucija Zemlje, geografska širina i dužina, raspored kopna i mora, nadmorska visina, ekspozicija, vrsta podloge, vegetacija i ljudske aktivnosti (Šećibović i os., 2006:202-203). Klimatologija Nauka koja proučava fizičke osnove prosečnih stanja atmosfere, klimu pojedinih krajeva sveta i njen uticaj na prirodu na Zemlji (Gavrilović, 2004:9). Koledari Paganski običaj starih Slovena koji se zadržao do danas. Koledari su najstarije sačuvane obredne povorke u slavu vile Kolede. Koledari koledaju od Božića do Nove godine, te su to zimske svečanosti. Povorka maskiranih ljudi ide od kuće do kuće pevajući i noseći lutku, a za uzvrat traže od domaćina neku malu nagradu za program koji izvode. Ovu povorku čini nekoliko učesnika koji imaju određenu ulogu – deda, snaška (muškarac preobučen u ženu), dve-tri oale (pola čovek-pola životinja, deo opšte indo-evropske baštine), šest pevača i gajdaš. U koledarskim igrama ima mnogo radnji koje imaju zaštitno značenje. Obred se završava igranjem kola, zajedno sa domaćinima, ispred svake kuće. Kolo se igra u krug, jer se krug smatrao svetim simbolom koji štiti domaćine od zla (Nedeljković, 1990). Komišanje Moba koju domaćin saziva da bi okrunio jednogodišnji rod kukuruza. Kontrolni sistemi korišćenja prostora Zasnovani su na primeni paketa instrumenata i rezervnih moći u kombinaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju i uz uključivanje posebnih procedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u korišćenju i izgradnji prostora. Kriptodepresija Jezero čija je površina iznad, a dno ispod nivoa Svetskog mora (Gavrilović, 2004:183). Kumulativni efekti Nastaju kada se pojedinačni uticaji neke aktivnosti sabiraju ili reaguju sa drugim efektima koji postoje u posmatranoj prostornoj celini i u određenom periodu vremena. Kumulativni efekti obuhvataju ukupne posledice svih aktivnosti u odnosu na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko

društvo. Legitimnost Neki politički poredak stiče legitimnost ukoliko su oni koji su podvrgnuti državnoj vlasti ili je priznaju kao takvu, s njim saglasni (Gidens, 2005:707). Lokacija Sa stanovišta izgradnje prostora to je mesto u prostoru na kome se gradi, odnosno obavljaju radovi, a može da obuhvata jednu ili više građevinskih parcela. Sa stanovišta korišćenja i organizacije prostora to je prostor na kome se obavlja određena delatnost. Megagrad Globalni grad, kao što je London, Njujork ili Tokio, koji je postao organizacioni centar nove globalne ekonomije (Gidens, 2005:707). Migracija Kretanje ljudi iz jednog područja ili društva i drugo kako bi se u njima nastanili (Gidens, 2005:284). Monitoring prostornih indikatora Proces prikupljanja informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investicione odluke, s mehanizmima i organizacijom nadgledanja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa. More

Mora su manji delovi okeana. Po položaju u odnosu na okeane i okružujuće kopno, mora se dele na sredozemna, ivična i međuostrvska. Sredozemna su gotovo sa svih strana okružena kopnom, a sa okeanima su povezana uskim moreuzima i kanalima. Ivična mora se znatnom dužinom svojih obala nalaze uz kontinente. Međuostrvska mora su delovi okeana između većih ostrva. Manji delovi mora su zalivi – fjordovi, riasi, limani, lagune (Stanković, 2000:58).

Motivacija U najširem kontekstu označava pokretanje ili kretanje pod uticajem određenih faktora. Motivacija potrošača uzrokovana je stanjem tenzije kao posledicom nezadovoljene potrebe (Maričić, 2005:88-89). Naos

Svetilište u antičkom hramu, to jest unutrašnja prostorija u kojoj se nalazila skulptura božanstva zatvorena zidovima bez otvora. Svetlost dobija kroz ulaz, preko uzanog četvrtastog predvorja, pronaosa ili narteksa, postavljenog poprečno na naos. U hrišćanstvu centralni deo crkve, s jednim ili više brodova. U starohrišćanskoj i vizantijskoj crkvi dobija oblik ulaznog trema, predvorja na zapadnoj strani građevine, i naziva se priprata (Enciklopedija likovnih umijetnosti, II tom).

TURIZAM I PROSTOR

350 Pojmovnik

Naivno slikarstvo Slikarstvo naivnih umetnika koje prikazuju svakodnevni život protkan narodnim običajima i legendama, s elementima simbolike i fantastike (Dimitrijević, 1979). Neto stopa reprodukcije Predstavlja broj ženske dece koja bi u uslovima fertiliteta u momentu njihovog rođenja rodila ta deca, a da se pri tome u obzir uzme i njihov mortalitet (Todorović, 1978:48). Nivelacija Regulacija visinskog položaja objekta (saobraćajnica, javnih površina, objekata) u odnosu na teren. Definiše se analitičkogeodetskim elementima, poprečnim i podužnim profilima saobraćajnica i/ili ulica. Oblačnost Veličina vidljivog dela neba pokrivenog oblacima (Stanković, 2000:100). Objekat To je građevina koja predstavlja fizičku, tehničko-tehnološku ili biotehničku celinu sa svim instalacijama, postrojenjima i opremom, odnosno same instalacije, postrojenja i oprema koja se ugrađuje u objekat ili samostalno izvodi (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Odnosi se na: zgrade svih vrsta, saobraćajne, vodoprivredne i energetske objekte, unutrašnju i spoljašnju mrežu i instalacije, objekte komunalne infrastrukture, industrijske, poljoprivredne i druge privredne objekte, javne zelene površine, objekte sporta i rekreacije i dr. Peri-urbana zona Kontaktna zona između urbanog naselja i seoskih naselja u njegovom okruženju. Percepcija Kognitivni proces koji čoveku pomaže da objasni i razume okruženje. U tom procesu čovek selektuje, organizuje i objašnjava stimulanse u osmišljenu i razumljivu sliku sveta (Maričić, 2005:278279). Planine Horizontalnim ili tangencijlanim i vertikalnim ili radijalnim pokretima površinskih i unutrašnjih delova Zemljine kore nastaju venačne (nabrane) i gromadne (rasedne) planine (Stanković, 2000:109). Planiranje Društvena praksa zasnovana na analizi, saznanju, metodu i sintezi. Predstavlja proces pripremanja skupa odluka o akcijama u budućnosti, koji je usmeren na postizanje ciljeva preferiranim sredstvima (Perišić, 1985:11). Područje posebne namene Područje koje je homogeno u pogledu specifičnih karakteristika i zahteva poseban režim korišćenja, organizacije i zaštite prostora.

Portal Od latinske reči: “porta” – kapija. Označava glavni ulaz na pročelju dvora, palate, crkve ili veće građevine, naročito istaknut ukrasnom obradom (Enciklopedija likovnih umijetnosti, III tom). Procena uticaja na životnu sredinu Predstavlja osnovni intrument prevencije u politici zaštite životne sredine. To je proces identifikacije, predviđanja, ocenjivanja i upravljanja uticajima predloženog investicionog projekta na životnu sredinu. Prostor Predstavlja osnovni opšti resurs postojanja, opstanka i razvoja ljudskog društva. To je sistem sa osnovnim podsistemima: priroda, stanovništvo, ekonomske aktivnosti, javne službe (javnosocijalna infrastruktura) i komunikacije (saobraćajna i tehnička infrastruktura i komunikacioni sistemi). Prostorno planiranje Sintezna disciplina i društvena praksa koja je zasnovana na integralnom i interdisciplinarnom pristupu planiranju razvoja teritorije, organizacije i uređenja prostora, čiji je opšti cilj integrisanje prostora, uravnotežavanje razvoja i ujednačavanje kvaliteta življenja i kvaliteta životne sredine. Razuđenost obale Odstupanje obale od prave linije. Rečni sliv Površina s koje padavine otiču u jedan rečni sistem. Rečni sistem čine glavna reka s njenim pritokama. Rečne slivove razdvajaju razvođa, tj. uzvišenja između dve reke s kojeg se padavine slivaju u jednu ili drugu reku (Gavrilović, 2004:187). Regulaciona linija Linija razgraničenja parcela za javnu namenu od parcela i površina namenjenih za druge namene. Definiše se u odnosu na osovinsku liniju puta, ili na graničnu liniju – keja, trase pruge i sl. (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Rekonstrukcija Izvođenje građevinskih i drugih radova na objektu, kojima se isti dograđuje; utiče na stabilnost i sigurnost objekta; menjaju konstruktivni elementi; menja tehnološki proces; menja spoljni izgled objekta; povećava broj funkcionalnih jedinica i dr. (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Rezervisanje prostora Odnosi se na zaštitu prostora za određeni vremenski period, ili vremenske intervale (etape), do realizacije planirane namene.


Rozeta Od francuske reči: “rosette” – ružica. To je ukrasni motiv kružnog oblika nalik na ružin cvet, sa stilizovanim laticama. Primenjuje se u arhitektonskoj dekoraciji, na primer ubacivanjem motiva ružinog cveta u pojedina polja na kasetiranim plafonima. Velika rozeta u arhitekturi ima funkciju prozora kružnog oblika, sa ukrasnim motivom stilizovanih latica ruže. Primenjivana je na pročeljima romaničkih i gotskih crkava. U Srbiji su, zbog bogate dekorativne kamene plastike, najpoznatije velike rozete na srednjevekovnim crkvama moravske škole (Enciklopedija likovnih umijetnosti, III tom). Rubna zona Široki pojas ili zona koja okružuje urbano naselje, u kome se odvija neplansko ili plansko širenje urbanog područja. Obuhvata otvorene prostore, predgrađa i pojedina seoska naselja koja poprimaju urbani način/stil života. Sanacija objekta Izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećem objektu kojima se vrši popravka uređaja, postrojenja i opreme, odnosno zamena konstruktivnih elemenata objekta, kojima se ne menja spoljni iizgled objekta, ne utiče na bezbednost susednih objekata, saobraćaja i životne sredine (Zakon o planiranju i izgradnji, 2003). Sanacija, odnosno remedijacija životne sredine Proces preduzimanja mera za zaustavljanje zagađenja i dalje degradacije životne sredine do nivoa koji je bezbedan za buduće korišćenje, uključujući uređenje prostora, revitalizaciju i rekultivaciju (Zakon o zaštiti životne sredine, 2004). Spreg Vid međusobne ispomoći poljoprivrednih domaćinstava, kada se domaćini dogovore da udruže svoju stoku za vuču (volove, konje) radi obavljanja poljoprivrednih i drugih radova (transport drva i sl.). Takav vid saradnje zove se spreg, a domaćini postaju sprežnici. Često se spreg prenosi s kolena na koleno. Stil života Način na koji osoba živi. Na stil života dominantno utiču ličnost (formirana kroz kulturu, podkulturu, društvenu klasu, referentne grupe i porodicu) i vrednosti koje usvaja i neguje osoba kroz svoje aktivnosti, interesovanja i mišljenje (Maričić, 2005:257-8). Stopa nataliteta Odnos broja živorođene dece u toku jedne godine na hiljadu stanovnika na nekom području (Todorović, 1978:45). Stopa mortaliteta Odnos broja umrlih na 1000 stanovnika u godini na nekom području (Todorović, 1978:119).

Strateška procena uticaja na životnu sredinu Formalizovan proces procene uticaja planskih odluka na životnu sredinu, koje se donose na strateškom nivou planiranja, to jest planovima, strategijama, poltikama i programima iz domena prostornog i sektorskog planiranja (saobraćaja, energetike, vodoprivrede, poljoprivrede, šumarstva, turizma i dr.). Širina pojasa regulacije Rastojanje između regulacionih linija koje se utvrđuje u zavisnosti od funkcije i ranga saobraćajnice, odnosno infrastrukture koja se postavlja u pojasu regulacije. Može da bude horizontalna, nadzemna i podzemna regulacija. Tambur Cilindrična konstrukcija, kružne ili poligonalne osnove, koja nosi kupolu. Prvobitno se javlja u crkvenom graditeljstvu. Uloga tambura nije samo konstruktivna, već i da pojača utisak visine i omogući vertikalnu rasvetu unutrašnjeg prostora objekta (Enciklopedija likovnih umijetnosti, III tom). Trifora Lučni otvor koji je sa dva stubića podeljen na tri dela (Enciklopedija likovnih umijetnosti, III tom). Turistička geografija Nauka o turističkim kretanjima. Može da se podeli na opštu turističku geografiju – koja se bavi geografskim, teorijsko-metodološkim i praktičnim pitanjima razvoja i razmeštaja turizma u prostoru, i na regionalnu turističku geografiju – koja proučava konkretne turističke regije i druge predeone celine u kojima je turizam osnovna ili dopunska privredna i društvena delatnost (Stanković, 2000:30). Upravljanje razvojem Označava sistem legitimnog uticanja na ponašanje pojedinaca i društvenih/interesnih grupa prema prethodno postavljenim ciljevima. Urbanizam Koren reči potiče iz latinskog jezika: “ur” – gospodin, “urbs” – grad, “urbanus” – gradski. Urbanizam može da se definiše kao integralna naučna disciplina i društvena praksa planiranja razvoja, uređenja i izgradnje grada. Urbano-ruralni kontinum Pojava prožimanja velikih urbanih centara i njihove ruralne okoline u pogledu funkcionalnih veza, fizičkih struktura i načina života (Perišić, 1985:14-15). Uređenje prostora Pojam uređenja prostora obuhvata racionalno korišćenje i organizaciju, zaštitu i upravljanje prostorom kao posebno vrednim i ograničenim opštim resursom, kojim se stvaraju uslovi za održivi razvoj

TURIZAM I PROSTOR

352 Pojmovnik

područja primenom integralnog pristupa u prostornom planiranju (Zakon o prostornom uređenju, 1994). Usmeravanje razvoja Obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole „od gore prema dole” i „od dole prema gore”. Vertikalna regulacija Visina objekta. To je rastojanje od nulte kote objekta do kote slemena (za objekte s kosim krovom), odnosno kote venca (za objekte s ravnim krovom). Nulta kota je tačka preseka linije terena i vertikalne ose objekta. Može da se definiše i spratnošću objekta. Na primer: P(prizemlje) + 2(sprata) + Pk (potkrovlje) (Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003). Vučari U srpskom narodu vuk je životinja koja je imala najznačajnije mesto u narodnom verovanju. Pripisivala mu se natprirodna moć, tako da ga nisu ubijali iz straha da se njegova razljućena duša ne osveti onome ko ga ubije. Verovalo se i da onaj ko nosi njegovo ime, sliku ili samo zamišlja vukove stiče otpornost protiv svih bolesti i zlih uticaja demona. Za Božić su kroz selo išli mladići – vučari, koji su nosili kožu vuka napunjenu slamom i ogrtali se vučjom kožom. Vučari su zapravo predstavljali dvojnike pravih vukova. Zbog toga ih je narod gostio, hranio i davao im poklone, ne bi li na taj način umilostivio vukove (Nedeljković, 1990). Zahtev za izdavanje odobrenja za izgradnju Zahtev za izdavanje odobrenja za izgradnju, odnosno za rekonstrukciju objekta, podnosi investitor. Zahtev sadrži podatke o: (i) investitoru, (ii) objektu (namena, gabarit, spratnost I dr.), (iii) lokaciji (parceli) na kojoj se planira izgradnja, i (v) dokumentaciji koja se prilaže uz zahtev. Uz zahtev za odobrenje izgradnje podnosi se: (i) idejni projekat usklađen sa izvodom iz urbanističkog plana, odnosno aktom o urbanističkim uslovima; (ii) izvod iz urbanističkog plana koji nije stariji od šest meseci; (iii) dokaz o pravu svojine, odnosno zakupa na građevinskom zemljištu, odnosno pravu svojine na objektu, odnosno pravu korišćenja na neizgrađenom građevinskom

zemljištu; i (iv) drugi dokazi određeni urbanističkim planom, odnosno aktom o urbanističkim uslovima; a (v) za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje ministarsvo nadležno za građevinarstvo i izveštaj revizione komisije (Pravilnik o sadržini i načinu izdavanja odobrenja za izgradnju i sadržini prijave početka izvođenja radova, 2006). Zaštita prostora Odnosi se na trajno korišćenje i očuvanje prostora za neku namenu, koja je definisana opredeljivanjem društvene zajednice da trajno štiti za buduće generacije posebno vredne prostore i/ili javno dobro koje se nalazi u nekom prostoru, a za koje država ustanovi odgovarajući oblik zaštite. Zidno slikarstvo – živopis (fresko slikarstvo) Najčešći i najstariji način zidnog slikarstva je slikanje neposredno na vlažnu ili nevlažnu podlogu. Otuda naziv živopis, ili fresko slikarstvo, jer se tehnika slikanja na još svežem malteru na italijanskom naziva: “al fresco” (Enciklopedija likovnih umijetnosti, III tom). Želja

Želja je osećanje potrebe koje je oblikovano znanjem, kulturom i ličnošću osobe. Nastaju spontano kao rezultat čovekovog opažanja, razmišljanja, podsećanja i sl. Pojedinac želju doživljava kao nešto što mu pruža zadovoljstvo, uživanje, prijatnost (Maričić, 2005:99).

Životni vek Maksimalan broj godina koliko neki pojedinac može da živi.

TURIZAM I PROSTOR

354 Literatura

Literatura Appostolides P., 1996, Tourism Development Policy and Environmental Protection in Cyprus, Sustainable Tourism Development, Council of Europe, Strasbourg, pp. 34-47 Arnason H.H., 1975, Istorija moderne umetnosti, Jugoslavija, Beograd Bakić O., 2003, Marketing u turizmu, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd Bogdanović D., Đurić V., Medaković D., 1978, Hilandar, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd Broads Authority, 1987, Broads Management Plan, Norwich Čomić Lj., 2003, Turizam i održivi razvoj ruralnih područja Srbije, U: Selo u novim razvojnim uslovima, Udruženje urbanista Srbije, Beograd, 40-46 Davidson J., Wibberley G., 1977, Planning and the Rural Environment, Urban and Regional Planning Series, Vol, 18, Pergamon Press, Oxford Dimitrijević K., 1979, Naiva u Jugoslaviji – mali leksikon slikara i vajara, BIGZ, Beograd Dobrović N., 1962, Vrtovi Italije – obnova vrtne umetnosti, Zbornik Arhitektonskog fakulteta, Beograd, sv. 6 Dobrović N., 1960, Doba Le Notra – vrhunska ostvarenja baroknog vrtarstva, Zbornik Arhitektonskog fakulteta, Beograd, sv. 4 Đelić T., 2005, Savremene informacije i e-turizam, Turistički pregled, Beograd, br. 3, 9-19 Đurić V., 1974, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Jugoslavija, Beograd Enciklopedija likovnih umjetnosti, 1960–1964, Leksikografski zavod FNRJ, Zagreb, knj. 1, 3 i4 Energoprojekt – Urbanizam i arhitektura, 2006, Urbanistički projekat za blok 12 – severni deo na Novom Beogradu, Beograd Environment and Tourism in the Context of Sustainable Development, 1994, Environmental Resources Management, Studienkreis Fur Tourismus, London European Commission, 1994, Background Information on Environment and Tourism in the Context of Sustainable Development, EU, DG XI, Brussels European Commission, 1994, Europe 2000+: Cooperation for European territorial development, Luxembourg European Commission, 1997, The EU compendium

of spatial planning systems and policies, Regional development studies, regional policy and cohesion, Luxembourg European Commision, 1999, European spatial development perspective (ESDP), Potsdam Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir UN, 2005, Predlog prostornog plana opštine Novi Pazar, Beograd Faludi A., 1994, Coalition Building and Planning for Dutch Growth Management: The Role of the Randstad Concept, Urban Studies, Vol. 31, No. 3, pp. 485-507 Faludi A., Valk A. Van der, 1996, Planners come out for the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, pp. 448-452 Gavrilović Lj., Gavrilović D., 2004. Geografija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd Gidens E., 2005, Sociologija, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd Giedion S., 1969, Prostor, vreme, arhitektura, Građevinska knjiga, Beograd Goverment of the Republic of Serbia, 1996, Spatial Plan of the Republic of Serbia, Belgrade Grčić M., 2000, Politička ekonomija, Geografski fakultet, Beograd Grčić M., Sluka N., 2006, Globalni gradovi, Geografski fakultet, Beograd Groupe Compagnie des Alps, Tignes, France, 2003 Grupa autora, 1986, Studenica, Književne novine, Beograd Hall M., Page S., 2002, The Geography of Tourism and Recreation – Environment, Place and Space, Routledge, London Horwath Consulting Zagreb&Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, Beograd /www.minttu.sr.gov.yu, 2006/ Hudman L., Jackson R., 2003, Geography of Travel&Tourism, Thompson Delmar Learning, New York Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje 2005–2021. godine, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2003, Strategija zaštite, razvoja i uređenja – Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, finalna verzija, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Analitičko-dokumentaciona osnova – Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, finalna verzija, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Predlog

TURIZAM I PROSTOR 355 Literatura

prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Predlog prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Predlog prostornog plana opštine Valjevo, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Strateška procena uticaja Prostornog plana opštine Valjevo na životnu sredinu, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Predlog prostornog plana područja sliva akumulacije „Stuborovni”, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Plan detaljne regulacije Pribojske Banje, Beograd Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Plan detaljne regulacije akva-sitija „Stuborovni”, Beograd Janković M., 1972, Ekologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd Janson H.W., 1965, Istorija umetnosti, Jugoslavija, Beograd Jovanović M., 1979, Narodna nošnja u Srbiji u XIX veku, Srpska akademija nauke i umetnosti, Beograd Keller P., 2002, Ekonomski uticaji turizma, Turistički pregled, Beograd, br. 2, 6-13 Korać Ž., 1978, Čovek i grad, Glas, Beograd L’Aventure Humaine, 1988, Hiver 89, Jacca Book, Milan Lazić L., Košić K., 2004, Turistička geografija, Prirodnomatematički fakultet – Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Linč D., 1972, Slika jednog grada, Agora, Beograd Ljubinković M., 1989, Manastir Ravanica, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd Lorzing H., 1996, It’s time to redifine the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, pp. 452-457 Loving Them to Death – Sustainable Tourism in Europe’s Nature and National Parks,1993, Federation of Nature and National Parks of Europe, Grafenau, Germany Mac Nulty P., 2002, Key Requirements in Establishing a Successful Rural Tourism Destination, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspectives, Beograd Maksimović B., 1976, Istorija urbanizma – novi vek, Izdavačko-informativni centar studenata, Beograd, knj. 2 Maksimović B., 1980, Idejni razvoj srpskog urbanizma, Beograd Maksin-Mičić M., 2000, Zaštita i rezervisanje prostora

– normativnost i praksa, Geografski fakultet, Beograd Maksin-Mićić M., 2002, Ostvarivanje Prostornog plana Republike Srbije, u: Prilog unapređenju teorije i prakse planiranja i implementacije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 117-124 Maksin-Mićić M., Spasić N., 2004, Implementacija strateških planskih i investicionih odluka o magistralnim infrastrukturnim koridorima, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 313-326 Maričić B., 2005, Ponašanje potrošača, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd Marinović-Uzelac A., 1989, Teorija namjene površina u urbanizmu, Tehnička knjiga, Zagreb Mather A.S., 1986, Land Use, Longman Scientific & Technical, Essex Međunarodni naučni forum Dunav – reka saradnje, 2005, Program uređenja osnovnog nautičkog puta Dunavom kroz Srbiju „Dunav 2005”, Beograd Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Doktorska disertacija, Geografski fakultet, Beograd Milijić S., Dabić D., 2004, Prostorni razvoj planinskih područja Srbije, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 191-206 Milojević B.Ž., 1956, Opšta regionalna geografija, Naučna knjiga, Beograd Ministarstvo trgovine, turizma i usluga, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, Beograd Ministarstvo za kapitalne investicije i Opština Raška, 2004, Plan detaljne regulacije Suvo Rudište, Raška Mumford L., 1968, Grad u historiji, Naprijed, Zagreb Nacrt zakona o zaštiti prirode, 2006, Vlada Republike Srbije, Beograd Nacrt zakona o zaštiti i unapređivanju zelenih površina, 2006, Vlada Republike Srbije, Beograd Nedeljković M., 1990, Godišnji običaji u Srba, Vuk Karadžić, Beograd Nikčević R., 1993, Skijališta Crne Gore kao faktor turističkog razvoja, UNIREKS, Nikšić OECD, 1993, Core set of Indicators for Environmental Performance Reviews, A Synthesis Report by the Group of the State of the Environment, Paris Perišić D., 1985, O prostornom planiranju, Institut za

TURIZAM I PROSTOR

356 Literatura

arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd Peter A., Burrogh&Rachael A. Mc Donnell, 2006, Principi geografskih informacionih sistema – drugo izdanje, Građevinski fakultet Univeriteta u Beogradu Petovar K., 1986, Sociološka istraživanja u urbanističkom planiranju, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Beograd Petovar K., 2003, Urbana sociologija – naši gradovi između države i građanina, Geografski fakultet, Beograd Piha B., 1979, Osnove prostornog planiranja, Privrednofinansijski vodič, Beograd Pischel G., 1970, Opća povijest umjetnosti, Vuk Karadžić, Beograd, knj. 2. i 3 Pravilnik o sadržini i izradi planskih dokumenata, 2003, Službeni glasnik RS, br. 60, Beograd Pravilnik o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava, 2003, Službeni glasnik RS, broj 75, Beograd Pravilnik o sadržini, načinu izrade, načinu vršenja stručne kontrole urbanističkog plana, kao i uslovima i načinu stavljanja plana na javni uvid, 2004, Službeni glasnik RS, br. 12, Beograd Pravilnik o sadržini i načinu izdavanja odobrenja za izgradnju i sadržini prijave početka izvođenja radova, 2006, Službeni glasnik RS, broj 60, Beograd Program rasporeda sredstava i korišćenja sredstava namenjenih za razvoj infrastrukture u turizmu za 2006. godinu, 2006, Službeni glasnik RS, br. 44, Beograd Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, posebno izdanje, Beograd, knj. 2 Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, Službeni glasnik RS, br. 4, Beograd, 1989 Popović M., 1987, Stari grad Ras, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd Protić M., 2006, Umetnost – energija prosvećenosti, Politika – kulturni dodatak, Beograd, 8-9 Provatakis Th., 1980, Meteora - History of the Monasteries and Monasticism, Toubi’s, Athens Rees J., 1994, Natural Resources, Allocation, Economics and Policy, Routlledge, London and New York Republički zavod za statistiku, 2003–2004, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2002, knj. 1-6, 8, Beograd

Ristić V., 1989, Lazarica i Kruševački grad, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd Rodić D., 1993, Geografija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd Romelić J., Đuričić J., 1995, Turistička geografija, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i životnu sredinu, 1997, Koncept održivog razvoja, Životna sredina i razvoj, god. I, sv. 1, Beograd Spasić N., 1988, Planiranje razvoja, obnavljanje i uređivanje prostora u velikim lignitskim basenima, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, posebno izdanje, Beograd Srejović D., Babović Lj., 1983, Umetnost Lepenskog vira, Jugoslavija&Narodni muzej, Beograd Stanković S., 2000, Turistička geografija, Geografski fakultet, Beograd Stanković S., 2000, Jezera Srbije, Srpsko geografsko društvo, Beograd Stanković S., 2003, Turizam – zaštita i valorizacija, Srpsko geografsko društvo, Beograd Stojanović B., Maričić T., 2004, Strategija zaštite životne sredine i prostorno planiranje, U: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Beograd, 155172 Stojkov B., 2000, Metode prostornog planiranja, Geografski fakultet, Beograd Stojkov B., Đorđević D., Dželebdžić O., 2000, The Observatory for Spatial Planning and Environment in South East Europe – Comments and Contribution of Yugoslav side, SPATIUM, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, No. 6, 1-6 Strategija razvoja turizma Republike Srbije, 2006, Službeni glasnik RS, broj 91, Beograd Todorović G., 1978, Projekcije stanovništva – Teoretskometodološka studija, Centar za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka, Beograd Tourism and the Environment in Europe, 1995, Tourism Division on the European Commission (DG XXIII), Brussels Trifiletti L., 2002, The project ECOSERT in the Irpinia Region, Italy; an experience of rural tourism development, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspectives, Beograd Trifunović L., 1988, Jugoslavija – umetnički spomenici, Jugoslovenska knjiga, Beograd Unković S., Zečević B., 2004, Ekonomika turizma, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd

TURIZAM I PROSTOR 357 Literatura

Uredba o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, 2002, Službeni glasnik RS, Beograd, br. 70 Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja magistralnog infrastrukturnog koridora Niš-granica Republike Makedonije, 2002, Službeni glasnik RS, br. 77, Beograd Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja arheološkog nalazišta RomulijanaGamzigrad, 2004, Službeni glasnik RS, Beograd, br. 131 Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 7, Beograd Uredba o utvrđivanju kriterijuma, bližih uslova i namene korišćenja sredstava za subvencije u turizmu u 2006. godini, 2006, Službeni glasnik RS, br. 27, Beograd Ustav Republike Srbije, 2006, Službeni glasnik RS, br. 83, Beograd Verbier Summer and Winter Activities, 2003, European Ski Resorts - Verbier, Switzerland Vesnić-Nedžeral Ž., 1993, Urbana rekreacija – funkcionalno i prostorno organizovanje rekreativnih prostora u gradu, Arhitektonski fakultet, Beograd Vujković Lj., Nećak M., Vujičić D., 2003, Tehnika pejzažnog projektovanja, Šumarski fakultet, Beograd Vujošević M., 1996, Uloga prostornog planiranja u odnosu na druge instrumente razvoja, Doktorska disertacija, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Weaver D., 2006, Sustainable Tourism: Theory and Practice, Elsevier Ltd., Oxford Weiss R. & S., Schall K., 2001, Schitour Plus, Wenig Aufstieg-viel Abrahrt, Ausgesuhte Schitouren mit Aufstiegshilfen und Langen Gelandeabfahrten in Osterreich, der ostl. Schweiz und Sudtirol, Schall-Verlag, Wien, Austrija Zakon o prostornom uređenju, 1994, Narodne novine, Zagreb Zakon o Prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 13, Beograd, 1996 Zakon o planiranju i izgradnji, 2003, Službeni glasnik RS, br. 47, Beograd Zakon o izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji, 2006, Službeni glasnik RS, br. 34, Beograd

Zakon o zaštiti životne sredine, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd Zakon o turizmu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 27, Beograd Zavod za urbanizam Vojvodine – Novi Sad, 1988, Studija o celinama Fruškogorskih manastira, Analiza i ocena stanja, Novi Sad, knj. 1 Živković R., 2006, Ponašanje i zaštita potrošača u turizmu, Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum, Beograd Šećibović R., Maksin-Mićić M., Komlenović Đ., Manić E., 2006, Uvod u geografiju turizma sa osnovama prostornog planiranja, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd Internet sajtovi: en.wikipedia.org/wiki/Venice esa.un.org/unpp www.chateauversailles.fr www.europarc.org www.InetrnetWorldStats.com www.gis.sabac.org www.minttu.sr.gov.yu www.natureprotection.org.yu www.parisperfect.com/paris-flea-markets www.parlament.gov.sr.yu www.sepa.sr.gov.yu www.unesco.org/courier www. worldbank.org

TURIZAM I PROSTOR

358 Rezime

Marija Maksin-Mićić, PhD

TOURISM AND SPACE Summary The Book Turizam i prostor (Tourism and Space) is intended to be a guide for acquainting the user with space as a general resource and a system, perceiving the interdependence of complex systems, such as tourism and space, understanding the basic processes, phenomena and conflicts relating to space utilization and protection, natural and man-made resources, space organization and development, as well as the planning and development of tourism spaces. In order to facilitate the understanding of sustainable development and the planning and development of tourism spaces, the book touches on the necessary elements of population growth, distribution and composition, tourism resources and their best use, which are the subject matter of special scientific disciplines – demography, geography of tourism (or tourism geography), history of art, etc. It also touches on the necessary elements of tourism needs and motives from the aspect of space utilization and spatial attractiveness for tourism, which are otherwise the subject matter of a special scientific discipline – consumer behaviour. The basic aims that should be achieved by mastering the material presented in this book are: Training of the user for Integrated approach to the development of tourism space (region, centre, complex or facility); Efficient communication with experts from various fields with whom he/she will cooperate in development planning, as well as the planning and development of tourism space; Articulation and presentation of the interests relating to the development of tourism activities and contents in space utilization, protection, organization and development; Representation of tourism development interests in the process of spatial planning and the procedure relating to the preparation and public scrutiny of spatial and urban development plans; Use of spatial planning documents and further study of professional literature in the domain of spatial planning, demography, geography of tourism/tourism geography, sociology, history of art, ethnology and other scientific disciplines; Preparation of the user for advanced training with a view to Taking an active part in interdisciplinary team work on sectoral (in tourism) and spatial (and urban development) plans, programmes and projects; Taking a problem-oriented and integrated approach to the planning and implementation of sustainable development, and the planning of tourism spaces; Coordinating tourism activities and actors in the process of managing and directing sustainable development and planning tourism spaces; Acquainting, negotiating and persuading the actors involved in tourism and other land users with respect to the possible compromise solutions for the relativization of conflicting interests in the utilization, protection, organization and development of tourism spaces. The book has been divided into six chapters and each chapter covers different aspects and key elements in the process of spatial planning, managing and directing sustainable development, and planning tourism spaces. The first chapter entitled “Stanovništvo i turizam” (Population and Tourism) deals with the basic population trends, key components of population growth and distribution, and the basic composition of population in the world and in Serbia so as to analyze their impact on the development of tourism and tourism spaces; it perceives the significance of population as the basic resource and subject of development planning and management; proceeding from human needs, it focuses on tourism needs, expected changes in those needs and motives for tourism travel, tourist-related activities and attractive spaces. The second chapter, “Prostor i turizam” (Space and Tourism), proceeds from defining the basic notions of space; it points to the specifics and key differences between space utilization and organization, protection and reservation, as well as to their significance for tourism development; it devotes attention to conflicts in space utilization, protection and development, and the possibilities for their relativization, based on the example of tourism spaces; it also points to the key aspects of spatial attractiveness for tourism development, that is, to the significance of tourism resources and space planning level.

TURIZAM I PROSTOR 359 Rezime

The third chapter, “Turistički resursi” (Tourism Resources), proceeeds from defining the notion, characteristics and classification of tourism resources; it singles out their basic types and perceives the specific features of natural and man-made tourism resources, with special reference to tourism resources in Serbia; it points to their interdependence and possibilities for their utilization; it shows how they influence the development of specified tourism activities and types of tourism; attention is devoted to space evaluation for tourism, proceeding from the existing and potential tourism resources, while at the same time pointing to the role of spatial planning in the preservation and improvement of spatial attractiveness for tourism development. The fourth chapter, “Turistički proizvodi i područja“ (Tourism Products and Zones), focuses on the basic concepts of tourism development, their differences and impact on the modification of the current types of tourism/tourism products and the development of new ones; it points to different classifications of types of tourism and orientation to tourism products, and considers ecotourism; it also points to the planned tourism products in Serbia and their basic characteristics; it devotes attention to the classification, categorization and coverage of the planned tourism zones in Serbia, in addition to considering differences in the approach to development, its coverage and priorities between the planned tourism zones and tourism clusters in Serbia. The fifth chapter, “Prostorno planiranje turističkih područja i centara“ (Spatial Planning of Tourism Zones and Centres), proceeds from defining the basic notions of development planning and plan, as well as development management and directing; it considers the major changes in the development of planning theory and practice, including specifically spatial and urban planning; it points to the concept of sustainable development and its impact on tourism development, and trends in directing development and the spatial planning of tourism zones in developed countries and in Serbia; proceeding from the categorization of the planning elements in the EU countries and in Serbia, it points to the hierarchy, interdependence and contents of spatial and urban development plans – coupled with an analysis of the examples of all types of plans, both for the zones and centres in which tourism is only one of their economic activities, as well as for tourism zones and centres. The sixth chapter, “Proces prostornog planiranja” (Process of Spatial Planning), focuses on four basic phases of the planning process, ranging from the preparation phase, through the provision of study documentation, to the phase involving the preparation, consideration and adoption of spatial and urban development plans. The greatest attention is devoted to the implementation of plans and efficiency in the implementation of planning decisions in the European countries and in Serbia with respect to the coordination of spatial and sectoral planning elements and technical documentation, multisectoral approach to the implementation and development of different policies, programme and institutional-organizational support, space information system and the control system of spatial planning and development, dissemination of information and cooperation among different actors – coupled with an analysis of several examples of the management of tourism zones in the European countries and in Serbia. The book has been conceived in such a way as to familiarize the user, at the beginning of each chapter, with the basic notions, which will be further elaborated, while at the same time pointing to the interdependence of phenomena and processes. By using the examples, it analyzes the specifics and problems and presents the possible dilemmas. The basic idea is to encourage critical and problem-oriented thinking and the reconsideration of the presented and one's own views, which will eventually lead to an integrated approach to development and the planning and development of tourism spaces. Each chapter raises some key questions and points to the possible approaches and starting points in seeking answers. The visualization of the presented material should clarify and help adopting the new notions (various graphic presentations and maps depicting spatial and urban development plans in colour), facilitate the observation of the salient features of a phenomenon, or encourage a different approach to the consideration of insufficiently utilized values of different resources. The concluding part of each chapter summarizes the presented material and establishes the key links with the subsequent chapters. At the end of each chapter there is a list of the basic readings recommended for the next level of elaborating the presented material, which will, for its part, point to a wider professional literature and enable the better understanding of other scientific disciplines. To facilitate the learning of the presented material, several, relatively easy exercises are offered, in addition to encouraging the comparison and reconsideration of the presented views, or the presentation of the user's own views. Some terms, whose explanation has not been needed in the chapters themselves, are given in the glossary at the end of the book. The book is intended primarily for undergraduate students of the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, for the subject Tourism and Space and, to a lesser degree, for those studying the management of natural and cultural resources in tourism. Therefore, spatial planning, as theory, practice and legislative matter, has been adjusted to the needs of educating economists, future managers in the tourism industry. This book can also be useful to students of spatial planning and architecture. Considerable attention has been devoted to the implementation of plans and projects, since the students attending this course will often have a chance to implement or evaluate the proposed plans and projects in their practical work. This points out that the book can also be useful to those dealing with the issues of tourism development and planning, as well as the planning and development of tourism spaces. Key words: tourism needs and activities; tourism resources and spatial attractiveness; trends in the management and directing of tourism development; tourism products and tourism zones in Serbia; spatial planning of tourism zones and centres; process of making and implementing planning decisions; management of sustainable development and planning tourism spaces.

360

TURIZAM I PROSTOR

ABOUT THE AUTHOR

Marija Maksin-Mićić Marija Maksin-Mićić was born in Belgrade, in 1954. After the Mathematical High School in Belgrade and the completion of a high school in the United States, she graduated from the Faculty of Architecture, University of Belgrade, received her master’s and doctoral degrees at the Faculty of Geography, University of Belgrade, and acquired the academic title of Doctor of Science in Spatial Planning. From 1978 to 1984, she worked as an architect in the designing office of the Napred Construction Company. From 1984 to 1991, she worked on the development programmes for the regions in Serbia struck by an earthquake and flooding. From 1991 to 2000, as an advisor to the Minister of Construction, she initiated, coordinated and monitored the preparation and implementation of spatial plans. From 2000 to 2004, as a docent, she taught Town and Spatial Planning at the Department for Landscape Architecture of the Faculty of Forestry, University of Belgrade. From 2001, as a visiting lecturer, she taught Space Organization in Tourism (spatial planning module) at the Department for Tourism and Hotel Management of the Faculty of Economics, University of Belgrade. At the same time, she taught Landscape Architecture at the Faculty of Forestry and Tourism Management at the Faculty of Economics, University of Belgrade, at the postgraduate level. Since 2002, she has been working as a research fellow on research projects and spatial plans at the Institute of Architecture and Urban and Spatial Planning of Serbia. At the beginning of 2006, she joined the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, where, as an associate professor, she teaches Tourism and Space and Space and the Management of Natural and Cultural Resources in Tourism at the postgraduate level. In 2000, the Faculty of Geography, University of Belgrade, published her monograph Zaštita i rezervisanje prostora – normativnost i praksa (Space Protection and Reservation – Normative Regularity and Practice), which was used as a textbook for undergraduate and postgraduate students at the mentioned faculties. At the beginning of 2005, the Faculty of Economics, University of Belgrade, published the textbook Uvod u geografiju turizma s osnovama prostornog planiranja (Introduction to the Geography of Tourism with the Basics of Spatial Planning) by Refik Šećibović, Marija Maksin-Mićić, Đurđica Komlenović and Emilija Đoković. She contributed the chapter on the basics of spatial planning, with the examples of spatial and urban development plans of tourism zones and centres. She has published more than 60 scientific and professional papers in domestic and international journals, monographs and proceedings. She has participated in over 40 scientific researches, spatial plans, as well as spatial planning studies and programmes as an author, consultant and planning or project manager. The most significant research projects, entrusted to the Institute of Architecture and Urban and Spatial Planning of Serbia by the Republican Ministry of Science, in which she has participated as a subproject manager, are “Development, Spatial Planning and Use of the Main Infrastructure Corridors in Serbia” (2002-2004) and “Sustainable Spatial Development of Towns in Serbia“ (2005-2006). The most significant spatial plan in whose preparation she has participated is the Spatial Plan of the Republic of Serbia (1990-1996). She has also participated in the preparation of spatial plans of special-purpose areas, such as: the watersheds of the Bogovina, Rzav and Stuborovni impounding reservoirs, trans-European transport corridor “X“ – the sections Belgrade-Niš and Niš-border with the FYR Macedonia, as well as the regions of the Kopaonik National Park and Stara Planina Nature Park. She has also participated in the preparation of the Regional Spatial Plan for the Kolubara District, etc. As a licensed planner, she is (or has been) in charge of the preparation of spatial plans for the municipalities of Valjevo, Novi Pazar, Tutin, Sjenica and Aranđelovac.

TURIZAM I PROSTOR

O AUTORU

Mariji Maksin-Mićić Rođena je 1954. godine u Beogradu. Posle Matematičke gimnazije u Beogradu i završene gimnazije u SAD, diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, magistrirala i doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i stekla naučni stepen doktora nauka prostornog planiranja. Od 1978. do 1984. godine bavila se arhitektonskim projektovanjem u projektnom birou građevinskog preduzeća „Napred”. U periodu od 1984. do 1991. godine angažovana je na programima razvoja zemljotresom i poplavama ugroženih područja Srbije. U svojstvu savetnika ministra građevina od 1991. do 2000. godine inicirala je, koordinirala i pratila pripremu i implementaciju prostornih planova. Od 2000. do 2004. godine u zvanju docenta predaje predmet: Urbanizam i prostorno planiranje na Šumarskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, odsek: Pejzažna arhitektura. Kao gostujući predavač predaje od 2001. godine (modul o prostornom planiranju) u okviru predmeta: Organizacija prostora u turizmu, odsek: Turizam i hotelijerstvo Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Istovremeno je angažovana na poslediplomskim studijama Pejzažne arhitekture Šumarskog fakulteta i Menadžmenta u turizmu Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Od 2002. godine radi kao naučni saradnik u Institutu za arhitekturu i urbanizam Srbije na naučnim projektima i prostornim planovima. Početkom 2006. godine prelazi na Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum, gde na osnovnim studijama u zvanju vanrednog profesora predaje predmete – Turizam i prostor i Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu. Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu objavio je 2000. godine monografiju ovog autora „Zaštita i rezervisanje prostora – normativnost i praksa”, koja se koristila kao udžbenik za osnovne i poslediplomske studije na pomenutim fakultetima. Početkom 2005. godine Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu objavio je udžbenik pod nazivom „Uvod u geografiju turizma s osnovama prostornog planiranja” autora Refika Šećibovića, Marije Maksin-Mićić, Đurđice Komlenović i Emilije Đoković. U ovom udžbeniku obradila je poglavlje o osnovama prostornog planiranja sa primerima prostornih i urbanističkih planova turističkih područja i centara. Objavila je više od 60 naučnih i stručnih radova u našim i međunarodnim časopisima, monografijama i na naučnim skupovima. Učestvovala je u preko 40 naučnih istraživanja, prostornih planova, studija i programa za potrebe prostornog planiranja u svojstvu obrađivača, konsultanta ili rukovodioca planova i projekata. Najznačajniji naučni projekti, povereni Institutu za arhitekturu i urbanizam Srbije od strane republičkog Ministarstva za nauku, u kojima je učestvovala u svojstvu rukovodioca podprojekta jesu: „Razvoj, prostorno uređenje i korišćenje magistralnih infrastrukturnih koridora u Srbiji” (2002–2004) i „Održivi prostorni razvoj gradova Srbije” (2005–2006). Prostorni plan Republike Srbije najznačajniji je prostorni plan u čijoj izradi je učestvovala (1990–1996. godine). Pored toga, učestvovala je u izradi prostornih planova područja posebne namene za slivna područja vodoakumulacija Bogovina, Rzav i Stuborovni, transevropski saobraćajni koridor 10 – deonice Beograd-Niš i Niš-granica BJR Makedonije, područja Nacionalnog parka Kopaonik i Parka prirode Stara planina, u izradi Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okruga i dr. Kao licencirani planer rukovodila je i rukovodi izradom prostornih planova za opštine Valjevo, Novi Pazar, Tutin, Sjenica i Aranđelovac.

361

362

TURIZAM I PROSTOR

2007. Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može da se reprodukuje, niti da se smešta u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku – elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

TURIZAM I PROSTOR

PRILOZI U BOJI Karta 1. Karta 2. Karta 3. Karta 4. Karta 5. Karta 6. Karta 7. Karta 8. Karta 9. Karta 10. Karta 11. Karta 12. Karta 13. Karta 14. Prilog 15. Prilog 16.

Zaštićena prirodna dobra u Srbiji, Zavod za zaštitu prirode Srbije (2005) Organizacija prostora Srbije za turizam, Spatial Plan of the Republic of Serbia, Map 13. (1996) Plan turizma i zaštite prostora, Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom (2002) Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i turizam, Predlog prostornog plana opštine Valjevo (2006) Namena prostora, Predlog prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik (2005) Organizacija prostora i saobraćaja, Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad (2004) Turizam, prirodna i kulturna dobra, Predlog prostornog plana slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni” (2006) Plan namene površina, Plan detaljne regulacije akva-sitija „Stuborovni” (2006) Detaljna namena površina, Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje (2005) Plan namene površina, Plan detaljne regulacije dela Pribojske banje (2006) Plan namene površina, Plan detaljne regulacije Suvog Rudišta (2004) Regulaciono-nivelacioni plan, Plan detaljne regulacije Suvog Rudišta (2004) Plan namene površina i Plan parcelacije, Urbanistički projekat bloka 12 – severni deo (2006) Idejno rešenje osnove i fasade hotela, Urbanistički projekat bloka 12 – severni deo (2006) Web GIS Šapca Primena GIS-a za daljinsku detekciju i monitoring površine Zemlje

1:880 000

1:50 000 1:50 000 1:50 000 1:25 000 1:25 000 1:2 500 1:5000 1:2500 1:1000 1:1000 1:500 1:300

363

TURIZAM I PROSTOR 365 Prilozi u boji

Karta 1. Zaštićena prirodna dobra u Srbiji, 1:880000

Izvor: Zavod za zaštitu prirode Srbije, 2005

TURIZAM I PROSTOR

366 Prilozi u boji

Karta 2. Organizacija prostora Srbije za turizam

Izvor: Spatial Plan of the Republic of Serbia, Map 13., 1996, Ministry of the Construction of the Republic of Serbia


Karta 3. Plan turizma i zaštite prostora, 1:50000

Izvor: Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, 2002, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR

368 Prilozi u boji

Karta 4. Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i turizam, 1:50000

Izvor: Predlog prostornog plana opštine Valjevo, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Karta 5. Namena prostora, 1:50000

Izvor: Predlog prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik, 2005, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR

370 Prilozi u boji

Karta 6. Organizacija prostora i saobraćaja, 1:25000

Izvor: Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad, 2004, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Karta 7. Turizam, prirodna i kulturna dobra, 1:25000

Izvor: Predlog prostornog plana slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni”, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR

372 Prilozi u boji

Karta 8. Plan namene površina, 1:2500

Izvor: Plan detaljne regulacije akva-sitija „Stuborovni”, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Karta 9. Detaljna namena površina, 1:5000

Izvor: Izmene i dopune Generalnog plana Vrnjačke Banje, 2005, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR

374 Prilozi u boji


Izvor: Plan detaljne regulacije Pribojske Banje, 2006, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije



Izvor: Plan detaljne regulacije Suvo Rudište, 2004, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

TURIZAM I PROSTOR

376 Prilozi u boji

Karta 12. Regulaciono-nivelacioni plan, 1:1000

Izvor: Plan detaljne regulacije Suvo Rudište, 2004, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije


Karta 13. Plan detaljne namene i Plan preparcelacije, 1:500

Izvor: Urbanistički projekat bloka 12 – severni deo, 2006, Energoprojekt – Arhitektura i urbanizam

TURIZAM I PROSTOR

378 Prilozi u boji

Karta 14. Idejno rešenje osnove i fasade hotela, 1:300

Izvor: Urbanistički projekat bloka 12 – severni deo, 2006, Energoprojekt – Arhitektura i urbanizam


Pretraga po adresama Pretraga po važnim objektima

Prilog 15. Web GIS Šapca, 2007

Izvor: http://gis.sabac.org/karta

TURIZAM I PROSTOR

380 Prilozi u boji

LANDSAT7 true i false color vidljivi spektar površine Zemlje na području Kraljeva crveno – šume i travnate površine, svetlo plavo – izgrađene, poljoprivredne i gole površine

Prilog 16. Primena GIS-a za daljinsku detekciju i monitoring površine Zemlje

Izvor: GISDATA doo, ESRI; www.landsat.org

Turizam i Prostor - defincija prostora

Recommend Documents