Osnovi transportnih i komunikacijskih sistema Sistem Pod sistemom se može podrazumjevati bilo koji fizički sistem čije je funkcionisanje u toku vremena moguće opisati promjenom stanja sistema. To je kompleks elemenata koji se nalaze u međusobnoj interakciji. Elisova def. sistema: Sistem se može odrediti kao neki skup elemenata sačinjen za dostizanje unaprijed zadanog cilja. Vujaklijina def. sistema: Sistem je određeni sastav, cjelina, skup određenih dijelova ili cjelishodno sastavljena cjelina. Opća teorija sistema proučava sisteme koji se mijenjaju, dinamičke sisteme. Pored dinamičkih, postoje i statički sistemi. Sistem je Sistem je skup f-ja sa relacijama između njih i njihovih procesa. Funkcija je Funkcija je najviši element sistema ili skup procesa. Proces je Proces je grupa logističkih, zavisnih odluka i aktivnosti kojima se ostvaruje logička f-ja. Aktivnost je djelatnost na usmjeravanju i izvršavanju zadataka koji se planiraju po Aktivnost je vremenu i neposrednim resursima. Relacije povezuju Relacije povezuju sistem u cjelinu.
Zajedničke osobine sistema - sistem predstavlja cjelokupni kompleks elemenata koji su u interakciji - sistem ostvaruje posebno jedinstvo sa vlastitim okruženjem - sistem u načelu predstavlja podsistem nekog većeg sistema - podsistem datog sistema je obično sistem na nižoj ljestvici Saobraćajni sistem kao sistem kao dinamički sistem ima svoju f-ju, strukturu (elemente sistema), hijerarhiju, okruženje i dinamiku. Elementi saobraćajnog sistema: - saobraćajnice (željezničke pruge, putevi, vodeni koridori...) - stabilni objekti (aerodromi, luke, željezničke i autobuske stanice, cjevovodi...) - vozna i plovna sredstva (brodovi, kamioni, autobusi, avioni....) - sredstva za manipulaciju teretom (viljuškari, dizalice, transportne trake...) - kadrovi koji obavljaju saobraćajnu djelatnost - različite organizacije u saobraćajnoj privredi (škole, naučne ustanove...)
- nematerijalni elementi (ljudsko znanje, iskustvo, metode odlučivanja, propisi...) Funkcija saobraćajnog Funkcija saobraćajnog sistema je da što je bolje moguće zadovolji sve potrebe za kretanjem u nekom društvu, za premještanjem robe, prevoza ljudi, prenosa informacija i slično. Nauka je jedinstveni funkcionalni sistem objektivnih ljudskih saznanja o svijetu u Nauka je odredjenom historijskom razdoblju, o objektivnoj stvarnosti do kojih se dosla svjesnom primjenom odredjenih objektivnih metoda istrazivanja. Nauka je skup znanja svih ljudi. Dijeli se na: - prirodne nauke (prirodni zakoni kretanja tijela kroz različite sredine) - tehničke nauke (tehnološko-tehnički uslovi organizacije prevoza i kretanja sredstava) - društvene nauke (društveni i ekonomski uzroci, okviri i posljedice uspostavljanja i funkcionisanja razvoja društva) Saobraćajna nauka je nauka je skup svih ljudskih znanja o saobraćaju i uzajamnosti dejstva saobraćaja i sredine u kojoj se odvija.
Osnovni pojmovi Promet u ekonomskoj znanosti označava cirkulaciju robe, novca i vrijednosnih papira, tj. Promet u promjenu oblika vrijednosti iz robnog i novčani oblik i obratno. Promet je uslov u slov transporta i ne može biti privredna djelatnost. Saobraćaj je skup različitih transportnih i PTT usluga koje kao samostalne privredne Saobraćaj je djelatnosti imaju korisne učinke: premještanje materijalnih dobara, prevoz ljudi i informacija i sl. Transport predstavlja izraz koji se odnosi na sam prevoz i obuhvata premještanje osoba i Transport predstavlja dobara, kao i drugih stvari. Moguć je i bez kretanja transportnih sredstava (naftovodi). Promet je moguc samo kretanjem prometnih sredstava na putu izmedju prostorno Promet je udaljenih mjesta dok taj uvjet nije bitan za transport. Transport je moguc i bez kretanja transportnog sredstva. Bez transporta promet transporta promet ne moze biti privredna djelatnost,on to postaje samo kroz transport i to tako da je upravo sam transport ta djelatnost jer znaci prijenos ili prevoz. U skup transportnih poslova ubrajamo ne samo premjestanje nego takodjer sve procese sa utovarom, istovarom, odnosno pretovarom Prevoz/prijenos označava Prevoz/prijenos označava promjenu mjesta ljudima, stvarima i porukama. Saobraćajna usluga označava usluga označava prevoz za druge uz naknadu za učinjenu uslugu. Saobraćajna djelatnost je djelatnost je ljudska djelatnost koja mijenja mjesto nekome ili nečemu.
- nematerijalni elementi (ljudsko znanje, iskustvo, metode odlučivanja, propisi...) Funkcija saobraćajnog Funkcija saobraćajnog sistema je da što je bolje moguće zadovolji sve potrebe za kretanjem u nekom društvu, za premještanjem robe, prevoza ljudi, prenosa informacija i slično. Nauka je jedinstveni funkcionalni sistem objektivnih ljudskih saznanja o svijetu u Nauka je odredjenom historijskom razdoblju, o objektivnoj stvarnosti do kojih se dosla svjesnom primjenom odredjenih objektivnih metoda istrazivanja. Nauka je skup znanja svih ljudi. Dijeli se na: - prirodne nauke (prirodni zakoni kretanja tijela kroz različite sredine) - tehničke nauke (tehnološko-tehnički uslovi organizacije prevoza i kretanja sredstava) - društvene nauke (društveni i ekonomski uzroci, okviri i posljedice uspostavljanja i funkcionisanja razvoja društva) Saobraćajna nauka je nauka je skup svih ljudskih znanja o saobraćaju i uzajamnosti dejstva saobraćaja i sredine u kojoj se odvija.
Osnovni pojmovi Promet u ekonomskoj znanosti označava cirkulaciju robe, novca i vrijednosnih papira, tj. Promet u promjenu oblika vrijednosti iz robnog i novčani oblik i obratno. Promet je uslov u slov transporta i ne može biti privredna djelatnost. Saobraćaj je skup različitih transportnih i PTT usluga koje kao samostalne privredne Saobraćaj je djelatnosti imaju korisne učinke: premještanje materijalnih dobara, prevoz ljudi i informacija i sl. Transport predstavlja izraz koji se odnosi na sam prevoz i obuhvata premještanje osoba i Transport predstavlja dobara, kao i drugih stvari. Moguć je i bez kretanja transportnih sredstava (naftovodi). Promet je moguc samo kretanjem prometnih sredstava na putu izmedju prostorno Promet je udaljenih mjesta dok taj uvjet nije bitan za transport. Transport je moguc i bez kretanja transportnog sredstva. Bez transporta promet transporta promet ne moze biti privredna djelatnost,on to postaje samo kroz transport i to tako da je upravo sam transport ta djelatnost jer znaci prijenos ili prevoz. U skup transportnih poslova ubrajamo ne samo premjestanje nego takodjer sve procese sa utovarom, istovarom, odnosno pretovarom Prevoz/prijenos označava Prevoz/prijenos označava promjenu mjesta ljudima, stvarima i porukama. Saobraćajna usluga označava usluga označava prevoz za druge uz naknadu za učinjenu uslugu. Saobraćajna djelatnost je djelatnost je ljudska djelatnost koja mijenja mjesto nekome ili nečemu.
Saobraćajna infrastruktura predstavlja infrastruktura predstavlja svu putnu, željezničku, pomorsku i ostale vidove infrastrukture i čine je saobraćajnice i terminali. Terminali su pragovi svakog saobraćajnog sistema čiji je zadatak prijem i otprema robe, putnika i informacija. Pod PTT prometom uglavnom prometom uglavnom se podrazumjeva djelatnost prenosa vijesti i saopćenja u pisanom obliku (pošta) ili u obliku govora i signala (telekomunikacije). Saobraćajno sredstvo predstavljaju sredstvo predstavljaju vozila ili mediji namjenjeni za izvršenje transportnog zadatka i služe za prevoz ljudi, robe i informacija. Saobraćajni putevi predstavljaju putevi predstavljaju površine koje služe za kretanje saobraćajnih sredstava i informacija. Autoput je javni put posebno izgrađen i namjenjen isključivo za saobraćaj motornih Autoput je vozila definisan posebnim saobraćajnim propisima za njegovu izgradnju, signalizaciju i korištenje. Magistralni put je put je javni put koji povezuje veće gradove i važnija privredna područja jedne države i nadovezuje se na magistralne puteve susjednih država. Lokalni put je put je javni put koji povezuje naselja na teritoriji općine. Brzi put je put je javni put namjenjen za saobraćaj isključivo motornih vozila. Put je Put je svaki javni put i nekategorisani put na kojem se obavlja saobraćaj. Raskrsnica je Raskrsnica je površina na kojoj se ukrštaju ili spajaju dva ili više puteva. Motorno vozilo je vozilo je vozilo na motorni pogon koje je prvenstveno namjenjeno za prevoz ljudi ili tereta na putevima ili koje služi za vuču priključnih vozila namjenjenih za prevoz ljudi ili tereta,vozila za prevoz lica ili tereta koji se krecu po sinama, bickla sa motorima, traktora i drugih vozila na motorni pogon koji nisu prvenstveno namjenjeni za prevoz lica ili tereta. Transportni lanac je lanac je organizacijski i tehničko-tehnološki sinhronizovana operacija otpreme, transporta, prekrcaja, skladištenja i isporuke konkretne robe. Telekomunikacijski promet predstavlja promet predstavlja prenos različitih oblika informacija (govor, tekst, podaci) putem telekomunikacijske mreže prema utvrđenim protokolima i pravilima odvijanja prometa.
Telekomunikacijska usluga je specifičan skup mogućnosti prenosa i dodatnog procesiranja informacija koje su dostupne i raspoložive korisnicima preko definisanih mrežnih sučelja. Paket predstavlja blok informacija određene dužine koji je opremljen (adresama i zaštitom) da može samostalno putovati mrežom od čvora do čvora prema odredištu. Kanal je konekcijski put određene pojasne širine koji se uspostavlja od kraja do kraja uz ekskluzivno korištenje za vrijeme trajanja razgovora ili sesije. Inteligentni transportni sistem (ITS ) predstavlja primjenu senzorskih, informacijskokomunikacijskih i upravljačkih tehnologija kojima se postiže učinkovitiji, sigurniji i komforniji prenos različitim prometnicama. Intermodalni transport je tehnologija kojom se u prevozu robe, istovremeno, koriste dva savremena i odgovarajuća transporta sredstva gdje prvo transportno sredstvo sa teretom postaje teret za drugo transportno sredstvo, s tim da se transportni proces odvija najmanje između dvije države. Kombinirani transport je način prevoza robe kojima se na jednom transportnom putu od mjesta proizvodnje do mjesta potrošnje, kombinirano, koriste najmanje dvije vrste savremenih prevoznih sredstava iz dvije ili više prometnih grana. Integralni transport je način transporta robe pri čemu se roba ne ukrcava neposredno na transportno sredstvo, nego se slaže na palete ili u kontejnere te oni tako zajedno s robom postaju teret koji efikasno i racionalno mogu preuzeti sredstvo svih oblika transporta. Monomodalni transport je transport „od vrata do vrata“ i obavlja se samo jednim oblikom transporta.
Uvodna razmatranja Saobracajni sistem je skup svih sredstava i komunikacija kao i oblika organizacije njihovog koristena koji sluze savladjivanju prostorne razdvojenosti u jednom odredjenom vremenu i na datoj teritoriji. Iz ovog proizilazi da struktura saobracajnog sistema cine saobracanice i saobracajna sredstva razlicitih saobracajnih grana. U zavisnosti od vidova saobraćaja i komunikacija imamo: -
kopneni saobraćaj (drumski, cjevovodni, željeznički) vodeni saobraćaj (pomorski, riječni, kanalski, jezerski) zračni saobraćaj (avionski, helikopterski, jedriličarski) komunikacije (pošta, telekomunikacije) ostali/vertikalni saobraćaj (žičare, uspinjače, lift)
U zavisnosti od vrste saobraćaja i komunikacija imamo:
- motorni saobraćaj (automobilski, traktorski, motociklistički) - zaprežni saobraćaj - pješački saobraćaj - tovarni saobraćaj - nosački saobraćaj - biciklistički saobraćaj - saonice Sredstva željezničkog saobraćaja su vučna vozila (lokomotive) i vučena vozila (vagoni). U komunikacije željezničkog saobraćaja spadaju pruge i stanice. Način organizacije je u 99% slučajeva javni. Sredstva drumskog saobraćaja su vozila. U komunikacije drumskog saobraćaja spadaju putevi i saobraćajni terminali. Način organizacije je javni saobraćaj (JAS), prevoz za sopstvene potrebe (PSP) i privatni prevoz (PP). Sredstva zračnog saobraćaja su avioni, helikopteri i jedrilice. U komunikacije zračnog saobraćaja spadaju koridori leta i terminali – aerodromi. Način organizacije je JAS, PSP i PP. Sredstva telekomunikacijskog saobraćaja su paketi i signali. U komunikacije telekomunikacijskog saobraćaja spadaju kanal, pristupna centrala, tranzitna centrala i spojni vodovi. Način organizacije je JAS i PP. Sredstva poštanskog saobraćaja su poštanska vozila sa pošiljkama, poštanska vreća ili kontejner, poruka koja putuje mrežom... U komunikacije poštanskog saobraćaja spadaju poštanski objekti, tehnička sredstva i linije. Način organizacije je JAS. Način organizacije predstavlja transport, a sredstva i komunikacije predstavljaju saobraćaj. Saobracajnu infrastrukturu predstavlja saobracajnice+terminali. Saobracajne grane se medjusobno razlikuju kako u pogledu oblika organizacije tako i prema saobracajno-tehnickim karakteristikama svojih sredstava. Ove razlike opredjeljuju i specificnu ulogu i zadatke svake od njih, u okviru saobracajnog sistema kao cjeline. Sa gledalista metoda i mjera opce saobracajne politike, potrebno je razlikovat pojam saobracajnog sistema od pojma transporta kao privatne djelatnosti. Dok saobracajni sistem predstavlja u sustini tehnolosko-tehnicki pojam, kao skup sredstava i organizacije njihovog koristena, koji sluze za savladjivanje prostorne udaljenosti, dotle transport kao privredna djelatnost obiljezava drustveno-ekonomsku funkciju koristenja ovih sredstava. Iz ovog proizilazi da razvijenost i struktura saobracajnog sistema koji su uslovljeni razvojem nauke i tehnike, kao ni sam naucni i tehnicki napredak, ne mogu uskladjivati sa
privrednim razvojem, posto i sami predstavljaju jedan od osnovnih faktora tog razvoja. Suprotno ovome, transport kao privredna djelatnost tj obim i uslov koristenja sredstava saobracajnih grana, drugim rijecima, obim i asortiman saobracajne proizvodnje mogu se uskladjivati sa potraznjom saobracajnih usluga na isti nacin kao sto se proizvodnja ostalih privrednih djelatnosti uskladjuje sa potraznjom njihovih proizvoda. Ove bitne razlike izmedju saobracajnog sistema i transporta kao privredne djelatnosti proizilaze iz dvostruke uloge saobracajne infrastrukture. Putevi, zeljeznicke pruge nisu samo osnovna sredstva saobracajnih grana koje ih koriste. One su u isto vrijeme kao bitni elementi strukture saobracajnog sistema, jedan od opcih uslova privrednog i drustvenog razvoja. Ova dvostruka uloga saobracajnica uslovljava i posebne mjere saobracajne politike iz cega proizilazi sistem i metode finansiranja prosirene reprodukcije u saobracaju koje se razlikuje od metoda i mjera finansiranja prosiren reprodukcije u drugim privrednim djelatnostima. Pored ove posebne funkcije saobracajne infrastrukture, na metode i mjer saobracajne politike bitno utice i nacin tretiranja transporta kao privredne djelatnosti. Desavalo se da pod transportom kao privredne djelatnosti podrazumjeva samo tzv javni saobracaj tj djelatnost profesionalnih organizacija iz oblasti drumskog, zeljeznickog, rjecnog, pomorksog ili zracnog saobracaja iako ona cini samo jedan dio saobracajne djelatnosti u cjelini. Saobracajna politika svake zemlje ima zadatak da rjesava slozene probleme. Ona treba da stvara sto pogodnije uslove, da se razvoj saob sistem to vise prilagodjava razvoju i potrebama privrede i stanovnistva a sa druge strane da se saobracaj kao privredna djelatnost organizuje i posluje na sto efikasniji nacin i dakle po istom principu po kojim se organizuje i posluju sve druge privredne djelatnosti. Kod utvrdjivanja optimalne strukture saobracajnosti, kao jedne od osnovnih preokupacija saobracajne politike, treba narocito imati u vidu specificno djelocanje strukture saob sistema na privredu i drustvo u cjelini. Struktura saobraćajnog sistema ispoljava svoje djelovanje u ovom pogledu uglavnom u dva osnovna oblika: - diferencira uslove za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti - struktura saobraćajnog sistema djeluje kao jedan od osnovnih faktora prostorne strukture i teritorijalnog razmještanja proizvodnih snaga
Komunikacije Riječ komunikacija znači učiniti nešto općim ili zajedničkim. Komunikacije predstavljaju proces razmjene informacija preko određenog komunikacijskog sistema. Potrebno je kod prenosa informacija kroz komunikacijski sistem omoguciti odredjene mehanizme kako bi se omogucio prenos informacija izmedju razlicitih uredjaja. Takva pravila se nazivaju protokoli. Protokoli su pravila unutar komunikacijskih sistema. Komunikacijske tehnologije se dijele na:
- poštanske tehnologije - telekomunikacijske tehnologije
Poštanske tehnologije Pismonosna pošiljka je vrsta pošiljke u poštanskom prometu u koje ubrajamo obična pisma, dopisnice, tiskanice, sekagrame, male pakete, pošiljke sa potvrđenim uručenjem, preporučene pismonosne pošiljke i pisma sa označenom vrijednošću. Pošiljka ubrzane pošte (EMS) je posebna poštanska usluga koja korisnicima omogućuje najbrži prenos pismonosnih i paketnih pošiljki, osim poštanskih i brzojavnih uputnica. Brzojav je pisano priopćenje koje se prenosi od pošiljatelja ka primaocu putem telekomunikacijskih uređaja, a uz posredovanje poštanskog ureda. Usvajanje novih informacionih i komunikacijskih tehnologija omogucilo je postanskim operaterima ne samo unapredjenje klasicnih postanskih usluga vec i uvodjenje potpuno novih elektronickih usluga. Nove elektroničke usluge: e-finansije, e-trgovina, e-vlada, tele-kiosk i sl.
Temeljna funkcija pošte je prijem, prenos i uručenje adresiranih poštanskih pošiljki upotrebom kapaciteta poštanske mreže. Dvije vrste pošte: - fizička pošta (fizički prenos pošiljki – poštari) - hibridna pošta (kombinirani i dijelom elektronski prenos pošiljki)
Fizicka posta Postanska mreza nije fizicki kompaktna poput cestovne i zeljeznicke mreze gdje postoji kontinuitet linkova koji povezuju cvorove tih mreza. Cvorovi odnosno pristupnicke mreze povremeno se integriraju u istom oblilasku postanskog vozila ili postara koji pritom koriste kapacitete javnih prometnica. Proces prenosa pošiljke od izvorišta do odredišta: 1. prijem pošiljki 2. otprema zaključaka 3. prevoz zaključaka 4. prispjeće zaključaka 5. uručenje pošiljki
Hibridna posta Hibridna posta je servis koji omogucuje elektronsku komunikaciju u fazi kreiranja i prenosa podataka te stampanje dokumenata u fazi urucenja kao postanske posiljke. Proces obrade zapocinje na racunaru posiljaoca koji kreira izgled dokumenta. Posiljac elektronskim putem kreirani dokument prosljedjuje do provajdera koji pruza servis hibridni poste. Na racunaru provajdera dokument se obradjuje i priprema za stampu.
Stampa dokumenta se vrsi na lokaciji koja je najpovoljnija za kasnije urucenje. Nakon toga stampani materijal se kovertira i upucuje primaocu. Prilikom razvoja hibridne pošte uzeta su u obzir dva osnovna argumenta: - brzina i pouzdanost poštanskih usluga - troškovi visokokvalitetne štampe Hibridna pošta u skoroj budućnosti mora da obezbjedi: - pristup i štampu putem interneta - integraciju protokola za kreiranje i pristup poštanskim sadržajima - uspostavljanje međunarodne mreže hibridne pošte - dostupnost štampe visoke rezolucije u koloru svim korisnicima
Telekomunikacijske tehnologije Telekomunikacijski saobraćaj predstavlja prenos različitih oblika informacija (govor, tekst, računarski podaci, video...) putem telekomunikacijske mreže (žične ili bežične) prema utvrđenim protokolima i pravilima odvijanja saobraćaja. Mreza je najvecim dijelom automatizovana tako da korisnik sa svog krajnjeg terminala aktivira koriscenje dijela raspolozivih resursa mreze pod kontrolom mreznog upravljackog podsistema. Žični sistem prenosa podataka je nepokretna mreža komunikacijskih mreža kod koje je međusobna povezanost svih elemenata ostvarena žičano. Vrste žičnih mreža: - PSTN (Public switching telephone network) - ISDN (Integrated service mode) - FR (Frame relay kablovski sistemi) Bežični sistem prenosa podataka je pokretna mreža telekomunikacijskih mreža kod koje je međusobna povezanost nekih elemenata ostvarena bežično, te se time omogućuje uspostavljanje veze i u uvjetima fizičkog kretanja korisnika usluga te mreže. Vrste bežičnih mreža: - satelitske komunikacije - GSM (Global system for mobile communication) - GPRS (General packet radio service) - UMTS(Universal mobile telecommunication system) - WiFi(Wireless fidelity) - Bluetooth
Činioci razvoja saobraćaja Objekti građeni za saobraćaj su saobraćajnice i saobraćajni centri koji povezani čine saobraćajnu mrežu na određenom prostoru. Saobracajnice su objekti gradjeni za kretanje saobracajnih sredstava.
Saobracajni centri ili cvorovi su objekti gradjeni za usluge, koriste se u promjeni saobracajnih sredstava, mijenjaju brzinu kretanja saobracaja, kontrolisu i upravljaju saobracajem, spajaju i razdvajaju saobracajne veze u putnickom saobracaju, zapocinju ili zavrsavaju kretanje saobracajnih sredstava u saobracajnicama vrse druge zadatke u povezivanju saobracajnica. Saobraćajna mreža je sistem saobraćajnica i saobraćajnih centara jedne ili više grana saobraćaja. Mreza zeljeznickih pruga je podsistem opce saobracajne mreze. Na tok saobracaja u mrezi utice tehnicka opremljenost saobracajnica i propusna moc saobracajnih centara. Jedna gran saobracaja utice na pojavu drugih, stvaranje jedne mreze otvara niz mogucnosti za privredni razvoj i opsti drustveni razvitak manje ili vece teritorije. Saobraćaj nastaje pod uticajem prirodnih, društvenih i ekonomskih činilaca koje posmatramo kao dijelove jedinstvenog sistema.
Prirodni činioci Prirodni činioci su reljef i geološka građa, klima, vode i živi svijet, a mijenjaju se ljudskim radom i njihovim prilagođavanjem potrebama čovjeka. Osnovni prirodni cinioci saobracaja prema teritoriji na kojoj djeluje sastoji se iz manjih prirodnih cjelina(pustinje, stepe, palme, savane...) i vecih prirodnih pojava. Pod tehničkim sistemom saobraćaja podrazumjevamo njihov stepen opremljenosti za saobraćaj. Pojasevi utiču na saobraćaj sa svojim uslovima. U klimatskom pogledu, najpovoljniji su umjereni i suptropski pojas, a najnepovoljniji su ekvatorski i polarni pojas. Reljef ima značajnu ulogu u planiranju saobraćajnica, a geološka građa je element izgradnje saobraćajnica. Rijeke i mora i danas omogucavaju najveci transport u saobracaju. Na moru je i nastao saobracaj sa odredjenim ciljem-trgovinom. Sa opcim razvojem nauke uticaj prirodnih cinilaca postaje manje znacajan.
Društveni činioci Društveni činioci mogu da usporavaju ili da podstiču razvoj saobraćaja. To su: gustina naseljenosti i priraštaj stanovništva, migracije, raspored naselja i urbanizacija.
Odlučujući društveni činioci su stepen društvenog razvoja, društveni sistem, historijski uslovi, političke prilike i vojno-strategijski uslovi. Gusto naseljene teritorije su po pravilu posljedica velikog prirastaja ljudi ili migracija stanovnika na teritorijama gdje su bolji uslovi za zivot. Ove teritorije brze napreduju u privrednom pogledu, rastu potrebe za povezivanjem sa drugim i udaljenijim teritorijama tako da saobracaj postaje sve znacajniji u takvim uslovima. Veliki gradovi su ubrzali razvoj saobracajnog sektora. Ekonomski činioci Ekonomski činioci utiču na strukturu i funkciju saobraćaja. Mogu biti općeg (činioci privrednog razvoja, teritorijalnog razmještaja proizvodnje i povezivanja pojedinih područja) i posebnog značaja (uticaj saobraćaja na razvoj pojedinih privrednih djelatnosti: industrije, građevinarstva, poljoprivrede...; poboljšanje uslova za korištenje energije, sirovina, prehrambenih proizvoda...). Kao faktor privrednog razvoja saobracaj utice na pojavu tehnoloskih postupaka u procesu rada. U pripremi proizvoda za trziste, kooperaciju proizvodjaca, saobracaj ima sve vecu ulogu i znacaj. Proizvodjaci dijelova za automobile su udaljeni medjusobno ali zavise jedni od drugih prije konacnog transporta gotovog proizvoda na trziste. Ekonomcki cinioci imaju najveci uticaj na razvoj saobracaja.
Uticaj strukture saobraćajnog sistema na razvoj pojedinih privrednih djelatnosti Saobraćajno-tehnicke karakteristike saobracajnica i saobracajnih sredstava razlicitih prometnih grana, ogledaju se u razlicitim uslovima pod kojima zadovoljavaju odredjene prevozne potrebe a narocito u pogledu masivnosti, urednosti, brzine, sigurnosti, elasticnosti i cijene kostanja prevoza. One su uslovljene konstruktivnim i tehnickotehnoloskim osobinama pojedinih sredstava i mijenjaju se pod uticajem razvoja tehnike. U pogledu masivnosti i cijene kostanja prevoza najbolje uslove pruzaju sredstva pomorskog i rijecnog saobracaja. Sredstva zeljeznickog prevoza imaju za isti prevozni ucinak nesto vecu cijenu prevoza ali zato raspolazu vecom brzinom i redovnoscu prevoza. Drumski saobracaj ima vecu cijenu prevoza uz odgovarajuci prevozni ucinak ali znatno sire prostorno djelovanje, elasticnost i brzinu prevoza. Zracni saobracaj ima takodje odredjene prednosti u odnosu na ostale saobracajne grane itd. Sa druge strane i teret koji se prevozi pokazuje takodje znatne razlike u pogledu zahtjeva za adekvatnim i racionalnim prevoznim sredstvima. Sirovine odnosno proizvodi nekih djelatnosti uslovaljavju masovne, redovne i jeftinije prevoze na duzim putovanjima. Njima bolje odgovaraju ona saobracajna sredstva koja u vecoj mjeri posjeduju ovakve saobracajne-tehnicke karakteristike. Suprotno ovome, drugi teret zahtjevaju prevoz koji se ne vrsi uvijek u istim kolicinama ili koji treba prevoziti brze, na vrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima(npr bez pretovara).
Izvrsenje ovakvih prevoza zahtjevaju upotrebu elasticnih saobracajnih sredstava sposobnih da svoje kapacitete lakse prilagodjavaju promjenama i u pogledu obima potraznje saobracajnih usluga da mogu svojim sredstvima doprinjeti do sto veceg broja mjesta, da ih lakse mogu prilagodjavati posebnim zahtjevima u pogledu dimenzija tezine ili posebnih osobima razlicitih vrsta tereta koji se prevozi. Ima teret koji zahtjevaja sto vecu brzinu prevoza na racun masivnosti ili cijene kostanja itd. Ovakvi odnos uspostavljaju se i kod prevoza lica. Najocitiji primjer za ovo je fenomen savremenog turizma nastao narocito masivnim koristenjem putnickih automobila. Iz ovog sto je naprijed iznijeto proizilazi da prevozne usluge razlicitih saobracajnih grana nisu po pravilu medjusobno zamjenjive i da se ukoliko uslijed nepostajanja ili nedovoljne razvijenosti sredstava jedne saobracajne grane npr zeljeznice, koriste sredstva drugih saobracajnih grana(drum ili zracnog) i za one prevoze za koji su po svim saobracajnotehnickim karakteristikama pogodnija prevozna sredstva zeljeznice, no takav prevoz nije dovoljno racionalan, ne samo sa gledista neposrednog korisnika prevoza nego i sa opste privrednog stanovista. Do istih ovakvih nepovoljnih posljedica dolazi i u slucajevima ako b se uslijed nerazvijenosti drumskog saobracaja koristila sredstva zeljeznickog ili rijecnog saobracaja i to za one prevoze za koje je drumski saobracaj najpogodniji prevozilac. Ovakva uzajamna uslovljenost karakteristika sredstava razlicitih grana saobracaja i karakteristika tereta u odnosu na prevoz, ukazuje na to da se optimalna struktura saobracajnog sistema ostvaruje u dva slucaja:ako su u njima zastupljene sve saobracajne grane i ako se razvijaju u skladu sa potrebama u prevozima, koje svaki od njih najbolje zadovoljava. To znaci prije svega da posmatrajuci savremenost saobracajnog sistema u cjelini, ni jedna saobracajna grana nije u apsolutnoj prednosti u odnosu na druge. Razumije se da je sasvim druga situacija ako se radi o pojedinacnom prevozu. Takav prevoz moze se po pravilu racionalnije obaviti sredstvima jedne nego druge grane saobracaja u zavisnosti od njegovih karakteristika u odnosu na prevoz. Samo u tom slucaju moze biti govora o izboru racionalnog i manje racionalnog prevoznog sredstva. Ukoliko medjutim u strukturi saobracajnog sistema nisu uopce zastupljene ili nisu dovoljno razvijene neke saobracajne grane u odnosu na postojanje prevoznih potreba, stvaraju se nejednaki uslovi za razvoj i djelovanje pojedinih privrednih djelatnosti. Ako na primjer osnovna struktura saobracajnog sistema cini zeljeznica, postoje relativno povoljniji uslovi za razvoj primarne proizvodnje i tesku industriju nego ako osnovnu strukturu saobracajnog sistema cini drumski ili zracni transport. Obrnuto ako je drumski saobracaj osnova saobracajnog sistema, postoje povoljniji uslovi za razvoj lake industrije, poljoprivrede, turizma i niza drugih djelatnosti nego ako osnovu saobracajnog sistema cini rijecni li zeljeznicki transport. Kako se u toku historijskog razvoja pojedine saobracajne grane nisu jednovremeno pojavljivale i razvijale, nuzno je dolazilo do toga da je struktura saobracajnog sistema u odredjenim vremenskim razdobljima bila jednostrana. Nju su prije pojave zeljeznice cinili pomorski i rijecni saobracaj. Pojava zeljeznica prouzrokovala je revoluciju u strukturi saobracajnog sistema sto je bitno uticalo na strukturu privrede u cjelini kao i na medjunarodne odnose pojedinih privrednih djelatnosti. Kao osnovni nosilac kopnenog saobracaja zeljeznica je vise favorizirala razvoj ovih privrednih djelatnosti, kojima je po ovim saobracajno-tehnickim karakteristikama bolje odgovarala. Na taj nacin uspostavljeni su odredjeni odnosi izmedju strukture
saobracajnog sistema i strukture privrede u cjelini koji su omogucavali racionalno funkcionisanje citave privrede. Sve do pojave veceg razvoja motorno drumskog saobracaja kao najbitniji cinilac struktrue saobracajnog sistema, zeljeznice se razvile i organizovale ne samo u skladu sa obimom i strukturom privrednih potreba koje po svim saobracajno-tehnickim karakteristikama najbolje zadovoljavaju, nego i s obzirom na zadovoljenje onih prevoza koje bi drumski i zracni saobracaj bio efikasniji i rentabilniji prevazici da su u to vrijeme postojali. Ovakva situacija uslovila je izgradnju siroke mreze zeljeznickih saobracajnica i to ne samo na pravcima na kojima je obim prevoza omogucavao racionalno koristenje sredstava ove saobracajne grane nego i na nizu drugih pravaca, na kojima je prevoz zeljeznicama uslijed neredovnosti ili manjih kolicina tereta , bio nedovoljno rentabilan.Sve ovo, uz djelovanje tarifnog sistema, na zeljeznicama koji je u takvim uslovima bilo nemoguce sprovoditi, jos vise je uticalo na stvaranje posebnih uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti i uspostavljanje odredjenih odnosa izmedju strukture saobracajnog sistema i privredne strukture koja je omogucavala privredni i drustveni razvoj. Pojava motornog i drumskog i zracnog saobracaja izmijenila je struktura saobracajnog sistema ciji su nosioci bili rijecni i zeljeznicki saobracaj.Sve vecim preuzimanjem na prevoz onih tereta koje do tada prevozila zeljeznica ali za koje su po svojim saobracajnotehnickim karakteristikma, motorni, drumski i zracni saobracaj biti efikasniji i rentabilniji prevoznici bitno su poremeceni uzajamno postavljeni odnosi izmedju strukture saobracajnog sistema i privredne strukture. Ovo je izmedju ostalog ucinilo veoma tesko odrzivim uspjesno funkcionisanje postojece organizacije i nacina poslovanja zeljeznice i rijecnog saobracaja iako je od samog pocetka bilo manje ili vise ocigledno da se rjesenje ovog problema odnosno ponovno uskladjivanje odnosa izmedju nove strukture saobracajnicog sistema i strukture privrede moze obezbjediti na taj nacin sto bi se izvrsila veoma krupna reorganizacija zeljeznica u smislu njenog prilagodjavanja kako organizaciono i tehnicko-tehnoloski, tako i tarifno, po obimu i strukturi prevoznih potreba za koje je ona najefikasniji prevozilac sto se nije moglo brzo ni u potpunosti ostvariti. Razlog su bili suvise krupni poremecaji koji bi nastali u postojecem uskladjenom sistemu odnosa privredne strukture i strukture saobracajnog sistema. Otuda je proizisla potreba da se ovo prilagodjavanje vrsi u jednom duzem vremenskom periodu na nacin koji bi omogucio da se uspjesno ostvari ali koji ne bi izazvao suvise ozbiljne privredne i drustvene teskoce. Medjutim, posebni metodi i mjere saobracajne politike nisu bili izazvani samo potrebom efikasnog uskladjivanja strukture saobracajnog sistema i privredne strukture ili bolje receno potrebom ostvarivanja promjena u strukturi saobracajnog sistema izazvanih razvojem „novih“ saobracajnih grana, sa gledista uticaja privrede i drustva u cjelini. Posebne metode i mjere saobracajne politike, jos vise su bili uslovljeni i veoma snaznim uticajem strukture saobracajnog sistema kao saobracajno-tehnickim karakteristikama saobracajnih grana na prostorni aspekt privrednog i drustvenog razvoja.
*pojednostavljeno U pogledu masovnosti i cijene korištenja prevoza, najbolje uslove pružaju sredstva pomorskog i riječnog saobraćaja.
Sredstva željezničkog saobraćaja imaju za isti prevozni efekat nešto veću cijenu prevoza, ali zato raspolažu većom brzinom i redovnošću prevoza. Drumski saobraćaj ima veću cijenu prevoza uz odgovarajući prevozni učinak, ali i znatno šire prostorno djelovanje, elastičnost i brzinu prevoza. Sa druge strane, teretu bolje odgovaraju ona saobraćajna sredstva koja u većoj mjeri posjeduju masovne, redovne i jeftine prevoze za duža rastojanja. Također, neki tereti zahtjevaju prevoz koji se ne vrši uvijek u istim količinama ili koje treba prevoziti brže, na vrlo veliki broj mjesta ili pod posebnim uslovima. Ima tereta koji zahtjevaju što veću brzinu prevoza na način masovnosti ili cijene koštanja. Ovakvi odnosi uspostavljaju se i kod prevoza lica, a najočitiji primjer je fenomen savremenog turizma nastalog masovnim korištenjem putničkih automobila. Pojava motornog drumskog i zračnog saobraćaja izmjenila je strukturu saobraćajnog sistema čiji su nosioci bili riječni saobraćaj i željeznica. Ipak, možemo zaključiti da je željeznički saobraćaj najviše doprinjeo razvoju pojedinih privrednih djelatnosti, a posebno samoj privredi.
Struktura saobraćajnog sistema kao faktor razmještaja proizvodnih grana Vec ranije je istaknuto da razvijenost i struktura saobracajnog sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktora prostorne fizionomije svake zemlje. Kako se u savremenim uslovima privrede i drustva namece neophodnost da se prostorna struktura pojedinih zemalja sto vise uskladjuje sa njihovom drustvenom i ekonomskom strukturom i opsta saobracajna politika dobila je jednu novu dimenziju cime je postala jos sveobuhvatnija i slozenija. Pored svog osnovnog cilja koji se sastoji u uskladjivanju razvoja i strukture saobracajnog sistema sa opstom privrednom strukturom i u stvaranju uslova za razvoj i djelovanje pojedinih saobracajnih grana, radi optimalnog zadovoljenja potreba u prostornom premjestanju ljudi i dobara, ta saobracajna politika sve vise ima zadatak da izgradnjom saobracajne infrastrukture aktivno utice na teritorijalni apsekt privrednog i drustvenog razvoja kao i na formiranje racionalno-prostorne fizionomije zemlje ili njenih podrucja. Razvijenost i struktura saobraćajnog sistema predstavljaju jedan od osnovnih faktora formiranja prostorne fizionomije svake zemlje. Da bi se bolje mogao uociti uticaj razvijenosti i strukture saobracajnog sistema na racionalno iskoristenje prostora u savremenim uslovima privrednog ili drustvenog razvoja, treba imati posebno u vidu dva osnovna momenta: 1. razlike u saobracajno-tehnickim karakteristikama saobracajnicaa i saobracajnih sredstava razlicitih grana saobracaja 2.dvostruku funkciju saobracajnica, naime, da one predstavljaju ne samo osnovna sredstva proizvodnje saobracajnih usluga, tj saobracaja kao privredne djelatnosti nego u isto vrijeme i opstih uslova razvoja privrede i drustva u cjelini.
Slicno kao i kod diferenciranja uslova za razvoj pojedinih privrednih djelatnosti, struktura saobracajnog sistema, tj zastupljenost i razvijenost saobracajnih grana koja ga sacinjavaju, diferencira uslove i za teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga a time i za privredni i drustveni razvoj odredjene teritorije. Svi aspekti ovog uticaja jos uvije nisu u dovoljnoj mjeri prouceni. Ovo narocito iz razloga sto savremene teorije lokacije a posebno uticaja saobracaja na prostorni razmjestaj proizvodnih snaga, jos bave pojedinacnim ugl. tehnickim problemima iz ove oblasti. Medjutim kompleksnije razmatranje ovog problema, koji je od posebnom znacaja za opstu privrednu i saobracajnu politku a posebno za politiku izgradnje saobracajne infrastrukture, jos uvijek nedostaje. Prije svega potrebno je istaci da je jedno racionalno organizovanje prostora, pri tome imaju odgovarajuce djelovanje koje u sustinu, u relativno maloj mjeri moze da parira djelovanje unaprijed navedenih objektivnih faktora. Medju objektivne faktore, koji uslovljavaju odredjeni prostorni razmjestaj proizvodnih snaga, posebni znacaj ima struktura saobracajnog sistema, kao i premjene koje u njoj nastaju. U toku historijskog razvoja savremene privrede i drustva, mogla bi se smatrati da su do sada postojala 3 razlicita tipa teritorijalnog razmjestanja proizvodnih snaga koji su nastali pretezno pod uticajem strukture saobracajnog sistema, odnosno razvijenosti organizacije i nacina djelovanja saobracajnih grana koje su u njemu zastupljene: a)prve pojave i razvoja zeljeznice, saobracajni sistem se razvijao na pomorskom i rijecnom saobracaju. Centri proizvodne aktivnosti formirali su se u velikim pomorskim lukama povezanim sa unutrasnjoscu zemlje rijecnim saobracajnicama. Privredno su se brze razvijale zemlje koje su imale bolje pomorske veze. Struktura razmjestaja proizvodnih snaga ovog tipa oblikovala se veoma jakom koncetracijom svih faktora proizvodnje oko pomorskih luka gdje su svi drugi uslovi za razmjestanje proizvodnih snaga bili najpogodniji. Ovakva struktura razmjestaja vezana je za uska podrucja, objektivno je ogranicavala sire koristenje proizvodnih snaga a time privredni i drustveni razvoj u cjelini. b)razvoj zeljeznice stvorio je uslove za pojavu drugog tipa razmjestaja proizvodnih snaga. On se u odnosu na raniji, odlikovao znatno sirim teritorijalnim razmjestajem proizvodnih snaga. Osim u oblastima pomorskih luka i rijecnih pristanista, tada su se i duz zeljeznickih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrstanja, stvorili pojedini uslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije. Medjutim i pored toga sto je mreza jednog saobracaja, ona je ipak ako se posmatra citava teriotija jedne zemlje, relativno rijetka. Ovo je ucinilo da su se i proizvodne snage i dalje neravnomjerno teritorijakno rasporedjivalem sto se narocito ogledalo u znatno brzem razvoju velikih naselja i industrijskih centara ili pojedinih uzih oblasti duz zeljeznickih pruga dok su ostali dijelovi teritorije u ovom pogledu stagnirali pa cak i zaostajali. I pored ogromnog doprinosa koji je saobracajni sistem baziran na zeljeznici pruzio sirem teritorijalnom razmjestaju proizvodnih snaga a time i privrednom razvoju u cjelini i ovaj tip razmjestanja nije davao dovoljno mogucnosti za koristenje raspolozivih proizvodnih snaga i sredstava na vecem dijelu teritorije pa je ostavljao odredjene granice citavom drustvenom i privrednom razvoju. c)pojava motora sa unutrasnjim sagorijevanjem i brzi razvoj motornog drumskog i zracnog saobracaja stvorili su osnovu za formiranje i treceg tipa razmjestaja proizvodnih
snaga koji se od prethodnih tipova razlikuje po vecim mogucnostima za teritorijalni razmjestaj. Kao i za sire koristenje proizvodnih snaga i sredstava. Blagodareci daleko razvijenoj mrezi puteva u odnosu i na najrazvijeniju zeljeznickoj mrezu, kao i srazmjerno brojnim, raznovrsnijim i pokretljivim prevoznim sredstvima, drumskim saobracajem bilo je moguce objasniti znatno sira podrucja i efikasno povezati najveci broj naseljenih mjesta. Na ovaj nacin saobracajni sistem postao je efikasan i racionalan. Razumije se da na racionalni teritorijalni razmjestaj proizvodnih snaga kao i optimalno koristenje prostora utice i niz drugih faktora a posebno razmjestaj prirodnih bogatstava, geografski i klimatski uslovi, stepen efikasnosti mjera za postizanje ravnomjernog teritorijalnog razvoja, naslijedjeni uslovi privrednog i drustvenog razvoja. Medjutim svi oni ipak ne mjenjaju osnovne karakteristike tipa razmjestaja uslovljenog odredjenom strukturom saobracajnog sistema, iako ga u okviru odredjenog tipa mogu uciniti vise ili manje racionalnim. Ovako velik uticaj razvijenosti strukture saobracajnog sistema na teritorijalni razmjestaj(proizvodnih snaga) daje saobracajnoj politici a posebno politici izgradnje saob. infrastrukture znacaj jednog od najbitnijih faktora za rjesavanje krupnih problema teritorijalne racionalizacije privrednog i drustvenog razvoja.
*pojednostavljeno Saobraćajna politika sve više ima zadatak da izgradnjom saobraćajne infrastrukture aktivno utiče na teritorijalni aspekt privrednog i društvenog razvoja. Da bi se bolje mogao uočiti uticaj razvijenosti i strukture saobraćajnog sistema na racionalno iskorištenje prostora u savremenim uslovima privrednog i društvenog razvoja, treba imati u vidu dva osnovna momenta: - razlike u saobraćajno-tehničkim karakteristikama saobraćajnica i saobraćajnih sredstava različitih grana saobraćaja - dvostruku f-ju saobraćajnica (one predstavljaju ne samo osnovna sredstva proizvodnje saobraćajnih usluga, nego u isto vrijeme i opštih uslova razvoja privrede i društva u cjelini) Tri tipa teritorijalnog razmještaja proizvodnih snaga, koji su nastali pretežno pod uticajem strukture saobraćajnog sistema: a) Prije pojave i razvoja željeznice, saobraćajni sistem se bazirao na pomorskom i riječnom saobraćaju. Centri privredne aktivnosti formirali su se u velikim pomorskim lukama, povezani sa unutrašnjošću zemlje pogodnim riječnim saobraćajnicama. b) Osim u oblastima pomorskih luka i riječnih pristaništa, tada su se i duž željezničkih pruga, a posebno u mjestima njihovog ukrštanja, stvorili povoljniji uslovi za privrednu aktivnost u odnosu na ostale dijelove teritorije. c) Pojava SUS motora i brži razvoj motornog drumskog i zračnog saobraćaja. Dolazi do većih mogućnosti za teritorijalni razmještaj, kao i za šire korištenje proizvodnih snaga i sredstava.
Karakteristike pojedinih vidova saobraćaja Željeznički saobraćaj Kao javni saobraćaj, željeznica se javlja 30-tih godina 19. stoljeća, ali je veoma brzo postala vodeći vid saobraćaja. Osnovne karakteristike željezničkog saobraćaja su: željeznički saobraćaj je nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika tokom pojedinih godišnjih doba jer je sposoban da prevoz putnika i robe vrsi sa visokim stepenom tacnosti redovnosti tokom cijele godine bez obzira na klimatske uslove. Zeljeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza jer moze prevoziti velike kolicine terea, savladava velike udaljenosti i udare u neravnomjernosti prevozenja Dalji faktor pogodnosti zeljeznice sastoji se u kvantitativnoj sposobnosti i ucestalosti voznje, udobnosti putovanja i u relativno velikim brzinama saobracaja vozova Niski otpor sine-tocak i izvrsenje prevoza u dugackim vozovima omogucavaju zeljeznici da ostvari visoku produktivnost rada sredstava i radne snage i niske troskove prevoza po jedinici prevozne usluge u odnosu na drumski saobracaj sposobnost obavljanja masovnog prevoza radnika u okolini velikih gradova i industrijskih centara, tzv. prigradska željeznica sposobnost zelj saobracaja za masovne prevoze ispoljava se i potencira u masovnim vojnim prevozima i snadbjevanjima, zatim za vrijeme koristenja god odmora mogucnost da se eksploatacija zelj moze vrsiti primjenom sve vece automatizacije predstavlja realno progresivno poboljsanje zelj saobracaja sto utice na njegovu afirmaciju na transportnom trzistu. Željeznička mreža, zbog svoje veličine, često je imobilna, neelastična i kruta, pa joj je to ujedno i najveća mana, te kao takva ustupa mjesto drugim vidovima saobraćaja. Još neki nedostaci željezničkog saobraćaja su: relativno visoke cijene prevoza na industrijskim kolosijecima veća potrošnja goriva po jedinici prevoza u odnosu na riječni i pomorski saobraćaj veća potrošnja metala po toni nosivosti manja efektivnost iskorištenja kapaciteta nego u riječnom i morskom saobraćaju, a znatno veća nego u drumskom
Vodeni saobraćaj Do pojave željezničkog saobraćaja, riječni i pomorski saobraćaj je vodi glavnu ulogu u transportu putnika i robe. Poseban interes za razvoj rijecnog saobraćaja vladao je u periodu od 17. do 19. Stoljeća(kad je pocela gradnja vjestackih kanala i brana u cilju razvoja rijecne plovidbe u Evropi). Najznačajnije karakteristike rijecnog saobraćaja su: praktično neograničena propusna sposobnost plovnih puteva
manje suprotstavljanje kretanja brodova u tečnoj sredini manji otpor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima u poređenju sa drumskim transportom ima znatno veću nosivost voznog parka sto uslovljava manji broj opsluzivajuceg osoblja po jedinici prevoza i siru mogucnost primjene pri utovaru i istovaru, visoke proizvodne pretovarne mehanizacije a znatno manji u odnosu na zeljeznicki i drumski transport, koef odnosa vlastite tezine voznog parka i njegove nosivosti i manji utrosak metala po jednoj toni nosivog voznog parka. U nizu slucajeva, nedostaci rijecnog transporta koji omogucavaju sferu njegove primjene, smatraju se povezanost geografskim rasporedom rijecne mreze, sto uvecava rastojanje u poredjenju sa drugim vidovima transporta, raznorodnost uslova eksploatacije, na pojedinim domenima i promjene tih uslova u toku navigacije, manja brzina u odnosu na druge vidove saobracaja, posebno pri raznim klimatskim uslovima i postojanje raznih sezonskih zastoja u eksploataciji(mraz,susa). Na kraju opsta karakteristika i domen rijecne plovidbe je prevoz masivnih roba, sporije od zeljeznice ali sa nizim troskovima po jedinici prevozne usluge. Ovaj prevoz se vrsi velikim brodovima uz veliko iskoristenje nosivosti ili zapremine. Za prevoz vodenim putem, narocito su pogdne robe velikih specificnih tezina za koje nije bitan rok isporuke.
Drumski saobraćaj Drumski saobraćaj kao javni transport počinje se koristiti početkom 20. stoljeća. Proizvodnja automobila u Europi bila je uglavnom skoncentrisana u Francuskoj i Njemačkoj, a 1905. godine počinje proizvodnja i u SAD-u da bi vec 1914. godine veci dio svjetske proizvodnje automobila bio skoncetrisan u ovoj zemlji. Zahvaljujuci prednostima drumskog transporta u odnosu na druge vidove javnog saobracaja, njegovom razvoju posvecuje se velika paznja u skoro svim zemljama, pa i u onim gdje postoji razvijena mreza zeljeznickih pruga, rijecnih plovnih puteva i cjevovoda. Prednosti drumskog saobraćaja su: drumski saobraćaj može obavljati prevoz direktno između proizvodnih i potrošnih centara što ga čini elastičnim i prilagodljivijim širokom radijusu djelovanja visoka mobilnost koja omogućava brzu dostavu na određeno mjesto brža dostava robe u odnosu na željeznički i vodeni saobraćaj mogućnost prevoza robe u manjim količinama bolje obezbjeđenje smještaja robe pri njenom prevozu mali obim eksploatacionih troskova vezanih za pocetak zavrsne operacije
Pored nabrojanih prednosti, drumski saobraćaj ima i niz nedostataka: velika potrošnja goriva po jedinici prevoza visok koeficijent odnosa sopstvene težine voznog parka prema tonaži prevezene robe niska efikasnost i iskorištenje pogonske snage visoka cijena prevoza na duže relacije
saobracajni strucnjaci smatraju da je najpogodnija sfera koristenja drumskog saobracaja za: prevoz robe na kratkim rastojanjima, dostava robe od proizvodjaca do zeljeznice vodenog saobracaja prevoz na veca rastojanja brzo pokvarljive robe obavljanje pogonskih procesa u industriji, gradjevinarstvu i poljoprivredi
Posmatrajući prednosti i nedostatke zaključujemo da drumski saobraćaj ima široke mogućnosti prevoza, a naročito je pogodan za brz prevoz pakovane robe i masovnih roba na kratka i srednja rastojanja u tzv. prevozima „od vrata do vrata“. Njegove pogodnosti su još i brz prevoz većeg broja putnika autobusima na kraća ili srednja rastojanja uz relativno povoljnu cijenu prevoza, lahke izmjene trase vožnje, kao i brz prevoz pojedinačnih putnika.
Zračni saobraćaj Zračni saobraćaj u prevozu putnika se počeo razvijati od 14. maja 1908. godine kada je izvršen prvi let sa jednim putnikom. On ima poseban značaj u prevozu putnika, dok u prevozu robe još uvijek ima skromnu ulogu zbog visoke cijene prevoza. Ovaj vid saobraćaja je posebno pogodan za prevoz skupe i brzo kvarljive robe, kao i za prevoz robe do nedostupnih mjesta ostalim vidovima transporta. Posebnu ulogu ima u razvoju turizma, gdje na uštedu vremena, a uz nešto veću cijenu nego kod ostalih vidova saobraćaja, putnicima nudi udobnost, redovnost i brzinu prevoza. Isto tako znacajnim preimucstvom zracnog saobracaja u odnosu na druge vidove transporta, mogu se smatrati manji troskovi na objekti za eksploataciju zracnih linija zbog cega mogu biti ogranicavane i na pravcima sa malim tokovima putnika. Kao najveći nedostaci zračnog saobraćaja smatraju se: nizak koeficijent iskorištenja težine(25-30%) veliki gubitak energije velika potrošnja goriva po jedinici prevozne usluge
Cjevovodni transport Cjevovodni transport se počeo razvijati u drugoj polovini 19. stoljeća. Prvi cjevovod je sagrađen u SAD-u 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri čemu nisu predstavljali sredstva javnog transporta, već samo dio prevoznog procesa nafte ciji je zadatak bio prostorno premjestanje nafte od mjesta dobivanja do zeljeznicke stanice ili naftno-preradjivackog punkta lociranog u neposrednoj brzini. Naglim širenjem potreba za naftom, naftnim derivatima i gasom, dolazi do brzog razvoja cjevovodnog transporta. Osnovna svojstva ovog vida transporta su: neprekidnost toka koji obezbjeđuje redovnu dostavu nafte, naftnih proizvoda i gasa primaoca visok stepen mehanizacije radova koja obezbjedjuje znatno vecu proizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta.
visok stepen hermetičnosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transportu jednorodnost izgradnje sto obezbjedjuje znatno manje nego u zeljeznickom i drumskom saobracaju, ucesce investicionih ulaganja manja, nego kod svih grana sobracaja potrosnja goriva znantne manje cijene kostanja prevoza *treba ocekivati da ce zahvaljujuci raznim prednostima u pogledu transporta pojedinih roba i dalje rasti obim prevoza ovim vidom transporta.
*pojednostavljeno
Karakteristike pojedinih vidova saobraćaja Željeznički saobraćaj - javlja se 30.-ih godina XIX vijeka Karakteristike željezničkog saobraćaja: -
nezavisan od klimatskih i vremenskih prilika željeznica ima veliku kvantitativnu sposobnost prevoza učestalost vožnje i udobnost putovanja nizak otpor šine – točak, trenje manje nego kod ostalih vidova transport sposobnost masovnog prevoza radnika u okolinu velikih gradova i industrijskih centara
Nedostaci željezničkog saobraćaja: -
željeznička mreža je u izvjesnom stepenu imobilna, neelastična i kruta relativno visoka cijena koštanja prevoza veća potrošnja goriva po jedinici prevoza nego u rječnom i morskom saobraćaju manja efektnost iskorištenja kapaciteta nego u rječnom i morskom transportu
Vodeni saobraćaj Do pojave željezničkog saobraćaja, riječni saobraćaj je predstavljao glavni vid saobraćaja u svim zemljama svijeta. U periodu od XVII do polovine XIX vijeka u zemljama Europe počela je gradnja vještačkih kanala i brana u cilju razvoja riječne plovidbe. Karakteristike riječnog saobraćaja: -
gotovo neograničena propusna sposobnost plovidbenih puteva manje suprotstavljanje kretanja brodova u tečnoj sredini manji optor u odnosu na kretanje suhozemnim putevima
-
znatno veća nosivost voznog parka šira mogućnost primjene utovara i istovara
Nedostaci vodenog saobraćaja: - povezanost geografskim rasporedom riječne mreže, što uvećava rastojanje u odnosu sa drugim vidovima saobraćaja - manja brzina u odnosu na druge vidove saobraćaja - uticaj klimatskih uslova Opšta karakteristika i domen riječne plovidbe je prevoz masovnih roba, sporije od željeznice, ali sa nižim troškovima po jedinici prevozne usluge. Drumski saobraćaj - počeo se koristiti početkom XX stoljeća - proizvodnja automobila bila koncentrisana uglavnom u Europi (Francuskoj i Njemačkoj) - godine 1905. počinje proizvodnja automobila u SAD Karakteristike drumskog saobraćaja: -
obavljanje direktnog transporta između proizvodnih i potrošnih centara elastičnost i prilagodljivost širokom radijusu djelovanja visoka mobilnost koja omogućuje brzu dostavu na određeno mjesto bolja mogućnost obezbjeđenja smještaja robe pri njenom prevozu brža dostava robe u odnosu na željeznički i vodeni saobraćaj spremnost za saobraćaj u svakom trenutku u različitim putnim uslovima brži prevoz većih grupa putnika autobusima na kratka i srednja rastojanja brz prevoz pojedinačnih putnika ili manjih grupa putničkim automobilima na proizvoljnom rastojanju pri relativno niskim troškovima prevoza
Nedostaci drumskog saobraćaja: -
velika potrošnja goriva po jedinici prevoza niska produktivnost rada u poređenju sa drugim vidovima saobraćaja niska efikasnost iskorištenja pogonske snage visoka cijena prevoza u poređenju sa željezničkim i riječnim transportom na dužim relacijama
Najpogodnija sfera korištenja drumskog saobraćaja je za: - prevoz robe na kratka rastojanja - prevoz na veća rastojanja skupocijene robe brzo i pouzdano - obavljanje prevoza vezanih za opsluživanje među proizvodnih procesa u industriji, građevinarstvu i poljoprivredi
Zračni saobraćaj - počeo se razvijati početkom XX vijeka - poseban značaj u putničkim prevozima; skromna uloga u prevozu robe Karakteristike zračnog saobraćaja: - pogodan za transport najskupljih i brzo kvarljivih roba - pogodan za transport robe na mjesta teško dostupna drugim vidovima saobraćaja - velika brzina saobraćaja Nedostaci zračnog saobraćaja: -
nizak koeficijent iskorištenosti težine veliki gubitak energije dosta visoke cijene prevoza
Cjevovodni transport - počeo se razvijati u drugoj polovini XIX stoljeća - prvi cjevovod sagrađen u SAD 1865. godine, a drugi u Rusiji 1878. godine, pri čemu nisu predstavljali sredstva javnog saobraćaja već samo kao prostorno premještanje nafte Karakteristike cjevovodnog transporta: -
neprekidnost toka koji obezbjeđuje redovnost dostave nafte, naftnih derivata i gasa primaocu visok stepen mehanizacije radova koja obezbjeđuje znatno veću proizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta visok stepen hermetičnosti koja u velikoj mjeri smanjuje gubitke u transportu znatno manje učešće investicionih ulaganja nego kod drugih vidova transporta manja potrošnja goriva manja cijena koštanja transporta
Osnovne karakteristike i specificnosti razvoja privrede i transportnih tehnologija u svijetu Na podrucju medjunarodne saobracajne i transportne privrede u poslijeratnom periodu uveden je veci broj znacajnih novina, primjenjena su mnogobrojna tehnicka dostignuca i uvedene nove tehnike i tehnologije. Na podrucju pomorskog saobracaja i transporta, ukupna tonaza brodova za prevoz nafte i masovne robe kao i brodova za prevoz tovarnih jedinica integralnog transporta dostigla je trecinu ukupne tonaze svjetske trgovacke flote. U eksploataciji danas se nalazi veliki broj specijalnih brodova kao sto su npr specijalni tankeri za prevoz hemikalija gasa „Slurky Oarriers“, brodovi za prevoz rude, drveta, kontejnera, tovarnih jedinica Roll on/Roll off saobracaja, LAASH saobracaja, spec brodovi za trajektni saobracaj i sl. Na podrucju zrakoplovnog saobracaja pocetkom ovog perioda uvedeni su u eksploataciju avioni na mlazn pogon koji su u prekomorskom putnickom saobracaju u potpunosti zamijenili brodove za prevoz putnika. Krajem ovog perioda pusteni su u eksploataciju novi tipovi aviona za prevoz vise stotina putnika i preko 100 t robe na veoma dugim relacijama. Istovremeno u SAD-u veoma dinamicno se razvija proizvodnja sirokotrupnih aviona velike zapremine za prevoz robe. Obim prevoza robe transportnim sredstvima zrakoplovnog saobracaja u SAD dostigao je vec oko 1%od ukupnog prevoza robe. Medjutim posmatrajuci sa aspekta vrijednosti robe, on ve iznosi 25% od ukupne vrijednosti spoljne trgovine SAD. Razvoj zrakoplovnog teretnog saobracaja u Evropi nalazi se tek na svom pocetku. Dinamican razvoj zrakoplovnog saobracaja u poslijeratnom periodu omogucio je saobracajno otvaranje mnogih podrucja i regiona zemalja u razvoju koje su intenzivnom gradnjom aerodroma ublazavale limitirajuce nedovoljno razvijene infrastrukture ostalih vidova saobracajnog djelovanja. Prava revolucija je izvrsena na podrucju drumskog saobracaja koju su omogucili prije svega: Izgradnja velikog broja modernih putnih saobracajnica, narocito izgradnja mreze auto-strada Neslucen razvoj auto industrije Relativno jeftina pogonska energija i Jednostavno ostvarivanje neprekidnog transportnog lanca u varijanti drumskog saobracaja. Ovakav razvoj drum.saob. omogucio je kompleksno saobracajno opsluzivanje gravitacionih podrucja ostalih vidova saobraćajaa i saobracajno otvaranje planinskih podrucja. Medjutim ovaj razvoj u posljednje vrijeme znatno usporava velika povecanja cijena pogonskog goriva a sto sve zajedno ima uz ostale faktore velikog uticaj na pad zaposlenosti i u najrazvijenijim industrijskim zemljama. Ovah razvojni period predstavlja znacajnu prekretnicu u razvoju zelj saobracaja Na pocetku ovog perioda zeljeznickom saobracaju predvidjena je losa perspektiva. Postojala su cak misljenja da se zelj saobracaj sve vise priblizava svom kraju buduci da nije sposoban da drzi korak sa razvojem drum i zrac saobracaja. Medjutim ove prognoze nisu se obistinile.
U najvecem broju zemalja zeljez saobracaj se u posljednje vrijeme dinamicnije razvija sto je prvenstveno posljedica energetske krize i zahtijeva za zastitom zivotne sredine. Stoga se danas govori o renesansi zelj. saobracaja Ova renesansa omogucena je izmedju ostalog i modernizacijom zelj saobracaja koja je sprovedena u velikom broju zemalja najcesce u sljedece tri faze: 1. U prvoj fazi izvrsena je obnova i modernizacija zelj postrojenja, pruga, stanica, cvorova kao i obnova i modernizacija kolskog parka. Istovremeno je parna vuca zamijenjena dizel vucom. 2. U drugoj fazi je izvrsena zamjena dizel vuce elektricnom vucom. Ovaj proces se nastavalja. 3. U trecoj fazi pristupilo se izgradnji zeljeznickih pruga velikih propusnih moci i velikih brzina vozova, izgradnja brzih zeljeznica gradskog i prigradskog saobracaja, uvodjenje u sistem medjugradskog saobracaja vozova sa prevozom putnika u odredjenim vremenskim intervalima (Intercity Taktverkehr), sistema brzih teretnih vozova tipa „nocnog skoka“, sistema vozova za prevoz kontejnera i tovarnih jedinica, hucko-pack saobracaja, sistema medjunarodnih TEE-vozova, TEEM vozova i TEC vozova.
Projekcija razvoja transportnog sistema BiH u narednom periodu Opci privredni i drustveni razvoj BiH i period postignutih znacajnih razvojnih rezultata, uslovio je da BiH transportni sistem znatno zaostane kao rezultat naslijedjenje zaostalnosti i sporijeg tempa razvoja pojedinih grana transporta prema opcem privrednom razvitku. Takvi uslovi nalazu potrebu brzeg razvoja Bih trans sistema u cjelini i posebno njegovih pojedinih podsistemtskih dijelova. A posebno poslije agresije('92.-'95.) gdje je unistena saobracajna infrastruktura i saobracajna sredstva(Naucni skup-'93.) U pogledu ocjene buduceg razvoja BiH transportnog sistrma, do sada ispoljeni i prethodno izlozeni razvojni trendovi i strukturne promjene u proizvodnji i potrosnji materijalnih dobara,upucuju da treba ocekivati sljedece opce razvojne tendencije: 1. Dalje povecanje ukupnog obima transporta rada, kao rezultat drzavnim drustvenim planom predvidjenog rasta vidova proizvodnje i potrosnje materijalnih dobara, porasta nacionalnog dohotka i drustvenog standarda, otvaranja novih privrednih resursa i povecaja turistickog prometa sto ce nesumnjivo pozitivno djelovati na dalji rast svih grana transporta uz dalju preraspodjelu transportnog supstrata izmedju pojedinih vidova transporta a u skladu sa njihovim ulogama i funkcijama kao i mjerama ekonomsko-saobracajne politike. 2. kasnije preduzimanje mjera za realizaciju Drustvenog dogovora o saobracajnoj politici a posebno u domenu koordinacije rada saob grana kako izmedju pojedinih grana i vidova transporta tako i izmedju nosioca transportnog procesa i korisnika transportnih usluga sto ce nesumnjivo usloviti povecanje efikasnosti i drustvene racionalnosti tran sistema i unaprjedjenje tehnike i tehnologije i org transporta i povecanje kvaliteta trans usluga organizovanog integralnog i kombinovanog transporta. 3. Dalja modernizacija, elektrifikacija i nastavak kapitalnog remonta osnovne mreze zeljeznicke pruge, racionalizacija i reorganizacija transporta na sporednim zeljeznickim prugama, izgradnja pocetnih dionica novih zeljeznickih pruga koje
se predvidjaju u cilju komp. I homogenizacije zeljeznickog sistema, izgradnja i rekonstrukcij i modernizacija zelj cvorova, kompletnog vucnog i voznog parka kao i sira primjena racionalnijih sistema transporta. 4. Dalja izgradnja, rekonstrukcija i poboljsanje kvalitetne strukture putne mreze, odnosno njeno organizovanje i intenzivnije odrzavanje sa ciljem sto bolje teritorijalne povezanosti i savremenom mrezom puteva citavog podrucja drzave, prvenstveno rekonstrukcija i modernizacija putne mreze na pravcima i podrucjia na kojima je drumski saobracaj osnovni vid saobracaja, izgradnjom obilaznih saobracajnica oko naselja u kojima gustina saobracaja nalaze hitnu intervenciju, izgradnju putnih dionica kojima se obezbjedjuje povezivanje saobracajno odsjecenih naselja i nerazvijenih podrucja, izvrsenjem radova na putevima koji su neophodni sa stanovista bezbjednosti saobracaja, izgradnjom dionica-puteva radi izbjegavanja velikih prevoja koji otezavaju normalno odvijanje saobracaja narocito u zimskom periodu, rekonstrukcijom ili zamjenom dotrajalih i unistenih mostova u toku agresije na BiH i drugih putnih objekata i drugih zavisno od konkretnih potreba i raspolozivih sredstava. Ukljucivanje u putnu mrezu kroz izgradnju koridora 5C kroz BiH. 5. Dalji razvoj drumskog motornog transporta, prvenstveno putem racionalizacije postojeceg nedovoljno efikasnog procesa rada aktiviranjem u postojecim uslovima zapostavljenih procesa integracije, tipizacije i standardizacije transportnih i ostalih kapaciteta uvodjenjem racionalnijih sistema manipulisanja tereta kvalitetnijom organizacijom kombiniranog,_____ i integralnog transporta zajednickim i pojedinacnim unaprjedjenjem svih oblika prevoza putnika u medjugradskom, prigradskom i gradskom saobracaju i dr. 6. Dalje unaprjedjenje rijecnog transporta postepenim prelaskom na organizovanje akcije za regulaciju i efikasnije iskoristenje rijecnih plovnih puteva u drzavi, prvenstveno na rijeci Savi uz obezbjedjenje _____tereta zeljeznicom i drumskog transporta a posebno sirim koristenje kombiniranog(integralnog) transporta postepenim razvojem rijecne flute i sirim koristenjem bh plovnih tokova kao i pogodnih i ekonomskih saobracajnih i transportnih potencijala 7. Bolje iskoristenje mogucnosti koje pruza transport tereta pomorskim saobracajem uvodjenjem tehnickih unapredjenja i inovacija u utovarno-istovarnim operacijama i postupnim prelaskom na formiranje i eksploataciju sopstvenih pomorskih i pristanisnih jedinica, prvenstveno izgradnja pristanisnih terminala, dobivanje luke Ploce za potrebe BiH po ugovoru sa RH. 8. Dalji porast obima prevoza u zracnom transportu, s obzirom na planiranu modernizaciju bh aerodroma i njihovo osposobljavanje za prihvata savremenih zracnih letjelica, izgradnja na teritoriji drzave dodatne mreze sekundarnih i tercijalnih aerodroma formirana je sopstvena zracna flota za obavljanje transporta i prevoza putnika, dalje unaprijedjenje organizacije prevoza putnika, sto ce svakako stimulativno djelovati na vece koristenje ovog vida transporta. 9. Dalji porast obima transporta tecnih i gasovitih goriva, cjevovodnim transportom s obzirom na predstojeci dalji rad na povecanju propusne mreze novoizgradjenog i planiranja za izgradnju bh cjevovodnog sistema. 10. Dalji porast obima prevoza u nasim gradovima, s obzirom na intenzivniji drustveni i ekonomski razvoj gradova kao i sve opravdanije potrebe supstitucije
prevoza putnika individualnim putnickim automobilima. Znatno racionalnijim i ekonomicnijim sredstvima javnog gradskog saobracaja, narocito u uslovima sve ozbiljnije zagusenosti gradskih saobracajnica izazvane nezadrzivim rastom ind motorizacije 11. Daljni nastavak tendencija rasta obima usluga PTT saobracaja kao posebnog sistema u odnosu na ostale grane transporta u skladu sa koncepcijom razvoja TK sistema BiH a posebno transporta postanskih posiljki kao znacajnog faktora razvoja i unaprijedjenja saobracajnog sistema u cjelini. Kao sto se vidi, uopce posmatrajuci u tekucem predstojecem planskom periodu s obzirom na stabilizacioni karakter savremenog perioda razvoja nase drzave uglavnom se predvidja stvaranje osnova za punu realizaciju kapitalnih promjena u sljedecim fazama razvoja bh transportnog sistema sa ciljem njegove tehnicke optimalizacije i minimalizacije transportnih troskova pri cemu se ne smiju ispustati iz vida odredjene tendencije koje bi u nastupajucem razvojnom periodu mogle djelovati i u suprotnom smislu kao sto su: 1. Relativno usporavanje dinamike rasta opcih privrednih aktivnosti kao rezultat mjera stabilizacije BiH privrede. 2. Nastavak ispoljenih tendencija i smanjenja reproduktivnih sposobnosti i nosilaca saobracajne aktivnosti kao rezultat primjenjenih mjera stabilizacione politike i politike limitiranja cijena prevoznih usluga. 3. Nepostovanje usvojenih nacela saobracajne politike od strane pojedinih znacajnih nosilaca transportnog procesa i time usporavanja i zacrtanih razvojnih planova u praksi. 4. Uspostavljanje zajednickih interesa na planu koordinacije rasta pojedinih grana i vidova transporta kao i na planu unaprijedjenja granskih i intergranskih integracionih procesa. 5. Nema sumnje da bi intenzivniji oblici djelovanja pojedinih cinilaca razvoja u osjetnom stepenu usporavajuce djelovali na unaprijedenje transportnog sistema i kvantitativno i kvalitativno ublazava njegov zeljeni razvojni intenzitet.
Pojam i znacaj kombinovanog saobracaja Nijedna grana saobracaja ne moze sama da udovolji svim zahtjevima korisnika prevoza i drustva u cjelini. Kako svaka od njih u odredjenim uslovima i transportnim fazama ima odredjene prednosti u odnosu na druge one se medjusobno povezuju i nadopunjavaju u procesu transporta. Da bi se ovo ostvarilo neophodno je da se uvedu nove transportne tehnike koje obezbjedjuju medjusobnu saradnju razlicitih grana saobracaja i racionalno koristenje transportnih kapaciteta. Te nove tehnologije obiljezja su integralnog transporta. Tehnologija integralnog transporta podrazumjeva integraciju vise saobracajnih grana u prevozu robe, od proizvodjaca do potrosaca primjenom standardizovanih tovarnih jedinica bez promjene transportnog „suda“. Kao tovarne jedinice primjenjuju se razna sredtva:paleta, kontejner, izmjenjeni transportni sanduci, poluprikolice sa i bez tegljaca. Prema vrsti proizvoda i nacinu pakovanja razlikuju se transportno-manipulativne jedinice:rukovanje tereta i otprema. Jedinica rukovanja ili jedinica pakovanja predstavlja predmete koji su pripremljeni za transport i skladistenje(vrece, kutije, sanduci)
Jedinica tereta je manji ili veci kompletni paket slozen od jedinica rukovanja:jedinica tereta je ukrupnjena transportna jedinica. Jedinica otpreme(posiljke)u zelj saobracaju je jedan vagon a u drugim granama mogu se javiti kamioni, sleper, brod. U dosadasnjem razvoju trans sistema u nasoj zemlji karakteristicna je usitnjenost i razlicitost u koncepcijama organizovanja i izvrsenju procesa transporta. U tom smislu javila se potreba da se obezbjedi primjena savremenijeg sistema transporta koordiniranim organizovanjem prevoznog procesa od mjesta kretanja do odredisnjeg mjesta tereta, uz saradnju i zajednicko ucesce u transportu vise nosilaca transporta, sa ciljem da se stvaranjem sistema transportnog lanca postigne stepen efikasnosti i racionalnosti transportnog procesa. S obzirm na svoje neosporne prednosti ovaj sistem je u svijetu vec obezbjedio veoma siroku primjenu. Medjutim u nasoj zemlji se nalazi tek u pocetnoj fazi razvoja. Savremene tehnologije transporta obuhvataju razne tehnoloske procese cime se uskladjivanje vrsi na razlicite nacine, razlicitim sredstvima kod pojedinih vidova transporta. Tehnologija je primjenjena nauka znanja i vjestina u iznalazenju odgovorajuceg nacina izvrsenja transportne usluge ili obrade predmeta uz pomoc sredstava za proizvodnju. Tehnoloski proces predstavlja skup odredjenog broja medjusobno uslovljenih tehnoloskih karika ili operacija. Savremeni uslovi zivota, intenzivan razvoj privrede, drustva stvaraju potrebe za novom savremenom transportnom tehnologijom i organizacijom savremenih transportnih procesa. Specijalni vidovi transporta
Pretovarno transportna mehanizacija Brojna su sredstva pretovara i transportnih roba i raznih materijala. Po nacinu rada i osnovnim karakteristikama pretovarno transportne mehanizacije mozemo podijeli u trri osnovne grupe: 1. Sredstva kontinuiranog neprekidnog transporta u kojem se materijal na jednom kraju utovara i u kontinuitetu prebacuj na mjesta izgradnje, potrosnje ili uskladistenja: trake(gumene i celicne), grabuljari(jednolancani, dvolancani), elevatori(brzohodni i sporohodni), konvejeri(sa vednicama i viljuskama), zicare(sa jednim, dva uzeta, za prevoz tereta i ljudi) 2. Sredstva diskontinuiranog ili prekidnog transport su najbrojnija i po konstrukcionim karakteristikama najrazlicitija. Neka imaju neogranicen radijus kretanja a ima ih sa ogranicenim radijusom kretanja, npr.masine na elektro pogon. Svrstavamo ih u sljedece grupe: dizalice i kranovi; podizaci, liftovi, viljuskari, dizalice utovaraci, na pneumaticima, gusjenicama damperi, razlicitih konstrukcija i namjena
3. ostale vrste transporta. Razliciti po namjenama, obliku konstrukcije, pogonskim mehanizmima: zavojni transporteri, vibracioni transporteri pneumatski transporteti, u specificnim uslovima primjene hidraulicni transporteri i dr. Prema vrsti pogonske materije, masine se mogu podijeliti na: Masine sa dizel pogonom Masine sa elektropogonom, Masine sa hidraulicnim pogonom, dizel hidraulicnim i elektrohidaulicnim pogonom Masine sa pneumatskim pogonom, prenosnim dizel pogonim ili elektrokompresorom preko pneumatskih motora?
Pribor i pomocni uredjaji i sredstva transporta i pretovara robe Uzad Vecina transportnih uredjaja u svom sklopu imaju neku uzad pomocu kojih obavljaju svoje radne funkcije. To su neke vrste dizalica, kramovi, zicare, neke konstrukcije transportnih traka koje umjesto nosece konstrukcije imaju uzad. Uzad se izradjuju od celika koji se prilikom izrade termicki obradjuje. Pojedinacne zice specijalnim masinama ugradjuju se u strukture a one u uzad. Srednji dio uzeta cini struk uzeta. Uze sa srednjim strukom od celika je krunuce a sa azbestnim vlaknom primjenju se na uredjajima koji rade pored peci sa visokim temperaturama. Primjenju se i u uslovima gdje su izlozena visokim opterecenjima npr na dobosima sa vise slojeva uzeta. Razlikujemo unakrsno i istosmjerna pletena uzad a upredanje? moze biti prosto ili paralelno. Za dizalice se najcesce primjenjuju uzad sa 6 strukova i sa 19 ili 37 zica. Izbor odgovarajuceg uzeta odgovarajuceg precnika vrsi se na osnovu prethodno odredjene vucne sile. Specijalna uzad izradjuju se od zica razlicitih precnika, cime se postize veca savitljivost, otpornost i trajnost (6x9)(6x37)(8x37)
Lanac Zavareni:sastavljeni od karika, gradjeni od celika, karike mogu biti duge(dizalice) ili kratke(kalibrisani-rucne dizalice manjih nosivosti i nekalibrisani-dozvoljena veca odstupanja dimenzija karika-vezivanje tereta za podizanje), dimenzije su standardizovane Galovi-zglobni:izgradjeni od lamela, za motorne dizalice, imaju veci stepen sigurnosti od zavarenih, rade samo u jednoj ravni
Koturi Rade se samo od celicnog livenog gvozdja, ranije su radjeni sa kliznim lezajima i podmazivanjem, radna povrsina kotura obradjuju se na struge
Koturace U mehanizmima da bi se smanjila sila. Vertikalni transport(lift) Prvi liftovi su bili izgradjeni na parni pogon i koristili su se u poslovnim zgradama i to su bili stalno pokretljivi liftovi. Brzina je iznosila 0.6 m/s. Kasnije su se koristili liftovi sa elektricnim pogonom(elektromotorm i uredjajem za sigurnosno vodjenje lifta). 1854. gradi se prvi neboder sa sigurnim liftom. 1932. izgradjena je najveca zgrada(Avenija Menhetn) 380 m sa 102 sprata i 22 lifta. Za dizanje tereta na vece i velike visine, te izvoz iz dubokih jamskih prostorija, za popravke na visokim zgradama te prijenos materijala na gradjevinske objekte upotrebljavaju se liftovi i samohodne platforme i rudnicka izvozna postrojenja. Liftovi su uredjaji kojima se ljudi transportuju u vertikalnom pravcu na tovarnoj povrsini, vodjenoj vodecim sinama. Ova tovarna povrsina, zajedno sa bocnim zidovima i krovom zove se kabina lifta.Vodece sine cine celicne posluge. Vrata lifta se mogu otvoriti samo onda kada se kabina lifta nalazi na odgovarajucoj visini sprata. Kabina visi u vertikalnom celicnom okviru za ciji su gornji kraj pricvrsceni dva ili vise celicna uzeta a u donjem dijelu okvira je padobran koji kabinu koci i blokira ako se neko uze prekine ili se brzina voznje prema dolje naglo povecava. Pogonska masina lifta se sastoji od elektromotora, kocnice, puznog prenosa i pogonskog tocka. Uzad su prebacena preko tocka u kome su izvedeni zljebovi tako da jedni krajevi budu za kabinom lifta a na druge se kaci protuteg koji visi u oknu. Ovi protutegovi imaju tezinu kabine tako da ova raspodjela tereta obezbjedjuje trenje, dovoljno da se pogonska snaga prenijela na kabine. Pored ovih obicnih imamo jos i hidraulicne liftove kao i liftove na beskrajnom lancu(paternover) Brzina liftova varira prema visini okna i prema namjeni. Normalna brzina lifta u stambenoj zgradi iznosi 0.6-1 m/s u poslovnoj 1,25 m7s a u visespratnicama je 3.7 m/s. p+5-1.0m/s ; p+(6-9)-1.6 m/s ; p+(10-14)-2.5 m/s ; p+(15-9)-3.2 m/s ; p+(20-30)-4.0 m/s ubrzanje 0.4-0.6 m/s2 stambene zgrade ubrzanje 0.8-1.2 m/s2 poslovne zgrade po nacinu pogona liftovi se dijele na mehanicke i hidraulicke. Najsiru primjenu imaju elektromehanicki liftovi. Liftovi mogu biti putnicki i teretni te unutrasnji i spoljasnji. Po kapacitetu mogu biti do 400 kg, 400-1200 kg i preko 2000 kg. Opste karakteristike vertikalnog transporta su: Mogucnost savladavanja bilo kojih visina i nagiba Jeftin transport Velika nosivost i mogucnost duzeg boravka u prevoznom sredstvu u slucaju kvara. Nosivost lifta: Mali 4-6 putnika Srednji 6-12 putnika Veliki 24-30 putnika
VERTIKALNI TRANSPORT sredstvo komunikacija Vozno okno lift pokretno stepeniste uspinjaca
konstrukcija kolosijek
Žicara(kabina Noseca i za putnike, ski pogonska uzad lift, kabl kran(teret)
terminal oprema Ulaz,hol,stubista Sigurnosna oprema Ulazni i -IIizlazni(plato) Polazna stanica, -IImedjustanica, dolazna stanica Polazna i -IIzavrsna stanica
organizacija Javni i privatni javni javni Javni, privatni
Izracunavanje koeficijenta iskoristenja lifta formule
Rad voznog parka Transportni procesi i elementi transportnog procesa Transportni proces predstavlja proces premještanja/prevoženja putnika i robe, uključujući sve pripremne i završne operacije:priprema robe, prijem utovar i istovar i predaju robe odnosno ukrcavanja, prevoz i iskrcavanje putnika.Transportni proces obuhvata i upućivanja vozila na mjesto utovara robe/ukrcavanja putnika. Ciklus trans.procesa Potpuni ciklus transportnog procesa obuhvata upućivanje vozila na mjesto utovara robe/ukrcaja putnika i prijem i utovar robe/ukrcavanje putnika, prevoz robe/putnika, istovara robe/putnika do ponavljanja istog procesa. Prosta vožnja obuhvata potpuni ciklus transportnog procesa i sastoji se iz utovara robe/ukrcavanja putnika, prevoz robe/putnika, istovara robe/putnika i dolaska vozila na sljedece mjesto utovara robe(putnika) Složena vožnja je transportni proces od nekoliko potpunih ili nepotpunih transportnih procesa pri čemu se transportno sredstvo (vozilo) u toku izvršenja transporta kreće od početne tačke vožnje ka krajnjoj sa usputnim stajanjima radi utovara/istovara robe/putnika. Pod obrtom se podrazumjeva transportni sistem koji se sastoji iz jedne ili nekoliko vožnji sa povratkom prevoznog sredstva u prvobitnu, polaznu tačku. Prevozni put je odabrani i vozaču propisani pravac kretanja vozila pri izvršenju prevoza između dva mjesta. Definisanje pravca kretanja vozila neophodno je kada su te dvije tacke spojene sa dva ili vise putna pravca i tada prevozni put obavezno pripisuje dispecerska sluzba i unosi pravac kretanja u svaki putni nalog vozila. Odabran prevozni
