TUGAS PSIKOLOGI FAAL FAAL
PERILAKU REPRODUKSI
KELOMPOK 3
ANDI SARTIKA DEWI SUSWATI KAMAL SULFIANI JUHAMZAH SRI SUNDARI SAMWATI RIDHAY RIDH AYANI ANI RAHMAT R AHMAT AFIFATUNNISA BURHAN KELAS C
FAKULTAS PSIKOLOGI UNIVERSITAS NEGERI MAKASSAR APRIL 2014
1
BAB I PENDAHULUAN
A.
Latar Belakang !"k#l#g" $aal ata% &"#'!"k#l#g" a(ala) "l*% +ang *e*'ela,arar" *engan"
'er"lak% *an%!"a (ala* ka"tann+a (engan $%ng!" (an ker,a alat-alat (ala* t%&%). Dala* '!"k#l#g" $aal 'er)at"an +ang ("&er"kan terka"t *ater" +ang *e*&a)a! *engena" k#n("!" $aal ata% &"#l#g"! +ang *e*engar%)" $%ng!" k#gn"!" a$ek!" (an k#na!". Sala) !at% *ater" +ang *en,a(" '#k#k 'e*&a)a!an (ala* '!"k#l#g" $aal 'er"lak% re'r#(%k!" 'a(a *an%!"a. Re'r#(%k!" a(ala) !%at% 'r#!e! &"#l#g"! ("*ana "n("/"(% !e&aga" #rgan"!*e &ar% ("'r#(%k!". Re'r#(%k!" *er%'akan 0ara (a!ar (ala* *e*'erta)ankan ("r" +ang ("lak%kan "n("/"(% #le) !e*%a &ent%k ke)"(%'an. er"lak% re'r#(%k!" *e*&a)a! *engena" 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engat%r 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engakt"/a!". Sela"n "t% 'er"lak% re'r#(%k!" ,%ga *e*&a)a! *engena" "nter'reta!" e/#l%!" 'er"lak% 'e*"l")an 'a!angan. Se,%*la) &e!ar 'er"lak% !ek!%al 'r"a (an an"ta ter*a!%k 'e*"l")an 'a!angan *%ngk"n *er%'akan )a!"l (ar" !elek!" e/#l%!". Terka"t (engan )al "n" 'er"lak% +ang &era!al (ar" ("r" !en("r" *a%'%n (ar" l"ngk%ngan *a!") &el%* &"!a ("tent%kan. er"lak% re'r#(%k!" ,%ga terka"t (engan "(ent"ta! gen(er (an 'er"lak% &e(a gen(er !erta ke*%ngk"nan (a!ar &"#l#g"! #r"enta!" !ek!%al (an 'er"lak% !ek!%al.
2
B. R%*%!an Ma!ala) 1. A'a 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engat%r 'a(a 'er"lak% re'r#(%k!" 3 2. A'a 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engakt"/a!" 'a(a 'er"lak% re'r#(%k!" 3 4. Baga"*ana 'er"lak% terka"t "(ent"tta! gen(er (an 'er"lak% &e(a gen(er 3 5. Baga"*ana ke*%ngk"nan (a!ar &"#l#g"! #r"enta!" !ek!%al 3 6. Baga"*ana &ent%k 'er"lak% !ek!%al 3 C. T%,%an 1. Unt%k *engeta)%" 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engat%r 'a(a 'er"lak% re'r#(%k!". 2. Unt%k *engeta)%" 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engakt"/a!" 'a(a 'er"lak% re'r#(%k!". 4. Unt%k *engeta)%" 'er"lak% terka"t "(ent"tta! gen(er (an 'er"lak% &e(a gen(er. 5. Unt%k *engeta)%" ke*%ngk"nan (a!ar &"#l#g"! #r"enta!" !ek!%al. 6. Unt%k *engeta)%" &ent%k 'er"lak% !ek!%al.
BAB II PEMBAHASAN
A. Pengar! !"r#"n $e%$ &ang #enga'r (a)a (er*+a% re(r")%$*
In("/"(% *e*&e(akan antara 'engar%) )#r*#n !ek! +ang *engat%r (an 'engar%) +ang *engakt"/a!". engar%) )#r*#n !ek! +ang *engat%r !e&ag"an &e!ar 4
ter,a(" 'a(a ta)a' +ang 'erke*&angann+a !en!"t"$ 'a(a *an%!"a ,a%) !e&el%* ("la)"rkan !erta *eng)a!"lkan 'er%&a)an anat#*" (an $"!"#l#g" +ang relat"$. engar%) )#r*#n +ang *engat%r *e*engar%)" '#la nalar !'a!"al. r"a ke&an+akan *engg%nakan "!t"la) ara) 7!e'ert"8%atara !elatan9 !e(angkan %nt%k *en%n,%kkan l#ka!" !e*entara an"ta le&") *engan(alkan 'enan(a l#ka!". engar%) +ang *engakt"/a!" (a'at ter,a(" ka'an !a,a ket"ka )#r*#n !e0ara !e*entara *engakt"/a!" re!'#n! tertent%. er&e(aan (%a ,en"! 'engar%) ter!e&%t t"(ak *%tlak. Sela*a *a!a '%&er )#r*#n (a'at *en"*&%lkan 'er%&a)an !tr%kt%r +ang &erta)an la*a (an ,%ga *en"*&%lkan 'engar%) +ang &er!"$at *engat%r. Per,e)aan $e%$ (a)a G"na)
Kr#*#!#* Y a(ala) kr#*#!#* terke0"l 'a(a *an%!"a +ang ("'erl%kan %nt%k 'erke*&angan !ek!%al (an !'er*at#gene!"!. Reg"# )eter#kr#*at"n !e&%a) kr#*#!#* a(ala) reg"# +ang ter0at gela' 7)eter#'"kn#!"! '#!"t"$9 'a(a 'e*er"k!aan !"t#genet"ka 22. Heter#kr#*at"n ter("r" ata! (%a t"'e +a"t% )eter#kr#*at"n $ak%ltat"$ (an k#n!t"t%t"$ 22. Heter#kr#*at"n k#n!t"t%t"$ ka+a (engan DNA re'et"t"$ +ang *engan(%ng !angat !e("k"t gen-gen !tr%kt%ral (an &er!"$at !angat '#l"*#r$"k. Kr#*#!#* Y (an erke*&angan Sek!%al Se0ara n#r*al 'erke*&angan 'renatal #rgan gen"tal lak"-lak" (an 'ere*'%an *er%'akan 'r#!e! +ang !angat k#*'lek!.2:2; Jen"! kela*"n ("tent%kan #le) t"ga $akt#r %ta*a +a"t% $akt#r kr#*#!#* $akt#r g#na( (an $akt#r
5
)#r*#nal. a(a "n("/"(% (engan kr#*#!#* !ek!
B. Pengar! !"r#"n $e%$ &ang #enga%'*-a$* (a)a (er*+a% re(r")%$*.
H#r*#n *er%'akan =at k"*"a +ang ("'r#(%k!" #le) kelen,ar endokrin Har*#n *e*'%n+a" e$ek tertent% 'a(a akt"$"ta! #rgan la"n (ala* t%&%) *a)l%k )"(%'. F%ng!" )#r*#n
(ala* t%&%)
a(ala) !e&aga"
'engat%r metabolisme
'ert%*&%)an (an 'erke*&angan re'r#(%k!". D" !"!" la"n )#r*#n ,%ga &er'eran (ala* *enangga'" stress (an t"ngka) lak% !e)"ngga *en"*&%lkan '#la (an *#(el tertent%. Dala* keg"atan t%&%) )an+a !e("k"t )#r*#n +ang ("'erl%kan teta'" *e*'%n+a" 'engar%) +ang !angat l%a!. H#r*#n !ek! *er%'akan =at +ang ("kel%arkan #le) kelen,ar !ek! (an kelen,ar a(renal"n lang!%ng ke al"ran (ara). Se0ara !e&ag"an &ertangg%ng ,aa& (ala* *enent%kan ,en"! kela*"n 'a(a ,an"n (an &ag" 'erke*&angan #rgan !ek! +ang n#r*al. Mereka ,%ga *e*%la" '%&erta! (an ke*%("an *e*a"nkan 'eran (ala* 'engat%ran 'er"lak% !ek!%al. H#r*#n seks %ta*a ("&e(akan *en,a(" estrogen ata% androgen. Ke(%a kela! )#r*#n "n" a(a 'a(a 'r"a (an an"ta teta'" (ala* ka(ar +ang &er&e(a. Ke&an+akan 'r"a *e*'r#(%k!" >-; *g te!t#!ter#n 7!e&%a) an(r#gen9 'er )ar" ("&an("ngkan (engan an"ta +ang *e*'r#(%k!" ?6 *g !et"a' )ar"n+a. Estrogen *er%'akan )#r*#n seks +ang %*%*n+a ("'r#(%k!" #le) ra)"* an"ta +ang *erang!ang 'ert%*&%)an #rgan seks anak 'ere*'%an !e'ert" )aln+a 6
'a+%(ara
(an
ra*&%t
kela*"n
("kenal
!e&aga"
karakter"!t"k
seks
!ek%n(er. E!tr#gen ,%ga *engat%r !"kl%! *en!tr%a!". a(a ke&an+akan an"ta )#r*#n "n(%ng tel%r t"(ak *e*a"nkan 'eran +ang 'ent"ng (ala* ga"ra) seks *ereka. Dala* !e&%a) 'enel"t"an 'a(a an"ta ("&aa) %!"a 5? ta)%n @? *ela'#rkan t"(ak a(an+a 'er%&a)an (ala* na$!% seks ata% $%ng!" !etela) )#r*#n seks ("t%r%nkan karena 'engangkatan ke(%a ra)"*. Estrogen ,%ga a(a 'a(a ke(%a ,en"! kela*"n na*%n (ala* ,%*la) +ang le&") &e!ar 'a(a an"ta. Estrogen 'ent"ng (ala* *en,aga k#n("!" ("n("ng /ag"na (an ela!t"!"ta!n+a !erta (ala* *e*'r#(%k!" 0a"ran +ang *ele*&a&kan /ag"na. Mereka ,%ga *e*&ant% %nt%k *en,aga tek!t%r (an $%ng!" 'a+%(ara an"ta. a(a 'r"a e!tr#gen t"(ak *e*"l"k" $%ng!" +ang ("keta)%". Na*%n ka(ar +ang terlal% t"ngg" (a'at *eng%rang" !elera !ek!%al *en+e&a&kan ke!%l"tan erek!" 'e*&e!aran 'a+%(ara (an ke)"langan ra*&%t t%&%) 'a(a &e&era'a 'r"a. Androgen *er%'akan !ek! +ang &"a!an+a ("'r#(%k!" )an+a #le) te!t"! 'r"a na*%n ,%ga ("'r#(%k!" (ala* ,%*la) ke0"l #le) ra)"* an"ta (an kelen,ar a(renal"n +ang a(a 'a(a 'r"a (an an"ta. An(r#gen *e*&ant% *e*%la" 'erke*&angan te!t"! (an 'en"! 'a(a ,an"n lak"-lak". Mereka *e*%la" 'r#!e! '%&erta! (an *e*'engar%)" 'ert%*&%)an ra*&%t 'a(a a,a) t%&%) (an alat kela*"n *en(ala*kan !%ara 'ert%*&%)an #t#t karakter"!t"k !ek! ke(%a 'r"a. Setela) ' %&erta! )#r*#n androgen k)%!%!n+a testosteron - *e*a"nkan 'eran (ala* 'engat%ran ga"ra) !ek!. Kek%rangan testosteron (a'at *en+e&a&kan t%r%nn+a ga"ra) seks (an kele&")an testosteron (a'at *en"ngkatkan ga"ra) seks Teta'" ka(ar testosteron t"(ak &eg"t% *e*'engar%)" (a+a tar"k (an ga"ra) seks !aat *ereka &era(a 'a(a &ata! rata>
rata. a"ra) seks 0en(er%ng ("'engar%)" #le) 'erang!ang (ar" l%ar 7ga*&ar !%ara !ent%)an9 (ar"'a(a #le) /ar"a!" )#r*#n seks ke0%al" (ala* &e&era'a ka!%! langka. a(a 'r"a terlal% !e("k"t testosteron (a'at *en+e&a&kan !%l"t *en(a'at ata% *en,aga erek!" na*%n t"(ak ,ela! a'aka) kek%rangan testosteron *e*'engar%)" $%ng!" !ek!%al an"ta !ela"n *en%r%nkan ga"ra).Hal "n" *e*'engar%)" 'er"lak% *an%!"a (ala* ke)"(%'an !e)ar"-)ar". Na*%n t"(ak a(a &%kt" a'a'%n +ang *en%n,%kkan &a)a karena an"ta *e*"l"k" le&") !e("k"t testosteron (ar"'a(a 'r"a *ereka *e*'%n+a" na$!% !ek! le&") ren(a). Mala) !e'ert"n+a an"ta *en(etek!" (an &ereak!" 'a(a ,%*la) testosteron +ang le&") ren(a) (ala* !"rk%la!" *ereka (ar"'a(a 'r"a. r#(%k!" estrogen *en%r%n 'a(a !aat "n" ("*ana an"ta *en"nggalkan ta)%nta)%n ("*ana "a (a'at *engan(%ng anak. engar%) !ek!%al 'al"ng %ta*a (ar" 'en%r%nan ka(ar estrogen a(ala) 'enge0"lan /ag"na (an 'en"'"!an ("n("ng /ag"na &er!a*aan (engan )"langn+a ela!t"!"ta! (an k%rangn+a 'e*&a!a)an /ag"na !aat rang!angan !ek!%al. Be&era'a an"ta *engala*" )an+a !e("k"t 'er%&a)an (ala* $%ng!" !ek!%al ("*ana +ang la"n (a'at *engala*" keker"ngan (an n+er" !aat &er)%&%ngan ata% l%ka 'a(a alat kela*"n !ela*a &e&era'a )ar" !etela) &er)%&%ngan &"la *ereka t"(ak *engg%nakan *"n+ak 'el%*a! /ag"na ata% !e,en"! 'enggant" )#r*#n. r"a terka(ang *engala*" 'en%r%nan ka(ar testosteron +ang (a'at &ertangg%ng
,aa&
ter)a(a'
gangg%an
!ek!%al.
eng%rangan
)#r*#n
"n"
*e*'engar%)" ga"ra) seks 'r"a (an erek!" *a!") t"(ak ,ela!. Teta'" 'ara a)l" 'en+ak"t (ala* 'r"a terka(ang *erek#*en(a!"kan 'enggant"an te!t#!ter#n %nt%k *engata!" :
*a!ala)-*a!ala) ter!e&%t. A(a &an+ak )al +ang *a!") )ar%! ("'ela,ar" *engena" 'r"a (an an"ta *ana +ang *e*&%t%)kan (an *en(a'atkan ke%nt%ngan (ar" tera'" 'enggant"an )#r*#n. Sangat *engg#(a %nt%k *en0#&a *e*a)a*" 'er"lak% !ek!%al )an+a (ala* "!t"la) )#r*#n. a(a &an+ak !'e!"e! &"natang )#r*#n *engen(al"kan ke!e("aan !ang &et"na %nt%k &er'a!angan (an &er)%&%ngan 'er"lak% !ek!%al !ang ,antan (an !e0ara ketat *engat%r 'er"lak% !ek!%al *ereka. Na*%n 'a(a *an%!"a a(a )%&%ngan +ang le&") r%*"t antara )#r*#n (an 'er"lak% !ek!%al. Wan"ta +ang *e*'%n+a" ka(ar estrogen ren(a) (ala* t%&%)n+a t"(ak ke)"langan ke*a*'%an *ereka %nt%k ("rang!ang !e0ara !ek!%al ata% %nt%k *engala*" #rga!*e. Se0ara !"ngkat )#r*#n-)#r*#n seks &%kan !at%-!at%n+a $akt#r +ang
*e*'engar%)"
ketertar"kan
ata%
'er"lak%
!ek!. Na*%n )#r*#n-
)#r*#n kla*"n &%kan !at%-!at%n+a $akt#r +ang *e*'engar%)" ketertar"kan ata% 'er"lak% !ek!. engar%) )#r*#n *%ngk"n ,%ga akn *e*'engar%)" ke!e)atan.
. Per*+a% 'er%a*' *)en'*'a$ gen)er )an (er*+a% ,e)a gen)er Man%!"a t"(ak (a'at &ert%kar ,en"! kela*"n (an teta' *e*'erta)ankan
$ert"l"!a!"n+a teta'" (ala* 'erke*&angan !ek!%al *an%!"a ter(a'at k#n("!" 'ertenga)an (an /ar"a!". I(ent"ta! gen(er a(ala) "n("/"(% *eng"(ent"$"ka!" ("r" "n("/"(% !e0a!ek!%al (an *e*e&er"kan la&el 'a(a ("r" "n("/"((% !en("r". Se&ag"an "n("/"(% *ener"*a "(ent"ta! gen(er +ang !e!%a" (engan ta*'"lan ek!ternal +ang "n("/"(% *"l"k" +ang %*%*n+a &eg"t% '%la 0ara "n("/"(% ("&e!arkan. !"k#l#g &erangga'an &a)a a!%*!" *engena" "(ent"ta! gen(er ter%ta*a ata% !e0ara
;
ke!el%r%)an &ergant%ng 'a(a 0ara #rang t%a *e*&e!arkan anakn+a.Fakt#r &"#l#g"! ter%ta*a )#r*#n-)#*r#n 'renatal ,%ga *%ngk"n &er'eran (ala* *enent%kan "(ent"ta! gen(er "n("/"(%. Inter!ek! (a'at ("(e$"n"!"kan !e&aga" "n("/"(% +ang ("kateg#r"kan &era(a (" ke(%an+a +akn" antara 'r"a (an an"ta. r"a +ang *e*"l"k" ka(ar )#r*#n te!t#!ter#ne +ang ren(a) ke*%ngk"nan akan *enge*&angkan 'ena*'"lan an"ta. Wan"ta +ang *e*"l"k" ka(ar )#r*#n te!t#!ter#ne +ang le&") t"ngg" ("&an("ngkan (engan an"ta n#r*al la"nn+a (a'at ter*a!k%l"n"!a!" !e&ag"an. en+e&a& %*%* k#n("!" ter!e&%t a(ala) )+'er'la!"a a(renal k#ngen"tal /congenital adrenal hyperplasia-AH art"n+a 'erke*&angan kelen,ar &erle&")an
(ar" la)"r. In("rertar"kan (an re$en!" Anak ere*'%an en(er"ta CAH St%(" *en%n,%kkan &a)a anak 'ere*'%an +ang *en(er"ta CAH +ang *e*"l"k" ka(ar )#r*#n te!t#!ter#ne +ang le&") &an+ak ("&an("ng anak n#r*al la"nn+a *e*'erl")atkan 're$en!" +ang le&") k%at (ala* *e*"l") *a"nan. Anak akan le&") *e*"l") t"'"kal *a"nan anak lak"-lak" ("&an("ngkan (engan anak 'ere*'%an. St%(" la"n *enge*%kakan &a)a re*a,a an"ta +ang *en(er"ta CAH akan le&") tertar"k 'a(a *a,ala)-*a,ala) #la)raga +ang le&") ke'a(a *a,ala) 'r"a Fe*"n"!a!" te!t"k%lar Fe*"n"!a!" te!t"0%lar (a'at ("art"kan !e&aga" "n("/"(% +ang *e*"l"k" '#la kr#*#!#*
@
!e'a!ang te!t"! (ar"'a(a #/ar"%* (an !e&%a) %ter%!. Hal "t% ,%ga ("'engar%)" #le) an(r#gen (ala* t%&%) "n("/"(%. I!%-"!% terka"t (engan 'enent%an gen(er (an 'e*&e!aran anak Ban+ak anak 'ere*'%an 'en(er"ta CAH (an k#n("!" la"n +ang terka"t terla)"r (engan 'ena*'"lan +ang !e("k"t ter*a!k%l"n"!a!" teta'" !e&ag"an lag" *e*"l"k" 'ena*'"lan +ang !%l"t ("&e(akan antara 'r"a (an an"ta. Se,%*la) anak (engan gen lak"-lak" terla)"r (engan 'en"! +ang !angat ke0"l +ang 'en+e&a&n+a t"(ak ter&ata! 'a(a ket"(ak !en!"t"$an ter)a(a' an(r#gen. . D. Ke#ng%*nan )a$ar ,*"+"g*$ "r*en'a$* $e%$a+. Gene'*%
Be&era'a )ean (" (ala* kan(ang *e*'erl")atkan a(an+a #r"enta!" )#*#!ek!%al ala%'%n t"(ak !e#rang '%n ta)% !e&era'a !er"ng #r"enta!" ter!e&%t *%0%l (" ala* ter&%ka. Be&era'a ka!%! )#*#!ek!%al"ta! !'e!"e! !ela"n *an%!"a (a'at ("la0ak a(an+a 'engar%) gen. Se&aga" 0#nt#) Droshopila ,antan (engan gen Fruitless akan *en0%*&% ,antan la"n. Be&era'a !t%(" *engena" genet"k 'a(a #r"enta!" !ek!%al *an%!"a tela) &er"klan 'a(a *a,ala) ga+ (an le!&" %nt%k *en0ar" 'r"a ata% an"ta )#*#!ek! +ang *e*"l"k" ke*&aran. Ke*%("an 'ara 'enel"t" ter!e&%t *eng)%&%ng"
ke*&arann+a
tan'a
*eng"n$#r*a!"kan
(ar"
*ana
*ereka
*en(a'atkan na*a *ereka (an *e*"nta *ereka *eng"!" k%e!"#ner. K%e!"#ner ter!e&%t &er"!" &eraga* 'ertan+aan +ang &ert%,%an %nt%k *en+e*&%n+"kan $akta &a)a "nt" (ar" k%e!"#ner a(ala) #r"enta!" !ek!%al.
1?
Sat% k)aat"ran *%n0%l (ar" !t%("
+ang
tela)
("lak%kan
ter!e&%t.
Kek)aat"ran ter!e&%t a(ala) a(an+a ke*%ngk"nana &a)a "n("/"(% +ang *ere!'#n "klan (" *a,ala) ga+ &%kanla) karakter"!t"k ga+. Unt%k *enangk"! kek)aat"ran ter!e&%t !t%(" la"n *eng%," (ata (ar" :@5 'a!angan ke*&ar +ang tela) *ere!'#n !%r/e" na!"#nal 7A*er"ka Ser"kat9 +ang t"(ak terka"t (engan !ek!. Dar" :@5 ke*&ar ter!e&%t )an+a 54 'a!ang ke*&ar +ang 'al"ng t"(ak !ala) !at%n+a a(ala) "n("/"(% )#*#!ek!%al ,a(" %k%ran !a*'eln+a *e*ang ke0"l. A'a&"la !ala) !at% ke*&aran 7'r"a ata% an"ta9 *e*"l"k" #r"enta!" )#*#!ek!%al ke*&arann+a ,%ga *e*"l"k" #r"enta!" +ang !a*a. er!enta!en+a 'a(a ke*&ar *#n#="g#t 41 (an 'a(a ke*&ar ("="g#t a(ala) ;. Ha!"l ter!e&%t *eng#n$"r*a!" a(an+a ten(en!" genet"k na*%n )a!"l ter!e&%t ,%ga *eng#n$"r*a!" &a)a $akt#r genet"k &%kanla) !ala) !at%n+a $akt#r. J"ka $akt#r a(ala) !at%-!at%n+a $akt#r *aka 'er!enta!e ke*&ar *#n#="g#t a(ala) 1??. St%(" la"n *e*'erl")atkan ke,a("an )#*#!ek!%al 'r"a +ang le&") t"ngg" ("antara !a%(ara (ar" '")ak "&% (ar"'a(a !a%(ara (ar" '")ak a+a). Se&aga" 0#nt#) 'a*an (an !e'%'% lak"-lak" (ar" gar"! "&% le&") *%ngk"n *en,a(" )#*#!ek! (ar" 'a(a 'a*an (an !e'%'% lak"-lak" (ar" gar"! a+a). Ha!"l ter!e&%t *eng"n("ka!"kan a(an+a gen 'a(a kr#*#!#* +ang ("ter"*a 'r"a (ar" "&%n+a. Akan teta'" !t%(" la"n *engena" )al +ang !a*a t"(ak *e*'erl")atkan )a!"l +ang !a*a (an !tat%! *engena" )al ter!e&%t &el%* ,ela!. Ber(a!arkan )"'#te!"! la"n gen +ang *eng)a!"lkan )#*#!ek!%al 'a(a 'r"a !e(e*"k"an (a'at *eng%nt%ngkan kera&at an"tan+a (engan 0ara *en"ngkatkan 'r#&a&"l"ta! kera&atn+a &ere'r#(%k!" !e)"ngga *en+e&arkan gen. Ha!"l !e&%a) !t%(" *en(%k%ng )"'#te!"! ter!e&%t. I&% (an &"&" (ar" gar"! "&% 'r"a 11
)#*#!ek! !e0ara rata-rata *e*"l"k" anak le&") &an+ak (ar"'a(a an"ta la"n. erl% ("lak%kan le&") &an+ak 'enel"t"an %nt%k *eng%," )"'#te!"! (an *e*&%kt"kan a'aka) *e*ang gen &an+ak *e*engar%)" #r"enta!" !ek!%al. H"r#"n
r"enta!" !ek!%al t"(ak terka"t (engan ka(ar )#r*#n ket"ka (ea!a. Se&aga" &e!ar 'r"a )#*#!ek! *e*"l"k" ka(ar te!t#!ter#n (an e!tr#gen +ang *"r"' (engan ka(ar +ang ("*"l"k" 'r"a )eter#!ek!. Se&aga" &e!ar an"ta )#*#!ek! *e*"l"k" ka(ar te!t#!ter#n (an e!tr#gen +ang *"r"' (engan ka(ar +ang ("*"l"k" an"ta )eter#!ek!. Se&%a) )"'#te!"! +ang le&") *a!%k akal *en+atakan &a)a #r"enta!" !ek!%al &ergant%ng 'a(a ka(ar te!t#!ter#n (ala* 'er"#(e !en!"t"$ 'erke*&angan #tak. ena*'"lan "n("/"(% )#*#!ek! (an )eter#!ek! !er%'a !at% !a*a la"n teta'" ter(a'at 'er&e(aan +ang ter'en(a* (ala* &e&era'a )al. Rata-rata 'r"a )eter#!ek! *e*"l"k" t%lang lengan kak" (an tangan +ang le&") 'an,ang (ar" 'a(a 'r"a )#*#!ek! (an le&") 'an,ang 'a(a an"ta )#*#!ek! (ar" 'a(a an"ta )eter#!ek! art"n+a (ala* )al ter!e&%t 'r"a )#*#!ek! ter$e*"n"!a!" !e&aga"an (an an"ta )#*#!ek! ter*a!k%l"n"!a!" !e&aga"an. er&e(aan 'an,ang t%lang-t%lang ter!e&%t 'a(a anak 'ere*'%an (an lak"-lak" ("*%la" (ar" *a!a aal 'erke*&angan-!e&el%* '%&erta!!e)"ngga 'er&e(aan ter!e&%t ke*%ngk"nan &er)%&%ngan (engan )#r*#n-)#r*#n 'ranatal. Per*$'*a Prana'a+
r#&a&"l"ta! #r"enta!" )#*#!ek!%al le&") t"ngg" ter,a(" 'a(a 'r"a (engan kakak lak"-lak" (ar" 'a(a 'r"a +ang *er%'akan anak 'erta*a. Se*ak"n &an+ak ,%*la) kakak 12
lak"-lak" +ang a(a !e*ak"n &e!ar 'r#&a&"l"ta! ter!e&%t ,%*la) a("k lak"-lak" t"(ak *e*engar%)" 'r#&a&"l"ta! &eg"t%'%la (engan ,%*la) (an %*%r !a%(ara 'ere*'%an. T"(ak a(a ka"tan !"gn"$"kan antara ke,a("an )#*#!ek!%al 'a(a an"ta (engan kakak ata% a("k lak"-lak" *a%'%n !a%(ara an"ta. Ha!"l ter!e&%t *eng"n("ka!"kan &a)a !"!te* "*%n"ta! !e#rang "&% terka(ang &ereak!" ter)a(a' 'r#te"n +ang ter(a'at 'a(a anak lak"-lak"n+a !erta *en+erang 'r#te"n 'a(a anak lak"-lak" ke(%a (an !eter%!n+a !e)"ngga !a'at *e*egar%)" 'erke*&angan. H"'#te!"! ter!e&%t !e!%a" (engan 'enga*atan &a)a t"ngg" &a(an 'r"a )#*#!ek! +ang &%kan anak 'erta*a 0en(er%ng le&") 'en(ek (ar" rata-rata. Akan teta'" )"'#te!"! ter!e&%t !e'ert" *e*'erk"rakan &a)a ,"ka !at% anak lak"-lak" a(ala) )#*#!ke!%al *aka anak lak"-lak" &er"k%tn+a akan *en,a(" )#*#!ek!%al ,%ga (an 'erk"raan ter!e&%t t"(ak &enar. Rele/an!" )a!"l 'enel"t"an ter)a(a' ka!%! 'a(a *an%!"a *a!") (ala* 'er(e&atan (an 'enel"t" )ar%! *e*er"k!a 'engar%) +ang *%ngk"n t"*&%l ak"&at !tre!! 'ranatl 'a(a *an%!"a. Sala) !at% 0ara a(ala) (engan &ertan+a ke'a(a "&% (ar" 'r"a )#*#!ek! a'aka) (ala* *a!a ke)a*"lann+a "&% ter!e&%t *engala*" !tre!! le&") (ar" n#r*al. T"ga !%r/e" *e*&an("ngkan "&%-"&% (ar" 'r"a )#*#!ek! (engan "&%-"&% (ar" 'r"a )eter#!ek!. D%a (ar" t"ga )a!"l !%r/e" *e*'erl")atkan &a)a "&%-"&% (ar" 'r"a )#*#!ek! "ngat 'erna) *engala*" !tre! ("ata! n#r*al ket"ka *ereka )a*"l. Ana'"#* O'a%
Se0ara rata-rata #tak 'r"a &er&e(a (engan #tak an"ta (ala* &e&era'a )al ter*a!%k %k%ran &er&aga" &ag"an )"'#tala*%!. Se0ara rata-rata %k%ran k#*"!%ra anter"#r le&") &e!ar (" #tak an"ta )eter#!ek! (ar"'a(a 'r"a )eter#!ek!%al. Uk%ran 14
&ag"an ter!e&%t 'a(a #tak 'r"a )#*#!ek! 'al"ng t"(ak !a*a (engan an"ta )eter#!ek! &a)kan *%ngk"n !e("k"t le&") &e!ar. engar%) a(an+a 'er&e(aan ter!e&%t *a!") &el%* ("'a)a*" (engan ,ela! karena k#*"!%ra anter"#r t"(ak &erka"tan lang!%ng (engan 'er"lak% !ek!%al. Uk%ran n%kle%! !%'rak"a!*a 7SCN9 'a(a 'r"a )#*#!ek! le&") &e!ar (ar"'a(a 'r"a )eter#!ek!. St%(" +ang 'al"ng &er'engar%) *e*&a)a! n%kle%! "nter!t"t"al ket"ga 'a(a )"'#tala*%! anter"#r. r"a )eter#!ek! *e*"l"k" %k%ran INAH- 4 (%a al" le&") &e!ar
&a)kan le&") (ar"'a(a an"ta )eter#!ek! . Le/a+
*eng%ngka'kan &a)a rerata /#l%*e INAH 4 %nt%k 'r"a )eter#!ek! a(ala) ?12 **4 %nt%k an"ta )eter#!ek!%al a(ala) ??6> **4 (an %nt%k 'r"a )#*#!ek! a(ala) ??61 **4. Selan,%tn+a Le/a+ 71@@49 *e*'ela,ar" )"'#tala*%! 'r"a )#*#!ek! +ang *en"nggal karena kanker 'ar%-'ar%. r"a ter!e&%t *e*"l"k" INAH 4 +ang ke0"l !a*a !e'ert" 'r"a )#*#!ek! +ang *en"nggal karena AIDS. er&e(aan #tak *en"*&%lkan 're("!'#!"!" &ag" 'r"a %nt%k *en,a(" )eter#!ek! (an !e&aga"an )#*#!ek!. Ke*%ngk"nan !"*%'lan la"n a(ala) akt"/"ta! !ek!%al +ang &er&e(a *en"*&%lkan 'er&e(aan %k%ran ne%r#n )"'#tala*%! "n("/"(% (ea!a. a(a "n("/"(% (ea!a !e,%*la) area #tak t%*&%) *e*&e!ar ata% *en+%!%t ak"&at 'engar%) )#r*#n ata% 'er"lak%. e*&ata! +ang 'erl% (" "ngat (ar !t%(" +ang tela) ("lak%kan a(ala) ket"(akta)%an *engena" 'eran INAH 4 'a(a 'er"lak% !ek!%al *an%!"a.
E. Ben'% (er*+a% $e%$a+.
15
er"lak% !ek!%al &erka"tan (engan #tak (an )#r*#n. K)%!%!n+a 'a(a #tak +ang &er'eran (ala* 0#ntr#l 'er"lak% !ek!%al a(ala) )"'#tala*%!. Ban+ak "l*%an !ekarang 'er0a+a na)a reg%la!" '%!at 'er"lak% !ek!%al ("ka"tkan area (" )"'#tala*%! +ang ("!e&%t n%kle%! 're#'t"0 *e("al 7M9. er0#&aan 'a(a )ean *en%n,%kkan &a)a 0#ntr#l 'er"lak% !ek!%al !e&ag"an &e!ar ("at%r #le) "nterak!" antara )#r*#n !ter#"( !ek! (" M (an !tr%kt%r )"'#tala*%! la"nn+a. A(*"n"!tra!" !e,%*la) ke0"l !ter#"( "n" ke M akan !egera *engakt"$kan 'er"lak% !angga*a 'ere*'%an. T)e M ,%ga terl"&at (ala* reg%la!" 'er"lak% !ek!%al *a!k%l"n. M"!aln+a 'eng"&"r"an *engrang" 'er"lak% !angga*a lak"-lak" teta'" !e,%*la) ke0"l te!t#!ter#ne ("!%nt"kkan ke M akan *enge*&al"kan ke*a*'%an +ang )"lang. Ta*'akn+a !et"(akn+a 'a(a 'r"*ata &a)a te!t#!ter#n lang!%ng *engakt"$kan 'er"lak% !ek!%al lak"-lak" (engan *eng"kat re!e't#r an(r#gen (" M. H"'#tala*%! +ang terletak (" #tak lang!%ng (" ata! )"'#$"!"! ter!e&%t ("keta)%" %nt%k *elak%kan k#ntr#l ata! )al "t% (engan 0ara k#nek!" !ara$ (an =at !e'ert" )#r*#n +ang ("!e&%t $akt#r *ele'a!kan !arana +ang !"!te* !ara$ *eng#ntr#l 'er"lak% !ek!%al *elal%" !"!te* en(#kr"n. er"lak% !ek!%al ("'engar%)" #le) )"'#tala*%!. In" *erang!ang kelen,ar )"'#$"!"! %nt%k *ele'a!kan )#r*#n !ek!. Ket"ka ka(ar )#r*#n ter!e&%t ,at%) &eg"t% '%la )a!rat !ek!%al. H"'#$"!"! ,%ga ("!e&%t )"'#$"!"! a(ala) kelen,ar en(#kr"n %ta*a. In" *engel%arkan !e,%*la) &e!ar )#r*#n 'ent"ng +ang terl"&at (ala* 'engen(al"an &er&aga" $%ng!" t%&%). Sa!aran (ar" &an+ak )#r*#n +ang *er%'akan kelen,ar en(#kr"n la"nn+a. In" *ele'a!kan !e,%*la) )#r*#n %nt%k kelen,ar tertent% +ang 16
ke*%("an *enga*&"l )#r*#n (ar" al"ran (ara) (an *e*&angk"tkan ke (ala* akt"/"ta! !e&aga" )a!"l (ar" G'e!anG (ar" )"'#$"!"!. Kelen,ar "n" *ele'a!kan )#r*#n %nt%k kelen,ar tertent% +ang ke*%("an *enga*&"l )#r*#n (ar" al"ran (ara) (an *e*&angk"tkan ke (ala* akt"/"ta! !e&aga" )a!"l (ar" G'e!anG (ar" )"'#$"!"! ter!e&%t. Kelen,ar "n" (ar"'a(a *e*'r#(%k!" )#r*#n !en("r" (an *e*&%angn+a ke (ala* al"ran (ara). Akt"/"ta! kelen,ar )"'#$"!"! ("ken(al"kan #le) $akt#r k"*"a +ang ("'r#(%k!" #le) !el ne%r#en(#0"ne (" #tak (an ("ter%!kan ke'a(a *elal%" !erangka"an 'e*&%l%) (ara) k)%!%! !"!te* '#rtal )"'#$"!"!. H"'#tala*%! *en!ekre!" $akt#r *ele'a!kan te'at ke (ala* (ara) +ang *en0a'a" )"'#$"!"! (an *erang!ang %nt%k *engel%arkan )#r*#n g#na(#tr#')"0. a(a an"ta kelen,ar target )#r*#n g#na(#tr#')"0 a(ala) #/ar"%*. /ar"%* *e*"l"k" (%a $%ng!" +ang 'erta*a a(ala) %nt%k *eng)a!"lkan tel%r (an +ang la"nn+a a(ala) %nt%k *en!ekre!" )#r*#n 7entr#gen (an 'r#ge!ter#n9. H#r*#n)#r*#n #/ar%* *e*&%at l##' %*'an &al"k ke'a(a )"'#$"!"! (an *enge*&angkan karakter"!t"k !ek!%al +ang *e*&e(akan lak"-lak" (an 'ere*'%an. a(a 'r"a kelen,ar target )#r*#n g#na(#tr#')"0 a(ala) te!t"!. Se'ert" #/ar"%* te!t"! *e*"l"k" 'eran gan(a8 'r#(%k!" !'er*a (an 'r#(%k!" )#r*#n. An(r#gen 7te!t#!ter#n9 a(ala) )#r*#n +ang ("kel%arkan #le) te!t"!. H#r*#n )"'#$"!"! *erang!ang 'r#(%k!" )#r*#n te!t"! +ang 'a(a g"l"rann+a *engat%r 'r#(%k!" )#r*#n )"'#$"!"! (engan 0ara %*'an &al"k. St"*%l%! l"!tr"k (aera) 're#'t"0 *en"ngkatkan 'er"lak% !ek!%al 'a(a lak"-lak" (an !e0ara !"gn"$"kan *en"ngkatkan $rek%en!" erek!" 1>
!angga*a (an e,ak%la!" k"ta ,%ga *en+#(#rkan 'angg%l (""k%t" (engan *engal"rkan 'ele(ak !e*en &a)kan tan'a a(an+a 'a!angan 7Hart et al 1@;6. Ma0lean 1@:49. Se&al"kn+a le!" ke )"'#tala*%! 're#'t"0 (an '#!ter"#r *eng)"langkan 'er"lak% !ek!%al lak"-lak" (an )a!"l (ala* atr#$" g#na(.
BAB III PENUTUP
A. Ke!"*'%lan Dala* *e*&a)a! *engena" 'er"lak% re'r#(%k!" "n("/"(% akan &erka"tan (engan )#r*#n !erta 'er"lak% !ek!%al. Re'r#(%k!" a(ala) !%at% 'r#!e! &"#l#g"! ("*ana "n("/"(% !e&aga" #rgan"!*e &ar% ("'r#(%k!". Re'r#(%k!" *er%'akan 0ara
1:
(a!ar (ala* *e*'erta)ankan ("r" +ang ("lak%kan "n("/"(% #le) !e*%a &ent%k ke)"(%'an. Hal "n" ,%ga &erka"tan "(ent"ta! gen(er 'a(a "n("/"(% (an "n("/"(% +ang *engala*" "nter!ek!. Hal "n" ,%ga &erka"tan (engan 'er"lak% !ek!%al +ang (" (ala*n+a *e*"l"k" ka"tan erat (engan #tak +akn" )"'#tala*%! (an )#r*#ne.
1;