Radovan Radonjic - Medjasi i Razmedja

RA­DO­VAN RA­DO­NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

Bi­bli­o­te­kа Svjedočanstva

Iz­dа­vаč Sа­vez udru­že­njа bo­rа­cа NOR-а i аn­ti­fа­ši­stа Cr­ne Go­re

Zа iz­dа­vа­ča Andrija Nikolić

Ured­nici Zuvdija Hodžić Dragan Mitov Đurović

Prof. dr RA­DO­VAN RA­DO­NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

PODGORICA 2013.

Sedam je decenija od Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Njegove odluke, usvojene 29. novembra 1943. godine, u drugoj Jugoslaviji su smatrane aktom njenog utemeljenja kao nove države i u tom smislu primjereno slavljene. Nobelovac M. E. Asturias bi to, možda, nazvao činom kojim se „zadržava stvarnost da bi se dozvolio slobodan tok snova”.1 Ova je priča posvećena tim odlukama.

1  Besede dobitnika Nobelove nagrade za književnost, Beograd, 2002, knj. 2, str. 99.

5

Z

a odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a bi se danas, na prvi pogled, moglo reći da – i u principu, i realno – više nijesu toliko zanimljive da bi im trebalo posvećivati posebnu pažnju. Ovo, iz nekoliko razloga, a posebno zbog toga: što se i na njih odnosi (hegelovsko) pravilo da sve što u svijetu propadne, propadne iz valjanih razloga; što je teško naći, ako ga uopšte ima, bilo koji njihov sadržaj, koji već nije bio, i to ne jednom, predmetom najrazličitijih interesovanja i objašnjenja, uključujući i naučna; što svako recentno neistoriografsko bavljenje prošlošću, čak i onda kada se radi o „vječito aktuelnim temama”, podrazumijeva izuzetno veliku snagu, hrabrost i mudrost, budući da: samo (duhovno) veoma snažni mogu da obuzdaju sujetu, odole iskušenjima relativizacije svega minulog i priznaju da je neko drugi, prije i nezavisno od njih, učinio nešto što je vrijedno pažnje i poštovanja; samo veoma hrabri mogu da posegnu za tim da se u aksiološkom pro-

7

mišljanju vlastitog svijeta i života posluže reliktima minulog; samo mudri mogu da procijene do koje se mjere, i kako, „poruke prošlosti” mogu, i smiju, rabiti kao reperi za dato i buduće. No, „zagrebe li se malo dublje”, vidjeće se da priča o pomenutim odlukama ipak nije dovršena, tj. da ima mjesta i razloga za njen nastavak. Ovo, naravno, ne zbog bilo kakve sumnje u to da se pomenuto (hegelovsko) pravilo i na njih odnosi, da su literatura i izvori o njima veoma izdašni i da i u njihovom slučaju važe napomene o iskušenjima koja prate svako recentno vanistoriografsko bavljenje prošlošću. Radi se o postojanju dva jako važna i neizbježna pitanja, na koja prave, istorijski i naučno relevantne odgovore tek treba dati. Prvo, takvo, tako važno, neizbježno, i posve logično, pitanje je: Da li je, nakon svega što se u drugoj Jugoslaviji (i s drugom Jugoslavijom) desilo, uopšte održiva ijedna afirmativna (pozitivna) ocjena o suštini i smislu, implikacijama i dometima odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a? Drugo pitanje, gotovo istog ranga i značaja, jeste: Da li su – i ako jesu, u kakvoj su – simboličkoj i/ili stvarnoj vezi izvjesna, u potonje vrijeme sve češća, prizivanja Marksa i pojedinih „dobrih običaja” njegovog vremena, koja bez okolišenja impliciraju uvjerenje da „socijalistička prošlost” nije svuda gdje ju je bilo, nužno predsta-

8

vljala emanat i supstrat svih zala i posrnuća ovoga svijeta, sa vremenom u kome se druga Jugoslavija razvijala saobrazno odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a? Posebnu važnost ovom pitanju daje to što je društvena situacija na južnoslovenskim prostorima, tokom perioda u kome su te odluke poštovane, bila radikalno drugačija nego prije i poslije toga, iz čega logički slijedi pretpostavka da se radilo o nečemu dovoljno velikom i važnom da se, ako ništa drugo, zadrži u sjećanju. U prvom slučaju, tj. u slučaju krajnje pozitivnih ocjena o značaju i dometima odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, misli se ne samo na njihovo takvo konotiranje s aspekta unutarjugoslovenske aktuelnosti i učinaka, već i na pokušaje da se eksterno pozicioniraju kao ravne znamenitim dokumentima nastalim u velikim društvenim (političkim i socijalnim) gibanjima na vanjugoslovenskim prostorima. Takvi pokušaji su, na primjer, (u)činjeni na naučnom skupu u Sarajevu 16–18. novembra 1983. godine, gdje je rečeno da je u istoriji „malo takvih događaja i takvih odluka koje su tako sadržajno i dalekosežno opredijelile budućnost jedne zajednice”, kao što je to slučaj sa Drugim zasjedanjem AVNOJ-a i njegovim odlukama.2 Pri2  AVNOJ i savremenost, Zbornik radova, Sarajevo, 1984, str. 13.

9

tom se nije imao u vidu samo tekst Deklaracije Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pisane po uzoru na dokumente „međaše”, nastale u prošlosti svijeta (poput, recimo, engleskih „istorijskih povelja” iz 1215. i 1689. godine, dviju američkih deklaracija iz 1776. godine, francuske Deklaracije prava čovjeka i građanina iz 1789. godine, te Deklaracije prava naroda Rusije iz 1917. godine), niti se težilo samo pukom dikcijskom i dispozicijskom upoređivanju avnojevskih odluka sa tim svjetski poznatim dokumentima, s ciljem da se vrijednosno „izjednače”. Naprotiv, u fokusu su bile i avnojevske odluke „br. 2” i „br. 3”, koje su prepoznate, s jedne strane, kao „kruna uspjeha narodnooslobodilačog pokreta i njegovog revolucionarnog zrenja”, zahvaljujući kojem će se buduće uređenje zajedničke države temeljiti „na nacionalnoj ravnopravnosti, bratskoj slozi i socijalnoj pravednosti”,3 i, s druge, kao elemenat epohalnosti po kome jugoslovenski revolucionarni poduhvat, svojim univerezalnim istorijskim implikacijama, stoji uz rame sa najvišim dometima britanskog reformističkog uklona, američkog oslobodilačkog diskursa, francuskog građanskog uzleta i ruskog „lijevog” obrta. Takva „impresija” učesnika pomenutog skupa, iskazana s pretenzijom da bu3 

10

Isto, str. 9.

de naučno fundirana ocjena, u jednom od njihovih referata ovako glasi: „Nakon 1943. u Jugoslaviji su bila donesena četiri ustavna akta, ali su se svi inspirirali odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Stoga te odluke AVNOJ-a iz 1943. treba shvatiti kao historijski akt od najveće važnosti u ustavnom razvoju naše zemlje. One su važnije čak i od prvodecembarskog akta 1918, kojim je stvorena Jugoslavija, ili od Vidovdanskog uistava iz 1921. One predstavljaju uvjet opstanka jugoslovenske države. Sličnu važnost u ustavnom pravu drugih zemalja imaju, na primjer, Magna Charta Libertatum iz 1215. i Bill of Rights iz 1689. u Britaniji; Deklaracija o nezavisnosti iz 1776. u Sjedinjenim Državama; Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789, koja danas i formalno predstavlja dio ustava Francuske; ili Dekret o miru i Dekret o zemlji iz 1917. u Sovjetskom Savezu”.4 Pitanje je, međutim, mogu li, u principu, biti objektivni sudovi koje o svom djelu izriču njegovi tvorci i njihovi partijsko-politički sljedbenici, pa još u vrijeme dok to djelo kako-tako pulsira? I uopšte: Mogu li odluke Drgog zasjedanja AVNOJ-a, supstancijalno i bilo kako drugo, biti u ravni s pomenutim „međašima” – za 4 

Isto, str. 628.

11

koje se, s manjim izuzecima,5 smatra da predstavljaju repere povijesnog kretanja čovječanstva6 – kod fakta da se država na njima nastala, već četvrt vijeka nalazi u ropotarnici istorije? U takve izuzetke, na primjer, spadaju Bentamove ocjene o glavnim dokumentima američke i francuske revolucije kao „glupostima na štulama”, koje se temelje na ideji prava koje postoji prije zakona i prethodi državi (Gvido Faso, Istorija filozofije prava, Podgorica, 2007, str. 437). Za francusku Deklaraciju prava čovjeka i građanina Bentam čak kaže da je njena utemeljenost na fikciji prirodnog prava i društvenog ugovora čini dokumentom koje ne nadilazi „jedno non plus ultra metafizike”, sastavljeno iz tri dijela: onog, koji je nerazumljiv; onog, koji je pogrešan; onog, koji je podjednako nerazumljiv i pogrešan – koji je, kao takav, dobar samo za podsticanje na anarhičnu pobunu protiv datog (B. Rasel, Istorija zapadne filozofije, Beograd, 1962, str. 742). Slična je i kritika koju na račun Tomasa Džefersona izriče Geri Vils, tvrdeći da jedan od glavnih autora znamenitih američkih deklaracija nije ništa drugo do „neka vrsta komunitarnog anarhiste koji je nadahnut primjerom urođeničkih društava sposobnih da žive u participativnoj demokratiji bez Levijatana” (Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Enciklopedijski rečnik političke filozofije, Novi Sad – Cetinje, 1993, tom I, str. 235). 6  Neki su, poput Hegela, u ocjeni učinaka tih događaja išli toliko daleko da su, na primjer, u pobjedi principa francuske revolucije, odnosno u konstituisanju građanskog društva, vidjeli konačno pomirenje umnog i stvarnog (Više o tome, u: Radovan Radonjić, Političke doktrine, Cetinje, 2019, atr. 799). 5 

12

Dilemu u pogledu realnosti pomenutih ocjena nameću i neki drugi momenti, koji se, i kad bi se htjelo, ne mogu zanemariti. Čnjenica je, tako, da državno ustrojstvo koje promovišu odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a – uprkos tome što se u datom jugoslovenskom društvenom ambijentu moglo smatrati optimalnim – nije bio nikakav svjetsko-istorijski novum. Federacija, kao oblik uređenja etnički ili po drugim osnovama složene društvene zajednice, jeste bila jedan od velikih izuma novog doba, ali američki izum.7 Prije nego je promovisana u Jajcu, ona u raznim varijantama postoji u više zemalja, a u SAD – u do sada najrazvijenijoj formi – više od sto pedeset godina. AVNOJ, na svom zasijedanju u Jajcu, dakle, ne operacionalizuje autohtonu (vlastitu), već „pozajmljenu” ideju. Otuda je i u avnojevskim vizijama budućnosti više ideoloških i inih racionalizacija preuzetih iz američkih federalističkih rasprava, kominternovske retorike o balkanskim sovjetskim republikama i federacijama, ili iz sovjetske Deklaracije prava radnog i eksploatisanog naroda, iz januara 1918. godi7  Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Popović, Savremeni politički sistemi, Podgorica, 1998, str. 242.

13

ne,8 nego emanata vlastitih, izvornih, misaonih tvorevina. Činjenica je, zatim, da su odluke AVNOJ-a, u odnosu na opšte stanje duha i uma u zemlji – koje je na njihovoj podlozi trebalo motivaciono, psihološki, etički, politički i svakako drugo nadgraditi novim kvalitetima i vrijednostima – generalno uzevši, odista predstavljale neku vrstu epohalnog obrta, ali u njima, ipak, nije bilo ničega što, u sferi ideološkog i teorijskog, građanske i socijalističke revolucije u drugim zemljama već nijesu bile postavile na dnevni red istorije. Stoga bi se teško moglo reći da su vijećnici AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, odlukama nadahnutim idejema pravde, slobode i jednakosti u svom vremenu više i bolje anticipirali budućnost svijeta i života nego su to, na primjer, (u)činili: engleski plemići 1215. godine, kada su svoj oružani otpor kraljevskom apsolutizmu okončali usvajanjem Magne sharte libertatum, kojom se zakon uzdiže iznad svačije pojedinačne volje, uklanjaju sve rampe u Engleskoj „osim na 8  U drugom stavu prvog „paragrafa” tog dokumenta, na primjer, stajalo je: „Sovjetska republika Rusija konstituiše se na temelju slobodnog saveza slobodnih nacija kao federacija sovjetskih nacionalnih republika” (V. I. Lenjin, Izabrana dela, Beograd, 1960, tom 12, str. 44).

14

morskim obalama”, gradovima daje da uživaju „sve slobode i slobodne običaje” kako na kopnu, tako i na moru, trgovcima daje pravo „da slobodno i bezbjedno odlaze iz Engleske i dolaze u Englesku”, a kralj obavezuje na poštovanje odluka Velikog savjeta kraljevstva;9 ili akteri engleske slavne revolucije 1689. godine, među kojima su i kralj Viljem i kraljica Meri, kad usvajanjem Povelje o pravima demonstriraju, kako bi Edmund Berk rekao, „sklonost zapanjujućoj mudrosti”,10 budući da njome mire tradiciju nasljeđivanja prava na krunu sa pristankom kralja na poštovanje „kreativne uloge” parlamenta, koji „radi rješavanja i mijenjanja, jačanja i očuvanja zakona… treba da se često sastaje”;11 ili predstavnici trinaest američkih kolonija, kad Deklaracijom prava, od 12. juna 1776, odbacuju nasljeđe i staleške privilegije kao izvore posebnih političkih prava, prenose prerogative korporacije direktno na ličnost, prihvataju ideju o podjeli vlasti i iafirmišu stanovište da 9  Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, Priredio Milan Vešović, Beograd, 1998, str. 315–322. 10  Edmund Berk, Razmišljanja o francuskoj revoluciji, Podgorica, 2001, str. 120. 11  Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 331.

15

svi koji imaju čvrstu vezu sa društvom treba da raspolažu pravom glasa – sve to na pretpostavci „da su ljudi po prirodi podjednako slobodni i nezavisni i imaju izvjesna urođena prava”,12 a Deklaracijom o nezavisnosti od 4. jula 1776. trasiraju put izbavljenja iz ralja britanskog kolonijalnog ropstva13 – što zajedno s ustavom iz 1787. godine, pored ostalog, čini platformu na kojoj su, kako Kondorse kaže, „upoznali cijelu Evropu, od Neve do Gvaldakivira, sa pravima čovjeka”;14 ili poslanici Narodne skupštine Francuske, kada 26. avgusta 1789. godine, svojom Deklaracijom prava čovjeka i građanina proglašavaju principe „nezastarivih prava” čovjeka na slobodu, svojinu, bezbjednost i otpor prema ugnjeIsto, str. 302–303. Ključnu odrednicu ove druge deklaracije čini stanovište: „Mi smatramo za očigledne istine da su svi ljudi stvoreni jednaki; da ih je njihov Tvorac obdario izvjesnim neotuđivim pravima među koje spadaju život, sloboda i traženje sreće. Radi osiguranja tih prava, ustanovljene su među ljudima vlade, koje imaju odgovarajuća ovlašćenja izvedena iz volje onih kojima se vlada, a pravo je naroda da izmijeni ili ukine vladu kada mu kakav oblik vladavine postane štetan za ostvarivanje tih ciljeva, i da ustanovi novu vladu za koju će utvrditi načela po kojima će vladati i koja će biti najpogodnija za ostvarivanje bezbjednosti i sreće” (Isto, str. 304). 14  B. Rasel, Op. cit., str. 693. 12  13 

16

tavanju, koji su bili „čistiji, tačniji i dublji nego oni kojima su se rukovodili Amerikanci”;15 ili boljševici kada 1917. godine, u Deklaraciji prava naroda Rusije, potpisanoj od strane Lenjina i Staljina, proglašavaju da se sve što je u toj zemlji „živo i sposobno za život oslobađa… mrskih okova”.16 Činjenica je, najzad, da još jedna stvar problematizira (društvene, državne, političke, psihološke, etičke) domete i tekovine odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Pokazalo se, naime, da je njihovo „prisustvo u svijesti” socijalnih i političkih subjekata kojih su se najviše ticale bilo neuporedivo kraće nego je to slučaj sa sljedbenicima bilo kojeg drugog pomenutog „međaša”. Magna charta libertatum i Bill of Right su, tako, i dalje bitan dio aktuelne britanske ustavne potke. Američki ustav iz 1787. godine, inače dobrim dijelom izveden iz filozofije i logike dviju deklaracija iz 1776. godine, i dalje je na snazi, kao što je to slučaj i sa federativnim uređenjem te zemlje. Francuska je od 1789. godine više puta mijenjala oblike svog društvenog uređenja, ali je Deklaracija prava čovjeka i građanina zadržala svoje mjesto u istorijskom pamIsto. Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 404. 15 

16 

17

ćenju Francuza i, kako je već rečeno, predstavlja sastavni dio ustava Pete republike. Ruska (sovjetska) promenada između dva oktobra,17 uprkos tome što je u gotovo svim svojim dometima – od onih kojima se uobičajeno mjeri materijalno-tehnički razvoj, do onih koji ponderišu univerzalne duhovne vrijednosti – ostala ispod „kapitalističkih” obzorja i odnosa na čijoj kritici i prevladavanju je trebalo da gradi novi svijet, nije dovela, barem u ravni principijelnog, vrijednost najvećeg dijela sadržaja bilo kojeg od glavnih „crvenih” dokumenata usvojenih u Petrogradu 1917. godine. Svemu tome nasuprot, nepunih deset godina nakon pomenutog naučnog skupa u Sarajevu, od svega jugoslovenskog – društvenog i državnog – što se smtralo emanatom i postulatom odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, nije bilo ni kamena na kamenu. Štoviše, glavni arhitekte raspada tog društva i države, svoju misiju su najvećim dijelom obrazlagali, i još obrazlažu, nasušnom potrebom da se „bez ostatka” uništi „nakazna” avnojevska tvorevina sa njenim „fantazmagoričnim” bratstvom i jedinstvom kao „kvaziforSimbolički je ruski (sovjetski) „lijevi pohod” počeo jurišom na Zimski dvorac, u Petrogradu (oktobra 1917), a završio jurišom na Bijeli dom, u Moskvi (oktobra 1991). 17 

18

mulom” prevladavanja razdora među „nepomirljivim” južnoslovenskim narodima, religijama i kulturama. Što se, pak, tiče prizivanja Marksa i nekih „dobrih običaja” njegovog vremena, koja navode na pomisao da „socijalistička prošlost” nekih zemalja nije bila savim crna, riječ je o vrlo interesantnom, na svoj način „provokativnom” i, dakako, nimalo slučajnom i usamljenom iskazu: „Vrijeme prolazi a konfuzija se povećava. Analizirajući u XIX vijeku rani kapitalizam, Karl Marks je dobro uočio njegove blagodeti, industrijalizaciju i dramatične promjene u evropskim, tada feudalnim društvima koje je donosio, ali je ukazao i na njegovu ružnu stranu: pohlepu, eksploataciju i konačni rezultat: vulgarno bogatstvo malobrojnih i ekstremnu bijedu masa. Iz toga je proistekao Komunistički manifest: program satkan na uvjerenju i nadi da sve može biti drugačije i pravednije. Ne ponavlja li se nešto slično i danas, s jedinom razlikom da sama bijeda nije više tako ekstremna, dok bogatstvo pojedinaca jeste. Ali đe su Marks i Manifest XXI vijeka? Današnji intelektualci se očigledno zadovoljavaju time da svijet samo opisuju, ne želeći da ga mijenjaju”.18 18  „Prizivanje Marksa”, Podgorica, Dan, 5. februara 2012, str. 11.

19

Uzmu li se, dakle, u obzir navedana dva krucijalna pitanja, potreba za novim naučno-teorijskim ili na drugi način relevantnim osvrtima na smisao i značaj, implikacije i domete odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, ne samo da nije suvišna već je i nužna. Naravno, jednako je neupitno i to da takav poduhvat, da bi imao smisla, podrazumijeva odgovarajuću, makar i sažetu, analizu onih njihovih aspekata koji pružaju odgovore na pitanja: (I) što su one, u vrijeme donošenja, u unutrašnjim i međunarodnim okolnostima kakve su tada bile, objektivno značile kako za domicilni društveni prostor, tako i za njegovo, ne samo bliže, okruženje; (II) što impliciraju u jugoslovenskom razvoju tokom vremena u kome ovaj bitno korespondira s njihovom suštinom i sadržajem; (III) u kakvom su realnom odnosu s krahom druge Jugoslavije, te da li je njihov smisao potrt nestankom zemlje, na njima (u)temeljene; (IV) gdje se one, formalno i faktički, u teorijskoj i istorijskoj ravni, nalaze u odnosu na uporedne „međaše”?

I

Pogleda li se kada su, kako i zašto, tj. u kakvim su konkretno-istorijskim uslovima i kojim povodima uslijedile velike društvene pro-

20

mjene u zemljama s čijim se „međašima” upoređuju učinci i dometi odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, neće biti teško primijetiti da su okolnosti u kojima je nastao avnojevski diskurs bile kudikamo nepovoljnije i teže. Engleske istorijske povelje su bile odraz i izraz stalno rastuće moći jednog naroda i države. Magna sharta libertatum je, tako, emanat onog relativno visokog nivoa njihove socijalno-ekonomske razvijenosti, političke konstituisanosti (konsolidovanosti) i duhovne emancipovanosti, kad se ograničenja prerogativa apsolutne monarhije javlja kao pretpostavka njihovog daljeg napretka. Bill of Rights, takođe, indicira nov snažan korak dalje u društvenom razvoju Engleske. Stalno idući naprijed, ova zemlja uspijeva da, tokom svoje slavne revolucije, na „autoritetu tradicije” – koja, veli Berk, podjednako nije imala razumijevanja ni za fanatizam pobornika arbitrerne monarhističke vlasti, naviklih da se drže „dogme po kojoj je nasljedno kraljevstvo jedini legitimni oblik vlasti na svijetu”, ni za fanatizam pobornika arbitrerne narodne vlasti, uvjerenih „da je izbor od strane naroda jedini legitimni izvor političkog autoriteta”19 – proširi kontrolu parlamenta nad krunom (koje se ne odriče), faktički ustoliči poli19 

Edmund Berk, Op. cit., str. 111.

21

tički pluralizam (predstavljen u „vigovcima” i „torijevcima”) i primijetno razmakne granice osnovnih građanskih prava i sloboda. Efekti takvih solucija bili su dvostruki. Ostrvska kraljevina je Evropi, već posrnuloj pod teretom „sofista, ekonomista i majstora računanja”, na djelu dokazala „da je ljudski materijal hiljadu puta značajniji od svih formalnosti čitavog svijeta”,20 a sebi je u jedra povijesnog broda okrenula još jedan snažan vjetar. Slično je bilo i u britanskim zapadnim kolonijama. Sjevernoamerička pobuna protiv dirižizma britanske krune temeljila se na ekonomskoj, političkoj i vojnoj snazi tamošnje „iseljeničke populacije”, koja uz to ima i sreću da, kako smatraju njeni politički predvodnici, i pored skrupuloznog odnosa prema mnjenju ranijih vremena, nikad nije dozvolila da bude zaslijepljena kultom prošlosti, tradicije i velikih imena da bi zaboravila sopstveni položaj i pouke koje je stekla vlastitim iskustvom. Njenu filozofiju slobode – utemeljenu na ideji „sposobnosti čovječanstva da vlada sobom”, odnosno na ideji poretka koji „jamči sigurnost spolja, mir iznutra i pravednost među članovima društva” – konstituišu kako najviši onovremeni evropski misaoni uzleti, tako i uvjerenja poput Dže20 

22

Isto, str. 127.

fersonovog da „zemlja pripada živima”.21 Gvido Faso sposobnost za tako mudra i progresivna oprdjeljenja objašnjava time da se američki Bill of Right, kako on naziva Virdžinijsku deklaraciju prava, zasniva na Lokovim i Monteskjeovim idejema i načelima ustavne engleske tradicije reafirmisanim „moralnom energijom mladog naroda, vaspitanog u puritanskoj nepopustljivosti, ali koji se oslobodio apsolutističkih implikacija puritanizma”.22 Prema takvoj soluciji Vilijam Evart Gledston pokazuje čak i neku vrstu divljenja. Za njen simbol, i svakako najvažniji konstitucionalni akt, on kaže: „Ako je britanski ustav najsuptilnije djelo koje je nastalo u toku progresivne istorije, američki ustav je najčudesnije djelo koje su ikada u jednom trenutku stvorili mozak i naum ljudi”.23 Francuska revolucija je takođe produkt sukoba u kome, kako bi marksisti rekli, narasle proizvodne snage razbijaju neodgovarajući im oblik društvenih odnosa i, bez obzira na protivurječna i nimalo nježna spoljna (površinska) manifestovanja te konfliktnosti, zakonito krče novi, širi i uspješniji put svog daljeg razvoja. Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., str. 236. 22  Gvido Faso, Op. cit., str. 360. 23  Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Popović, Op. cit., str. 242. 21 

23

Usljed toga, njen glavni dokument (Deklaracija prava čovjeka i građanina), uprkos tome što ni u zemlji ni u inostranstvu nije doživio promociju kakvu su željeli njegovi autori,24 ne samo da ne indicira neko stanje krize i pometnje unutar francuskog društva već, naprotiv, nosi u sebi njegovu težnju za iskorakom dalje u odnosu na ono što je već stvorilo i ima. Jedan od njenih vođa, Maksimilijan Robespjer, taj trend pregnantno izražava konstatacijom da se svijet promijenio, „ali ga još treba mijenjati”, i to tako da revolucija bude „samo prelaz iz vladavine zločina u vladavinu pravde”.25 24  Posebno velika očekivanja te vrste ima Maksimilijan Robespjer, koji se 10. maja 1793. godine ushićeno obraća poslanicima Narodne skupštine, riječima: „Deklaracija prava je ustav svih naroda; ostali zakoni su promjenljivi po svojoj prirodi i podređeni Deklaraciji. Neka ona bez prestanka bude svim ljudima pred očima; neka sija na čelu vašeg narodnog kodeksa; neka prvi član tog zakona bude formalna garancija svih ljudskih prava; neka drugi član govori da je svaki zakon koji ih vrijeđa tiranski i ništavan; neka ona bude sa pompom nošena u vašim narodnim ceremonijama; neka zasjeni poglede naroda na svim skupštinama, na svim mjestima gdje se nalaze njegovi zastupnici; neka bude ispisana na zidovima naših kuća; neka bude prva lekcija koju će očevi dati svojoj djeci” (Država i politika, Beograd, 1968, knj. I, str. 208). 25  Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., str. 859–860.

24

Prva socijalistička revolucija, kao izraz stremljenja mnogih ka boljim oblicima i višim sadržajima života, izbila je u zemlji koja je samo tri godine prije tog čina (1914), bila „četvrta industrijska sila svijeta sa mnogo krupne industrije (polovina radnika je radila u fabrikama sa više od pet stotina zaposlenih)”.26 Osim toga, njena socijalna struktura i politička kultura bile su na nivou podobnom za velike društvene preokrete. U razdoblju 1903–1917. godine, Rusija je, kako Lenjin piše, kao nijedna druga evropska zemlja, raspolagala bogatstvom „oblika, nijansa, metoda borbe svih klasa modernog društva, i to borbe koja je, zbog zaostalosti zemlje i težine pritiska carizma, naročito brzo sazrijevala, naročito žudno i uspješno usvajala odgovarajuću ‘posljednju riječ’ američkog i evropskog političkog iskustva”.27 I ne samo to. Prostor Velike Britanije, nakon povlačenja iz njega rimskih legija (410), samo je još jednom (u toku Drugog svjetskog rata) bio ugrožen od neke strane sile. Dolazak u njega, tokom V vijeka, germanskih plemena (Angla i Sasa), nije imao gotovo nikakve negativne posljedice, bu26  Đovani Sartori, Demokratija šta je to, Podgorica, 2001, str. 283. 27  V. I. Lenjin, Op. cit., tom 13, str. 412.

25

dući da su se njihovi teritorijalni i politički entiteti vremenom uklopili u starinski državni organizam. Građanska revolucija na tom prostoru (započeta donošenjem Povelje o slobodama, a okončana usvajanjem Povelje o pravima) se, dobrim dijelom i zbog toga, odvijala na tipično „reformistički” način: relativno dugo i mirno, u znaku stanovitog društvenog napretka – ekonomski i na druge načine snažno pomognutog kolonijalnim osvajanjima. Obje američke deklaracije, sa svim što im je neposredno prethodilo, ili je njima proizvedeno, emanat su relativno mirnog i stabilnog vremena na domicilnom kontinentu. Rat sa Engleskom, kojim će SAD konačno obezbijediti svoju nezavisnost, uslijediće tek tri i po decenije nakon njihovog usvajanja (1812–1814). Do sukoba između Sjevera i Juga, sa karakteristikama građanskog rata, doći će čak čitavih pola vijeka nakon sticanja nezavisnosti (1861–1865). Osim toga, veli Tomas Džeferson, SAD su imale sreću da budu „odvojene prirodom i širokim okeanom od istrebljivačkog haosa jedne četvrtine Zemlje”.28 Francuska je već krajem srednjeg vijeka imala izgrađenu državu sa moćnom centralnom vlašću. Njen glavni grad je početkom XVIII vi28 

26

Besede, Beograd, 1966, str. 227.

jeka bio kulturni centar svijeta. Snažan razvoj poljoprivrede, dobre finansijske veze sa drugim zemljama i kolonijalna osvajanja, kojima je svoje „prekomorske posjede” proširila na prostor 20 puta veći od vlastite državne teritorije, učinili su da ta zemlja u vrijeme donošenja Deklaracije prava čovjeka i građanina, uz sva unutrašnja revolucionarna previranja (koja nijesu protekla bez nasilja i krvi), zajedno s Engleskom, bude jedna od dvije najmoćnije sile svijeta. Tzv. buržoasko-demokratska revolucija u Rusiji izvedena je u februaru 1917. godine, tako da u noći „crvene odluke” u Petrogradu između 24. i 25. oktobra, koja je simbolički započela pucnjima sa topovnjače „Aurora” na Zimski dvorac, a završena proglašavanjem boljševičkih dekreta u dvorcu Smoljni sa porukama „mir narodima”, „zemlja seljacima”, „sva vlast sovjetima” – nije bilo krvi. Dvojica „kadeta” stradalih tom prilikom, po svemu sudeći, bili su žrtve slučajne međusobne „razmjene vatre”. Pandorina kutija u toj zemlji otvorena je tek nakon proglašenja sovjetske vlasti, kada su domaćim „bijelim” pritekle u pomoć vojne snage sa 14 „zagraničnih” državnih prostora. Vrijeme i uslovi u kojima su odlučivali vijećnici AVNOJ-a u Jajcu, međutim, ni izdaleka nijesu bili takvi. Naprotiv, karakterisalo ih je najmanje šest momenata za koje se može reći da je

27

svaki, na svoj način, bio ekstremno nepovoljan, odnosno nepodoban za bilo kakvu elementarno valjanu, a kamoli veliku odluku. Prvo. Društveni prostor Jugoslavije nosio je u sebi, i na sebi, jasne i žive fatalne ožiljke nedovršene prošlosti u svakom, pa i psihološkoetičkom pogledu. Ili, kako se u jednom od referata na pomenutom sarajevskom skupu kaže, evropsko klasno društvo je balkanski prostor od Karantanije do Soluna bilo gurnulo na najniži nivo klasne piramide, izložen najoštrijem ukrštanju fanatičnih interesa i stremljenja velikih svjetskih tvorevina, usljed čega su njegove kvazi više i srednje društvene grupe bile pretvorene „u smjesu” mekih kičmi, sluganstva, dvoličnosti i cinične neosjetljivosti za vlastite i ine nacionalne i državne interese. Jedino što je na toj podlozi moglo klijati bili su „goli izdajnici i dotad najbjedniji imperijalistički privjesci”.29 Drugo. Socijalno-ekonomska situacija u zemlji (sa svim što zakonito proizvodi u duhovnoj sferi), u godinama neposredno pred donošenje avnojevskih odluka, bila je jedna od najgorih, ako ne i najgora u Evropi. Učešće poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu je 1937. godine u njoj iznosilo 76,3%, pre29 

28

AVNOJ i savremenoist, str. 503–504.

ma 33% u Čehoslovačkoj, 30% u Danskoj, 21% u SAD, 20% u Holandiji.30 Njen nacionalni dohodak po glavi stanovnika 1938. godine iznosio je 60 US dolara, prema 521 u SAD, odnosno 337 u Njemačkoj i 236 u Franscuskoj.31 Godine 1940, kada je životni minimum za samce iznosio 45 dinara dnevno, više od 68.000 jugoslovenskih radnika imalo je nadnicu ispod 8 dinara, 227.000 imalo je nadnicu do 24 dinara, a 161.000 radnika primalo je oko 34 dinara dnevno, što znači da je više od 65% od njih oko 700.000, ostvarivalo tek 50% minimalnih sredstva za život.32 Dvije i po godine ratnih razaranja do Drugog zasjedanja AVNOJ-a, pogoršale su i takvo stanje. Treće. Jugoslavija je 1941. godine bila ne samo vojnički poražena, već i politički razbijena i podijeljena među okupacionim silama, pod čijim su okriljem marionetske nacionalističke vlade, zajedno sa mnogobrojnim kvislinškim formacijama, započele stravično namirivanje 30  Jugoslavija 1945- 1964, Statistički pregled, Beograd, 1965, str. 362. 31  Dušan Bilandžić, Borba sa samoupravni socijalizam u Jugoslaviji 1945–1969, Zagreb, 1969, str. 23. 32  Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1963, str. 282, 445.

29

„dugova prošlosti”.33 Bratoubilački rat, podstaknut gotovo svim najekstremnijim idejama nacoinalšovinizma, klerikalizma i rasizma razarao je do temelja samu esenciju zajedništva naroda koji su u njoj živjeli, prijeteći da ugrozi čak i njihovu biološku supstancu. Četvrto. Unutrašnji raskoli i pokolji nijesu mogli biti zaustavljeni bez oslobođenja zemlje od okupatora, koji je strategijom munjevitog 33  U relevantnim istoriografskim dokumentima je o tome ostalo zapisano: „Razornu djelatnost razvile su raznovrsne petokolonaške snage – od pojedinih ministara, generala i viših državnih činovnika do ustaša i folksdojčera. U Sloveniji je ban Natlačen, već prvog dana rata, stvorio tzv. Narodni svet, odbijajući učešće komunista u njemu. Poslije faktičkog raspada jugoslovenske države pokušao je da strvori ‘samostalnu Sloveniju’ pod protektoratom Trećeg Rajha. Potpredsjednik (jugoslovenske) vlade Maček je odmah poslije napada na zemlju napustio vladu i prešao u Zagreb, izjasnivši se protiv otpora (agresoru), a 10. aprila, kada su njemačke trupe ušle u Zagreb i proglašeno stvaranje ustaške marionetske ‘Nezavisne Države Hrvatske’ (NDH), uputio je poziv hrvatskom narodu da bude lojalan i ‘iskreno sarađuje sa novom vlasti’. Crnogorski separatisti i probugarski fašistički agenti u Makedoniji, folksdojčeri i iredentistički raspoloženi Mađari, albanski iredentisti na Kosovu i Metohiji i u zapadnoj Makedoniji razvili su petokolonašku aktivnost, dočekujući trupe agresora kao ‘oslobodioce’” (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, str. 174).

30

rata već u prvom naletu pregazio pola Evrope i stekao neslućene prednosti nad snagama antifašističke koalicije, a to se nije moglo postići bez pomoći sa strane. Pomoć sa strane se, međutim, mogla dobiti samo po cijenu koja se nije smjela platiti. Vodeće sile antifašističke koalicije, uprkos Atlantskoj povelji,34 nijesu krile namjeru da pobjedom u Drugom svjetskom ratu stvore sebi poziciju s koje će projektovani „novi svjetski poredak” sila osovine zamijeniti faktičkim vlastitim gospodarenjem svijetom. Sta„Atlantskom poveljom”, koju su potpisali šefovi SAD i Velike Britanije 14. avgusta 1941. godine, utvrđena su načela njihove spoljne politike nakon Drugog svjetskog rata, u kojima se ističe: da dvije zemlje ne prihvataju bilo kakve teritorijalne promjene izvršene suprotno izraženoj volji zainteresovanih naroda; da svi narodi imaju pravo da sami izaberu oblik vladavine u kome žele da žive i da suverena prava naroda, koja su im silom oduzeta, moraju biti ponovo uspostavljena; da svi narodi moraju imati slobodan pristup trgovini i svjetskim izvorima sirovina, kao i pravo slobodne plovidbe; da poslije pobjede nad nacističkom tiranijom treba uspostaviti mir koji će biti zasnovan na odustajanju od prijetnji silom ili upotrebe sile od strane svih država i osiguran širokim i čvrstim sistemom kolektivne bezbjednosti, u okviru koga moraju biti razoružane sve agresorske snage, a miroljubivim narodima olakšan teret koji predstavljaju troškovi naoružanja (Balkanski ugovorni odnosi 1876–1996, Beograd, 1998, knj. II, str. 508–509). 34 

31

ljin, stoga, još u toku najžešćih ratnih okršaja, bez okolišenja traži od zapadnih saveznika iz antifašističke koalicije razumijevanje za njegovu posebnu zainteresovanost za sudbinu Poljske, jer se, kako kaže, Poljska „graniči sa Sovjetskim Savezom, pa je problem Poljske neodjeljiv od problema sigurnosti Sovjetskog Saveza”.35 Zapadni saveznici, u isto vrijerme, takođe sasvim otvoreno, iražavaju zabrinitost zbog toga što se zemlje kojima „gospodari” Sovjetski Savez, „plus komunističke partije u mnogin državama”, već tokom rata svrstavaju „na jednu stranu”.36 U takvoj strateškoj igri velikih ratnih saveznika, koja je neumitno vodila planiranoj poslijeratnoj velikosilskoj konfrontaciji, i ulozi su bili veliki.37 Male zemlje i njiho35 

297.

Tajna prepiska Ruzvelt – Staljin, Zagreb, 1965, str.

Tajna prepiska Čerčil – Staljin 1941–1945, Zagreb, 1965, str. 378. 37  Jedan od njih je, na primjer, bila i sama Kominterna. Raspuštanje ove organizacije bilo je, dobrim dijelom, posljedica iskazivanja Staljinove „dobre volje” prema zapadnim saveznicima u trenutku kada je njihovo podozrijevanje prema smislu njenog postojanja moglo da utiče na obim i karakter vojne saradnje u antifašističkoj koaliciji, iako u zvaničnom saopštenju povodom tog čina piše da je Kominterna „sve više odživljavala ukoliko je pokret rastao i njegovi zadaci u pojedinim zemljama postali sve složeniji, i čak je postala 36 

32

vi interesi trebalo je da posluže velikima, kako je tada i javno govoreno, samo kao moneta za potkusurivanje. Peto. Uspostavljanje kontrole nad situacijom u zemlji isključivalo je svaku eventualnu obnovu starog poretka, budući da bi to značilo vraćanje na klasne, političke, međunacionalne i međuvjerske odnose koji su i doveli do njenog brutalnog raspada. Neku drugačiju, novu, soluciju, međutim, nijesu preferirali ni istočni, ni zapadni saveznici. „Preventivno” djelujući u tom smislu, Moskva, na primjer, već uoči Prvog zasjedanja AVNOJ-a poručuje da će se pitanje režima u Jugoslaviji rješavati „poslije razbijanja italijansko-njemačke koalicije i poslije oslobođenja zemlje”.38 Odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, koje su značile nastavak započetog društvenog preobražaja zemlje, Sovjeti su nazvali udarcem u njihova leđa.39 Na Zapadu su reaksmetnjom za dalje učvršćivanje nacionalnih radničkih partija” (Rriručnik za istoriju međunarodnog radničkog pokreta, Beograd, 1964, str. 582). 38  Moša Pijade, Izabrani spisi, Beograd, 1966, tom I, knj. V, str. 792. 39  Đuro Salaj, jedan od urednika Radio-stanice Slobodna Jugoslavija, koja je svoj program emitovala iz Moskve, o tome kaže: „Prva reakcija u Moskvi bila je žestoka. Radio-stanica Slobodna Jugoslavija dobila je naređenje da ne objavi rezoluciju o zabrani povratka kralja Petra u Jugoslaviju, štoviše, jugoslovenski pred-

33

cije bile donekle drugačije, ali u prvi mah ne i mnogo povoljnije. Podrške, poput one koja stiže sa stranica njujorškog lista PM (Post Meridiem), bile su rijetke.40 Češća su bila rezonovanja, poput britanskih, da je AVNOJ svojim odlukama doveo Zapad pred svršen čin, da je britanski uticaj na Jugoslaviju i Balkan nepovratno izgubljen i da je opasnost da „proruski Titovi partizani” dovedu u svoju zemlju „sovjete” sasvim realna.41 Englezi, doduše, formalno nijesu osporavali odluke Drugoga zasjedanja AVNOJ-a, ali su usljed bojazni od „komunističke budućnosti” Jugoslavije, konstantno vršili pritisak na rukovodstvo NOP-a s ciljem da se u organe nove vlasti uključe predstavnici građanskih partija koji bi faktički obezbijedili političstavnik u Moskvi Veljko Vlahović bio je opomenut, pa su sve njegove emisije za Slobodnu Jugoslaviju, bile stavljene pod cenzuru. Manuilski mu je prenio poruku Staljina: ‘Hazjajin’ (domaćin, gazda) je neobično ljut. On smatra da je to udarac u leđa SSSR-u i odlukama u Teheranu” (Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, Beograd, 1979, knj. I, str. 15). 40  Riječ je o ocjenama: „PM je za svakog ko želi i ko se bori za savezničku pobjedu. PM je za svakog ko je spreman da pomogne uspostavljanje demokratskog mira. Tito i privremena vlada, koju su uspostavili partizani u Jugoslaviji, bore se za oba cilja” (PM, New York, 12. decembar 1943, str. 1). 41  Avnoj i savremenost, str. 253.

34

ki status quo.42 Stvari su počele da se mijenjaju tek krajem februara 1944. godine, nakon govora Vinstona Čerčila u britanskom Donjem domu, kada je, „na zaprepašćenje dijela torijevskih poslanika”, rekao da komunistima u Jugoslaviji „pripada čast što su (oslobodilačom pokretu) udarili temelje”, što je taj pokret „jačao i brojno rastao, uprkos njemačkih operacija širokih razmjera”, i što se „nastavljao proces preobražavanja i ujedinjavanja u kojem su nadvladale opšte nacionalne koncepcije”, a da su jugoslovenski partizani u maršalu Titu „našli izvanrednog vođu, ovjenčanog slavom borbe za slobodu”.43 Šesto. Jugoslovenska izbjeglička vlada, koja je uporno slijedila svoju kvislinšku politiku, takođe je bila protiv bilo kakvih promjena u zemlji koje bi dovele u pitanje monarhiju i ugrozi42  Jedna od posljedica tih pritisaka bilo je sklapanje sporazuma Tito – Šubašić i ulazak predstavnika nekih građanskih stranaka u Privremenu vladu DFJ. U objašnjenju NKOJ-a o razlozima zbog kojih je zaključen takav sporazum navodi se da je to učinjeno „u prvom redu po inicijativi i na pritisak premijera ministra Velike Britanije Vinstona Čerčila”, te da je NKOJ morao popustiti pred tim pritiscima jer je to bio uslov da se dobije oružje i ratna oprema za NOVJ (Slobodan Nešović, Temelji nove Jugoslavije, Beograd, 1973, str. 254–255). 43  Isto, str. 258.

35

le poziciju starih vladajućih snaga.44 U saopštenju izdatom tim povodom u Kairu, odluke AVNOJ-a nazvala je djelom nasilnog, terorističkog pokreta koji „ne odgovara ni u čemu demokratskim i socijalnim shvatanjima našeg naroda i njegovom narodnom duhu”,45 oštro zamjerajući savezničkim silama zbog toga što je „na Konferenciji u Teheranu odato priznanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije i odlučeno da joj se pruži pomoć”.46 Slično su regovali i četnici u zemlji. Na njihovu inicijativu, u januaru 1944. osnovana je „Jugoslovenska narodna demokratska zajednica”, u kojoj su se, pored nekih prvaka građanskih stranaka iz Srbije, Crne Gore i Slovenije, i „jugoslovenski orijentisanih Hrvata”, našli i socijalisti sa Živkom Topalovićem na čelu. Na svom kongresu u selu Ba (Srbija) ta skupina je „osudila odluke AVNOJ-a, izrazila žaljenje što savezničke sile pomažu Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije i izU Istoriji Saveza komunista Jugoslavije o tome piše: „Iako formirana na zahtjev britanske vlade s ciljem da se olakša rješavanje ‘jugoslovenskog problema’, vlada B. Purića ostala je i dalje zastupnik najekstremnijih velikosrpskih krugova koji su nastavljali da podržavaju četnike” (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279. 45  Avnoj i savremenost, str. 252. 46  Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 279. 44 

36

jasnila se za obnovu monarhističke Jugoslavije na trijalističkom ‘federativnom principu’”.47 Svemu tome uprkos, vijećnici AVNOJ-a su 29. novembra 1943. godine, obuzeti nekom vrstom sensimonovskog optimizma,48 smogli snage da usvoje Deklaraciju čiji prve riječi, mada iskazane nešto drugačijom dikcijom nego, na primjer, one u znamenitoj američkoj Deklaraciji nezavisnosti, ne predstavljaju manje od njih pregnantan „raport istoriji”.49 I, što je još Isto. Riječ je o vjerovanju znamenitog socijalutopiste Kloda Anrija Ssn Simona, da „zlatno doba ljudskog roda nije iza nas, već pred nama; ono počiva na usavršavanju društvenog poretka” (Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit, knj. II, str. 899–900). 49  Te riječi glase: „U toku dvije i po godine neprekidne narodno-oslobodilačke borbe protivu okupatora i njegovih pomagača, narodi Jugoslavije postigli su krupne i odlučujuće uspjehe, kako u unutrašnje-političkom, tako i u spoljno-političkom pogledu. Poslije svakog neprijateljskog pokušaja da razbije našu narodno-oslobodilačku vojsku, naša se oružana sila povećavala, unutra učvršćivala i vojno- stručno podizala. Što se neprijatelj više trudio da uguši oslobodilački pokret naših naroda, to su se više narodne mase zbijale u tom pokretu oko Vrhovnog štaba i proslavljenog narodnog vođe druga Tita, oko Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije i oko nacionalnih političkih predstavnika pojedinih naroda Jugoslavije. Stalno se povećavala naša oslobođena teritorija, rasle su naše 47 

48 

37

važnije, uspjeli su da donesu dvije krucijalno važne odluke o hit et nunc državno-pravnom ozbiljenju započetog procesa korjenitih društvenih promjena. Prva odluka bila je: „1. Takozvanoj Jugoslovenskoj vladi u inostranstvu oduzimaju se sva prava zakonite vlade Jugoslavije, a napose pravo da pred stranim državama zastupa narode Jugoslavije. To važi i za svaku drugu ‘vladu’ koja bi u buduće bila stvorena u zemlji ili izvan zemlje, a mimo volje naroda Jugoslavije, koja se danas izražava jedino u Antifašističkom vijeću narodnog oslobođenja Jugoslavije. 2. Kralju Petru II Karađorđeviću zabranjuje se povratak u zemlju, s tim da će pitanje kralja i monarhije riješiti sam narod svojom sopstvenom voljom poslije oslobođenja čitave zemlje. 3. Nalaže se predsjedništvu Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije da, u svrhu poništenja i ponovnog sklapanja, odnosno odobrenja, pregleda međunarodne ugovore i obaveze koje je u inostranstvu u ime Jugoslavije sklopila izbjeglička ‘jugoslovenska vlada’. 4. Međunarodni ugovori i obaveze, koje bi u buduće u inostranstvu sklopimaterijalne rezerve i povećavali izvori za snabdijevanje za našu Narodno-oslobodilačku vojsku i stanovništvo. Uporedo s tim razvijali su se organi narodne vlasti i upravni organi te vlasti” (Službeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945).

38

la u ime Jugoslavije i njenih naroda izbjeglička takozvana Jugoslovenska vlada, neće se priznati”.50 Druga odluka je glasila: „1. Narodi Jugoslavije nikad nijesu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista i dokazali su u zajedničkoj oružanoj borbi svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji. 2. Da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavija predstavljala istinsku domovinu svih svojih naroda i da više nikada ne bi postala domenom bilo koje hegemonističke klike, Jugoslavija se izgrađuje i izgradiće se na federativnom principu koji će obezbijediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. 3. U skladu s takvom federativnom izgradnjom Jugoslavije, koja se temelji na najpunijim demokratskim pravima, jeste činjenica da već sada u vrijeme narodno-oslobodilačkog rata, osnovne organe narodne vlasti kod pojedinih naroda Jugoslavije, predstavljaju narodno-oslobodilački odbori i zemaljska antifašistička vijeća narodnog oslobođenja (Glavni narodno-oslobodilački odbor Srbije, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hr50 

Službeni list DFJ, br. 1, Beograd, 1945.

39

vatske, Slovenački narodno-oslobodilački odbor, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, inicijativni organi za Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Makedonije) i da je Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo naroda Jugoslavije i vrhovni predstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije. 4. Nacionalnim manjinama u Jugoslaviji obezbijediće se sva nacionalna prava”.51 Četiri su uvjerljiva pokazatelja odlučnosti i snage tog pregnuća, koji – kad su u pitanju njihovi neposredni učinci – u pozitivnom smislu prepoznatljivo izdvajaju odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a iz korpusa uporednih „međaša”. U prvom redu, to je dinamika oživotvorenja ovih odluka u ratnim uslovima. Proces sprovođenja odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, u smislu dovršenja izgradnje federalne strukture zemlje putem ustanovljenja državnog bića njenih članica, okončan je za 51 

40

Isto.

manje od godinu dana.52 U momentu oslobođenja zemlje, u maju 1945. godine, sve su federalne jedinice imale svoje vlade, u kojima za razliku od savezne vlade nije bilo predstavnika građanskih stranaka. Nakon održanih izbora, Ustavotvorna skupština je, 29. novembra 1945. godine, usvojila Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koja glasi: „I. Demokratska federativna Jugoslavija proglašuje se narodnom republikom pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavija. Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna država Republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su slobodno izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji. II. S ovom Odlukom se u ime svih naroda Jugoslavije ukida monarhija u Jugoslaviji, a kralj Petar II Karađorđević sa cijelom dinastijom Karađorđevića lišava svih prava koja su njemu i dinastiji Karađorđevića pripadala”.53 Zatim, to je riješenost vođstva NOP-a, snažno ispoljena uoči i neposredno nakon Drugog Tokom 1944. godine demokratskim republikama proglašene su: Slovenija – 19. februara; Hrvatska – 8. maja; Bosna i Hercegovina – 1. jula; Crna Gora – 14. jula; Makedonija – 2. avgusta; Srbija – 11. novembra. 53  AVNOJ i savremenost, str. 627. 52 

41

zasjedanja AVNOJ-a, da istraje u ostvarivanju njegovih odluka. Nagovještavajući takav kurs, Tito, na primjer, oktobra 1943. godine jasno stavlja do znanja učesnicima Moskovske konferencije da vođstvo NOP-a neće, ni po koju cijenu, prihvatiti planove Londona da angažuje dio svojih vojnih potencijala u oslobađanju jugoslovenske teritorije.54 Na istoj liniji je i Đilasova poruka saveznicima od 7. novembra 1943. godine: „Mi ratujemo za svoje vlastito oslobođenje, sve što smo stekli stekli smo sopstvenim rukama, ali ratujemo zajedno i sa saveznicima i smatramo da je dužnost saveznika da nas pomažu, jer pomažu i svoju vlastitu stvar, a da je stvar nas samih – i jedino nas samih – kako ćemo urediti naše unutrašnje stvari. Tako mi tumačimo Atlantsku povelju”.55 Bila je to jasna poruka urbi et orbi da se borba jugoslovenskih partizana ni po jednom relevantnom kriterijumu ne može upoređivati s raznim ustancima u drugim evropskim zemljama,56 te da će se nove vlasti u 54  Josip Broz Tito, Sabrana djela, Beograd, 1984, tom 17, str. 54. 55  Milovan Đilas, Članci, Beograd, 1947, str. 99. 56  Objektivno se ti ustanci, čak i u zemljama koje su imale pokrete otpora, ni po broju učesnika, ni intenzitetu borbenih djejstava, ni po faktičkim vojnim i političkim učincima, ne mogu upoređivati sa jugosloven-

42

Jugoslaviji prema rezultatima te borbe odnositi isključivo kao prema svojoj tekovini. Tito će na to podsjetiti i u svom govoru na Visu 12. septembra 1944. godine, kada će kazati: „Ako smo mi u sklopu naših velikih saveznika jedna mala zemlja po teritoriji, svojim djelima smo dokazali da je naš narod velik duhom. Bilo bi nam mnogo krivo i ne bismo se s tim mogli pomiriti, kad bi se u ovim danima, u kojima se rješava sudbina pojedinih zemalja, naša zemlja smatrala nečim trećestepenim, kada bi nas držali po strani i kada bi nam drugi krojili košulju. Mi hoćemo da budemo zajedno sa našim saveznicima za stolom gdje će se rješavati sudbina Evrope, pa i naše zemlje. To je naše pravo i mi ćemo pri njemu i ostati”.57 Ponovio je to i u govoru u Ljubljani 27. maja 1945. godine, ističući da jugoslovenski narodi teže „da budu u svakom pogledu nezavisni”.58 skom narodooslobodilačkom borbom. Većina njih se, uostalom, javlja tek nakon otvaranja tzv. drugog fronta i iskrcavanja Amerikanaca u Normandiji, kad je ishod Drugog svjetskog rata bio sasvim izvjestan. Čak je i čuveni Varšavski ustanak, pod vođstvom B. Komrakovskog, počeo tek 1. avgusta 1944. godine, kada su jedinice Crvene armije već bile na obalama Vltave. 57  Josip Broz Tito, Jugoslavija u borbi za nezavisnost i nesvrstanost, Beograd, 1978, knj. 5, str. 12. 58  Tito, Govori i članci, knj I, str. 302.

43

Dalje, to je činjenica da u vođstvu NOP-a i jugoslovenskom rukovodstvu koje je promovisano odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a zaista misle ono što govore, a to znači i da se, kad se o njihovoj zemlji radi, neće ostvariti saveznički projekti o podjeli sfera uticaja. Dozvola Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije od 14. januara 1944. godine engleskim vojnicima da mogu s partizanima učestvovati u odbrani Visa i napadu na Lastovo data je strogo uslovno i glasila je: „Dozvoljavamo iskrcavanje 150 engleskih vojnika za odbranu Visa i napada na luke. Odobravamo zajednički napad na Lastovo i zajedničku posadu. Civilna pozadinska vlast mora biti vršena samo od naših organa”.59 Englezi su pred kraj rata morali da se obrate NKOJ-u s molbom da im dozvoli prolaz kroz Ljubljanska vrata u Austriju, kako bi tamo nastavili borbu. NKOJ se odlučno suprotstavio i planu izbjegličke vlade iz Londona za stvaranje neke vrste njenog strateškog oslonca u četničkim formacijama i ostacima monarhističke strukture u Srbiji, što bi moglo olakšati infiltraciju zapadnih krugova u proces oslobođenja sjeverozapadnih djelova zemlje, a time i usloviti da se vlast u tom regionu konstituiše na drugačijim osnovama od onih na kojima se 59 

44

Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj. I, str. 42.

formirala u toku narodnooslobodilačke borbe. U tome smislu tražio je angažovanje sovjetskih trupa u oslobađanju sjeverne Srbije i Beograda. No, i ove savezničke trupe mogle su da stupe na jugoslovensko tlo samo pod uslovom da ga napuste čim prestanu borbena djejstva.60 Učešće jedinica Crvene armije u borbama za Beograd i na područjima prema Mađarskoj i Austriji nije dovelo u pitanje činjenicu da je odlučujuću ulo60  Povodom sporazuma koji su tom prilikom sklopili vlada SSSR i Vrhovna komanda Crvene armije sa Nacionalnim komitetom i Vrhovnim štabom Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, TASS je 28. septembra 1944. godine prenio saopštenje sovjetskog vrha: „Prije nekoliko dana sovjetska komanda – imajući u vidu interese razvijanja borbenih operacija protiv njemačkih i mađarskih trupa u Mađarskoj obratila se Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije i Vrhovnom štabu NOV i POJ Jugoslavije s molbom da daju pristanak na privremeni ulazak sovjetskih trupa na jugoslovensku teritoriju koja graniči s Mađarskom. Sovjetska komanda saopštila je tom prilikom da će sovjetske trupe, pošto izvrše svoje operativne zadatke, biti povučene iz Jugoslavije. Nacionalni komitet i Vrhovni štab Jugoslavije pristali su da zadovolje molbu sovjetske komande. Sovjetska komanda je primila uslov, koji je postavljen s jugoslovenske strane, da će na teritoriji Jugoslavije, u oblasti gdje će se nalaziti jedinice Crvene armije, djelovati civilna administracija Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije” (Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 23, str. 204).

45

gu u oslobađanju Jugoslavije odigrala njena narodnooslobodilačka vojska. Pod istrim uslovima, Tito je 5. oktobra 1944. godine u Krajovi primio jednu delegaciju iz Bugarske koja je molila da se njihovoj vojsci dozvoli da zajedno s jedinicama NOV i POJ učestvuje u posljednjim operacijama protiv Hitlerovih armija i tako se barem donekle iskupi za svoj raniji kolaboracionizam sa njima.61 Bila je to, ujedno, i potvrda više da je Džordž Blin, časnik 46. obalske artiljerije Armije SAD, bio u pravu kada je Tita nazvao tvorcem moćne armije „od blizu 300.000 ljudi” i, poslije „četvorice velikih” (Ruzvelta, Staljina, Čerčila i De Gola), „vjerovatno najutucajnijim vođom na svijetu”.62 Najzad, to je činjenica da neposredne razultate u političkom, vojnom, državno-pravnom i svakom drugom relevantnom pogledu kakve su proizvele odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, s obzirom na navedene okolnosti, nije imao nijedan drugi „međaš” u novijoj istoriji čovječanstva. Zakrvljeni, politički, vjerski, nacionalno i svakako drugo duboko podijeljeni i unazađeni jugoslovenski društveni prostor je, zahvaljujući prestrojavanju u skladu sa avnojevskim odlukama, za par godina preobraćen u državnu za61  62 

46

Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knj I, str. 31. AVNOJ i savremenost, str. 252.

jednicu sa primjernim demokrtaskim ustrojstrvom unutar i između njenih članica, te zavidnim međunardnim ugledom i spoljnopolitčkom orijentacijiom u skladu s najprogresivnijim onovremenim reperima. Na stazi njenog povijesnog kretanja bili su podjednako sopstveni mir, sloboda i nezavisnost i stvaranje uslova za bolji i pravedniji svijet uopšte.

II

Poluvjekovno testiranje odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, u okolnostima kakve su bile jugoslovenske, ne samo da nije moralo, nego, kako se pokazalo, nije ni moglo da bude lako i bezobolno, nužno uspješno i sa zakonito srećnim krajnjim ishodom. Očekivane i nepredviđene probleme i iskušenja tog procesa, pritom, nijesu nametali samo zahtjevi da se prevladaju ekonomske, socijalne, kulturološke, psihološke i druge često ekstremno izražene razlike između pojedinih djelova zemlje. Stalan i velik izvor teškoća predstavljalo je i to što se, s jedne strane, u svjetskim razmjerama relativno mala i u mnogom pogledu zaostala zemlja, mogla izbaviti iz posvemašnje zaostalosti i uopšte enormno zaoštrenih unutrašnjih problema jedino poduhvatima poput odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a i što su, s druge, te odluke bile sazdane na, objektivno i

47

subjektivno, izuzetno složenim i teško ostvarljivim zahtjevima. Naime, iako ti zahtjevi formalno nijesu bili novi ni nepoznati, suštinski su ipak predstavljali nešto s čim svijet do tada nije imao gotovo nikakvog iskustva, niti je nudio bilo kakvu njegovu ohrabrujuću (izglednu) operacionalizaciju. Na to, uostalom, ukazuje njihovo poređenje sa onim što su imali da rješavaju socijalni i politički subjekti u zemljama uporednih „međaša”. Američka federacija, na primjer, izrasla je iz entiteta u kojima je u još u toku njihovog kolonijalnog statusa postojala razvijena građanska svijest, čija politička kultura obiluje snažno izraženim elementima participativnog i koji već imaju odgovarajuće društvene i državne ustanove. Kondorse je, stoga, mogao da kaže da je „obični zdravi razum naučio… stanovnike britanskih kolonija da i Englezi koji su rođeni na drugoj strani Atlantskog okeana imaju ista onakva prava kao i oni koji su rođeni na Griničkom meridijanu”.63 „Očeve osnivače”, dakle, nije mučio problem „materijala” iz kojeg će graditi američko državno zajedništvo, već su se bavili izborom njegove najbolje forme, pri čemu su izvjesna (organizaciona) uputstva u tom pogledu mogli da nađu u, svakako po63 

48

B. Rasel, Op, cit., str. 693.

znatom im, Sen-Pjerovom Projektu vječnog mira, iz 1713. godine.64 U Jugoslaviji je, međutim, federalizam predstavljao neku vrstu prvog koraka, i osnovnog sredstva, kojim je domicilnim narodima – sa pretežnim brojem onih čija politička kultura još nije bila izašla iz okvira dominantnih podaničkih obzorja – trebalo omogućiti da stvore svoje države. Jugoslovenski federalizam kao uzor koristi „sovjetsko iskustvo” u regulisanju odnosa u složenoj društvenoj i državnoj zajednici. To posebno važi za formulisanje građanskih prava i sloboda, te odnosa na relaciji centralna vlast – federalne jedinice – lokalna samouprava, gdje se prvi jugoslovenski ustav prepoznatljivo oslanja na pravnu logiku i političku retoriku sovjetske konstitucije iz 1936. godine.65 Uz to, i Radi se o projektu stvaranja zajednice država čiji je krajnji cilj bio uspostavljanje trajnog mira, a koja bi opstojala na principu političkog stausa quo, u smislu da svaka država-članica ostane u biti nezavisna, s tim što bi dio njihovih zajedničkih poslova bio prenesen na centralne organe nad čijim bi radom imale punu kontrolu (Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., tom II, str. 896–897). 65  Takođe su veoma korišćena i sovjetska uputstva u pogledu međunacionalnih odnosa, kako ih projektuje Deklaracija prava naroda Rusije, u smislu da se u novoj zajednici garantuje: „ravnopravnost i suverenost naroda”; pravo naroda „na slobodno samoopredjeljenje, sve 64 

49

u Beogradu se, jednako kao i u Moskvi, idealom smatra uspostavljanje društvenih odnosa u kojima će, kako je Marks znao da kaže, zakoni pravde i morala, kojima ljudi treba da se rukovode u međusobnim odnosima, postati „vrhovni zakoni u odnosima među narodima”.66 Sve to, ipak, ne znači da se jugoslovensko poimanje slobode, kao cilja koji može biti ostvaren tek sa svjetsko-istorijskom pobjedom proletarijata nad buržoazijom, sasvim podudara s onim u Sovjetskom Savezu. Naprotiv, znatno je bliže uvjerenju Džona Stjuarta Mila, da „jedina sloboda koja zaslužuje to ime, jeste sloboda da sopstveno dobro tražimo na svoj način”,67 nego Staljinovom stanovištu, da je „oslobođenje mase uslov za oslobođenje ličnosti”, usljed čega i glavna parola marksizma mora da bude „sve za masu”.68 Na toj razlici, koja nije bila samo tedo otcjepljenja i stvaranja samostalne države”; „ukidanje svih i svakojakih nacionalnih i nacionalno-religijskih privilegija i ograničenja”; slobodan razvoj nacionalnih manjina i etničkih grupa” (Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 405). 66  K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, Beograd, 1949, tom I, str. 339. 67  J. S. Mill, Three Essays (On Liberty, Representative Goverment, The Subjection of Women), London, 1975, str. 83. 68  J. V. Staljin, Anarhizam ili socijalizam, Beograd, 1949, str. 7.

50

orijska, nastajala su mnoga jugoslovensko-sovjetska nesaglasja tokom čitavog Drugog svjetskog rata, a ona će se naći i u osnovi sukoba KPJ sa Kominformom 1948. godine. 69 Drugo je pitanje to što ni u Jugoslaviji, kao ni drugdje, u razumijevanju suštine i sadržine pojmova „sopstveno dobro” i „na svoj način” nije uvijek bilo lako doći do, kako bi filozofi kazali, kontemplacije čiste istine.70 Osim toga, ostvarivanje odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a bilo je moguće samo na temelju zajedništva jugoslovenskih nacionalnih i državnih entiteta kojim će et verbis et re biti poštovano sveto trojstvo: a) da se njime ništa ne konstruiše i ne oktroiše, ne nameće i ne podmeće, već se razumno i u granicama realnog, međusobno približava i funkcionalno usklađuje ono što, kao istorijski Više o tome, u: Radovan Radonjić, Sukob KPJ sa Kominformom i društveni razvoj Jugoslavije, Zagreb, 1979, III izdanje, str. 35–54. 70  Naprotiv, veli Robert Dal: „U pluralističkoj zemlji sa umjereno složenim društvom, to jest u bilo kojoj savremenoj demokratskoj zemlji, teško je… tačno odrediti pojam ‘zajedničkog dobra’ da to može poslužiti kao smjernica za donošenje kolektivnih odluka. U najmanju ruku, može se reći da su sva tri termina – ‘konkretno dobro’, ‘zajedničko’ i ‘dobro’ – problematična” (Robert Dal, Demokratija i njeni kritičari, Podgorica, 1999, str. 400). 69 

51

već formirano i potvrđeno, egzistira kroz različite državne i društvene entitete; b) da je ono formalno i faktički moguće i poželjno samo tada i dotle, kada i dokle ne dovodi u pitanje njihove specifične regionalne i druge osobenosti i dinamizme, ne sputava ih u razvoju i ne ograničava im pravo i slobodu da samostalno odlučuju o svemu gdje je takva odluka za njih smatrana boljom od zajedničke; c) da se njime nijedan od tih entiteta ne lišava izvornog suvereniteta, odnosno prava da ga napusti kad ocijeni da njime, iz bilo kog razloga, ne ostvaruje svoje temeljne interese i ciljeve. Tome na putu, međutim, stajao je moćan oponent: antinomija centralizam – decentralizacija, potpomognuta još i veoma svježim traumama prethodnog zajedništva, karakterističnog po tome što su više-manje svi njegovi (voljni i nevoljni) konstituenti nastojali da ga iskoriste za ostvarivanje svojih ciljeva i interesa na račun „onih drugih”. Odgovor na probleme i iskušenja koji su otuda konstantno vrebali, a na koje slovenački politički prvaci ukazuju već u prvoj fazi stvaranja novog zajedništva,71 nije se Slovenački delegati već na Drugom zasjedanju AVNOJ-a postavljaju pitanje „jezika u našoj vojsci”, uz obrazloženje da je „u prošlosti baš to pitanje unosilo u vojsku veliko nezadovoljstvo”. Godinu dana kasnije iz Slovenije stižu i upozorenja da bi valjalo poštovati „pro71 

52

nalazio u uvjerenju koje u početku snažno prožima cjelokupan jugoslovenski politički vrh, da upravljanje svim važnim poslovima u zemlji sa jednog mjesta – nema alternativu.72 gram što veće liberalnosti prema pojedinim zemljama”, da se „ne treba bojati nacionalnih formalnih atributa”, te da „isprva može biti jedinstvo samo u osnovnim načelima” (Radovan Radonjić, Crnogorska enigma, Podgorica, 2002, str. 31). 72  Paradigmatično u tom pogledu bilo je Titovo razmišljanje na Drugom kongresu Narodnog fronta Jugoslavije, 27. septembra 1947: „Novo društveno uređenje u našoj zemlji zahtijeva i novi oblik političkog života. Mnogobrojne i heterogene po svojim shvatanjima, političke partije predstavljale bi najveću smetnju za brz i trajan razvitak naše zemlje. Ne samo politička nego i ekonomska struktura naše zemlje isključuje mogućnost postojanja mnogih partija, sa starim programima i starim shvatanjima. Jedinstven ekonomski program zahtijeva i političko jedinstvo. Zamislimo sebi ovakvu sliku: svršili smo rat, treba preći na izgradnju zemlje, treba sav narod mobilisati za izvršenje mnogobrojnih i važnih zadataka, a imamo razne partije na čelu s raznim Grolima, Mačekima, Šubašićima, Lazicama, Gavrilovićima itd. Jedan kaže: ne treba graditi najprije ovaj most, već onaj drugi. Drugi će kazati: zašto se daje više pomoći, recimo Bosni, Lici, Crnoj Gori, nego nekoj drugoj repiblici?… Kazali bi: što će nama Petogodišnji plan, što će nama industrijalizacija, elektrifikacija, … što će nama planska poljoprivreda, neka svaki seljak radi kako zna i može… To bi naše snage paraliziralo” (J. B. Tito, Govori i članci, knj. III, str. 133).

53

Enormne teškoće u rješavanju svih tih problema pratila su i ne manje složena iskušenja izazvana kolektivizacijom poljoprivrednih gazdinstava, opadanjem (masovnog) graditeljskog elena već u periodu obnove i izgradnje, iznenadnom ekonomskom blokadom sa Istoka i nesnalaženjem kod prvih koraka samoupravne transformacije.73 Iipak, sve to nije odmah zaustavilo tokom rata i revolucije pokrenuti talas društvenih promjena. Naprotiv, taj zamah je bio toliko snažan da je zemlja tokom prve dvije decenije „novog života”, u svojem povijesnom 73  Dramatičnost situacije u kojoj se zemlja našla samo zbog ekonomske blokade s Istoka, na primjer, ilustruju podaci: da je iz kredita ugovorenih sa Sovjetskim Savezom, Poljskom i Čehoslovačkom, koji su namah otkazani usljed sukoba sa Kominformom, trebalo izgraditi sve objekte u zemlji predviđene prvim Petogodišnjim planom (Josip Broz Tito, Borba Saveza komunista Jugoslavije za socijalističku demokratiju, Beograd, 1952, str. 54–57); da su nakon prekida trgovinskih odnosa sa istočnoevropskim zemljama rezerve zemlje u pogonskim gorivima bile svedene na svega 2–3 dana (Svetozar Vukmanović Tempo, Revolucija koja teče, Beograd, 1971, knj. II, str. 99); da su krediti sa Zapada kojima je trebalo ublažiti posljedice ekonomske blokade sa Istoka dobijani pod neobično teškim uslovima (na najviše 4–5 godina, uz godišnju kamatu od 11%), i tek poslije isplate odštete za nacionalizovanu zemlju i priznanja dugova stare Jugoslavije (Isto, str. 102).

54

bilansu imala nekoliko odista podjednako ekskluzivnih i fascinantnih uspjeha. Uspješnim okončanjem sukoba sa Sovjetskim Savezom i istočnoevropskim socijalističkim zemljama, Jugoslavija se dobrim dijelom – i subjektivno i objektivno -našla se izvan orbite staljinizma, a time i u prilici da (na)pravi prve korake ka uslovima i vremenu u kojima će ideje pravde, slobode i jednakosti legalno i legitimno praktikovati na načine koji joj najviše odgovaraju – bez bilo čijeg mentorstva spolja i bez bilo kakve unutrašnje hipoteke apriorne ideološke opredijeljenosti ili revolucionarnosti po svaku cijenu. U njoj se na elemente političkog pluralizma, pa čak i disperzije vlasništva, počelo gledati drugačije nego u zemljama „lagera”. Nezadovoljstvo njenih građana datim više nije bilo lišeno saznanja o mogućim alternativama. Znalo se kakav bi trebalo da bude poredak u kome se želi (i može) bolje živjeti. Viši je bio standard života njenih građana, izraženiji njihov tzv. potrošački mentalitet i jasniji zahtjev u pogledu zaštite ljudskih prava i sloboda. U njoj je sve manje bilo mjesta za fikciju da se masovnim unesrećenjem može stići do srećnog „novog” čovjeka, a razorenim društvom do fantazmagoričnog carstva nebeskog na zemlji. Društvena stvarnost kojoj je većina njenih građana težila bila je antipod boljševičkoj inverziji, ka-

55

rakterističnoj po nadređenosti sistema čovjeku, države društvu, partije državi, politike ekonomiji, ideologije nauci, svrsishodnosti proceduralnoj racionalnosti, nužnosti slobodi, monizma pluralizmu. Zemlja bilježi brz privredni razvitak. U rekordno kratkom roku se industrijalizuje i po tom osnovu oslobađa mnogih zavisnosti spolja, uključujući i dio onih strateškog značaja. U deceniji 1952–1962. ima drugu po veličini stopu rasta društvenog proizvoda u svijetu, i vidno se približava srednje razvijenim zemljama (sa svim što to znači u njenom ekonomskom, socijalnom i kulturnom statusu i habitusu uopšte). U toj deceniji godišnji rast njenog društvenoga proizvoda iznosi 9,6%; zapošljenosti 5,9%; produktivnosti rada u društvenome sektoru 5,9%, osnovnih sredstava privrede 8,5%; robnog izvoza 12,6% i robnog uvoza 8,7%.74 Ekvidistanca prema velikim silama – koja je čini podjednako okrenutom svima i otvorenom za sve spoljne uticaje, uključujući i one sa Zapada – još više je osnažila njenu ionako sasvim solidnu međunarodnu poziciju, koju ima kao ugledna članica antifašističke koalicije i zemlja-suosnivač Organizacije ujedinjenih naci74  Branislav Marović, Ekonomska istorija Crne Gore, Podgorica, 2008, tom II, str. 233.

56

ja. Jugoslavija i njene političke organizacije moćan su generator disolucije istočnoga bloka, odnosno njegovih pogleda na svijet i koncepcija međunarodnih odnosa. Posebno važnu potvrdu da je tako dala su dva poznata jugoslovensko-sovjetska dokumenta – Beogradska deklaracija, 1955. godine,75 i Moskovska deklaracija, 1956. godine.76 Na tom fonu je i Prva konU beogradskom dokumentu konstatuje se da će dvije zemlje međusobne odnose razvijati na principima: „nedjeljivosti mira na kome jedino može da počiva kolektivna bezbjednost; poštovanja suverenosti, nezavisnosti, integriteta i ravnopravnosti među državama u uzajamnim odnosima i odnosima sa drugim državama; priznavanja i razvijanja miroljubive koegzistencije među narodima, bez obzira na ideološke razlike i razlike u društvenom uređenju, što podrazumijeva saradnju svih država na području međunarodnih odnosa uopšte, a posebno ekonomskih i kulturnih odnosa; pridržavanja načela uzajamnog poštovanja i nemiješanja u unutrašnje stvari ma iz kakvih razloga – ekonomske, političke i ideološke prirode – pošto su pitanja unutrašnjeg uređenja, različitih društvenih sistema i različitih formi razvitka socijalizma stvar isključivo naroda pojedinih zemalja” (Savez komunista Jugoslavije u međunarodnom radničkom pokretu, Beograd, 1968, str. 15–16). 76  U moskovskom dokumentu, koji su potpisali predstavnici SKJ i KPSS, stajalo je: „Obje strane, pridržavajući se gledišta da su putevi socijalističkog razvitka u raznim zemljama i uslovima različiti, da bogatstvo formi razvitka socijalizma doprinosi njegovom jačanju 75 

57

ferencija nesvrstanih zemalja, održana u Beogradu 1961. godine, na kojoj se, shodno zalaganjima Jugoslavije za principe „na kojima treba da počiva organizacija savremenog svijeta”,77 utvrđuje platforma za djelovanje zemalja njegovih članica.78 Djelujući saobrazno tim principima, Jugoslavija daje zapažen doprinos suzbijanju podjela i protekcionizama, te uklanjanju carinskih barijera, nacionalnih, ideoloških i polazeći od činjenice da je jednoj i drugoj strani tuđa svaka tendencija za nametanje svog mišljenja u određivanju puteva i formi socijalističkog razvitka – složile su se u tome da gore pomenuta saradnja (odnosi se na saradnju SKJ i KPSS – R. R.) treba da se temelji na punoj dobrovoljnosti i ravnopravnosti, na prijateljskoj kritici i na drugarskom karakteru razmjene mišljenja o spornim pitanjima između naših partija” (Isto). 77  Tito, Govori i članci, knj. XIV, str. 41. 78  Radilo se o „utvrđenoj obavezi” tih zemalja: (1) da vode nezavisnu politiku zasnovanu na koegzistenciji država različitih sistema i nesvrstanosti ili da pokazuju želju za vođenjem takve politike; (2) da trajno podržavaju pokrete za nacionalnu nezavisnost; (3) da nijesu članice multilateralnog saveza formiranog u kontekstu sukoba velikih sila; (4) da, ako se nalaze u bilateralnom vojnom savezu s nekom od velikih sila ili su članice regionalnog odbrambenog saveza, taj savez ne smije biti zaključen u kontekstu sukoba velikih sila; (5) da, ako su nekoj stranoj sili ustupile vojne baze, ta koncesija ne smije biti data u kontekstu sukoba velikih sila (Titograd, Praksa, br. 4/1978, str. 40).

58

i vjerskih zapreka političkoj, ekonomskoj, naučno-tehničkoj, kulturnoj i drugoj saradnji kako u vlastitim odnosima sa drugim državama, tako i uopšte u odnosima među narodima i zemljama u svijetu.79 Njeni vodeći socijalni i politički subjekti uvjereni su da imaju odgovore na sva pitanja i izazove sa kojima se suočavaju, te da znaju puteve i sredstva kojima mogu realizovati svoj projekat društvenog razvoja. Saobrazno tome, Program SKJ, usvojen 1958. godine, označavaju kao „dokument koji, više nego bilo koji drugi u novijoj istoriji radničkog i posebno komunističkog pokreta, s marksističkog naučno-teorijskog stanovišta objašnjava savremeni svijet, njegove probleme i protivurječnosti, mogućnoKonkretno to znači da ona: intenzivira redovnu robnu razmjenu i drugu saradnju sa skandinavskim zemljama i zemljama Beneluksa; obnavlja veze sa Kanadom, Hondurasom, Paragvajem, Venecuelom, Bolivijom, Panamom, Kostarikom, Kubom, Čileom, Brazilom; uspostavlja diplomatske odnose s Egiptom, Etiopijom, Izraelom, Jordanom, Libanom, Sirijom, Indijom, Burmom, Iranom, Pakistanom, Japanom i Indonezijom. Jugoslavija već krajem 1953. godine ima diplomatske odnose sa 49 zemalja (među kojima su bile sve evropske države osim Španije i Portugalije). Ima i 16 novih ekonomskih sporazuma sa zemljama sa kojima do tada nije sarađivala. 79 

59

sti revolucionarnih socijalističkih promjena”.80 Temelj jugoslovenskog preobražajnog procesa, prema tom dokumentu, čine: proizvođač, koji radom na društvenim sredstvima za proizvodnju stvara dobra za podmirivanje vlastitih i opštih potreba; radni kolektiv, koji je kao nosilac privređivanja zainteresovan za usklađivanje individualnih i kolektivnih interesa; komuna, kao osnovna teritorijalno-politička i društveno-ekonomska zajednica u kojoj se povezuju i najvećim dijelom ostvaruju ciljevi i interesi radnih ljudi i svih građana; socijalističke društvene organizacije (političke, socijalno-ekonomske, kulturne i druge), koje djeluju kao „instrument društvene zajednice”, povezujući i usmjeravajući akciju svih subjektivnih snaga i „vršeći ulogu nosioca socijalističke misli i njenog stalnog razvitka”.81 Idila, međutim, nije bila potpuna. Navedene i druge rezultate i uspjehe uporno prati hipoteka nedokučenog odgovora na pitanja: kako samoupravni sistem učiniti superiornijim ne samo od tzv. „realnog socijalizma”, čije su ozbiljne nedostatnosti razotkrivene tokom sukoba sa Kominformom, već i od bilo koje klasne para80  81 

60

Isto, str. 410. Istorija Saveza komunista Jugoslavije, str. 408.

digme uopšte; i kako društvo slobodnih i ravnopravnih, koji žive u bratstvu i jedinstvu, uspostaviti u zemlji sa ekstremnim razlikama u nivou ekonomske razvijenosti „sjevera” i „juga”, odnosno kulturološke i ideološke polarizovanosti „istoka” i „zapada”? Problem je utoliko veći što nijedna od mjera državne politike (od Osnovnog zakona o upravljanju privrednim preduzećima 1950, preko ustavnih promjena započetih 1951. i nastavljenih donošenjem Ustavnog zakona 1953, do privredne reforme iz 1964), koje su preduzete s ciljem da se premosti jaz između centralističko-administrativnog dirižizma i neutažive birokratske uzurpacije, na jednoj strani, i proklamovanih demokratskih prava i sloboda, na drugoj – nije dao željene rezultate. U tim i sličnim momentima nalazi se najveći dio objašnjenja zašto jugoslovenski komunisti na svom Devetom kongresu (1969) – u kontekstu i dalje snažnoga nastojanja da dokažu da ideja socijalizma, kao konkretnoistorijskog procesa društvenog oslobađanja rada i izbavljanja čovjeka iz okova klasne eksploatacije i dominacije, nije fikcija već nešto što se uistinu može ostvariti – izražavaju spremnost da se odreknu nekih „agregata” na kojima su do tada temeljili vlastitu viziju (i izgradnju) „društva prelaznog perioda”, te da potraže nove for-

61

mule za odnose između konstitutivnih djelova jugoslovenske državne zajednice. Suštinu toga zaokreta, u teorijskom smislu, odražavala su stanovišta: da se etatizam „pokazao nesposobnim da rješava društvene protivurječnosti i probleme efikasnog razvitka”;82 da državnovlasnički monopol „vodi ekonomskoj neracionalnosti i autarkičnom privrednom razvoju”;83 da „odsutnost demokratije zatvara žive izvore stvaralaštva i progresa”.84 Političku platformu, na kojoj je promjene trebalo izvesti konstituisale su, više od ostalih, ocjene: da su odnosi među republikama bili opterećeni objektivno veoma protivurječnim interesima, tako da „na jedinstvenom tržištu, na primjer, nije isti položaj jedne razvijene i jedne nerazvijene republike”;85 da se usljed različite strukture proizvodnih snaga u republikama „vrlo lako” događa da odluke jedinstvene politike federacije „u stvari 82  Deveti kongres Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1969, str. 58. 83  Dušan Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Zagreb, 1978, str. 347. 84  Isto. 85  Ustavne promjene, Beograd, 1971, str. 20.

62

nejednako pogađaju” pojedine od njih i stvaraju konflikte među njima;86 da se takvi problemi „ne mogu savladati ideološkim formulama, a još manje državnom prinudom preko federacije”;87 da su jugoslovenske nacije, „bez obzira na međusobne razlike u razvijenosti… postale kompletne moderne nacije koje ne mogu a da ne traže sve neophodne uslove za svoju punu i svestranu ekonomsku, političku i kulturnu afirmaciju među drugim narodima svijeta”.88 Na urgentnost „ozbiljnih popravki sistema” koje su predstojale, i u prvom redu podrazumijevale reformu federacije čiji bi akcenat bio na decentralizaciji sistema upravljanja, uticala je i pojava nimalo bezazlenih političkih talasanja u gotovo svim jugoslovenskim republikama, a ponajviše u tri najrazvijenije i objektivno najuticajnije. Slovenija, tako, svoju osjetljivost na unitarizam, centralizam i etatizam iskazuje u tzv. cestnoj aferi (1969), tokom koje će javno i jasno istaći potrebu za uvođenjem čistih računa između republika i radikalno smanjenje bavljenja federalnih organa poslovima koje mogu i treba Isto. Isto. 88  Dušan Bilandžić, Op. cit., str. 375. 86  87 

63

da budu u ingerencijama republika. To obrazlaže time da se „u Sloveniji stvaraju ekonomske, a u drugim republikama političke investicije”.89 Hrvatska je takođe uvjerena da je postojeći sistem odnosa u federaciji ekonomski ugrožava i sve više osiromašuje (jer se njena sredstva enormno prelivaju drugima). Izlaz iz toga ona vidi: prvo, u „likvidaciji saveznog državnog kapitala”; potom, u deviznom sistemu „koji će obezbjeđivati da devize pripadaju onima koji ih zarade”; najzad, u „novom načinu raspodjele novca iz emisije Narodne banke”. Savez komunista Hrvatske će (1971) na toj liniji definisati političku platformu o učešću ove Republike u „daljem učvršćivanju federativne zajednice”, ali ne posredstvom integrativne funkcije savezne države već direktno „preko raznih oblika saradnje i povezivanja… sa drugim narodima i republikama u svim oblastima društvenog, privrednog i kulturnog života”.90 Oficijelna Srbija, pak, emituje poruku da sve što odgovara drugima, odgovara i njoj. Položaj i veličina Srbije i njeni potencijali (materijalni i ljudski) takvi su da, kako kažu srpski „komunistički liberali” (1972), ona „može da igra svaku igru” i da u svakoj varijanti nađe sebe i svoj in89  90 

64

Isto, str. 361. Isto, str. 421.

teres. Naravno, sve to pod dva uslova: da se zemlja oslobodi tutorstva saveznoga vrha, odnosno prakse da se u Jugoslaviji iz jednoga centra, i na isti način, reguliše sve; i da se izbjegne svaki manevar kojim bi se decentralizacija države „kompenzirala” centralizacijom partijskog odlučivanja. Ističući da bi tako nešto značilo uspostavljanje prinudne uprave nad nacijama i da velikodržavni centralizam ne odgovara nikome, oni preferiraju reformu koja će obezbijediti potpuni suverenitet svake republike, uz „minimalnu zajedničku orijentaciju”. Saobrazno tome, poručuju da ne čeznu za vraćanjem na stanje „kada se smatralo da po definiciji Srbija i Jugoslavija imaju isti stav”.91 U vrijeme kada je krenula u naznačene promjene Jugoslavija je bila liberalnija, demokratskija i humanija od ostalih socijalističkih zemalja. Ipak, pokazalo se, ne i toliko drugačija od njih da bi priželjkivani demokratski preporod bio ostvaren. Ustavna reforma iz 1974, sa svojim idejom da se centralističko upravljanje supstituiše sporazumijevanjem i dogovaranjem republika, nije dosegla do proklamovanog cilja. Ona, ne samo da nije doprinijela realizaciji zahtjeva da se svakom narodu omogući da raspolaže ostvarenim viškom rada, odnosno da 91 

Isto, str. 371, 417.

65

odlučuje o uslovima svog ekonomskog, kulturnog i uopšte društvenog života, već se pretvorila u manevar koji je donekle disperziranom, ali i dalje neprikosnovenom, partijsko-državnom monopolu omogućio da iza njene fasade izgradi još šira i čvršća uporišta svoje dominacije. Umjesto anticipiranog bitno relaksirajućeg konfederalizma, dobila se nova, još violentnija spirala sve dramatičnijih konfliktnosti. Privredni razvoj zemlje se još više usporava, razlike u nivou razvijenosti pojedinih njenih djelova se povećavaju, a zaostajanje za evropskom civilizacijom u ekonomskoj efikasnosti, političkoj demokratiji i kvalitetu života postaje još očiglednije. U skupini ekonomskih indikatora tog trenda, dva su upečatljivija od ostalih. Jedan pokazuje da Jugoslavija, nakon privrednog uzleta šezdesetih i prve polovine sedamdesetih godina, počinje da zaostaje za tempom razvoja susjednih zemalja, što potvrđuju podaci da je njen društveni proizvod u periodu 1965–1985. godine povećan četiri puta, dok je u Italiji u isto vrijeme povećan 5,7 puta, Grčkoj 5,8 puta, a u Austriji čak 7 puta.92 Drugi se odnosi na kretanje inflacije i pokazuje da je ova 1986. godi92  World Development Statistics, Oxford Univ. Press, 1987, str. 207.

66

ne već bila dostigla 190%, 1987 – 419%, a 1988 – 1.232%.93 Republički partijski kongresi, održani tokom 1986. godine, na kojima je urađen posljednji oficijelni bilans postignutog u socijalističkom samoupravnom razvoju zemlje, pokazali su svu nemoć „vodećih snaga” u odnosu na izazove krize koja se neumoljivo produbljuje i zaoštrava. Na kongesu crnogorskih komunista, na primjer, konstatovano je: da postoji „veliki raskorak između opredjeljenja, utvrđene politike i stvarnosti”;94 da su „sve izraženije birokratsko-tehnokratske sprege i naglašenija uloga centara političke moći na raznim nivoima doveli do potiskivanja samoupravljanja i delegatskog sistema, do blokade u odlučivanju, do svojevrsne suspenzije sistema i plana”;95 da su odveć česte blokade sistema samoupravnog sporazumijevanja i društvenog dogovaranja, iza kojih su stajali „partikularistički interesi i zatvaranja na svim nivoima”, dovele „do neefikasnosti delegatskog sistema i 93  Živko Andrijašević – Šerbo Rastoder, Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica, 2006, str. 482. 94  Deveti kongres Saveza komunista Crne Gore (Dokumenti), Titograd, 1986, str. 86. 95  Isto, str. 11.

67

do krupnih problema u ostvarivanju ustavnog koncepta federacije”;96 da su „parcijalna, nedovoljno proučena i neusklađena rješenja u oblasti ekonomske politike” dovela do teških poremećaja u robno-novčanim odnosima, još većeg otuđivanja dohotka od radnika i uopšte siromašenja materijalne osnove samoupravljanja, usljed čega je „položaj radnika u društvenoj reprodukciji gotovo… vraćen na stanje s kraja šezdesetih godina”;97 da su, usljed prevage parcijalnih interesa nad zajedničkim, pojačani „dezintegracioni procesi i zatvaranja na nivou osnovnih i radnih organizacija, opština, republika i pokrajina”, što je dovelo do produbljavanja razlika u regionalnom razvoju i ojačalo „tendencije međusobnog podozrenja i podvajanja”;98 da se među najvažnijim uzrocima takvoga trenda nalaze „pojave i produbljivanje nejedinstva u SKJ, tendencije njegove federalizacije, agresivnije ispoljavanje policentričnoga etatizma”;99 da su, uz sve to, u osjetnom porastu i „subjektivne slabosti – nerad, nedisciplina, neodIsto, str. 86. Isto, str. 15. 98  Isto, str. 11–12. 99  Isto. 96  97 

68

govornost i nedomaćinski odnos prema sredstvima u društvenoj svojini”.100 Međutim, od svih odgovora na te izazove, a bilo ih je raznih, najčešći i najglasniji na tom skupu bio je onaj: „Moramo biti generacija komunista koja se neće prepoznati po stanju krize i njenom opisivanju, već prije svega po sposobnosti da osmisli neophodna rješenja za njeno uspješno savladavanje i za svestrani razmah sistema socijalističkog samoupravljanja, po odlučnosti da se ta rješenja dosljedno sprovode u život”.101 Da je takav odgovor suštinski bio isto što i svojevrstan rekvijem socijalističkom samoupravnom sistemu pokazala su ubrzo zbivanja u kojima istorija kao da je htjela još jednom da potvrdi Marksov nalaz da je „čudno” ponašanje Francuza 1848. godine prije bilo zakonitost nego iznenađenje.102 Politička platforma s Isto, str. 95. Isto, str. 38. 102  Odnosi se na njegovu konstataciju: „Ljudi prave svoju sopstvenu istoriju, ali ne po svojoj volji, ne pod okolnostima koje su sami izabrali, nego pod okolnostima koje su neposredno zatekli, koje su date i naslijeđene. Tradicija svih mrtvih generacija pritiskuje kao mora mozak živih. I upravo kad izgleda da su zauzeti time da sebe i stvari preokrenu, da stvore nešto čega još nije bilo, upravo u takvim epohama revolucionarne krize oni bojažljivo prizivaju u svoju službu duhove prošlo100  101 

69

kojom je „dogođeni narod” u Crnoj Gori dvije godine kasnije pošao u „antibirokratsku revoluciju”, da bi okončao svoju „agoniju”, glasila je: „Crnogorsko rukovodstvo je izgubilo parnicu s narodom. Krahirala je jedna pogrešna politika u kojoj su se fabrikovali stavovi, koja se kitila retoričkim cvijećem, a iza toga neizmjerno malo stajali rezultati, činjenice”.103 Ni drugdje nije bilo bitno drugačije. Kritika pojava za koje se smatralo da deformišu socijalistički sistem, ubrzo se – i u propagandnoj kampanji i u faktičkom političkom činjenju – pretvorila u kritiku samog sistema, a zahtjev za ravnopravnošću u jugoslovenskoj zajednici u zahtjev za uspostavljanje novog jugoslovenskog poretka. Preinačena je svekolika „vizura” perioda „komunističke vladavine”. Pola vijeka mirnog razvoja nakon Drugog svjetskog rata proglašeno je za vrijeme u kome su carevale ludosti, šarlatanstva, improvizacije i avanturizam. Narodonooslobodilačka borba je preimenovana u bratoubilaštvo, kvislinzi su izjednačeni sa antifašistima, socijalizam (zajedno sa samoupravljasti, pozajmljuju od njih imena, bojne parole, kostime, da bi prerušeni u to prečasno ruho i pomoću tog pozajmljenog jezika izveli novi svjetsko-istorijski prizor” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, tom I, str. 181). 103  „Poslije svega krah pogrešne politike”, Titograd, Pobjeda, 11. januar 1989, str. 2.

70

njem i bratstvom i jedinstvom) nazvan je groteskom, a druga Jugoslavija tamnicom najvećeg naroda koji u njoj živi. Ličnosti koje su do tada smatrane zaslužnim za prosperitet zemlje i njenu međunarodnu afirmaciju, označene su kao „probisvijeti, talog, veoma često ljudi bez biografija, ljudi koji su u nesreći svog naroda i u nekakvoj nasilnoj revoluciji vidjeli priliku da se dograbe vlasti”.104 Takav rasplet krize mogao je da izmijeni sliku o drugoj Jugoslaviji u svemu osim u sljedećem: da ta zemlja, sa dometima kojima se svijet divio, nije bila fatamorgana već stvarnost; da je vrijeme njenog uzleta trajalo koliko i njen razvoj saobrazan principima na kojima je stvorena; da sličan prodor, uzlet i uspjeh, za tako kratko vrijeme, pa još u okolnostima kakve su bile njene, nije imala nijedna druga zemlja u novijoj istoriji, uključujući i domovine uporednih „međaša”. I po tome su odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, bile (u pozitivnnom smislu) nešto drugo u odnosu na domete i učinke ostalih (uporednih) velikih dokumenta.

104 

NIN, Beograd, 19. avgust 2004, str. 4.

71

III

Dramatični obrt u jugoslovenskoj „uspješnoj priči” donio je – osim potvrde Kasirerove teze da „u politici uvijek živimo na vulkanskom tlu”, tako da „moramo biti spremni na iznenadne potrese i erupcije”105 – i nezaobilazna pitanja: Zašto je krahirao jugoslovenski samoupravni sistem? U kakvom su međusobnom odnosu nestanak druge Jugoslavije kao države i odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a, u smislu da li je drugo moglo biti uzrok prvome? Jesu li zajedno s njihovim čedom – drugom Jugoslavijom – otišle u prošlost i odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a? Na potpune odgovore na ova i slična pitanja još će se čekati. Oni će uslijediti tek onda: kada se bude imala vremenska distanca neophodna za objektivnu analizu; kada se tog posla prihvate oni kod kojih su naučni principi iznad i ispred nacionalnih i vjerskih naloga, a logos pretpostavljen mitosu; kada se još potpunije i snažnije nametne potreba da se, u kontekstu aktuelnih odmjeravanja bivših članica jugoslovenske državne i dru105 

273.

72

Ernst Kasirer, Mit o državi, Beograd, 1972, str.

štvene zajednice sa partnerima i partnerstvima unutar evroatlantskih i inih integracija kojima teže, te procjenjivanja što im sve ove donose, sagleda vlastito političko nasljeđe i pravo koje im ono u tom pogledu daje. To, međutim, ne znači da se o pomenutim pitanjma i mogućim odgovorima na njih ne može razgovarati, i da se već ne razgovara, u okviru nekih opštih pretpostavki kao što su, na primjer, ove: (1) da je krah jugoslovenskog socijalističkog samoupravnog sistema posljedica „kraja socijalizma” kao takvog; (2) da se u čitavoj toj stvari radi o posljedici istrošenosti birokratsko-etatističkog sistema, čija su motivaciona struktura i politička kultura bile ne samo limitirajuće za bilo kakav dalji napredak, nego i razarajući po već stvoreno u njegovim okvirima; (3) da se krajnji uzroci kraha druge jugoslovenske države nalaze u pokušaju zamjene avnojevskog principa jednakosti njenih konstituenata hegemonijom jednog od njih nad svima ostalima; (4) da je „vrh” jugoslovenskog političkog sistema, oličen u Savezu komunista, zatajio u vršenju svoje povijesne misije; (5) da glavna objašnjenja, podjednako za pojavu i za nestanak, „jugoslovenskog čuda” tre-

73

ba tražiti u kvalitetu kormilara, u smislu da je sve došlo s ljudima sa vizijom, a da je sve nestalo onda kad takvih više nije bilo, ili su postali manjina. Konkretno, radi se o sljedećem. (1) Za objašnjenje pretpostavke da je „jugoslovenski slučaj” zakonit emanat opšte sudbine socijalizma kao takvog, obično se navode dvije reference – neprimjereni društveni odnosi i neupitna produkciona inferiornost ekonomskog sistema. Prvo se „ilustruje” svojevrsnim „Bermudskim trouglom” socijalizma, kojega čine: a) neprimjereno stanje u oblasti zadovoljavanja čovjekovih socijalno-ekonomskih potreba i političkih prava; b) nespermnost političkih elita na vlasti na bilo kakve promjene kojima bi se ugrozio dati odnos snaga društvene moći; c) nepostojanje društvene sile koja bi, mimo oficijelne elite (na vlasti), učinila bilo što ozbiljnije na promjeni datog stanja. Za „ilustraciju” drugog koriste se, kao „sasvim dovoljna”, dva podatka: onaj, da je Sovjetski Savez u „prelomnoj godini” (1980) – kada je shodno „programskim smjernicama” svog političkog vođstva trebalo da „prestigne Ameriku” – imao 4.545 US dolara nacionalnog dohotka po glavi stanovnika,

74

dok je taj iznos u SAD iste godine bio 11.699 US dolara;106 onaj, da je udio socijalističkih zemalja u svjetskom izvozu industrijskih proizvoda (gdje su inače najbolje kotirale) opao sa 13,4%, u 1965. na 8,8%, u 1985. godini.107 Van sumnje je da su oba ova indikatora, u jednoj ravni, uvjerljiva. Socijalistička Jugoslavija je gotovo od samog svog nastanka bila otvorena zemlja, a uz to – uprkos razlaza sa istočnoevropskim partijama i državama usljed oštrog sukoba a Kominformom – i dio „socijalističkog svijeta”. Po oba osnova su, dakle, zbivanja u svijetu socijalizma ne samo mogla, nego i morala imati nekog uticaja i na nju. Radi realnog uvida u karakter i stepen tog uticaja, mđutim, valjalo bi imati u vidu: da je „samoupravni” socijalizam bio drugačiji od „realnog”, makar utoliko što se razvijao na nešto drugačijoj ekonomskoj osnovi, što su mu socijalno-politička i psihološko-etička ishodišta bila znatno drugačija i što su njegovi akteri u ideološkoj projekciji budućnosti bili mnogo bliži Marksu nego Staljinu, usljed čeHANDBOOK OF INTERNATIONAL TRADE AND DEVELOPMENTS STATISTIC, United Nations, New York, 1983, str. 433. 107  WORLD DEVELOPMENT STASTITICS, Oxford Univ. Press, 1987, str. 207. 106 

75

ga su komunizam kudikamo više poimali kao proces pozitivnog mijenjanja postojećeg svijeta, nego kao neko idealno stanje koje treba uspostaviti;108 da je u vrijeme kada druga Jugoslavija ulazi u zavaršnu fazu krize, socijalizam u Evropi i svijetu faktički još slovio ne samo kao datost koja se ne može negirati, nego i kao u mnogom pogledu respektabilan činilac, s obzirom na to da je, na primjer, u DR Njemačkoj još bila na snazi Honekerova doktrina o toj zemlji kao velikom zidu na zapadnim granicama socijalističkih zemalja za odbranu od evropskog nacionalizma i šovinizma;109 da još nema nagovještaja tzv. plišane revolucije u Čehoslovačkoj;110 da ni108  Marks, na primjr, na tu temu, piše: „Komunizam za nas nije stanje koje treba da se uspostavi, niti ideal kome treba da se stvarnost saobrazi. Komunizam nazivamo mi stvarno kretanje koje ukida i prevazilazi sadašnje stanje. Uslovi ovog kretanja rađaju se iz sada neposredno postojeće pretpostavke” (K. Marks – F. Engels, Njemačka ideologija, Beograd, 1964, knj. II, str. 34) 109  Erih Honeker, tvorac te doktrine, podnio je ostavku na funkciju šefa Komunističke partije DDR 18. oktobra 1989. godine, a Berlinski zid je srušen 9. novembra 1989. godine. 110  Sometova revoluce, kako Česi zovu proces u kome je srušena komunistička vlast u njihovoj zemlji, počela je 17. novembra (a završila 29. decembra) 1989. godine.

76

je na pomolu ni krvavi rasplet događaja u Rumuniji;111 da „perestrojka” u Sovjetskom Savezu na početku daje neke znake njegova privrednog oporavka;112 da se socijalistički sistem, što god da je značio, i nakon tog vremena održao gotovo svuda na vanevropskim prostorima; da disolucija društveno-ekonomskih sistema u zemljama Istočne Evrope krajem XX stoljeća, osim toga što je protekla relativno mirno, suštinski gledano, nije značila nikakvo „ukidanje socijalizma”, kako su govorili domicilni socijalni i politički nosioci i eksterni podržavaoci tog procesa, već se, naprotiv, radilo o skidanju istorijske hipoteke s jedne velike humane ideje, odnosno o otklanjanju krupnih zabluda u pogledu mogućnosti i smisla, odnosno puteva i sredstava njene implementacije; da je u većini zemalja u kojima je takva promjena izvršena (Poljska, Mađarska, Slovenija i druge), proces tzv. tranzicije, a uporedo s njim i proces tzv. evroatlantskih integracija – u kome, uz ostalo, pulsira i „zapadni socijalizam”, kako ga interpretiraju zapadnoevropske socijaldemo111  Čaušesku je sa suprugom ubijen 25. decembra 1989. godine, nakon teških političkih previranja u zemlji. 112  Gorbačovljev reformski poduhvat završiće 1991. godine, koja će ujedno označiti i kraj „komunističke vladavine” u Sovjetskom Savezu.

77

kratske i socijalističke partije, a veoma uspješno „testiraju” skandinavske i neke druge zemlje – tekao bez dramatičnih političkih procesa, tempom koji je dozvoljavala njihova ekonomska snaga i demokratska zrelost – sve to uz činjenicu da su u svakoj od njih u to vrijeme bile na vlasti, samostalno ili u koalicijama, stranke različitih, ponekad čak i antipodnih ideoloških orijentacija. No, čak i kad bi navedena pretpostavka bila sasvim potvrđena, to ne bi značilo da je s krahom jugoslovenskog socijalističkog samoupravnog projekta, krahirao i avnojevski projekat. Činjenica je da AVNOJ u političko-ideološkom smislu jeste djelo komunista, ali je činjenica i to da su njegove odluke suštinski bile izraz i odraz emancipacije, društvene i državne, jednog prostora, podjednako bogatog i opterećenog raznorodnom ekonomsko-socijalnom, vjersko-nacionalnom i inom strukturom i kulturom, i da su samo kao takve mogle nastati i imati smisla. Društvenoj stvarnosti nastaloj iz njih socijalistička atribucija je pridodata kasnije, i u mnogom pogledu je funkcionisala tačno oniliko koliko je s njima konvergirala. (2) Objašnjenje da je odlazak druge Jugoslavije u ropotarnicu istorije posljedica istrošenosti njenog društvenog (birokratsko-etatističkog) sistema, čija su motivaciona struktura i politička kultura bile ne samo limitiraju-

78

ći za njen dalji napredak, nego u krajnjoj liniji i razarajući po sve ono dobro što je u njoj bilo stvoreno – dio je opšteg liberalnog i reformističkog poimanja prirode i nužnih ishodišta svakog poduhvata pod egidom državno-partijskog monopola. U biti, čine ga: stare teze onog dijela intelektualne elite „slobodnog svijeta”, koja smatra da društvenom sistemu u kome ona živi nema ravnog – a da to posebno ne može biti „uzurpatorski poredak” iza „gvozdene zavjese”, sa svojim nepodnošljivim političkim monizmom, ekonomskim voluntarizmom i socijalnim egalitarizmom; nešto noviji teorijski ukloni poput onog Fukujaminog, čija je poenta u tome da se, s pozivom na Hegela i Marksa, objavi „kraj istorije”, dakako ne u smislu „da će se okončati prirodni ciklus rađanja, života i smrti, da se važni događaji neće više dešavati, ili da će novine koje o njima izvještavaju prestati da izlaze”, već u smislu „da neće biti daljeg progresa u razvoju temeljnih principa i institucija zato što su sva stvarno velika pitanja riješena”;113 razmišljanja reformistički orijentisanih pojedinaca i grupa koje se potkraj kritičnog perioda javljaju i u samom SKJ. 113  Frensis Fukujama, Kraj istorije i posljednji čovjek, Podgorica, 2007, str. 20.

79

Pritom su za Fukujamu i njegove istomišljenike karakteristična stanovišta: da se sve ono što Hegel suštinski govori o kraju istorije, tiče „toga da su principi slobode i jednakosti, koji su bili u osnovi moderne liberalne države, bili otkriveni i ostvareni u najnaprednijim zemljama i da nije postojala alternativa principima ili oblicima društvene i političke organizacije koja bi bila superiornija od liberalizma”;114 da ni Marksova vizija kraja istorije, u formi komunističkog društva, mada utemeljena na drugačijoj retorici, suštinski, takođe, ne izlazi iz okvira liberalizma, budući da komunizam nije viši stupanj društvenog razvoja u odnosu na liberalnu demokratiju, već „dio istog stupnja istorije koji će, eventualno, univerzalizovati širenje slobode i jednakosti u svim djelovima svijeta”.115 Jugoslovenski reformisti, pak, kritički nastrojeni prema domaćoj tezi „da su sistemska rješenja dobra, ali da se zatajilo u izvršavanju preuzetih obaveza”, te „da su za mnoge nedaće krivi izvršioci inače mudrih odluka”,116 preferiraju ideju da dati društveni sistem treba preveIsto, str. 88. Isto, str. 90 116  Titograd, Praksa, br. 6/1984, str. 65. 114 

115 

80

sti na put parlamentarne demokratije i tržišne privrede, a umjesto federalinih uspostaviti neku formu konfederalnih odnosa među konstituentima zajedničke države.117 Paradigmatčne u tom smislu su teze sa naučne rasprave u Zagrebu, upriličene uz punu podršku „ideološkog sektora” tamošnje partrijske organizacije, da Savez komunista, ukoliko želi da ostane istorijski djelatan, mora radikalno mijenjati svoje ideološko i političko biće, pa – ako treba – i postati „reformistička i revizionistička partija”.118 Teško bi bilo ne priznati potrebu kritike birokratizma i etatizma, u smislu koji impliciraju naznačena stanovišta. Jednako bi teško bilo U radovima crnogorskih univerzitetskih profesora, na primjer, mogle su se sresti teze da je u rješavanju problema privredne strukture „kapitalizam, izgleda, u velikoj prednosti nad socijalizmom”, jer se u njemu „slobodni kapital seli prema trenutno najpropulzivnijim granama”, a „Marksov zakon prosječne profitne stope tako reći svakodnevno djeluje, prilagođavajući privrednu strukturu konjukturi” (Titograd, Praksa, br. 2/1988, str. 76.), te da umjesto autoritarne centralističko-hijerarhijske matrice upravljanja treba uspostaviti „aktivnu i pozitivnu demokratsko-kooperativnu upravljačku matricu, koja će u svojoj osnovi imati neku bar minimalnu tablicu vrijednosti i kriterijuma na osnovu kojih će biti moguće racionalno suočavanje i selekcija interesa” (Titograd, Praksa, br. 1/1984, str. 13). 118  Reformizam ili obnova SKJ?, Zagreb, 1989, str. 21. 117 

81

odbaciti i pretpostavku da bi „reformski kurs”, da je kojim slučajem imao kritičnu masu, donio drugačija rješenja jugoslovenske krize. Bilo bi neodgovorno tvrditi i da ideja i praksa tržišta danas ne gospodare svijetom, i to ponajviše u njegovom ekonomski najrazvijenijem dijelu, te da to isto važi – kad je nadgradnja u pitanju – i za ideju parlamentarizma, odnosno političkog pluralizma. Ne bi se pogriješilo ni kad bi se reklo da su za ponašanje jugoslovenskih „vodećih snaga” u odsudnim trenucima bila posve relevantna Marksova stanovišta: da birokratija štiti „imaginarnu općenitost posebnog interesa, korporativni duh da bi zaštitila imaginarnu posebnost općeg interesa – svoj sopstveni duh”;119 da je „ukidanje birokracije… moguće samo tako da opći interes postane zbiljski – a ne, kao kod Hegela, prosto u mislima, u apstrakciji – posebni interes, a ovo je, opet, moguće samo ako posebni zbilja postaje opći interes”;120 da griješi onaj ko „djelimičnu emancipaciju” smatra sigurnom, neumitnom osnovom „univerzalne emancipacije”, usljed čega samo treba nastaviti započeto pa će se, sasvim izvjesno, 119  K. Marks – F. Engels, Dela, Beograd, 1972, tom 3, str. 41. 120  Isto, str. 42.

82

stići do željenoga cilja, odnosno onaj koji misli da je svaka „klasa naroda politički idealist i ne osjeća se u prvom redu kao posebna klasa, nego kao predstavnik socijalnih potreba uopće”.121 Čini se, međutim, da bi kod prosuđivanja koliko je izostanak odgovarajuće kritičnosti prema centralističkom i uopšte etatističko-birokratskom sindromu, u smislu kako ovu podrazumijeva „reformski diskurs”, uticao na krah jugoslovenskog društvenog sistema, valjalo imati u vidu i to: da liberalni kapitalizam sa svojim političkim i ekonomskim agregatima, uprkos tvrdnjama da predstavlja oblik ekonomske organizacije u poređenju s kojim nijedna druga opcija ne može izdržati „probu istorije”, nije potvrdio pretpostavljena polidorska svojstva – o čemu zorno svjedoče kako sve češće i teže ekonomske i političke krize upravo na prostorima gdje je ta ideja ponikla i uveliko dobila puni društveni legitimitet, tako i činjenica da je i sam Frensis Fukujama, suočen sa životnom pragmom koja nije verifikovala njegovo „učenje”, nedavno, u uglednom njemačom Der Spiegelu, elaborirao tezu da je došlo vrijeme „za pobunu ljevice”,122 Isto, str. 159. Gordan Duhaček, Došlo je vrijeme za pobunu ljevice, Podgorica, „Vijesti”, 13. februar 2012, str. 20. 121 

122 

83

i time indirektno opozvao svoje ranije učenje da liberalna demokratija, u principu rješava sve čovjekove probleme, uključujući i onaj glavni – da „zamjenjuje čovjekovu iracionalnu želju da bude priznat kao superioran u odnosu na druge racionalnom željom da bude priznat kao jednak sa drugima”;123 da se percepcija države, kao Damokla čiji mač prijeteći visi nad glavom svake prave slobode i demokratije, ne čini odveć uvjerljivom čak ni u carstvima liberalane paradigme, o čemu govore kako sve češća stanovišta poput onoga u kome profesor sa Harvarda kaže da je potonja finansijska kriza srušila mit „da je globalizacija osudila nacionalnu državu da bude irelevantna”, otkrila da je neuplitanje politike u ekonomske tokove idealni „recept za nove finansijske krize i više negativnih političkih reakcija” i pokazala da je nacionalna država „možda relikvija koja nam je ostala od Francuske revolucije”, ali i „sve čime raspolažemo”,124 tako i činjenica da su se glavni subjekti svih velikih kriza u istoriji kapitalizma, u odsudnom času, uvijek obraćali državi sa zahtjevom da ona riješi njihove probleme; Frensis Fukujama, Op. cit., str. 27. Deni Rodik, Ponovno rađanje nacionalne države, Podgorica, „Vijesti”, 22. februar 2012, str. 19. 123 

124 

84

da, kako naučna istraživanja pokazuju, uspješnost poslovanja privrede, u principu, ne zavisi od svojinskih odnosa, kao ni od toga je li ona „kapitalistička” ili „socijalistička”, budući da „odlučujuće pitanje nije da li su preduzeća privatna ili društvena, već da li je i u kojoj mjeri, odlučivanje decentralizovano, to jest koji je stepen autonomije dozvoljen preduzećima”, te da „prelazak sa ‘privatnog’ na ‘društveno’ ili ‘javno’ vlasništvo ne mora da znači i smanjenje broja i samostalnost organizacija u jednoj zemlji, i to čak ni kad su u pitanju privredna preduzeća, da se ne govori o drugim vrstama”;125 da, konačno, privredno stanje u jednoj zemlji, uprkos njegovom izuzetnom zanačaju, nije nikakva apsolutna determinanta njenog ukupnog društvenog (op)stanja, budući da svi konflikti u njoj ne moraju biti, a po pravilu i nijesu, samo ekonomski, već se često – kod onih „najupornijih” čak i redovno – „odnose na pi125  Uostalom, kažu autori koji se bave ovom temom, da iskustvo pokazuje da „privreda sa privatnom svojinom može ali i ne mora biti strogo centralizovana”, baš kao što i „socijalistička privreda može biti veoma centralizovana, ali kao što primjer Jugoslavije pokazuje – i ne mora biti takva” (Robert Dal, Demokratija i njeni kritičari, Podgorica, 1999, str. 399).

85

tanja religije, rase, nacionalnosti, etničke pripadnosti, jezika, regionalne lojalnosti, itd”.126 No, i kada bi navedena pretpostavka bila sasvim potvrđena, to opet ne bi značilo da kraj druge jugoslovenske države ujedno označava krah avnojevskog projekta. AVNOJ se konkretno ne bavi karakterom društvenih odnosa već oblikom državne organizacije. Federalna struktura ne znači nužno prevalenciju uticaja centralnih organa u odnosu na lokalnu samoupravu, niti implicira etazam. Republikanizam, po definiciji, podrazumijeva čak i suprotno. (3) Objašnjenje za pretpostavku da krajnje uzroke kraha druge jugoslovenske države treba tražiti u pokušaju da se, radi njenog „spasa”, avnojevski princip pune ravnopravnosti njenih konstituenata zamijeni hegemonijom jednog od njih nad svima ostalima, uglavnom se zasniva na indikatorima koje koristi, na primjer, bivši hrvatski predsjednik Stjepan Mesić, kada u ekskluzivnom intervjuu agenciji Anadolija, kaže: da s modelom federacije, kakav je postojao uoči raspada zajedničke države, „niko nije bio zadovoljan”; da je trebalo postići „novi politički dogovor”, što je faktički značilo „ako ne može federacija, 126 

86

Isto.

onda konfederacija”, a ako ni to ne može – onda „svako svojim putem”; da Milošević nije htio ništa od svega toga, već je želio „na ruševinama Jugoslavije stvoriti veliku Srbiju”.127 Ovakvom viđenju jugoslovenske „potonje ure” se, barem iz dva razloga, teško može ozbiljnije prigovoriti. Nesaglasnošću Beograda, a pod njegovim uticajem (s smalim zakašnjenjem) i Titograda, propao je pokušaj dvojice republičkih predsjednika (Alije Izetbegovića i Kira Gligorova) da ponude platformu dogovora o rješenju jugoslovenske državne krize.128 Srbija je, a pod njenim uticajem (opet s malim Jugoslavija je mogla ući u EU da Milošević nije htio veliku Srbiju, Podgorica, „Pobjeda”, 4. jul 2013, str. 27. 128  Projekat ove dvojice republičkih predsjednika predviđao je, prvo, da se sva otvorena pitanja u zemlji imaju rješavati sporazumno, mirnim putem i u interesu svih i, drugo, da Jugoslaviju treba urediti kao zajednicu suverenih republika koje dio svojih ingerencija prenose na savezne organe (Otvorena pitanja rješavati miroljubivo, Titograd, „Pobjeda”, 7. jun 1991, str. 1). Predsjednici Hrvatske i Slovenije su stali iza toga prijedloga. U prvi mah je to uradio i predsjednik Crne Gore, ističući da je takvo rješenje ne samo „stvar realnosti”, već i „na tragu dominantnih evropskih trendova” (Veći stepen povjerenja, Titograd, „Pobjeda”, 8. jun 1991, str. 1). Samo nekoliko dana kasnije, nakon „konsultacija” sa Beogradom, takva orijentacija je i za Crnu Goru bila neprihvatljiva. 127 

87

zakašnjenjem) i Crna Gora, odbila da prihvati i prijedloge koje je u pogledu rješenja jugoslovenske krize nudila međunarodna zajednica, najprije, u dokumentu Haške konferencije o Jugoslaviji, od 18. oktobra 1991. godine,129 a potom, i u Deklaraciji Savjeta ministara inostranih poslova Evropske zajednice”, od 17. decembra 1991. godine.130 Čini se, međutim, da kod procjenjivanja validnosti te vrste indikatora, ne bi trebalo zanemariti ni to: 129  Haški dokument predviđao je globalno rješenje jugoslovenske krize po osnovu priznavanja nezavisnosti i suvereniteta republikama, a potom mogućnosti da republike s međunarodnim subjekivitetom formiraju slobodnu asocijaciju (Balkanski ugovorni odnosi 1876– 1996, Beograd, 1999, tom III, str. 495). 130  U ovome dokumentu kaže se da će Evropska zajednica priznati nezavisnost svim jugoslovenskim republikama koje do 23. decembra 1991. godine izjave sljedeće: „Da žele du budu priznate kao nezavisne države. Da li prihvataju sve obaveze sadržane u dokumentu o kriterijumima za priznavanje novih država. Da li prihvataju uslove navedene u nacrtu Haške konvencije, koju razmatra konferencija o Jugoslaviji, a naročito one u drugom poglavlju koje se odnose na ljudska prava i prava nacionalnih ili etničkih grupa. Da li dalje podržavaju napore Generalnog sekretara i Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija i nastavak konferencije o Jugoslaviji” (Isto, str. 525).

88

da su se u vrijeme istočnoevropskih političkih previranja, čiji je simbolički ishod bio uklanjanje Berlinskog zida, raspale sve tamošnje federacije – po češkoslovačkom modelu (bez ikakvih formalnih dogovora o budućim međusobnim odnosima njihovih bivših konstituenata, ili po sovjetskom modelu (sa obavezom da nastave saradnju u okviru neke zajednice nezavisnih država)131 – pri čemu nema javno manifestovanih dokaza da je do toga došlo prvjenstveno usljed pokušaja neke od njihovih članica da sazrelu potrebu za promjenama datih ustrojstava zaustavi svojim hegemonističkim, velikodžavnim ambicijama; da jugoslovenske unutrašnje nesaglasnosti, koje su datu federaciju činile sve manje održivom, nijesu emanirale samo iz državno-hegemonističkih aspiracija pojedinih njenih članica u odnosu na ostale, već i iz tendencije svake od njih da, kako je i zvanično konstatovano, „zaokruži” vlastiti privredni sistem i ima „svoju željezaru, svoju rafineriju i sve druge dinosauruse teške industrije”, što je onemogućavalo da se na nivou zejedničke države ostvari bilo kakva reU konkretnom slučaju riječ je o Zajednici nezavisnih država koju su 11 bivših sovjetskih republika proklamovale 21. decembra 1991. godine. Ingerencije te zajednice znatno su manje od onih koje imaju konfederacije. 131 

89

levantna ekonomska reforma ili pak integracija na tržišnim pretpostavkama;132 da pokušaju „definitivnog ostvarenja” srpskog velikodržavnog projekta prethodi jedan drugi, takođe velikodržavni, pokušaj preuređenja druge Jugoslavije – stvaranjem interesnih sfera Srbije i Hrvatske, odnosno njihovim razgraničenjem na račun (podjele) Bosne i Hercegovine133 – kojim je, i u psihološkoj i u etičkoj ravni, reaktuelizovano „povijesno pravo” osovine Beograd – Zagreb da svoj klasični hegemonizam, hranjen idejom krvi i tla, praktikuje i u „novim uslovima”; da scenario krvavog ratnog raspleta, koji je zemlju u mnogom pogledu vratio upravo tamo odakle se na avnojevskim krilima bila otisnula, nije bio samo stvar ličnog izbora (ili hira) jednog obnevidjelog i osionog republičkog predsjednika, već, barem donekle, i onih koji nijesu dijelili njegove „vizije” i iluzije, ali mu se usljed nemoći, neznanja ili nečega drugog nijesu na vrijeme, na odgovarajući način, suprotstavili. No, i kad bi navedena pretpostavka bila sasvim potvrđena, to bi opet značilo da zajedničViše o tome, u: Radovan Radonjić, Crnogorska enigma, str. 36. 133  Odnosi se na predmet razgovora na sastanku Franja Tuđmana i Slobodana Miloševića, u Karađorđevu 25. marta 1991. godine. 132 

90

ka država nije propala zbog manjkavosti u njenom avnojevskom projektu, već zbog njegovog napuštanja, odnosno narušavanja. (4) Pretpostavku da se druga Jugoslavija raspala zbog toga što je njen politički vrh, oličen u Savezu komunista, zatajio u vršenju svoje povijesne misije, objašnjava se na više načina. Jednom se, tako, u prvi plan ističe teza da Savez komunista iz više razloga – nagriženosti birokratizmom i nacionalizmom, rastuće sklonosti njegovog članstva da partikularne interese pretpostavlja opštem dobru, ideološke učmalosti i sve izraženijeg zaostajanja u naučnom i teorijskom razumijevanju naloga svijeta i života postindustrijske ere – faktički više nije bio u stanju „da provede ono za što se je opredijelio”.134 Drugi put se „sve objašnjava” uvjerenjem da se Savez komunista, sa svojim apsolutizmom dogmatsko-staljinističke provenijencije, iskazuje kao glavna smetnja svakom društvenom progresu.135 Treći put se, opet, smatra Zagreb, „Danas”, 30. decembra 1986, str. 7. Takvo stanovište, u biti, implicira i ocjena Roberta Dala da je Jugoslavija zajedno s Južnom Korejom i Tajvanom, spadala u zemlje u kojima je moderno demokratsko i pluralističko društvo (MDP) „stvorilo povoljnu klimu za razvoj demokratskih ideja, narodnih pokreta i opozicije, ali su vladajuće garniture uspjele da ih savladaju” (Robert Dal, Op. cit, str. 343.) 134  135 

91

da politički sistem socijalističkog samoupravljanja „službeno nije bio politički sistem, nego moralni sistem”, da se osnovni razlog za to nalazio u činjenici da je glavni politički subjekat toga sistema, Savez komunista, sam sebe „službeno depolitizovao” time što je svoju ulogu u sistemu definisao na sljedeći način: „Djelovaću snagom moralnog autoriteta, neću djelovati s pozicija vlasti”.136 Svako od tih stanovišta može se smatrati, do izvjesne mjere, kako teorijski relevantnim, tako i faktički utemeljenim. Tim prije, što ni Savez komunista Jugoslavije, kao ni bilo koja druga politička partija na svijetu, koja je na vlasti ili pri vlasti, nije bio pošteđen niti jedne od pošasti karakterističnih za kolektivne posrednike u upravljačkim poslovima – od onih, koje apsolvira Mihels svojim gvozdenim zakonom oligarhije,137 odnosno Pareto svojim sociološkim tumačenjem prirode političkih partija,138 do Dr Risto Kilibarda, Ogledi o postjugoslovenskoj demokratiji, Podgorica, 1999, str. 151. 137  Riječ je o zakonitosti da se „svuda gdje organizacija jača, konstatuje… manji stepen primijenjene demokratije” (R. Michels, La Sociologia del Partito Politico nella Democrazia Moderna, Torino, 1912, str. 33. 138  Odnosi se na stanovište Vilfreda Pareta: „Politička partija je organizacija koja rađa vlast onih koji su izabrani nad onima koji biraju, mandatara (zastupni136 

92

onih koje implicira geteovsko objašnjenje promijenjenog psihološkog i etičkog bića onih koji dugo vladaju, iskazano u logofemi: „Kakvo imamo pravo na vladavinu, to i ne pitamo: mi vladamo. Ima li narod pravo da nas skine s vlasti, na to se ne obaziremo: samo se čuvamo da on ne padne u iskušenje da to učini”.139 Ipak, kod odmjeravanja stvarnog uticaja datog „stanja partije” na karakter i ishod društvenih kretanja, u konkretnom slučaju i na sudbinu zemlje, ne bi trebalo gubiti iz vida ni to: da postoje zemlje u kojima su komunističke partije ne samo jedine na vlasti već i toliko „djelatno prisutne” u svim društvenim procesima da se u njima mimo opredjeljenja i odluka komunista ništa ne dešava, pa ipak se, barem u nekim domenima razvijaju na način i tempom na kome bi mogle da im pozavide mnoge „stare demokratije”;140 ka) nad onima koji daju mandat, delegata nad onima koji su ih delegirali” (Robert Dal, Op. cit., str. 369). 139  Dr Risto Kilibarda, Op. cit., str. 87. 140  KP Kine je, na primjer, na svome Trinaestom kongresu (1987) – dakle, u vrijeme kada se u evropskim socijalističkim zemljama ubrzano gomilaju problemi – odobrila reforme „odozgo”, za koje je smatrala da će Kinu pretvoriti „u naprednu, snažnu, demokratsku i u pogledu kulture razvijenu zemlju”, pri čemu je to trebalo da bude ostvareno posredstvom: a) koncentracije napora na modernizaciji i razvoju proizvodnih snaga;

93

da su se neke socijalističke federacije, u kojima nije bilo većih kriza njihovih (jedinih) partija na vlasti, raspale kad i jugoslovenska i – mada se to kod njih desilo bez težih političkih sukoba i prolijevanja krvi – jednako brzo kao i ona; da funkcionisanje političkog sistema u nekoj zemlji ne zavisi nužno od toga da li je u njoj na vlasti jedna partija, koalicija partija ili je eventualno karakteriše to da njene glavne politčke gupacije ne iskazuju ambiciju da se eksponiraju kao partije vlasti i na vlasti; da, konačno, isto kao što faktički državnopolitički i socijalno-ekonomski program i učinak partije na vlasti u jednoj zemlji može bitno da utiče na dešavanja u svim sferama njenog života i razvoja, tako i opšte prilike u toj zemlji, počev od onih socijalno-ekonomske naravi pa do krajnjih konsekvenci njenog kulturno-duhovnog, etničkog i etičkog bića, mogu, povratno, da opredijele profil i učinak elite na vlasti. b) istrajnosti u sveobuhvatnim reformama; c) sprovođenja politike otvaranja; d) razvoja plansko-robne privrede u kojoj će dominantno mjesto imati javna svojina; e) izgradnje demokratije na osnovama stabilnosti i jedinstva i f) izgradnje društva s razvijenom kulturom i ideologijom pod vođstvom marksizma (Radovan Radonjić, Političke doktrine, str. 536).

94

U tom kontekstu, dakle, objašnjenja ove pretpostavke znatno su složenija, i podrazumijevaju više nego se na prvi pogled čini. No, i kad bi ona bila sasvim potvrđena, to opet ne bi značilo da se uzroci kraha druge Jugoslavije nalaze u nekoj od implikacija avnojevskog projekta. Bit tog projekta nije ideološke nego etičko-političke naravi. On ne postulira partijsku hegemoniju već vladavinu naroda. Uz to, ideja pravde, slobode i jednakosti na kojoj se on temelji univerzalnog je značenja i strana joj je svaka lijevo-desna bifurkacija. Otuda i raskolnički uticaj vladajuće partije na političke procese u zemlji – ako ga je bilo – nije izvirao iz principa i sadržaja avnojevskog projekta, već iz njihovog narušavanja. (5) Objašnjenje uz pretpostavku da glavne uzroke za nestanak druge Jugoslavije treba tražiti u kvalitetu ljudi na njenom kormilu, najvećim dijelom se zasniva na jednoj filozofemi, koju prati opis konkretnog stanja za koje se smatra da sasvim dokazuje njenu neupitnost. Filozofema glasi: „Jasna politička ideja uvijek nalazi valjane ljude da je uozbilje”, isto kao što i „valjani ljudi dolaze do jasnih ideja koje ih navode da se ozbilje u svojoj valjanosti”.141 Tome u prilog se, kao dokaz, navodi da u vrijeme kada kormilo vlasti dr141  Milenko A. Perović, „Visok kriterij”, Podgorica, „Pobjeda”, 22. mart 2013, str. 29.

95

ži grupa valjanih, mada bez mnogo škole i državničkog iskustva,142 nikome nije bilo čudno kako su ovi uspjeli da u zemlji koju je „strašno breme prošlosti” pritiskalo „na svakom pedlju njene geografije i masovne psihologije” stvore državu: s kvalitetnim sistemom upravljanja i dobro ekipiranom diplomatijom, čijeg vođu izuzetno respektuju i Moskva i Vašington; koja je, iako dominantno ruralna, za izuzetno kratko vrijeme tako transformisana „da je bila na dobrom putu da postane srednje razvijenom industrijskom zemljom”; u kojoj su iz seljaštva stvoreni „ekspertski inženjersko-tehničarski i radničko-industrijski staleži”, sposobni „da proizvode i plasiraju robe koje su konkurentne na svjetskom tržištu”?143 Takvim se indikatorima, u principu, ne može osporiti validnost. Ovo, kako zbog toga što „jugoslovenski bum”, kao konkretno-istorijska potvrda izuzetnog etapnog učinka hrabrih s vizijom, nije usamljen primjer, tako i zbog pravila da je svuda gdje su na vlasti bili tzv. ljudi bara144 142  Grupu na koju se konkretno misli, činili su: „bravar, abadžijski radnik, učitelj, nesvršeni student, advokat, slikar i brojni mladi ljudi bez formalnog obrazovanja i iskustva u državnim poslovima” (Isto). 143  Isto. 144  Od francuskog marais, što znači „ljudi bez načela, kratkog daha i mutnog pogleda”.

96

– nastanak neke vrste društvene kaljuge bio gotovo neminovan. No, čini se, da prilikom objašnjenja ove pretpostavke ne bi bilo suvišno obratiti pažnju na još neke momente, posebno na to: da istorijsko iskustvo, generalno uzevši, ne pruža više dokaza da s prolaskom generacije izuzetnih ličnosti s vizijom društvo obavezno zapada u krizu ili čak sasvim nestaje ono što su one započele i stvorile, nego što potvrđuje Marksovu filozofemu o odnosu bića i mišljenja;145 da su nastanak (pojavu) generacije, čije je djelo AVNOJ, i sve što mu je slijedilo kao društveni napredak i međunarodni prestiž druge Jugoslavije, determinisale određene konkretno-istorijske okolnosti, isto kao što je i ta generacija (nesumnjivo valjanih, umnih i hrabrih ljudi) i sama – nekim drugim svojim činovima i učincima – doprinijela stvaranju okolnosti koje, objektivno, više nijesu bile u skladu ni sa uzvišenim idealima njenog herojskog doba, ni sa faktičkim potrebama i interesima zemlje;146 Riječ je o formulaciji: „Ne određuje svijet ljudi njihovo biće već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, knj. I, str. 318). 146  Na toj podlozi se, uostalom, kod njih, već u prvoj deceniji života u sistemu koji stvaraju, javljaju problemi i deformacije koje postaju predmet javne pažnje – i kritike. Đilas, tako, 1954. godine piše o „kasti” čiji je mo145 

97

da istorijsko iskustvo, u principu, nije potvrdilo pretpostavku da socijalistički poredak više od kapitalističkog okuplja ljude oko „javnog ili zajedničkog dobra”, već naprotiv, kako Robert Dal kaže, ako bi se pravio „laboratorijski ogled o tome koliko malo društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju može, sama za sebe, doprinijeti integrisanju različitosti i stvaranju jedinstva”, Jugoslavija bi mogla da posluži kao primjer, budući da „nije ni malo daleko od istine da ni u jednoj demokratskoj zemlji svijeta, sa izuzetkom Indije, javnost nije više podijeljena nego što je to slučaj u današnjoj Jugoslaviji”;147 da se, najzad, pokazalo da – kada se generalno radi o svojstvima „subjektivnog faktora” – iznenađenjima nema mjesta, što se u konkretnom jugoslovenskom slučaju potvrdio time da su masovni vjesnici i korisnici dobrobiti novog društva, već kod prvog ozbiljnijeg zastoja u njegovom razvoju, toliko „promijenili ćud” da su atavističke nagone pretpostavili razumu i u novi pohod na ostvarivanje tzv. tomasovskih žeral „naslijeđen i dogmatski – nekad revolucionaran”, a proizilazi uglavnom „iz načina života i ličnog interesa, iz prirode vlasti i načina na koji se do nje dolazi” (Milovan Đilas, Anatomija jednog morala, Beograd, „Nova misao”, br. 1/1954, str. 7–9). 147  Isto, str. 400.

98

lja (sigurnosti, uzvraćanja, priznavanja i novog iskustva) krenuli putem na kome dijalog uzmiče pred bigotizmom i ekskomunikacijama, govor činjenica ustupa mjesto ksenofobičnim vizijama i propagandističkim floskulama, incijativa se pretvara u mobilizaciju, a različitost nužno vodi u diferencijaciju. U tom kontekstu, potvrda navedene pretpostavke može da znači i argument više da socijalni i politički subjekti koji u jednom trenutku u međusobnoj razmjeni i razmjeni s prirodom „čuda čine”, u drugom, kako bi Gistav le Bon rekao, svoje povijesno djelanje redukuju na „nesvjesno djelanje gomila”,148 čija je jedna od posljedica fatalna zbrka u poimanju i rasporedu istorijskih „lončića”.149 148  Više o tome, u: Radovan Radonjić, Političke doktrine, str. 549. 149  „Zahvalni” crnogorski narod je, na primjer, nove pobjednike 1989. godine dočekao s istim ushićenjem i nadom kao i one stare – 1945. godine. Uvjeren da time čini pravu stvar, svoj ljudski habitus i državni ratio zaodjenuo je mitskom košuljicom i zdušno, s pjesmom, pohrlio k vlastitom poništenju i beznađu. Sve, uz istu ikonografiju i egzaltirane poklike Titu, Marksu, Njegošu i Rusima, kao i pola vijeka ranije. Samo je peta kolona bila drugačija: nju više nijesu činili saradnici okupatora, već nesrpski narodi u zajedničkoj državi, odnarođeno (staro) crnogorsko rukovodstvo i – etnički Crnogorci.

99

Generalno, i iz ove pretpostavke, kao i iz prethodnih, slijedi da, suštinski gledano, „slom Jugoslavije kao državne ideje”,150 ne znači i slom avnojevske ideje kao takve. Tim prije što avnojevska ideja, uz državnu i političku, ima i socijalno-klasnu komponentu i poentu, a osim principa na kojima se u formalno-pravnom smislu uspostavlja zajedništvo, sadrži i principe u pogledu prava i mogućnosti njegovog napuštanja.151 Jedina stvarna veza između ta dva procesa, dakle, ogleda se u tome da se uspon zemlje može smatrati posljedicom primjene avnojevskih etičkih i političkih kondicija u njenom razvoju, kao što se i njen društveni i državni sunovrat može smatrati posljedicom napuštanja tog kursa.

150  Branko Petranović, Istoričar i savremena epoha, Beograd, 1997, str. 177. 151  Saobrazno ovom potonjem, u crnogorskom ustavu od 31. decembra 1946. godine, na primjer, piše da je Narodna Republika Crna Gora nastala, kao dio nove jugoslovenske države, „na osnovu prava svakoga naroda na samoopredjeljenje, uključujući pravo na otcjepljenje i ujedinjenje sa drugim narodima” (Ustavi Crne Gore, Priredio Momčilo Vujošević, Podgorica 2005, str. 38).

100

IV

Za objašnjenje i ocjenu faktičkih dometa i učinaka odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a u odnosu na uporedne „međaše”, dakako, nije dovoljna samo opservacija jugoslovenske stvarnosti iz vremena dok ih se pridržavala. Takav sud prevashodno podrazumijeva oslanjanje na indikatore koji se odnose na njihovu: (1) korespodentnost s generalnom intencijom i potrebom čovjeka da stvara bolji svijet i život, koja ima realno uporište u odgovarajućem društvenom sistemu; (2) važnost za političku konfiguraciju svijeta, u smislu uticaja na prevladavanje svih vrsta hegemonije, rasne i vjerske diskriminacije, te ekonomskog bogaćenja jednih na račun drugih; (3) posvećenost otrkrivanju puteva i sredstava ekonomskog i svakog drugog oslobođenja rada i čovjeka, odnosno otklanjanju prepereka koje opstojavaju na tom putu. Konkretno se radi o sljedećem. 1. Korespodentnost posmatranih uporednih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, sa željom i potrebom čovjeka da stvara sebi bolji svijet i život, ne iskazuje se samo u teorijskoj ravni, tj. kroz njihovu deklarativnu privrženost idealima pravde, slobode i jednakosti, već kroz pripodobljenost iz njih proizašlih društvenog sistema fak-

101

tičkom ostvarivanju tih ciljeva. Marksovim riječima kazano, njihove ideje su onoliko istorijski pozitivno djelatne u prevladanju obzorja i odnosa društva dominacije i eksploatacije, koliko su udaljene od svake mogućnosti da se politički i ekonomski sistemi u kojima se konkretno iskazuju pretvore u kreature karakteristične po tome da se „materijalne snage obdaruju intelektualnim životom, a ljudski život snižava do stepena tupe materijalne snage”.152 Jedino etičko i političko pravilo koje bi za njih u tom pogledu trebalo da važi jeste ono što ga francuski dominikanac Žan – Batist Anri afirmiše u svom „Svetom pismu ljudskog roda”, a glasi: sloboda koja ne vodi računa o pravu drugog predstavlja faktičku izdaju te velike ideje.153 U odnosu na taj princip, međutim, između posmatranih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, odnosno između etičke i političke stvarnosti na društvenim prostorima njihovog nastanka koja iz (a) njih slijedi, postoje stanovite, lako uočljive razlike. Na Zapadu se, tako, neće oskudijevati u teorijskim elaboracijama čiji je predmet društveK. Masrks – F. Engels, Dela, tom 15, str. 4. Antologija znamenitih govora, Priredio Radovan Radonjić, Podgorica, 1999, str. 338. 152 

153 

102

ni sistem koji najviše odgovara idealima pravde, slobode i jednakosti. To važi kako za razne opšte oficijelne dokumente, poput pominjanih povelja i deklaracija, tako i za pojedinačne autorske iskaze. Kad su ovi potonji u pitanju, eklatantnim primjerom se čini izlaganje Benžamena Konstana u Kraljevskom Ateneumu 1815. godine, u kome poznati teoretičar na vlastito pitanje što u njegovo doba „jedan Englez, jedan Francuz, jedan stanovnik Sjedinjenih Država Amerike podrazumijeva pod riječju sloboda”, odgovara: „To je za svakoga pravo da bude potčinjen isključivo zakonima, da ne može biti ni uhapšen, ni držan u zatvoru, ni osuđen na smrt, ni zlostavljan na bilo koji način usljed samovolje jednog ili više lica. To je za svakog pravo da kaže svoje mišljenje, da izabere sebi posao i da se njime bavi, da raspolaže onim što posjeduje, pa čak i rđavo raspolaže; da odlazi, dolazi, a da za to ne traži dozvolu i da ne polaže računa o svojim pobudama ili svojim koracima. To je za svakoga pravo da se udružuje s drugim licima, bilo da bi raspravljao o svojim interesima, bilo da bi ispovjedao vjeru koju su on i njegovi istomišljenici izabrali, bilo prosto-naprosto da bi ispunjavao svoje dane i časove na način koji najviše odgovara njegovim sklonostima i njegovim zamislima. Na kraju, to je pravo za svakoga da utiče na rad državne uprave, bilo nai-

103

menovanjem svih ili izvjesnih upravnih organa, bilo putem izaslanstva žalbi ili zahtjeva, koje je vlast više ili manje dužna da uzme na razmatranje”.154 Takvu retoriku, međutim, ne prate faktičke društvene promjene koje bi omogućile da se proklamovana prava i principi ozbilje tamo gdje je to jedino moguće – u sferi socijalno-ekonomskog života. Naprotiv, za one koji na takvim promjenama insistiraju, upozoravajući da postojeći sistemi takvo što ni institucionalno ni na bilo koji drugi način ne obezbjeđuju, obično se kaže da ili ne razumiju „suštinu stvari”, ili iz nekog etički sumnjivog razloga traže nemoguće. Karakterističan u tom smislu je, na primjer, nalaz sociologa Franca Openhajmera da Karl Marks ne shvata razliku između ciljeva i sredstava zadovoljavanja ekonomskih potreba, usljed čega mu se i dešava da ropstvo označava kao „ekonomsku kategoriju”, a da silu smatra „ekonomskim potencijalom”.155 A koliko je „površni” Marks bio u pravu s tim svojim odrednicama, i koliko su bila tačna njegova predviđanja da kapitalizam, i kao državni i kao liberalni, zakonito vodi u bijedu ogroman 154  155 

104

Besede, str. 244. Država i politika, knj. I, str. 312–313.

broj ljudi,156 pokazaće, na primjer, studija Viljema Buta iz 1890. godine. Po nalazima ovog autora, koji će se uprkos njihovoj „šokantnosti” pokazati tačnim, u vrijeme kada je Engleska bila „možda najbogatija zemlja na svijetu i središte ogromne imperije”, trećinu građana Londona činila je sirotinja.157 Izvjesno ublažavanje tog problema, što će ga donijeti „država blagostanja”, međutim, neće značiti da su njegovi uzroci otklonjeni i da ga više neće biti, barem u akutnoj formi.158 Tehničko-tehnološka revoluMarks, naime, u prvom tomu Kapitala, objašnjava da isto kao što „pljačka crkvenih dobara, lopovsko otuđivanje državnih dobara, krađa opštinske svojine” karakterišu „uzurpatorsko i s bezobzirnim nasiljem sprovedeno pretvaranje feudalne i plemenske svojine u modernu privatnu svojinu”, poznato pod opštim nazivom „prvobitna akumulacija”, tako i eksploatacija tuđeg, formalno slobodnog rada, na kome počiva ta svojina, nužno ima za posljedicu da „raste masa bijede, pritiska, ropstva, degeneracije” (K. Marks – F. Engels, Dela, tom21, str. 647, 672). 157  Prevedeno na jezik brojki to je, prema Butovoj studiji, značilo da je u velegradu na Temzi tada bilo 380.000 ljudi koji žive „veoma siromašno”, 220.000 ljudi koji su „na ivici umiranja od gladi” i 300.000 ljudi koji „umiru od gladi” (Entoni Gidens, Sociologija, Podgorica, 2001, str. 184–185). 158  To uostalom potvrđuju podaci da je u Engleskoj 1987. godine više od četvrtine njenog stanovništva živjelo „u siromaštvu” ili „na ivici siromaštva” (deset mi156 

105

cija ne samo što nije bitnije promijenila radni i društveni satus masovnih učesnika u proizvodnom procesu, već ga je – u sferi alijabilnog – osjetno pogoršala.159 Vrijeme makartizma je vjerovatno definitivno prošlo, ali razni reganizmi, tačerizmi i njima slični strateški poduhvati i dalje će biti „fakor zaštite” datog društvenog sistema od opasnosti da se „lijevim sinekurama” ugrozi njegov „desni produktivizam”, a time nužno i bogatstvo vlasnika krupnog kapitala na račun svih drugih, uključujući i sitne vlasnike i „manjnske” akcionare. Na Istoku se, opet, propagiraju vrijednosti čovjeka koje mu donosi uspostavljanje diktature proletarijata, za koju Lenjin u decembru 1818. godine kaže da će „spasiti čovječanstvo od jarma kapitala i od ratova”.160 No, kao ni na Zapadu, ni tamo nema ozbiljnijih pokušaja da se projektovano ozbilji. Dekreti, kojima se proglašavaju pojedina „nova rješenja”, ne samo što liona ljudi u prvom, a pet miliona u drugom statusu), a da je u Engleskoj i Velsu 1995. godine bilo 450.000 beskućnika (Isto, str. 185–186). 159  Kod tejlorizma se, na primjer, nije radilo samo o tzv. naučnom menadžmentu, nego i o sistemu proizvodnje stvorenom s ciljem da se, nezavisno od njegovog uticaja na fizičko i psihičko zdravlje uposlenih, „maksimalno poveća učinak u industriji” (Isto, str. 205). 160  V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 458.

106

ne odražavaju realno datu društvenu stvarnost, nego često objektivno znače grubo nasilje nad idejom njene demokratske transformacije. Tipičan, u mnogom pogledu čak i paradigmatičan, primjer u tom pogledu predstavlja odluka VII kongresa RKP (b), marta 1918. godine, da se Centralni komitet te partije ovlasti da može „ne samo da raskine sve mirovne ugovore nego i da objavi rat bilo kojoj imperijalističkoj državi i cijelom svijetu, kad … smatra da je za to pogodan trenutak”.161 Logika inverzije po kojoj umjesto diktature proletarijata, u smislu demokratije u kojoj brojčano premoćne radne mase ostvaruju pretežni uticaj na svrhu i karakter društvenih odluka, uspostavlja diktatura partrijskog vrha nad proletarijatom, državom i samom tom partijom, imaće za posljedicu, pored ostalog, da se dometi i rezultati društvenog razvoja ne mjere stvarno postignutim, već „zacrtanim” u boljševičkom revolucionarnom kalendaru. Samo tako je bilo moguće da se onda, kad zemlja prolazi kroz najveće teškoće i iskušenja, proglašavaju njena epohalna dostignuća.162 Da Sovjetski Savez nije izrastao u planeIsto, str. 132. Jedan od takvih slučajeva bio je kada je u Rezoluciji VII kongresa Kominterne, od 20. avgusta 1935. godine, proglašeno „postizanje definitivne i neopozive pobjede socijalizma u SSSR-u”, iako je u zemlji vladala 161 

162 

107

tarnu (vojnu) silu zahvaljujući posebnim svojstvima svog društvenog sistema, već na temelju iste one bezdušne akumulacije sa svim njenim posljedicama, kakvu je Zapad imao koju deceniju ranije, indirektno priznaje i posljednji njegov predsjednik, Mihail S. Gorbačov, kada pri samom kraju njegovog postojanja pokušava da „perestrojkom” izvrši „spajanje socijalizma i demokratije” i tako zaustavi evidentno propadanje svoje zemlje.163 Neki će analitičari strahovita glad. Ističući da takvo stanje u zemlji nije bilo samo trenutno, L. D. B Trocki, u svom poznatom polemičkom tekstu „O potpunoj pobjedi socijalizma”, pored ostalog, kaže: „Zemlja ne može da se izvuče iz nestašice robe, zastoji u snabdijevanju srijeću se na svakom koraku, djeca nemaju mlijeka” (Antologija znamenitih govora, str. 235). 163  Za nepovoljna kretanja u svojoj zemlji, koja „perestrojkom” želi da zaustavi, Gorbačov kaže: „Tempo priraštaja nacionalnog dohotka u posljednje tri petoljetke smanjio se za više od dva puta, a početkom osamdesetih godina opao je do nivoa koji nas je faktički približio ekonomskoj stagnaciji. Zemlja, koja je ranije energično i redovno sustizala najrazvijenije zemlje svijeta, počela je očito da gubi jednu za drugom poziciju. Pri tome, odvajanje od tih zemalja u efikasnosti proizvodnje i kvalitetu proizvoda, u naučno-tehnološkom razvitku, u proizvodnji i osvajanju savremene tehnike i tehnologije počelo je da se povećava na našu štetu… Stvorena je besmislena situacija. S jedne strane imamo ogromnu po razmjerama proizvodnju čelika, sirovinskih resursa

108

sistema „realnog socijalizma” čak ustvrditi da on nije stvorio ništa za čim je u trenutku njegove propasti trebalo zažaliti.164 Svemu tome nasuprot, jugoslovenski samoupravni uklon, čije jedno od važnih socijalno-političkih i psihološko-etičkih uporišta čine odluke Drgog zasjedanja AVNOJ-a, podrai energetskih goriva, u čemu SSSR nema premca u svijetu, i s druge strane – osjeća se njihov nedostatak, deficit usljed rasipničkog ponašanja, neefikasnog korišćenja. SSSR zauzima jedno od prvih mjesta u svijetu u proizvodnji žitarica, a istovremeno je prinuđen da svake godine uvozi milione tona žita za ishranu stoke. Mi imamo najviše ljekara i najviše bolničkih mjesta na hiljadu stanovnika, a istovremeno imamo ozbiljne nedostatke u ovoj sferi zbog smanjenja kvaliteta zdravstvenih usluga. Naše rakete sa zapanjujućom preciznošću pogađaju Halejevu kometu i lete u susret Veneri, a istovremeno s tim trijumfom naučne misli zaostajemo u primjeni naučnih dostignuća u privredi, zaostajemo u savremenom nivou naših aparata za domaćinstvo” (Mihail Gorbačov, Perestrojka i novo mišljenje za SSSR i ostali svet, Beograd – Zagreb – Cetinje, 1988, str. 15–17). 164  Jedan od njih, Predrag Matvejević, na primjer, polemišući s ruskim predsjednikom Putinom, povodom njegovog žala za uništenim starim idealima i institucijama sistema „realnog socijalizma”, pita: „Koji su to stari ideali uništeni, koje već nije uništio na najgori način staljinizam? Kakve su ‘institucije raspuštene’ koje nije trebalo raspustiti?” (Predrag Matvejević, Istočni Epistolar, Podgorica, „Pobjeda” – Agora, 2. septembar 2013, str. 12).

109

zumijeva teorijsko i praktično mirenje „klasično socijalističkog” društvenog vlasništva, i odgovarajuće mu planske privrede (sa podrazumijevajućom ulogom koju država u njima nužno ima), sa „anarhističkom” idejom takve zajednice, u kojoj, kako bi E. Malatesta rekao, ljudi upravljaju sobom „bez konstituisanog autoriteta, bez vođe”.165 Istoričari efekte takve solucije, koju označavaju kao „inovaciju u vlastitom društvenom sistemu” i kontramodel „centralističko-birokratskom sistemu SSSR-a i tzv. narodnih demokratija”, prepoznaju u decentralizaciji koja „izaziva ekonomske podsticaje”, unosi „elemente elastičnosti u jedan krajnje rigidan centralistički sistem” i budi „nade u razvoj inicijative i slobode”.166 Neki teoretičari će u samoupravljanju prepoznati jugoslovenski „unutrašnji pandan međunarodnoj orijentaciji ravnoteže i distance od blokova”, kojim se obezbjeđivalo „da u zemlji ne pobijedi kapitalizam, ali i da se istovremeno ne obnovi staljinistička varijanta socijalizma”.167 Neki ga, opet, smatraju „modelom bez uzora” i jednim „od najsmjelijih i najinovativnijih ekspeČedomir Čupić, Politika i zlo, Beograd, 2001, str. 198. 166  Branko Petranović, Op. cit., str. 407. 167  Isto. 165 

110

rimenata u svijetu”.168 U svakoj od tih varijanti, dakle, jugoslovenski društveni sistem se, dok je bio avnojevski, bitno razlikuje od društvenih sistema u domovinama uporednih „međaša”. Pri tome se njegova diferentia specifica u odnosu na te sisteme ogleda u činjenici da je ne samo u teorijskoj ravni, već i praktično pokazao da se o životu dostojnom čovjeka može govoriti samo tamo gdje su – uz formalna građanska prava i slobode, shvaćene kako u jusnaturalističkom, odnosno „ugovornom”, tako i u socrealističkom, odnosno „dekretiranom” smislu – na djelu i sva odgovarajuća stvarna socijalnoekonomska prava i gdje postoje svima jednako dostupne mogućnosti u pogledu kulturno-duhovne emancipacije. 2. Ni važnost posmatranih uporednih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, za poželjnu političku konfiguraciju svijeta, takođe se ne mjeri pukom verbalnom privrženošću principima smanjenja konfliktnosti koje vode ratu, te prevladavanja hegemoniji velikih država nad malima, rasne i vjerske diskriminacije među ljudima i narodima, odnosno ekonomskog bogaćenja 168  Ljubiša Adamović – Džon R. Lempi – Rasel O. Priket, Američko – jugoslovenski odnosi posle drugog svetskog rata, Beograd, 1990, str. 72.

111

jednih na račun drugih, već faktičkom spremnošću i sposobnošću iz njih proizašlih društvenih sistema (i politika) da deklarisane ciljeve i zadatke ostvare. U odnosu na taj princip, međutim, između stvarnih etičkih i političkih postulata posmatranih uporednih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, takođe postoje stanovite i lako uočljive razlike. Zapad, tako, obiluje sjajnim primjerima deklarativne privrženosti znamenitoj Hegelovoj tezi da slobodnom čovjeku treba slododan svijet.169 To posebno važi za njenu promociju u američkoj Deklaraciji nezavisnosti. Plijene, takođe, i esksplikacije te teze u pojedinačnim iskazima poznatih političkih mislilaca i pregalaca. I danas, na primjer, djeluju gotovo fascinantno Robespjerove riječi, u Narodnoj skupštini Francuske 10. maja 1793. godine, o „oslobađanju proviđenja” od duge vladavine zločina i tiranje.170 Kako li je tek moćno eksplicitan i jasan Džon Klejton kad, u Senatu SAD 1848. godine, kaže: „Smatram da u svim našim odnosima s dugim nacijama svijeta treba da se dr169 

216.

170 

112

Hegel, Pravni i politički spisi, Beograd, 1981, str. Antologija znamenitih govora, str. 124.

žimo načela ‘poštenje je najbolja politika’ i da je dobar ugled od veće vrijednosti za državu od teritorija i novca”.171 Što tek reći za engleskog premijera Viljema Pita Mlađeg, koji ima snage da u Donjem domu javno prizna da njegova zemlja, čitav vijek nakon usvajanja Povolje o slobodama, svoju „sve veću tražnju” zadovoljava nečasnim učešćem u trgovini robljem i „pretvaranjem Afrike u poprište krvoprolića i jada”.172 Kolonijalizam kritikuju i francuski socijalisti, čiji prvak, Žan Žores, kao eklatantan primjer ovog, ističe prodor svoje zemlje na područja afričkog kontinenta „silom i oružjem”.173 Više je, međutim, onih koji ne misle tako i ne drže mnogo do etičko-političkih principa, poput Klejtonovog, da je „karakter isto tako važan naciji kao i pojedincu”,174 već su naklonjeniji doktrini koju promoviše američki predsjednik Džems Monro, kada u poruci naciji povodom nakane Svete Alijanse da se uključi u gušenje pobune u kolonijama Srednje i Južne Amerike, poručuje: „Što se tiče postojećih kolonija ili zavisnih teritorija bilo koje evropske sile, mi se nijesmo miješali i nećemo se miješaBesede, str. 274. Milivoj Popović – Mavid, Lepota kazane reči, Beograd, 1996, str. 521. 173  Besede, str. 456–457. 174  Isto, str. 275. 171 

172 

113

ti. Ali u odnosu na vlade koje su objavile svoju nezavisnost i održale je – i čiju smo nezavisnost mi, poslije dužeg razmatranja i shodno principima pravde, priznali – ne bismo mogli drugačije gledati ni na kakvo miješanje u cilju njihovog tlačenja ili kontrolisanja na neki drugi način njihove sudbine od strane neke evropske sile nego kao na manifestaciju neprijateljskog raspoloženja prema Sjedinjenim Američkim Državama”.175 Takva spoljnopolitička orijentacija razvijenih zapadnih zemalja (i demokratija!) ni kasnije ne gubi na aktuelnosti. Vinston Čerčil, s funkcije premijera Engleske, 1941. godine, gotovo u isti mah, na jednoj strani, potpisuje s predsjednikom SAD, Ruzveltom, Deklaraciju o opštim principima nacionalne politike u Drugom svjetskom ratu i poslije njega, koja, kako je već rečeno, predviđa „pravo svih naroda da izaberu sebi pravo upravljanja” i, na drugoj, u obraćanju svojoj naciji, traži od ove puno angažovanje u ratnim operacijama kako bi se, uz očuvanje slobode Engleske, obezbijedilo i „nadživljenje britanske imperije”.176 Njegova briga „o podjeli odgovornosti za kontrolu nad malim državicama u srednjoj Evropi”, rezultiIsto, str. 247. Anologija znamenitih govora, Priredio Radovan Radonjić, Podgorica, 1999, str. 281. 175  176 

114

raće nagodbom sa Staljinom u Moskvi 9. oktobra 1944. godine, da poslije rata Sovjeti imaju „devedeset odsto prevagu u Rumuniji”, Englezi „devedeset odsto uticaja u Grčkoj”, a da „u pogledu Jugoslavije bude pedeset – pedeset”.177 Uporno nastojanje da se, posredstvom Komonvelta, zadrži kakva-takva „funkcionalna veza” sa bivšim kolonijama, zajedno s ratom vođenim krajem osamdesetih godina XX vijeka s Argentinom oko Malvinskih (Foklandskih) ostrva, govore da se velika imperija ne odriče jednom osvojenih tuđih posjeda.178 Francuske kolonijalne ambicije splasnuće poslije poraza takve njene politike u Indokini 1954. godine, ali neće nestati.179 Zemlja „zakona, oružja i umjetnosti”, kako su je u XVI vijeku nazvali njeni pjesnici, i dalje pokušava da, po uzoru na Komonvelt, sačuva frankofonski duh (i interes) u bivšim kolonijama i time, pored osta177  Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, Rijeka – Zagreb, 1981, knj. 2, str. 874–875. 178  Jednu od potvrda u tom smislu predstavlja najnovije „zatezanje odnosa” sa Španijom oko Gibraltara, radi kojih Britanija (ponovo) „šalje brodove u Mediteran” (Podgorica, „Pobjeda”, 13. avgust 2013, str. 4). 179  O trajanju velikodržavnih i velikosilskih politika zapadnih država i nakon Drugog svjetskog rata govori, pored ostalog, stvaranje njihovih vojnih parkotava i drugih međunarodnih ugovora i saveza – NATO (1949), SEATO (1954), CENTO (1959) i drugih.

115

log, eventualno, održi ravnotežu s Njemačkom u Evropskoj uniji, uzdrmanu njemačkim ujedinjenjem.180 U Nacionalnoj skupštini, čak i u doba Pete republike, uz 474 poslanika sa područja „kontinentalne Francuske”, nalazi se i 17 njih iz „prekomorskih posjeda”.181 Za neke sadržaje nedavno nastale afere „Prizma”, koji se odnose na izvjesne spoljnopolitičke ambicije SAD, teško bi se moglo reći da su saglasni s idejama i porukama Deklaracije nezavisnosti.182 Ni „prva zemlji socijalizma”, mada prvobitno zamišljena kao stvarnost s druge strane svake dominacije i eksploatacije, koju naduhnjuju i neporecivo obavezuju principi iz Deklaracije prava naroda Rusije, da „sramnoj politici laži i nepovjerenja, zamjerki i provokacija mora doći kraj” i da „ona mora da bude zamijenjena otvorenom i časnom politikom, koja vodi ka potpu180  Više o tome, u: Pavle Jovanović – Nenad Dimitrijević – Milan Popović, Op. cit., str. 352. 181  Isto, str. 376. 182  Odnosi se na elektronsku špijunažu i kontrolu (tzv. elektronski totalitarizam) američke obavještajne službe, koja nije ostavila po strani nikoga, uključujući i američke patnere u evroatlantskim intergacijama, odnosno organe Evropske unije (koju je razotkrio Edvadrd Snouden, bivši saradnik CIA-e i savjetnik u Nacionalnoj službi sigurnosti SAD, sredinom2013. godine).

116

nom uzajamnom povjerenju naroda”,183 nije izdržala pod pritiskom vlastitih antipodnih ideoloških racionalizacija i političkih orijentacija. Moskva, ni kao „crvena”, nije mogla da se oslobodi opsesije „trećeg Rima”, nastale u XV stoljeću, nakon pada Konstantinopolja pod otomansku vlast,184 što je u narednim vjekovima slijede svi koji su u Rusiji nešto značili.185 Lenjinova strahovanja da bi „pobjedonosni proletarijat” mogao, radi nekog sebičnog intersa, „pokušati sjesti na tuđu grbaču”,186 njegovi sljedbenici su preokrenuli u nadu sa pozitivnom konotacijom. Krećući se tragom Staljinovog shva183  Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 404. 184  Dokle sežu ambicije Rusije u vezi s projektom „Moskva – treći Rim” može se vidjeti iz pisma monaha pskovskog Filofeja ruskom caru u kome se, pored ostalog, kaže: „Sva carstva hrišćanske pravoslavne vjere slila su se u tvoje carstvo i ti si jedini hrišćanski car pod svodom nebeskim” (Istorija političeskih i pravovih učenij, V. S. Nersesjanc ur., Moskva, 1988, str. 157). 185  Dostojevski, na primjer, tu rusku potrebu za vođstvom ovako objašnjava: „Svaki veliki narod vjeruje i mora vjerovati ako hoće da dugo bude živ, da u njemu, baš u njemu, leži spas svijeta, da on živi za to da bi stao na čelo svih naroda, sve ih prisjedinio i poveo ih složno onom krajnjem cilju koji im je svima određen” (F. M. Dostojevski, Politički spisi, Beograd, 1934, knj. I, str. 243). 186  V. I. Lenjin, Op. cit., tom 10, str. 175.

117

tanja proleterskog internacionalizma,187 sovjetski ideolog A. A. Ždanov je lako stigao do teze o nezamjenljivoj vodećoj ulozi Sovjetskog Saveza u obezbjeđenju „čvrstog demokratskpog mira”.188 Njegov „asistent” E. Burđalov ide još dalje, pa 1948. godine, na početku sukoba KPJ sa Kominformom, nastupa s teorijom da se „ne može priznati pravilnom tvrdnja da svaka zemlja ide ka socijalizmu sopstvenim putem, da koliko ima zemalja ima i puteva u socijalizam”, budući da su „opšte zakonitosti prelaza iz kapitalizma ka socijalizmu koje su otkrili još Marks i Engels a koje su provjerene, konkretizovane i razvijene od strane Lenjina i Staljina na osnoStaljinova definicija internacionalizma glasi: „Probni kamen i nepogrješivi kriterijum internacionalizma jeste odnos prema SSSR – socijalističkoj otadžbini svih trudbenika, bedemu mira i bezbjednosti naroda. Internacionalista je onaj ko je bez pogovora, bez kolebanja, bez uslova spreman zaštititi SSSR zato što je SSSR baza svjetskog revolucionarnog pokreta, a zaštititi i pokretati naprijed taj pokret nemoguće je bez zaštite SSSR-a. Jer, ko misli zaštititi svjetski revolucionarni pokret mimo i protiv SSSR-a, taj ide protiv revolucije, taj obavezno skreće u lager neprijatelja revolucije” (Balšaja sovetskaja enciklopedija, Vtoroe izdanie, Moskva, 1953, tom 18, str. 300). 188  A. A. Ždanov, O meždunarodnom položenii, Informacionoe soveščanie predstavitelej nekatrorih kompartii, Moskva, 1948, str. 24. 187 

118

vu iskustva Boljševičke parrtije i Sovjetske države, obavezne za sve zemlje”.189 Od promocije takve sovjetske orijentacije i politike u vezi sa odnosima u revolucionarnom pokretu do Konferencije komunističkih i radničkih partija Evrope u Berlinu 1976. godine, koja je najavila bitno drugačiji kurs,190 desiće se mnogo toga – od jugoslovenske golgote (1948) i formiranja Varšavskog ugovora kao pandana NATO savezu, preko događaja u Poljskoj i Mađarskoj (1956) i „Praškog proljeća” (1968), do sovjetsko-kineskih razmirica – što bi se moglo nazvati iskušavanjem velikosilskih ambicija „lijevog kolosa” inspirisanih Staljinovim procjenama da će budućnost svijeta zavisiti od ishoda 189  E. Burđalov, O međunarodnom značaju iskustva Boljševičke partije, Moskva, „Boljševik”, br. 17/1948, str. 51. 190  Kurs zauzet na toj Konferenciji bio je u znaku snažne prevage orijentacije jugoslovenskih komunista i odnosio se na obavezu komunističkih i radničkih partija Evrope da principi na kojima će ubuduće temeljiti svoju spoljnopolitičku djelatnost i odnose u pokretu treba da budu „striktno poštovanje ravnopravnosti i suverene nezavisnosti”, odnosno „nemiješanja u unutrašnje poslove i uvažavanja slobode različitih puteva u borbi za progresivne društvene promjene i socijalizam” (Završni dokument Konferencije komunističkih i radničkih partija Evrope, Beograd, „Jugoslovenski pregled”, br. 6/1976, str. 250).

119

neizbježnog sukoba dvaju vojno-političkih blokova, a da će pobjednik u tom sukobu biti sila (hegemon u svom bloku) koja bude ekonomski, vojno i politički jača.191 „Epizode” iz Čečenije i Nagorno-Karabaha, kao i ponašanja u odnosu na zbivanja izvan njenog starog domicilnog prostora, govore da se ni „tranziciona” Rusija ne miri lako sa bilo kojim gubitkom moći nekada velike carevine, odnosno svjetske sile, nezavisno od toga kako je ova, i na čiji račun, bila stečena.192 Ni do nje, kao ni do velikih zapadnih zemalja, izgleda, još nije doprla poruka iz znamenite enciklike pape Đovanija XXIII Pacem in terris: „Nema više naroda koji gospodare i kojima se gospodari: svi su narodi postali ili postaju nezavisne političke zajednice”.193 Naspram, i nasuprot, tih dvostrukih kolosjeka u pristupu političkoj stvarnosti svijeta, jugoslovenski avnojevski diskurs poznaje i priznaje 191  Više o tome, u: Radovan Radonjić, Ogledi o marksizmu, Titograd, 1980, str. 208. 192  O ovom potonjem je zanimljiva natuknica da je, na primjer, „islamski terorizam na Kavkazu”, kojim je pravdan okrutan odnos Moskve prema Čečeniji, bio „češće posljedica nego uzrok” i da onaj ko hoće da se time bavi treba, prije nego to počne, da pročita Tolstojevog „Hadži Murata” (Predrag Matvejević, Op. cit., str. 12). 193  Država i politika, knj. I, str. 115.

120

samo one međunarodne odnose koji se temelje na principu da svi narodi i države imaju ista prava na slobodu i nezavisnost, odnosno razvoj saobrazno sopstvenim potrebama i mogućnostima. Da je zaista tako, ne pokazuju samo iskušenja kroz koja je Jugoslavija prošla zato što je bila i ostala na kursu dobrosusjedstva, međusobne saradnje država sa različitim društvenim uređenjima i uopšte politike suprotstavljanja svim vidovima dominacije i eksploatacije. Potvrđuju to i rezultati postignuti na tom planu, veoma važni i za nju i za međunarodnu zajednicu u cjelini. Socijalistička Jugoslavija je, naime, zahvaljujući svojoj postojanoj vanblokovskoj poziciji, odnosno aktivnoj miroljubivoj koegzistenciji, koja će u pokretu i politici nesvrstanih dobiti novo uoprište i potenciju, (iz)vršila krucijalno važan uticaj na stratešku prekompoziciju međunarodne političke scene tokom druge polovine XX vijeka, u smislu prevladavanja hladnoratovskih konfrontacija, smanjenja trke u naoružavanju, oslobađanja velikog dijela manje razvijenih zemalja kolonijalnog ropstva i uopšte „otopljavanja” međunarodnih odnosa. Recidivi „starih” stanja u toj oblasti, omogućeni protivurječnom prirodom procesa globalizacije – ponekad čak u mjeri koja čini sasvim realnom procjenu Imanuela Volerstina da se „razvio jedan ideološki okvir ugnjetačkog po-

121

nižavanja kakav nikad ranije nije postojao”194 – ne umanjuju superiornost avnojevskih spoljnopolitičkih principa. Naprotiv, još više otkrivaju: da to što svijet – ni na pragu doba kada će, kako se očekivalo, različite civilizacije definitivno morati da nauče da žive jedna pored druge u mirnoj razmjeni195 – nije shvatio poruke Aušvica, Hirošime, Nirnberga i Mi Laja, niti izbjegao opasnost da se ponovo sretne s „provalama mržnje” i situacijama u kojima će narodi biti „bačeni u propast”, a život dostojan čovjeka razoren,196 može biti posljedica toga da kolonijalizam i politika sile nijesu napušteni, već da su samo prilagođeni novim okolnostima koje odgovaraju i djelovima „lijevo” orijentisanih društvenih struktura i državama liberalne demokratije;197 da principi zajedništva država i naroda koje implicira formula Drugog zasjedanja AVNOJ194  Immanuel Wallerstein, Kapitalizam – istorijski sistem, Titograd, 1990, str. 110. 195  Lester Pearson, Democracy in World Politics, Princenton, 1955, str. 83. 196  Wiley Brandt, Pismo Krajskom i Palmeu, od 17. rujna 1972, Beograd, „Marksizam u svetu”, br. 4–5/1977, str. 224–225. 197  Po nekim autorima, „unutrašnja sloboda država liberalne demokratije održiva je samo na zavisnosti, čak i neslobodi drugih” (Milenko A. Perović, Evo Morales Aima, Podgorica, „Pobjeda”, 12. jul 2013, str. 22).

122

-a suštinski nadilaze sve do sada poznate anticipacije te vrste, uključujući i Deklaraciju francuske vlade od 9. maja 1950. godine (poznatu još i kao „Šumanov plan”), te da između njih i platforme na kojoj se vrši aktuelna intergracija u okviru Evropske unije nema bitnije razlike, pri čemu je važnost te činjenice utoliko veća što je avnojevski projekat bio primjenljiv (i faktički primijenjen) odmah kad se pojavio, dok je provjera (i provedba) „Šumanovog plana”, u dijelu koji se odnosi na ideju nadnacionalne visoke vlasti čije bi odluke bile direktno izvršne na teritoriji država članica, i dalje u toku; da avnojevski projekat, uz ostalo, uvjerljivo rješava dilemu upravljanja u složenim društvenim i državnim zajednicama time što na mnogobrojna pitanja u tom domenu – od onih u čijem su fokusu „obrasci interakcije među prethodno samostalnim jedinicama”,198 preko onih kojima se problematiziraju prava središnjih institucija da „odlučuju o alokaciji vrijednosti, kao i da stvaraju odgovarajuće komplementarne mehanizme za postizanje kompromisa”,199 do onih koja se odnose na vestfalske principe William Wallace, The Dynamics of European Integration, London, 1991, str. 9. 199  R. J. Harison, Europe in Question, Theories of Regional International Integration, London, 1974, str. 14. 198 

123

nacionalne suverenosti kao bitne odrednice političkih oblika „u kojima je svijet postao moderan”200 – odgovorio formulom: nacija-država je na ovom stupnju civilizacijskog razvoja i dalje jedini demijurg čijom se voljom i potrebom mogu određivati oblik, obim, karakter i, u krajnjoj liniji, trajanje takvih tvorevina.201 3. Posvećenost posmatranih uporednih „međaša”, na jednoj strani, i odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, na drugoj, otkrivanju puteva i sredstava ekonomskog i svakog drugog oslobođenja rada i čovjeka, odnosno otklanjanja prepereka koje opstojavaju na tom putu, takođe se ne iscrpljuje u teorijskoj ravni. Naprotiv, i ovdje je, kao i u prethodna dva slučaja, krucijalno važno to koliko su društveni sistemi nastali na njihovoj podlozi, faktički pripodobljeni tom zahtjevu. B. Axford – G. K. Broving, R. Huggins – B. Rosamond – J. Turner, Uvod u politologiju, Zagreb, 2002, str. 456. 201  Indirektnu potvdu valjanosti tog rješenja, u smislu njegove aktuelne istorijske opravdanosti, daju autori koji tvrde da svaka takva država,”unatoč svih novih procesa komuniciranja, tehnologije, širenja znanosti i novih otkrića… ipak ljubomorno čuva vlastitu suverenost i spremna je za nju čak ići u ratove” (Radovan Vukadinović, Politika i diplomacija, Zagreb, 2004, str. 192). To se, uostalom, potvrdilo i u procesu raspada jugoslovenske federacije. 200 

124

Postulati uporednih „međaša”, posmatrani iz ugla faktičkih dometa i učinaka koje objektivno i subjektivno nude njihove aktuelne formule, i ovdje su, kao i u prethodnim sličajevima, primjetno drugačiji nego kod odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Građanski društveno-ekonomski i politički projekti pitanju slobode prilaze posredstvom izvjesnog broja teza etičko-emocionalne naravi i jednog ekonomskog učenja. Po nekima od tih teza, konkretno, čovjek će biti slobodan onda: kad svaki njegov postupak bude na nivou moralnih principa i zahtjeva, saglasnih kako među sobom tako i sa idejom „progresivnog ostvarenja carstva svrha u svijetu”;202 kad bude postojao uravnotežen odnos „između pojedinačnog ponašanja i pojedinačne odluke, s jedne strane, i društveno rodnih zahtjeva, s druge strane”;203 kad bude postupao u skladu s pravilima koja se mogu univerzalizovati, u smislu da, kako bi Hegel rekao, „karakter opšteg mora da leži u osnovi”;204 202  Erik Vajl, Politička filozofija, Beograd, 1982, str. 57. 203  Agnes Heler, Svakodnevni život, Beograd, 1978, str. 131. 204  Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 82.

125

kad se bude ponašao „saglasno s pravom” – prirodnim i pozitivnim – kao suštinskim formalnim kvalitetom „koji se sastoji od uzdržavanja od sebičnih djelanja i pristrasnih sudova”.205 Džon Stjuart Mil, pak, pokušavajući da pođe u susret Bentamovom razumijevanju kriterijuma društvene koristi, smatra da se u osnovi rješenja tog pitanja nalazi pravda, koju označava kao „izvjesne kategorije moralnih normi koje se, uže gledano, odnose na ono što je suštinsko u ljudskom blagostanju, pa zato obavezuju mnogo više od bilo kog drugog pravila ponašanja”.206 Mil to svoje uvjerenje temelji na zakonitostima procesa društvenog razvoja, pa kaže: „Cjelokupna istorija razvitka društva sastoji se od niza koraka putem kojih su neki običaji i neke društvene institucije postepeno od katagorije suštinski potrebnih za opstanak društva prelazili u kategoriju nepravičnih i tiranskih, od svih odbačenih. To se desilo sa podjelom ljudi na robove i slobodne, na plemiće i kmetove, patricije i plebejce, i to će se desiti, a djelimično se već desilo, sa podjelom na privilegovane prema boji kože, prema rasi i prema polu”.207 Džon Rols, Teorija pravde, Beograd – Podgorica, 1998, str. 523. 206  J. S. Mill, Utilitarism, London, 1968, V, str. 54. 207  Isto, str. 55. 205 

126

Nešto kasnije, na sličnoj filozosko-etičkoj osnovi, Džon Rols će pokušati da teorijom „opšte pravde” pomiri ideje utilitarizma, države blagostanja i „lijevog” principa nagrađivanja prema radu.208 U pomenutom ekonomskom učenju se, pak, Hegelova filozofema da sloboda postoji „samo ondje gdje samostalan pojedinac ima beskonačnu vrijednost”,209 tumači (i prihvata) kao stanovište po kome najveći dio odgovora na sve zagonetke istorije treba tražiti u razlikama u bogatstvu, a da taj problem može biti riješen jedino oslobađanjem ekonomske sfere neadekvatnog političkog posredništva. Konkretno, ono glasi: Čovjek će biti slobodan kad mu bude omogućeno „da potpuno slobodno slijedi vlastiti interes” i „da svojom radinošću i svojim kapitalom konkuriše s radinošću i kapitalom svakog drugog čovjeka ili reda ljudi dokle Ta opšta pravda bi se, smatra Rols, mogla izraziti na sljedeći način: „Sve društvene vrijednosti – sloboda i mogućnosti, prihod i bogatstvo, i društvene osnove samopoštovanja – treba da budu raspodijeljene jednako, osim ako je nejednaka raspodjela bilo koje, ili svih ovih vrijednosti svakome od koristi” (Džon Rols, Op. cit., str. 72. 209  Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 81. 208 

127

god ne povređuje zakone pravednosti”.210 Jedini društveni sistem koji to omogućava jeste liberalna demokratija. I to zato što dužnost vladara u njemu ne seže dalje od „nadgledanja radinosti privatnika i upućivanja te radinosti prema zaposlenjima koja su najprikladnija za interese društva”.211 Da takvo poimanju svijeta i čovjeka odražava interes samo (manjeg) dijela društva, koji je uspio da se ekonomski obogati na račun (većine) ostalih, i koji po tom osnovu ima dovoljno političke i druge moći da očuva poredak koji mu to omogućava, pokazuju mnogi neuspjeli pokušaji nezadovoljnih bilo da detektuju gdje se i u čemu nalazi suština njihovog problema, bilo da nešto faktički promijene u vlastitoj poziciji. Tako se, na primjer, čak ni u najoštrijoj „lijevoj” kritici liberalne formule društvene organizacije nikad nije pošlo dalje od babuvističke ideološke racionalizacije „da rad bude obavezan i da vlada organizuje proizvodnju i raspodjelu privrednih dobara”.212 Pokušaji umjerenijih političkih grupacija – poput laburista, posibilista, fabijanca u drugih – da u svojim proAdam Smit, Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda, Novi Sad, 1998, str. 557 211  Isto. 212  Evgenije V. Spektorski, Istorija socijalne filozofije, Beograd – Podgorica, 1997, str. 271. 210 

128

gramima izraze neke drugačije orijentacije i potrebe tih društava, nijesu dali očekivane rezultate.213 Pokret za radničku kontrolu, dobrim dijelom izazavan zbivanjima u Rusiji 1917. godine,214 bio je kratkog daha.215 Ideja tzv. participacije nikad nije bitnije nadišla okvire sindikalističkog bavljenja tarifnim pravilnicima, odnosno iscrpljivanja u klasičnim zakonom regulisanim „industrijskim konfliktima”. Pokret „nove ljevice”, koji u drugoj polovini sedamdeJedna od postavki u laburističkom programu iz 1918. godine, na primjer, bila je „osigurati manuelnim i intelektualnim proizvođačima sve plodove njihova rada, u najvećoj mogućoj mjeri raspodjelu toga, na osnovi opšte svojine sredstava za proizvodnju, i najbolji sistem koji se može izgraditi narodne administracije i kontrole svake industrije ili službe” (Pavle Jovanović, Nenad Dimitrijević, Milan Popović, Op. cit., str. 197). 214  Maks Adler je čak tvrdio da su radnička vijeća nastala u jednom broju zapadnih zemalja nakon zbivanja u Evropi i Rusiji krajem i neposredno po završetku Prvog svjetskog rata „više proizvod ruskog radničkog pokreta nego plod revolucije” (Samoupravljanje i radnički pokret, Zbornik radova, Beograd, 1973, tom I, str. 350). 215  Talas revolucionarnih zbivanja u Evropi, koji je tokom 1917. i 1918. godine doveo do proglašenja sovjetskih republika u Bavarskoj i Mađarskoj, te formiranja radničkih vijeća u Austriji, Italiji, Engleskoj i drugim zemljama, brzo je splasnuo. Posljednja radnička vijeća nestala su 1923. godine. 213 

129

setih godina prošlog vijeka uzima maha, takođe nije donio ništa novo. Mada najavljen kao „obećavajući”,216 završio je u anarhističkim tezama da se svijet čovjekovih faktičkih prava i sloboda nalazi s one strane ne samo postojećeg poretka, već i svakog institucionalizma uopšte. I nakon njega su oni kojima stvarna sloboda najviše nedostaje ostali jednako kao i prije udaljeni od mogućnosti da se sami zbiljski oprobaju u njenom ostvarivanju (sticanju). „Realsocijalistička” stanovišta o toj temi bliska su liberalno-demokratskim u nekoliko stvari. Gotovo podjednako su uopštena i oslonjena na kategorije emocionalno-etičke naravi. Sličan im je pristup poimanju kulturne razvijenosti kao pretpostavke bilo kakvog čovjekovog napretka, a dijele i uvjerenje da moralna motivacija ne može proizići iz egoizma, ma koliko ova bila”’umna’ i suptilna”.217 Razlikuju se, mePrema Herbertu Markuzeu, na primjer, „nova ljevica” je trebalo da bude „opozicija protiv većine društva, uključujući i radničku klasu”, protiv „sistema kao takvog, protiv čitavog way of life tog sistema, koji putem represivne, destruktivne i neljudske proizvodnosti sve degradira u robu” (Više o tome, u: Radovan Radonjić, Političke doktrine, str. 273–275). 217  Agnes Heller, Kantove etike, „Theoria” 1–4/1979, str. 98. 216 

130

đutim, u tome što njihovu supstancijalnu ideološku i teorijsku osnovu čine teze: da sloboda čovjeka u nacionalnom, socijalno-ekonomskom i svakom drugom pogledu podrazumijeva ukidanje eksploatacije, što se ne može postići tamo gdje postoje privatna svojina i kapital-odnos;218 da se sloboda ostvaruje kolektivno i jedino posredstvom diktature proletarijata kao sistema društvenih odnosa koji se sastoji „od direktiva partije plus sprovođenje tih direktiva od strane masovnih organizacija proletarijata plus njihovo pretvaranje u život od strane masovnih organizacija”,219 odnosno posredstvom sovjeta čija funkcija može biti prava jedino kad se u njima dosljedno realizuje „državno rukovođenje masama od strane proletarijata”;220 da će slobode stvarno biti onda kada čovječanstvo izađe „iz carstva nužnosti”,221 a to će se Jedno od teorijskih uporišta protagonista ideje „realnog socijalizma” za ovu racionalizaciju svakako je i Marksovo uvjerenje da „ni Mađar, ni Poljak, ni Italijan neće biti slobodan dok radnik bude rob” (K. Marks – F. Engels, Izabrana djela, tom I, str. 135). 219  J. V. Staljin, Pitanja lenjinizma, Beograd, 1946, str. 131. 220  Isto, str. 125. 221  K. Marks – F. Engels, Dela, tom31, str. 217. 218 

131

desiti tek u komunizmu koji se, kako je Marks govorio, „razlikuje od svih dosadašnjih pokreta time što preokreće osnovu svih dosadašnjih odnosa proizvodnje i opštenja, i prvi put svjesno posmatra sve prirodno ponikle uslove kao tvorevine dosadašnjih ljudi, skida sa njih prirodnu poniklost i potčinjava ih moći ujedinjenih individua”.222 No, i pored tako velikih razlika u poimanju slobode i načina njenog ostvarivanja (sticanja), ideja samooslobođenja čovjeka je i na Istoku imala, u biti, istu sudbinu kao i na Zapadu. Deklaracije prava naroda Rusije je, na primjer, bila izričita u zahtjevu da se „kontrola radnika nad fabrikama” u toj zemlji uvede svuda i odmah.223 Nije izostala ni Lenjinova podrška toj ideji, zvanično promovisanoj objavljivanjem Projekta uredbe o radničkoj kontroli.224 Naprotiv, Lenjin radničku kontrolu vidi kao nužan „prelazni oblik” kojim treba da se dođe „do upravljanja industrijom u opštenacionalnim razmjerama”.225 Faktički, međutim, radnička kontrola – s kojom ne treba brK. Marks, Njemačka ideologija, str 17. Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 404. 224  Taj dokument, čijim se autorom smatra Lenjin, objavljen je u „Pravdi” 16. novembra 1917. godine. 225  V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 291. 222 

223 

132

kati radničko angažovanje u raznim „socijalističkim takmičenjima”, odnosno poznate „stahanovske” i druge pokrete udarnika – ostaje na nivou više utopijskog nego realnog projekta. Već u martu 1918. godine, tokom rasprava o „reviziji programa”, inače krajnje restriktivno definisana prava radnika – koja ne idu dalje od ostvarivanja uvida u poslovanje preduzeća, odnosno davanja saglasnosti o eventualnom zatvaranju preduzeća ili obustavljanju proizvodnje „koja je od opštedruštvenog značaja”226 – još više su poprimila karakter utopije. Tada se, naime, realizacija „strateške zamisli” da se „privuku u upravljanje državom apsolutno svi trudbenici”, uključujući i seljake, povjerava državnom aparatu, koji uz neprikosnovene institucionalno-arbitrerne nadležnosti treba da ima i funkciju glavnog edukatora masa u tom procesu, i to „ne iz knjiga, već na sopstvenom iskustvu”.227 Čemu je sve to zakonito vodilo pokazaće se kada Lenjin, nedugo zatim, na pitanje predvodnice „radničke opozicije”, Aleksandre Kolontaj, „treba li ostvariti komunizam preko radnika ili odozgo – preko sovjetskih funkcionera”, koje je utemeljeno na uvjerenju da proizvodnjom u sovjetskoj dr226  227 

Isto, str. 7. Isto, str. 145.

133

žavi treba da upravljaju sindikati, a ne državni aparat – taj „birokratski organizam, socijalno heterogen, sa jakom primjesom kapitalističkih elemenata staroga tipa”228 – odlučno uzvrati da revolucija, u interesu razvoja socijalizma, „zahtijeva bezuslovno potčinjavanje masa jedinstvenoj volji rukovodilaca radnog procesa”.229 Istrajavanje na ovom potonjem za sve vrijeme postojanja socijalističkog poretka u toj zemlji imalo je za posljedicu ne samo čak i formalno odustvo „masovne baze” iz procesa „društvenog odlučivanja”, već i to da se ni u onim slučajevima gdje je realizovan dio projekata „stan i posao za sve sovjetske ljude” nije radilo o stvarnoj zaštiti čovjeka od eksploatacije i uzurpacije njegovih elementarnih građanskih prava i sloboda od strane otuđene vlasti.230 Jugoslovensko smoupravljanje je bilo nešto drugo, bitno drugačije. Kod njega se ne radi samo o ideološkom i teorijskom diskursu u čijem je središtu fascinacija nekim boljim, pravednijim i srećnijim društvom u budućnosti, već i o faktičkom, realno datom sistemu društvenoDiktatura proletarijata i radnička samouprava, Zbornik radova, Beograd, 1967, str. 122. 229  V. I. Lenjin, Op. cit., tom 12, str. 214. 230  Više o tome, u: Radovan Radonjić, Aporije socijalizma, Podgorica, 1996, str. 128–129. 228 

134

ekonomskih odnosa koji čovjeku omogućava da se, u mjeri vlastitog angažovanja na prevladavanju djejstava otuđenih sila, vrati sebi. Njegovi protagonisti ne ostaju samo na eksplikaciji svojih teza: da „nikakav savršeni birokratski aparat, ma kakvo mu genijalno rukovodstvo stajalo na čelu, ne može da izgradi socijalizam”;231 da „narodu u socijalizmu nijesu potrebni nikakvi privilegisani komandanti”, jer „on može sam da upravlja sobom”;232 da se ustrajanje „na pozicijama državnog birokratskog socijalizma dalje no što traži prvi korak revolucije, neizbježno… povezuje s porastom, jačanjem i privilegisanjem birokratije kao društvenog parazita, gušenjem umjesto razvijanjem socijalističke demokratije i opštom degeneracijom sistema”;233 da socijalizma ima i može biti tek onda, kada se birokratska stihija obuzda svjesnom aktivnošću masa i kada dođe do „ukidanja monopola rukovođenja, a samim tim i do ukida231  Edvard Kardelj, Problemi naše socijalističke izgradnje, Beograd, 1960, knj. I, str. 430. 232  Milovan Đlas, Govor na predizbornom mitingu u Titogradu, Beograd, „Borba”, 13. mart 1950, str. 3. 233  Boris Kidrič, Teze o ekonomici prelaznog perioda u našoj zemlji, Beograd, „Komunist”, br. 6/1950, str. 6.

135

nja svakog drugog monopola i do ostvarivanja Marksovog principa – da slobodno udruženje samih proizvođača neposredno rukovodi proizvodnjom”.234 Oni te svoje teze provjeravaju u praksi. I to ne bilo kako, već u formi zakona,235 kojim se, saobrazno „socijalističkom načelu da društvenom proizvodnjom imaju upravljati neposredno sami proizvođači”, normira: da „fabrikama, rudnicima, saobraćajnim, transportnim, trgovinskim, poljoprivrednim, šumskim, komunalnim i drugim državnim preduzećima, kao opštenarodnom imovinom, u ime društvene zajednice upravljaju radni kolektivi u okviru državnog privrednog plana, a na osnovu prava i dužnosti utvrđenih zakonima i drugim pravnim propisima”; da „radni kolektivi ostvaruju ovo upravljanje preko radničkih savjeta i upravnih odbora preduzeća i radničkih savjeta i upravnih odbora viših privrednih udruženja”; 234  Milovan Đilas, Na novim putevima socijalizma, Beograd, „Borba”, 19. mart 1950, str. 4. 235  Odnosi se na Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolekiva, koji je donijela Narodna skupština FNRJ, 27. juna 1950. godine.

136

da radničke savjete „biraju i razrješavaju radni kolektivi”, s tim što u manjim preduzećima „cio radni kolektiv sačinjava radnički savjet”.236 Naravno, taj, kako ga i sami nazivaju, „prvi i najveći akt države koji u sebi sadrži elemente… odumiranja njene funkcije u privredi i u isto vrijeme uspostavljanja prve socijalističke demokratije u proizvodnji, a time i u samom društvu”,237 ne realizuje se po želji – odmah i bez zastoja i problema. Naprotiv, kako u jednoj analizi tog procesa kaže Edvard Kardelj: „U prvoj fazi radnički savjeti su tek bili demokratski politički instrument preko koga je bilo moguće mijenjati materijalne donose. Sljedeći korak bio je njihovo stvarno mijenjanje, što je tražilo bitnu reorganizaciju cjelokupnog proizvodnog sistema u pravcu maksimalne decentralizacije privrednog upravljanja”.238 No, i takvo – sa svim problemima i iskušenjima koji prirodno prate svaki veliki novum – samoupravljanje na dva načina dovodi čovjeka u poziciju Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva, Beograd, „Komunist”, br. 4–5/1950, str. 219. 237  Josip Broz Tito, Borba komunista Jugoslavije za socijalističku demokratiju, Beograd, 1977, str. 181. 238  Edvard Kardelj, Problemi naše socijalističke izgradnje, knj. VII, str. 72. 236 

137

kakvu van užeg porodičnog kruga nikad ranije nije imao. S jedne strane mu, oblikom organizacije rada i svojinskim odnosima na kojima se ova (j) temelji, pruža priliku da provjeri tačnost pretpostavki da on zaista jeste „biće zajednice” i da, kako je to još „otac skolastike”, Toma Akvinski, predviđao, „posebno vlasništvo dovodi do razlika, a da zajedničko sjedinjuje”.239 S druge strane ga, objektivno i subjektivno, dovodi u situaciju da se u času odlučivanja o najvećem broju krucijalnih pitanja vlastitog života suoči sa samim sobom i opredijeli za ono što mu nalaže interes posredovan njegovim, a ne nečijim drugo timosom i etosom. U oba slučaja, dakle, u prilici je – ne više na pukoj teorijskoj razini, nego faktički, u stvarnom životu – da pokaže može li da, kako bi Tomas Džeferson rekao, „vlada nad samim sobom”?240 Takva, dvostruko „eksperimentalna”, priroda samoupravljanja, rezultiraće, kako se pokazalo tokom njegovog jugoslovenskog testiranja, izuzetno važnim izvjesnostima: da je čovjek svom generičkom biću, formalno i faktički, najbliži onda kada u principu neposredno upravlja svim stvarima koje ga se tiDržava i politika, knj. I, str. 70. Džeferson, inače, nema odgovor na to pitanje, pa ostavlja „istoriji” da ga ona ponudi (Besede, str. 227). 239 

240 

138

ču – s tim da od načina na koji će, u interakciji s drugim ljudima, organizovati vršenje te svoje funkcije, zavisi koliko će njome ostvarivati željene ciljeve i interese; da je društveni sistem koji mu to omogućava najupečatljiviji, do sada znani, na egzaktno vidljivim i mjerljivim dometima u učincima utemeljeni, konkretrni iskorak u njegovom posvemašnjem razotuđenju; da ljudi čak ni u društvenom sistemu koji im omogućava da socrealističku i inu „državnu pravdu”, jednako kao i smitovsku „nevidljivu ruku”, institucionalno i realno zamijene odlukama utemeljenim na javno i jasno iskazanoj svijesti o pojedinačnim i zajedničkim interesima, ne uspijevaju da apsolviraju problem dvostrukosti svoje prirode, karakteristične za situacije kada se, izvan užeg porodičnog kruga, nađu u faktičkoj ulozi vlastitog „poslodavca” i vlastite „radne snage”, budući da u prijeporu te dvije „duše”, u krajnjoj liniji, više „uspjeha” ima ona koja daje prednost, na primjer, „čistom dohotku” preduzeća u odnosu na dio za podmirivanje opštih društvenih potreba, odnosno ličnim dohocima i zajedničkoj potrošnji u odnosu na akumulaciju i proširenu reprodukciju.241 241 

Više o tome, u: Avnoj i savremenost, str. 818–819.

139

Vrijednost treće izvjesnosti svakako bi bila znatno veća kad bi je pratilo saznanje zašto čovjek tako postupa i onda kada sam i slobodno odlučuje, odnosno kada vlastiti interes definiše i ostvaruje van dometa neke i nečije spoljne prinude: da li zbog toga što je njegova vučja (ili na drugi način animalna) priroda, na koju upozorovaju svi realpolitički mislioci od Makijavelija do Hobsa, jača od sposobnosti da izvrši racionalan, odnosno „moralno održiv” izbor; ili zato što, kako Ruso vjeruje, njegov relativno mali broj stvarnih potreba da zadovolji sreću prati želja stvorena sujetom da se upoređuje sa drugima i da se osjeća uskraćenim ako nema isto što i oni ili više; ili zato što, kako Smit rezonuje, nije uvijek u stanju da potisne trivijalnu „unutrašnju potrebu” da udobnošću stvorenom višim standardom, raskošom i „blještavošću” privuče pažnju drugih i izazove kod njih simpatiju ili zavist; ili zato što – kako je govorio Lucije Kasije, najmudriji sudija starog Rima – iza svakog čovjekovog postupka stoji pitanje „kome to koristi”; ili zbog svega toga zajedno, dopunjenog još ponečim iz inače „neuhvatljivog” repertoara njegovih emocionalnih i inih bizarnosti?

140

No, i bez tog objašnjenja, navedene izvjesnosti nadilaze razmišljanja o čovjekovoj prirodi koja su, poput Paskalovih, na primjer, ispunjena pitanjima bez odgovora.242 Njima se, naime, prilično jasno i uvjerljivo, pokazuje (i dokazuje): da se krajnji uzroci čovjekovog „uskog” ponašanja (koje se ne iscrpljuje u pukom egoizmu, odnosno hedonizmu, već može da nosi u sebi i elemente i momente svakovrsne autodestrukcije koja seže i do samouništenja) ne nalazi u karakteru društvenog sistema, te da ovo nije svojstveno samo socijalno-ekonomski ugroženima i politički obeznanjenima, već da se srijeće i kod onih koji nemaju i, možda, nikad nijesu ni imali takvih problema;243 Paskal se, naime, pita: „Kakva je himera čovjek, kakva novost, kakva neman, kakav haos, kakav predmet protivurječnosti, kakvo čudo, sudija svih stvari, nemoćni zemaljski crv, čuvar istine, kloaka laži i zablude, slava i gnusoba vasione! Ko može da se snađe u toj zbrci”? (Evgenije V. Spektorski, Op. cit., str. 226). I na sve to odgovara samo opaskama: „Naša priroda je samo neprestano mijenjanje” i „Smiješna pravednost omeđena rijekom! S ove strane Pirineja istina, s druge zabluda” (Isto). 243  Totalitarizmi su u minulom stoljeću jednako bujali i na liberalnom Zapadu i na etatističko-birokratski kontaminiranom Istoku, a jedino evropsko krvoproli242 

141

da su čovjekova prava i interesi „bezbjedni od ugrožavanja”, ne onda kad je riješen da se za njih sam izbori, već onda kad raspolaže snagom da to ostvari;244 da čovjekov poduhvat u tom pogledu ne zavisi samo od sposobnosti da se zaštiti od zla koje mu mogu nanijeti drugi, već i od moći da se odupre sirenskom zovu vlastitog kriterijuma „priznanja”;245 da u tom kontekstu Rolsov nalaz da „naše dobro zavisi od toga kakve smo vrste osobe, kakve su vrste htjenja i težnje koje imamo i na koje smo sposobni”,246 u najboljem slučaju može da bude samo jedna od premisa u logičkom će u drugoj polovini tog stoljeća desilo se upravo u jedinoj federaciji sa samoupravnim sistemom. 244  J. S. Mill, Considerations on Representative Government, Indianopolis, 1958, str. 43 245  Koliko taj zov može biti jak, a kriterijum na kome se temelji naopak, ilustruje ponašanje najvećeg broja „istaknutih” jugoslovenskih intelektualaca u danima raspada druge zajedničke države, kada su ti, po definiciji, vodeći humanisti, kako kaže filozof Milenko Perović, u želji da se dodvore vlasti ili to sami budu, postali „korifeji militantnih nacionalizama, ideolozi protofašizma i ogoljenog fašizma, ratni huškači i ‘etnički čistači’ te sljedbenici i glorifikatori ‘tranzicionih’ političkih i ekonomskih kriminalaca” (Milenko A. Perović, Ezra Paund i „senator” Nogo, Podgorica, „Pobjeda”, 26. jul 2013, str. 18). 246  Džon Rols, Op. cit., str. str. 510.

142

postupku kojim bi trebalo doći do saznanja zašto čovjek nije kadar da nadiđe pomenuta ograničenja u vlastitom biću, odnosno do odgovora na Volterovo pitanje, kako to da „nema čovjeka koji bi se više razlikovao od drugih, nego što se u različitim vremenima razlikuje od sebe samog”?247 Lociranjem – ne spekulativnim putem, nego egzaktnim, živim opitom – gdje se nalazi jedna od najvećih zagonetki čovjekovog bića i bitka, tj. dokazom da ta zagonetka nije riješena nijednim do sada poznatim „priznanjem”,248 Evgenije V. Spektorski, Op. cit., str. 226. Da pitanje priznanja, kao psihološke osnove mjere (kriterijuma) kojom čovjek upoređuje sebe sa drugima, nije apsolvirano ni u liberalnoj demokratiji, Fukujama potvrđuje kada (krećući se Ničeovim „tokom mišljenja”) pita: „Nije li čovjek koji je potpuno zadovoljan univerzalnim i jednakim priznanjem nešto niže od pravog ljudskog bića, predmet prezira, ‘posljednji čovjek’ bez težnji i aspiracija? Zar ne postoji strana ljudske ličnosti koja svjesno teži borbi, opasnosti i riziku a koja će ostati neispunjena ‘mirom i prosperitetom’ savremene liberalne demokratije? Zar zadovoljenje nekih ljudskih bića ne zavisi od priznanja koje je inherentno nejednako? Zar želja za nejednakim priznanjem ne konstituiše osnove života koji se mogao živjeti ne samo u minulim aristokratskim društvima nego bi se, takođe, mogao živjeti i u modernim liberalnim demokratijama? Neće li njihov budući opstanak, u izvjesnom smislu, zavisiti od stepena težnje njegovih građa247 

248 

143

te uvjerljivošću upozorenja na činjenicu da suočavanje s tom zagonetkom predstavlja esencijalni izazov i vrhovnu potrebu čovjekove svijesti i povijesti, samoupravljanje je reklo svoje. I time, u punoj mjeri, „ispunilo uslov” da se i na njega primijeni znamenita Volterova filozofema, da „onaj ko nas je izveo na put istine vrijedi možda koliko i onaj koji se poslije toga našao na kraju toga puta”.249

*

Iako tek djelimična, i u nekim važnim dimenzijama jedva iznad nešto razvijenijih osnovnih teza, prethodna analiza nudi nekoliko premisa na temelju kojih bi se, ne samo u formalnologičkoj ravni, moglo zaključiti: da odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a predstavljaju u mnogom pogledu odista unikatni filozofsko-etički i državno-politički supstrat; na ne samo da budu priznati kao jednaki drugima nego i kao superiorni u odnosu na njih? I zar strah od toga da postanu prezreni ‘posljednji ljudi’ ne može navesti ljude da se potvrde na nove i nepredvidljive načine, čak i po cijenu da ponovo postanu zvjerski ‘prvi ljudi’ angažovani u krvavim bitkama za prestiž, ovog puta s modernim naoružanjem”? (Frensis Fukujama, Op. cit., str. 28–29). 249  Fransoa Šatle – Olivije Dijamel – Evlin Pizije, Op. cit., tom II, str. 1102.

144

da ih principi i sadržaji na kojima su, teorijski i istorijski, sazdane čine ravnim ili čak i iznad onih sadržanih u dokumentima (opserviranim „međašima”) velikih socijalnih i političkih revolucija koje su mijenjale svijet; da se, nekim važnim rezultatima njihove praktične provjere, čine djelatnim i izvan prostora i vremena u kome su nastale, a svojim nepatvorenim kriterijumima pravde, slobode i jednakosti bližim suštinskim potrebama i interesima čovjeka trećeg milenijuma od (opserviranih) uporednih „međaša”. Takavo mjesto na aksiološkoj ljestvici civilizacijskih dostignuća novog doba ne daju im samo konkretne „interne” reference, u smislu: da su nastale i društveno-politički uspješno testirane u neuporedivo težim ulovima od onih koji su pratili pojavu uporednih „međaša” i njihovu istorijsku verifikaciju; da su ugrađene u temelje velikog političkostrateškog zaokreta male zemlje koja, poput feniksa, izranja iz pepela ekonomsko-socijalne pustoši i političke, nacionalne i vjerske zakrvljenosti i, za samo godinu-dvije, postaje priznatom uzornom članicom antifašističke koalicije i prvim faktičkim realizatorom ideja i principa Atlantske povelje; da domicilna im zemlja, u vrijeme dok ih slijedi, bilježi tempo posvemašnjeg društvenog

145

razvoja koji ne samo što nije poznat u domovinama uporednih „međaša”, već – prema svim važnijim parametrima ekonomskog napretka, socijalne pravde, političke emancipacije i kulturnog preporoda – nije imao premca u evropskoj istoriji XX stoljeća; da se raspad te zemlje, zajedno sa njenim specifičnim društvenim sistemom, nije dogodio zbog konstrukcionih grešaka na kojima je ovaj nastao, nego nasuprot principima i vrijednostima koje su činile njegovu intencionu osnovu. Iza tako visokog nivoa i dometa odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, ne manje od navedenih „internih”, stoje i nekolike njihove „eksterne”, univerzalne vrijednosti. U prvom redu, tim odlukama, odnosno stvarnošću nastalom pokušajem da se one djelatno provjere, potvrđeno je u „živom životu”: stanovište Dž. S. Mila da „načela koja vrijede za ljudsko postupanje isto kao i za ljudsko mišljenje, jesu da čovječanstvo nije nepogrješivo, da su istine samo poluistine, da jedinstvo mišljenja nije poželjno osim kad proizilazi iz najpotpunijeg i najslobodnijeg poređenja sa suprotnim mišljenjima, da različitost nije zlo već dobro sve dok čovječanstvo ne bude mnogo sposobnije nego što je do sada, da spozna sve istine”, te da „kao što je korisno, sve

146

dok je čovječanstvo nesavršeno, da postoje različita mišljenja, tako je isto korisno da postoje različiti načini života, da se omogući slobodan izbor različitim kriterijumima, pod uslovom da se ne povrijede drugi ljudi i da valjanost različitih načina života treba dokazati u praksi kad god neko misli da je sposoban da ih oproba”;250 predviđanje Karela Kosika, da su u čovjekovom vječitom traganju za boljim svijetom i životom šanse na strani onoga ko je kadar da ove razumije i mijenja, a da razumjeti i mijenjati svijet i život može samo onaj ko ih gleda svojim a ne tuđim očima;251 uvjerenje G. V. F. Hegela, da razumjeti i mijenjati svijet može samo onaj koji je slobodan, pri čemu sloboda ne znači „biti u konačnosti, već u samostalnosti koja ne može biti napadnuta”.252 Zatim, odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, odnosno njihovim testiranjem u unutrašnjoj društvenoj i političkoj organizaciji i međunarodnoj orijentaciji i akciji zemlje koja se ni po jednom kriterijumu (ili parametru) nije mogla svrstati u „izabrane”, otkriven je jeDžon Stjuart Mil, O slobodi, Beograd, 1988, str. 88. Karel Kosik, Dijalektika krize, Beograd, 1983, str. 122. 252  Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija filozofije, knj. I, str. 82. 250 

251 

147

dan institucionalno i realno nov put i način čovjekovog posredovanja u istorijskom procesu. Za taj novum se svakako ne može reći da predstavlja neko „najzad pronađeno” rješenje za sva čovjekova iskušenja i probleme u razmjeni s prirodom i sa drugim ljudima, ali može da se kaže da je od svih do sada znanih bliži, s jedne strane, prevladavanju onih društvenih odnosa u kojima je on „poniženo, prezreno, porobljeno i napušteno biće”253 i, s druge, spoznaji gdje taj proces, i zbog čega, i dalje opominjujuće za(o)staje. Važnost tog otkrića je utoliko veća što se do njega došlo u uslovima koje, pored svih drugih teškoća, karakteriše i elementarna oskudica političkog vremena, budući da je – naspram znatno dužeg, ponekad čak i mnogo lagodnog istorijskog iskušavanja i provjeravanja emanata i postulata navedenih uporednih „međaša” – jugoslovenski društveni opit trajao nepune četiri decenije.254 Najzad, odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a pripadaju onim veoma rijetkim programskim dokumentima tog ranga čija je praktična K. Marks – F. Engels, Dela, tom3, str. 156. Po nekim teoretičarima, poput Volstera na primjer, politička zajednica znači „gradove, zemlje i države u kojima je tokom dužeg vremena, oblikovan sopstveni unutrašnji život” (Michael Waltzer, Sphers of Justice, New York, 1983, str. 30). 253 

254 

148

provjera dala neporecive, lako provjerljive konkretne retultate, koji bolje od bilo koje retorike govore o njihovom smislu i suštini.255 To je razlog što se velikim dijelom i na njih misli kada se, na primjer, u nekim potonjim opservacijama minulih vremena, i ličnosti koje su ovima davale pečat, kaže: da je Gorcova poruka „zbogom proletarijatu”,256 bila ne samo preuranjena, nego i bitno pogrešna ako se pojam proletarijata postavi šire i suštinski, „onako kako je to činio sam Karl Marks”, budući da – kad su u pitanju svi oni koji su nepravedno lišeni svojih prirodnih ljudskih prava na jednakost, slobodu, život i rad – U setove takvih pokazatelja svakako spada i ovaj: „Jugoslavija je pravila i izvozila traktore, kombajne, automobile, izviđačke i lovačke avione, kvalitetne tenkove, pištolje i karabine, vrhunske svjetske sorte pšenice i kukuruza, proizvode prehrambene i hemijske industrije, hranu etc. Jugoslovenski Šahovski informator bio je najbolji šahovski časopis na planeti. Jugoslavija je u nekoliko sportova bila svjetska velesila. Korčulanska filozofska škola i časopis Praxis stavljali su ovu zemlju na jedno od ključnih mjesta filozofske mape sijeta” (Milenko A. Perović, „Visoki kriterij”, str. 29). 256  Riječ je o Gorcovoj kritici marksističkoga „kulta proleterske klase”, koji se, cijeneći po rezultatima borbe industrijskog radništva Evrope XIX vijeka, izloženim u njegovoj studiji Adieux au proletariat (1980), nije istorijski potvrdio. 255 

149

„umjesto iščezavanja, na djelu imamo univerzalizaciju i povratak”;257 da je „pravo na štrajk” jedino dobro koje su radnici uspjeli da iz ranijeg (marksističkog i socijalističkog) sistema prenesu i sačuvaju u „neoliberalnom kapitalističkom sistemu”;258 da kapitalizam, načinom na koji funkcioniše u svim oblicima svog postojanja, „neumitno vodi sve nepodnošljivijim i destruktivnijim nejednakostima”, tako da „mnogi danas ponovo čitaju Marksa”;259 da se nekad „govorilo o ’socijalizmu sa ljudskim licem‘, a danas se i te kako osjeća potreba za ‘ljudskim licem kapitalizma’”;260 da se pomalo zbunite, ili možda čak i zacrvenite, kad „danas, slušate progresivne američke ekonomiste koji nude nekakve izlaze iz recesije” i „odjedanput čujete riječ samoupravljanje”, ili kada danas „u dokumentarnim filmovima možete vidjeti neke vrlo uspješne primjere poslovanja u Americi u kojima prepoznaje257  Milan Popović, „Povratak proletarijata”, Podgorica, Monitor, 3. februara 2012, str. 17. 258  Podgorica, Monitor, 30. avgusta 2012, str. 18. 259  Srđa Popović, „Svijet opet čita Marksa”, Podgorica, Monitor, 28. decembar 2012, str. 44. 260  „Prizivanje Marksa”, Podgorica, Dan, 5. februara 2012, str. 11.

150

te onu istu samoupravljačku ideologiju i sistem koje smo imali mi, pa smo ih se stidjeli”;261 da narod sve češće, u mnogim djelovima svijeta, „na ulicama zahtijeva ukidanje kapitalizma i kapitalističke države”, umjesto kojih traži državu koja će da mu „omogući da sam raspolaže rezultatima svoga rada”.262 Dovoljno, čini se: da se podsjećanje na „međaše” i razmeđa jednog vremena, za koje je još uvijek teško reći da svim svojim principima i sadržajima pripadaju prošlosti, dojmi ako ne kao neophodno, ono barem kao elementarno smisleno; da se, makar samo i u nijansama, uoče i, više nego do sada, kritički promisle neke „reference” posmatranih „međaša”, na osnovu kojih je moguće nešto drugačije (realnije) odrediti njihov značaj za povijesno zbivanje – na domicilnom im prostoru, ali i u širim razmjerama – dakako, s odgovarajućim naukom koji iz toga slijedi; da se i onim što jeste, i onim što nije o predmetnoj temi ovdje rečeno, podstaknu njena nova, potpunija, smjelija i suptilnija izučavanja, jer ona to – gledano s više strana – zaslužuje. Podgorica, „Monitor”, 9. matra 2012, str. 29. Rastko Močnik, Narod hoće državu, Podgorica, „Pobjeda”, 22. decembar 2012, str. 17. 261 

262 

151

RA­DO­VAN RA­DO­NJIĆ

MEĐAŠI I RAZMEĐA

Priprema za štampu Bojаn R. Popović Medeon – Podgoricа

Tirаž 400 primjerаkа

Štаmpа IVPE Cetinje 2013.

CIP – Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-9940-645-01-4 COBISS.CG-ID 23495696