OKEANOGRAFIJA (skraćeno izdanje)
by: Elvis Zenunovic
1
PREDMET OBJEKAT DEFINICIJA I PODJELA OKEANOGRAFIJE Ukupno vodno prostranstvo na Zemlji zahvaćeno slanim vodama okeana i mora naziva se Svjetski okean. On predstavlja gotovo cjelokupnu hidrosferu i osnovni je objekat proucavanja Okeanografije i Okeanologije. Okeanografija po predmetu proučavanja se bavi fizičkim i hemijskim osobinama morske vode, morfologijom okeanskih kotlina te dinamičkim procesima koji dominiraju u Svjetskom okeanu. Prema predmetu proučavanja okeanografija se dijeli na: Fizičku okeanografiju (fiziku mora i okeana) tj fizicke i dinamičkih procesa u Svjetskom okeanu i Regionalnu okeanografiju koja proučava dijelove Svjetskog okeana.
VODNO PROSTRANSTVO ZEMLJE(S.Okean) Zemljin geoid je nejednako prekirven vodenim i kopnenim prostranstvom. Vodeno prostranstvo zahvata daleko veću površinu u odnosu na kopnenu površinu. Od ukupne površine Zemlje 70,8% je prekriveno vodama. Što znači da je vodeno prostranstvo 2,5x veće nego kopneno. Nejednaka raspodjela vodenog i kopnenog prostranstva prisutna je i na juznoj i na sjevernoj hemisferi tako je na južnoj hemisferi vodenim prostranstvom prekriveno 80,9% ukupne površine dok na sjevernoj hemisferi 60,7% odpada na vodene površine.
OKEANI Okean je najveći dio Svjetskog Okeana oivičen kontinentima. Prva podjela Svjetskog okeana datira još od 1650godine kada je holandski geograf Varenius predložio podjelu na Tihi okean, Atlantski okean , Indijski okean, Sjeverni ledeni okean i južni ledeni okean. Ova podjela je bila aktuelna do kraja 20-og stoljeća, od kada se Svjetski okean dijeli na tri dok su prostranstva polarnih okeana podijeljena između Atlantskog Tihog i Indijskog okeana. Podjela je izvršena na osnovu posebnog sistema zračne cirkulacije sistema okeanskih struja i sistema morskih doba. 2
Kontinenti su prirodne granice između okeana. Atlantski okean na zapadu graniči sa istočnim obalama Sjeverne i Južne Amerike a na istoku sa zapadnim obalama Evrope Azije i Afrike. Granic izmedđu Atlantskog i Tihog okeana je meridijan rt Horn dok meridijan Iglenog rta predstavlja granicu između Atlantskog i Indijskog okeana. Granice Indijskog okeana nas sjeveru su južne obale Azije i Arabijskog poluotoka a na zapadu je Afrički kontinent na istoku graniči sa Tihim okeanom preko zapadnih obala otoka Sumatre Jave Timora te duž meridijana južnog rta na Tasmaniji sve do Antarktika.
MORA I DIJELOVI MORA
Dijelovi okeana koji su manje ili više uvučeni u kopnena prostranstva,a od okeana odvojeni otocima otočnim ,nizovima,arhipelazima i podvodnim hrbatima koji se po hidrometeorološkom režimu razlikuju od otvorenog dijela Svjetskog okeana nazivaju se morem. Mora se dijele na :Sredozemna,Ivična,Međuotočna i Reliktna. Sredozemna mora-najčešće duboko zalaze u kopno a sa okeanima kojima pripadaju povezana su preko uskih prolaza i kanala. Sredozemna mora se nalaze između kontinentalnih masa ili unutar kontinentalnih masa i dijele se na: Interkontinetalna-razdvajaju razdvajaju dva ili više kontinenata takava su mora(Sredozemno ,Crveno, Crno, Karibsko) i Intrakontinentalna- to su mora koja su uvučena unutar kopnene površine samo jednog kontinenta(Bijelo, Baltičko, Jonsko, Jadransko itd). Ivična mora- nalaze se duž obala kontinenata. Ona su u bliskim vezama sa okeanima kojim pripadaju. Takva su mora(Istočnokinesko,Japansko,Beringovo,Ohotsko i dr. mora). Međotočna mora- nalaze se između otočnih skupina ili arhipelaga. U najpoznatija međuotočna mora ubrajaju se:(Celebeško Bandu Sulu i dr.mora). Reliktna mora-se još nazivaju i jezerima to su mora koja su tektonskim procesima kopnenih masa potpuno odvojena od Svjetskog okeana u takva mora se ubrajaju: Kaspijsko i Mrtvo more.
3
Atlantski okean: Baltičko,Egejesko,Vedelovo,Crno, Sredozemno i dr. Tihi okean: Japansko,Južno-kinesko,Istočno-kinesko,Žuto,Tasmanovo i dr. Indijski okean: Arapsko,Arabijsko,Crveno,Andamansko,Urvilovo i dr. Mora Sjevernog ledenog okeana: Barencovo,Bijelo,Grenladnsko,Baforovo,Karsko i dr.
HORIZONTALNA RAŠČLANJENOST OKEANA
Horizontalna raščlanjenost predstavlja odons nivoa vode Svjetskog okeana prema kopnu. Taj odnos je predstavljen dodirnom linijom koja se zove obalska linija. Na nju uticu otoci i otočne skupine, što je obalska linija krivlja horizontalna raščlanjenost je veća. U elemente horizontalne raščlanjenosti Svjetskog okeana ubrajaju se manji ili veći dijelovi mora i okeana koji pliće ili dublje zalaze u kopnene površine. U njih se ubrajaju:Zalivi i njihovi oblici moreuzi i vještački kanali. ZALIVI to su dijelovi mora koji su duboko i usko uvučeni u kopno. Međusobno se razlikuju po morfometrijskim odlikama mogu biti okruglog oblika(Biskajski i Gvinejski), riječnog oblika(Dvinski ili Riški), razuđenog oblika(Kalifornijski i Fandi) i otovrenog oblika(Sidnejski). Prema genezi obale zalivi se mogu podijeliti na: fjordove limane lagune i estuare. Fjordovi su zalivi koji svojom morfografijom podsjećaju na kanjone i klisure. To su zalivi koji se po nekoliko desetina pa i više stotina kilometara uvlače u kopno. To su ledom preoblikovane doline kojima se u pleistocenu kretao led prema moru. Prema tome fjordovi su nastali potapanjem lednicčkih dolina. Pa ih nekad nazivamo i pleistocenim valovima. Najdublji fjord je u Čileu a u Evropi Sogne u Norveškoj. Limani su potopljena ušća dolina velikih rijeka nastaju taloženjem riječnog nanosa ili abrazionog procesima uz obale u kojima se jedan dio morske vode potpuno odvaja od mora. 4
Lagune su nakupine morske vode u priobalnim udubljenjima odvojene morskim nanosom od mora. Najviše ih ima u toplim vodama Tihog okeana koje nastanjuju korali. Rijasi su zalivi koji nastaju potapanjem dubokih riječnih dolina. Koje okomito presijecaju primorske planinske lance. Ime im potiče od španske riječi Riariječno ušće, najviše ih ima u Bretaniji južnoj Kini i istočnim obalama Australije. Zatoni su manji zalivi odlikuju se užim kanalom kojim su povezani sa morem. MOREUZ ili prolaz je uska moraka površina koja spaja dva mora ili okeana a razdvaja kopnene povrsine.Najpoznatiji moreuz je Gibraltar širok 14km.odvaja Evropu od Afrike a spaja Atlantski okean i Sredozemno more, Bosfor razdvaja Evropu i Aziju a spaja Crno more i Sredozemno Bosfor je širok 700m. KANALI su vještački prokopi kojima su spojena dva mora ili okeana kroz koje se odvija pomorski saobraćaj. Najpoznatiji su Suecki između Crvenog i Sredozemnog mora i Panamski koji povezuje Tihi i Atlantski okean. HORIZONTALNA RAŠČLANJENOST KOPNA
Horizontalnoj raščlanjenosti kopna doprinose: otoci,poluotoci,rtovi i prevlake. Otoci- su kopnene površine koje se nalaze u morima ili okeanima. Oni nemaju direktnu suhozemnu vezu sa kopnom. Zauzimaju oko 8% kopna Najveći otok je Grenland a po veličini se ističu Nova Gvineja, Kalimantan, Madagaskar i dr. U koliko se otoci javljaju u skupinama onda se radi o Arhipelazima najpoznatiji su Malajski, Egejski i Filipinski arhipelag.Otoci se mogu podijeliti na Kontinentalne(priobalne) i Okeanske(pučinske). Kontinentalni otoci nastaju odvajanjem dijela kopna usljed transgresije morske vode ili spuštanjem priobalnog kopna. Otoci koju su nastali spuštanjem morske vode u pravcu kopna nazivaju se se ingresionim otocima a obala ingresionom obalom. U ovakve otoke ubrajaju se oni u istočnom dijelu Jadranskog mora. Okeanski otoci dijele se na vulkanske i koralne.
5
Vulkanski su nastali djelovanjem podvodnih vulkanskih erupcija, narastanjem vulkanske kupe iznad površine mora. Najpoznatiji vulkanski otoci su Havajski, Sveta Helena, Island. Koralni otoci nastaju od skeleta korala koji nastanjuju pliće dijelove toplih mora. Koralne geneze su ostrva Tonga, Maršalska, Bermudska, Maldivska. Polutoci su kopna isturena u more. Nastaju transgresijom mora(izdizanje mora) ili spajanjem otoka nakon regresije mora(povlačenje mora). Najveći poluotok je Arabijski poluotok. Rtovi su manji dijelovi kopna istureni u more, morfografski podsjećaju na poluotoke ali su znatno manje površine. Rtovima se nazivaju najistureniji dijelovi poluotoka. Prevlake su usko kopno koje spaja dva kopna a razdvaja dva mora ili okeana. To su najuži dijelovi kopna. MORFOMETRIJSKA OBILJEŽJA OBALA Morskim obalama ili obalnom linijom nazivaju se dijelovi kopna kojim se dodiruju morska voda i kopno. To je zapravo linija sjecišta površine Svjetskog okeana sa površinom kopna. Obala predstavlja pojas koji se plavi morskim talasima bilo da su oni vjetrovne ili plimske geneze. Obale mogu biti nerazuđene i razuđene. Nerazuđene obale su ispravljene bez prisustva otoka i poluotoka. Razuđene su obala sa otocima i poluotocima. Prema razuđenosti dijele se na:Zatvorene, otvorene i neutralne. Zatvorene obale se pružaju duž pružanju planinskih vijenaca. Ovakve su tihookeanske obale koje se pružaju duž planinskih lanaca Kordiljera i Anda. Otvorene obale su razuđene brojnim zalivima. Kod otvorenih obala planinski spletovi padaju prema moru pod različitim uglovima. Najviše ih ima u Atlantskom okeanu. Neutralne obale mogu biti visoke i niske one su nerrazuđene i liče na pacifički tip obale. Pružaju se duž atlantske fasade afričkog kontinenta. Obale još mogu biti i:koralske, rijaske,lagunske, fjordovske, deltske, limanske i dr. MORFOSTRUKTURE DNA SVJETSKOG OKEANA
6
Dno Svjetskog okeana predstavljeno je daleko složenijim morfostrukturnim oblicima odnosu na reljef kopna. Sa dana Svjetskog okeana uzdižu se tipični planinski lanci ,svodovi i hrbati ispresjecani dolinama, kotlinama, žljebovima i potolinama. Dno Svjetskog okeana kao i kopno predstavljeno je stabilnim i labilnim geoteksturama. Endogeni procesi nastaju u dubokim slojevima litosfere izazivaju ih engodene sile. Endogenim silama se uzrokuju pokreti litosfernih ploča koje imaju osobine spreadinga-razmicanja i subdukcijepodvlačenja. Kao posljedica tih procesa dolazi do boranja,rasijedanja, navlačenja, transgresije, regresije, vulkanizma i seizmizma. Litosferne ploče su osnova u strukturi Zemlje. Postoji 8 osnovnih i više dopunskih ili sekundarnih. Osnovne litosferne ploče su: evro-azijska,sjevernoamerička,južnoamerička,afrička,idnoaustralijska, pacifička,antarktička,nazca ploča.
KONTINENTALNA POVRŠ-ŠELF
Kontinentalna površ ili šelf je priobalni dio dna Svjetskog okeana i mora koja se prostire od obale do kontinentalnog odsjeka tj.do dubine od 200m. U nekim slučajevima dno šelfa može da bude i na dubina i 40-50m ali i 400500m.Proječni padovi šelfa su tek negdje oko 2 stepena pa je šelf praktično horizontalna površ. Širina šelfa može iznositi i nekoliko hiljada kilometara. Dijelovi kontinetnalnih prostranstava koji su naknadno prekriveni vodama Svjetskog okeana nazivaju se transgresivnim. Ukoliko se priobalne mase neotektonskim pokretima spuštaju niže od nivoa Svjetskog okeana onda se radi o igresionom ili priobalnom šelfu. Zbog svojih malih dubina to su najistraženija područja u Svjetskom okeanu. Ekonomski su najznačajniji dio dna Svjetskog okeana. Bogati su naftom ribom i živim svijetom. KONTINENTALNI ODSJEK
Kontinentalni odsjek je nagnutno prostranstvo dna Svjetskog okeana proteže se od zona šelfa do okeanskih depresija ima prosječne nagibe od 4-7stepeni. Najveće nagibe kontinentalni odsjek ima na padinama morskog dana koje grade vulkanske i koralne stijene koje su podložne erozionim procesima. Padine odsjeka nisu glatke već naborane vertikalno razuđenim podmorskim kanjonima i klisurama koji su slični onima na kopnu. Istraživanjem je 7
utvrđeno da su neki kanjoni morfološki nastavci završetaka dolina velikih tokova sa kopna. Primjeri su ušće Misisipija zatim Konga, Inda.
OKEANSKE DEPRESIJE
Okeanske depresije su prostrana najdublja okenaska podvodna i raščlanjena prostranstva koja se nastavljaju na kontinentalni odsjek. To je uravljeno ili abisalno dno Svjetskog okeana. Okeanske depresije su raščlanjene: potolinama, dubokomorskim kotlinama i brazdama. Potoline ili Jarci - su uska izdužena udubljenja sa strmim nagibima. Dubokomorske kotline- su prostranije morofološke depresije slične onima na kopnu nalaze se na dubinama preko 6000m. Završavaju se na brazdama. Grebeni ili brazde-to su mjesta najvećih dubina u Svjetskom okeanu. Do sada je otkriveno 15 brazda od čega 11 u Tihom okeanu gdje su i zabilježene najveće dubine. Najveća je Marijanska 11.022m. Tonga 10.882m.Filipinska 10.497m. Kurilsko-Kamčatska 10.542m. U Atlantskom okeanu najdublja je Portorikanska 8.385m. a u Indijskom Javanska brazda 7.455m.
RELJEF DNA ATLANTSKOG OKEANA Osnovnu reljefnu odliku dna Atlantskog okeana predstavalja podvodni hrbat ili rift, koji se meridijanski proteže sredinom okeana. U obliku slova S od Medvjeđeg otoka na sjeveru do otoka Buve na Južnoj polulopti u dužini od 15hiljada km. Na jugu od otoka Tristan de Kunja hrbat mijenja pravac i povija se prema Inidijskom okeanu. Hrbat je rešetkasto raščlanjen. Sva otočja osim Bermudskih pripadaju sistemu ovog hrbata vulkanske su geneze. Dubine nad hrbatom kolebaju oko 1.500m. a na pojedinim mjestima oko Azorskih otoka hrbat se nalazi 150m.ispod površine okeana. Hrbat dijeli Atlantski okean na dva dijela Istočni i Zapadni. U istočnoj polovini ističu se 4 najpoznatije kotline: Sjevernoafrička, Gvinejska,Angolska i Kapska. 8
U zapadnoj polovini najveća je Sjevernoamerička kotlina, Brazilska južnije od brazilske je prostrana Argentinska kotlina. Na jugu se nalazi prostrana Afričko-antarktička kotlina koja jednim dijelom zalazi u Indijski okean. U Atlantskom okeanu najdublja je Portorikanska brazda 8.385m. Sa dna se izdižu podvodni platoi koji su osnova za otoke i arhipelage Atlantskog okeana. Island, Bermudski,Kanraski,Zelenortski otoci. RELJEF DNA TIHOG OKEANA Zbog njegovog ogromnog prostranastva najmanje je istražen. Na osnovu dosadašnjih istraživanja pokazalo se da je on reljefno najsloženiji. Najmarkannije reljefne forma dna Tihog okeana su kotline i potoline te podvodni platoi. U reljefu dna ističu se brojne koralne i vulkanske kupe koje na površinu izbijaju u obliku atola i otoka. Opću sliku u reljefu dna Tihog okeana predstavljaju podvodni hrbati. Tako na južnoj hemisferi se protežu dva podvodna hrbata: južnotihookeanski i istoočnotihookeanski njima je dno Tihog okeana podijeljeno na nekoliko zasebnnih kotlina od kojih su najznačajnije: Belinzgauzenova,Čileanska i Peruanska, na krajnjem zapadu Tasmanijska,Novokaledonska i Fidži. Na sjevernoj hemisferi reljef dna je složeniji ističu se kotline:Sjeverozapadna, Sjeveroistočna i Centralna. Na zapdau su otkrivene još i Melanezijska, Aleutska,Filipinska,Marijanska i dr. Geneza reljefa dna Tihog okeana veže se za Kredni geološki peridod. Najdublja tačka je Marijanska brazda ujedno i najdublje mjesto na Zemlji dubine 11.022m. RELJEF DNA IDNIJSKOG OKEANA Osnovno obilježje je centralni podvodni hrbat koji se proteže meridijanaski od Indijske subkontinentalne mase na sjeveru do Antarktika na jugu i tako dijeli Indijski okean na dva dijela:istočni i zapadni. Po tome je reljef dna Indijskog okeana sličan reljefu dna Atlantskog okeana. U sjeverozapadnom dijelu Indijskog okeana nalazi se Arabijsko-Indijski hrbat koji odvaja Somalijsku kotlinu od Arapskog mora. Južnije od Somalijske kotline nalazi se Madagaskaraska kotlina i Centralno-Indijska kotlina. U sjeveroistočnom dijelu Indijskog okeana nalazi se Indijsko-Australijska kotlina u njenom istočnom dijelu smještene su dvije manje potoline od kojih se ističe javanska gdje je izmjerena i najveća dubina u Indijskom okeanu 7455m. U Jugoistočnom dijelu nalazi se Australijska kotlina. U Indijskom okeanu manje je razvijen šelf uglavnom dominira kontinentalni odsjek. RELJEF DNA SREDOZEMNOG MORA
9
Zbog svog interkontinentalnog položaja, velikog vodnog prostranstva, uske veze kroz Gibraltarski moreuz sa Atlantikom i Sueckim kanalom sa Crvenim morem odnosno Indijskim okeanom te velike razuđenosti i raščlanjenosti na brojna mora daju mu sliku okeana. Pruža se uporednički od Gibraltara na zapadu do prednje Azije na istoku. Podvodnim hrbatom između Sicilije i Tunisa bazen Sredozemnog mora podjeljen je na istočni i zapadni dio. Zapadni bazen Sredozemnog mora odlikuje se sa dvije podvodne kotline i to: Balearskom na zapadu i Tirenskom na istoku. U Balearskoj kotlini prosječne dubine su oko 2.400m. A u Tirenskoj oko 3.000m. Istočna polovina se još naziva i Levantska kotlina prosječnih je dubina oko 4.000m. A maksimalna je izmjerena jugozapadno od rta Matapena 4692m.što je ujedno i najveća izmjerena dubina u Sredozemnom moru. U istočnom dijelu Sredozemnog mora odvajaju se nekoliko zasebnih bazena unutrašnjih mora: Tirensko, Jonsko, Jadransko, Egejsko, Mramorno. KLASIFIKACIJA SEDIMENATA Istraživanja dna Svjetskog okeana su pokazala da su u blizini obala nataložene krupnije facije,nekada veličine stijenskih blokova. U njih spadaju(zaobljeni oblutci,šljunak,pijesak). Najdalje od obala sedimentirane su sitnije frakcije glinovitih nanosa i ostatka živih organizama. Prema položaju i dubini na kojoj se nalaze morski nanosi se dijele na terigene ili kontinentalne i pelagijske ili dubokomorske. Kasnije istraživanje je pokazalo da medju pelagijskim sedimentima mogu javiti i nanosi terigenog porijekla i obratno. Morski sedimenti mogu se razligkovati i po boji mogu biti potpuno bijele do gotovo crne boje. TERIGENI SEDIMENTI-To su nanosi koji zahvataju velike površine dna mora i okeana produkti su trošenja kopna koji se razlikuju po krupnoći čestica i boji. Nastali su lomljenjem, krunjenjem i trošenjem površinskih kopnenih ili priobalnih stijena. U morsku vodu dospijevaju rijekama, vjetrom i dinamikom morske vode. U grupu terigenih sedimenata spadaju i vulkanski sedimenti. Prema tome terigeni sedimenti se dijele na vulkanske i klastične te na litoralne(priobalne) i šelfovske. Litoralni sedimenti nastaju uz morske obale u najrasprostranjenije litoralne sedimente spadaju crvene gline. Šelfovski sedimenti zasipaju zonu šelfa i plitke dijelove okeana.Zelene gline i zeleni pijesak su uglavnom šelfovski sedimenti. Crne gline su rijetki terigeni nanosi 10
zahvataju samo dno Svjetskog okeana. Vulkanski sedimenti su uglavnom tamne boje u sebi sadrže vulkanski pepeo nastaju na mjestima intenzivne podvodne vulkanske aktivnosti. PELAGIJSKI SEDIMENTI- prema dubini taloženja u Svjetskom okeanu dijele se na: hemipelagijske,eupelagijske i abisalne. Hemipelagijski zaspipaju dno svjetskog okeana od kontinentalnog odsjeka do dubina 4.000m. Eupelagijski zasipaju dno svjetskog okena na dubinama od 4.000m. do 6.000m. Abisalni se nalaze na dubinama preko 6.000m. Prema genezi pelagijski sedimenti se dijele na: Klastične-nastali od stijenskih minerala. Biogeni u njihovoj građi dominiraju fosilni ostaci morskih organizama i Halmirogeni nastali taloženjem soli. U sastav pelagijskih sedimenata ulaze i neki sedimenti iz grupe terigenih sedimenata to su najčešće biogeni muljevi koji prema genezi se dijela na planktogene-nastali od izumrlih planktonskih organizama, nektogene-nastali od nekotgenih organizama(oni koji plivaju) I bentogni-nastali od izumrlih organizama koji nastanjuju okeansko dno. HEMIJSKI SASTAV MORSKE VODE-SALINITET Morska voda se razlikuje od kopnenih po svom ukusu i mirisu. Ukus joj je bljutav, gorkoslan. Glavni sastojci morske vode su: hloridi, sulfati i karbonati. Sadržaj rastvorenih tvrdih materija (soli) izraženih u gramima u 1Kg.morske vode naziva se-SALINITET. 1Kg.MH20=35g.NaCl. To je prosječni salinitet mora(35promila). Određivanje saliniteta morske vode dijeli se u dvije grupe i to: FIZIČKE i HEMIJSKE metode. Fizičke metode su metoda određivanja saliniteta prema gustini na datoj temp,promjena koeficijenta prelamanja svjetlosti i promjena elektroprovodljivosti morske vode. Hemijske metode su metoda potpune hemijske analize i metoda titriranja.
11
Osnovni faktori promjene saliniteta su: isparavanje, padavine te vertikalna i horizontalna mješanja vode, doticanje skopna i otapanje leda. Padavinama se smanjuje salinitet na površini Svjetskog okeana. Isparavanjem isparava čista voda a ostaje velika količina ne isparene soli. Isparavanje se povećava sa povećanjem temperatura zraka, a smanjuje sa povećanjem padavina. Najveće isparavanje je u pasatnim zonama i idući prema ekvatoru isparavanje se smanjuje (zbog stalnih padavina). Najveći morski salinitet je u Crvenom moru zaliv Bab el Mandeb. FIZIČKA SVOJSTVA MORSKE VODE Temperatura morske vode je promjenjiva kategorija mijenja se pod uticajem ( sunčeve radijacije, dugotalasnog protuzračenja atmosfere. Toplota iz viših u niže morske i okenaske slojeve prenosi se difuzno vertiklanom razmjenom a u zonalnom smislu advekcijom ili horizontalnim miješanjem morske vode. Kratkotalasno sunčevo zračenje se apsorbuje na morskom površinskom sloju gdje se i završava. Osnovni izvor toplote je sunčeva radijacija(dio se radijacije asporbira na površini Svjetskog okeana a dio se refleksijom vraća u atmosferu) . Osnovni uzroci gubljenja toplote su isparavanja i dugotalasno radiranje površine mora. Ukupna količina toplote koja se dozračuje preko površinskog sloja u morsku vodu i koja se radiranjem gubi iz njega je Toplotni bilans. Osnovni uzroci kolebanja temperatura nastaju zbog promjenjive količine sunčevog zračenja. Osvjetljenost površine morske vode morska voda je poluprozračna sredina,iz razloga što svjetlost ne pordire na veće dubine zbog apsorbcije i refleksije. Osvjetljenost površine Svjetskog okeana se iskazuje albedom. Albedom morske vode se povećava sa radijacijom. Što je radijacija veća time je i albedo veći. Providnost morske vode definiše bistrinu morske vode. Ona ne zavisi od saliniteta niti od temp.vode nego od karaktera apsorpcije i refleksije svjetlosti. Najveća providnost je izmjerena u Sargaškom moru 66,5m. Boja morske vode zavisi od njene čistoće. Voda bez organskih i neorganskih primjesa ima plavu boju. Plava boja je posljedica apsorpcije i difuzne refleksije sunčevih zraka. Zbog primjesa koje se nalaze u morskoj vodi ona poprima i druge nijanse boja:tamnoplava,modra,žuta,mrka. Tropska mora imaju tamnoplavui modru boju mora u umjerenim širinama imaju zelenkastu boju. 12
Led na svjetskom okeanu zauzima 3-4% površine Svjetskog mora. Pojavljuje se na nižim temperaturama i sa poećanim salinitetom koji utiče na smanjenje temperatura. Nastaje neposrednim procesom zahlađivanja tada nastaje nepomična ledena kora koja se može procesima otapanja razbiti u: Ledene sante koje nastaju pucanjem ledene kore to su ledene ploče koje plutaju morem. Ledena polja su prostrane mase kompaktnog leda prekrivene snijegom. Ledene gomile nastaju sudaranjem ledenih polja pod dejstvom okeanski valova.Ledeni bregovi njih obrazuje led od lednika.
MORSKI TALASI Nisu uzročnici kolebanja morske i okeanske razine. Oni predstavljaju savršeno periodčno kolebanje nivoa morske vode oko ravnotežnog nivoa oko kojeg se obavlja orbitalno(kružno) kretanje vodenih čestica. Osnovni izazivači morskih talasa su:Vjetar prenosom energije vjetra na površinske slojeve mora(trenjem) dolazi do pokretanja vjetrovnih talasa. Morske dobi pod uticajem privlačnih sila sunca i mjeseca dolazi do izdizanja i spuštanja nivoa mora tj plime i oseke. Tako nastaju plimski talasi. Atmosferski pritisak njegovom promjenom nastaju denivelacije ili nejednake razine morkse vode njihovim izjednačavanjem tih denivelacija nastaje prelivanje morske vode iz oblasti većeg u prema mjestima nižeg atmosferskog pritiska. To prelivanje se vrši talasnim kretanjem. Te talase nazivamo denivelacijskim talasima. Djelovanjem zemljotresa i podvodnih vulkana nastaju cunami razorni talasi. Pri kretanju plovila nastaju brodski talasi. Prema površini obrazovanja mogu se podijeliti na površinske i unutrašnje. Površinski nastaju na površini mora ili okeana a unutrašnji u dubljim slojevima mora ili okeana. Dijele se i prema dužini i to na kratke njihova dužina je manja od dubine i duge njihova dužina je veća od dubine(Plimski i Cunami). Elementi talasa Svaki talas se sastoji od talasnog brijega(uzvišenje) i talasne udoline(udubljenje).
13
Osnovni elementi talasa su : Visina talasa: predstavlja vertikalno rastojanje izmedju vrha talasnog brijega i dna talasne udoline. Dužina talasa: horizontalno rastojanje izmedju dva susjedna talasna brijega ili dvije susjedne talasne udoline. Brzina talasa: je put koji čestica pređe u jedinici vremana. Perioda talasa: je vrijeme za koje vodene čestice u talasu opisuju po jednu punu kružnicu. Strmina talasa: odnos između njegove dvostruke visine i njegove dužine. VJETROVNI TALASI POSTANAK I RAZVOJ Vjetar koji puše preko morske površine vrši trenje pri kojem zračne čestice udaraju o površinu mora i na nju prenose dio svoje kinetičke energije, što dovodi do izbacivanja čestica iz ravnotežnog položaja. Na taj način nastaju veoma mali kapilarni talasi. Njihovim nastankom more se bora pa time i povećava površinu na koju vjetar djeluje. Kapilarni talasi su gotovo ravnomjerni na morskoj površini i prave paralelne nizove. Visina talasnih nabora kapilarnih talasa je svega nekoliko milimetara. Njihova visina i dužina se povećavaju sa povećanim puhanjem vjetra. Odnos brzine talasa i brzine vjetra naziva se rastom talasa. Dužina talasa se povećava brže u odnosu na njegovu visinu pa se zbog toga strmina talas smanjuje. Promjenom jačine u pravca vjetra talasi se mogu i slagati ili interferirati pri čemu nastaje serija različitih talasa od onih velikih do najmanjih. Takvi talasi se nazivaju grupom talasa. Kada vjetar prestane puhati kretanje vodenih masa se nastavlja zbog inercije. Postepeno se smanjuje talasna visina zatim i talasna dužina. To su pravilni simetrični talasi koje pomorci nazivaju mrtvo more. UNUTRAŠNJI TALASI Unutrašnji talasi su oni talasi koji nastaju na granici slojeva različitih fizičkih osobina koji se kreću jedan iznad drugog. Oni su mnogo manji od površinskih talasa. Najviše ih ima u polarnim morima i ušćima velikih rijeka, Unutrašnji talasi se ne mogu primjetiti na površini morske vode. Dijele se na duge i kratke. Dugi unutrašnji talasi kod njih postoji veća razlika u gustini međuslojeva. Kratki unutrašnji talasi obrazuju se pri maloj razlici u gustini međuslojeva morske vode.Unutrašnji talasi mogu imati dužine od 25-50Km.a visine i do 300m. Oni usporavaju plovidbu brodovima i nazivaju se područjima Mrtvog mora. U ljevkastim zalivima ušćima velikih rijeka javlja se
14
posebna vrsta talasa koji se nazivaju translatornim talasima. To su plimski talasi najuočljiviji su na rijeci Amazon visine su im od 4-5m. CUNAMI To su razorni talasi. Izazvani su podvodnim zemljotresima ili podvodnim vulkanskim erupcijama, mnogo su ćešći ovi koji su izazvani zemljotresima(nastaju kao posljedica pokreta okeanskih ploča). Najčešće se javljaju u zapadnom dijelu Tihog okeana. Njihova visina zavisi od morfologije morskog dna i priobalja. Najčešća visina je oko 10m.mada može iznositi i 50m.dužina iznosi od 200-300Km.a brzina 400-800km/h. NEPOMIČNI TALAS-SEŠ Pojava kada na povšini mora ili okeana nastane kolebanje njegove površine bez prisustva talasa naziva se SEŠ. Prvi put je pimjećen na Ženevskom jezeru. Stanovnici su primijetili da se nivo jezera periodično povećava i smanjuje iako se na njemu nisu primjećivali talasi. Najčesšći uzročnik pojave seša je razlika u atmosferskom pritisku. Na strani gdje je atmosf.pritiska veći nivo vode mora ili jezera se spušta a na dijelu gdje je atmosf.pritisak niži razina vode se diže.Mjesto balansiranja površine vode naziva se čvorište. Ukoliko se balansiranje vrši oko jednog ravnotežnog nivoa ili jednog čvorišta naziva se uninodalnim sešom. Ukoliko se vrši oko dva čvorišta binodalnim oko tri trinodalnim oko više čvorišta polinodalnim. MORSKE STRUJE Morske struje su horizontalna premještanja površinskih slojeva morske vode sa jednog mjesta na drugo. Njima su zahvaćeni površinski slojevi širine i do nekoliko hiljada kilometara i dubine nekoliko desetina metara. Prma genezi morske struje se mogu klasificirati po: a)Nastanku tj.silama kojim su izazvane: 1.Vjetrovne ili driftovne-nastale prijenosom energije vjetra na površinu mora. 2.Struje gustine nastale kao posljedica različitom horizontalnom gustoćom morske vode. 3.Plimotvorne struje-nastale djelovanjem plimotvornih sila. 4.Barogradijentne-nastale kao posljedica razlika u atmosferskom pritisku na površini Sv.okeana. b)Prema vremenu trajanja mogu biti stalne, povremene i periodične. c)Prema dubini zhvaćene vode mogu biti površinske i dubinske. d)Prema karakteru kretanja mogu biti pravolinijske i krivolinijske. e) Prema fizičko-hemijskim osobinama mogu biti tople,hladne,slane i slanaste. 15
VJETROVNE STRUJE Osnovni izazivač pokretanja površinskih slojeva morske vode je vjetar. Kretanje površinskih slojeva u pravcu puhanja vjetra naziva se vjetrovnim strujama. One struje koje nastale pod stalnim uticajem vjetrova nazivaju se driftovnim strujama u njih se ubrajaju ekvatorske okeanske struje koju pokreću pasatni vjetrovi i cirkumpolarne okeanske struje koje pokreću zapadni vjetrovi. Vjetrovne i driftovne struje nastaju procesom trenja vjetra zbog njegovog fizičkog pritiska na površinu zemlje.Energija vjetra podsretsvom trenja prenosi se na morsku površinu šireći se u dublje slojeve. Pa se nakon izvjesnog vremena počinje da kreće nivo morske vode u prvacu puhanja vjetra pri čemu je brzina kretanja morske vode 70x manja od brzine vjetra. NIVOVSKE I BAROGRADIJENTNE STRUJE Nivovske struje nastaju kao posljedica razila u nivou morske vode. To su denivelacije a nastaju zbog razlika u atmosferskom pritisku iznad razine Svjetskog okeana njih mogu izazvati još i vjetrovi te proticanje voda s kopna. Nivo Svjetskog okeana nije jednako ravan. Na neravne površine utiču temperatura i gustina morske vode. Toplije morske vode se šire pa time i izdižu, kod hladnijih voda je suprotan proces. Gradijentne struje su struje koje teku iz izdignutih prema udubljenim dijelovima Svjetskog okeana. Kompenzacione struje to su struje koje u polarnim geografskim širinama vrše nagomilavanje vode koja se uz to hladi pa postaje gušća i teža pa tone i vraća se površinski ili dubinski prema ekvatorskim geografskim širinama. Nivovskim strujama se vrši izjednačavanje nivoa Svjetskog okeana. Tipičan primjer je Mexički zaliv gdje dolazi do nagomilavanja morske vode(konvergencija) odakle se dalje razilaze (divergencija) i tako nastaje Floridska struja koja je korijen Golfske struje. Povećanjem atmosferskog pritiska za 1mb.nivo morske vode opada za 1cm. Iz prostora nižeg atmosferskog pritiska morska voda započinje kretanje prema prostorima višeg atmosferskog pritiska na kojima je nivo vode niži i tako nastaju baorgradijentne morske struje. STRUJE MORSKIH DOBA Struje morskih doba ubrajaju se u periodične struje. Javljaju se pod uticajem plime i oseke imaju dnevni karakter.U vrijeme plime voda se kreće prema obali a u vrijeme oseke voda se kreće prema pučini. Način obrazovanja i brzina kretanja struja izazvanih plimom i osekom zavisi od: dimenzija 16
morskog bazena, konfiguracije obale i reljefa dna. U moreuzima i kanalima struje morskih doba imaju reverzibilan karakter. U vrijeme plime morske vode teku u jednu stranu a u vrijeme oseke imaju obrnut smjer. Brzine kretanja vode zahvaćene strujama morskih doba mogu biti izuzetno velike tak npr.na La Manšu 9km/h a u Magelanovom prolazu 18km/h.
PLIMOTVORNE SILE Plimska i osečka kolebanja nivoa mora nastaju djelovanjem privlačnih sila sunca i mjeseca na čestice vode. Mjesec je zemljin satelit koji u kosmičkom prostranstvu ima dvojako kretanje. Rezultirajuća sila na površini zemlje naziva se plimotvornom silom. Ona izdiže nivo Svjetskog okeana i obrazuje elipsoid doba na kojem se primjećuje voda plime i to na onim površinama Zemlje koje su okrenute prema pravcu mjeseca i ta plima se naziva Zenitnom plimom. Na suprotnoj strani se javlja nadirna plima. Zenitna plima je veća od nadirne plime. U isto vrijeme na zemlji se javlja i oseka. Pored mjeseca na na morska doba djeluje i sunčeva privlačna sila. Privlačna sila Mjeseca je mnogo jača jer je Mjesec mnogo bliži Zemlji nego Sunce. MORSKA DOBA(PLIMA I OSEKA) Morska doba su preiodična kolebanja nivoa mora koje se manifestuje izdizanjem i spuštanjem njegovog nivoa pod uticajem privčnih sila Sunca i Mjeseca.Plima je periodično izdizanje nivoa Svjetskog okeana a oseka periodično spuštanje nivoa Svjetskog okeana. Kada se nivo mora potpuno izdiže tu pojavu nazivamo visokom vodom a kada se nivo mora potpuno spušta tu pojavu nazivamo niskom vodom. Plimska amplituda je vertikalno rastojanje između visoke i niske vode.Pad nivoa je protok vremena između momenta visoke i niske vode. Vrijeme rasta nivoa je protok vremena između posljednje visoke vode i niske vode.Perioda plime je protok vremena između susjedne visoke i susjedne niske vode. U zavisnosti od perioda pojavljivaljnja plime i oseke razlikuju se:poludnevne,dnevne,i kombinovane morske dobi. Visoka voda nastaje u momentu prolaza mjeseca kroz meridijan datog mjesta. Starost plime je protok vremena između sizigija i sizigijalne plime. NEJEDNAKOSTI MORSKIH DOBA Kao posljedica promjena deklinacija prema Zemlji nastaju dnevne 17
nejednakosti u visini plime i vremenu nastanka. Dnevne nejednakosti plime su posljedica promjene deklinacije Sunca i Mjeseca u odnosu na Zemlju. Na višim geograf.širinama pri maximalnoj mjesečevoj deklinaciji u toku 24h.50m.pojavljuju se samo jedna visoka i jedna niska voda. Visoka voda se javlja na strani Zemlje koja je okrenuta prema Mjesecu a niska voda se javlja na suprotnoj strani Zemlje. Najviša plima nastaje u doba Sizigija(za vrijeme punog i mladog Mjeseca), tada se Sunce,Zemlja i Mjesec nalaze u ravinini ekvatora. Fazne nejednakosti su nejednakosti morskih doba, a paralktičke nejednakosti su posljedica nejednakog rastojanja zemlje u odnosu na Sunce i Mjesec. LUČKO DOBA Lučko doba je vrijeme kašnjena plimskog talasa za kulminacijom Mjeseca. Prosječna vrijednost lučkog doba važi samo za doba sizigija(za vrijeme punog i mladog Mjeseca), a u ostalim danima je manja ili veća. Mareogame tj Izolinije koje pokazuju ista vremena pojave plime. Visna plimskog talasa na okeanskim pučinama bi trebala da bude 90cm. Vrijeme nadolaska visokih voda određuje se po Grinvičkom vremenu a u okeanografske karte se ucrtavaju Izorahije tj linije koje povezuju sva mjesta na površini Svjetskog okeana istih vremenskih nadolazaka visokih voda. NIVO SVJETSKOG OKEANA Nivo Svjetksogo okeana je površina morske vode koja se održava uzajamnim dejstvom ravnotežnih sila koje u datom momentu djeluju na jednu vodenu česticu. Osnovne sile koje djeluju na nivo Svjetskog okeana su centrifugalne i gravitacijone sile. Pored gravitacijone i centrifugalne sile na nivo Svjetskog okeana djeluju i drugi faktori:vjetar,plima,okeanske struje,gustina morske vode,atmosferski pritisak, proticanje s kopna otapanje leda. Hidrometeorološka kolebanja Svjetskog okeana mogu biti: periodična(seševi,vjetrovni talasi) sezonska(monsuni). Na promjene nivo Svjetskog okeana u velikoj mjeri utiču i zemljotresi koji izazivaju Cuname. Ipak najveći uticaj na promjene nivo Svjetskog okeana ima atmosferski prtisak pri njegovom povecanju nivo opada a pri njegovom opadanju nivo raste. Pri atmosferskom pritisku od 1mb.nivo vode opada za 1cm.
18
ATLANTSKI OKEAN GEOGRAFSKI POLOŽAJ Ime Atlantski prvi je upotrijebio Herodot što u prevodu sa grčkog znaci okean oko ekumene. Ime Atlanta prema Herodotu potiče od naroda koji je živiou Sje.Zap.Africi. Prema genezi mladjeg je postanka njegove osnovne konture su formirane u Kenozojiku. Sredinom mezozojske ere na južnoj hemisferi između između Brazila i Afrike prostiralo se prostrano kopno. A na sjevernoj hemisferi su bili međusobno spojeni Evropski i Američki kontinent. Atlantski okean široko je otvoren prema sjevernim morima na jugu mu granice sežu do Antarktika. Meridijanskog je pružanja dužine od 20.800km.Zbog svog specifičnog položaja zovu ga velikim interkontinentalnim morem jer je okružen sa 5 od ukupno 6 kontinenata. Atlantski okean je razuđeniji na sjevernoj hemisferi. Najveći otoci Atl.okeana su: Island,Njufaundenland,Britanija. FIZIČKO HEMIJSKE OSOBINE Pučinski dijelovi i suptropski dijelovi imaju tamnoplavu boju, sjevernije od rta Hateras do Islanda vode imaju mutnu i zelenkastu boju. U poređenju sa druga dva okeana površinska temperatura vode Atlantskog okeana je najhladnija prosječno iznosi 16,9C. To se objašnjava njegovom suženosti u ekvatorijalnim širinama i otvorenosti prema hladnim morima i antarktiku. Tople vode teku prema sjeveru a hladne prema ekvatoru. Površinski raspored saliniteta zavisi od padavina i isparavanja. Najveći salinitet se javlja u supotropskoj zoni koja je siromašna padavinama. Prosječni salinitet Atlantskog okeana iznosi 35,4%. Maksimalni salinitet u Atlanskom okeanu je u oblasiti sjeveroistočnih pasata jugozapadno od Azorskih ostrva 37,9% što ujedno predstavlja najveći salinitet u Svjetskom okeanu. STRUJE Pod uticajem sjevernih i južnih pasatnih vjetrova koji u ekvatorskim širinama stalno pušu pokreće se voda Atlanatskog okeana u smjeru istok-zapad s obje strane ekvatora. Na taj način se obrazuju dvije paralelne struje koje pušu od Afričke obale prema Američkoj. Korijeni ekvatorski struja nalaze se u Gvinejskom zalivu. Južna ekvatroska struja nastaje pod uticajem jugoistočnog pasata kada dospije do obala Amerike u visini rta San-Roko ona se cijepa na dva dijela. Velika masa njene vode se povija na sjeverozapad i formira Gvajansku struju koja ulazi u Karibsko more. Drugi dio južne ekvatorske struje se povija prema jugu i formira Brazilijansku struju(ima toplu i slanu vodu pa joj je boja modro plava). U geografskoj širini ušća rijeke La Plate sudara se sa 19
Folklandskom strujom koja teče od juga prema sjeveru duž folklandskih ostrva. Novoformirana struja na mjestu sudaranja pod uticajem stalnih vjetrova skreće prema istoku i ulazi u sistem struja koje sijeku sva tri okeana na južnoj hemisferi. Ova struja se često naziva i Južnoatlantska spoljna struja. Od nje se odvaja jedan krak struja koji teče pored Afričkog konitnenta noseći nešto hladniju vodu prema Gvinejskom zalivu ova struja se naziva Benguelska struja. Sa kojom se zatvara opći sistem struja u južnoj polovini Atlantskog okeana. Sjeverna ekvatorska struja nastaje u visini Zelenortkih otoka i ona je slabija u odnosu na Južnu ekvatorsku struju te dvije struje se sudaraju kod Velikih i Malih Antila i ulaze u Karibsko more i zato okeanografi spoj Južne ekvatorske i sjeverne ekvatorske struje nazivaju Karipskom strujom. Nagomilane vode iz Karipskog mora prolazeći kroz moreuz Jukatan formiraju Jukatansku struju koja dalje teče kroz Floridski moreuz između Floride i Kube pod nazivom Floridska struja koja je zapravo početak najvećeg sistema struja u sjevernoj polovini Atlantskog okeana pod imenom Golfska struja. Golfska struja je najproučenije okeanska struja. Ime joj potiče od Meksičkog zaliva(golf ili golfo). Po izlasku iz Floridskog tjesnaca struja teče prema sjeveru duž obala Džordžije i Karoline. Boja vode je indigoplave a temperatura preko ljeta iznosi od 24-28C. Brzina struje je 9km/h. Suprotno sa sjevera uz obale Sjeverne Amerike teče hladna Labradorska struja koju stanovnici Sjeverne Amerike nazivaju Hladni zid. U umjerenim geografskim širinama Atlantskog okeana Golfska struja se cijepa na 3 ogranka. Južni krak se povija prema Sargaškom moru. Sjeverna Atlantska struja se usmjerava prema Skandinavskom poluotoku njen središnji krak protiče između Farskih i Šetlandskih otoka ova struja teče pored Norveških obala pa je po tome i dobila ime Norveška struja. U Atlantskom okeanu između Južne i Sjeverne ekvatorske struje teče Ekvatorska protustruja koja je izraženija ljeti nego zimi. TIHI OKEAN GEOGRAFSKI POLOŽAJ Tihi okean ili Pacifik je najdublji i najveći dio Svjetskog okeana. Pokriva 1/3 ukupne površine Zemlje. U njemu se nalazi najdublja tačka na Zemlji Marijanska brazda 11.022m. Smješten je između Azije i Australije na zapadu i Amerike na istoku. Sa sjevernim morem ga spaja Beringov prolaz sa Atlantskim okeanom Drekov i Magelanov moreuz a sa Indijskim je povezan preko mnogo moreuza u Malajskom Arhipelagu. Granica sa Indijskim okeanom je rt Tasmanije. Tihi Okean se meridijanski pruža na dužini od 15.800km.a uporednički 20
19.500km. Zapadna obala mu je razuđenija od istočne zbog brojnih mora Berigovo,Japansko,Istočno-Kinesko Žuto Celebeško. Veoma je bogat otocima i otočnim skupinama. Tihi okean je najstariji okean u okviru Svjetskog okeana.Dno Tihog okeana nije dovoljno istraženo zbog njegove ogromne površine i znatne dubine. FIZIČKE I HEMIJSKE OSOBINE Tihi okean je najtopliji.Njegove prosječne površinske temperature su za oko 2C veće u odnosu na Atlantski i Indijski okean. To je zbog njegove raširenosti u tropskoj zoni i ograničene razmjene voda sa Arktičkim morima. Površinski raspored saliniteta sličan je Atlantskom okeanu. Oblast smanjenog saliniteta je priekvatorski pojas u kome se svakodnevno izlučuju tropske kiše. Maksimalne vrijednosti saliniteta su u pasatnim zonama i u prosjeku iznose 36,4%.. Boja vode Tihog okeana je Tamnoplava. STRUJE U pasatnim geografskim širinama u Tihom okeanu formira se sistem pasatnih struja koje teku s obje strane ekvatora od istoka prema zapadu. Između njih u suprotnom smjeru teče ekvatorska protustruja. Južna pasatna (ekvatorska) struja nastaje u blizini Galapagoskih otoka ima sjeverozapadni pravac. Tokom zime ona skreće prema jugu Nove Gvineje i ispred Australijske obale formira Istočno-australijsku struju ova struja kod Tasmanije pod uticajem zapadnih vjetrova skreće prema istoku zaobilazi Novi Zeland i povija se prema jugu i spaja se sa Južno pacifičkom strujom najveći dio ove struje završava u Atlantskom okeanu dok jedan dio ide pored obala Čilea i Perua i formira hladnu Perualnsku ili Humboltovu struju. Humboltova struja teče od juga prema sjeveru. U susret Humboltovoj struji tokom ljeta svake godine usmjerava se topla struja sa sjevera poznata kao El Ninjo. To je zapravo ogranak ekvatorske protustruje prodor ove struje može ponekad izazvati i katastrofalne posljedice. Kalifornijska struja sa njom se završava sistem struja u Južnoj polovini Tihog okeana. Ona dopire do pasatnih geografskih širina i pod uticajem pasata skreće prema zapadu i ulazi u opći sistem južne pasatne struje. Sjeverna pasatna(ekvatorska struja dosta je slabija u odnosu na južnu pasatnu struju. Nastaje u visini Zapadnih obala Sjeverne Amerike dotičući do Filipinskog arhipelaga sjeverna pasatna struja se cijepa na jedan manji ogranak koji skreće prema jugu i naziva se Mindanao struja. Veća masa sjeverne pasatne struje skreće na sjever od Formoze i otoka Kjušu nosi toplu i slanu vodu pa joj je voda modro plava japanci je nazivaju Kuršivo struja ili struja plave soli. Ova struja ima slične osobine kao Golfska struja u Atlantskom okeanu.Manji ogranak Kurošivo struje utiče u Japansko 21
more. Najveći dio struje pod uticajem zapadnih vjetrova i hladne Kurilske struje sa sjevera,skreće prema centralnom pacifiku ova struja se naziva Sjeverno pacifičkom strujom koja kada dospije do Američke obale cijepa se na:sjeverni krak koji teče duž obale Kanade i Aljaske pa se i naziva Aljaska struja. Drugi krak ove struje teče duž obala sjeverne amerike i to od sjevera prema jugu noseći hladnu vodu i naziva se Kalifornijska struja. Sa ovim se završava sistem struja u sjevernoj polovini Tihog okeana. Ojašivo struja teče duž obala azijskog kontinenta nosi hladnu vodu i ima zelenkastu boju. TALSI Maksimalni talasi u Tihom okeanu po pravilu su viši u južnoj hemisferi. Najviše talase formiraju Tajfuni. Za razliku od druga dva okeana Tihi okean se odlikuje i ogromnim talasima Cunamima. INDIJSKI OKEAN Indijski okean je najmanji u poređenju sa druga dva okeana. Zovu ga Mar di Indija sjeverne granice mu čine južne obale azijskog kontinenta a na jugu je ledeni Antaraktički kontinent na istoku granice su mu na obalama Malasjkog polutoka Australije i Tasmanije. Na zapadu Arabijsko poluostrvo i Afrički koninent. Zauzima oko 20% ukupne površine Zemlje. Pripadaju mu mnoga veća mora i zalivi najznačajniji: Crveno more, Persijski zaliv, Andamansko more. Svojom površinom pretežno je smješten na južnoj hemisferi svega 16% na sjevernoj hemisferi,pa ga zbog ovih pokazatelja nazivaju tropskim okeanom ili okeanom južne hemisfere. Indijski okean po genezi je mlađi od Tihog okeana. Indijski okean je siromašniji otocima u odnosu na ostala dva okeana njegovu istočnu obalu čine Sumatra, Java i mali Sundski otoci. Uz afričku obalu nalazi se Madagskar i Sejšeli. Najdublja tačka je Javanska brazda 7.455m. Na dnu Indijskog okeana dominiraju Pelagijski sedimenti oko 86% dok na terigene otpada 14%. FIZIČKE I HEMIJSKE OSOBINE Boja vode Indijskog okeana je tamnoplava sa određenim nijansama plave. Modrozelenu boju imaju vode uz zapadne obale Australije te sjeverozapadne obale Sejšela.Na površini Indijskog okeana slanost prosječno iznosi od 32 -36,4promila. Oko Madagskara i u zonama sukobljavanja pasatnih i monsunskih strujanja salinitet se smanjuje i ispod 35promila. Na smanjenje saliniteta utiču i ogromne kišne padavine u monsunskim dijelovima. Najveći morski salinitet je u Crvenom moru zaliv Bab el Mandeb. Površinska temperatura na velikom okeanskom prostranstvu kreću se od 28-29stepeni. 22
Mjerenja temperatura su pokazala da su temperature više u istočnim nego u zapadnim dijelovima. STRUJE Struje Indijskog okeana obrazuju dva sistema sjeverni i južni. Južni sistem je postojaniji i značajniji u odnosu na sjeverni što je i razumljivo zbog njegove površine koja se nalazi na sjevernoj hemisferi svega(16%). Južna ekvatorska struja nastaje pod uticajem jugoistočnog pasata najintenzivnija je od otoka Keling na istoku do Sješelskih otoka na zapadu. Intenzivnija je u zimskom periodu na južnoj hemisferi kada dopire do Madagaskara gdje se razdvaja jedan njen dio sa sjevera obilazi Madagaskar i teče prema Mozambičkom kanalu dok drugi teće duž Madagaskara. Tokom ljeta glavnina južne ekvatorske struje teče prema Maskarenima gdje se cijepa u dva ogranka. Jedan krak ulazi u Mozambički kanal a drugi krak teče prema afričkoj obali za vrijeme jugozapadnog monsuna sjeverni krak ove struje se sliva u somalijsku i istočno monsunsku struju a njen južni krak teče kroz Mozabički kanal obrazujući Mozambičku struju tekući južno od Durbana do rta Aguljasa teče kao Aguljaska struja. Njen ogranak za vrijeme hladnijeg dijela godine na južnoj hemisferi obilazi oko rta Dobre Nade i ulazi u Atlantski okean gdje se spaja sa Namibijskom strujom. U srednjim i južnim subpolarnim širinama okenaksa voda struji pod uticajem stalnih zapadnih vjetrova. To je južna spoljna struja od nje se odvaja jedan krak koji pored zapadnih obala Australije skreće prema sjeveru kao zapadna australijska struja. I sa njom se zatvara sistem struja u južnoj polovini Indijskog okeana. U sjevernim dijelovima Indijskog okeana na struje uglavnom utiču Monsuni. U vrijeme sjeveroistočnog monsuna vodene mase se kreću od Andamanskog mora prema Somalijskoj obale. Za vrijeme trajanja juogozapadnog monsuna prestaje djelovanje ekvatorkse protustruje i južna ekvatorska struja prelazi u istočnu monsunsku struju.Istočna monsunska struja teče cijelom dužinom Indijskog okeana. Sjeverni rub južne ekvatorske struje teče pod uticajem jugozapadnog monsuna uz obale istočne Afrike kao Somalijska struja i ulazi u Adenski zaliv i Arapsko more. SREDOZEMNO MORE GEOGRAFSKI POLOŽAJ Predstavlja interkontinentalno more smješteno između Afrike na jugu Evrope na sjeveru i Azije na istoku. Obuhvata 2,8% ukupne površine Atlantskog okeana. Preko Gibraltara ima vezu sa Atlantikom a preko Sueckog kanala ima vezu sa Crvenim morem. Podmorskim hrbatom Adventure koji se proteže od Sicilije do Tunisa podijeljeno je na istočni i zapadni dio Sjeverne 23
granice zatvara zona mladđih vjenačnih planina Apenini i Sicilijsko gorje a sa juga je Atlasko gorje. U unutrašnjoj strani ovog rasjednog pojasa nalaze se ugašeni vulkani Etna,Vezuv, Stromboli. Sa istoka ga okružuju mlađa gorja Dinaridi , Pontska gorja i gorja Toros u Maloj Aziji. Jugoistočni dio okružen je Libijskom pustinjom. Tektonski pokreti vulkanizam i seizmizam uvrštavaju Sredozemno more u Labilne zone u kojima još traju neotektonski procesi. Sredozemno more je dosta razuđeno najrazuđenije su obale Egejeskog i jugoistočnog dijela Jadranskog mora. FIZIČKE I HEMIJSKE OSOBINE Boja morske vode je plava mada ima odstupanja u regionalnom rasporedu. Izrazito plavu boju ima Jonsko more. Dijelovi oko Gibraltarskog prolaza u koje utiču vode Atlantskog okeana dominira zelenkasta boja. Površinska temperatura vode viša je u odnosu na temperature zraka one se povećavaju sa zapada prema istoku. Tokom ljeta na krajnjem istočnom dijelu one iznose i do 30C. Zbog njegovog položaja u suptropksog pojasu isparavanje površinskih slojeva je veoma intenzivno.Slanost mu je povećana u blizini Gibraltara i iznosi oko 37promila. Najveći salinitet je u Egejskom moru oko 38promila.Najmanji je u Crnom moru na površini 18 a u delti Dunava svega 9 promila. STRUJE Obrazovanje struja u Sredozemnom moru nastaje kao posljedica denivelacija njegove površine u odnosu na Atlantski okean. Denivelacija su posljedica povećanog isparavanja pa time i veće gustine morske vode. Denivelacije se mogu nadoknaditi proticajem s kopna. Voda Sredozemnog mora se uravnjava proticanjem vode iz Atlantskog okeana preko kroz Gibraltarski moreuz. Po ulazu u Sredozemno more struja teče prema istoku duž Afričke obale tekući pored Egipta,Izraela, Sirijei Turske ulazi u Egejsko more. Jedan dio te struje skreće između Peloponeza i Krita i kroz Otranska vrata ulazi u Jadransko more. U Jadranskom moru ova struja teče pored balkanske obale te pored apeninske obale i vraća se ponovo kroz Otranska vrata gdje se spaja sa glavnom strujom koja teče duž obala Evrope prema Gibraltarskom moreuzu. JADRANSKO MORE ime je dobilo po Adriji ili Atriji nekada najvažnijoj luci u Jadranskom moru. Dolaskom Slavena njegove obale preuzimaju naziv Jadransko more. U odnosu na Sredozemno more kojem pripada Jadransko more je njegov veliki zaliv koji se pruža paralelno sa Helenidima i Dinaridima na istoku i sjeveroistoku alpama na sjeveru apeninima na zapadu i jugozapadu. Njegvova najeća širina je na je na potezu između Bara na balkanskoj obali i Vasta na apeninskoj obali 355km. Dakle,pod pojmom Jadransko more podrazumjevamo vodno prostranstvo od Otranskih vrata na 24
jugoistoku do Tršćanskog zaliva na sjeverozapadu. To je u osnovi plitko more na sjeverozapadu a duboko na jugoistoku. Dno je dosta ravno i prekriveno je terigenim sedimentima koje su nataložile alpske rijeke. U južnom dijelu izmjerena je dubina 1645m.koja je kasnije revidirana u 1330m.to je do sada najviša izmjerena dubina. Jadransko more spada u topla mora ima plavu boju na pučinskim prostranstvima u blizini obale more ima zelenkastu boju. Površinske temperature tokom ljeta se kreću od 22-25C i toplije su od temperatura zraka za 1-3C. Salinitet se kreće u prosjeku saliniteta Sredozemnog mora i prosječno iznosi 38,3promila. Područje najvišeg saliniteta je na potezu od Otranskih vrata do Dalmatinskih otoka. Osnovni sistem struja u direktnoj je vezi sa Sredozemnim morem. Glavna struja ulazi iz Jonskog mora kroz Otranska vrata donosi tople vode i teče pored Balkanske obale a vraća se pored Apeninske ponovo kroz otranska vrata utiču u Jonsko more. Pored ovog osnovnog sistema struja obrazuje se i sistem sekundarnih strujnih tokova. Tako se od struja koje teku duž Balkanske obale odvaja ogranak koji teče prema otoku Mljetu i Monte Garganu te od Zadarskog arhipelaga prema Ankoni priključuje se osnovnom toku struje koja teče pored Apeninske obale. U dinamičke osobine voda Jadranskog okeana ubrajaju se morske dobi. Tokom jednog dana na površini mora se javljaju po dvije plime i oseke. U Jadranskom moru javljaju se i seševi kao i talasi izazvani vjetrom-bura i jugo.
25
