SAJAK SUNDA
MAKALAH
Disusun kanggé ngalengkepan salah sahiji tugas Mata Kuliah Bahasa Jeung Sastra Sunda
Panyusun: Dila Januar Bestlian NPM. 01020301100448 01020301100448 Windy Wulandari NPM. 01020301100487 01020301100487
PROGRAM STUDI MATEMATIKA KELAS 3-C
FAKULT AKULTAS KEGURUAN KE GURUAN DAN ILMU I LMU PENGETAHUAN P ENGETAHUAN UNIVERSIT UNIVERSI TAS SURYAKANCANA SURYAKANCANA 2012
PANGJAJAP
Puji sareng syukur mangga urang sanggakeun ka hadirat Alloh SWT lantaran barkat rahmat-Na simkuring saparakanca tiasa ngaréngsékeun ieu karya ilmiah kanggo nuntaskeun pancén ti Bapa/Ibu Dosen. Sholawat sinareng salam mugia salamina kacurah limpahkeun ka jungjunan alam nyatana Nabi Muhammad SAW, teu hilap ka kulawargina sareng ka shahabatna sareng mudah-mudahan dugi ka urang sadayana. Amin … Paparan makalah ieu di judulan ku SAJAK SUNDA. Panyajian anu aya dina paparan ieu nyaéta unsur-unsur sajak anu aya dina kasusastraan sunda, anu tujuanna pikeun nyumponan pancén ti Dosén Basa jeung Sastra Sunda. Tujuan anu séjénna nyaéta pikeun ngembangkeun kanyaho urang kana kasusastraan Indonesia khususna karya sastra sajak sunda. Saleres-leresna paparan ieu pasti wae aya kakiranganna anu teu di sadari ku simkuring saparakanca. Kumargi kitu simkuring saparakanca anu nyusun kana karya ilmiah ieu nyuhunkeun kritikan sareng saran ti Bapa/Ibu Dosén mata kuliah pikeun nyampurnakeun paparan makalah ieu pikahareupeun. Tungtung basa, simkuring saparakanca ngucapkeun hatur nuhun ka sadaya wargi anu parantos ngabimbing simkuring saparakanca kana nyusunna ieu makalah. Oge simkuring saparakanca salaku anu nyusun ieu karya ilmiah ngaharepkeun supaya ieu makalah téh tiasa manfaat kanggo ngembangkeun katerampilan dina karya sastra Sunda, sareng tiasa manfaat kanggo anu maca pikeun diajar sastra khususna Sajak Sunda. Cianjur, 19 Séptémber 2012 Panyusun
i
Daftar Eusi Pangjajap ..................................................................................................... i Daftar Eusi .................................................................................................. ii BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang .........................................................................
1
1.2 Watesan Masalah ......................................................................
2
1.3 Maksud Jeung Tujuan ............................................................... 2
BAB II ULIKAN TIORI 2.1 Paparan ...................................................................................... 3 2.2 Wangénan / Unsur-unsur Sajak ................................................. 4 2.2.1 Unsur Wujud Sajak ........................................................... 5 2.2.2 Unsur Batin Sajak ............................................................. 6 2.3 Cara Ngarang Sajak .................................................................. 8 2.4 Conto Sajak ............................................................................... 8
BAB III PANUTUP 3.1 Kacindekan ............................................................................... 11 3.2 Saran .........................................................................................
11
Pabukon ....................................................................................................... 12
ii
BAB I BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Dina kahirupan sapopoé urang sarerea pasti waé pernah nguping istilah sastra atawa karya sastra, prosa atawa sajak. Tina maca karya sastra, urang saréréa bakal manggihan harkat hirup. Tina basa lain, tina karya sastra aya ka manfaatan pikeun kahirupan. Karya sastra anu alus, biasana sok ngabogaan nilai (value). Nilai éta di wangen tina wujud wangénan karya sastra, anu sacara implicit sok aya dina galur, latar, tokoh, téma jeung amanat. Atawa dina larik, kuplét, rima jeung irama. Nilai anu di kandung tina karya sastra nyaéta : Nilai hedonik (Hedonic Value), nilai artistik (Artistic Value), nilai kultural (Cultural Value), nilai étis, moral, agama (Ethical, Moral, Religious Value) jeung nilai praktis (Practical Value). Salah sahiji karya sastra Indonesia nyaéta sajak. Sajak téh nyaéta anu ngabogaan ciri mantra, rima, teu jeung rima, atawa kombinasi duanana. Katangtuanna, lamun di bandingkeun jeung sastra anu séjén nyaéta, dina basa basana anu topang-manopang jeung hubungan tina harti. Pamahaman jalma-jalma kana sajak bisa beda-beda. Ieu di sababkeun tergantung timana urang ngahartikeunna. Sajak mangrupakeun ekspresi jiwa atawa emosi panyair kana naon-naon masalah anu kapanggih dina ka hirupan. Jeung anu nyieuna kana sajak bisa saha waé heunteu kudu jalma-jalma anu palalinter. Tapi urang oge salaku jalma awam bisa nyieun ogé lantaran satiap jalma ngabogaan imajinasi jeung pangalaman-pangalaman anu bisa di jadikeun atawa anu bisa di larapkeun kana sajak. 1
1.2 Watesan Masalah
Watesan masalah ieu dilakukeun supaya panalungtikan bisa luyu jeung tujuan anu di harepkeun. Watesan masalahna nyaéta: sakabéh anu ngenaan kana sajak sunda. 1. Naon ari nu dimaksad sajak? 2. Naon baé anu janten unsur-unsur sajak?
1.3 Maksud Jeung Tujuan
Maksud tina makalah ieu nyaéta: •
Nyumponan tugas Mata Kuliah Basa Jeung Sastra Sunda
•
Nganyahokeun salah sahiji karya sastra sunda anu tina jalur sajak
•
Nganyahokeun unsur-unsur sajak
2
BAB II ULIKAN TIORI 2.1 Paparan
Kecap sajak dipikawanoh dina kesusastraan Indonésia. Pamakéan istilah ieu mindeng dicampuradukkan kalayan puisi. Padahal, puisi asalna ti basa Walanda, ti kecap poezie. Dina basa Walanda, dipikawanoh kalayan istilah gedicht. Sajak nyaéta karya sastra wangun ugeran (puisi) anu teu kauger ku
patokan-patokan. Sajak henteu kauger ku jumlah padalisan (baris, jajaran) dina sapadana, jumlah engang dina unggal pada (bait) atawa sora tungtung dina unggal padalisan (jajaran) upama rék nulis sajak kudu nangtukeun jejer milih kecap nu luyu, jeung maké basa nu singget sarta jelas. Dina wangun kasusastraan Sunda, Sajak téh kaasup dina katégori Sastra Modéren. Mun mapay lalakon umur tina
runtuyan sajarahna, Sajak Sunda geus lumayan kolot umurna téh. Sanggeus sawatara waktu kamerdikaan nagara urang (1946) nepi ka ayeuna, "kitu sotéh mun diukur ti mimiti Kis. Ws. ( Kiswa Wiriasasmita ) nulis sajak" , kitu pisaur Pa Abdullah Mustappa. Aya deui KTS (Kadir Tisna Sudjana) dina sastra Sunda nu nuturkeun nulis ditéma ku polémik, ngeunaan hak hirup sajak, anu harita mah dianggapna injeuman ti deungeun. Ti saprak harita, Sajak Sunda anak-baranahan nepi ka kiwari. Sajak nyaéta puisi, tapi henteu sabalikna. Puisi bisa waé aya dina prosa kawas carpon, novel, atawa esai, ku kituna jelema mindeng ngomong yén kalimat-kalimatna puitis (boga sipat puisi). Nurutkeun Putu Arya Tirtawirya, puisi jadi hiji pengungkapan sacara implisit, samar, jeung harti anu tersirat, di mana kecap-kecap condong dina hartina anu konotatif. 3
Sajak ngabogaan harti leuwih lega. Henteu saukur hal anu tersirat, tapi geus ngait matéri eusi puisi, komo nepi ka dina éfék anu ditimbulkeun, kawas sada. Lantaran éta, manéhna sakapeung ogé dimaknaan minangka sada. Di handap ieu aya sababaraha harti sajak numutkeun pamadegan para ahli sastra sewang-sewangan: •
Pikeun Subagio Sastrowardoyo, manéhna boga pamadegan yen sajak nyaéta naon anu lahir sanggeus 'peuting anu hamil ku binih kuring. Nyaéta orok anu dicampakkan ka lanté bumi'. Sajak kawas anak haram tanpa ibu mawa dosa kahiji dina tarangna.
•
Sedengkeun Subagio Sastrowardoyo boga pamadegan yén sajak kapaké pikeun ngingetkeun urang dina carita sarta keabadian. Mopohokeun ka péso sarta tali. Mopohokeun ka bunuh diri.
•
Sajak pikeun Chairil nyaéta alamat kamana manéhna nuju sanggeus lumpat ti gedong rubak halaman, sarta sabot kasasar teu meunangkeun jalan.
•
Sajak pikeun Goenawan Mohamad nyaéta catetan urang pikeun tiis anu teu kacatet dina termometer. Sabot dayeuh baseuh, angin ngusir urang di sapanjang walungan, tapi urang tetep waé di ditu. Ngimeutan, nyatet. Kawas gerimis ngiles sarta urang saksian cahya ngojay ngoprek kelir. Manéhna aya sabot urang ngarasakeun bagja cacak teu weruh naha.
2.2 Wangénan / Unsur-unsur Sajak
Wangénan sajak di wangun ku sababaraha unsur anu ku panyusun di bagi kana 2 bagean, nyaeta unsur wujud sajak jeung unsur batin sajak.
4
2.2.1 Unsur Wujud Sajak
Aya sababaraha ciri wujud atawa wangun sajak, nyaéta: •
Perwajahan, nyaéta wangun sajak henteu kawas prosa anu dipinuhan ku
kecap-kecap, pangaturan jajarna, nepi ka jajar sajak anu henteu sok dimimitian ku hurup kapital sarta dipungkas jeung tanda titik. Hal-hal kasebut pohara nangtukeun pemaknaan ka puisi. •
Diksi, nyaéta pemilihan kecap-kecap anu dipigawé ku penyair dina
sajakna. Alatan kitu sajak nyaéta wangun karya sastra anu saeutik kecapkecap bisa ngungkabkeun loba hal, mangka kecap-kecapna kudu dipilih sacara tarapti. Pemilihan kecap-kecap dina sajak pageuh pakait jeung harti, nada, sarta runtuyan kecap. •
Imaji, nyaéta kecap atawa susunan kecap-kecap anu bisa ngungkabkeun
pangalaman indrawi, kawas panempoan, reungeu, sarta rarasaan. Imaji bisa dibagi jadi tilu, nyaéta imaji sora (auditif), imaji panenjoan (visual), sangkan bisa ngarasakeun kawas naon anu dialaman panyair. •
Kecap konkret, nyaéta kecap anu bisa ditéwak kalayan indera anu matak
bisa mecenghulna imaji. Kecap-kecap ieu nyambung kalayan kiasan atawa lambang. Contona kecap kongkret “salju: ngalambangkan kabekuan asih, kehampaan hirup, jeung sajabana, sedengkeun kecap kongkret “rancaranca” bisa ngalambangkan tempat kotor, tempat hirup, bumi, kahirupan, jeung sajabana. •
Gaya basa, nyaéta pamakéan basa anu bisa ngahirupkeun/ningkatkeun
éfék
sarta
ngabalukarkeun
konotasi
nu
tangtu.
Basa
figuratif
ngabalukarkeun sajak jadi prismatis, hartina mancerkeun loba harti atawa beunghar ngeunaan harti. Gaya basa disebut ogé majas. Aya rupi-rupi 5
majas diantarana metafora, simile, personifikasi, litotes, ironi, sinekdoke, eufemisme, repetisi, anafora, pleonasme, antitesis, alusio, klimaks, antiklimaks, satire, pars pro toto, totem pro parte, nepi ka paradoks. •
Rima/Irama nyaéta kasalarasan sada dina sajak, biasana di mimiti,
tengah, sarta ahir jajar puisi.
2.2.2 Unsur Batin Sajak •
Téma
Tema nyaéta pokok pasualan anu bakal di jéntrékeun tina wangén sajak. Téma éta bisa di kembangkeun ku cara nagtukeun hal-hal anu rek di jenterkeun tina sajak. Téma bisa ogé disebut pokok pasualan pikeun panyair. Téma ngeunaan sajak biasana tersurat guratna atawa ngan tersirat seratnya, atawa ngan bisa tafsirkan waé salah sahijina. Meureun ieu minangka wujud kakariban atawa persembahan pikeun manéhna sorangan. •
Makna /Harti
Makna nyaéta kata anu dipaké dina sajak. Makna sajak aya anu disebut makna dénotasi jeung aya anu disebut makna konotasi. 1. Makna Dénotasi Makna dénotasi nyaéta makna dasar, léksikal, kamus, umum, nétral, teu di campur nilai rasa lain, kiasan, atawa harti anu paling deukeut. Atawa disebut ogé makna anu sabeuneurna. 2. Makna Konotasi Makna konotasi nyaéta makna anu timbul tina akibat sikep sosial, sikap pribadi, jeung tina sikep tambahan, anu dikeunakeun kana salah sahiji makna konséptual atawa disebut makna kiasan makna 6
ditukangeun makna anu sabenerna. •
Rasa
Rasa nyaéta sikep panyair kana pokok pasualan, nyaéta dangong penyair ka poko masalah anu aya dina puisinya. Pengungkapan téma sarta rasa pageuh pakait jeung kasang tukang sosial sarta psikologi penyair, contona kasang tukang atikan, ageman, génder, kelas sosial, kalungguhan dina masarakat, umur, pangalaman sosiologis sarta psikologis, sarta kanyaho. Jejero pengungkapan téma sarta ketepatan dina nganggepan hiji masalah henteu ngagantung dina pangabisa penyairmemilih kecap-kecap, rima, gaya basa, sarta wangun puisi waé, tapi leuwih loba ngagantung dina wawasan, kanyaho, pangalaman, sarta kepribadian anu kabentuk ku kasang tukang sosiologis sarta psikologisnya. •
Lagu/Nada
Lagu nyaéta sikep panyair kana macana sajak, nyaéta dangong penyair ka pamacana. Nada ogé nyambung jeung téma sarta rasa. Penyair bisa nepikeun téma kalayan nada mapatahan, ngadikte, digawé babarengan jeung pamaca pikeun mecahkeun hiji masalah. •
Amanat
Amanat nyaéta salah sahiji perkara anu anu jadi tujuan panyair atawa éfék anu tangtu anu di dambakeun ku panyair, ogé disebut talatah anu hayang ditepikeun panyair ka pamaca.
7
2.3 Cara Ngarang Sajak
Cara atawa téknik ngarang sajak diantarana : •
Ku kecapan dina sajak kudu dipilihan , ulah siga prosa anu nulungan sadayana
•
Nepikeun maksud sajak, pangarang sajak sok tara nepikeun maksud sajak éta téh
2.4 Conto Sajak Sunda TUKEURAN IEU SAJAK
Tukeuran ieu sajak Ku salambar simbut atawa samak sahelay Heug rungkupkeun ka barudak nu teu kaburu heuay Pating golepak dina trotoar Tukeuran ieu sajak ku beas wuluh atawa heucak Heug sidkahkeun kanu haropak Anu marangkuk di saung atawa di kolong sasak Tukeuran ieu sajak Ku sababaraha siki pelor Heug tembakkeun kana genggerong koruptor manipulator Sina enya kalojor Tukeuran ieu sajak Ku beubeutian tina kalbu anu rido Keur nyebor anu balangsak (Lamun teu kitu sasaak)
(Yus Rusyana, Ciliwung, 19 Juli 1966) 8
WASIAT KONGLOMERAT
Lamun Apih paeh pangbungkuskeun ku salambar boeh ladang ngeleketek tina rupa-rupa proyek Lamun Apih nemahan pati pangmesenkeun padung jati ladang ngumpulkeun komisi jeung rupa-rupa korupsi Kontrak-kontrak nucan diteken Jeung SPK-SPK nu can dilaksanakeun awurkeun luhureun paesan na tetengger heug tulisan : parantos mulang ka kalanggengan Apih, konglomerat tuladan (Taufik Faturahman, 1992, Galura No.38)
9
PANGBALIKAN
Iuh, iuh gunung kuring angin ulin dina embun-embunan sawaktu-waktu kuring kudu nepungan dumeh hirup halabhab cinta di maranehna nya ayana Aya sababna kuring tibelat aya sababna kuring pegat tapi nu ahir lain kaabadian kakasih dina hate ngawih deui Iuh,iuh gunung kuring nyata, nyata tanda-tanda ngabalungbung jalan hirup nepi ka nyawa rek asup ka maranehna kuring rek balik ka maranehna kuring rek pamit (Wahyu Wibisana, Ciawang ,28-7-56, tina Kanjutkundang)
10
BAB III PANUTUP 3.1 Kacindekan
Dina paparan data anu baris dipidangkeun ku panyusun kana sajak sunda, bisa dicindekkeun sababaraha hal nyaeta: (a) Sajak nyaeta karya tulis anu, lamun di bandingkeun jeung karya tulis anu sejenna, miboga pirang-pirang ciri kaunggulan saperti kaorsinilan, kaartistikan, sarta kaendahan tina eusi jeung ungkapanna. (b) Sajak Sunda teh nyaeta salah sahiji karya sastra Indonesia. (c) Unsur-unsur sajak sunda teu beda jauh jeung sajak-sajak anu sejena nyaeta miboga tema, makna/harti, rasa, irama/lagu, jeung amanat.
3.2 Saran
Pikeun ngembangkeun kanyaho kana karya sastra khususna sajak sunda anu leuwih ngembang, saena kedah ngalakukeun sababaraha kagiatan, diantarana: 1. Aya pangajaran kana bidang sastra khususna sajak sunda di tiap-tiap tingkatan sakola. 2. Supaya lewih di tingkatkeun kana kagiatan ngenalkeun sajak. 3. Supaya kudu di lobakeun kana latihan-latihan sastra. 4. Ngayakeun hiji pasanggiri anu ngenaan kana sastra supaya leuwih resep kana sastra-sastra Indonesia.
11
Pabukon
•
AnneAhira.com, 2012, Sajak, [online], (http://www.anneahira.com/puisisajak.htm, diakses kaping 17 September 2012)
•
AnneAhira.com, 2012, Sajak Sunda Hilang Ditelan Zaman, [online], (http://www.anneahira.com/sajak-sunda.htm, diakses kaping 17 September 2012)
•
Taufikampera, 2008, Kumpulan Sajak Sunda Pikeun Barudak, [online], (http://tradisidongeng.blogspot.com/2008/09/kumpulan-sajak-sunda pikeun-barudak.html, diakses kaping 17 September 2012)
•
Wikipedia,
2012,
Puisi,
[online],
(http://id.wikipedia.org/wiki/Puisi,
diakses kaping 17 September 2012) •
Wikipedia, 2012, Sajak, [online], (http://su.wikipedia.org/wiki/Sajak , diakses kaping 17 September 2012)
•
Wikipedia,
2012,
Sajak
Sunda,
[online],
(http://su.wikipedia.org/wiki/Sajak_Sunda, diakses kaping 17 September 2012) •
SundaNet,
2002,
Kumpulan
Sajak
Sunda,
[online],
(http://www.sundanet.com/?p=102, diakses kaping 17 September 2012)
12
