Fakultet likovnih umetnosti, Beograd
Paganizam u hrišćanskim običajima Seminarski rad iz Predmeta Istorija umetnosti – Moć slike Diplomske akademske studije – Master
Marina Mijatović
Profesor
Broj indeksa
Jelena Todorović jun 2010
“Poreklo religije, čije značenje izvodimo iz latinskog glagola religare, što znači ponovo uspostaviti neku izgubljenu vezu, ili, u širem smislu, ponovo vezivanje čoveka za nešto što ga transcendira, nalazi se u dalekoj prošlosti čoveka i čovečanstva. Teško je dokazati, ali i pretpostaviti, da je nekad bilo neke ljudske zajednice koja nije upražnjavala, makar i najprimitivniju, vrstu kulta ili nije podržavala neki praobrazac odnosa čoveka prema transcendentnom.” 1 Filozof Plutarh je pisao nešto slično: „Obiđite sve zemlje, naći ćete ljude bez kuća i gradova, bez odela i obuće. Ali nigde nećete naći narod bez vere u Boga i u duhovni svet, niti grad bez bogomolje i sa stanovnicima koji se bave bogosluženjem”.2 Nalazi u pećinama koje su naši preci još od vremena kada su bili na najnižem nama poznatom stepenu društvenog razvitka koristili više stotina hiljada godina, nam pokazuju da su imali neke
religiozne obrede . Poseban način pokopavanja mrtvih i kasnije slike na zidovima pećina, kipovi od kosti i kamena, pokazuju da su u svojim religioznim obredima videli važno sredstvo u borbi koju su sa prirodom vodili za opstanak. Za vrstu ljudi koja je živela pre današnjeg čoveka Homo sapiensa, rešenje problema je bio život u zajednicama – hordama. Glavni zadatak je bio da se održe u životu a zatim nastavak vrste, odnosno briga za potomstvo. Posebni obredi su imali zadatak da tačno određenim formama aktivnosti omoguće i olakšaju ljudima ta dva zadatka, uz pomoć magijskih obreda. Svrha tih prvobitnih magijskih obreda je bila da se u životu horde izazovu posledice koje su im od koristi i koje služe da se zadovolje sve društvene i lične potrebe bez kojih grupa ne bi mogla da ostane u životu. To podrazumeva: obilje divljači, sreća u lovu i veća spretnost lovaca, kao i zadovoljavanje seksualnih potreba. Pri razvoju od nižih ka višim religijskim predstavama, poznato je da stare predstave ne nestaju u potpunosti nego postaju deo novih religijskih formi. 3 Niža mitologija nije jednosmerna i nepovratna, ako se gleda kao faza u formiranju viših mitova. “Stvaranje i rastvaranje bogova često samo prethodi njihovom rastvaranju i nestajanju.”4 Taj proces može da se uoči i u narodnoj religiji ako gledamo osnovu od koje su nastala mitska bića i bogovi. Staro pitanje da li je religija potekla iz magije ili magija iz religije, danas skoro da nema nikakav značaj. Ono što je sigurno je da je u najstarijoj fazi religije magija i da je verovanje u duše i duhove imalo veliki značaj. Neke životinje i preci su obožavani kao bogovi. Do sada nije potpuno naučno dokazano da li je animizam ili totemizam prvobitna forma religije. Naprotiv, istoričari su dokazali da animističke predstave nisu prvobitne već kasnije izvedeni fenomeni. Religije se uopšte nisu jednako ni jednoliko razvijale. Neki fenomeni i faze se međusobno prožimaju pa 1
Vladeta Jerotić, Pagansko, starozavetno i novozavetno u savremenom čoveku, Izvor: Psihološko i religiozno biće čoveka, Sabrana dela, I kolo, Zadužbina Vladete Jerotića u saradnji sa IP Ars libri, Beograd 2007, str. 2 Vladeta Jerotić, Pagansko, starozavetno i novozavetno u savremenom čoveku, Izvor: Psihološko i religiozno biće čoveka, Sabrana dela, I kolo, Zadužbina Vladete Jerotića u saradnji sa IP Ars libri, Beograd 2007, str. 3 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.123 4 Rastko Kostić, Pad Arkone ili sumrak slovenskog paganizma, Beograd: Atos, 2009, str.123
danas možemo da ih proučavamo po slojevima i fazama koje po nekom redu smenjuju jedna drugu u svim epohama. Ono što možemo da primetimo ako pažljivije posmatramo religije, “jeste ideja da su i animizam i preanimizam, fetišizam i totemizam, kao i pramonoteizam, oduvek postojali u svim vremenima uporedo, ne samo u jednom društvu, nego i u čoveku kao pojedincu.”5 Pojava promene vere je prisutna kod verujućih ljudi u raznim religijama. Koren ove pojave se prepoznaje u promeni stava prema idolima i promeni stava prema verskim sadržajima. Kada se očekivanja vernika koji izvršavaju svoje obaveze ne ispunjavaju, onda oni svoje nazadovoljstvo iskazuju činom unižavanja i uništavanja starih idola koji budu ubrzo zamenjeni novim. Ovo je karakterističan paganski odnos. Potreba za emocionalnim vezivanjem je izraz nagonskog potencijala koji je usmeren ka “drugom”. Razvitak tog potencijala je uslov za razvitak poverenja i sigurnosti u komunikaciji. Iznevereno poverenje dovodi do prekida sa “drugim” i negativno iskustvo, što ima za posledicu povećanu nesigurnost i strah. Gledajući sa ovog aspekta vidimo značaj emocionalnog vezivanja u procesu osnovnog ukorenjenja vere i poverenja. Na ovaj način gledano, vera se tumači kao psihološka kategorija, a potreba da se veruje nastaje iz potrebe za poverenjem da će biti ostvarene i zadovoljene zaštita i osnovne životne potrebe. Promena vere je značila i promenu kulturnog i duhovnog identiteta, etničko otuđenje i promenu nacionalne pripadnosti. Da bi ovaj “novi vernik” dokazao svoju posebnost i potvrdio svoj identitet, često je bio glavni akter sukoba sa svojim dotadašnjim sunarodnicima, verskom i etničkom braćom. Preobraćenici prenaglašavaju pripadnost novoj veri a uklanjanjem i proterivanjem prema dotadašnjoj sabraći pokušavaju da agresijom izbrišu sećanje na zajedničku prošlost. Frojd smatra da su prevernici spremni da netrpeljivošću, mržnjom i ratom protiv svoje nekadašnje braće potvrde novi identitet.6 Prelaz iz jedne u drugu veru počinje procesom odvajanja od prethodne vere, dok je tok tog procesa neodređen i konfuzan pre konačnog prihvatanja i ukorenjivanja nove vere. Prelaz je formalno obeležen ali je suštinski i duhovno ostao nedovršen čin. Na granici između onog što je bio i onog što hoće da bude, preobraćenik je otuđen i verski neutemeljen i nesiguran jer nije potpuno preobraćen. Nove rituale prihvata formalno, a u suštini je nepotpuni i neiskreni preobraćenik koji je tajno ostao privržen svojoj staroj veri. Upravo ovo je razlog zbog koga u momentima krize hrišćanstva izranja paganstvo. Važan razlog preobraćenja se otkriva u nedovoljnoj verskoj ukorenjenosti u hrišćanstvu, odnosno u pravoslavlju čiji verski obrazac omogućava samo istrajnim pojedincima da se razviju do zrelih i odgovornih ličnosti. Ako je tačno zapažanje da nema hrišćanskih naroda već samo pojedinaca hrišćana, onda je teško očekivati od naroda koji je prepušten sam sebi i bez odgovarajućih institucija da sačuva svoju hrišćansku veru. 5
Vladeta Jerotić, Pagansko, starozavetno i novozavetno u savremenom čoveku, Izvor: Psihološko i religiozno biće čoveka, Sabrana dela, I kolo, Zadužbina Vladete Jerotića u saradnji sa IP Ars libri, Beograd 2007, str. 6 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.49
Verovanje paganskih ljudi je najsličnije tipu animističkog verovanja. Animistička svest kao primitivna je verovanje da fizičke stvari imaju dušu i da preko njih deluju dobre i zle sile, bogovi dobra i zla. Najbolji primer neprepoznatog iskustva animističke svesti je dete do 12. ili najdalje 14. godine starosti. Baš kao i primitivan čovek, i dete ne može da predstavi drugačije sebi Boga, prirodu ili natprirodni svet, nego upotrebljavajući merila čoveka. Za ovakvu animističku svest, Bog je uvek neko ko kažnjava, štiti i nagrađuje, kao što to rade otac i majka. Doživljavajući vrlo rano promenljivost i ćudljivost prirode, kako sopstvene tako i roditeljske, i prirode uopšte, dete kao i primitivan čovek svakom predmetu i živom biću pripisuje božanske osobine i od ovih bića očekuje zaštitu i pomoć jer se u njih nada. Zato bi se na prvom mestu moglo reći da religija nije put objašnjavanja misterije sveta nego – nada. U primitivnoj fazi razvoja, svaki objekat ili funkcija je odvojen bog, pa možemo da zaključimo da je mnogoboštvo najraniji i najprirodniji način ispoljavanja religioznog osećanja čoveka.
Slovensku pagansku religiju nauka dovodi u vezu sa staroindijskim religijama, jer je po nekim izvorima Indija prapostojbina Slovena, religijske forme i božanstva se podudaraju.7 U suštini, religija Starih Slovena je bila slabo poznata jer je to područje bilo teže pristupačno. Slovenska plemena tokom VI veka, posle viševekovne a možda i milenijumske istorije na evroazijskim prostorima, u manje ili više kompaktnim grupama, provaljuju preko Dunava i naseljavaju Panonsku niziju i Balkansko poluostrvo. Po nekim arheološkim podacima, pretpostavlja se da je pokrštavanje Slovena počelo pre VII veka. Prostor koji su naselili je mesto gde je i ranije postojala crkvena organizacija hrišćanske crkve. Došli su u neposredan dodir sa hrišćanskom Vizantijom sa kojom će se sukobljavati sledećih pet vekova, ali i plodno sarađivati, posebno za vreme cara Vasilija (867-886) kada je započela hristijanizacija paganskih srpskih plemena. Sloveni koji su došli na Balkan su se bavili ratarstvom, jer im je glavno zanimanje bila poljoprivreda. Uz to su se bavili i stočarstvom, lovom, ribolovom i sakupljanjem meda divljih pčela. Živeli su u zajednicama koje su obuhvatale čitave rodove i koje su bile vlasnici oranica, pašnjaka, šuma, voda. Baveći se pretežno poljoprivredom, zavisili su od prirodnih uslova. Te prirodne uslove ili snage su poštovali kao duhove koji pomažu i škode, iako im ni u XII veku nisu davali antropomorfne oblike. Kod svih Slovena ima nekih sličnih ili istih verovanja a razlog tome je upravo što su živeli istim načinom života i što su se nalazili na istom stepenu društvenog razvoja. S obzirom na veliki broj religioznih verovanja, kod Slovena u VI veku nije bilo jedinstvene religije. Tokom svojih seoba, Sloveni gube vezu sa zemljom koja je glavno proizvodno sredstvo. Narod koji menja svoje boravište sada nema ekonomsku podlogu kao onda kada je iskorišćavao određenu teritoriju. 7
Smatra se da su prethodnici Slovena su bili Vendi.
Termin paganizam je korišćen za označavanje religija koje prethode hrišćanstvu, i postalo je naziv za nehrišćanske religije. Vernici drugih religija, prema tom kriterijumu, su označeni kao neznabošci jer su praktikovali druge obrede i verovali u druge natprirodne sile koje hrišćanstvo nije priznavalo. Verujući da postoji samo njihov Bog, hrišćani su smatrali da pagani kao vernici ne znaju za boga, pa su ih nazivali neznabošcima. U narodnom verovanju, ono što se ispoljava kao hrišćanski identitet većine praznika i običaja, skriva onu drugu, potisnutu pagansku religioznost. Paganstvo je zasnovano na magijskoj praksi, idolopoklonstvu i verovanju u prirodne sile koje su oličene u pojedinim božanstvima. U odnosu na hrišćanstvo, paganizam ima negativan verski predznak. Iako su posvećeni određenim božanstvima, paganski kultovi su označeni kao neznabožački.
Nakon primanja hrišćanstva , sačuvani su samo bledi tragovi starih slovenskih božanstava pa se paganstvo u srpskoj narodnoj religiji odnosi samo na osnovnu neistitucionalizovanu religiju seoskog stanovništva. Nerazdvojni od običajne prakse vezane za “biološku reprodukciju, materijalnu produkciju i socijalne odnose, narodni običaji i verovanja izražavaju u tom smislu suštinu i duh paganske religije”.8 Za razliku od pojedinaca koji su od momenta kada su primili hrišćanstvo, potvrdili novu veru svojim duhovnih preobražajem, srpski narod je posle primanja hrišćanstva ostao veran paganskim običajima. Kontinuitet starih mitova je očuvan u staroj formi obreda vezanih za životne cikluse i praznike u godišnjem kalendaru. Propratni narodni običaji tokom hrišćanskih praznika nam potvrđuju da je stari paganski kulturni sloj iz prehrišćanskog vremena još uvek aktivan. Sa hrišćanstvom, svi ti običaji su, izloženi postupnim promenama, dobili svoj status. U periodu od primanja hrišćanstva do propasti srpke srednjovekovne države, paganstvo je potiskivano. U promenjenim uslovima za vreme turskog ropstva, a naročito posle velike seobe srba 1690. godine, bitno su se promenili i društveno istorijski 8
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.14
uslovi u kojima dolaze do izražaja obnovljeni oblici religijskih običaja. Promenjen je materijalni, socijalni i duhovni kontekst koji je promenio značenje dotadašnjih duhovnih i religijskih sadržaja, pa se tako stvorila osnova za ispoljavanje paganskih predstava. Taj promenjeni životni kontekst je zabeležen u Arilju na zidu napuštene i urušene crkve. U situacijama i periodima neposrednog suočavanja sa neizvesnošću opstanka, kolektiv se vraćao potisnutim arhaičnim duhovnim iskustvima. Prema Konstantinu Porfirogenitu, stara srpska oblast Paganija u Dalmaciji je bila jedna od poslednjih koja je primila hrišćanstvo . Srbi u oblasti Neretve vode poreklo od svojih nepokrštenih predaka koji su došli u vreme cara Iraklija, a nazivani su paganima neznabošcima jer su se u odnosu na svoje susede kasno pokrstili, negde krajem IX veka. U tom smislu, Paganija je simbol otpornosti i žilavosti stare srpske vere, koja se polako povlačila. Paganija je posle primanja hrišćanstva postala duhovna realnost potisnute vere koja će do svog posebnog izražaja doći u periodu slabljenja hrišćanstva. Nakon primanja hrišćanstva, paganstvo je nastavilo da živi na marginama društva i njegova religijska osnova je sačuvana u nepreobraženim ljudskim dušama i isijavala iz dubine kao potisnuti sloj. Iako prethodi hrišćanstvu, paganstvo se javlja i nakon hrišćanstva u narodnim običajima tako što je menjalo pojedine hrišćanske sadržaje. Pagansko nasleđe je sadržaj koji tradicija priznaje i ugrađuje u religijski identitet. Ono nesvesno u paganstvu sada postaje deo svesne priznate religije.
Sloveni na Baltiku su se dugo opirali hristijanizaciji. Slovenska vera, onakvu kakvu je nalazimo u izvorima i arheološkim nalazištima, upućuje ne paralele sa starim indijskim i iranskim verovanjima. Sloveni i Litvanci su bili poslednji koji su branili drevnu indo-iransku religiju na evropskom kontinentu, koja je bila nasuprot nadolazećoj, brutalnoj, neumoljivoj i poznatoj po netoleranciji – sili judeohrišćanstva.9 To je bio viši stepen civilizacije i sudbina, a ni jedno nije moglo da se izbegne. Postojala su tri pokušaja hristijanizacije nad baltičkim slovenima, a isto tako su postojala i tri pokušaja hristijanizacije balkanskih slovena. Konačno prevođenje u hrišćanstvo su obavili tek Sveti Sava i Stefan Nemanja. U narodnom verovanju i predanju, formiran u kontekstu odnosa hrišćanske i paganske religije, u liku Svetog Save se odražavaju osnovne karakteristike narodnog verovanja. On je akter procesa hrišćanizacije u vreme organizacionog jačanja crkve i uticaja na narod. Krizi hrišćanske vere, na koju je religiozno biće srpskog naroda odgovorilo paganizacijom, bio je izložen i najveći srpski svetitelj. Sveti Sava je težnju za ličnom celovitošću ostvario svojim životnim delom utemeljenja nacionalnog duhovnog identiteta. Diplomatski i mudri potezi koji su imali dalekosežne posledice za Srpsku crkvu i državnu samostalnost, otkrivaju ličnost velike duhovne snage, moralne čvrstine i ljudskog dostojanstva. Pridržavanje osnovnih hrišćanskih načela je obeležilo njegov put postajanja hrišćaninom. Odrekao se 9
Rastko Kostić, Pad Arkone ili sumrak slovenskog paganizma, Beograd: Atos, 2009, str.35
titule kneza humske oblasti i posvetio monaškom životu i još za života je postao oličenje duhovnog jedinstva kome će status sveca dati i trajno sakralno značenje. Zahvaljujući njegovom široko zamišljenom programu, skladno i harmonično prožimanje i dopunjavanje crkve i države, svetog i profanog, pokazuju vrednost u ostvarenim delima. Strožija organizacija crkvenog života i uklanjanje paganskih običaja je dovela do autokefalnosti srpske crkve i podizanje na rang arhiepiskopije. Reforma je sprovedena i u proslavljanju krsnog imena – slave. Odlučnim insistiranjem svetog Save na hrišćanskom karakteru njegovog proslavljanja otklonjen je paganski običaj svečarskih gozbi sa krvnim žrtvama kod crkava. Od tada, gozbe se priređuju u kućama porodica koje su se zavetovale da će slaviti pomen izabranom svecu zaštitniku, a u crkvi se obavlja hrišćansko slavljenje svetog sa beskrvnim žrtvama. “Saobražavajući proslavljanje krsnog imena duhu i obliku hrišćanske beskrvne žrtve, svetosavska Srpska crkva je stvorila ustanovu sa isključivo nacionalnim obeležjem.”10 Izabrani svetac je božji posrednik i njegovo proslavljanje je bilo najbolje rešenje za uspostavljanje autentičnog porodičnog praznika koji je na viši nivo podigao versku potrebu za neposrednim sadržajem svetog i njegovim proslavljanjem u duhu hrišćanstva. Paganstvo, koje je potiskivano zvaničnom hrišćanskom verom, nastavilo je da živi u narodnim običajima i verovanjima kao potencijalna religijska osnova. Jasna predstava svetog Save iz crkvenog kulta, postala je osnova za koju su se vezivali mitski i magijsko religijski elementi. Prelaskom iz crkvenog u narodno, kult svetog Save će dobiti malo drugačije značenje. Vreme slabljenja hrišćanstva je bilo idealno da se opet obnovi predstava o starim bogovima paganizma, ali je ovoga puta predstava o njima i njihovim osobinama preneta na lik svetog Save. Svetitelj ne preuzima atribute starih božanstava već je specifična psihološka situacija u kojoj se nalazilo društvo bila uslov da se pojavi karakterističan odnos prema njemu koji je identičan odnosu prema starim natprirodnim entitetima.11 Vera u njegovu moć je doživljena kao zaštita, kroz predstavu o njegovoj blagorodnosti i dobroti. Međutim, u odsustvu očekivane pomoći i zaštite u periodu životne neizvesnosti, zaštitnik se doživljava drugačije. Porušeni, opustošeni i spaljeni manastiri posle seobe 1690. godine, govore o nasilnom gašenju duhovnih žarišta. Dotadašnji svetac zaštitnik dobija negativni predznak i postaje loš. Odlika verovanja u paganstvu je interesna potvrda vere. Ako pomoć božanstva izostane, vera slabi i u pitanje je doveden odnos prema zaštitniku. Savina dobročinstva koja su namenjena svim ljudima imaju pagansko obeležje. U odnosu na hrišćanski identitet, paganske crte u liku svetog Save su plod narodnog kompromisa. Svetitelj je doveden u vezu sa elementima materijalnog života koji su vezani za neposrednu korist. U narodnom predanju, Sava je svenarodni učitelj raznih veština i savetodavac, veruje 10 11
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.14 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.40
se da je naučio narod da ore, kiseli mleko, pravi sir, kuje gvožđe, otvara prozore na kući, upred užad, tka, šije, gradi puteve i vodenice, pronalazi izvore i pečurke.12 Ako posmatramo sa ovog aspekta, vidimo zašto je sveti Sava najslavljeniji srpski svetac. Slavi se kao slava čitavih sela ili pojedinih delova, ali i kao zaštitnik samardžija, užara, kožara, ćebedžija. Prema verovanju u okolini Vlasenice, on donosi nevreme i predvodi olujne i gradonosne oblake, pa se zato pred nevreme iznosi iz kuće sinija, kašika, mašice i čanak i govori: “Vrati sveti Savo, svoja goveda iz našeg sela, jer nepodnosi naše selo…tvojih goveda.”13 Slavi se kao zaštitnik domova, kao kućna slava, krsno ime. Dan svetog Save je dan opštenarodnog praznovanja, a zavetni post u njegovu čast se praktikuje nedelju dana ili dve nedelje pre Savinog dana. Post je držan da “vuci ne bi klali stoku”. 14 Veruje se još da je zaštitnik stoke, stada i pastira od vukova, a prema nekim tumačenjiima, on predstavlja i pastirskog boga. Iako je predstavljen kao zaštitnik stada i dobar čobanin, sveti Sava je i zaštitnik principa koji dovode u opasnost i ugrožavaju stado i čobanina. Izloženi neizvesnosti, čobani ga doživljavaju i kao loše božanstvo, pa se sveti Sava javlja i kao vučiji pastir, određuje im hranu za celu godinu i šalje ih u torove, prateći ih blagoslovom da izaberu najbolju ovcu. Za vreme turskog ropstva, kult svetog Save je bio vrlo jak. Zbog svoje ogromne zasluge za srpski narod, sveti Sava je postao oličenje pravde koje je bilo preko potrebno za vreme ovog perioda. U predanjima je posebno bio razvijen odnos prema zlu kome je svetac bio suprotstavljen sa svojom čudotvornom moći kojom spasava narod od turaka. Omiljeni narodni svetitelj će uvek nadmudriti zlo i učiniti ga smešnim, glupim i nemoćnim. Sva ta čuda ojačavaju njegov kult koji postaje osnova nacionalnog identiteta. Spaljivanje moštiju svetog Save na Vračaru nije dovelo do gašenja kulta, već naprotiv, do još većeg rasplamsavanja. U grupu hrišćanskih svetaca koji su zamenili boga mrtvih, navodi se i sveti Nikola . Po usmenom predanju u srpskoj tradiciji navodi se da je “pre nego što je Sv.Aranđeo počeo voditi duše, ljudima to radio sveti Nikola.”15 U srpskoj tradiciji preovlađuju legende koje govore o svetom Nikoli kao zaštitniku pomoraca i gospodaru mora i svih voda. Prema jednoj legendi, sveti Nikola je dobio vlast nad morem kao prvi udavljenik, kao što je u vedskoj religiji prvi mrtvac Jama postao bog mrtvih. U žitijama svetog Save se upravljanje vetrovima i morskim talasima pripisuje i svetom Savi. Jedna legenda govori o tome da je sveti Nikola “večito na vodi i da drži ključeve od svih sedam izvora da se ljudi ne potope.”16 Motiv o sedam izvora vodi poreklo iz biblijske priče o potopu i “izvorima bezdana”. Prema jednoj srpskoj legendi, vlast nad morem su podelili Hristos, sveti Nikola i sveti Sava. Obično se smatra da je 12
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.41 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.42 14 Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 226 15 Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 211 16 Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 211 13
sveti Nikola posle hrišćanizacije zamenio paganskog boga Posejdona ili Neptuna. Zatim se pojavljuje kao čudotvorac koji je izlečio slepilo srpskog kralja Stefana Dečanskog.
Donji svet U srpskom narodnom verovanju i antičkoj mitologiji, donji svet se nalazi u utrobi zemlje i do njega se dolazi kroz jamu, pećinu ili bunar.17 Donji svet se uvek nalazi u planini, na brdu, mesecu, nebu, na nekoj lepoj livadi, ali retko sa druge strane reke koja razdvaja dva sveta. Donji svet sa druge strane mora se nalazi samo kod nekih zapadnoevropskih naroda. Po legendi, Ostrvo blaženih iz Hesiodovih epova se nalazi na zapadnoj strani okeana, kao i ostrvo večne mladosti, na kome nema starosti, bola i smrti. Do tih ostrva se dolazilo barkom i tamo su dovožene duše pokojnika u brodovima koji su izgledali kao prazni. Ideja o prevozu pokojnih duša barkom je došla sa zapada i odnosila na Ostrvo blaženih. U jednoj narodnoj pesmi, pominje se sveti Nikola kao prevoznik duša mrtvih. U nekim legendama se i Arhanđelu Mihajlu, po rangu najvišeg anđela a po funkciji starešine nebeske vojske, pripisuju dužnosti paganskog boga mrtvih. U starom i novom zavetu, anđeli su kao božji glasnici uzimali i na nebo nosili duše umrlih ljudi, a ponekad su ih i vraćali u telo. Posle pokrštavanja i Srbi su prihvatili Biblijsku tradiciju. Sveti Arhanđel Mihajlo, uzimajući ljudima duše iz smrtnog tela, smrtno pretvara u besmrtno a mučan život na ovom svetu zamenjuje večnim blaženstvom u nebeskom carstvu.
Čitanje sudbine Povod preciznijem otkrivanju budućnosti bilo je verovanje u tajanstvenu životnu predodređenost koja je naslućivana nejasnim osećanjem dolazećeg.18 Da bi razumeo silu koja određuje ljudski život, čovek je obraća pažnju na određene znake. Sposobnost koja je svojstvena i drugim živim bićima, da predodredi nadolazeće, on je određenim ritualima i tehnikama hteo da usavrši tu sposobnost. Odgovore na pitanja dolazećeg su nalazili u tradicionalnim načinima gatanja i sposobnost viđenja i proricanja. Narod je verovao u predodređenos događaja i njihovu sudbinsku uslovljenost. Postupci otkrivanja budućnosti su objedinjeni verovanjem u sudbinu pa zato imaju nehrišćansko, odnosno pagansko značenje. U ranim istorijskim podacima o Slovenima, vidimo da oni nisu znali ni verovali u moć sudbine nad ljudima, ali su znali za gatanja i magiju, odnosno rituale koji su vršeni sa ciljem da odgonetnu budućnost i osiguraju željeni ishod događaja. Iako nisu znali za sudbinu onako kako su je videli vizantijci, Sloveni su poštovali natprirodna bića pod nazivom Rod i Rožanica, koja bdiju nad ljudskim 17 18
Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 212 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.55
životom. Sličnost sa bićima iz grčke i rimske mitologije je uticala na njihovo kasnije priznavanje u natprirodne sile koje određuju sudbinu. Prema narodnom verovanju, sudbina je sila kojo se ne može umaći. Sudbinom se tumači sve ono što se dešava pojedincu. Događaji koji snalaze čoveka se smatraju da su predodređeni a njihova dešavanja u određenom vremenu se tumače kao dolazak sudnjeg časa. Ipak se sudbina ne smatra potpuno zatvorenom jer je tek određeni ljudski postupak potvrđuje, što znači da se na prethodno stanje, pre nego što se “zapečati sudbina”, može uticati. Verovanje u sudbinu je često opravdanje za neuspele aktivnosti. Magijski odnos prema sudbini otkriva slobodu i aktivnost koja može bitnije da odredi ljudsku situaciju.
Žrtvovanje i pogreb Žrtveni obredi su osnovni simbolički postupci koji ocrtavaju duhovni profil zajednice i utemeljuju njenu kulturu. Žrtvovanje vodi davno poreklo o čemo svedoči podatak da je tokom istorije bilo prisutno u skoro svim kulturama. To je bio jedan od najznačajnijih momenata magijske prakse i uslovljeno je nizom pravila kojih se treba dosledno pridržavati od kojih je zavisio konačni obredni efekat. Ako se dobrovoljni ili prisilno odricanje od nečega materijalnog usmeri ka nekom višem cilju, onda se to smatra načinom sticanja potrebne izvesnosti. Ovo se iskazuje kao darivanje a upućivanje dara daje osećaj da će se darovano vratiti uvećano i obogaćeno. U religiji Južnih Slovena se pominje da su prinošene žrtve volova i drugih životinja jedinom svevišnjem bogu munja i gromova. Žrtvovanje je nastojanje da se više sile odobrovolje, zaduže ili da im se izrazi zahvalnost. Nužnost oduzimanja života izvršitelja oslobađa krivice a žrtvi daje značaj posvećenosti. Ubijanje je prvobitno bilo u funkciji opstanka i samoodržanja, ali istorija potvrđuje da je taj animalni impuls bio vrlo aktivan. Zato se u ispoljavanju ovih impulsa traži taj alibi za takozvane, više ciljeve. Postojao je čak i običaj ubijanja beznadežno bolesnih i bogalja, kao i staraca19, mada kod Slovena nailazimo na podatak da su veoma poštovali stare i brinuli o njima.20 U paganizmu se za sopstveni spas prinosi “druga” žrtva. U hrišćanskom odnosu prema žrtvi vidimo i paganske odlike žrtvenog obreda. Obredi žrtvovanja i jedenja bogova u starim religijama, bili su u funkciji njihove zamene ili ponovnog vaskrsenja. Ali u hriščanstvu, umesto žrtvovanja boga se žrtvuje sam Bog, i time se utemeljuje uzor samožrtve, odnosno žrtvovanje sebe za spas drugog. Na tajnoj večeri, pretvarajući svoje telo u hleb a krv u vino, Hristos nudi sebe kao hranu. Krvna žrtva je zamenjena beskrvnom žrtvom u hlebu i vinu i u toj formuli se materijalno pretvara u duhovno iskazujući u simbolu svoju moć. Umesto konkretnog uzimanja života, smrt se može zameniti što je i zabrana 19 20
Natalija Nikolaevna Veleckaja, Mnogobožačka simbolika slovenskih arhajskih rituala, Niš: Prosveta, 2001, str. 238 Rastko Kostić, Pad Arkone ili sumrak slovenskog paganizma, Beograd: Atos, 2009
usmrćivanja drugog. Pričešćujući se beskrvnom žrtvom, hrišćanin u svoje biće unosi kvasac, i prema njemu okreće oštricu duhovnog noža.21 Žrtva drugog koja je svedena na simbol ukazuje na to da je ono nesimbolično u samom čoveku cilj duhovnog preobražaja. Žrtva je staro JA. Metafora o zrnu kojem ora da umre da bi dalo plod, otkriva u smrti izvor života. Svest o poništavanju sopstvenog života zbog višeg cilja ima značenje samožrtvovanja. Post je još jedan način pročišćenja i izbavljenja kojim se vrši samoodricanje, a pojačanim postom se nastoji smiriti pojačano zlo.
Paganski odnos prema žrtvi je prepreka usvajanju hrišćanskog žrtvovanja. Oslobađanje od paganskog ide kroz žrtvovanje starog egoističnog Ja koje svoje interese ostvaruje kroz paganski obrazac davanja dara i ostvarivanje neke koristi. Žrtvom pokajnicom se nastoji umiriti savest pa se ritual primljenog dara do strane crkve doživljava kao praštenj greha. Ako se to učini površnim kajanjem, bez dublje potrebe da se okaje greh, to žrtveno iskupljenje samo privremeno oslobađa nepreobraženog grešnika koji je spreman da opet učini isto. Oslobađanje od paganskog obrasca znači biti slobodan za iskreno davanje i za pročišćenje kao način trajnog duhovnog preobražaja. U najranijim podacima o pogrebnom obredu Slovena, žrtve imaju posebno mesto. Verovanje je bilo da pokojnika treba obezbediti i u onom životu, pa su njegovi najbliži prinosili odgovarajuće žrtve.
Kult mrtvih je najstariji zabeleženi kult. Narodi su različito tretirali svoje pokojnike, tako su na primer vavilonjani svoje pokojnike dobro usolili i uvili u platno pa sahranjivali, persijanci su ostavljali da im tela oglođu psi i ptice, pa bi ih pokopali, a jevreji su svoje mrtve uvijene u platno sahranjivali u grobnim pećinama koje su zatvarali kamenom pločom da bi tela pokojnika zaštitili od divljih životinja. Stavljanje pokrova na telo pokojnika paganskim narodima nije poznato. Po tragovima spaljivanja umrlih koji nam govore o ranijem prisustvu Srba na ovim prostorima, vidi se da nisu još primili hrišćanstvo. Nakon spaljivanja, nad pepelom lomače je podizana mogila i priređivano podušje. Ova “daća” je pokojniku organizovana kao velika gozba sa raznim takmičenjima. Iz zahvalnosti zbog produžavanja ovozemaljskog života, žrtve su prinošene i zbog obezbeđivanja onozemaljskog života. Pri spaljivanju se prema dimu lomače određivalo da li duša “sledi stazu očeva ili ne.”22 Pri sahranjivanju ostataka, zemlji su upućivane molitve da se “otvori pokojniku, da ga primi kao sina u majčino krilo i da ga kao majka pokrije.” Suprotan hrišćanskom sahranjivanju, paganski običaj spaljivanja je u narodnoj tradiciji sačuvan sve do pokrštavanja koje je teklo postupno i u više talasa. Pogrebni rituali su sačuvali otpornost prema promenama i preobražaju. U tom procesu, hrišćanska crkva je uspela da starim verovanjima i važnim narodnim ritualima da svoj pečat. Godišnji obredi kao Badnji dan, Božić i Uskrs, porodična slava –
21 22
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.93 Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 345
krsno ime, uvedeni u hrišćanstvo su dobili hrišćansku formu iz koje je nastavila da zrači potisnuta osnova.
Kult predaka Kult predaka je u paganizmu bio poznat u različitim oblicima. U kultu predaka kod Srba su karakteristični svi elementi kao i kult božanskih lara kod Rimljana. Kult predaka počinje heroizacijom pokojnika na godišnjicu njegove smrti, kada je pojedinačni kult zamenjivan grupnim, uz očekivanje da božanski predak pruži svaku pomoć, a na prvom mestu plodnost ljudsku, stočnu i poljsku. Srbi su svojim božanskim precima prinosili iste žrtve kao Grci svojim herojima ili Rimljani, i da su njihove glavne kultne dane u nardnom verovanju zamenila dva praznika koji su prvobitno bili paganski – krsno ime i Badnje veče. Po običaju, na dan pogreba i na svakom pomenu do godinu dana prinosila se žrtva, a posle heroizacije pokojnika, da bi se njihove duše zaštitile od uticaja loših demona i u čuvanju uspomene kod potomaka, da bi zauzvrat dobili svaku pomoć i zaštitu. Srbi su se molili i svojim precima i Bogu za svoje pretke. Molitve se upućuju Bogu da spase dušu preminulog pretka, a ne precima za spasenje živih.
Krsno ime je najvažniji praznik posvećen precima. U proslavljanju krsnog imena najsvečaniji je pomen precima i ustajanje i napijanje vina u slavu Božju, i u slavu svetitelja. Pomen precima od kojih je krsno ime “predato u amanet ne govori samo o kultu predaka, nego samo o amanetu kojo obavezuje potomke da slave krsno ime, kao što su ga slavili i njihovi pretci.” 23 Slava je žrtveni obred i gozba namenjena krstu, prostom drvenom krstu koji se kao najveća svetinja nalazio na zidu u svakoj kući. Taj krst nije bio hrišćanski simbol nego predhrišćanski starinski idol koji je svojim oblikom nagoveštavao konture ljudskog tela, onako kao što je primitivni čovek mogao da ga nacrta ili isteše iz drveta. Krst, kojem je za vreme njegovog praznika priređena gozba, jeste prvobitna starinska i predhrišćanska kultna slika koja je predstavljala ili domaćeg zaštitnika ili najvećeg nacionalnog boga.
Osveta i praštanje Pretrpljeni gubitak i doživljena nepravda, uvreda i bol su uvek postavljali pitanje kako je najbolje odgovoriti počiniocu. U svemu je čovek podražavao prirodu i svoje socijalno biće gradio prema njoj, oponašao je i usvajao zakone koji su vladali u njoj. Život u plemenskim zajednicama je karakterističan i uslovljen borbom za opstanak, pamćenjem i vraćanjem zla. Prirodan i instiktivan refleks samoodržanja je uzvraćanje istom merom, pa je ovo postalo i prva pravna norma u društvu. Osveta je kao lanac međusobno uslovljenih ubistava zarobljavala plemenike. Vršena je iz potrebe za pravdom i imala je svoje religijsko značenje, na neki način je i bila sveta dužnost. Prema verovanju, duša ubijenog ne može da se smiri dok se ne osveti. Preobražne u “duh osvete”, ona svoj bes usmerava prema ubici, kao i prema 23
Dragoljub Dragojlović, Paganizam i hrišćanstvo kod Srba, Beograd: Službeni glasnik, 2008, str. 293
onima koji su dužni da je osvete. Prema verovanju, duh ubijenog je izuzetno opasan za ubicu koji je nastojao da se zaštiti tako što bi liznuo malo njegove krvi ili bacio na njega neku svoju stvar.24 Ovim magijskim postupkom se vrši neutralizacija opasnosti, a ubica otklanja strah od osvete duše ubijenog. Krvna osveta je izraz plemenske solidarnosti a kolektiv ima obavezu da se osveti. Kod Slovena u prehrišćanskom periodu, osveta ravnom merom je regulisana pravnim i moralnim normama plemena. Uspostavljanje vlasti i nije značilo automatsko ukidanje ovog pravnog običaja, koji je kao i mnoge paganske predstave, nastavio da živi u narodnom životu i posle primanja hrišćanstva. Krvna osveta je pokazatelj plemenskih zakona koji su važili zajedno sa državnim. Imala je niz pravila pod kojima je smela da se vrši, kao i pravla i situacije pod kojima nije smela da se vrši. Osveta je bila sveta i zavisila je od tradicionalnih pravila. Problem ograničavanja nasilja je rešavan ritualnim prekidanjem lanca osvete, takozvanim “umirom krvi”. Ovaj magijsko religijski ritual je način ritualnog pomirenja i praštanja, sa pravnim, socijalnim i moralnim značenjem, kojim se ubacuje novi element koji bi zaustavio osvetu. Praštanje krvi uz otkup, pomirenje i sklapanje novih srodničkih veza je bio efikasan način rešavanja krvnog konflikta. Praštanjem je prevaziđena lična osvetoljubivost i učinjen korak ka ponovnom obnavljanju društvenog života. Osvetoljubivost je dobila materijalnu nadoknadu, a odricanje od zadovoljstva osvetničkog ubijanja se potvrđivalo zadovoljstvom praštanja i pomirenja. Za razliku od osvetoljubivosti paganstva, hrišćanstvo ne opravdava činjenje zla ni vraćanje tog zla. U paganskom - dohrišćanskom pokajanju je izražena potreba za priznavanjem sopstvenog greha i očišćenjem od njega a ritual posipanja pepelom je značio priznanje sopstvene krivice zbog koga se slobodno ispaštalo u cilju rasterećenja od njega. Prekretnica na putu sazrevanja čoveka je bilo sticanje višeg osećanja za greh, svest za odgovornost i priznavanjem krivice i pokajanjem kao uslovom praštanja. U ljudskoj istoriji, zlo je konstanta ali posle Hrista čoveka čini odgovornijim za zločine a pred čovekom je izbor da li će da se sveti ili da oprosti, što ga potvrđuje kao slobodno biće. Hrišćanskim praštanjem se otvorio sasvim novi horizont slobode gde je u totalnoj suprotnosti pagansko pamćenje greha. Osvetničko pamćenje zla ima negativno značenje, jer se zlo ne zaboravlja da bi se moglo vratiti a to je opet –
ponavljanje zla. Potpuno hrišćansko praštanje koje na prvom mestu podrazumeva
preobražaj sebe, ne uključuje pamćenje zla. “Praštanje i pamćenje greha međusobno je suprotstavljeno i isključeno, jer iskreno i stvarno praštanje pretpostavlja oslobađanje od pamćenja i zaboravljanje koje poništava negativno iskustvo zla.”25 Oslobođeno negativnih osećanja, pamćenje tada dobija potpuno drugo značenje, jer ljubav očišćenog srca doživljenu uvredu lako, kao dete, prepušta zaboravu.
24 25
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.96 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.101
Ali i pored toga što hrišćani znaju da je osveta božja, slaboverni hrišćani bez dokazane krivice ili prethodnog suda su lako posezali za mačem. I u biću savremenog čoveka pred kojim su iskušenja, paganski čovek je prisutan prilikom suočavanja sa svojom osvetoljubivom prirodom i njenim prevazilaženjem na putu ka postanku hrišćaninom.
Verovanja i simboli Bezlični duhovi u koje veruju Sloveni nalaze se u prirodnim pojavama. Sloveni, kao i svi primitivni narodi, poštuju prirodne snage koje dele na dobre i loše prema tome da li im koriste ili škode. Oni poštuju i vrše obrede u njihovu čast kod tekućih voda, pojedinih stabala, u svetim gajevim i na brdima. Svi ti predmeti nisu božanstva ali nisu ni telesno shvaćena božanstva, u njima stanuju duhovi koji ljudima donose korist ili štetu. Tako je bilo verovanje kod Slovena da “svakom dobrom srećom upravlja dobri bog, a lošom – zao”26. Utelovljen u drvetu, duh tom konkretnom drvetu daje snagu a od njega dobija telo, što ih čini zavisnim jedno od drugog. Drvo shvaćeno kao stanište omogućava duhu nezavisnost, mogućnost da ga napusti, pa odatle potiču i rituali manipulacije vršeni u cilju njegovog pridobijanja prilikom seče. Duh koji može slobodno da pređe iz jednog u drugo drvo pokazuje karakterističnu moć posedovanja i nivo postojanja na kome njegovo biće ima antropomorfni izgled. Od konkretnih duša drveća postaje šumski duh koji je uobličen u određeno božanstvo koje će karakterističnim biljnim simbolom podsećati na svoje poreklo i funkciju. Primer religije bilja u narodnom verovanju je leska, kao drvo znanja i zaštitnik od groma, koje poseduje čudotvornu moć, ubijanja đavola i oživljavanja mrtvih. Uporedo sa verovanjem, postoji i mit o biću Lesniku . On je šumsko biće, šumski duh zaštitnik stoke. Ime potiče od reči les što na slovenskom znači šuma a samo ime je danas poznato samo na jugu Srbije. Kao demon šuma, Lesnik liči na Pana koji svojim glasom plaši usamljene prolaznike. Od imena Pan je napravljena reč panika.
Hrast je drvo koje se posebno poštovalo i za koje su vezana brojna verovanja. Njegove grančise su se koristile za pročišćenje i kao amajlija, zaštita od nesreće i uroka. 27 Ovo drvo je predmet kulta, koristi se za badnjak i uzima se za zapis. U indoevropskim religijama, hrast je drvo boga gromovnika. U čast Peruna, koji je bio slovenski gromovnik, paljene su vatre od hrastovih grana. Sloveni su obožavali izvore posebno ili u vezi sa drvećem . Takođe su obožavali i gajeve , što je redovna pojava kod primitivnih naroda sa animatističkim verovanjem.
Jelen 26 27
Oleg Mandić, Od kulta lubanje do kršćanstva – Uvod u historiju religija, Zagreb: Matica Hrvatska, 1954, str.81 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.125
Religijski smisao i kultno značenje jelena potiču iz perioda praistorije. U periodu oko 40.000 p.n.e. nađeni su jelenski rogovi u grobu dvanaestogodišnjaka, i ukazuju na bitan činilac pogrebnog rituala praistorijskih ljudi. Na našim prostorima, polaganje rogova jelena uz pokojnika je vezano za kulturu Lepenskog vira i Vinče. U kulturi lepenskog vira, ova vrsta pogrebnih priloga predstavlja arhaični simbol smrti, ali i ponovno rađanje, obnavljanje života i ponovno vaskrsenje pokojnikove duše. Simbolika je zasnovana na saznanjo u godišnjoj regeneraciji i obnavljanju, pa time i verovanje i magijsku moć jelena u pogrebnom i posmrtnom ritualu. Sahranjivanje ovih vrlo simboličnih predmeta sa pokojnikom je trebalo da osigura njegov odlazak na drugi svet, i ponovno vraćanje u nekom drugom obliku. Smena nestajanja i nastajanja je krug večnog, besmrtnog života, i njegovog obnavljanja tokom vremena. Tako je magijsko ritualno sahranjivanje jelenskih rogova sa pokojnikom dobilo i svoj mit. Od zagrobnog dara u preistoriji, jelen je postao htonski simbol koji je oličenje vodiča duša umrlih. Kao sveta životinja, jelen je u ranom hrišćanstvu imao istaknuo mesto. U katakombama je slika jelena označaval duše umrlih i upućenih Bogu. Nastavak simbolike u narodnoj tradiciji, jelen je bio označavan na nadgrobnim spomenicima. Na srednjovekovnim stećcima u jugozapadnoj Srbiji i u Bosni i Hercegovini se može videti prikaz jelena. Prikaz lova na jelene na stećcima nisu prikaz života vlastelina, već prikaz krajnje neizvesnosti kroz koju prolazi duša na posmrtnom putovanju. Na spomeniku despotu Stefanu Lazareviću u Markovcu, jelen je nacrtan stilizovanom mekom linijom i izrazit je primer njegove htonske simbolike vezane za donji svet. Sa novom hrišćanskom simbolikom je u narodnoj praksi očuvano pagansko značenje jelena. Crtanje jelena na hrišćanskim spomenicima predstavlja obnavljanje arhaičnog paganskog duha. Na zidu manastira Arilje, jelen je crtan u nešto kasnijem periodu, što se tumači kao različito značenje. On ovde ima simboliku prizivanja, da bi lovac prizvao jelena. U odnosu na prizore lova na srednjovekovnim stećcima kojima je cilj, da jelen kao simbol pokojnikove duše umakne lovcima na putu do htonskog sveta, magijski crteži jelena su tragvoi rituala koji ima cilj da se osigura uspešan lov na jelene. Vršenjem magijskih rituala, čovek nije smatrao da dolazi do cilja, ali je ovim postupcima sticao sampouzdanje i nastojao da pridobije sile prirode za uspešan lov. Prizivajući jelena da bi ga ulovio, lovac stiče zavisnost svog života od njegove smrti. Odnos prema kultnim životinjama počiva na toj razlici između života i smrti. Sa potrebom da se jelen ubije i njegovo meso iskoristi, postoji težnja da mu se izrazi zahvalnost i poštovanje tako što je njegova lobanja sa rogovima čuvana. Ulovljen jelen produžava život lovčevoj izgladneloj porodici a ako ostane nedostupan onda će biti mitski vodič lovčeve duše, pa njegovo značenje time postaje aktuelnije.
Riba
Sem jelena, na zidovima opustošenih hramovima u periodu opšteg životnog beznađa, crtana je i riba. Riba kao simbol vode i htonskog sveta vezuje se za život na onom svetu. Hrišćanstvo je sačuvalo simbol ribe iz paganizma. Komponenta vode vezana za ribu je doprinela da se u hrišćanstvu vezuje za simbol krštenja, besmrtnost i vaskrsenje. U starim religijama, ribljim obedom je odavano poštovanje donjeg sveta, vode, plodnosti, a u hrišćanstvu riba sa hlebom postaje pričesna hrana u euharistiji. Grčki naziv za ribu na latinskom ICHTHYS su hrišćani uzeli kao sveti anagram verujući da je svako od ovih slova početno slovo u nazivu Iesos Christos Theou Yios Soter – Isus Hristos, Sin Božji Spasitelj.28 Na starohrišćanskim spomenicima, prikaz ribe je simbol Hrista. Magijski crteži su izdanci tih paganskih korena koji su u konkretnim istorijskim okolnostima bili uporište pred egzistencijalnom neizvesnošću. Sve ove radnje su vršene nesvesno i instiktivno i prvenstveno su vođene određenim ciljem.
Krst Iako se najčešće poistovećuje sa hrišćanskim simbolom, krst vodi poreklo iz duboke kulturne prošlosti. Likovno je predstavljen kao presek horizontale i vertikale, kao znak spojenih suprotnosti krst je zbog svog značenja postao izuzetno složen simbol. Poznat kao simbol u praistorijskim kulturama Balkana i Dalekog Istoka, simbol krsta je najadekvatnije predstavljao kosmološko ustrojstvo sveta i položaj čoveka u njemu. Objedinjujući kosmološko i antropološko, krst je postao simbol nad simbolima koji ima duboko nesvesno značenje i mogućnost da se složeno izrazi jednostavnim a jednostavno složenim. U ranijim tradicijama, od svog određenog značenja, krst je u hrišćanstvu postao najsvetiji simbol a njegova ranija magijska i verska značenja su potisnuta. Krst upućuje ka središtu ukrštenih i izmirenih suprotnosti: vremena i prostora, duše i tela, nebeskog i zemaljskog. Središte krsta je mesto iz koga isijava vanvremenski poziv za molitvu. Ideja o krstu u svom paganskom obliku je prethodnik najvažnijeg hrišćanskog simbola ali se javlja i nakon procesa hrišćanizacije. Visok stepen apstraktnosti hrišćanskog krsta je doveden u pitanje u promenjenim uslovima koji su uticali da promeni značenje. Tokom neizvesnog vremena turskog ropstva, značenje koje je imao krst kao simbol nad simbolima se bitno menja. Postaje dominantno značenje paganskog krsta koje je bilo marginalno i potencijalno. Pojavili su se antropoidni krstovi na nadgrobnim spomenicima koji su zamenjivali samog pokojnika. Krst je svođen na znak. Drveni krst koji je namenjen umrlom, obučen je u njegovo odelo i nošen pred povorkom, predstavljao je samog pokojnika. Arhaična animatistička shvatanja o živom pokojniku su se održala zajedno sa animističkim shvatanjima o duši umrlog. Paganski duh će se pokazati aktuelnim u vreme gašenja srpske države i slabljenja institucije srpske crkve. Narodna privrženost paganizmu se ogleda u obrazcu mišljenja koji je neke od hrišćanskih praznika i svetaca preobražavao u svom duhu, tako da su neki hrišćanski praznici dobili pagansku dimenziju. Primer je Lazareva subota koja je sećanje na dan 28
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.31
kada je Hrist vaskrsao Lazara i koja se obeležava na neradni dan. U narodu se motiv ovakvom ponašanju nalazi u nastojanju da se time otkloni opasnost od zmija. Iako je hrišćanski označen, praznični dan ima pagansko značenje vezano za ono neposredno, materijalno opipljivo sa većom psihološkom i religijskom težinom nego udaljeno hrišćansko značenje. Veliki hrišćanski praznik Preobraženje nije značenjski prepoznatljiv za ono što se dogodilo Hristu, nego po verovanju da se tog dana dešavaju promene u prirodi, preobražaj voda i gora. Tako su i imena pojedinih svetaca bila tumačena na način pogrešnih asocijacija. Smatra se da na dan Svete Petke
Trnovske ne treba ništa da se radi da ne bi trnule ruke i snaga, ili Svetog Spiridona treba poštovati da ne bi “spirio” već sačuvao kuću.29 Magijski odnos prema svetu koji pretpostavlja konkretne sadržaje služi kao pomoć za obnovu paganskih shvatanja. Paganski vrhovni bog Svetovid, Vit ili Vid, u hrišćanskoj tradiciji ima svoj sveti dan Vidovdan . Svetilište vrhovnog paganskog boga je bilo u gradu Arkoni na ostrvu Rujan (mitsko ostrvo Bujan), u Nemačkoj. Ovo pagansko svetilište pod Svetovidom je jedno od najstarijih kultnih mesta Slovena. Na Vidovdan 1168. ili 1169. godine, grad, tvrđava i svetilište je razoreno od Danaca i katoličke crkve. Dan je izabran namerno jer je to praznik Svetog Vita Korvejskog, čime su hrišćani želeli da jednom za svagda učine kraj kultu vrhovnog svetog boga Svetovida i zamene ga praznikom hrišćanskog sveca sličnog imena. * Slovenski svet je svet prirode, u kome su čovek i priroda u dobrim i prijateljskim odnosima. Savez hrišćanstva i germanizma je punom parom radio na istrebljenju religije slovenskiih naroda, a savez crkvenih redova i njihovo nagomilano bogatstvo iz krstaških ratova otkriva zašto je slovenska vera doživela takvu sudbinu. Paganstvo je kao vera više okrenuta prirodi i harmoniji sa njom, dok je hršćanstvo više okrenuto socijalnim odnosima i uputstvima kako da ljudi postupaju jedni sa drugima da bi im život bio bolji. U periodima turske vladavine kada su bile porušene crkve i ugašena duhovna ognjišta, ljudi su živeći u prirodi živeli pod njenim zakonima, pa nije čudno što je paganstvo kao prirodna vera izbijalo na površinu. Upravo ovo je razlog zbog kog je u vreme krize društva i borbe za goli život paganstvo preovladalo. Potreba da se izuči paganska religija Slovena je neophodna iz više razloga. Na prvom mestu, to je potreba da se shvati vera naših predaka. To je i poziv za ponovno otkriće starijih slojeva u slovenskoj duši, onoga što zapravo, kao kolektivno nesvesno nikad nije nestalo, i po definiciji ne može da nestane. Može da se samo primiri u nekom vremenu, što nam može potvrditi istorija. 29
Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006, str.35
Literatura: Ambrogio Donini, Pregled povijesti religija: od prvih oblika religija do početka kršćanstva, Zagreb: Naprijed, 1964 Bojan Jovanović, Duh paganskog nasleđa, Beograd: Narodna knjiga, 2006 Vladeta Jerotić, Pagansko, starozavetno i novozavetno u savremenom čoveku, Izvor: Psihološko i religiozno biće čoveka, Sabrana dela, I kolo, Zadužbina Vladete Jerotića u saradnji sa IP Ars libri, Beograd 2007 Natalija Nikolaevna Veleckaja, Mnogobožačka simbolika slovenskih arhajskih rituala, Niš: Prosveta, 2001 Oleg Mandić, Od kulta lubanje do kršćanstva – Uvod u historiju religija, Zagreb: Matica Hrvatska, 1954 Rastko Kostić, Pad Arkone ili sumrak slovenskog paganizma, Beograd: Atos, 2009
