Mahmut Tezcan - Kültür ve Kişilik

Doç. Dr. Mahmut TEZCAN

KÜLTÜR VE KİŞİLİK

(PSİKOLOJİK ANTROPOLOJİ)

Ankara, 1987 İSTEME ADRESİ

: Şehit Adem Yavuz Sok. 4/A

Bilim Kitap Kırtasiye : Tel : 25 17 20 - 25 18 71 Limitet Şirketi Kızılay ANKARA

Dizgi, Baskı

: Olgaç Matbaası

ÖNSÖZ Kültür ve Kişilik ilişkileri konuşu, kültürel antropolojinin bir dalı olarak Batı ülkelerinde ele alınmakta, araştırmalara konu olmaktadır. Konu, kültürel antropolojinin bir uzmanlık dalı olduğu için «Psikolojik Antropoloji» olarak da adlandırılmaktadır. Özellikle A.B.D. üniversitelerinde her iki adla da lisans ve lisans üstü programlarında yer almaktadır. Ülkemizde ise konunun bağımsız olarak yer alışı çok yenidir. Ankara Üniversitesi Dil' ve Tarih Coğrafya Fakültesi Sosyal Antropoloji Ana bilim dalında ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümünde konu bağımsız olarak yer almaktadır. Ayrıca konu, kısmen Psikoloji Bölümlerinde, Eğitim Bilimleri Fakültelerinde ve Sosyoloji bölümlerinde de yer almaktadır. Kültür Kişilik îlişkileri, sosyal psikoloji dalında da ele alınmaktadır. Fakat sosyal psikolojinin alanı daha geniştir. Kişilik dışında başka konulara da yer vermektedir. Oysa psikolojik antropoloji, sadece kişilik üzerindeki kültürel etmenlerin etkisini araştırmaktadır. Ayrıca sosyal psikolojideki yaklaşımdan farklı olarak, ilkel kültürlerdeki kişilik yapışı ile ilgilenmektedir. Oysaki sosyal psikoloji, daha çok modem kültürlerdeki kişilik üzerinde toplum etkisini ele almaktadır. Psikolojik antropoloji, davranış bilimlerindeki uzmanlaşmanın yeni öreklerinden birisidir. Konu, Ülkemizde bağımsız olarak öğretimde yer almakla birlikte, araştırma ve yayınlarda yeterince yer almamıştır. Bu çalışmamız. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde Antropoloji Bölümünde 1984 ve 1985 yıllarında aynı adla okuttuğumuz derslerin notlarından ve konuya ilişkin daha önceki çalışmalarımızdan oluşmuştur. Konuların bir kısmı, daha önceki çalışmalarımıza dayandırılmıştır. Şüphesiz, alanında ilk kapsamlı yayın olan bu çalışmamızın birçok eksiklikleri vardır, îlerde bu eksikliklerin giderileceğini umuyorum. Ankara, Şubat 1987 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER I. PSİKOLOJİK ANTROPOLOJİNİN KONUSU, ÖZELLİKLERİ ve GELİŞİMİ A. Amaç B. Psikolojik Antropolojinin Gelişimi

II. PSİKOLOJİK ANTROPOLOJİDE TEMEL KAVRAMLAR KİŞİLİK, KARAKTER ve KÜLTÜR A. Kişilik Kavramı B. Mizaç ya da Huy Kavramı C. Karakter Kavramı D. Benlik Kavramı E. Kişiliğin Tabakalar F. Kültür Kavramı III. KÜLTÜR KİŞİLİK ALANİNDA KULLANILAN YÖNTEM ve TEKNİKLER A. Davranışın Gözlemi B. Hayat Hikayesi Materyali C. Rorschach Testleri D. Thematic Apperception Testleri E. Anketler F. Alor Araştırması IV. FARKLI TOPLUMLARDA ÇOCUK YETİŞTİRMEBİÇİMLERİ ve KİŞİLİK A. İlk Çocukluğun önemi B. Annesizlik C. Kibbutz Çocukları D. Olgunlaşma ve Gelişme E. Çocuk Yetiştirme Uygulamaları ve Kişilik Gelişmesi F. Çocuk Beslenmesi G. Tuvalet Eğitimi H. Seksüellik I. Kundaklama

J. Kültürümüzde Kişilik Benzetmeleri K. Çalışan Kadın ve Çocuk L. Çocuk Yetiştirme Tarzımızın Genel Görünümü V. KÜLTÜRÜN ÇOCUKLUK SONRASİ YAŞ DÖNEMLERİNE ETKİSİ A. Ergenlik Dönemi ve Kültür a. Çeşitli Toplumlarda Ergenlik b. Türk Kültüründe Ergenlik B. Yetişkinlik Dönemi ve Özellikleri C. Yaşlılık ve Kültür 1.îlkel Toplumlarda Yaşlılık 2.Köy de Yaşlılık 3.Kent Ortamında Yaşlılık VI. KÜLTÜR KİŞİLİK ALANİNA BAZI GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR A. Ralph Linton B. Freud'un Psiko analitik Kuramı C. Konfigürasyon el Yaklaşım D. Ruth Benedict'in Çalışmaları 1. Zuniler 2. Dobular 3. Kwakiutl’lar E. Margaret Mead'ın Yaklaşımı F. B. Malinowski G. G. Roheim H. Toplumsallaşma Yaklaşımı David Riesman I. Yeni Yaklaşımlar

G. Devereux İ.Geleneksel Yaklaşımların Eleştirisi VII. MODAL KİŞİLİK ve MİLLİ KARAKTER A. Modal Yaklaşım Abram Kardiner B. Whiting ve Child'ın Yaklaşımı C. Sosyal Karakter Millî Karakter Erich Fromm VIII KÜLTÜR KİŞİLİK İLİŞKİLERİNDE KURAMSAL YAKLAŞIMLARA TOPLU BAKIŞ A.Kültür - Kişiliğe ilişkin Kuramsal Yaklaşımlar 1. Kültür - Kişiliğe Karşıt Görüş 2. Psikolojik indirgeme Yaklaşımı 3. Kişilik Kültürdür Görüşü 4. Ara Değişken Olarak Kişilik 5. îki Sistem Görüşü B. Toplumsal Değişme ve Kişilik Değişmesi 1. Dantel Lerner 2. Everett Hagen 3. Mc Clelland 4. Modem însan - Kişisel Modernlik IX. STEREOTÎPLER (KALIP YARGILAR) ve TOPLUMSAL DEĞERLER A. Stereotip Kavramı 1. Tanım 2. Özellikleri a. Kişilerin Kategorileşmesi b. Mal Edilen Özelliklerde Bir AnlaşmanınVarlığı

c. Mal Edilen Özellikler île Gerçek Özellikler Arasında Bir Uyuşmazlığın Varlığı 3. Boyutları 4. Gelişimi a. Genelleştirme Eğilimine Göre b. Özelleştirme Eğilimi B. Toplumsal Değer Kavramı 1. Tanım 2. Özellikleri 3. îşlevleri X. ÇEŞÎTLÎ ÜLKELERİN KÎŞÎLÎK ve KARAKTER ÖZELLİKLERİ A. Amerikan Kişilik ve Karakteri B. İngiliz Kişilik ve Karakteri C. Fransız Kişiliği ve Karakteri D. Alman Kişilik ve Karakteri E. Meksika Kişilik ve Karakteri F. Rus Kişilik ve Karakteri G. Japon Kişilik ve Karakteri XI. TÜRKKÎŞİLÎK ve KARAKTERİ A.Agresiflik- Saldırganlık B. Bencillik, İşbirliği Yapamama, Şekilcilik C. Daralmış Benlik, Girişken Olamayış D. Güvensizlik E. İhmalcilik, Plansızlık F. Seksüellik G. Gururluluk - Onurluluk

H. Kurnazlık - Hîlekarlık I. Kanaatkarlık - Tutumluluk İ. Zenginlik ve Servet ile İlgili Değerler J. Gösteriş Tüketimi K. Hurafecilik L. Hayırseverlik, Yardımseverlik M. Tevekkül -Kadercilik N. Alçakgönüllülük (Tevazu) O. Siyasal Değerler Ö. Hükmetme Arzusu P. Eksen Kurum - Siyasal İlgi R Otoriteye Bağlılık - Saygı- inisiyatif Eksikliği S. Devletle İlişkiler Ş. Yurtseverlik - Kahramanlık - Cesurluk ve Şehitlik Değerleri T. Konukseverlik Değeri U. Yüzeysellik, Duygusallık Ü. Neşe - Keder İkilemi V. Orta Yolculuğun Benimsenmemesi XII. KÜLTÜR ve AKIL HASTALIĞI A. Toplumsal Sınıf ve Akıl Hastalığı B. Göç ve Akıl Hastalığı SONUÇ KAYNAKLAR

l.

BÖLÜM Psikolojik Antropolojinin Konuşu, Özellikleri ve Gelişimi Günümüzde toplumsal bilimlerde uzmanlaşmanın giderek arttığı bir gerçektir. Peki niçin uzmanlaşma? Uzmanlaşma neye yarıyor? Bilindiği gibi uzmanlaşma, incelediği bilim daimin konusunu daraltarak daha derinlemesine araştırmalar yaparak daha gerçekçi, sağlıklı ve sağlam bilgi elde etmek ve sağlıklı genellemelere varmak için gereklidir. Çok genel ve makro yaklaşımların terk edildiği günümüzde daha mikro düzeyde ve alan araştırmalarıyla geçerli bilgi elde edileceği kanışı egemen olmuştur. Uzmanlaşma, özellikle «davranış bilimlerînde» giderek artmaktadır. Sosyoloji, sosyo kültürel antropoloji ve özellikle sosyal psikolojiden oluşan davranış bilimleri, günden güne kendi içlerindeki konulara göre uzmanlaşmaktadır. Sosyo - kültürel antropoloji de tıpkı sosyoloji gibi kendi içinde uzmanlaşmış, örneğin, din antropolojisi, ekonomik antropoloji, dil antropolojisi gibi dallar ortaya çıkmıştır. İşte «Psikolojik Antropoloji» de antropolojinin en yeni dallarından birisidir. Bu dalın bir başka adı da . «Kültür ve Kişilik İlişkilerim» dir (l). Bugün özellikle A.B.D. de her iki isim de kullanılmaktadır. Kültürlerin kendilerine özgü kişilik özelliklerim ve psikolojilerini inceler. Psikolojik antropoloji, hem kültürün kişilik oluşmasındaki etkisine, hem de kişilik özelliğinin kültüre etkisini ele almaktadır (2). Yani karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Kültürün kişisel olmayan amaçlarının, bireylerin özel amaçlarına çevrilişi süreci olarak tanımlanabilen «Kültürleştirme» kavramı, bireyin kişiliğinin ve kültürel bütünün birbirine uygunlaştırılması için çalışır, îşte bu süreç, antropolojinin «Kültür ve Kişilik» olarak bilinen bir daimin konusunu oluşturur (3). Kuram ve yöntemlerim, daha çok, psikoloji, kültürel antropoloji, sosyoloji ve psikiyatriden almıştır. (1) Hunt, Robert : «introduction» in Personalities amt Cultures. (2) Emiroğlu, Vedia : «Kültür - Kişilik îlişkisinde Antropolojik Yaklaşımlar» Antropoloji, Sayı 10. (3) Kneller, George : Educational Anthropology, An Bitroduction, s. 51.

Kültür ve kişilik, psikoloji ve antropolojinin birleştiği bir alandır. Bu konu, bize şu hususları hatırlatır : Bireysel davranış, onun kültürel durum ve öğelerini göz önünde bulundurmadan anlaşılamaz. Kültür kurumlarım da onlara katılan bireyi gereken biçimde bilmeden anlayamayız. Kültür ve kişilik dalı, psikologun dikkatinin ya yalnız soyutlanmış bireyin veya birkaç seçilmiş kişinin üzerinde toplanmaya olan eğilimine karşı gelmesidir. Yine, kültür kişilik, hem kişinin kendi kültürünü yansıtan bir küçük öğe olduğuna ve hem de davranışının birçok yönlerinin sadece bireysel yönden değil, aynı zamanda hem dışında ve hem de onun içinde kendisini etkileyen kültür yönünden de açıklanması gerektiğine değinir. Bundan başka, bir kültürü ancak bireylerin davranışında inceleyebileceğimizi göstererek başka antropoloji dallarının bireysel davranıştan soyutlanmış modeller üzerinde durmasına karşı gelir (4). A. Amaç

Bu dalın genellikle iki amacından söz edilebilir (5). a) Psikolojiden çıkarılan hipotezlerin kültürler arası test edilmesi. b) Toplumsal ve psikolojik kuramı bütünleştirerek insan davranışı hakkında daha anlamlı ve etkin kuramlar elde etmek. Psikolojik antropolog, «Psikolojik değişkenler» ve «Sosyokültürel değişkenler» gibi kavramlardan işe başlar. Bu kavramlar arasındaki ilişkilerle ilgilenir ve bu ikisinin birbirlerine etkileri nedir konuşu ile uğraşır. Bu etkilerden birisi tespit edilebilir mi? edilirse hangisi? Eğer birbirlerine bağımlı değillerse, bu ilişkilerin niteliği nedir? Bu soruların yanıtlanması, alanın tanınmasında ön şart kabul edilmiştir. Psikolojik değişkenler şunlardır : Zeka, algı, düşmanlık, güvenlik v.s. însan davranışının temeli kişilik olduğu için antropologlar da bu kavramla ilgilendiler. Sosyo- Kültürel Değişkenler

îlkel ve modem kültürlerde yapılan çeşitli araştırmalar, kişiliğin biçimlenmesinde kültürün etkisinin geniş olduğunu göstermiştir. Kültürün çeşitli görünümleri arasında yer alan aile biçimi, ana - babanın toplumsal rolleri, cinsel farklılaşma, toplumsal değerler, tutumlar ve inançlar ve toplumsal normların ayrı ayrı etkisi, çocuk eğitiminde ve kişilik gelişiminde rol oynar. Bireyin toplumla ilişkisi nasıldır? îkisi arasındaki yanlış ayrımı nasıl önleriz? Başka bir ifade ile, psişik ve sosyo - kültürel değişkenler arasındaki ilişkiler nasıldır? Bu konuda çeşitli hipotezler, yaklaşımlar ileri sürülmüştür. Bunlardan birkaç tanesini kısaca gözden geçirelim (6). A) Psişik değişkenler, sosyo - kültürel değişkenlerle ilişkili değildir. B) Psişik değişkenler, sosyo - kültürel değişkenlere bağlıdır. C) Sosyo-kültürel değişkenler, psişik değişkenlere bağlıdır. D) Her ikisi de ayrıdır, fakat birbirine bağlıdır. E) Durkheim, birinci görüş taraftarıdır. Çünkü ona göre toplumsal faktörler, diğer toplumsal faktörle açıklanabilir. Bu görüşte toplum önemlidir. Durkheim, toplumsal normların birey üzerindeki önemini vurgulamıştır. Daha sonra, normların içselleştirilmesini ele almıştır. Bunlar ahlakî ve toplumsal kişilik yaratır. (4) Kneller, a.g.e., s. 52. (5) Hunt, a.g. yazı. 10 (6) Hunt, a.g. yazı.

Bu görüşün diğer temsilcileri; Levy Bruhi, Le Bonn, Ross, M. Mead' dir. îkinci görüş, psikolojik antropolojinin egemen konuşu olmuştur. Freud'a göre yetişkin kişilik, ilk deneyimleri tarafından biçimlendirilir. Bu da nükleer ailede gerçekleşir. Çocuğun psişik gelişmesini ailenin nasıl etkilediği birçok araştırmalara konu olmuştur. Ailenin çocuk üzerindeki etkisi gelenek göreneklerle biçimlendirildiği sürece, kişilik (Psikolojik değişken), sosyo - kültürel değişkenlere bağlıdır. Üçüncü görüş, bugünkü davranış bilimcileri tarafından çok az ele alınmıştır. Bu görüşte, toplumun biçimi, ya da onun bazı kurumları, toplumsal davranış, birincil psikolojik ihtiyaçlar nedeniyle oluşur. Malinowski, dinsel törenlerin karmaşıklığının, yaşam dönemi hakkında insanların kaygılarına kısmen cevap olarak ele alındığı görüşündedir. Toplumsal bağlamda öğrenilmiş davranışın önemi üzerinde durmak, bu çeşit çözümlenişi çok ender duruma getirmiştir. Malinowski, işlev kuramında, toplumsal olayları, insanların biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarına bağlar. Boş inançlar, ona göre, psikolojik ihtiyaçları karşılar. Mc Dougall'da toplumsal olguların psikolojik bir temele dayandığım ifade eder. İçgüdülerin toplum yaşamındaki rolünü inceler. Ona göre insan doğası, içgüdülerden ve genel eğilimlerden oluşur. Bütün davranışların temelinde içgüdüler ve bunlardan oluşan eğilimler bulunur. Toplumsal yaşamın tümü bunlar üzerine kuruludur. Kısaca, ona göre toplumsal yaşam, içgüdüler üzerine kurulmuştur. Başka bir yaklaşıma göre psikolojik değişkenlerin yeri, farklı sosyo - kültürel değişkenler arasında orta bir yerdedir. Bu görüşün bir örneği, Fromm'un «Hürriyetten Kaçış» (Escape From Freedom) isimli çalışmasıdır. Ona göre ekonomi, ailenin biçim ve işlevini etkiler. Aynı zamanda çocuk yetiştirme uygulamalarım etkiler. Buradan da kişiliği etkilemiş olur. Kişilik de sonradan toplumsal süreçleri etkiler. Kardiner'in çalışması da bu niteliktedir. Ona göre, birincil sosyo - kültürel kurumlar, temel kişiliği oluşturur. Bu da, ikincil sosyo - kültürel kurumları etkiler. Son bir görüşe göre, psişik ve sosyo - kültürel değişkenlerin ayrı, fakat birbiriyle ilişkili, karşılıklı etkileyici olduğu görüşüdür. Bunları bağımlılık - bağımsızlık biçimindeki tek hatlı bir çizgiye oturtmak mümkün değildir. Bateson bu görüştedir. Onun kalıplaşmış insan davranışının görünümleri olarak ileri sürdüğü «Ethos» (Kültürel bakımdan standardize edilmiş duygusal ton) ve «Eidos» (Kültürel olarak standardize edilmiş biliş modu) kavramları, toplumsal yapı ya da ekonomik sistem gibi diğer görünümlere tamamen denktir. Spiro da toplum, kültür ve kişilik gibi birbiriyle ilişkili üç değişkeni kullanarak aynı türden görüşü savunur. Konuya ilişkin diğer görüşlerden birkaçı da aşağıda belirtilmiştir. 1. Öz (Self) kuramı - (Fromm, Sherif, Hallowell) Şerife göre Self (öz) kimliğe ilişkin referans grupları ile içice girmiş birbiriyle ilgili tutumların bir toplamı olarak kavramsallaşmıştır. Bu kavram kültür değişmesi ya da kültürleşme ile ilgili

psikolojik sorunların incelenmesinde kullanılan yararlı bir kavramdır, insanın çevresinde kileriyle etkileşimi anlamında kullanır 2. Gelişimsel yaklaşım - (Fromm, Erikson) Toplumsallaşma yoluyla fert - toplum ilişkisine cevap ararlar. Fromm'a. göre, bireyler, toplumsallaşma yoluyla, ne yapmaları gerektiği konusunda bir şey yaparlar. 3. Rol Kuramı - (Mead, Sarbin) Toplumsal yapı ve davranış arasında bir bağ olarak kullanılmıştır. Uygulamada aile ortamı içinde toplumsal rollerin öğrenilmesi üzerinde durulmuştur. Rol kavramı, a) Yapısal olarak belirli talepleri, b) Bir organizasyona mensup olunan üyelik yönelimleri, c) Bireylerin eylemleri biçiminde kullanılmıştır. B. Psikolojik Antropolojinin Gelişimi Konunun ilk ele alınışının kökleri, E. Durkheim'a. dayanır. Kültürün kişiliklerle oluştuğunu belirtmeği, onun konuyla ilgisini gösterir. Bununla birlikte, konunun ele almışı 1930 yıllarında başlar. O zamanlar Edicard Sapir, « The Emergence of the Concept of Personalit in a Study of Cultures» isimli yazısıyla konuya dikkati çekmişti. 1920 den önce A.B.D. de antropolojide psikolojik yaklaşım yoktu. Yani kültür ve kişilik konuşu da yoktu. 1935 lerde antropologlarla psikiyatristlerin işbirliği başladı. Bu dönem M. Mead'ın Güney Deniz araştırmaları, R. Benedict'in çalışmaları ve Edward Sapir'in yazılarının göründüğü donemdi. 1924 yılında C. G. Seligman, Antropoloji ve Psikoloji ilişkileri konusunda bir yazı yazdı. Jung'un. içe dönük ve dışa dönük tiplerin ırksal genetiklerle ilişkisine değindi (7). Yabanıllar dışa dönük tip idiler. Şefler ve sağlık elemanları içe dönüktü. Avrupalılar dışa dönüktü. Hindular içe dönüktü. Daha sonra Malinowski'nin araştırmaları yer alır. «Sex and Repression in Savage Society» (1927) ve «The Sexual life of Savages» (1929) isimli çalışmaları belli başlıları idi. Freud'un, «Civilization and its Discontents» (1930) ve «Group Psychology and the Analysis of the Ego» (1922) isimli çalışmaları, psiko analizin kültüre ve topluma uygulanışı idi. 1935 den sonra bu konuda araştırma, öğretim, yayın başladı. Birçok antropolog, psikiyatristti. Birçok psikiyatrist, Sosyolojideki Thomas ve Znaniecki'nin, «The Polish Peasant» (1917 -18) isimli araştırmaları da bu konuda sözü edilmesi gerekli bir çalışmadır. 1954 yılında John Honigmann tarafından kültür ve kişilik konusunda ilk genel ders kitabı yayınlandı (10). Bu konudaki sorun alanları şunlardır (11) : 1. Kültürün insan tabiatı ile ilişkisi 2. Kültürün tipik kişilikle ilişkisi 3. Kültürün bireysel kişilikle ilişkisi. Bu alanları, aşağıdaki kategoriler halinde açıklayabiliriz :

a. Her insan bazı bakımdan diğer bütün insanlara benzer b. Bazı insanlara benzer c. Hiçbir insana benzemez. Bir insanın diğer bütün insanlara ne kadar benzediğim bir kültür sorunu olarak ortaya atarsak; kültür ve insan tabiatı ilişkisini ele almış oluruz. (10) Singer, a.g. yazı, s. 15. (11) Singer, a.g. yazı, s. 15.

Bir insanın bazı insanlara ne kadar benzediğim, bu kimselerin o insanın milletinden, sınıfından ... olmasile ilgili görürsek o zaman kültür ve tipik kişilik sorununu ele almış oluruz. Bir insanın hiçbir kimseye benzemeyisini bir kültür sorunu olarak ele alırsak, o zaman bireysel kişiliğin kültürle ilgili olduğu sorunu ele alınmış olur. Diğer Alanlar :

l) Kültür değişmesi ve kişilik değişmesi. 2) Kültürün anormal kişilikle ilişkisi. 3) Akıl hastalığının kültürler arası araştırılması.

Konunun ülkemizde yer alışı ise çok yenidir. Daha çok üniversitelerimizin «Sosyal antropoloji ve Etnoloji» ayrıca «Psikoloji»bölümlerinde son yıllarda yer almaktadır. Fakat henüz araştırma ve incelemelere yeterince konu olmamıştır. Kültür ve kişilik incelemesinin başlangıcı psiko - analizden gelmiştir. Psikoanaliz, antropologun dikkatini şu üç önemli etmene çekmiştir (12). 1) Yetişkin kişiliğin yapışma ilk çocukluk deneyimleri tarafından bırakılan derin iz; 2) Kültürün öğeleri olarak ana - baba ve diğer öğretmenlerin statüleri; 3) Kültürleştirme sürecinin bireysel kişiliğin başlıca yapıcısı olduğu hususudur. Bununla birlikte, psiko analizin artan etkisi, antropologlarca eleştirilmişte (13). Örneğin §u düşünce ileri sürülmüştür : intibak etmemiş bireylerin incelenmesi ve iyileştirilmesi için yapılan psikoanalitik teknik ve kavramlar hem sağlıklı, hem de intibak etmemiş bireylerden oluşan toplumların iyileştirilmesi için yeniden gözden geçirilmelidir. (12) Kneller, a.g. yazı, s. 52. (13) Kneller, a.g. yazı, s. 52.

2.

BÖLÜM Psikolojik Antropolojide Temel Kavramlar: Kişilik, Karakter ve Kültür Psikolojik antropolojinin temel kavramları pek çoktur. Bunların hepsini bir bölümde toplamak imkansızdır. Fakat burada konunun temel kavramlarından birkaçım incelemekle yetineceğiz. Bunlar, «Kişilik», «Karakter» ve «Kültür» kavramlarıdır. A. Kişilik Kavramı «Kişilik, psikologlara göre, bireyin kendine özgü ve ayırıcı davranışlarının bütünü» biçiminde tanımlanır (l). Başka bir ifade ile, «Bir insanı başkalarından ayıran bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerin bütünü» olarak da tanımlanmaktadır. Kişilik kavramı, onunla ilgili «Mizaç», «Huy» ve «Karakter» gibi kavramlarla karıştırılmaktadır. Oysa ki aralarında fark vardır. Kişiliği yukarda tanımlamıştık. Bir insanı nesnel (Objektif) ve öznel (Sübjektif) yanlarıyla diğerlerinden farklı kılan duygu, düşünce, tutum ve davranış özelliklerinin tümü olarak belirlenmektedir (2). «Bireye özgü duygu, düşünce ve davranışların örgütlenip bütünleşmesi» biçiminde de ifade edilebilir (3). Görüldüğü gibi psikologların «Kişilik» tanımı içine bir insanın sadece günlük hayattaki kendine özgü davranış özellikleri girmemektedir. Bu tanıma, beden yapışı, görünüş (dış gösteriş), zeka, yetenekler ve karakter özellikleri gibi kişilikte rolü olan etmenler de girmektedir (4). Ayrıca ilgiler, tutumları da içine alan, karakteri de kapsayan geniş bir kavramdır. Kişiliği oluşturan başlıca Öğeler, duygu, düşünce, yetenek, ilgi, tutum, davranıştır. Bu öğeler, insanın görünüşü, hareketleri, jest ve mimikleri ve çevreye uyumuyla dışarıya yansır. Her insanın, diğerlerinden farklı özellikleri vardır (5). Bu özellikler, kişiliğin belli ögeleriyle bağlantılıdır ve bunların dışarıya yansımasıdır. Örneğin iyi ya da kötü hatırlama, çabuk öfkelenme, çok duygulanma, alınganlık, kolay karar verme, kararsızlık, iyi ve güzel konuşma, insanların birbirlerinden farklı özelliklerdir. Ayrıca, giyim, yürüyüş biçimi, el - kol hareketleri, ses tonu da kişiliğin birer parçasıdırlar. Kişiliğin dışa yansımayan ve dışa yansıyan yanları arasındaki uyum ve tutarlılık, sağlıklı bir kişiliğin temelidir. Kişilik, bütün bedensel özelliklerin, içgüdülerin, dürtülerin, eğilimlerin, kazanılmış deneyimlerin bütünüdür (6). (1) Köknel, Özcan : Kişilik, s. 21. (2) Köknel, a.g.e., s. 21. (3) Güvenç, B.: İnsan ve Kültür, Yeni Baskı, s. 347. (4) Garrett, Henry : Psikolojiye Giriş, s. 224. (5)Köknel .a.g.y.e .24 (6)Köknel. A.g.e. s. 26

B. Mizaç Ya da Huy Kavramı Mizaç ya da huy, günlük yaşamda kişiye özgü, oldukça sınırlı, belirli duygusal tepkilerin nitelik ve nicelik bakımından değişmesidir. Çabuk kızmak, sıkılmak, neşelenmek gibi bireylere göre değişen görünümler, mizaç özellikleri ya da huydur (7). insanın duygulanım ve coşkularının bütünü olarak tanımlayacağımız huy ya da mizaç, kişiliğin sadece bir yanını oluşturur. C. Karakter Kavramı Şu veya bu ahlak veya estetik standartları bakımından bir hareket, doğru veya yanlış olarak nitelendirilince, kişilik özellikleri karakter özellikleri durumunu almış olur. Dürüstlük, övünme, cömertlik ve gaddarlık (Hepsi kişilik özellikleridir) toplum tarafından iyi veya kötü diye hüküm giyen davranışları tasvir ettiklerinden dolayı da, aynı zamanda birer karakter özelliğidir (8). Kişilikle eş anlamda kullanılır. Karakter, kişiye özgü davranışların bütünü olup, insanın bedensel, duygusal ve zihinsel faaliyetine çevrenin verdiği değerdir (9). Bireyin karakteri, kişisel Özelliklerle içinde yaşanılan çevrenin değer yargılarından oluşur. Başka ifade ile, karakterde, kişilikle içinde yaşanılan çevrenin değer yargıları birlikte yorumlanır. Bu tür bir yorum, karakteri, benlik kavramına yaklaştırır. Ancak, karakterin kişilik ve benlik kavramlarından farkı şudur : Karakter, içinde yaşadığı çevrenin toplumsal değerlerinden ve ahlak kurallarından oluşur ve değerlendirilir. Genellikle toplumda iyi, güzel, doğru, olumlu davranış biçimi anlaşılır, «îyi ahlâklı» dendiğinde, iyiyi, güzeli, doğruyu yapan, başkalarım seven insan anlaşılır. Aksini yapan, karaktersiz sayılır (10). Allport'a, göre, karakter, insanın içinde yaşadığı çevrede geçerli olan değer yargılarım ve ahlak kurallarım kullanış biçimidir (11). Karakter, aile, okul, çevre gibi ortamlarda çocukluktan sonra biçimlenmeye başlar. Allport'a göre de karakter, ahlakî değer taşır. Bireyin davranışım iyi ve kötü olarak değerlendirmedir. Alfred Adler'de karakter hakkında şunları söylüyor : Karakter özelliği dediğimiz şey, içerisinde yaşadığı dünyaya intibak etmeye çalışan bir bireyin geliştirmiş olduğu bazı belirli ifade tarzlarıdır. Karakter toplumsal bir kavramdır. Ancak bir bireyin çevresi ile olan ilişkilerim göz önünde bulundurduğumuz takdirde bir karakter özelliğinden söz edebiliriz... Karakter özellikleri, bir bireyin hayat tarzının ve davranış kalıbının dış görünüşlerinden başka bir şey değildirler» (12). «Karakter özellikleri, bir bireyin çevresine .başka insanlara, içerisinde yaşadığı topluma ve genellikle hayatın gereklerine karşı takındığı tutumu anlamamızı mümkün kılmaktadır. Karakter özellikleri, ne verasetle geçen günlerin ifadesidirler, ne de doğuştan gelen birtakım yatkınlıklardır, onları, özel bir beden yapışım veya bünyeyi yaşatabilmek amacı ile kazanılmış özellikler olarak görmek gerekir (13). Örneğin, bir çocuk tembel olarak dünyaya gelmemiştir. Hırs, haset, güvensizlik, v.s. gibi karakter özelliklerinin kişiliğin ayrılmaz bir parçası olduğunu kabul etmekle beraber, verasetle geçtiğine ve değişmez olduğuna inanmıyoruz. Daha derin bir gözlem, bize göstermektedir ki,

bunlar davranış kalıbı için gerekli ve uygun olarak görülen ve bu amaç ile bazen hayatın çok erken yıllarında kazanılmış olan bir takım özelliklerdir» (14). Bu açıklamaların hepsi, bize karakterde bir toplumsallığın var oluşunu ifade etmektedir (7)Köknel, a.g.e., s. 23. (8)Garrett,a.g.e.s.225 (9) Köknel, a.g.e., s. 23. (10) Köknel, a.g.e., s. 23. (11) Köknel, a.g.e., s. 23. (12) Adler, Alfred : însan Tabiatım Tanıma, s. 173. (13)Adler, a.g.e., s. 174.

D. Benlik Kavramı Benlik, kişiliği çok etkilemekle birlikte, kişilikten biraz farklı bir anlam taşımaktadır. Benlik, kendi kişiliğimize ilişkin kanılarımız ve kendi kendimizi görüş tarzımızdır. Bu bakımdan benlik, kişiliğin öznel yanı olarak tanımlanabilir (15). îç varlığımızın bütününü oluşturan benlik, kişilik gibi karmaşık bir kavramdır. Ben neyim? sorusunu olumlu ya da olumsuz olarak cevaplayabilir. Ben ne yapabilirim? ne gibi yeteneklerim var? Değer yargılarımız nedir? ne yapmalı, ne yapmamalıyım? Hayatta ne istediğine ilişkin emel ve ideallere özgü soruların yanıtlandığı durumdur. O halde benlik, bireyin özellikleri, yetenekleri, değer yargıları, istek ve ideallerine ilişkin kanaatlerinden meydana gelir (16). E. Kişiliğin Tabakaları Kişiliğin tabakaları aşağıdaki gibi özetlenebilir <17). En alt tabakada, kişiliğin bedensel nitelikleri bulunur. îkinci tabakada, bedensel yapıya biçim ve renk veren iç salgı bezlerinin işlevi bulunur. Üçüncü tabakada zeka yer alır. Dördüncü tabakada içgüdü ve dürtülerden oluşan güdüler yer alır. Beşinci tabakada, güdülerden kaynaklanan duygulanım ve coşku alanı vardır. Bu tabakanın kişiye özgü özelliklerine huy (Mizaç) denir. Altıncı tabakada kişiliğin benliği bulunur.

Yedinci tabakada kişiliğin dışarıya yansıyan, başkaları tarafından algılanan, değerlendirilen duyguları, düşünceleri, tutumları, davranışları, hareketleri, eylemleri yer alır. Yani bu tabaka, kişilik yapısının nesnel, gözlenebilen, ölçülebilen yanıdır. Sekizinci tabakada, kişiliğin dışarıya yansıyan özelliklerinin toplum değerleri, kuralları ve ahlak açısından değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkan »Karakter» yer alır. Bu tabaka, kişiliğin benimsediği değer yargılarının başkaları tarafından değerlendirilmesi sonucu oluşur. Dokuzuncu tabaka, kişinin kendini olduğu ya da olmak istediği biçimde kabullenmesi ya da kabul ettirmesi, kişiliğinin gerçekliğim kanıtlaması, kendini var laması için başvurduğu yöntemler, yollar, bu amaç uğruna harcadığı çaba ve ortaya çıkardığı ürünlerden meydana gelir. Onuncu tabakada kişi, kişiliğini oluşturan öteki tabakaların bilincinde olarak akıp giden zaman içinde evrendeki yerini ve değerini tespit eder. (14) Adler, a.g.e., s. 175. (15) Baymur, Feriha : Genel Psikoloji, s. 232. (16) Baymur, a.g.e., s. 233. (17) Köknel, a.g.e., s. 26-27.

F. Kültür Kavramı Kültür, en geniş anlamıyla, bir toplumun tüm yaşam biçimidir (18). insan davranışının öğrenilen yönüdür. Özel bir kültürden söz ettiğimizde, o toplumdaki insanların toplam olarak paylaşılmış yaşam biçimleridir. Onların duygu, düşünce ve hareketlerinden oluşan kalıplardır. Maddî olabileceği gibi (Konutlar, giyimleri, kullandıkları araç gereçler) manevî öğeleri (Din, hukuk, sanat, dil, gelenekler v.s.) de kapsar. Biz burada kültürü, daha çok, kişiliğe etkisi yönünden ele almaktayız. Kültür, insanın meydana getirdiği bir şey ve insanî yaşamın şartıdır, însan kültürü yaratır, fakat kültür de insanı yaratır. Bu durum ise, kültürleşme sayesinde gerçekleşir. Kültürün içe dönüşüm süreci de dediğimiz kültürleşme, kişinin kendi kültürünü oluşturan düşünce, eylem ve duygu biçimlerini özümsemesidir (19). Ralp Lînton'ın tanımı ise şöyle : «Bir kültür, öğrenilmiş davranışlar ve bu davranışların sonuçlarından oluşan bir bireşimdir. Onu oluşturan öğeler, belli bir toplumun üyelerince paylaşılır ve aktarılır (20). Bu tanımın biraz açıklanması gerekmektedir. Bireşim kelimesi, bir çeşit modeli akla getirir. 'Kültür Modeli' kavramı, Ruth Benedict'in 1935 de çıkan ve çok tanınmış olan 'Kültür Modelleri' isimli eserinin yayınından sonra genellikle kullanılan bir kavram olmuştur. Bir kültür modeli, toplumsal yaşantıda herhangi sürekli bir ihtiyaç ve işlevle birleşmiş davranış biçimleri olarak ele alınabilir. Örneğin herhangi bir toplumda çocuk yetiştirme yöntemi muayyen bir kültür modeline uyar. O, çocuk dünyaya getirme ve bunlara

bakma gibi evrensel ihtiyaçlara ait davranış biçimlerinden oluşan bir bireşimdir. Çocuğun yetiştirilmesi, bütün toplumların sürekli bir ihtiyacıdır ve bunun yerine getirildiği tarz, bu toplumun bir kültür kalıbıdır. Kültür kalıplarının diğer örnekleri şunlar olabilir: Dinsel usuller, iş ve ticaret yöntemleri, yeme - içme biçimleri, yaşam ideallerinin hepsi bir toplumdan diğer topluma farklılık .gösterir. Tüm kültür, bütün kültür kalıplarının etkileşmesinin bir bireşimidir Davranış kelimesi, yalnız yapma değil, düşünme ile de ilgilidir ve bütün bu davranış biçimlerim öğrenmek zorunluluğu vardır. Kültürün diğer bir tanımı da şöyledir: 'Kültür, insan davranışının öğrenilen kısmıdır.' Bu tanım, kültürel davranışı, doğuştan gelen içgüdüler yahut diğer kalıtımsal özelliklerden ayırır. «Biyolojik kalıtımsın tersine kültür, «Toplumsal kalıtım» olarak adlandırılabilir ve bir toplumsal grupta kuşaktan kuşağa aktarılır. Bir kültür, yukarda geçen tanımdaki davranış sonuçları altında geçen maddî eşyalarla da temsil edilir, însanın icat ettiği şeyler, binalar, sanat yapıttan, aletler ve makinaların hepsi maddî kültürün parçalarıdırlar. Bir millet hakkında, yaptığı şeylere bakarak pek çok şey öğrenilebilir. Arkeologların görevi, bugün mevcut olmayan toplumların yaşam biçimlerim onların geriye bıraktıkları maddî kalıntıların bulunmasıyla yeniden ortaya çıkarmaktır. Davranışın tutumlar ve inançlar gibi akılda yerleşen sonuçları da olabilir. Bunlar da aktarılma sırasında değişmelerine rağmen kuşaktan kuşağa aktarılabilir. Böylece, bir toplumun

(18) Kneller, a.g.e., s. 4-5. (19) Kneller, a.g.e., s., 42. (20) Linton, R. : The Cultural Background of Personality. s. 32, 22

değerleri ve amaçları da onun kültürünün bir parçasıdır. Yurtseverlik, spor sevgisi, hayaletlere inanç veya hayvanlara şefkat gösterme, tekrarlanan davranışlardan yahut başkalarım taklitten öğrenilen tutumlardır. En derin dinî inançlar da bu gruptandır. Tanımdan çıkarılan, üzerinde durulması gereken diğer önemli bir nokta da, kültürün ögelerinin paylaşılması ve aktarılması ihtiyacıdır. Davranış, bir toplumun üyelerince kabul edildiği ve devam ettiği zaman kültürün bir parçası durumuna gelir. Kültür kalıplarının kuşaktan kuşağa geçişi, genellikle eğitimin/ bir işlevi olarak ifade edilir.

3. BÖLÜM Kültür-Kişilik Alanında Kullanılan Yöntem ve Teknikler Bu alanda kullanılan yöntem ve teknikler, daha çok psikoloji, sosyoloji ve antropolojide kullanılan araştırma yöntem ve teknikleridir. En çok, «Alan araştırmaları» yöntemi (Yerinde

araştırma) ile, «Karşılaştırmalı» yöntemler (Kültürleri karşılaştırma) kullanılmaktadır. Ayrıca çok çeşitli tekniklerden yararlanılır. Bunlar arasında, içerik çözümlemesi, katılarak gözlem, hayat hikayesi, projektif testler, tutum ölçekleri, görüşme, faktör analizi sayılabilir. Bu yöntem ve tekniklerle yapılmış bazı araştırmalardan örnekler vermek istiyoruz. Buradaki örnekler, psikolojik antropolojide uzmanlaşmış antropologlardan Vîctor Barnouw'dan alınmıştır (l). A. Davranışın Gözlemi Araştırıcı, bir grubu ele alır ve bu grubun gerçek koşulları içinde yaşar. Sayısal çözümlemelere genellikle gidilmez. Derinlemesine çalışmalardırlar. Araştırmacı, evrenini çalışır. Toplumun sosyal yapışı, karşılıklı ilişkileri çalışma konusudur. Daha çok antropolojik tekniklerden birisidir. Bu konuda bir yol, insanların nasıl hareket ettiğini, ne yaptıklarım ve ne söylediklerini, nasıl söylediklerim ve ne tür davranış ve jestte bulunduklarım gözlemektir. Gregory Bateson «Modal kişilik» kavramım kullanmamakla birlikte, onun New Guinea'de insan avcılığı yapan bir kabile olan latmul üzerindeki gözlemlerinin bazıları açıklayıcı, amaçlar bakımından bir örnek olabilir : «Törenin yapıldığı eve girmekte olan önemli bir kimse, kamunun gözünün kendisinde olduğunun bilincindedir ve bu uyarıya bir tür açın vurgulama ile tepki gösterir. Bir jestle girecek ve varlığına herhangi bir işaretle dikkati çektirecektir. Bazen aşın derecede gururlu ve caka satıcı olmak eğilimindedir, bazen de şeytanlık yaparak tepki gösterir. O grup içindeki yeri ne kadar yüksekse davranışları da o derecede göze çarpıcı olur. Durumları henüz tam anlamıyla belirlenemeyen gençler arasında kendi kendini denetimi daha fazladır. Törenin yapıldığı eve ciddî olarak girerler ve yüksekten atıp tutan büyüklerinin yanında sessiz ve ağır başlı olarak otururlar. Ayakta duran genç insanlar arasında temin edilmişlik değil, daha çok kendini denetim vardır. Vakur ve göze batmayacak bir biçimde tören evine girecek ve yüksekte bulunan yaşlılar huzurunda sessizce ve ağırbaşlı olarak oturacaktır. Ayrıca erkek çocuklar için küçük bir tören evi de vardır. Onlar burada, yaşlıların bulunduğu evdeki töreni minyatür olarak yerine getirirler ve onları gurur ve maskaralık karışımıyla taklit ederler.» (l) Barnouw, V. : Ethnology, s. 343-351.

«Bateson, burada, tören evine giren bir ya da daha fazla erkeğin ne söylediklerim, ne yaptıklarım ve ne gibi jestler yaptıklarım kaydetmekten çok, tipik davranış hakkında genelleştirmede bulunmuştur. Böylece genelleştirmeleri desteklemek için dokümante etmeye ihtiyaç duyulursa, alanda kaydedilen notlar metne konabilir ya da eklenebilir. Bateson, tören evine girerken hem başarılı yaşlı adamın, hem de daha az başarılı genç adamın davranışım açıklar. Genç adamın davranışım iki durumda açıklar :

Birincisi, yaşlıların önündeki, diğeri ise gençlerin tören evindeki davranışı. Bundan başka erkeklerin diğer durumlardaki karakteristik davranışlarım da açıklar. Örneğin bir erginleme törenin de : «Ergilenme töreninin başka kısımlarında eziyet etme görevi, bunu yapmaktan hoşlanan ve bu görevi alaycı, şakacı bir hava ile yerine getiren kişilerce yapılır.» Bateson'un açıklamaları, gözlem ve yorumla birleşmiştir. Eğer insanlar çeşitli farklı konumlar ve durumlarda gözlenirse ve davranışlarında uygunluk gösteriyorsa etnolog, onların kişilik eğilimleri hakkında bazı deneysel sonuçlar çıkarabilir. Bunlar projektif testler gibi diğer bilgi çeşitleri tarafından desteklenebilir ya da karşıt sonuçlara vardırılabilir.» «Gözlenen davranışta, diğer toplumlarda aynı durumlarda insanların nasıl davrandıklarım akılda tutmak yararlı olur. Bu, önemli çelişkileri aydınlığa kavuşturabilir. Bateson ve Margaret Mead latmul ve Balinese çocuklarının davranışlarım karşılaştıran «Childhood Rivalry in Bali and New Guinea» isimli bir film yaptılar. Mead, Bali'de bir çocuğa ve latmul topluluğundaki bazı çocuklara oyuncak bebek verdi. Her iki durumda da onların tepkileri filme alındı. Balinese çocuğu bebeği kabul etmek istemedi; anne, bebeği kullanarak oğlunu rahatsız etmek istedi ve onu emziriyormuş gibi yaptı. Böylece Balinese annelerinin her zaman yaptığı söylenen çocuğu kıskandırma gerçeğini ortaya çıkaracaktı. latmul çocukları, herhangi bir rahatsızlık edilmeye tabi olmadan annelerinin yanında bebekle sessizce oynadılar. Hem, Bali, hem de latmul çocukları arasında, aynı yaş çocukları arasında icra edilen kulak delme işlemi filme alındı. Bali'de bu işlemi gözleyen büyük kız kardeş küçük kardeşinin duyduğu acıya hiç aldırış etmedi. Oysaki latmul'daki erkek büyük kardeşin çok kaygılandığı, onunla özdeşliği ve kardeşine çok. üzüldüğü kaydedilmiştir. Çelişkili film deneyimleri, Bali'de kardeşler arasında yarışmanın teşvik edildiğini göstermiş, latmul'da ise buna Önem verilmediği anlaşılmıştır. Filmlerde gösterilen çocukların örnekleminin tüm nüfusa oranla az olmasına rağmen onların davranışları iki kültürdeki karakteristik kalıpları ortaya çıkarmıştır.» Bu örnekte, filmlerde gösterilen duygusal ve işbirliğine yatkın latmul çocuğunun nasıl olup da Naven'de tasvir edilen gösterişçi, yarışmacı, yetişkin durumuna geldiği bir merak konusudur. Fakat Bateson, bunu, erginleme töreni zamanında erkek çocuğun geçirdiği zalimce işlemlerle açıklamaya çalışır. «Çocuk sorumsuzca bir korkutma ve rezil etmeye konu olmaktadır. Öyle ki bunun sonunda yerlilerin «deli dolu» diye tanımladıkları sert, kinci olarak tanımlayabileceğimiz bir adam haline gelmektedir.» « Bateson - Mead filmi, davranışın gözlenmesinin (ya da filminin alınması) hem yapılaşmamış ve hem de yapılaşmış durumlarla ilgili olabileceğim göstermektedir. Antropologlar, genellikle şurup gitmekte olan yaşamı gözlerler ve gördüklerini kaydederler. Örneğin Balinese ve latmul'daki kulak delme törenlerinde muhtemelen olduğu gibi. Fakat, aynı zamanda, Mead'ın çocuklara oyuncak bebek verdiği örnekteki gibi belirli bir durumun kasıtlı olarak yaratılması imkanı da vardır.» «Farklı toplumlarda bebek oyunları konusunda birçok incelemeler yapılmıştır. En yoğun olanlarından birisi, Jules ve Zunia Henry'nin Güney Amerika'daki Pilaga yerlilerinin çocuklarının oyunları üzerine yaptıkları bir araştırmadır. Çocuklara anne bebek, bir baba bebek ve birçok «çocuk»

bebekler, makas plastik top ve mekanik kaplumbağa verilmiştir. Baba bebeğin kol ve bacakları ayrılabilir türdendi. Çocuklar bu organları sadece ortadan kaldırmak değil, aynı zamanda sık sık göğüs ya da plastik üreme organı yapmışlar ve onları bebeklere cinsel farklılaşmaya göre yapıştırmışlardır. Onların bebek oyunları, daha çok seksüel davranış ve kardeş yarışması biçiminde idi.» B. Hayat Hikayesi Materyali Bireysel hayat hikayeleri bilgileri Cora Du Bois ve Thomas Gladwin'in ilk kültür - kişilik incelemelerinde sağlanmıştır. Buradaki sorun, hayat hikayelerim bir antropoloğa zaman harcayarak anlatmaya istekli kişilerin, topluluğun daha asabî ve daha az başarılı kişileri olmaya uygun kişiler olduğudur, Du Bois, bu az başarılı kişileri olmaya uygun kişiler olduğudur, Du Bois bulabildi. Geniş çapta deneklerin kişilik tiplerini elde edecek örneklem yöntemleri, Glandwin'in Truk incelemesinde ve G. Motris Carstairs'in yüksek kast Hinduları üzerinde yaptığı araştırmada ortaya konmuştur. Carstairs, örneklemine, hem başarılı, hem de başarılı olmayan kişileri, farklı yaştaki erkekleri, yaşlı ve genç erkek çocuklarım almaya çalıştı. Bir hayat hikayesi çözümlemesinde bir kimse, yinelenen temleri ve nakledenin belirgin değer ve tutumlarım arar. Anlatmak için ne gibi konuları seçmiş ve nerede susar? Du Bois'nin Alor araştırmasındaki gibi rüyalar ve onlara ilişkin şeyler de kaydedilebilir. C. Rorschach Testleri Rorschach, kültür - kişilik araştırmalarında geniş ölçüde yararlanılan bir kişilik testi olmuştur. Bu testler on tane iki yanlıSimetrik mürekkep lekelerinden oluşur. Bunların yansı renksiz, yansı da biraz renklidir; bu kartlar, daima aynı düzen içinde deneklere uygulanır. Denekten lekelerde ne gördüğünü söylemesi istenir. Testi uygulayan, deneğin ne söylediğini kaydeder v sonra onunla her yanıt için mürekkebin hangi kısminin kullanıldığım ve nasıl görüldüğünü bulmak için yanıtları gözden geçirir. Mürekkep lekeleri bütün denekler için objektif olarak aynı olmasına rağmen onlara verilen yanıtlar büyük bir çeşitlilik gösterir. Bu, test projesini alan kişilerin mürekkep lekesinde bulunan bir şeyin niçin Rorschach'ın bir projektif test olarak adlandırıldığını gösterir. Deneğin yanıtlarının niteliğinin çözümlenişi, onun kişilik organizasyonu hakkında ipuçları sağlar. Testin puanlanmasının bir bölümü nesneldir. RORSCHACH TECNİQUE

Örneğin lekenin bir parçasına verilen cevapların sayışı hesaplanır ve lekenin tümüne verilen cevapların sayışı ile karşılaştırılır. Renk cevapları veya bir hareketi belirten cevapların sayışı da hesaplanır. Bu test, kullanılan lekelerin birçok biçimlerde yorumlanmaya uygun olması nedeniyle, denek için daha belirsiz bir testtir. Projektif testleri klinikçiler, bir kimseyi neyin rahatsız ettiğim bulmanın bir yolu olarak kullanırlar. Tabi bu tür testlerden elde edilen yargılar yeterli değildir. Bunlar görüşme ve nesnel testlerden sağlanan diğer verilerle birleştirilerek daha geçerli sonuçlara varılır (2). «Rorschach testi birçok psikologlarca eleştirilmiş ve birçoklarınca da savunulmuştur. Bazı atropologlar bu testin kültür-kişilik araştırmalarında kuşkulu bir değere sahip olduğuna inanmış ve çok fazla zaman alıcı özelliğine değinmişlerdir. Bunlar, başka türden alan araştırmalarına zaman harcanmanın daha yerinde olacağı inancındadırlar. Bununla birlikte Rorschach testi, Truk ve Alor gibi bazı en iyi kültür - kişilik araştırmalarında çok önemli rol oynamıştır. Rorschach'ın antropologlar bakımından bazı yararları vardır. Bunlar, okuma yazmayı gerektirmemek, kültürel bir sınırla bağlı olmamak (Lekeler özel herhangi bir şeyi temsil etmemektedir.) yetişkinler kadar çocuklar gibi çeşitli yaş düzeyindeki kişilere uygulanabilirlik gibi özelliklerdir.» «Özel bir kültürün insanlarının bazen karakteristik türden yanıtlar verdiğim kaydetmeliyiz. Örneğin A. I. Hallowell tarafından Ojibwa yerlilerine uygulanan Rorschach testinde ve birçok araştırıcıların araştırmalarında ilginç yanıtlar ve ayrıca oldukça fazla beşerî hareketleri ifade eden yanıtlar alınmıştır. Bu birleşme, Ojibwa kişiliğinin daha çok içe dönük, ihtiyatlı ve başkalarıyla duygusal ilişkilerinde engellenmiş olmayı içermektedir. Bu Ojibwa'nın bazı tasvirî etnoğrafik araştırmalarla da uygunluk göstermektedir. Benzer Rorschach özellikler Wisconsin'de Menomini yerlileri ve British Columbia'sındaki Kaska yerlilerinde de karakteristiktirler. Bunun karşıtı Alor'lular değişik yanıtlar vermişlerdir fakat çok az beşerî hareketlerle ilgili yanıtlara yer vermişlerdir. Bununla birlikte Dilaga yerlilerinin çocukları ise ne ilginç, ne de hareket yanıtları vermişlerdir. Samoan'lılar, Cezayirliler ve Tuscarora yerlileri «Bütünsel» yanıtlar vermiş, bir yanıtta tüm lekeyi kullanmışlardır. Oysaki Zuni çocukları çok az ve ayrıntılı yanıtlara yer vermişlerdir. Bu grup değişiklikleri, farklı kültürlerde farklı modal kişilik tiplerinin varlığım doğrulamaktadır.»

D. Thematic Apperceptlon Testleri (TAT)

Bu testler (TAT), bir serî resimlerin (Bazıları reprodüksiyon), kullanılmağı, kitap ya da dergi açıklamalarına bakmayı içerir. 20 resimden oluşur. Denekten, kendisine verilen resimlerden bir hikaye çıkarması istenir. Kendisinden tasvir edilen görüntüye neyin yol açtığı, resimdeki kişilerin ne düşündükleri ve duydukları ve olayın sonunun ne olacağım söylemeği istenir. Serîdeki kartların bazıları sadece erkek deneklere, bazıları kadınlara, bazıları çocuklara, bazıları da herkese gösterilir. Bir erkeğin anne figürü ile ilişkilerini, baba figürünü, kız arkadaş, iş ve tutku ve diğer konuları ele alan düzenlenmiş resimler vardır. Biraz otobiyografik olmayan böyle hikayelerin anlatılması denek için zordur. Kendi değerlerini, tutumlarım, beklentilerim ifade etmesi uygun olur. Onun hikayeleri, yinelenme ya da istisnaî temler, açıklanan çatışma türleri ve onların kararlarının niteliği bakımlarından çözümlenebilir

(2) Morgan, T, Clifford : Psikolojiye Giriş, s. 308. 30

«Serîdeki resimlerin bazıları orta sınıf iç Amerikalıları gösterir; Amerikan tipi giyim ve yüz ifadeleri «Caucasian»dır. Bu resimler, farklı konut, giyim ve ırksal özelliklere sahip batılı olmayan toplumlarda çok iyi gösterilemez. Bu sorunun bir çözümü, kültürel özelliklere çok az yer veren kartların verilmesidir. Bu örneğin Ojibwa çocuklarının kültürleştirilmesinde başarılı bir biçimde uygulanmıştır. Diğer bir çözüm ise değiştirilmiş TAT serîleridir. Bunlardaki resimler testin verildiği kültür ve ortama uygun olarak çizilmiş orijinal serîlere paralel resimlerdir. Bu Hopi ve Navaho çocuklarına, Mikronezyalı deneklere, Japon köylülerine ve çeşitli Afrikalı gruplara uygulanmıştır. Bu uygulamadan genellikle doyurucu hikayeler sağlanmıştır. Hopi ve Navaho yerlilerinin çocukları üzerinde TAT kullanılarak yapılan araştırma sonuçlarına kısaca değindim. E. Henry, 6-18 yaşları arasındaki Hopi çocuklarının hikayelerim çözümledi. Cinsiyete göre ayrım, eşit olarak yapılmıştı. Hikayelerde yetişkin kadın figürünün egemen bir rol oynadığım ve onlara karşı daha çok bilinçsiz bir düşmanlık geliştirildiğini ortaya koydu. Baba figürleri anneninkinden daha az belirgindi ve düşmanlık duyulan obje değildiler: Duyguların denetimi bastırılmıştı ve kişisel arzular grubun ilgilerinde vurgulanmamıştı. TAT kanıtlarına dayanarak Henry, çocuklarda kapalı kalan saldırganlık, kötü dedikodu, hırsızlık, tahrip eylemi ve hayvanlara eziyet gibi çıkışlar bulunabileceğini ileri sürdü. Hopinin etnografik tasvirlerinden bu çözümlemelerin birçoğunun geçerli olduğu ana figürüne karşı düşmanlığın , derecesi beklenmemiş olmakla birlikte, bu çözümlemelerin çoğunun geçerli olduğu görülmektedir. «.Henry, aynı zamanda Hopilerle aynı yaş grubunda olan 104 Navaho çocuğunu da TAT ile çözümledi. Bu çocuklarda Hopi çocuklarına oranla sorumluluk konusunda az bir baskı ve daha fazla özgürlük ve kendiliğindenlik buldu. Aile ilişkilerinde duygusal belirsizlikler ve kardeşlerarası yarışmacılık konusunda az kanıt vardı.»

«Kurallardan sapma daha az suçluluk duygusu yaratmaktaydı. Navahos'lar konusunda önde gelen otoritelerden Clyde, Kluckhohn, Henry'nin genel görüşü ile hemfikirdir.» «TAT, standart bir puanlama sistemine sahip değildir. Testi uygulayan, hikayelerde tekrar eden konulara yönelir ve bunlardan hareket ederek neyin açığa vurulduğu hakkında kararlara varır. Yorumlamada kişinin baskın ihtiyaçlarına ağırlık verilir» (3). E. Anketler «Kültür - Kişilik konusundaki ilk araştırmalarda anket kullanılmamıştır. Bunun yerine, katılarak gözlem ve informal görüşmelere güvenilmiştir. Antropolog, topluluk olayları üzerinde bilgi sahibi olanlarla konuşmuş, sorduğu sorular üzerinde bir standartlaşmaya gitmeden notlar almıştır. Fakat son zamanlarda bazı geniş kapsamlı araştırmalarda standart anketler kullanılmıştır. Altı kültür projesinde böyle standart anket kullanılmıştır. Burada amaç, altı kültürden imkanlar Ölçüsünde karşılaştırmalı veri toplamaktı. Her toplumda ayrı olarak 24 anne ile görüşme yapılmıştır. Bölgesel değişiklikler yapılmakla birlikte, aşağı yukarı aynı sorular sorulmuştur. Annelere, çocuklar ağladığı zaman ne kadar sıklıkla onlarla ilgilendikleri, itaatsiz olduklarında ne yaptıktan vb. gibi sorular soruldu. Anne, Kuzey Hindistan'da bir Rajput kadınıdır. Şu örneği belirtebiliriz : Soru : Mahender sana itaat etmediği zaman ne yaparsın? Yanıt : Döverim, sabrım yoktur. Sopayla döverim onu..., Soru : Sana sözünü geçirmeye çalıştığı zaman ne yaparsınız? Yanıt ; Döverim. Eğer her kültürde aynı sorular sorulsaydı yanıtların kültürler arası karşılaştırması yapılabilirdi

(3) Morgao, a.g.e, s. 307.

Ayrıca annenin ılımlılık ve sertlik derecesinin kaba bir çerçevesi elde edilebilirdi. Bu durumda sorun, her hangi bir anketle deneğin gerçeği söyleyip söylemeyeceğidir. Belki Rajput deneği, oğlunu belirttiği gibi sık sık dövmez. Böyle olması muhtemel olmakla birlikte kadın, gerçekten oğlunu dövdüğünü inkar edecektir. Bu sorunun denetimi davranışın gözlenmesi yoluyla mümkün olabilirdi. Rajput kadınının gerçekten oğlunu dövdüğü görülmüş müdür? Bununla birlikte buradaki güçlük, dışarıdan gözleyen bir kimsenin yanında bir kadının oğlunu dövmemesi gerektiğidir.» F. Alor Araştırması «Kültür ve kişilik araştırmalarında kullanılan bazı yöntemleri kısaca gözden geçirdikten sonra şimdi de bu yöntemlerden bazılarının iyi bir araştırma projesinde nasıl birlikte kullanıldıklarına bir göz afalım. Cora Du Bois, Endonezya'da bir ada olan Alor'lular arasında 18 ay çalıştı. Felemenkçe, Malezya'ca ve yerli dil öğrendi. Du Bois, Alorlular hakkında çoğu,

davranışsal gözlemleri içeren genel bir etnografya yazdı; 37 kişiye Rorschach testi, 36 kişiye kelime birleştirme testi ve 55 kişiye porteus maze testi uyguladı, 33 erkek ve 22 kız çocuğuna resim çizdirdi ve 8 kişinin de uzun hayat hikayesini elde etti. Bu araştırma hakkında Prof. Barnouw, şu açıklamayı yapmaktadır : «Bu projenin en önemli yeniliği, o kültür hakkında hiçbir bilgisi olmayan farklı uzmanlara projektif materyallerin verilerek «Kapalı çözümleme» ye (Blind anaiysis) tabi tutulması idi. Rorschacs'lar Rorschach çözümleme uzmanına, resimler resim analizcilerine ve hayat hikayeleri, Abram Kardiner tarafından incelendi. Her uzmandan kendilerine verilen materyale dayalı olarak bir Alor'lunun kişilik yapışım tanımlamaları istendi. Eğer bu tanımlamalar birbirinden oldukça farklı olsaydı kullanılan yöntemlerin geçerliliğinden kuşku duyulabilirdi. Fakat, sonunda, raporlar arasında ve etnografların görüşleriyle de bir uygunluk görülmüştür. Bu yöntem, Alor'lunun kişilik tanımlamasındaki yanlılık ve sübjektiflik imkanım asgariye indirmiştir.» Rorschach çözümleyicisi Emil Oberholzer, Alor'luların birbirlerine karşı kuşkulu ve güvenmeyen bir kişiliğe sahip olduklarına işaret etmiştir. Bunların edilgen ve yaratıcı olmayan bir kişiliğe sahip oldukları ve sürekli çaba içinde bir amaç yoksunluğu görüldüğü sonucuna varmıştır. Alor'lunun duygusal taşkınlıklara, öfkeye ve huysuzluğa ve samimî arkadaşları olmayan bir kişiliğe sahip olduklarım ileri sürmüştür. Resim çizme analizcisi, çocukların yalnızlık duygusu içinde ve yaratıcılıktan yoksun olduklarım belirtmiştir. Kardîner, babaya ait figürlerin idealleştirilmediğini ve üst benlik (süper ego) biçiminin zayıflığım gözlemlemiştir. Hayatın hangi görünümleri bu bunaltıcı durumdan sorumludur? Kardiner ve Du Bois, çocuklukta geniş ölçüde maddî savsamanın (ihmalin) söz konuşu olduğuna inanmışlardır. Bu toplum, kadınların geçim ekonomisinde temel rol oynadığı bir toplumdur. Tarlalarda ağır işlerde çalışırlar. Erkekler domuzların, gongların ve dümbeleklerin malî değiş tokuşuyla (mübadeleleriyle) uğraşırken kadınlar, tarımsal uğraşılar içerisindedirler. Çocuklarının beslenmesine ve şefkat ihtiyaçlarına özen vermezler. Bir çocuğun doğumundan sonra on gün ve iki hafta içinde anne kendi üzerinde olan tarımsal işlere geri döner. Bazı toplumlarda görüldüğü gibi çocuğu tarlaya beraberinde götürmez. Fakat onu babasının, kardeşinin, kız kardeşinin ya da büyük annesinin yanma bakılmak için bırakır. Günün büyük bir kısmında anne yoktur. Çocuk bazen başka bir kadın tarafından bakılır. Fakat bu durum her zaman mevcut değildir. Çocuk konuşma yoksunluğundan zarar görür. Anne aksama doğru eve gelince çocuğu emzirir. Du Bois'e göre yürüme aşamasına gelindikten sonra engel olunmalar daha kötü duruma gelir. Çocuk artık kucakta taşınmaz ve böylece daha önce sürekli olarak sahip Olduğu insan teni ile temas ve bundan desteklenme imkanım kaybeder. Çocuk, kendisinden yaşlı kardeşleri ve başkalarınca düzensiz olarak beslenir. Bali'deki gibi çocuğun kızdırılması ve kıskançlığa tahrik edilmesi anne tarafından uygulanır. Gençlere yetişkinler tarafından bıçaklarla şaka yapılır, elleri ya da kulakları kesileceği biçiminde korkutulurlar. Çocuk ağladığı zaman ağzına yan çiğnenmiş muz verilir. Fakat kimse çocuğun sevgi ve güvenlik ihtiyacına cevap vermez. Daha sonra yürümeyi öğrenmeye başladığında ve oynadığında kimse yardım etmez ve çocukla alay edilir.»

«Öfke nöbetleri, Alor'lu çocuğun genel görünümlerindendir. Bu nöbetler, sabahleyin anne tarlaya gittiği zaman gerçekleşir. Çocuk öfkelenebilir ve kafasını yere vurur. Bu nöbetler beş ya da altı yaşları civarında durmaya başlar. Kardiner ve Du Bois, çocukluk dönemindeki bu gerilimlerden Alor kişilik özelliklerinin açıklanmasını yaptılar. Yetişkin hayatında kadın ve erkek arasındaki ilişkiler gerilimlidir; güvensizlik, huzursuzluk doludur. Ortalama olarak adam basma iki boşanma cereyan etmektedir. Kadın - erkek gerilimlerinin, çocuğun anneye karşı başlangıçta duyduğu karşılıklı çatışan duygu ve düşüncelerinden ve erkeklerin sürekli olarak besleyen bir anne aramaları ile geliştiğinden ortaya çıktığı sonucuna varılmıştır. Kadın bu bakıcı rolünü yeterince yerine getirmediği sürece gerilimler sürer. «Alor'lu temel kişiliği, kaygılı ve şüphecidir. Kendilerine güven vermeyen dış dünyaya kayıtsızdırlar. Girişim gücü bastırılmıştır. Ancak, kin ve nefretle doludurlar. Bu özelliklerim sinsi bir biçimde gösterirler. Komşularından düşmanca davranışlar beklediklerinden, işbirliği, dayanışma yetenekleri hemen hemen yoktur. Toplumsal bütünlükleri karşılıklı güven ve sevgi ile değil, egemen olma ve boyun eğme tutumlarıyla elde edilir. Dinsel töre ve sanatları baştan savmadır. Savaşları korkak ve sinsi saldırılardan oluşur. Kadın ve çocukları da hedef alırlar. Bunlar, çocukluklarında yaşadıkları kin dolu öfke nöbetlerinin devamı gibidir» (4). Barnouw, araştırmayı şöyle değerlendirir : «Bu araştırmanın bazı yönlerine eleştiriler yapılmış olmakla birlikte, «The People of Alor» hala unutulmaz bir basan örneğidir. Eğer okuyucu, analitik yorumların bazılarından kuşku duyuyorsa, onların dayandıkları verileri inceleyebilir. Hayat hikayeleri, aşağı yukarı kitabın yansını oluşturur. Çocuk resimlerinin çoğu, yemden çoğaltılmıştır. . Rorschach kayıtlarının bazıları, Oberholzer'in ayrıntılı kayıt çözümlemeleriyle birlikte mevcuttur.» «Özgün verilerin yorumlarla birlikte benzer sunumu, «Truk: Man in Paradise» isimli eserde bulunur. Bu eserde hayat hikayeleri, Rorschachs ve değiştirilmiş TAT testlerini içermişlerdir. Böylece okuyucu, çözümleyicilerin nasıl sonuca vardıklarım görebilir. Eğer onların yorumları yetersiz bulunursa veriler, hala değişik açıklamalar sağlayacak biçimde incelenmeye hazırdır.» Bu bölümde farklı kültürel çevrelerde büyüme konusunu ele alacağız. Örneğin şu sorunlarla ilgileneceğiz: Kişiliğin biçim

(4) Wells, Calvin : Sosyal Antropoloji Açısından însan ve Dünyası, s. 46.

Bîr Amerikan Yerlisi Çocuğu île

4. BÖLÜM Farklı Toplumlarda Çocuk Yetiştirme Biçimleri ve Kişilik

Annesi île Uganda Bebeği

lenmesinde ilk çocukluk deneyimleri ne derecede önemlidir? Büyüme sürecinde denetlenmiş beşerî güdülerin niteliği nedir? Anne yoksunluğu gibi koşullarda ne olur? Beşerî olgunlaşmada bazı evrensel kalıplar var mıdır? Farklı çocuk yetiştirme uygulamaları nasıldır ve kişiliğin biçimlenmesiyle ilgisi nedir?

Avustralyalı yerli bîr kadın ve çocuğu

Çocuk bakım biçimleri, toplumdan topluma farklılık göstermektedir. Bu farklı bakım biçimlerinin gelişme üzerindeki etkilerim araştırmak gerekir. Her toplumda çocuk yetiştirme biçimleri olarak özellikler taşır, îşte bu özellikler, çocuk kişiliğine sindirilir. Belirli bir uygarlıkta çocuk yetiştirme yöntemleri, bu uygarlığın başlıca değer ve kurumlarına tekabül eden bir kişilik yapışım ortaya çıkarırlar. Çocuklarım yetiştirirken bakım, giyim, beslenme, uyutma yöntemlerim belki de kavramıyorlardır. Fakat bütün bu yöntemler, çocuğun ait olduğu grup ve kültürün değerlerine göre davranmasını sağlarlar. Böylece, kimi antropologlara göre Amerikan yerlisinin metanetinin, kısmen çocuklar için kullandıkları beşik

fantasma bağlanmağı ve sonradan da hapsedilmelerinden ileri geldiği söylenmiştir. Bunun aksine. Yeni Meksiko ve Arizona'daki Pueblo toplumları, sulu ziraat sistemlerim işletmek için işbirliğine dayalı bir halka ihtiyaçları olduğundan daha uyumlu bir davranış hazırlamak için daha rahat bir beşik kullanıyorlardı (l). Willîa'm H. Sewell, çocuk yetiştirmede kullanılan özel yön.. tem ve araçların (Tahta beşik ya da ince kağıt gibi) kişilik gelişmesinden sorumlu temel öğe olmadıklarım önerdi. Ona göre temel öğe, bu uygulamaların içinde ifadesini bulduğu tüm psiko sosyal durumdur (Annenin tutum ve davranışları dahil olmak üzere) (2). Fakat çocukluk deneyiminin yetişkin kişiliğin temelim oluşturması düşüncesi doğru olmasına rağmen, onu tüm olarak biçimlendiremez. Eğer bir psiko - analistin iddia ettiği gibi bir çocuğun ana babası tarafından sevgi ile ve bazı sınırlar içerisinde serbest olarak büyütülmesinin bu çocuğun büyürken duyduğu güvenlik ve iyi intibakına sebep olsa da buna rağmen bu iyi intibak etmiş yetişkinlik için ancak temel oluşturur ve intibaklı olmaya devam edip etmemesi sonradan gelen deneyimlerine bağlıdır. Örneğin Navaho çocuğu, ilk iki yıldır şımartılarak büyütülür. Fakat, buna rağmen kabilesinin şimdiki geçirdiği bunalımlardan dolayı yetişkinler, karakteristik bir biçimde çok kaygılıdırlar (3). Şimdiki açıklamalarımız, yukarıdaki sorular çerçevesinde antropolog Victor Bamouw'un kitabından alınmıştır (4). Beşerî sosyo - kültürel sistemler, birinden diğerine çeşitli farklılıklar gösterir. Bu farklılıklar, yaşam temeli, evlenme biçimleri, evlilik sonrası ikametgah, toplumsal ve siyasal örgütlenme ve başka bakımlardan olabilmektedir. Bu farklı sistemlerde doğan çocuklar onlara uymalıdır ve her ne olursa olsun kültürün değer ve kurallarım Öğrenmelidirler. Her toplumun yetişkinleri, gençlerine gerçeklik hakkındaki kendi kavramlarım öğretirler. Genellikle gençler, takip edecekleri başka seçenekleri, modelleri olmadığı için bu öğretileri kabullenir, ana babalarıyla özdeşleşir, çabalar, çeşitli derecelerdeki çaba ve başarılarıyla toplum1 arının ideal tipine ulaşmaya çalışırlar.

A. İlk Çocukluğun Önemi Birbirinden farklı davranışçılık ve psiko - analistler kadar psikoloji okulları, çocukluk yılları üzerinde önemli bir yere sahiptir. Onların görüşleri bakımından yetişkin esas olarak çocuklukta biçimlenir. (1) Kneller, a.g.e, s. 53. (2) Kneller, a.g.e., s. 53. (3) Kneller, a.g.e., s. 54. (4) Barnouw, a.g.e. s. 331-341.

Davranışçılığın kurucusu John B. Watson, şöyle der : «Bana bir düzine sağlıklı çocukla, onları içinde yetiştirebileceğim kendi özel dünyamı verdiğiniz takdirde bunlardan herhangi birini rastlantısal olarak seçerek onu doktor, hukukçu, sanatçı, tüccar ve hatta dilenci ya da hırsız gibi atalarının yetenekleri, eğilimleri, istidatları, meslekleri, ırkları ne olursa olsun istediğim konuda bir uzman yetiştireceğimi garanti edebilirim». Prof. Bamouw, bu konuda şöyle diyor : «Watson böyle biraz abartmalı biçimde yazabiliyordu. Çünkü o, yeni doğan bir çocuğun bilinçliliğinin üzerine herşeyin yazılabileceği temiz bir yazı taşı olduğuna inanıyordu. Watson bakımından içgüdüler ve duygular geniş ölçüde öğrenilen tepkilerdi. Freud, insan doğasına ilişkin çok farklı varsayımlara sahipli. O, insanın hatta çocukları bile güçlü güdü ve dürtülerle başa çıkmak zorunda olduğuna inanmıştı. Bu dürtülerin çocukluk yıllarındaki açıklanma ya da engellenme biçimleri ne tür bir kişiliğin ortaya çıkacağım belirler, öyleyse davranışçılık ve psiko - analiz, insan doğasına ilişkin farklı varsayımlara sahiptir. Fakat her ikisi de diğer psikolojik okullar tarafından hala benimsenen ilk yıllara büyük önem vermede hemfikirdirler. Bu düşünce, çocuk gelişmesi konusunda yapılan kültürler arası çalışmaların temelinde yer almaktadır.» (5) B. Annesizlik însan gelişmesi, yeter derecede anne bakımım gerektirir, insanlar arasında böyle bir ilişki yoksunluğu bireyin gelişmesinde çok şiddetli etkileri olabilir. Birçok yazarlar annesizliğin çocuğun Herki yıllarda normal olarak gelişememesine yol açması dolayısıyla bundan zarar gördüğünü tartışmışlardır. Bununla birlikte bunun kanıtı da anlaşmazlık durumundadır. Çocukların zarar görmesinde temel yoksunluğu oluşturanların ne olduğu konusunda düşünce farklılıkları vardır. Barnouw'm bu konudaki açıklamaları şöyle : «Rene Spitz, bir kimsesizler yurdunda yaşayan bebeklerle hapishanedeki çocuk odasında büyüyen bebekleri karşılaştırdı. Kimsesizler yurdunda fiziksel bakımın iyi olmasına rağmen, bebeklerin yetişkinlerle sıkı temas imkanları yoktu. Bununla birlikte hapishanenin çocuk odasındaki bebeklerin anneleriyle günlük görüşme saatleri vardı. Kimsesizler yurdundaki bebekler birçok duygusal rahatsızlıklar, bunalım ifadeleri, gerçek fiziksel bozukluklar ve hatta bazen ölümle sonuçlanan durumlar göstermişlerdir. Spitz, bu olumsuz gelişmelerin nedeninin anne sevgisinden yoksunluk olduğuna inanmıştır.» (6) «William Goldfarb, erken yaşlarda yoksunluğun ve kurumlaşmanın uzun süren olumsuz sonuçlara yol açtığına inanmıştır. Kurumlarda yetiştirilen çocuklarla, beslenme evlerinde yetiştirilenleri karşılaştırdı. Stanford Bînet ve Wechsler Bellevue zeka testleri verildi ve aynı zamanda hayat hikayesi gereçlerine de başvuruldu. Goldfarb, kurumda büyüyen çocukların entelektüel ve duygusal bakımdan temel eksiklikleri olduğu ve olgunlaşmamış bir kişilik düzeyinde kaldıkları sonucuna varmıştır, incelediği çocuklarda kavram biçimlenmesi bakımından zayıflık görülmüştür. Şarkıların, ilahilerin ve hikayelerin öğrenilmesinde güçlük çekiyorlar ve sayı, numara kavramlarım anlamakta geç kalıyorlardı. Zaman ve yer kavramlarım öğrenmekte güçlük çekiyorlardı. Bu durum, onların okul tekdüzeliliğine uymalarım güçleştiriyordu. Çünkü bunlarda başıboş dolaşmak için güçlü bir eğilim vardı. Goldfarb’ın. incelediği çocuklar aşırı etkin (Hyperactive) ve düzensiz ve genellikle başa çıkılamayan çocuklardı. Genel olarak öfke nöbeti gösteriyorlardı. Bu çocuklarda aynı zamanda ani, sinirli vücut hareketleri ve sık sık yüz ekşitme görülüyordu. Aşkla

özdeşleşmeden ya da başkalarım sevmeden aşka karşı aç gözlü bir ihtiyaç içinde görünüyorlardı.» (7). (5) Barnouw, a.g.e., s. 332. (6) Barnouw, a.g.e., s. 334. (7) Barnouw, a.g.e., s. 335.

«Diğer yandan, kurumlaştırılmış ve kurumlaştırılmamış çocukları karşılaştıran bazı yazarlar anne yoksunluğunun tehlikelerinin abartılmış olduğunu ileri sürerler. aChild Çare and the Growth of lovev adlı eserinde anne yoksunluğunun etkilerine dikkati çeken John Bowlby, daha sonra diğer araştırmacılarla birlikte §u gözlemde bulunmuştur. «Kurumlaşma deneyimine sahip ve benzer biçimlerdeki ilk yıllarda çeşitli yoksulluk ve yoksunluklara uğrayan çocukların psikopatlık ya da duygusuzluk gibi karakterleri göstermeleri yanlıştır....... Kuşkusuz, kurumsallaşma yaşı, kurumun niteliği ve sayışı, bakımcıların karakteri farklılık yaratmaktadır» (8). «Daha önceden söz edildiği gibi kurumsallaştırılmış çocukların zarar gördüğü temel yoksunluğu oluşturan şeyin ne olduğu konusunda da düşünce ayrılığı vardır. Spitz, bunun anne sevgisinin yokluğu olduğuna inanmıştır; yani GoldfarVm kurumsallaştırılmış süjeler arasında yaptığı araştırmada ileri sürülen sonsuz sevgi ihtiyacıdır. Bununla birlikte diğer yazarlar, temel sorunun uyarı noksanlığı olduğunu tartışmışlardır. Çocukların çok ve bakımcıların az olduğu durumda, bakımcılar, sorumlulukları altındaki çocuklarla kişisel olarak ilgilenmeye ya da onları uyarmaya zaman bulamamaktadırlar. Aynı koşullar aynı zamanda erken kurumsallaşma durumlarında dil öğrenme ve gelişmenin yasaklanmasına da neden olabilir.» «Sorun, annelerinden uzaklaştırılıp bir kuruma yerleştirilen bazı çocukların annelerinden ayrı olmayanlardan daha iyi durumda olmalarında karmaşıklaşmaktadır. Bu, en azından psikosomatik nedenlerle gelişmelerinde gerileme olan çocuklarda bulunan «Yoksunluk cüceliği» ya da «Psiko sosyal cücelik» durumlarında kaydedilmiştir. Sonsuz iştahları vardır ve çok fazla su içerler, fakat gerektiği biçimde gelişemezler. Bununla birlikte çocuk, bir yetim de olsa, evden alınıp farklı bir çevreye yerleştirildiğinde normal bir biçimde büyür. Eğer evine geri dönerse gelişmesi yine durur. Böylece çocukların annelerinin, çocuklarına düşmanlık duydukları kaydedilmiştir; babalan ise genellikle alkolik ya da uzun süre eve uğramayan kimselerdir. Bu durumlarda anne varlığının anne yoksunluğundan daha kötü etkileri olduğu görülmektedir.» «Kurumlarda yetiştirilen çocuklarda gerileme başladığı zaman bu şartın tersine çevrilmesi imkanı var mıdır? Daha sonraki yıllardaki deneyimler, çocukların gerilemesini önleyebilir mi? Bu durumun değişebileceğim gösteren bir belirti, A. I. Rabin tarafından israil Kibbutzlarında büyüyen çocuklar üzerinde yapılan bir araştırmada ortaya çıkmıştır (9). Bir Kibbutz, kimsesizler ya da yetimler yurdundan çok farklı türde bir kurumdur. Çocuk, kendi yaşıtlarıyla birlikte kalmasına rağmen ayn bir binada hemşire gözeticileriyle anne babasını hergün akşam ziyaretlerinde görmeye devam eder. Bu sistem, hem anne yoksunluğu, hem de uyarı

eksikliğim karşılar görünüyor. Bununla birlikte, Rabin'e göre bir yaşındaki Kibbutz çocukları, genel gelişme bakımından kontrol grubu olarak seçilip karşılaştırılanlardan daha az olgunlaşmışlarda»

(8) Barnouw. a.g.e., s. 335. 42 (9) Barnouw, a.g.e., s. 336.

C. Kibbutz Çocukları Kibbutz çocuklan üzerinde yapılan araştırmalar ve sonuçlan şöyledir : «Kibbutz'da bir anne, çocuğunu ilk altı hafta için emzirir, sonra bu beslenme azaltılır ve anne, yarım zamanlı bir iş üzerine alır. Çocuklar Evi'nde (infant's House) genellikle her beş ya da altı çocuğa bakmak üzere görevlendirilmiş hemşireler vardır. Altı ya da dokuzuncu ayda anaokuluna girinceye değin dört ya da altı çocuktan oluşan bir gruba dört ya da beş yıl onlarla sürekli olarak kalacak bir hemşire atanır. Bu kişi, bir tür vekil annedir. Gerçek anne ise, çocuğu akşamları ziyaret etmeye devam eder ve çocuk da ana babasını ziyaret eder. Böyle bir Kibbutz'daki çocuklar kurumsal olarak yetiştirilmiş olurlar fakat ana baba ile ilişkilerim sınırlandırılmış olarak sürdürürler. Rabin, dört yaş grubundaki Kibbutz çocuklarına çeşitli psikolojik testler uygulamıştır : l yaşındakiler, 10 yaşındaki çocuklar, 17 yaşındaki ergenler ve 1920 yaşındaki ordu mensuplan. Aynı testler, bir denetim grubu olarak, bir Moshav'dan ortaklaşa fakat komünal olmayan, aile yapısının değişmediği bir îsrail yerleşme birimine uygulanmıştır. Her iki topluluk da temel olarak tarımsal bir yapıya sahipli, üyeleri de köken olarak aynı ülkelerden gelmişlerdi. Aynı değerleri ve siyasal tutumlan paylaşmakta ve aşağı yukarı aynı eğitim düzeyinde idiler. Her iki gruba verilen testler, Zihin Gelişme Skalası, Toplumsal Olgunluk Skalası (Bu ikisi çocuklar için); Bir Adam Çiz Testi (Drawa person test), Cümle tamamlama, Rorschach testi, 410 yaşındakiler için Biacky Resimleri ve Thematic Apperception Testlerim (TAT) kapsamaktaydı. Kibbutz ve Kibbutz olmayan çocukların genel gelişme ve toplumsal olgunlukları denendiğinde Kibbutz olmayan çocukların her iki bakımdan da Kibbutz çocuklarından üstün oldukları kanıtlanmıştır. Bu durum, Kibbutz çocuklarının çok anneye sahip olmaları, yetişkinlerle kimliklerinin azaltılışı, azaltılmış bir uyarıya giren yetişkinler ve büyük kardeşlerle sınırlı ilişkilerle ilgili gerilim ve kaygı yüzünden olabilir. Hemehalde, Kibbutz ve Kibbutz olmayan çocuklar arasındaki oransızlık on yaşında ortadan kalkmaktadır. On yaşlarında test edilen Kibbutz çocuklarının önceki durumun tersine, en azından Kibbutz olmayan çocuklar kadar entelektüel bakımdan geliştikleri ve hatta bir dereceye kadar onlardan daha iyi oldukları anlaşılmıştır. Testler yoluyla ölçüldüklerinde benlik gelişimleri ve tüm olgunluğa erişmelerinde daha iyi bir durumda idiler. Fakat üst benlikleri daha az gelişmişti. Kardeşler arasındaki yarışmanın yoğunluğunun az olduğu ve az bir duygusal karşıtlıklar gösterdikleri dikkati çekmiştir.» Rabin'in bulguları, Kibbutz'da erken kurumsal deneyimin bazı yoksunluklara sahip olduğunu, fakat Kibbutz hayatında çocuğun gelişmesi bakımından yeterli olumlu yönlerin de bulunduğunu önermektedir.

D. Olgunlaşma ve 'Gelişme ((Arnold Gesell ve arkadaşları, New Haven'de uzun yıllar çocukların olgunlaşma sürecim araştırdılar (10). Bulguları birçok kitap halinde yayınlanmıştır. Gesell ve arkadaşları hem fiziksel olgunlaşma, hem de kişilik gelişmesi hakkında genelleştirmelerde bulundular. Gelişme ve olgunlaşmayı helezoni bir süreç olarak gördüler. Bir noktada bir çocuk gelişmelerini sağlamlaştırır ve dünyasına çok iyi uyarlanmış görünür. Böylece bazı yeni gelişmeler bu dengeyi alt üst eder ve farklı davranış örnekleri ortaya koyar. Örneğin beş yaşında çocuk, kendisiyle ve dünyası ile evde olmak ister

(10) Bamouw, a.g.e., s. 337.

Altı yaşında daha ele avuca sığmaz, her şeyi isteyen ve atılgan bir duruma gelir. Altı yaş geçiş yaşı olarak görülür. Süt dişi çıkar, tik sürekli azı dişi görülür. Genellikle artan bir biçimde bulaşıcı hastalıklara karşı bir alınganlık vardır. Amerika'da bu, birçok yeni uyarlamaları gerektiren okula başlama yaşıdır. Sekizinci yaşta beşinci yaştan daha fazla korku vardır. Vahşî hayvanlardan ya da gök gürültüsü, şimşeklerden oluşan korkulu rüyalar görebilir. Karanlıktan ve yatağının altında gizlenen bir adam olduğunu sanarak korkabilir. Annesinin öleceğinden korkabilir. Yedinci yaşta durgunlaşır. Bu yaşta daha durgun ve kendisine yöneliktir. Daha çok içine kapalı görünür ve hikaye, radyo dinlemeyi, TV izlemeyi sever.» aGesell ve arkadaşları, 9. 10. ve 11. yaşlar hakkında da genellemelerine devam etmektedirler. Bu genellemelerin doğruluğunu söylemek zordur. Fakat bunların büyük ölçüde davranışsal gözleme dayandırıldığı görülmektedir. Ancak, bu gözlemler, orta sınıf beyaz Amerikalı çocuklar hakkında az çok geçerli olsalar bile farklı kültürlerde değişik çocuk yetiştirme uygulamalarıyla büyütülen çocuklar hakkında geçerliklerini koruyacakları mümkün görünmemektedir. Hatta motor gelişim aşamaları, kültürel etmenler nedeniyle biraz çeşitli olabilir. Böylece, Balinese çocukları yerde sürünme aşaması yoluyla gitmezler. Çünkü onlar geleneksel olarak hayatlarının ilk yıllarında anneleri ya da başka kişiler tarafından taşınırlar. Dört ayağı üzerinde hayvan gibi sürünmesi onaylanmaz. Böylece, o yaştaki Balinese çocuktan, Amerikan çocuklarından daha az etkendirler.» «Olgunlaşma temposu, bazı bakımlardan kültürel kalıplar tarafından etkilenebilir. Uganda'da bebeklerin gelişmesi, işaret . edilmesi gereken bir örnektir. Aynı yaştaki Avrupa bebeklerinin gelişim aşamasıyla karşılaştırıldıklarında Uganda çocuklarının ilk iki yılda gelişimlerinin her yönü anlayış, el ile işleyiş, uyum ve dil gelişmesi dahil, «Erken olgunluk» olarak kaydedilmiştir. Uganda çocuklarının İngiliz çocuklarından bir iki ay önce tek basma oturabileceği, aynı biçimde sürüneceği, ayakta duracağı ve yürüyeceği ifade edilmiştir. Burada çeşitli ülkelerdeki çocukların gözlemcilerinin oturma, sürünme ve ayakta durma gibi eylemleri ifade için kullandıkları tanım ya da ölçüler bakımından bir sorun olabilir. Bununla birlikte Kampala'ya yakın bir yerde, 252 Uganda bebeği ve küçük çocuğu üzerinde araştırma yapan Marcelle Geber, onların bu bakımlardan erken olgunluk göstermelerine inanmıştır. Yazar bu durumu, sıkı anne çocuk ilişkisine, istendiği zaman beslenmesine ve samimî fiziksel ilişkiye bağlar. Geber, çocuğun anne sırtında taşınması biçiminin onun basını düzgün tutabilme yeteneğim güçlendirebileceğini ve bu durumun çocuğun çok küçük yaşlarda yalnız basma oturabileceğini ileri sürer.»

«Eğer öyleyse bu uyarıcı deneyimin ve yakın anne ilişkisinin çocuğun yaşamının ilk yıllarındaki önemini gösterir. Buna karşılık kurumlarda yetiştirilen çocuklar üzerindeki çalışmalar bunların yokluğunun ya da azlığının doğurduğu sonuçları ortaya çıkarmıştır. Uganda çocuğunun erken olgunlaşması iki yaşında pek az belirgindir. Üç yaşından sonra Uganda çocuğu Avrupa çocuklarından daha az gelişir. Bu düşüş, Uganda'da sütten kesme sürecinin birdenbire oluşunun doğurduğu ıstıraba ve daha sonra anne çocuk ilişkisinin azalışına bağlanır. Başka bir çocuk doğduğunda anne, bütün ilgisini ona verir ve birkaç oyuncağı, oyun araçları olan ve birkaç organize eyleme katılan daha yaşlı çocuğa çok az ilgi gösterir. İlk yıldan sonra onlar için göreli olarak az bir uyarı kaydedilmiştir.» «Toplumsal çevrenin olgunlaşma düzeyine etkisinin başka bir açıklanışı, Wayne Dennis'in kurumsallaştırılmış çocuklar üzerindeki araştırmasından elde edilmiştir (11). Araştırmasını İran'da üç kurumda çocukların davranışsal gelişmesi üzerine yaptı. Bu kurumların ikisinde bulunan çocuklar yalnız basma oturma, ayakta durma, yürüme yeteneği dahil birçok bakımlardan oldukça geri idiler. Üçüncü kurumdaki çocuklar bu bakımlardan geri değildiler.. Uzanmış durumda yatma deneyiminin yoksunluğu, sürünmeyi öğrenmede başarısızlığa ve genel olarak hareket edebilmede geriliğe yol açar

(11) Bamouw, a.g.e., s. 340. 46 Dennis, ilk iki kurumda, farklılıkların, çocukların beraberlerinde bulunanların onlarla oturma ve uzanma durumlarında birlikte olmamaları, onların yeterince yönetilmemesinden ileri geldiğine inanmaktadır. Böylece çocuklar, doğru oturmak, etrafa bakmak yeteneğinden yoksundular. Zamanlarının çoğunu sırt üstü yatarak geçiriyorlardı

E. Çocuk Yetiştirme Uygulamaları ve Kişilik Gelişmesi Bazı toplumlarda, anne çocuk ilişkisi ve etkileşim miktarı, A.B.D.'den daha fazladır. Çocuk, doğumundan sonra bir yıl ya da daha uzun süre ile cinsel ilişki yasağı koyan toplumlar vardır : böylece ana baba hiç cinsel ilişkide bulunmaz ve bu dönem içinde çocuk annesi ile uyur. Kimi yazarlar bu durumun anne üzerinde güçlü bir bağımlılığın kurulması ya da çocuğun anne ile özdeşleşmesi gereğini tartışmışlardır. Sonraki deneyimler tarafından ters sonuçlar alınmasına rağmen, uzun memeden kesilmemiş dönemin aynı sonuca sahip olduğu inancına varılmıştır. F. Çocuk Beslenmesi Memeden kesmeme süresinin uzunluğunda toplumlar büyük farklılık gösterirler. A.B.D.'de bu dönem, diğer toplumlarla karşılaştırıldığı zaman genellikle çok kısadır. John W. M. Whiting ve Irvin L. Child'in. Human Relations Area Files'ı kullanarak 75 toplum üzerinde yaptıkları ilk araştırmalardan birisinde sütten kesme ortalama yasinin 2.5 olduğu tespit edilmiştir. Ülkemizde de 1.52 yasa kadar sürmektedir. Erkek çocuklar kızlardan daha fazla emzirilmektedirler. Bu husus da bizde anneye bağımlılık açısından üzerinde durulabilir. Anne memesi şart olmamakla birlikte, bu durum, anne ve çocuğu birbirine yaklaştırır.

Süt veriş biçimi, süresi, zamanının ayarlanması, toplumdan topluma değişir. Çeşitli beslenme biçimlerinin kişilik gelişmesi üzerindeki etkileri tartışmalıdır. Uzun veya kısa süreli emzirmelerin etkileri nelerdir? Sütten kesilme biçimi, zamanı, çocuğu nasıl etkiler? Emme süresinin emme dürtüşüm! etkilediği tespit edilmiştir. Sears ve arkadaşları, çocuğun emme imkanları arttıkça, emme dürtüsünün güçlendiğini belirlemişlerdir. Bununla birlikte, çocuğun beslenmesi ve kişilik gelişmesi konusundaki araştırmaların sonuçsuz ve çelişmelerle dolu olduğu belirtilmektedir (12). 23 yaşlarına kadar azaltılan emzirme geleneği, her zaman anne şefkatinin ve düşkünlüğünün bir belirtisi değildir. Çeşitli yörelerde, ekonomik nedenlerle ya da gebeliği önler inancıyla, ya da erkek çocuğu daha güçlü yetiştirme isteği ile çocuk uzun süre emzirilir. Bu uzun süreli emzirme, çocuğun bağımlılık durumunu güçlendirmektedir (13). O halde, çocuğun beslenmesi, korunması gibi çeşitli bakım tarzlarının kişilik gelişmesi üzerindeki özel etkileri tartışmalıdır. Fakat bu durum, Prof Öztürk'e göre yakın, sürekli ve yeterli bir çocuk anne ilişkisinin sağlam bir benlik gelişmesinde gerekli çok önemli şartlardan birisidir. (12) Öztürk, Orhan: Toplumsal Çocuk Yetiştirme Tarzları. (13) Öztürk, a.g.yazı.

Kültürümüzde anne sütü ile beslenme, çocuk açısından önemli sayılır. Anne sütü yetersiz duruma geldiğinde şişe ile beslenme başlar. Anne sütü yetersiz geldiğinde, kırsal kesimde bir başka yol da, «Süt ana» tutmaktır (14). Süt ananın sütü de ana sütü kadar çocuk için helal sayılır. Süt ana seçilirken bazı hususlara dikkat edilir. Örneğin kadının temiz olması, beş vakit namaz kılması, ailenin yakın bir komşusu veya akrabası olması gerekir. Süt ana, çocuğun öz anası kadar çocuk üzerinde manevî değere sahiptir. Halk da bu durumu destekler. Yalnız anne, hem hukukî, hem de manevî haklara sahip iken süt anne, sadece manevî haklara sahiptir. Süt anne ya aylıkla tutulur, veya bakım sonunda bir hediye verilerek gönlü hoş edilir. Anadolu'nun bazı yörelerinde anne sütü ile beslenmeyen şahıslara «inek sütü ile beslenmiş adam» gözüyle bakılır ve ona göre karakter tahlili yapılır. Bir kimse hakkında değerlendirme yapılırken anne sütü ile beslenip beslenmemesi göz önünde bulundurulur. «Sütü bozuk» biçimindeki deyim, ana sütü ile beslenmeme durumunda kullanılır. Bu nedenle, anne sütü ile beslenme, diğer bütün hayvan sütlerine oranla yüksek bir değere sahiptir. Çocuğu memeden kesme hakkı anaya aittir. Bu hususta babanın rızası alınır. Memeden kesmenin şartları vardır. Örneğin süt çocuğu bozarsa, (yani annenin tekrar gebe olması), anne sütü yetersiz olursa... Kız çocuklar bir yaşından itibaren memeden kesilir. Çünkü ağzı kokar, nefesi kötü olur gibi nedenlerle memeden erken kesilir. Erkek çocuklar 23 yasma kadar emzirilir. Çünkü, «Erkek çocuk meme emdikçe aslan gibi olun) denir (15). Emzirmenin uzun sürmesi, geleneksel anne cömertliğim ve sevgisini ifade eder. Ayrıca gebeliği önleyeceği inancı da Anadolu'da yaygındır. G. Tuvalet Eğitimi

Ağıza ait ihtiyaçların doyumu gibi hayatta erken ya da geç kurumsallaştırılsın, tuvalet eğitimi biçimi de kişiliği etkiler. Bu konuda yapılan hatalar cezalandırılır. Whiting ve Child, biraz önce değinilen araştırmalarında A.B.D. de tuvalet eğitiminin araştırılan diğer toplumlardakinden daha sert olduğu gerçeğine dikkati çekmişlerdir (16). îlkel toplumların yarısından biraz fazlası tuvalet eğitimine 1.5 2.5 yaşları arasında bir yerde başlarlar. A.B.D. de orta sınıflar, çocuk altı aylıkken tuvalet eğitimine başlarlar. Madagaskar'ın Tanala yerlilerinde çocuk 23 aylık iken çok sıkı ve cezalı bir eğitime tabi tutulur (16). Göçebelerin, Amerikan orta sınıflarının duvarları halı ile kaplı tuvalet eğitimine önem verdikleri gibi titiz olmadıkları söylenebilir. Örneğin Bolivia'da göçebe Siriono'lar çocuğa nasıl işeneceğini öğretmek hususunda pek az çaba sarf ederler ve kirletme durumunda onları cezalandırmazlar. Güney Amerika yerlileri, çocuklarının üzerinde dışkıları ve işemeleri durumunu hoşgörü ile karşılarlar. Ülkemizde kent yaşamında bu konuda çocuklar sert şekilde cezalandırılır. Kırsal kesimde bu konuda sert ceza verilmez. Erken bir uygun yer ve uygun zaman eğitimi yoktur. Çocuklar bazı köylerde 6 yaşına kadar donsuz gezerler. Farklı toplumlarda çocuk yetiştirme biçimlerindeki bu farklılaşmalar, antropologlar tarafından pek dökumante edilmemekle birlikte, kişilik biçimlenmesinin sonuçları olmalıdır. Antropolog Gorer, Japonlardaki aşırı düzen, titizlik ve denetim ihtiyacım sıkı anal eğitime bağlar. Bu eğitimin gevşek olduğu toplumlarda titizlik ve düzenlilik azdır (17).

(14) Türkdoğan, a.g. yazı. (15) Türkdoğan, a.g. yan. (16) öztürk, a.g. yazı. (17) Barnouw, a.g.e., s. 340.

İlk çocukluktaki sert ve cezalandırıcı tuvalet eğitiminin compulsive (zorlayıcı) eğilimler ve titizlik, ukalalık, inatçılık, kendini haklı gösterme ve başkalarından kuşkulanma gibi kişilik özellikleri doğurduğuna inanılmıştır. Şiddetli tuvalet eğitiminin bu tür özelliklere yol açtığı konusundaki inanç, klinik kanıtlara dayanmaktadır. Ancak bazı yazarlar bu kanıtları reddetmiş, bazıları da desteklemiştir. Doğu ve îç Anadolu köylerinde çocukta tuvalet eğitimi onun kırkından sonra başlar. Kırkından sonra günün çeşitli saatlerinde kundağı açılır. Bezinin üzerine tutulur. Höllükle (bir çeşit killi toprak olup saçta ısıtılır, çocuk bu toprağa kundakla birlikte sarılır) kundaklama yapılır. Çocuğun idrarım emerek ıslanmasını önler. Ayrıca toprağa yatırılan çocuğun topraktan kuvvet aldığına inanılır (18). Son yıllarda çocukların giysileri olan zıbın, gömlek ve kundağı kirlettiği nedeniyle, toprak kullanan ailelerin sayışı azalmıştır. Kullanma durumunda kundak açılır, pisli höllük atılır. Yeniden kundaklanır. Yaş ilerledikçe çocuğa tuvalet alışkanlığı kazanması için aile üyelerince sert bir titizlik gösterilir. Altına yapan çocuklar cezalandırılır.

Tuvalet eğitimi köylerde, kaka yönünden yalnız yaptırılır. Fakat işeme, sakınılmadan ortalıkta yaptırılır. Çocuk yürümeye başlayınca alınıp tuvalete götürülür. Eğitim açısından ayıplamaya çok sık başvurulur. H. Seksüellik Bu konuda da ilginç farklılıklar söz konusudur : Seksüel disiplinler farklı toplumlarda önemli derecede farklılık gösterir ve bu durum, kişiliğin biçimlenmesinde farklı sonuçlar doğurmalıdır, îçinde cinsel ilginin olmadığı ve Freud'un çocukluğun bir dönemi olarak ayırdığı gizlilik dönemini Malinowski, Trobriand yerlileri arasında mevcut olmadığım belirtmiştir ki bu yerliler, çocuklar arasında seks oyununun kabullenilmesinde çok müsaade kardırlar. Bazı toplumlarda çocuk mastürbasyonu, çocuklar arasında cinsel ilişki oyunları, annenin çocuğun cinsel organlarıyla oynayarak yatıştırması olağandır. Bazılarında cinsel konular cezalandırılır. Cinsel eğilimler, ilişkiler, bastırma ve yasaklanmaya tabi tutulur ve bu konular tabulaşır. Ergenlik, geleneksel olarak Batı dünyasında «Fırtına ve Gerilim» dönemidir. Fakat Margaret Mead, Samoa kızları arasında böyle olmadığım tespit etmiştir. Burada evlilik öncesi aşka müsaade edici tutumlar vardır. Kültürün, gelişimin her aşamasına müdahale etmesine rağmen, biyolojik veya biyokimyevî etmenlerin önemi kuşkusuz inkar edilemez. Bununla birlikte kültürel çevre, A toplumunda B dekinden farklı bir biçimde yer alır. Türk kültüründe çocuğa ve gence genellikle cinsel eğitim verilmez. Normlar arasında ayıp sayıldığı için bu gibi konuları çocuk yada genç, arkadaş grubundan kardeşlerinden ve kitap dergi gibi basılı malzemelerden öğrenir. Kültürümüzde Erkek çocuğun penisi babaya bir gurur vesilesi olmaktadır. Özellikle köylerde babanın arkadaşları arasında erkekliğim kanıtlamak için çocuktan penisini göstermesi istenir. Babalar böylece kendi kudretlerini de göstermiş olurlar. Çocuk büyüdükçe sürekli olarak eşcinsel tecavüzlere karsı uyarılır. Bu konuda kırsal kesimde güçlü tabular mevcuttur.

(18) Sınayuç, O.: Corumda Çocukların Yetiştirilmesi, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı, 1976, s. 199.

Eskimolu Kadın ve Çocuğu

I. Kundaklama Geleneksel türde kundakla büyüyen çocuğun gözlerinin, bakışlarının, kundaksızlara oranla daha anlamlı olabileceği varsayımı ayrıca araştırılması gereken bir husustur. Kuşkusuz eli kolu, ayakları kundak içinde sarılı çocuk, isteklerim gözleriyle belirtir. Her şeyi gözleriyle algılayan çocuğun gözle anlatım yeteneği gelişip, bakışları oldukça anlamlı duruma gelebilir. Kundak geleneği bizim kültürde de vardır. Bu bakımdan Türk kültüründe de aynı hususlar geçerli olabilir, ileriki yaşlarda aile içinde üyelerle ilişkilerde gözlerle anlaşma biçimleri toplumumuzda çok yaygın bir uygulamadır. Bu bakımdan gözlerle iletişim kurarak anlaşma becerisi belki de çok küçük yaşlarda elde edilmiş olabilir. Doğu Anadolu köylerinde kundaklamaya genellikle üç altı ay devam edilir. Üç ay sonra yarım kundaklama yapılır (19). Çocuk bir yasma geldiğinde kundaktan çıkarılır. Yörenin inancına göre kundak ne kadar fazla sıkılırsa çocuk da o kadar güçlü olur. Ayrıca sıkı sarılan kundak, çocuğu dik tutacağı için vücudunun güzel olacağına inanılır. Kundaklama bazı yörelerde 69 aya kadar sürer. Sanayileşmiş yörelerde (Ereğli gibi) dört hafta sonra yarım kundak yapılmaktadır. Yalnız aynı yörede bazı aileler 67 aya kadar kundaklamaktadırlar.

Kundaklamanın yararları olarak, çocuğun üşümesini ve kambur olmasını engellemesi belirtilmektedir (20). Bazı psikiyatrisiler, (O öztürk gibi) kundaklamanın motor gelişimi önemli derecede engellemediği görüşündedirler. Bu görüşü doğrulayan çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Dennis ve Dennis, küçük çocukları bir beşik tahtasına sıkı sıkıya bağlayarak büyüten Hopi Kızılderili çocukları ile, bağlama geleneğini bırakmış başka Hopi çocukları arasında motor gelişim açısından bir ayrılık olmadığım belirtmişlerdir (21). Antropolog Gorer, Rus kişiliği üzerindeki araştırmalarında onlardaki kundaklama konusuna da değinmiştir. Ona göre Rus balkının kuvvetli bir lidere boyun eğmesi, çocukluk çağında kundaklanmış olmasına bağlıdır. Gorer, Rus karakterinde, «Bağlanmayı kabul edersem, süt alırım» temasının esas olduğunu vurguluyor (22). Erikson da, Gorer'e benzer bir açıklama getiriyor. «Kundaklanmış ruhlar» kavramım kullanıyor ve şöyle devam ediyor: «Sanki her kişi, garip bir biçimde boğuk heyecanlarla dolu mahfaza içinde kendi benliğini hapsetmiş gibidir». Erikson, bu durumun kundakla benzerliğine değiniyor (23). R. Benedict'de, Ruslar, çocuğun kendi kendisini inciteceğine inandıklarından, çocuklarım bizzat kendisinden korumak için kundaklarlar diyor. Yine ona göre, Polonyalılar, çocuğu çok yumuşak ve zayıf görerek onu sertleştirmek için kundağın gerektiğine inanırlar (24). O halde Benedict'e göre kundağın bütün toplumlar için ortak bir etkisi olamaz; çünkü, çocuk üzerindeki etkileri, kundağın yapılış amacına bağlı olarak değişebilir (25). Sivas yöresinde kundaklanmaya ilişkin bazı inanç ve gözlemler şöyle : (19) Turkdoğan, O.: Doğu Anadolu'da Anne Çocuk Bakımı ile ilgili Kültür Kalıpları, Türk Kültürü. Sayı 233. (20) Kıray, M.: Ereğli, s. 124

(21) Öztürk, a.g.yazı. (22) Öztürk, a.g.yazı. (23) Öztürk, a.g.yazı. (24) Öztürk, a.g.yazı. (25) Öztürk, a.g.yazı

«Halk arasında geçerli olan, çocuğu sıkı kundaklamaktır. Hatta çocuklar, «Annem, babama kızsa da, beni sıkıca kundaklasa» dermiş. «Çocukları kundağa sarmak (Belemek)» Havva anamızdan kalmış. Doğum yapan Havva Anaya «Çocuğunu yalayarak mı. beleyerek mi büyüteceksin?» diye sorulunca, «Hayvanlar yalıyor, ben beleyeceğim» demiş.

Yaramaz çocuklara «Anası hiç kundağa sarmamış» deniliyor. (Çocuğun terbiyesi için söyleniyor iklimin soğukluğu nedeniyle ve çocukların ayaklarının eğri olmaması inancıyla Sivas ve köylerinde çocuklar kundaklanıyor (26). Erzurum dan konuya ilişkin bir türkünün dizeleri şöyle : Eledim, eledim höllük eledim, Aynalı beşikte bebek beledim, Büyüttüm, besledim, asker eyledim... Özetle, bazı araştırıcılara göre, kundaklama ile çocuğun hareket serbestliği önlenmektedir. Böylece, açık bir engellenmeye yol açmaktadır. Bu durum, saldırganlık dürtülerinin gizli bir biçimde birikmesine ve aşırı bağımlılığa neden olmaktadır. O. Öztürk, kundağın, çocuğun biyolojik düzeyde homostatik dengesinin sağlanmasında önemli bir araç olabileceğini savunuyor (27). Nitekim, doğumdan sonraki ilk haftalarda kundak, kısmen anne döl yatağım taklit eden, sabit bir ısı ve korunma ortamı sağlayan bir araçtır. Kundak böylece, anne döl yatağından çevreye geçişte bir yardımcı görevim üstlenmektedir. Isıtma imkanlarının yetersiz olduğu yörelerde bu durumun önemi daha da artmaktadır. Bizim köylüde çocuğun ilkel dönemde toplumsal ve doğal çevre tarafından doyurulmayışı, bir yandan agressif dürtülerin artmasına, öte yandan da onun kendi benliğine ve çevresine karşı bir güvensizlik tutumu geliştirmesine yol açmaktadır. Özetle, bir yandan çocuğun bağımsız ve girişken duruma gelmemesi, öte yandan da sürekli olarak biriken agressif dürtülerini bastırmak zorunda bırakılması, kırsal kesim çocuk yetiştirmesinin özünü oluşturur (28), J. Kültürümüzde Kişilik Benzetmeleri Türk kültüründe birisinin diğer bir kişiye benzetilmesi çok yaygındır. Benzetilen kişinin özellikleri ve karakteri diğeri ile bütünleştirilir. Yeni doğmuş bir çocuk, bir süre sonra, eli yüzü iyice ortaya çıktıktan sonra anne ya da babaya benzetilir. Çocuk fiziksel olarak kime benzetilmişse onun tarafından daha çok sevilir. Çocuk sadece ana babaya değil, diğer yakın akrabalara da benzetilir.

(26) Üçer, Müjgan : Sivas ta Doğum Folkloru, Sivas Folkloru, Sayı 40. (27) Öztürk a.g.yaa. (28) Öztürk, a.g.yaa.

Amerika yerlilerinde çocuğun tahta beşiğe bağlanışı

Kaynak : R. Beals and H. Hoizer • An introduction to Anthropology. U.SA. 1953, S. 635

Benzetilen kişinin sadece fizikî özellikleri değil, karakter özelliklerinin de benzeyip benzemediği aranır. Bu benzetmeler, o kişinin kişiliğinin oluşmasında geniş ölçüde rol oynarlar. Hatta, benzetilen kişinin özellikleri, çocuğa zorla yansıtılır. Benzetme o kadar önemlidir ki, bunun folklorik yansımaları da vardır. Örneğin, «Mal sahibine, oğul babasına çeker» denir. «Oğlan dayıya, kız halaya çeker», çok yaygın bir deyimdir. «Şıp demiş burnundan damlamış» sözü aşırı benzetmeyi ifade eder. «Kır atın yanında duran, ya huyundan ya suyundan», birisiyle sık ilişkilerle ona benzeyeceği inancım ifade eder. Özellikle arkadaşlıklarda kullanılır. Kötü alışkanlıklarda özellikle

çocuğun bulunduğu toplumsal çevreyi, onun çocuk üzerinde etki yapacağının kabullenmesi için kullanılır. Çocuğun mutlaka birisine benzemesi için çeşitli pratiklere başvurulur. Örneğin çok sevilen bir kişi kırkı çıkmadan küçük çocuğun ağzına tükürür ki onun gibi olsun. Ya da çocuğa, benzetilen kişinin adı konur. Özellikle ölmüş kişilerin adı konur. Böylece o kişi hafızalardan silinmez, daima anılır. Rahmetli amcası gibi, rahmetli halası gibi denir. Çocuğun kime benzeyeceği konusunda inançlar da vardır. Örneğin çocuk doğunca üstüne kim gelirse ona benzermiş. Anne hamile iken aynaya çok bakarsa çocuk kendine benzermiş. Dayısının

çorabı île çocuğun ağzı kurulanırsa ona çekermiş. Anne hamile iken sakatlara, delilere gülerse, alay ederse, çocuğu da onlara benzermiş gibi. Benzetmelerin çok yaygın olduğunun bir kanıtı da, hayvanlara benzetme biçimlerinde görülür. Kuzu gibi uslu, ceylan gözlü, maymun iştahlı, fare kılıklı, ayı kılıklı, tilki gibi (kurnazlık), it gibi dalaşır örneklerinde olduğu gibi. Bu belirttiğimiz benzetmeler kırsal kesimde daha yaygın olarak uygulanır. Kent gençlerinde benzetilmekten hoşlanmama yaygınlaşmaktadır. Ben kendime benziyorum, kendime özgü özelliklerim var, benim kişiliğim ayrıdır gibi ifadeler daha çok kent gençliğinde ortaya çıkmaktadır. Bu benzetmeler başka toplumlarda da görülür. Trobriand Adası yerlilerinde çocuğun ana taratma benzemediği inancı yaygındır. Burada çocukların babaya benzediğine inanılır. Baba kişiliği çocuğa empoze edilir. Erkek kardeşlerin fizikî olarak birbirine benzemediğine inanılmaktadır. Malinowski, «Kardeşler için birbirine ne kadar benziyor denilirse bu, kaba bir davranış olarak nitelendirilir» diyor. K. Çalışan Kadın ve Çocuk Büyük kentlerimizde kadının çalışma yaşamına girmesiyle birlikte, çocukla ilgilenmesi ve onunla birlikte olma süresi azalmaktadır. Yuva ve kreşlere bırakılan çocuklar anne sevgisinden yoksun kalmaktadırlar. Bunun yarattığı olumsuz sonuçlar, bunalımlı, sorunlu kişiliklere yol açmasıdır. Yahut anneanneye ya da babaanneye bırakılan çocuklar, duygusal yönden onlarla bütünleşerek anneye daha az bağlı olmaktadırlar (29). Hatta anneden sevgi yönünden uzaklaşmaktadırlar. Ayrıca toplumumuzda torun sevgisinin güçlü olmasıyla yaşlıların, onları çok hoşgörülü, şımarık yetiştirmeleri, anneler tarafından benimsenmemektedir. Bu çocukları disipline etmek güçleşmektedir. L. Çocuk Yetiştirme Tarzımızın Genel Görünümü

Okul öncesinde geniş bir davranış serbestliğine sahip çocuk, aklı ermeye başlayınca baskı altına girer. Uslu, sakin, fazla konuşmayan özellikler kazandırılır. Baba, genellikle sert, az konuşan, sevgisini belli etmeyen bir tiptir. Anne, şefkatli, sessiz, fedakar ve silik bir kadındır. Babaya karşı çocuğun koruyucusu ve dert ortağıdır. Erkek çocuk, büyüdükçe anneye ve kız kardeşlerine hükmetmeye başlar, tik yaşlarda uslu ve sessiz olması ödüllendirilen çocuk, büyüdükçe girişken ve atılgan olmaya yönlendirilir. Kültürümüzde kadının edilgen olması, ve duygularım mümkün olduğu kadar gizlemesi gerekir. Cinsel yaşamına ilişkin baskı ve engellemeler çok erken yaşlarda başlar. Bu koşullara karşı koyması, olumsuz duygularım belirtmemesi istenir. Böyle bir ortamda annenin çocuğa şefkat, sevgi ve güven duygusu gibi ruhsal ihtiyaçları yeterince veremeyeceği bir gerçektir. Annenin çocukla ilişkisi çelişik duygular içindedir. Bir yanda çocuğu sever, şefkat gösterir. Diğer yandan toplumsal baskı ve engellemeler, kocaya karşı hayal kırıklığı ve olumsuz duygularının yarattığı saldırgan dürtüleri çocuğa yöneltir. Çocuğu, bu zor yaşama katlanmaya zorlayan suçlu kişi olarak da görebilir. Ayrıca doyumsuzluk ve hayal kırıklıklarım çocuğun varlığı ve ona aşırı bağlılık ile gidermeye çalışır. Böylece çocuğa çok düşkün ve aşın koruyucu duruma gelir. Bu durum ise çocuğun hem güven, hem de bağımsızlık kazanmasını engellemektedir. Baba otoritesi karşısında anne, kişiliği silik kalmış ve bastırılmıştır, otonomi ve bağımsızlığı yoktur. Anne, çocukları ile bağımlı olan bir ortak yaşama içindedir. Bu nedenle çocukların kişilik gelişmesine yardımcı olamaz. Fakat annenin bu zayıf ve silik kişiliği, aydın ailelerde de görülmekle birlikte, kent

(29) Tezcan, M.: Eğitim Sosyolojisi, 4. Bası, s. 165,

Anadolu'da Kız çocukları ortamında kadının eğitimi ve çalışma hayatına girmesiyle değişmekte olup, çocuk eğitiminde daha etken duruma gelmektedir. Fakat genel olarak sert ve baskılı bir kişiliğe sahip bir baba ile, görünümde şefkatli ve koruyucu olan, fakat gerçeklikte çocuklarıyla ortak bağımlı bir yaşam sürdüren anne, aile ilişkilerimizin egemen özellikleridirler

5. BÖLÜM Kültürün Çocukluk Sonrası Yaş Dönemlerine Etkisi Bu bölümde, kültürün çocukluk sonrası yaş dönemlerinden ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılığa etkisini ele alacağız.

A. Ergenlik Dönemi ve Kültür Bazı toplumlarda bir yaş derecesinden diğerine geçiş, özellikle erginlik döneminde ayrıntılı törenlerle kutlanır. Gerçekten erinlik döneminde erkeklerin erginleme törenleri, bazı toplumlarda evlenme törenlerinden daha fazla öneme sahiptir. Bu törenler ayrıntılı, dramatik, acı veren özelliklerle doludur ve sünneti içerirler. a) Çeşitli Toplumlarda Ergenlik Orta Avustralya'da Aruntalılar arasında erginleme törenleri haftalarca, hatta aylarca sürer ve çeşitli aşamalara sahiptir (l). Erkek çocuklar, önce kadınlardan soyutlanır ve çocuklarla birlikte geceleyin uyanık kalırlar. Sonra yaşlı erkekler, bu çocukları havaya doğru atar ve yere indiklerinde onlara vururlar. Erkekler, başlama yerine otururlar ve kanayıncaya kadar basının üst kısmına ve çenesine vururlar (Saçın gelişmesi için, baş için iyi olduğunu söylerler). Daha sonra erkek çocuklar, sünnet edilirler ve vücutları deşilir. Son çetin bir sınavda ise yanan bir ateş üzerindeki yapraklara uzanırlar. Bütün bu aşamalardan emin olarak geçen erinlik çağındaki çocuk, artık erkek olduğu duygusuna kapılır. Sünnet ve diğer tenasüle değin (jenital) işlemler, Afrika, Melanezya ve Avustralya'daki erginleme törenlerinde geniş bir dağılım göstermektedir (2). Avustralya'nın bazı toplumlarında bunun yerine bir diş çıkarılıp çekilir. Güney Amerika'da tropikal ormanlar bölgesinde gençler, oruç, karınca ısırmalarına tabi tutma, deri kazınması ve kamçılanma yoluyla sık sık denenirler. Bir genç kız ise, oturduğu geniş bir toplu konut biçimindeki evde tavana kadar bir salıncakta yukarı kaldırılır, evdeki ateşlerden çıkan dumanların içine sokulabilir. Yaşlı erkekler kademesine kabul edilen erkek çocuklara, kendilerinin o zamana değin korudukları sorunlar öğretilir ve ölüm açışı ya da çeşitli cezalar hakkında ikaz edilebilirler. Bu gizli şeylerin kadınlara ve çocuklara. asla ifşa edilmemesi tembihlenir. Arunta erkekleri, «Churingas» denen basit olarak dekore edilmiş taş ya da odun objelerine dinsel olarak sahiptirler. Bunlar gizli depo yerlerinde saklanırlar ve zaman zaman törenlere çıkarılır, erkekler arasında elden ele geçirilir ve bazen da vücutları

(l) Bamouw, V.: Ethnology, a.g.e., s, 181. (2) Barnouw, a.g.e., s. 182.

New Guinea'da latmul'da Ergenliğe Geçiş

na sürterler. Bu churingas'lar, kadınlar ya da çocuklar tarafından asla görülmemelidirler. Fakat erginleme törenine başlayan erkek çocuğa gösterilebilir ve onlarla ilgili bazı mistik şeyler söylenir. Doğu Afrika'da Chaga kabilesinde yetişkin erkeklerin tuvaletlerini yaptıkları düşünülemez (3). En azından kadınlara böyle bir intiba vermeye çalışırlar. Erginleme zamanı bir erkeğin anüsünün bir tıkaç ile tıkatıldığını ve ihtiyarlayıncaya değin bunun böyle kaldığım söylerler. Tuvalet çok gizli olarak yapılmalıdır. Bu gizliliği bozan herhangi bir erkek, çeşitli cezalara çarptırılır. Bununla birlikte kadınlar, işin aslım bilirler. Erginleme törenlerinde yaşlı kadınlar, genç kızlara, erkeklerin tuvalet yapmaktan men edildiklerini söylerler ye onların bu konuya gülmemeleri gerektiğini belirtirler. Böylece yetişkinlikte erginleme, bir kimsenin önceden bilmediği her türlü şeyin öğrenilmesini içine alır. Erkek çocuklar için erginleme, annelerinden ve yetişkin erkeklerle yakın ilişkiden ayrılmayı içerir. Böyle törenler, kutlamayı ifade eder ve erkek toplumsal dayanışmasını güçlendirir. Erkek dayanışmasının önemli bir ihtiyaç olduğu, savaşçı çok karılı toplumlarda sık sık cereyan ederler. Erginleme üzerine erkek çocuğa yeni bir ad, yeni araç gereç ve arttırılmış statüsünü gösteren yeni ayrıcalıklar verilebilir. Erginleme törenlerinin niçin bazı toplumlarda görüldüğü, bazılarında görülmediği konusunda antropologlar tarafından farklı açıklamalarda bulunulmuştur. Pasifik adalarının bazılarında böyle erginleme törenleri yoktur, böylece gencin toplumsallaşması bunlar olmadan

gerçekleşir. Psikolojiden sosyolojiye doğru giden bu alanın açıklanması doğadadır. John W. M. Whiting ve arkadaşları, 56 toplumda kültürler arası ilişkiye dayalı bir serî açıklamalar ileri sürdüler. Ön erinlik döneminde erkek çocuklar için erginleme törenleri olan toplumlarda, doğumdan sonra anne ve çocuğun bir yıl özel olarak beraber yatması ve bu dönemde kan ile koca arasındaki seksüel ilişkilerin yasak olması var sayımlanmıştı. Bu varsayım için ileri sürülen ilk neden, ana oğulun yatma durumunun, erkek çocuğun anne üzerinde güçlü bir bağımlılık ilişkisi kurduğu ve babaya karşı Oedipal düşmanlık geliştirdiğidir. Bunların her ikisi ön erinlik çağma kadar karşılanılmalıdır. Erginleme töreni, gençleri annelerinden ayırmakla ve onları yetişkin erkek kademelerine koymakla bu işlevleri yerine getirir. Whiting tarafından yapılan daha sonraki yorum, öncekinden daha doyurucu bulundu. O da şu idi: Anne çocuk yatması düzenlemelerinin özel bir sonucu, erginleme töreni oyunu yolu ile gencin annesi ile karşı cins kimliğinin hakkından gelmesini ve erkeklik kimliğini kazanmasıdır. Daha az psikolojik ve daha fazla sosyolojik türdeki yorumlar, Yehudi A. Cohen ve Frank W. Young tarafından yapılmıştır ki bunların her ikisi de aynı zamanda kültürler arası yaklaşım kullanmışlardır (4). 65 toplum örnekleminde Cohen, bu akraba grubunda bağımlılığı vurgulayan bireyin oluşumuna yönelik doğrudan toplumsallaşma (28 toplumda) ile çekirdek ailede bağımsızlığa yönelik toplumsallaşma (37 toplumda) arasında bir ayrım yaptı. Erginleme törenleri, birinci tipteki 28 toplumun 18'inde görüldü. (yaklaşık % 65) Fakat ikinci tip, toplumun sadece bir tanesinde görüldü. Bu durum, erginleme törenlerinin, klan ya da akrabalık gibi bağımlı ilişkilerin bulunduğu toplumlarda daha önemli ve onlara uygun olduğunu göstermektedir. Frank W. Young, gıda işletmesi örneklerinin çeşitliliğinin sınırlı olduğu ve kaynakların ortaklaşa gruplarca işletildiği orta düzeydeki toplumlarda erginleme törenlerinin erkekler arasındaki dayanışmayı dramatize ettiğim ve güçlendirdiğim ileri sürer. Bundan başka, grup içi düşmanlıkların bulunduğu böyle toplumlarda erkek dayanışmasının gerekliliği ortadadır. Bir başka kültürler arası araştırmada Judith K. Brown, bazı toplumlarda kızın evlenerek evden ayrılmasının bir değişme yaratması nedeniyle kızlar için erginleme törenlerinin var olmadığını tespit etmiştir. Fakat kızın evlendikten sonra, aynı toplumsal konumda kaldığı ve özellikle kadının geçim için önemli katkısı olduğu toplumlarda statü değişmesini belirleyen bir tören yapılabilir. b) Türk Kültüründe Ergenlik Türk kültüründe ergenlik dönemi belirgin olmakla birlikte, ilkellerdeki gibi formal değildir. Konuyu kız ve erkek ergenler açısından ayrı ayrı ele alabiliriz. (3) Barnouw, a.g.e., s. 183. (4) Barnouw, a.g.e., s. 184.

Buluğ çağma girme, Batı Anadolu'da (Zonguldak gibi) kızlar açısından «Ana haline girme» olarak adlandırılır. (5) özel ritler ve pratikler yapılmaz. Kızlar bu kritik dönemi çok gizli olarak geçirmeye çalışırlar. Bu konuda büyüklerin yardımına genellikle başvurulmaz. Kız

kendi arkadaşları yoluyla sorunlarım çözümlemeye çalışır. Özellikle cinsel bilgilerin çoğu, kültürümüzde arkadaş çevrelerince elde edilir. Bununla birlikte, kent yaşamında ve son zamanlarda köylerde de kıza, anne yardımcı olmaktadır. Bu konuda anne ile işbirliğine gidilmektedir. Büyükler, genç kızın bu durumunu anlarlar ve haberdar değilmiş gibi davranarak kızın davranışlarım incelerler. Büyük kazalarda ve kentlerde genç kız, anne ile her zaman birliktedir. Annenin dert ortağı ve arkadaşıdır (6). Buluğdan sonra köylerde kızın davranışları, bağımsızlığı sınırlandırılır. Kendisinden herkese karşı itaat, az konuşma, kayıtsızlık, utangaçlık beklenir. Genç, daha çekingen bir tutuma girer. Bu dönemde dışarıdaki işlere gönderilmemeye çalışılır. Evde çeyiz hazırlıklarına daha yoğun bir biçimde yönlendirilir. Çarşıya ve pazara anne ile birlikte yardımcı olarak katılır. Eve gelen yabancı erkekler yanma genellikle çıkarılmaz. Erkek arkadaşlıklarla flörtlük yasaklandırılmıştır. Fakat yine de düğünler, tarlada çalışma, suya gidiş gelişler ve kentlerde okula gidiş gelişlerde gençler konuşabilmek fırsatı bulurlar. Erkekler bu dönemde asileşirler. Büyüklere kafa tutarlar. Daha saldırgan olurlar. Çocuk olmadıklarım her fırsatta belirtirler. Bunların aşırı davranışları genellikle delikanlılık olarak nitelendirilerek hoş görülür. Köylerde bu dönemde gencin başı bağlanarak sorunlardan kurtulmak istenir. Etraf da gencin evlenme çağma geldiğini teşvik ederek onu genç yaşta evlendirirler. Gencin ahlakinin bozulmaması isteği, erken evlendirilmesine yol açar. ihtiyarlarla oturup konuşmazlar. Köyde kötü şöhret yapmış kimselerle arkadaşlık yapmaları istenmez. Yine, cinsel bilgiler erkek arkadaşlarından elde edilir. Erkek açısından da ergenlik dönemi formel olmamakla birlikte, sünnet töreni, köylüler nazarında çocukluktan kurtulma hududunu sembolik olarak açıklayan rit ve pratik niteliğindedir (7). Sünnet olan çocuk, artık erkek olmakla ödüllendirilir. Sünnetin bedenen ve manen olgunlaştırdığına inanılır. Delikanlı, askerlikten ve evlendikten sonra tam erkek sayılır. Çocuk manevî olarak bu telkinlerin etkisinde kalır. Fakat son yıllarda özellikle kentlerde sünnet törenleri çok küçük yaşlara kaydırıldığı için, çocuğun ergenlik dönemine gelmesi beklenmemektedir. Ergenlik dönemini kırsal ve kentsel kesim açısından ayrı ayrı ele almak gerekir. Kent delikanlısı genellikle okumaktadır. Bu nedenle ana baba, titizlikle gencin üzerine düşer. Okuması ön planda tutularak diğer faaliyetlerden sınırlandırılır. Özellikle gencin üniversiteye gitmesi istenir. Gencin önünde zorlu bir üniversiteye giriş sınavı vardır. Bu yarışma sistemi, gencin kendisi ve ailelerinde kaygılar yaratmaktadır. Üniversiteye girememek, istediği fakülteye girememek korkuşu gençte psikolojik bunalımlara ve sorunlara yol açmaktadır. Köy delikanlılarında amaç, okuma imkanı olmadığı için evlenmek ya da askerliktir. Okumak isteyenlerde sorun daha fazladır. Kente gelip bir okula girebilmesi, kalacak yer, beslenme gibi ekonomik sorunlar genci güç durumlara itmektedir. Köy ve kent ergenliğinin ortak özellikleri şu noktalarda toplanabilir: Yurtseverlik, ailesine bağlı oluş ve bağımlılık, siyasetle ilgili oluş ve büyüklere karşı saygınlık. Cinsel davranışları toplumun her kesiminde kısıtlanmıştır. Cinsel kısıtlanmaların yarattığı sorunlar çok fazladır. Evlilik öncesi flörtlük, büyük kentler hariç, genellikle benimsenmez. Erkek çocuklar da kızlar gibi anneye bağımlı yetişirler ve anneden ayrılmak güç gelir. (5) Erdentuğ, N.: Bazı Devrek Toplumlarında Kadının Mevkii. (6) Kıray. M.: Ereğli, s. 120.

(7) Erdentuğ, N.: Hal Koyunun Etnolojik Tetkiki, s. 64.

Geleneksel toplumda baba otoritesi ve anne himayesi, delikanlı üzerinde olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Sonuçta, gençlerin inisiyatiften yoksun, itaatli ve bağımlı oldukları görülmektedir. Ergenlerimiz üzerinde yapılan araştırmalarda özerklik ve girişim duygularının azlığı ve yüksek bağımlılık eğilimi içinde oldukları belirlenmiştir. Psikolog G. Cansever, bu özelliklerin nedenini, çocuğu daha erken yaşta tuvalet eğitimi için eğitme çabaları ile, erkek çocukların odipal aşama sırasında sünnet edilmelerine, annenin şefkatli denetimi île birlikte babanın kısıtlayıcı baskısına bağlanabileceğini bildiriyor (8). Günümüz Türkiyesinde hızlı toplumsal değişmeler, değer değişmeleri, gencin görev ve sorumluluklarında belirsizliklere yol açmakta ve gencin bu değişmelere uyarlanmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle hem erkek, hem de genç kızların yetişkinlerle ilişkilerine «Kuşaklar Çatışması» olgusu ortaya çıkmaktadır (9). Ayrıca çeşitli etmenlerle gençlik döneminin giderek uzaması, gençleri yetişkin dünyasına katmaktan alıkoyduğu için gencin sorunları giderek yoğunlaşmaktadır. B. Yetişkinlik ve Psiko Sosyal Özellikleri Yetişkinlik, genellikle gençlik döneminin bittiği 25 yaştan sonra başlar, ikiye ayrılır. Orta yaşlılığın ilk dönemi 45 yaşına kadar sürer, ikinci dönem 45 den sonra başlar ve 65'e kadar (yaşlılık dönemi) devam eder. Konumuna göre rollerinin ve sorumluluklarının belirginleştiği dönemdir. Ayrıca toplumda çeşitli haklara sahip kişilerdirler. Yetişkinin bedensel ve zihinsel güçleri gelişmiştir. İş yaşamına katılmıştır. Evlenme, çocuk yetiştirme, bu dönemin en önemli olayıdır. Yetişkinin bir başka özelliği, toplumsal çevre oluşturmasıdır. Bu çevre, arkadaş grupları, karşılıklı ziyaretler, dinî, siyasî, toplumsal ve gönüllü kuruluşlara katılma biçimindedir. Böylece yetişkin, pek çok roller kazanmaktadır. Yetişkinin kişiliğine bağlı olarak çevre ile ilişkileri farklılık gösterebilir. Kimileri yakın çevre ile ilişkilerim sürdürür. Kimileri sadece yakın çevreleri ile ilgilenirler. Kimileri de toplumsal ilişkiyi reddederler. Bu çağda genellikle kişiler evlenmiş, çoluk çocuğa karışmışlardır. Bu dönemin belirgin amaçları, kan kocanın birlikte çalışarak bir ev satın almaları, çocuklarım üst kademelere kadar okutmak ve evlendirmek isteği, kendi anne babaları sağ ise, onlarla belirli zamanlarda ilgilenmek ve ziyaret etmeler, başlıcalarıdır. Erkek orta yaşlısı, iş ve ev arasında gidip gelerek emekliliğim doldurmaya çalışır. Bu arada sinemaya, kahveye gitmek, TV izlemek, maça gitmek, komşu ziyaretleri yapmak, hafta sonları çarşı s pazara gidip alışveriş yapmak gibi uğraşılar ve boş zaman faaliyetleri on plana geçer. Toplumumuzda otuz beş yaş yolun yansı sayılır. Sonra yavaş yavaş yaşlılığa hazırlanılır. Hanımlar ise ev işleriyle geniş ölçüde uğraşırlar. Komşu ziyaretleri, günler, TV izlemek, radyo dinlemek, çarşı pazara alışverişe gitmek başlıca faaliyetleridirler. Çocuklarım iyi bir kısmetle evlendirmek, baş göz etmek, onların yuva kurmalarına çalışmak, ana babanın en büyük j isteğidir. Onları evlendirdikten sonra, onların sorunları ile ilgilenmek, onlarla yoğun ilişkiler, yaşamlarının büyük bir kısmım doldurur. Akrabalarla ilişkiler de yoğundur. Bu çerçevede gerek komşu, gerek akrabaların nişan, düğün, nikah törenlerine katılmak hediyeler almak, en çok görülen yaşam uğraşılandır.

Daha sonra torun sahibi olarak mürüvvet görmek, mutlu olmak da orta yaşlılığın .sonlarına doğru hayatı renklendiren fırsatlardır. Orta yaşlılık, (yetişkinlik) olgunluk çağıdır. Bu nedenle ağır başlı oluş, aklı basında oluş, toplumun bu kimselerden beklentileridir. Böylece giyimleri, davranışları olgun insana yakışır biçimde olmalıdır. Bu bakımlardan toplumda oldukça sınırlandırılmışlardır. (8) Ekşi, A.: Gençlerimiz ve Sorunları, s. 28. (9) Tezcan, M.: Kuşaklar Çatışması,

Orta yaşlılıkta iş yaşamı, iş arkadaşlıkları, kişinin yaşamım etkiler, îş yerindeki çalışma arkadaşlarıyla olumlu ya da olumsuz ilişkileri onun kişiliğini, ruhsal durumunu ve aile içi ilişkilerim etkilemektedir. Evlilik, oturmuş, istikrar kazanmıştır. Eşler birbirlerini, huylarım iyice anlamışlardır. Fakat, eşler arasında kıskançlıklar orta yaşlılıkta da görülür. Çocukların istekleri yerine getirilmeye çalışılır. Bu arada geçim derdi önemli olmaya başlamıştır. Birey, yetişkinlikte, ilgisini, yeteneklerim tanır. Böylece davranışlarında daha tutarlı ve akıllı olabilir Şimdi de kişiliğin gelişiminde son aşama olan yaşlılık dönemini ve bu dönemin toplumumuz kültüründeki görünümlerine değinelim. C. Yaşlılık Dönemi ve Kültür Genellikle 65 yaşından sonra başlayan yaşlılık, toplumsal değişme sürecinde değişik boyutlar kazanmıştır. Yaşlının bulunduğu çevreye göre konumu farklılaşmıştır. Değişen koşullar içerisinde yeni işlevler kazanmıştır. Değişim sürecinde rollerinden bazıları değişmiştir. Rol değişimi çeşitli toplumsal sorunlar yaratmıştır, Toplum biçimlerine göre de yaşlılık değişik görünümler kazanmıştır. Toplumsal değişmede yaşlı sayışı ne orandadır? Yaşlı nüfusun genel nüfus içinde giderek arttığım görmekteyiz. Dünya nüfusunun % 5 ini oluşturan yaşlılar, dünyada 260 milyon olarak görülmektedir. Geçen 20 yıl süresince dünyadaki 65 ve daha yukarı yaşlıların sayısında % 63 lük bir artış görülmüştür. Bu artışın % 55 lik bir oranla 2000 yılında 140 milyon fazlalaşarak 400 milyona ulaşması beklenmektedir (S.S.Y. Bak. Dok.). Avrupa ve Kuzey Amerika'da, yaşları 65 ve daha yukarı olanlar, toplam nüfusun % 14 17 sini oluşturmaktadır. Japonya'da bu oran 1980 de % 9 dür.

Ülkemizdeki durumu : 65. Yaş ve Yukarı Sayım yılı 1975 1980

Nüfus sayısı Yüzde oranı 1.813.900 2.072.316

4.50 4.63

1980 Yılı nüfus sayımına göre dağılım Toplam

Erkek

Kadın

60-64

796.707

378.188

418.549

65 +

2.072.316

937.751

1.134.565

O halde ülkemizde, 2.5 milyona yakın yaşlı nüfusa sahip bulunmaktayız. Eğer yaşlılığı 60 dan itibaren dikkate alırsak bu sayının daha fazla (3 milyon) olduğunu görürüz. Yaşlı nüfusun artışında yaşam koşullarının gelişmesi, sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve tıp bilimindeki gelişmeler,beslenme ve eğitim 'gibi etmenlerin geliştirilmeği rol oynamış ve ortalama yaş oranı yükselmiştir (10). Ülkemizde de yaşlılık oranı az olmakla birlikte, yine de giderek artmaktadır. Oranın azlığı, kuşkusuz, yaşlılık sorununun önemini küçümsemez. Yaşlıya saygı duymuş, onu sevmiş bir ülke, ona yönelik hizmetleri esirgememelidir. Uygarlığın ölçütlerinden birisi de şüphesiz yaşlılara sağlanan hizmetlerdir. l. İLKEL TOPLUMLARDA YAŞLILIK Toplayıcılıkla (Bitki, kök gibi) geçinen ilkel toplumlarda yaşlılar, kendi kendilerine bakabildikleri kadar yaşayabiliyorlardı. tikel toplumların avcılıkla geçinen ya da göçebe olanlarında ise yaşam, bir av mevsiminden ötekine, etkili ve hızlı yoğun bir hareket etme sistemine bağlı olarak sürüyordu. Yaşlılar da böyle bir toplum türünde grubun hareketine ayak uydurmak zorunda idiler. Bu uyumu yapamayanlar o gruba yük oluyorlardı. Japonya'da ilkel bir topluluk olan Amu'larda yaşlı kadınlar, değersiz yaratıklar olarak görülürler. Bunun gibi, Güney Amerika'da Arawask'larda çok yaşlı kişiler terk edilmektedir.

Hopi gibi göçebe gruplarda ve kuzey Avrupa’daki Lapps'lerde hasta ve çok yaşlı kişiler, kabile başka yere giderken ölüme terk edilmektedirler (11). Eskimoların ilkel kesimlerinde ulaşım sisteminde bir yerden diğerine gitmek için köpek kızaklardan yararlanılmakta idi. Gruba katkısı sınırlı olan yaşlı kadınlar, grubun hareketine ayak uyduramayınca, yanma bir miktar yiyecek bırakılarak, yolda terk ediliyorlardı. Bunun gibi diğerlerinde, horlanmakta, gıdasız bırakılmakta idiler. Bu tür toplumlarda genç kişilerin işlevi söz konuşu idi. Hareket edemeyen, gruba uyamayan yaşlılar, gruba yük olmakta idiler. Çünkü, üretici olmaktan çok, tüketici duruma gelmişlerdir. O halde ilkel toplumlar, yaşlılara sağlam ve genç oldukları sürece saygı duyup değer vermişler, fakat yaşlanınca ondan kurtulmak istemişlerdir. 2. KÖYDE YAŞLILIK Toplumlar göçebelikten sonra toprağa yerleşmeye başlayarak yerleşik aile düzenine ve tarımsal düzene geçtiler, işte bu tür toplumlarda yaşlılığın statüsünün arttığım görmekteyiz. Yaşlıya ilginin artışı, onun yaşam deneyiminin fazla oluşu nedeniyle genç kuşaklara rehberlik etmesi, doğa ile mücadelede sağlıklı bir yol göstermeği ile gerçekleşmiştir. Ayrıca erkek yaşlılar, toprağa sahip olan kişilerdir. Bu nedenle ekonomik olanaklara sahip oluşları da onların statülerim arttıran bir sonuç doğurmuştur. Çünkü tarlanın, evin, hayvanların sahibidir. Günümüz tarım kültürlerinde bile azalmakla birlikte, yaşlıların toplumda itibarlı yerlerim koruduklarım görmekteyiz. Yaşlıya saygı, özellikle erkekler arasında daha güçlü olarak mevcuttur. Kadınlara saygı erkekten daha azdır. (12) Toplumumuz köylerinde yaşlılar, her zaman işlevsel durumdadırlar. Gücünün yettiği oranda tarımsal faaliyetlerde yer alır. Bunu yapamıyorsa hiç olmazsa evi bekler. Bir dağ köyü olan Ankara Kızılcahamam’a bağlı Teve köyündeki yaşlılarla ilgili olarak, araştırıcı şunları söylüyor : «Yaşlı erkek ve kadınlar, tavuk, gülü (hindi) civcivlerim güder, Kaş'ta kurumakta olan bulgur ve tarhanayı bekleyip onların börtü böcek ve kuşlar tarafından yağma edilmesine engel olurlar. Yaşlı ebe (büyükanne) evde 8. Friedlander,A.:Sosyal Refah Hizmetine Başlangıç,s.358 9. Enoyclopedia of sociology ,6-7 10. Boran, B.: Toplumsal Yapı Araştırmaları, s. 128

zar zor hazırladığı çıkını (ekmek torbası) torununun sırtına bağlayıp gelin, kız, oğlan tarlada hep birlikte çalışan ailesine gönderir. Bir köylü, «Allah anamın eksikliğim vermesin. O olmasa biz hasat zamanı evi böylesine (hep birlikte) terk edemeyiz derken tarım kültüründe her insanın emeğinin değerlendirildiğini belirtir.» (13) Yaşlıya saygı, itibar, ayrıca İslam dinin gerekleri olarak da söz konusudur. Hem törelerimizde, ulusal geleneklerimizde, hem ahlak anlayışımızda ve hem de dinsel hükümlerimizde yaşlılara güçsüzlere saygı, bakım, sevgi göstermek gereği vardır. Bu hususlar, özellikle kırsal kesimde daha güçlü olarak yerine getirilmektedir. Hadislerden yaşlılığa yönelik bir kaç örnek :

«Büyüğüne saygı göstermeyen, küçüklerini sevmeyen, bizden değildir»; «Yaşlılara saygı Allah'a saygıdandır»; «Yaşlılara saygı gösteren gençler, yaşlanınca gençlerden saygı görürler». Bu düsturlara ülkemizde geniş ölçüde uyulmuştur. Kırsal kesimde ailenin birkaç kuşağın bir arada oturduğu geniş aile biçiminde oluşu da yaşlı kuşağa saygıyı ve bakımı daha sağlıklı biçimde gerçekleştirmiştir. Yaşlılar evli oğullarıyla, gelinleriyle, torunlarıyla birlikte oturmakta, onlar için herhangi bir sorun olmamaktadır. Yaşlı kadın kaynanadır. Ev işlerinde, gelin üzerinde, torunlar üzerinde söz sahibidir, yetkilidir, otoriterdir. Yaşlı erkek, karar organıdır. Oğulları, torunları üzerinde söz sahibidir. Torunlar da en fazla hoşgörüyü; yumuşak buyruğu, dedelerinden, ninelerinden aldıkları için yaşlıları ana babalarından çok sevebilirler. (14) Köy ortamında yaşlıların önemli işlevlerinden birisi de, dinsel rollerdir. Dinsel görevlerde liderlik, hocalık, danışmanlık yaşlıların görevleri arasındadır. Yaşlılığa saygı da giderek değişim sürecinde azalmıştır. Bu konuda Ankara, Elmadağ kazasına bağlı Kaya dibi Köyü'nden bir örnek : (15) «Geçenlerde baktım, komşunun kızı, erkek çocuklarla oyun oynuyor. Kızın yaşı yedi, sekiz. Neredeyse gelinlik. Vakti zamanında biri bunu görse, sopayı kaptığı gibi kızı bir güzel döverdi. İçimden şuna çekişeyim dedim. Ama belki dinlemez diye vazgeçtim. Varıp atasına desem, belki de, senin ne işine diyecek. Şimdi pek eskisi gibi yaşlıların sözüne gidilmiyor. Komşu hatırı, ihtiyar hatırı kalmadı. (Kaya dibi imamı). Oğulun baba evinden ayrılması, günümüzde yaşa bağlı saygının azalmasında rol oynamıştır. Baba evinden ayrılarak başka yerde ev açmak ve kendi bütçesini yönetmek isteği, köylerimizde baba otoritesinin ve yaşlıya saygı kültürel değerinin sarsılmasında rol oynamıştır. Kırsal kesim köy ortamında toplumsal değişmeler, yaslıların aleyhine bir durum yaratmıştır. Daha önceki güçlü durumlarım kaybetmektedirler. Bunun nedeni, göçler yüzünden geniş ailenin parçalanmasıdır. Toprak, geçime elvermeyecek oranda ufalmıştır. Miras nedeniyle küçülen 11. Balaman, A. Rıza : Teve Köyü, s. 62. 12. Balaman, a.g.e,, s. 95 13. Güç bilmez, E. Yenimahalle ve Kaya dibi, s. s. 150..

topraklardan bir aileyi geçindirecek kadar verim alınamamaktadır. Bu nedenle oğullar, kente, hatta yurt dışına göç etmişlerdir. Ailenin parçalanmasında bir başka neden de, kuşaklar çatışması olgusudur. Toplumsal değişmenin yarattığı değer farklılıkları, kuşakların birlikte yaşamasını engellemektedir. Böylece genç kuşaklar kente gelmekte, oraya yerleşmektedirler. Yaşlılar ise köyde kalmaktadırlar. Bugün köylerimizdeki yaşlılık sorunlarından en önemlisi, onların yakınlarından ayrı, uzakta oluşlarıyla yalnız kalmalarıdır. Gelinler, yaşlı kayınvalide ve kayınbabalarla ilgilenmemektedirler.

Geçinmeleri kendi kıt olanaklarına kalmaktadır. Ayrıca köydeki konu komşunun ve akrabaların yetersiz olan yardımlarıyla geçinmektedirler. Kentteki çocukları, köye para gönderseler de, yaşlılar, onların sevgi, bakım ve şefkatinden yoksun kalmaktadırlar. Bu nedenle kırsal kesimde yalnız kalan yaşlılara bakım hizmetlerinin geliştirilmesi, yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu hizmetler, kamu, belediye, özel kesimce planlanıp, uygulamaya konmalıdır. Köyde yalnız kalan yaşlıların ekonomik durumu, köylerin gelişmişlik derecesine göre de değişmektedir. Örneğin Manisa ova köylerinde kendi toprağım işleterek kendi basma başkalarına muhtaç olmadan yaşayan yalnız kadınlar vardır. Oysaki dağ köylerinde yalnız yaşayan kadınların hepsi, oğullarının ya da kızlarının yardımına sığınmışlardır. (16) 3. KENT ORTAMINDA YAŞLILIK Kent ortamında yaşlılık, daha değişik boyutlar kazanmıştır. Kentleşme, kuşaklar çatışması, aile yapısındaki farklılaşma (ufalma) gibi toplumsal değişmeler, yaşlılığı etkilemiştir. Kentlerimizde yaşlıların büyük bir kısmı, işlevsel duruma gelmişlerdir. Kente aileleriyle birlikte gelenler, yine kentte ayrı hane açmışlardır. Fakat bu haneler genellikle birbirine yakın yerlerdedir, îşte kent ortamında yeterli yuva, kreş, ana okulu bulunmaması nedeniyle, ana baba, çocuklara bakmaktadır. Çalışan kadın ve erkek, işe giderken, çocuklarım kendi anne babalarına bırakmakta, akşam tekrar oradan alıp evlerine götürmektedirler. Böylece yaşlılar, kentte çocuk bakıcılığı olarak tampon işlevler üstlenmişlerdir. Kentlerin sağlayamadığı kurumların görevlerim üstlenen yaşlılar, bu kurumların, mevcut olmaması sonucu ortaya çıkacak bunalımların, sorunların çözümünü sağlayan, dengeye getirici öğeler olmaktadırlar. Özellikle yaşlı kadınlar çocuğa bakmaktadırlar. Yaşlı anneler, çalışan kızlarına mutfakta yiyecek hazırlama açısından da önemli işlevlere sahiptirler. Yemek hazırlamaya fazla zamanı olmayan çalışan kadınların en büyük yardımcısı yine evde annesi olmaktadır. Ayrıca, çamaşır, ev temizliği gibi işler de anneye düşmektedir. Kuşkusuz bu işleri kendi güçleri ölçüsünde yapabilmektedirler. Çocuklara masal anlatmak gibi roller de yaşlıların her yerde yaygın rollerinden birisidir.

Dedeler de işlevsel olmakta, torunlarım çocuk bahçesine götürüp eğlendirmekte, onları gezdirip eve getirmektedirler. Özellikle açık havada yeşil alanlar, parklar, hem yaşlıların dinlenmesine, hem torunlarım oyun oynamak için oraya götürmelerine, hem de orada arkadaşlıklar kurmalarına yol açmaktadır. Anneanneler ayrıca torunlarına çeşitli el işleri yaparak da (örgü vs.) onlara yararlı olmaktadırlar. Kentte çocuklarıyla birlikte oturmayan bir kısım ailelerde ise anneanne, kızının evine çağırılmakta ve orada kalarak torununa bakmaktadır. Böylece anne, kızma ekonomik yönden yardımcı olmaktadır. Çünkü çocuğunu bir kuruma gönderdiğinde ya da kadın tutmasında bakım ücreti önemli bir miktara varmaktadır. Ayrıca annesi, torununa kurumdakilerden daha iyi bakar, sevgi gösterir. (16) Boran, a.g.e., s. 128.

Böylece, sanayileşen kasabalarda ve kentlerde evli kız evladının yanında kalmak yaygınlaşmaktadır. (17) Bu yoldan hem anneanne, hem de dede açısından torun sevgisi, onları yaşama daha çok bağlamakta ve mutlu kılmaktadır. Bir batı toplumundaki yaşlı kadın, o yaştan sonra artık kendi rahatım düşünür ve toruna bakarak yaşamımın son dönemini zahmetli biçimde geçirmek istemez. Oysaki Türk yaşlı anneler ve erkekler, ayrıca toruna bakmak gibi eşsiz bir özveri sahibi kişiler olmaktadırlar. Yaşlı kadının çocuk bakıcılığına karşılık, yaşlı erkekler de kent yaşamında işlevsel duruma gelmektedirler. Özellikle emekli olduktan sonra apartman yöneticiliği, bunların başarıyla yaptıkları iş olmaktadır. Apartman yöneticiliğinin yasal yönden yetkileri oluşu, başkanlık gibi değerler sistemimizde önemli bir değeri gerçekleştirmesi, ufak yararlar sağlaması ve zaman yönünden uygun olduğu için apartmanla ilgilenmeye yol açması gibi nedenler, emeklilerin severek yaptıkları bir iş olmaktadır. Ayrıca, birlikte oturulduğu ailelerde erkek yaşlılar yine, mesai saatleri içerisinde yapılması gereken ailenin dışarıdaki işlerini yapmaktadırlar. Her türlü vergileri yatırma, banka işleri, bulunmayan bazı yiyeceklerin alınması, telefon ücretlerini ödeme gibi işler, yaşlılara verilmiştir. Bunların dışında çeşitli marjinal işleri yapabilmekte, kasiyerlik, gişelerde, büfelerde satıcılık, arzuhalcilik, piyango bileti satıcılığı gibi oturarak, fazla yorulmadan yapılan işlerde çalışabilmektedirler. Kente gelen yaşlıların sorunlarından birisi de, kente uyum yapamamaktır. Bu durum, yaşlı kadın için daha zor olmaktadır. Köydeki gibi samimî, her an gidip oturup sohbet edeceği insanlar, komşular bulamayan yaşlı kadın yalnız kalmaktadır. Bu nedenle köye dönme arzusu artmaktadır. Oysaki yaşlı erkek, kentte bir kahveye, camiye, parka giderek oyalanabilmektedir. Kentteki yaşlıların bir sorunu da, onların yalnız bırakılmış olmalarıdır. Geniş ailenin parçalanması sonucu bir kısım yaşlılar yalnızlığa terkedilmişlerdir. Bu durum onlarda ruhsal bunalımlar yaratmaktadır. Yaşlılar, sıcak aile ortamından uzaklaşmış, kimsesizlik, terkedilmişlik duygusu içerisine girmiştir. Günümüzün güç ekonomik koşulları da ailelerin, yaşlılara ekonomik yönden yardımım sınırlı duruma getirmiştir. Hatta bazen yardım imkansızlaşmıştır. Yaşlı, kendisine bakacak, ihtiyaçlarım karşılayacak, samimî olarak yaklaşacak kimselere muhtaç olmaktadır. Bu nedenle yaşlıların çeşitli kurumlarca bakımı önem kazanmıştır. Ülkemizde kurumlarda yaşamak düşüncesi çok yerleşmemiştir. Bu, yaşlıların, çocuklarım hala bir sosyal sigorta kurumu olarak algılamalarının sonucu, kültürel bir durumdur. «Allah oralara düşürmesin, oğlum bana bakar» biçimindeki yakınmaları (17) Kıray, M. : Ereğli, s. 119.

yaşlılarımızdan sık sık duyarız. Hiç kimsesi olmayan, terkedilmiş, gelirliyle birlikte oturmak istemeyen, kendi kendine özgür yaşamak isteyen yaşlılar için ve yeterli personel ile olanaklara sahip Huzur Evleri hiç de yadırganacak yerler değildir. Önemli olan, buralardaki eksiklikleri tamamlamaktır, îdeal olan, yaşlının çocuklarıyla birlikte oturarak evde bakımıdır. Oysaki yukarda değindiğimiz gerekli durumlarda kurumlar şarttır. Kurumlarda bakım, çok pahalı bir sistem olarak nitelendirilmektedir. Bu nedenle Sağlık Bakanlığının pilot bölgelerde uygulamaya başladığı yalnız kalmış yaşlılar için evde bakım projelerinin geliştirilmesi,

yaygınlaştırılması, ülkemiz açısından en uygun yollardan birisidir. Böylece kurumların bazı olumsuz yönleri de giderilmiş olacaktır. Örneğin bu sistem daha ekonomik olacak, yaşlıyı anılarıyla bağlı olduğu yerden uzaklaştırmayacak, konu komşusu ve yakın çevresinin ilgi ve iletişiminden ayırmayacaktır. Prof. Köknel'in belirttiği gibi, kişinin toplumla ilişkisini sağlıklı bir biçimde sürdüğü, toplumsal rolünü yerine getirdiği sürece yaşlılıktan söz bile edilemez. Onların yaşam deneyimlerinin gençler için daima yararlı olduğu, onların varlığı ile ailenin daha güçlü ve mutlu olacağı, gelecekte de yeni görevler yüklenebilecek, rehber olabilecek, kendilerinden ailenin ve toplumun her zaman yarar sağlayacağı vazgeçilmez elemanlar oldukları göz önünde bulundurularak sorunlarının asgarî düzeye indirilmesi, amaçlarımız arasında olmalıdır. Ülkemiz açısından köyde ve kentte daima işlevsel duruma gelen yaşlılarımıza gereken sevgiyi, saygıyı sürdürmeli, onların bakımı, sağlığı ile ilgili hizmetleri ve kurumları yaygınlaştırıp, sayılarım arttırmalıyız. Çocuklarım yetiştirmek için her türlü özveriye, sıkıntılara, güç koşullara katlanmış olan yaşlılarımız için toplum olarak ne kadar hizmet götürsek azdır. Yaşlı, toplumda bir yeri ve görevi olduğuna inandığı ölçüde kendiliğinden girişimlerde bulunur, îşte bu durumda çevre, olarak ona anlayışlı davranmalıyız. Yaşlının beden ve ruh sağlığı uygun olduğu ölçüde, toplumda ona yer ve rol verilmesi, kişi ve toplum açısından yararlı ve sağlıklı bir yoldur. (18) Böylece kişi, toplumsal rolünün sürdüğünü görüp ruhsal ve bedensel çöküntüye düşmez.

(18) Köknel, Ö. : Ailede ve Toplumda Ruh Sağlığı, s. 240.

6. BÖLÜM Kültür -Kişilik İlişkilerine Bazı Geleneksel Yaklaşımlar Kültür kişilik konusunda temel ağırlık, kültüre verilmektedir. Yani, ağırlık, bir kültürün, kendi ihtiyaçlarına göre üyelerinin kişiliklerim ne dereceye kadar biçimlendirdiği konusuna verilir. Bu hususu dikkate alarak kültür kişilik alanında çalışan antropologların görüşlerim ve çalışmalarım gözden geçirelim. A. Ralph Linton Bu yaklaşım, en iyi biçimde, Ralph Linton tarafından ifade edilmiştir (l). Dört önerme ileri sürer :

1) Bireyin ilk deneyimleri, onun kişiliği üzerinde uzun süren kalıcı bir etkide bulunur. 2) Benzer deneyimler, onlara maruz kalan bireylerde benzer kişilik biçimleri yaratacaktır. 3) Her hangi bir toplum üyelerince çocuk bakım ve yetiştirilmesinde kullanılan teknikler kültürel olarak modellendirilmiştir ve toplumdaki çeşitli ailelerce niteliği asla belirtilmemiş olmasına rağmen benzer olmaya eğilim gösterecektir. 4) Çocuk bakım ve yetiştirîlmesi için kültürel olarak kalıplandırılmış teknikler bir toplumdan diğerine farklılık gösterir. Linton, kültürün kişiliği biçimlendîrmesinde küçük çocukluk çağının önemi üzerinde durmakla, Freud'un psikanaliziyle aynilik gösterir (2). Linton küçük çocukluk döneminin yanında ergenlik çağının da kişilik gelişmesinde katkısının bulunduğunu kabul eder. (3) B. Freud'un Psiko analitik Kuramı Kültür kişilik akımının öncülerinden birisi, Freudun psikanalizidir. Bu kuramın oluşumunda insan patolojisi ile ilgili gözlemler etkili olmuştur. Psikoanalizme göre ruhsal hayat, ayrı varlık alanlarının bir sentezidir. Ruh, bağımsız bir varlık değildir. insan, biyolojik varlık alanı ile toplumsal varlık alanının etkileşimiyle oluşur. Freud, bilinçaltı kavramım geliştirmiş, insan davranışlarında bilinç altının etkisini göstermiş ve böylece psikanaliz (Derinlik psikolojisi) ortaya çıkmıştır. Ruh hastalıklarının ortaya çıkmasında toplumsal, kültürel çevrenin rol oynadığına değinmiştir (4). Freud, kültürel görelilik kavramım benimsemiştir, insanın değişmeyen biyolojik varlığı karşısında neyin normal, neyin anormal olduğu, toplumdan topluma değişir (5). Bir toplum için normal sayılan davranışlar, diğerinde anormal sayılabilirler. Psiko analitik kuram, bebeklik ve çocukluk dönemlerine ağırlık verir. Çocuğun ana babasıyla ilişkilerinin, ana baba davranışlarının daha sonraki yaşamım etkileyeceğini ileri sürer. Geleneksel yaklaşımlara göre, yetişkin kişiliğin kalıbım ilk yıllar biçimlendirir. Buna göre, benzer çocukluklar, benzer yetişkin kişiler ortaya çıkarır. Kültür, ana babaların çocuklarına neler öğreteceğini, hangi biçimde öğreteceğini belirlediğine göre, belirli bir kültürün, belirli bir kişilik tipini

(1) Kneller, a.g.e., s. 54. (2) Emiroğlu, a.g. yazı.

meydana getireceğini bekleyebiliriz. Örneğin hızla değişen bir kültür, ihtiyaç duyduğu hareketli ve dinamik bir kişilik yaratır. Bununla birlikte, bu kültürde, pek çok düzensiz ve değişmeye ayak uyduramayan kişiler de ortaya çıkabilir. Amerika da bu hareketli kişilik, bu durumunu hem evde ve hem de okulda hüküm süren müsaade edici öğretime borçludur (6). Bu öğretim, kişiyi, geniş ölçüde gelişme hızım kendine göre tayin etmesine yardım eder.

Yetişkinler, genellikle kendilerinin gördüğü Öğretimi çocuklarına vermek suretiyle genellikle bu tip bir kişiliğin sürmesini sağlarlar. Böylece, kültür, bireyi öyle biçimlendirir ki, birey sayısız biçimlerde ve genel olarak bilinçsizce kendini koruma ve yaymaya çalışır (7). Bireyleri kültürleştirirken kendi ihtiyaçlarım bireylerin içgüdülerine aktarır. Örneğin modem sanayi, insanları dakik, düzenli ve çalışkan olmaya zorlamasa idi ortaya çıkmayacaktı. C. Konfigürasyonel Yaklaşım Bu yaklaşım, kültürün temel kişilik tiplerim, onun temel konfigürasyonları ile bağlamaya çalışır. Başlıca temsilcileri, Ruth Benedict ve Margaret Mead'dir. D. Ruth Benedict'in Çalışmaları R. Benedict, bir kültürün temelini oluşturan konfigürasyonun kişiliğin belirli tipi ile ilişkili olduğunu önerir ve bu konfigürasyonunun bu nedenle kültür içindeki birçok çeşitli elemanların seçimim, gelişmesini, değiştirmesini etkilediğini iddia eder. Genellikle bu konfigürasyonları, psikologların bireylere uyguladıkları kavramları bütün toplumlara uygulamak suretiyle tanımlar (8). Kültür incelemelerinin psikolojik özelliklere göre yapılabileceğim savunmuş ve kültür etnografyasında psikolojiye yer vererek tipleştirme yapmıştır. Her kültürün kendine özgü amaç ve motivasyonlarının bulunduğunu ileri sürer. Ona göre, kültürler, kendi amaçlarına uygun davranış biçimlerim seçerler (9). Kültürün kapsadığı davranışların biçimlenişi her kültürde farklıdır. Her kültürün bir kalıbı vardır (10). Kültürlerdeki davranışların incelenişi ile kültür kişilik ilişkilerinin incelenebileceğim ileri sürer. îkinci Dünya Savaşı sırasında hazırladığı Japon millî karakterini inceleyen çalışması, «Krizantem ve Kılıç» adı altında yayınlanmıştır. (3) Emiroğlu, a.g. yazı. (4) Emiroğlu, a.g. yazı. (5) Emiroğlu, a.g.y. yazı. (6) Kneller, a.g.e., s. 5.4. (7) Kneller, a.g.e.,s. 54. (8) Kneller, a.g.e., s. 55. (9) Emiroğlu, a.g. yazı. (10) Emiroğlu, a.g. yazı.

1930 yıllarında Frans Boas, içinde yaşadığı kültürün baskısı altında olan bireyin derinlemesine araştırılması gerektiğinin savunuculuğunu yapmıştı. Boas'un öğrencisi Ruth Benedict tarafından 1934 yılında yazılan «Patterns of Culture» (Kültür Kalıpları) isimli eser, bu doğrultuda bir çaba idi. Benedict bu popüler çalışmasında Pueblo (Zuni), Dobu ve Kwakiutl gibi üç ilkel kültürü karşılaştırdı. Benedict, bu üç kültürün değerlerinde ve dünya görüşleri üzerindeki farklılıklar üzerinde durdu. R. Benedict, iki farklı kişilik tipolojisi yapmıştır (11). Bunlar : a) Apollonian, b) Dionysian. Bu kavramlar, Nietzsche tarafından Greek tragedy (Yunan trajedisi) isimli araştırmalarında kullanılmıştır. a. Apollonîan kişilik modelinin özellikleri • Güvensizlik, itimatsızlık • Hayatın niteliği ile ilgili sınırlı bir görüş • Duyguların derinliğine inmeme Daima orta yolu benimseme • Danslarda, ayinlerde psikolojik aşırılığa kaçmama. b. Dîonysîan kişilik modelinin özellikleri • Aşırılıklara yönetiş • Sınırlı alemden açılma • Duygusallık • «îfrat yolu basiret sarayına götürür» anlayışı Benedict, 1. Meksika'da Zuni'ler, 2. Vancouver adalarında Kwakiutl, 3. Melanesia'da Dobu'lar isimli üç kültürü ele aldı. Bu kültürlerin kişilik yapılarına etkilerini kısaca gözden geçirelim. l. Zuniler Amaçları kainatla birleşmektir. Bu amaçla tören ve büyüler düzenlenir (12). Karmaşık ve zengin törenler başlıca ilgileridir, Zuni yaşamı dinsel faaliyetlerle doludur (13). Dinsel ayinler taklide dayanır. Gök gürültüsü ve yağmur taklitleri yaygındır. Gök gürültüsü için taşlar yuvarlanır (14). Yağmur için sular püskürtülür. Zunilerde duaların çoğu, toprak verimini arttırmak gibi hayatî konularla ilgilidir. Zuniler, Apollonian dır (15). Şiddetten hoşlanmayıp tekdüze yaşamlarının bozulmasını istemezler (16). Yaşayışta itidal, kendini frenleme, ölçülülük egemendir. Büyük hayaller,

derin psikolojik yaşama yer vermezler. Kabilede güç, bilgi ve üstünlük iddiasının yeri yoktur. Haklı olduğu zaman dahi, çatışmayı bertaraf ederler. Bireycilik, itimatsızlıkla karşılanır, însan ilişkilerinde kahramanlığa yer verilmez. Yaşam, formalitelerle ve ciddiyet ölçüleriyle doludur. Tören ve dansları biçimsel, tekrar edici, zorunludur. Zunilerde ideal insan, haysiyetli, toplum halinde yaşamaya alışkın, yüce gönüllü ve liderliğe özenmeyen kimsedir. Hatta memuriyetten de çekinir ve kendisine empoze edildiği zamanda kabul ettiğinde isteksiz görünmelidir. Bir konum elde etmeye ve iktidara sahip olmaya susamış bir kimse, ancak eleştiriye maruz kalır ve sihirbazlıkla itham edilip takibata maruz kalabilir. Birey, böylece (11) Curtis, Jack : Social Psychology, s. 243244. (12) Benedict, Ruth : Patterns of Culture. s. 59. (13) Benedict, a.g.e., s. 60. (14) Benedict, a.g.e., S. 61. (15) Benedict, a.g.e., s. 79. (16) Benedict, a.g.e., s. 119.

kendini işlevsel bir birim olan grubun içine sokmaya eğilimlidir. Birey, kişisel otorite aramaz ve hiçbir zaman şiddet kullanmaz. Duaların çoğu, toprak verimi için esas olan, insan yaşamı için önem taşıyan konularla ilgilidir. 2. Dobular Dobu kişiliği, düşmanlık, hainlik duygularının yer ettiği sinsi ve şüpheci bir özellik taşır (17). Bunlar, kanunsuz ve ihanetle dolu bir yaşam sürdürürler (18). Herkes başkaları ile ilgilidir. Şefleri ve siyasal organizasyonları yoktur. Dobular köylerde yaşarlar. Her köy diğeriyle çatışma durumundadır. Köyler arası çatışma yanında köy içinde de sürekli çatışma vardır. Çatışmaların kaynağı, hasat, ekonomik mübadele, evlilik, doğum ve ölüm gibi olaylardır (19). Her insan bir büyücüdür. Becerisi, başkalarına yaptığı kötülükle ölçülür. Köyler arası evlenme yaygındır. Kadınlar, erkeklerden daha üstündür. Zenginliğe ve cinsel başarıya önem verirler. Hayatta basan, başkasının elindekini almakla kazanılırdı (20). Bunları elde etmek için sürekli savaşım gerekli idi. 3. Kwakiutlular Dionisian bir kültüre sahiptirler (21). Günlük yaşamın bunalımlarından kurtulmak için dinsel merasimlere önem verirler (22). Bunlar arasında yamyamlık yaygındır. Önemli görevler için sürekli bir yarışma vardır. Büyüklük duygusuna kapılmışlardır. Zenginlik ve soyluluk, toplumda itibar kazandırır. Zengin ve soylu olmak için gerekli ekonomik yarış, çocukluktan başlar (23).

Bu üç kabiledeki kültür ve kişilik ilişkisinin çözümlenişi, bize her bir kültürün kendine özgü amaçları olduğunu ve bu amaçları gerçekleştirmek için de kendilerine özgü yöntemleri olduğunu göstermektedir. Potlaç törenlerindeki uygulamalar, zenginlik ve soyluluğun göstergesidir. Benedîct'e göre Kwakiutl, kişilik özelliği, aşın saldırgan, birbirine kapalı ve güvensiz olarak tanımlanmıştır. E. Margaret Mead'ın Yaklaşımı M. Mead, psikoloji eğitimi görmüş ve Freud'dan geniş ölçüde etkilenmiştir. Daha çok, geçiş aşamaları ve özellikle ergenlik törenleri üzerinde durmuştur (24). Araştırmalarında cinsiyete göre belirlenen rol farklılıklarının kültürden kaynaklandığım göstermiştir. Samoalı kayıtsız kız ergenlerle, gerilimli olarak büyüyen Amerikalı gençleri karşılaştırdı. Antropologlar arasında çocuk yetiştirmeye ilgi, kısmen, Freudian kuramın, kısmen de eğitimde John Dewey'nm etkisiyle orta ya çıktı. Bu eğilimlerin her ikisî de M. Mead'ın çalışmalarında görülebilir (25).

(17) Benedict, a.g.e., s. 141. (18) Benedict, a.g.e., s. 131. (19) Benedict, a.g.e., s. 132. (20) Benedict, a.g.e., s. 142. (21) Benedict, a.g.e., s. 175. (22) Benedict, a.g.e., s. 175. (23) Benedict, a.g.e., s. 184. (24)Emiroğlu, a.g. yazı. (25)Bamouw, a.g.e., s. 36.

Araştırmalarında daha çok çocukluk çağma önem vermiştir. Çeşitli toplumlarda çocuk bakımı ve yetiştirilmesi yöntemlerim incelemiştir. Bu bağlamda çocuğun beslenmesi, sevilmesi, cezalandırılması, ödüllendirilmesi, tuvalet eğitimi, cinsel eğitimi konularındaki davranış ve uygulamaların farklı kişilik özellikleri yarattığı görüşündedir (26). Amerikan millî karakteri hakkında incelemesi de vardır. Mead, her kültürde pek çok kişilik tipi olduğunu keşfetmiştir. Oysaki Benedict, her kültürde tek kişilik tipi olduğunu savunur.

Doğum sırasında oldukça esnek olan karakterler, o kültürün egemen kişilik tiplerine göre yoğrulurlar ve bu suretle yetişkinlerin çoğu, kültürün gerektirdiği tiplere uyarlar. îlk alan araştırması, Samoa'da yaptığı, aComing of Age in Samoa» (1928) isimli eserdi. Kişilik özelliklerinin kültürden kaynaklandığım belirtir. Ergenlik, duygusal çatışma ve otoriteye isyan zamanı olarak görülür. (A.B.D.) de. Oysaki her toplumda böyle değildir. Samoada 50 ergen kız üzerinde çalıştı. Samoalı kızlar için ergenlik, güç bir dönem değildi. Evlilik öncesi cinsel ilişkiler doğal olarak kabul edilir. Böylece orada ergenlik, gerilim, duygusal çatışma ya da isyan olarak görülmez (26a). Kız ergenlere cinsel yasaklama uygulanmamaktadır. Burada kültür, bu çağın doğal ve mutlu geçmesini destekler. Burada grup yaşamının önemli olduğunu görüyoruz. Gündüz zamanı ailesine yardımcı olan genç kız, geceyi dans ve arkadaşlıklara ayırmaktadır. Görev ve sorumlulukları ile serbestiyi uzlaştırmaya çalışan genç kız, evlenme konusunda aceleci olmamaktadır. «Sere and Temperament in Three Primitive Societîes (1935) isimli eserinde üç kültürü inceler. Burada psikolojik bir tipolojiden çok, bu kültürlerde cinsiyete göre belirlenen davranış kalıplarım, Batı toplumlarındaki tipik kadın ve erkek kişilikleriyle karşılaştırır (27). Arapesh, Mundugumor ve Tchambuli adlarındaki kültürler, birbirinden farklı idi. Bu üç kabile, ırk bakımından aynı oldukları halde karakter bakımından farklılık gösterirler. M. Mead, bu farklılığın esasım çocuk yetiştirmeye bağlıyor. Arapeshier: Burada yardımlaşmaya dayanan bir kültür görülüyor. Bu ev yapımındaki davranış, lisanda da görülür. Daima kendilerinden biz diye söz ederler. «Biz sago ziraatı yaptık», «Biz Hindistan cevizi yetiştirdik» vs. gibi. Arapesh'de hiç kimse mesuliyet altına girmeyi ve başkalarına emir vermeyi sevmez. Arapesh'lerde bebeklere sürekli sevgi gösterildiğim ve güven duygusunun verildiğim belirtir. Sevgi ve barış içinde büyüyen çocukların, aralarında kavga ve çatışmanın bulunmayışına değinir. Böylece yarışma, mal hırsı ve kıskançlık gibi duygusal sıkıntılar burada bulunmuyordu (28). Bu kültürde çocuk yetiştirmede çocukların ilerideki yaşamlarında disiplinli ve düzenli olmalarım sağlayacak uygulamalar yoktu. Mundugumorlarda bireyler arasında ileri derecede güvensizlik duygusunun yer ettiği saldırgan bir kişilik geliştirildiğini ve kızlarda bu özelliğin daha fazla olduğunu söyler (29). (26) Emiroğlu, a.g. yazı. (26) Barnouw, V. : Culture and Personality, s 90. (27) Güvenç, Bozkurt ; Kültür Sorunu, s. 75. (28) Güvenç, a.g.e., s. 76. (29) Emiroğlu, a.g. yazı.

Mundugumorlar, etraflarında kafatasçı vahşî olarak şöhret yapmışlardır (30). En iyi eğlenceleri, yakaladıklarım yemektir. Bu nedenle, diğer kabileler bunlardan çekinirlerdi. Herkes kendi evini kendisi yapar. Önce, ev yapacak olan adam bir arazinin etrafını çevirir, sonra kendisine ve karılarına ayrı ayrı ev yapar. Bundan sonra erkek oğluna ve ailenin ihtiyarlarına ayrı birer ev yapar. Zengin ve hayatta başarılı bir adam olmak, çok kadınla evlenmeyle ölçülür. Zengin bir Mundugumorlunun 15 20 karışı vardır. Ona göre, cinsel roller bakımından kadın ve erkek davranışları, toplumdan topluma farklılık gösterir. Arapesh'lerde her iki cins (kadın ve erkek), Batı toplumlarındaki kadınlar gibi davranıyordu. Mundugumorlarda, her iki cins, erkekler gibi davranıyordu. Tchambuli'de cinsel roller, Batı toplumuna göre ters cinslere verilmişti. Kadınlar Batıdaki erkekler gibi, erkekler ise Batıdaki kadınlar gibi davranıyordu. Bunların en önemli özellikleri, sanata olan düşkünlükleriydi. Bunlardaki inanca göre, bir erkek çocuğun, tam bir erkek olması için, başka kabilelerden birisini öldürmesi gerekir (31). Mead, kişiliğin biopsikolojik ve kültürel biçim alıcılığım göstermiştir. însan biyolojik bir varlık idi. Fakat ona göre, biyokültürel bir varlık alanı olarak incelenmeliydi (32). 1. Arapesh linin hayatı, çocuk yetiştirmek ve ev yapmakla, 2. Mundugumor'un hayatı, savaş ve kelle avcılığı ile, 3. Tchambuli'nin hayatı da, sanatla uğraşmakla geçer. Her Tchambulili başlı basma bir sanatkardır. Kabiliyet gösterdikleri sanat kolları çoktur. Bunların en mühimleri dans, ,raks, odun oyma, resim ve müzik aletleri çalma sanatlarıdır. Samoa’da ki çalışmasında (Coming of Age in Samoa), ergenlik törenlerim incelemiş, gençlerin farklı kişilik özelliklerim, içinde doğup büyüdükleri kültüre bağlamıştır. Bu bulgular, Mead'ın öğretmeni Boas'nın görüşlerim doğruluyordu. Yani, ona göre, insanın kültürel kişiliğim ve rolünü biyolojik etmenler değil, kültürel değişkenler belirliyordu. F. Malinowski İlk kez çocukluk deneyimlerine ilgi duyan ve bu konunun Batı dışı toplumlarda psiko analitik kuram ile ilgisini kuran antropologlardan birisi idi. (30) Hart, : Sosyal Antropoloji Ders Notları. (31) Hart, a.g.e. (32) Güvenç, a.g.e., s. 76

Malinowski, Malenezyanın kuzey batısında Trobriand adalarında yaptığı araştırmada, ceza ve baskıya yer vermeyen, sevgi ve yakınlık gösterilerinim yer aldığı çocuk yetiştirmenin, başkalarıyla kolay ilişki kurabilen, kendine güven duyabilen bir kişilik oluşturduğunu gözlemlemiştir. Toplumsal yapı, bu kültürde ana soyu akrabalık sistemine göre düzenlenmiştir ve babanın çocuk üzerinde yetkisi yoktur. Bu nedenle de Freudun evrensel saydığı «oldipus Kompleksi» biçimindeki baba oğul çatışması burada görülmez (33). Bu adalarda yaşayan yerli kabilelerde buluğ çağının ferdin hayatında bir dönüm noktası olmadığı, bu çağla ilgili törenlerin yapılmadığı kaydedilmiştir. Kız ve erkeklere daha çok özgürlük tanınmıştır. Ergenlerin cinsel temaslarında mahremiyeti sağlamak için «Bukumatula» denen evlerin bulunduğu, çalışma ve yemek için kendi evlerine gelen kız ve erkeklerin, zamanlarının büyük bir kısmım bu evlerde geçirdikleri kaydedilmekte, bu duruma tepki göstermeyen ailenin, gençten büyü, sanat ve iş alanında daha verimli çalışma istediği anlatılmaktadır. Thompson L. ve Joseph A. Nın Hopi kabilesinde yaptıkları araştırma da ilginçtir. Hopilerde ana soylu akrabalık sistemi vardır ve bu durum toplum ve aile içinde kadına öncelik ve üstünlük sağlamıştır. Erkek ikinci plandadır. Her iki cinse ait görev ve sorumluluklar çocukluk döneminde başlar (34). Büyü ve ruh inancı yaygındır. Bu nedenle küçük çocuk yalnız bırakılmamaktadır. Korumak için beşiğe sıkıca bağlanır. Çocuk eğitiminde ceza uygulanır. Çocuğa cezanın majik güçler tarafından verildiği hissettirilir. Erkekler bu kültürde kadın rolünü benimserler. Bazıları kadın giysisi giyerler (35). G. G.Roheim Avustralya'nın orta kısımlarındaki yamyam kabilelerde yaptığı incelemelerde çocukluk dönemine önem vermiştir, îlkel kültürleri, oral dönemde «Saplanmagerîleme» gösterme benzetmesiyle tanımlamıştır. Böylece, Freud'un izleyicisi olarak kültürün oluşumunu psikanaliz kalıplarıyla açıklamaya çalışmıştır (36). H. Toplumsallaşma Yaklaşımı • David Riesman David Riesman, yetişkin kişiliğin, çocukluğunda ve ergenliğinde uygulanan toplumsallaşma kalıpları tarafından tayin edildiğini ileri sürer. Bunlar ise, kültürün taleplerim yansıtır. «The Lonely Crowd» (Yalnız Kalabalık) isimli eserinde sanayileşmenin başlangıcında olan toplumdan, refah toplumuna geçişin toplumsal ve psikolojik sonuçlarım inceler (37). Bu sonuçlar, kentleşmiş Amerikan orta sınıflarında açıkça görülür. Refah toplumunda ana babaların çocukları üzerinde daha müsaade kar ve daha az doğrudan denetimde bulunduklarım kaydeder. Böylece çocuk, ana babasından hiçbir katı değeri benimsemeyip, daha çok arkadaş grubunun standartlarım almaya eğilim gösterir, îyice köklenmiş ahlaksal ilkelere sahip olmayan bir yetişkin durumuna gelir ve az çok tam olarak ait olduğu grubun geleneklerim kabul eder. Riesman, üç çeşit toplum tarafından yaratılan üç karakter tipini ayırt eder (38). a) Geleneksel doğrultudaki insan En saf biçimine ilkel aşirette rastlanır. Kişi, toplumundan ayrı olarak bir birey olduğunun farkına varmaz. Kendisinin niteliği, toplum tarafından belirlenir. Keza neye ihtiyacı varsa onu hemen hemen tamamen toplum gösterir. Geleneklere bağlıdır.

(33) Özbek, Abdülkadir : Sosyal Psikiyatri'ye Giriş, s. 81. (34) Özbek, a.g.e., s. 87. (35) Özbek, a.g.e., s. 89. (36) Özbek, a.g.e., s, 84. (37) Kneller, a.g.e., s. 57. (38) Kneller, a.g.e., s, 57,

b) içten doğrultulu insan Kültürel normları evde ve okulda benimser ve onları yerine getirmeye bütün gücüyle çalışır. 19. yüzyıl burjuvazisi gibi. Sanayileşmeye geçiş durumundaki toplum tipidir. Kendine güvenir ve katıdır, c) Başkalarına doğrultulu insan Amerikan orta sınıfında ve bir dereceye kadar da diğer sanayileşmiş toplumların orta sınıflarında bulunan bu tip, değerlerini çağdaşlarından elde eder. Esnek bir özellik gösterir. insanların istedikleri bütün amaçları, kültürlerinden doğar, fakat içten doğrultulu insan, bu amaçları benimsemiş iken, başkalarına doğrultulu insan, başkalarından aldığı amaçları yerine getirir ve bu amaçların temsil edildiği gruba daha fazla bağlıdır. îçe doğrultulu insan, amaçlarının geçerliğine inandığından dolayı, akranlarının isteklerine önem vermeyecek bir durumdadır. Başkalarına doğrultulu insan için bu böyle değildir. Çünkü o, kendine ait zorlayıcı amaçlara sahip olmadığından, kendi standartlarım, içinde yaşadığı ve çalıştığı grubundakilere intibak ettirir.

Kültürün birey üzerindeki egemenliğine ağırlık vermesiyle Riesman, kültür ve kişiliğe geleneksel yaklaşımı takip eder. Kültürün, insanın en derin ihtiyaçlarım yerine getirmek için gerekli olduğuna inanan (Fromm'a, karşıt olarak Riesman'ın tipolojisi, kültürün bireyciliğe ve insanın temel dürtülerine düşman olduğunu kapalı olarak ifade eder (39). I. Yeni Yaklaşımlar Bunlar arasında George Devereux, Anthony F. Wallace ve Gordon Allport sayılabilir. G. Devereux Ona göre belirli bir faaliyetin, örneğin kiliseye gitmenin, tek basma bir dürtüyü ya da kültürel yoldan telkin edilmiş bir dürtüyü doyuma yönelik olmayabilir (40). Gerçekte birçok sübjektif dürtüleri doyum sağlamaya yönelik olabilir. Örneğin çeşitli dürtüler, bireysel Macarları 1956 yılında Ruslara karşı ayaklanmaya yöneltmiştir. Bunun gibi bir veya birkaç dürtü, kültürel bakımdan uygun görülen birtakım çeşitli faaliyetleri harekete getirebilir. Eğer kültürel uygunluk, benimsenmiş normlardan değil de kişisel dürtülerden ortaya çıkabiliyorsa, bu takdirde, dolayısıyla rol davranışı dahi sadece rolün kendisinin koşulları tarafından değil, fakat aynı zamanda bir sıra güdüler tarafından uyarılabilir. Örneğin bir öğretmen, okul saatleri dışında yüzme antrenmanı yaptırıyorsa, bunu sadece kendisinden beklenen program dışı bir

eyleme girmek için değil, fakat öğrencileri île dinlenmekten hoşlandığı için ya da eve gitmek istemediği için, yahut gençliğim hatırladığı için, ya da diğer birçok nedenlerden dolayı yaptırıyor olabilir. Ona göre az sayıda farklı güdü, geniş çeşitteki farklı davranışları destekleyebilir, ya da farklı kişilerde çok değişik dürtüler aynı rol davranışının temeli olabilir. Bunlardan her ikisi de mümkün olduğu içindir ki, güdüler rol gereklerinden bağımsızlaşmalardır. İ. Geleneksel Yaklaşımların Eleştirisi Kültür kişilik incelemelerinde geleneksel yaklaşımlar, çeşitli açılardan eleştirilmiştir. Bunları aşağıdaki noktalarda toplayabiliriz (41). a. Antropologlarca, çeşitli kültürlerin egemen örneklerine ait verilere dayanarak terkip ettikleri temelsel kişiliklerin, gerçekte hiçbirinin grupların çoğunluğunu oluşturduğu görülmemiştir. Hatta hiçbir toplumda, o toplumun istatistiksel bakımdan o grubu temsil edecek toplulukta hiçbir zaman temelsel kişiliği tespit edilmemiştir diyenler vardır. (39) Kneller, a.g.e., s. 58. (40) Kneller, a.g.e., s. 61. (41) Kneller, a.g.e., s. 5861.

b) Ölçülecek değişkenlerin çok fazla olduğundan, temel kişiliğin karmaşık modem toplumda nasıl olduğunu görmek güçtür. c) Geleneksel yaklaşımlar, aynı zamanda kültürün, bireyin kendine özgü gizil güçlerim geliştirmeyi ne dereceye kadar sağladığım küçümserler. Kültürün olumsuz ve sınırlayıcı yönlerine fazla önem vermekle bu yaklaşımlar, bu kültürün kendi kendini yaratıcılık için bireye verdiği imkanları yeterli bulmazlar. d) Bütün bir toplumda, çocuk yetiştirme yöntemlerinde benzerlikler üzerinde çok durarak, her ana babanın kültürünü biraz farklı bir biçimde çocuklarına aktarmakla onun karakterim biçimlendiren bu çeşitliliği göz önünde bulundurmazlar. e) Her bireyin aldığı kültürü, kendi karakterinin ve kişisel gelişmesinin ışığında yorumlaması gerçeğini de yeter derecede belirtmezler. f) Geleneksel yaklaşımlar, aynı zamanda bireyin davranışını etkileyen toplumsal çerçeve üzerinde (yani farklı roller ve durumların talepleri) yeter derecede durmaz. Ralph Lînton, temel kişilik olgusunun, bir yetişkin kişi olarak üzerine aldığı statü ve roller tarafından değiştirilebileceğini ileri sürmüştü. Linton'un. 1936'da «The Study of Man» isimli eserinde işaret ettiği gibi her birey, muayyen bir «statü» ya da toplumsal konuma sahiptir. Örneğin öğretmen, avukat, baba gibi. Toplum, bir statüye sahip kimseden, rolünün gerektirdiği davranışı bekler, însanın yasinin artışıyla birlikte statüler, bebeklikte cinsiyete, daha sonra, belki

kardeşleri arasındaki yeri, sınıfı ve kazandığı diğer statü ve rollere göre tanımlanır. Bazı statüler «Edinilmiş», yani sabit ve değişmez; diğerleri «Başarılmış», yani bireyce seçilmiş ve bir çaba ile elde edilmiştir. Bu statü ve roller, kültürün belirgin kişiliğinin birbirinden farklı alt tiplerim ya da değişkenlerini yaratabilir. Böylece her birey, çocukluğunda öğrendiği kültürün mevcut şeylerinden oluşan bir «Temel Kişiliğe» ve herhangi oynadığı röle uygun birtakım «Statü Kişiliklere» sahiptir. Bir kültürde «...karakteristik kişilik alt tipleri, belirli bir grupta farklı rolleri oynayan kişilerin hayatlarının farklı durumlarından gelişebilir». Linton bunlara, «Statü kişilikleri» der ve «Statüye bağlı cevap biçimleri» olarak niteler (42). Örneğin öğretmenler, mesleklerinin özelliklerim üzerine almaya eğilimlidirler. Gerçekten öğretmenler, öğrettiklerinin etkisinde kalırlar. Böylece, ılımlı tutuma sahip bir ilkokul öğretmeninin, bir süre sonra, bu tutumu, kişiliğinin bir parçası durumuna gelir. Ortaokul öğretmenleri, toplumsal bakımdan olgun oldukları için kolayca korkutulamayan, duygularına hitap edilebilmek için yeter derecede çocukluktan çıkmamış öğrencilerle temas etmekten isyana karşı tetik bulunma (Güçlükler karşısında uyanık olma) niteliğim içeren bir kişilik özelliği gösterirler. Daha yüksek sınıflardaki öğretmenler, otoritelerine daha az meydan okunulduğu için daha yumuşak ve daha sakindirler. (42) Linton, Ralph : The Cultural Background of Personality, s. 130131.

7. BÖLÜM Modal Kişilik ve Milli Karakter Lînton ve Kardiner, KültürKişilik alanında yeni bir kavram geliştirmişlerdir. Buna «Temel Kişilik» diyorlar. Bu kavram, «Bir toplumda benzer çocuk yetiştirme ve davranış biçimlerinin, benzer değerlerin oluşturduğu ve toplumun üyelerince ortak özellikler olarak görülen davranışlardır. Modal kişilik kavramı, bireysel verilerle uğraşır, inkeles ve Levinson'wa. bu kavramı daha sonraki formüle edişleri daha başarılı olmuştur. Yaklaşımları bütüncül olmaktan çok istatistikseldir. Hem kültürü, hem de modal kişiliği istatistiksel olarak ifade etmek daha yararlıdır. A. Modal Yaklaşım Abram Kardiner Kardiner gibi bazı yazarlar, temel kişiliğe, kültürün egemen değerlerine uyan bir psikolojik tip gözüyle değil, daha çok, çocuk yetiştirme yöntemleri ve aile organizasyonu gibi kültürün birincil kurumları tarafından biçimlendirilen bilinçsiz yeteneklere dayanan tipler gözüyle bakar. Bu durumlar bütün yaşam boyunca sürer;

başka insanlara ve başka durumlara ve sanat, din hukuk, devlet, mitoloji gibi kültürün ikincil kurumlarının içine yansıtılır (l). Kardiner, kültür sistemlerinin, temel kişilik üzerindeki kurumsal etkilerim, birincil ve ikincil kurumlar olarak ikiye ayırır (2). Kişilik sistemim, bu iki tip kurum arasında, onları dengelemeğe ve bütünlemeye çalışan bir değişken olarak yerleştirir. Şöyle formüle edilebilir : Birincil Kültürel Kurumlar. Kişilik . İkincil Kültürel Kurumlar Kb > K > K1 Kardiner'e göre birincil kurumlar aile, beslenme, çocuk bakımı, sevgi, eğitimden oluşur ki bunlar, çocuğun toplumsallaşmasını etkileyen değişkenlerdir. îkincil kurumlar ise, din, devlet, hukuk, ahlak ve düşünce gibi, kişinin davranışlarım sınırlayan değişkenlerdir. Temel kişilik yapışı bu iki tip değişken arasında gelişir. Kişilik yapışı, birincil kurumlarla etkileşir ve tepkisini ikincil kurumlarda dışa vurur. Yani, birincil kurumlar temel kişilik yapışma biçim verirken, kişilik, tepkisini ikincil kurumlara biçim vermek suretiyle gösterir.

(1) Kneller, a.g.e., s. 56. (2) Güvenç, a.g.e., s. 79.

B. Whiting ve Child'ın Yaklaşımı Bu yazarlar, Kardiner'in görüşünü ve Hull'un öğrenme kuramım ele alarak bunlardan bir sentez oluştururlar (3). Her kültürde aşağıdaki ilişki bulunur. Destek sistemleri  Çocuk bakım kuralları  Kişilik değişkenleri  ikincil kurumlar (Projektif sistemler), Kardiner'in birincil kurumlar yerine, ekonomik, toplumsal ve siyasal değişkenleri kapsayan destek sistemi kavramım getirmiştir. Ayrıca, çocuk bakımı yöntemlerini ikincil bir aşama olarak düşünmekle, Kardiner'in görüşüne teknoekonomik bir yaklaşım getirmeye çalışmıştır. Whiting ve Child’ın, dairesel bir kültürkişilik modeli geliştirmiştir.

Whiting ve Child’ın Dairesel Kültür Kişilik Modeli Kaynak : (Güvenç, 1970; 81)

(3) Güvenç, a.g.e., s. 81. 90

Whiting ve Child, Kardiner'e göre daha ileri bir adımdı. Çünkü, tekno-ekonomik sistemleri de devreye koyuyordu. Destek sistemi kavramı, eğitim ve toplumsallaşmada toplumsal ve ekonomik öğelerin rolünün bulunduğunu savunan kültürel antropologların görüşleri ile de uyumludur. Fakat bu kuram da yetersiz kalıyordu. Bir kültürde çocuk bakımı teknikleri, yetişkin

Ekoloji Destek Yetişkin Davranışı Sistemleri Suç oranları Ekonomi İntihar oranları Toplamsal Yapı Boş zaman faal. Kültürel Ürünler Dini inançlar Hastalık kuramları Halk masalları Çocuk davranışı Çalışma Oyunlar Kültürel Ürünler Fantasya Efsaneler Boş zamanları de Dünya kavramlar Çocuk Yetiştirme Uygulamaları

Kaynak : La Vine, Culture, Behavior and Personality, s. 57.

kişiliğin bütün niteliklerini Belirliyor muydu? işte bu nedenle, bir önceki sayfada görüldüğü gibi yeni bir kavramsal model geliştirildi. Yukarıdaki şemada görüldüğü gibi, ekoloji, destek sistemim belirler. Destek sistemi, temel ekonomi ve toplumsal yapının öğelerinden oluşur. Örneğin iklim ve toprak, tarımsal bir toplumda yetişen ürünün niteliğini belirler, insanlar yiyecek elde ederken .tarlada ve evde çalışma düzenlemesi belirlenir. Bu durum, çocuk yetiştirme uygulamalarım ortaya çıkarır. Farklı çocuk yetiştirme uygulamaları, çocuğun kişiliğinde farklılıklara yol açar, buradan aynı zamanda yetişkin kişiliğindeki farklılıklar doğar. Bu kişilik boyutları, kültürel ürünlere yansır. Din ve folklor gibi.

Kültür - kişilik incelemelerinîn Genel Kavramsal Modeli Bu yeni model, çocuk gelişmesine ve çocukluk dönemlerinin kişilik sistemi üzerindeki belirleyici ya da yön verici, pekiştirici ya da engelleyici etkilerine yer ve ağırlık veriyordu. Antropologlardan Robert ve Barbara Levine, çocuk yetiştirme pratiklerinden sonra «Biyolojik ihtiyaçlar, güdüler ve kapasiteler» boyutunu eklemiştir (4). C. Sosyal Karakter - Millî Karakter - E. Fromm E.. Fromm, Kardiner ve Erickson, «Yeni Freudçular» olarak tanınırlar. E. Fromm, sosyal karakteri şöyle tanımlar : «Belli bir kültürün çoğu üyelerinin ortaklaşa paylaştığı karakter yapısının çekirdeği (özü)» dir (5). Bunun karşıtı «Bireysel karakter» ise, aynı kültüre mensup kişilerin bireysel ayrılıklarıdır. Fromm'a, göre sosyal karakter, bir toplumdaki bireyleri toplumun isteklerine, normlarına uygun yönde biçimlendirir. Birey de içinde bulunduğu toplumun sosyal kalıplarına kendiliğinden uyma davranışı gösterir. Bireyin davranışları da psikolojik ihtiyaçlarına cevap verdiği gibi, toplumsal, kurumsal rol beklentilerine de cevap verir. «Millî karakter» kavramı, «Modal kişilik» le yakından ilgilidir. M. Mead ve Bateson, «Kültürel Karakter» olarak (Antropolojik kavram);

Fromm ve Riesman ise «Sosyal karakter» olarak (Sosyolojik kavram) kavramlaştırmışlardır. Her iki yaklaşım da kültür-kişilik kuramım modern ülkelere uygulamak ister. Millî karakter, çeşitli zamanlarda ve çeşitli kişiler tarafından kurumsal kalıp olarak, kültür temi olarak, bir faaliyet olarak, ırksal psikoloji olarak ifade edilmiştir. Yararlı bir kavramdır. Çünkü, bir grup insan tarafından en kolay kabul edilebilecek değişmelerin türlerinin neler olduğu ve niçin olduğu bakımından yararlıdır. Ayrıca genel bir kişilik kuramının kullanımına yol açtıkları için de yararlıdır. Daha sonraki bölümlerde bazı ülkelerin millî karakter özelliklerini inceleyeceğiz. Sunacağımız örnekler, kısmen bilimsel araş. tırmalar, kısmen stereotipiler, kısmen gözlemlere dayandırılmıştır. Eğitim Sürecinin Toplumsal Karakterdekî Rolü Geleneksel yaklaşımlara göre ilk çocukluk yıllarındaki eğitim yöntem ve büyümekte olan çocuğa karşı kullanılan eğitim tekniklerinin karakter gelişmesinin sebebi olduğu belirtilmektedir. Eğitimin toplumsal işlevi, bireye daha ilerde toplum içersinde oynamak zorunda kalacağı rolü yerine getirebilmesi için gereken nitelikleri vermektir. Başka bir ifade ile, bireyin karakterim, toplumsal karaktere yaklaşacak biçimde yoğurmak, bireyin isteklerini toplumsal rolünün gerektirmiş olduğu şeylerle bağdaştırmaktır. E. Fromm'a. göre eğitim teknikleri, belli bir toplumsal karakter tipinin nedeni olmayıp, karakteri biçimlendiren mekanizmalardan birisidir (6).

(4) Levine : Culture, Behavior, and Personality, s. 57. (5) Fromm, Erich : Çağımızın Özgürlük Sorunu, s. 84 (6) Fromm, Erich : Hürriyetten Kaçış, s. 297.

8. BÖLÜM

Yaklaşımlara Toplu Bakış ve Toplumsal Değişme - Kişilik Değişmesi Bu bölümde, şimdiye değin gördüğümüz kültür kişiliğe ilişkin değişik görüşlerin ve kuramların toplu bir özetini gördükten sonra, toplumsal değişme sürecinde kişiliğin durumuna değineceğiz. A. KÜLTÜR — KİŞİLİĞE İLİŞKİN KURAMSAL YAKLAŞIMLAR

Bunların tümünü beş ana grupta toplayabiliriz (l). l. Kültür Kişiliğe Karşıt Görüş Toplumsallaşma, başka bir açıdan da antropolojik araştırmalarda kişiliği belirleyici bir süreç olarak ele alınmaktadır. Burada, şu soru sorulmaktadır: Toplumsallaşma, belirli sosyo-kültürel normlara beklentilere uyma davranışı meydana getirdiğine göre, bir toplumun bütün bireyleri aynı uyma davranışım göstereceğinden, bu bireylerin ortaklaşa sahip oldukları bir «Ortak kişilik» ya da «Millî Karakter» belirecek midir? Bu soruyu olumlu ve olumsuz olarak cevaplayanlar vardır. Olumsuz cevaplayanlara göre, bir toplumun bireyleri, aynı kanun, eğitim, din, aile-hısımlık-akrabalık düzeni gibi aynı kurumların ve aynı ekolojik çevrenin etkisinde kaldıklarından, yani, kurumsal, kültürel ve çevresel benzerliklerden dolayı, birbirlerine benzer karakter özellikleri göstereceklerdir. Böyle olunca, o kültüre ait bir temel kişiliğin varlığını öne sürmek gereksiz bir varsayım olur (2). 2. Psikolojik indirgeme Yaklaşımı Psikolojik gerekirciliğe (Psikolojik indirgeme) göre, bireysel psikolojik etkenler, kültürel-sosyal davranışın bağımsız nedenleridir (3). Yani, bir toplumun sanat, din, inanç sistemleri gibi kültürel yapıtları, siyasal ve ekonomik durumu, o toplumdaki bireylerin kişilik özellikleriyle açıklanabileceği öne sürülür. Bu görüşü benimseyenler, özellikle Freudcu psikanalitik kuramı esas alarak toplumsal gelişmeyi açıklarlar. Bu ele alışlarda bireylerin duygusal davranışları, bilinçaltı güdülenmeleri ve güdüsel çatışmaları üzerinde durulmakta ve kültürel yapıtların, bastırma ve çatışmaların hayal gücünü etkilemeleri sonucu ortaya çıktığı öne sürülür. Örneğin Freudcu görüşe göre resim, heykel gibi plastik sanatlar, cinsiyet içgüdüsünün, sporda saldırganlık içgüdüsünün yücelmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Yine örnek olarak Mc Clelland'ın «Basan güdüsü» ile ilgili çalışmaları verilebilir. Mc Clelland, projektif bir kişilik testi ile birey düzeyinde basan güdüsü kavramım ölçmüştür. Daha sonra, kişilik düzeyinden toplum düzeyine genelleme yaparak bir toplumun nüfusunun basan güdüsü ortalaması ile (1) Prof. Le Vine, bu kuramları beş ana gruba ayırmıştır. Bu bölümde onun sınıflandırmasını esas alacağız. (2) Kağıt çıbaşı, Çiğdem: însan ve insanlar, 1976, s. 267.

o toplumun ekonomik ve kültürel başarısı arasında bir ilişki olduğunu ileri sürmüştür. Yani, ekonomik ve kültürel gelişme gibi toplumsal olguları, psikolojik nedenlerle açıklamıştır. Bu görüşün geçerliğim denemek için, toplum düzeyinde başarı güdüsü düzeyini o toplumdaki çocuk hikayeleri, halk hikayeleri ve diğer edebî eserlerdeki basan konulan ve simgelerînin sayışı ile ölçmüştür. 3. Kişilik, Kültürdür Görüşü Ruth Benedict, Margaret Mead ve Geoffrey Gorer gibi antropologların «Biçimlendirilmiş Kişilik» görüşü, kültürel görelilik kavramının kişilik psikolojisine uygulanmasıdır (4). Kültürel görelilik yaklaşımına göre her kültür, diğerlerinden farklıdır. O halde kişilik gelişimi, cinsel roller, çocuk yetiştirme, akıl hastalıkları gibi psiko-sosyal olgular, kültürler arası bir genellik göstermez. Bunlar da kültürden kültüre değişir. Böylece, bu görüşten hareketle kişiliğin de kültürün bir parçası olduğu söylenebilir. Kültürle kişilik birbirinden farklı olgular değildir çünkü kültürle kişilik, aynı kalıp içinde belirir. Bunlar aynı şey oldukları için birbirine uymaları gerekir. O halde kültüre uymayan kişilik olamaz. Oysa kültüre uymayan kişilikler de vardır. Bit yaklaşımda, aynı zamanda neyin sebep, neyin sonuç olduğu karışmaktadır.

4. Ara Değişken Olarak Kişilik Psikanalist Kardîner ve antropolog R. Linton bu görüşü benimsemişlerdir. Daha önceden Kardiner'in görüşünü şöyle açıklamıştık : Kültürün Birincil Kurumlan  Temel Kişilik  Kültürün ikincil Kurumları Burada kişilik, kültürün hem sonucu, hem de nedenidir. Whiting ve arkadaşlarının araştırmaları da kişilik yönünden Kardiner'inkine benzemektedir. Bunların hepsinde kişiliğin «Ara değişken» olduğu görüşü egemendir (5). 5. «İki Sistem» Görüşü Inkeles ve Levinson, bir toplumda en sık görülen «Modal» tipik kişilik türü üzerinde incelemelerde bulunmuşlardır. «Modal» sözcüğü, istatistikte kullanılan «Modadan gelmektedir. Bir dağılım içinde en sık görülen puan anlamına gelmektedir. Buradaki anlamı ise, birey düzeyinde ölçülen psikolojik özelliklerin toplum içindeki dağılımıdır. Bu durumda kişilik ve sosyo-kültürel kurumlar birbirleriyle ilişkili iki ayrı sistem olarak göz önüne alınır (6). Bir yandan kişilik sistemi, diğer yandan ise sosyo-kültürel sistem, bireyin davranışlarını etkiler. Bu etkiler ise hem psikolojik ihtiyaçlar, hem de toplumsal rol beklentileri yönündedir, Toplumsal normlara uyma davranışı, bireye psikolojik doyum da sağlıyorsa, iki sistem bu bireyde birbiriyle uyum halinde demektir. Aynı yazarlar, bu uyumun bozulabileceğini de belirtmişlerdir.

Levine, yukarda ana hatlarını açıkladığımız kültür-kişilik ilişkisine ait farklı görüşleri basit formüllerle şöyle özetlemiştir (6a):

(3) Le Vine, A. Robert: Culture, Behavior and Personality, s. 48. (4) Le Vine, a.g.e., s. 52. (5) Le Vine. a.g.e., s. 55. 56; (6) Le Vine, a.g.e., s. 58. (6a) Le Vine, a.g.e., s. 59.

1) Kültür-kişilik yaklaşmama karşıt görüş : K k 2) Psikolojik indirgeme yaklaşımı : k  K 3) Kişilik kültürdür görüşü : k=K 4) Kişiliğin ara değişken olduğu görüşü : K1  k K2 5) îki sistem görüşü : k <-- K Bunlar içinde bugün en geçerli görüş olarak kabul edilenler, 4 ve 5 dir. Bugün bir kültürdeki «Temel kişilik yapışı» nın ne olduğunu anlamak için sanat, din, edebiyat, inançlar gibi kültür eserlerini inceleyip temel kişilik hakkında soyut genellemeler yapmak imkansızdır. Birey düzeyinde geçerli psikolojik ölçüler gerekmektedir. Bu ölçülerle toplumdaki bireylerin kişilik özellikleri belirlenir. İstatistiklerle bu özelliklerin genellik derecesi de ölçülerek en sık görülen özellikler, o toplumun modal kişiliğim oluşturuyor demektir. B. Toplumsal Değişme ve Kişilik Değişmesi Kişilik, bireyin kalıtımsal nitelikleriyle, içinde bulunduğu toplumsal, kültürel sistemin etkileşimiyle biçimlendiğine göre, toplumsal ve kültürel değişme süreci, şüphesiz, kişilik sistemini de değiştirmektedir. Toplumda sosyal ve kültürel öğeler değişince, kişilik özelliği de buna bağlı olarak değişir. Karmaşık, modem kültürlerde toplumsal, kültürel değişmeye bağlı olarak kişilik özelliklerinin de değiştiğini gösteren bilimsel araştırmalar yapılmıştır. Bu suretle değişen toplumsal ve kültürel sistemde değişmeyen kişilikten söz edilememektedir. Hatta günümüzde insan tabiatının değişebilirliğinden de söz edilmektedir. Fakat bu eğilimleri de ihtiyatla karşılamak gerekir. Belirli oran \ da kişilikte değişmeler olsa da yine de belirli bir oranda olmak üzere ilgili toplum ve kültür, kişiler üzerindeki damgasını ve etkisini sürdürmektedir. Özellikle Türk sosyal karakterinde ve kişiliğinde değişmeyen pek çok özellik vardır. Karakter ve kişiliği ve oluşturan etmenler devam ettikçe, onun etkisi de uzun süreli olmaktadır. Özellikle din, bunlardan sadece birisidir.

Hallowell, «Ojibwa kişiliği ve kültürleşmesi» isimli araştırmasında, Batı kültürünün etkisine girmiş yerli kültürlerde kişilik özelliklerinin, kültürleşme hareketlerine rağmen değişmediğim göstermiştir. Yazar şöyle söylüyor: «Bireyler, kültürel bakımdan açıkça belirlenmiş değerler verebilmekten çok uzak, kendilerine gerçekten mal edebilecekleri ve psikolojik bakımdan önemseyebilecekleri amaçlar gösteremeyen bir ortam içinde, bir yaşama savaşı sürdürmektedirler. Bundan ötürü, dışardan bakılınca ileri diye derecelendirilen kültürleşme aşamaları aldatıcıdır. Bu insanlar psikolojik açıdan henüz «yeteri kadar kültürleşmiş» sayılmazlar. Şu anlamda sayılamazlar: Batı uygarlığının varolan şekliyle olagelmiş temasları onlara sayısız kültürel nitelikler kazandırmışsa da, kişisel uyuma yetecek bir temel kurmaya yarayan psikolojik araçtan bugüne kadar sağlayamamıştır» (7). Bir toplumu oluşturan kişilerin birbirine benzeyen, onları başkalarından ayıran davranış, duygu ve düşünce özelliklerinin toplamına «Sosyal Karakter» ya da «Toplumsal Kişilik Yapışı» dendiğim daha önce belirtmiştik. Fakat bu, tartışmalı bir konudur. (8). Çünkü; l) tikelerde bile bireysel ayrılıklar görülüyor. 2) Belli bir toplumdaki çoğu davranış, duygu ve düşünce niteliklerine öteki toplumlarda da rastlanıyor. Ancak, insan kültürel bir varlık olduğuna, kendi kültürünü öğrendiğine, geliştirdiğine, sonraki kuşaklara aktardığına göre yine de bir «Kültür-Kişilik» ilişkisinden söz ediliyor (9).

(7) Hallowell, A. Irving: «Ojibwa Kişiliği ve Kültürleşmesi», S.B.P. Derg., Cilt. 25, No: 2. (8) Güvenç. Bozkurt: Japon Kültürü, s. 305. (9) Güvenç, a.g.e., s. 306.

Günümüzde; • Kültürler hızla değişiyorlar. • Kalkınma, sanayileşme amacında birbirine yaklaşıp benzeşiyorlar. Esasen ilkel ve geleneksel toplumlardaki Kültür-Kişilik olgusu da evrensel bir ilişkiyi kastetmeyi?, istatistik yönden anlamlı görülen bir çokluk olarak (Çoğunluk değil) kullanılıyordu. B. Güvenç'in belirttiği gibi; «Temel kişilik yapısının yalnızca emzirme, kundağa sarma ve tuvalet eğitimi gibi bakım teknikleriyle değil de, anne baba ile çocuğun yakın eğitim çevresinin çocuğa karşı takındığı ortak tutumlarla iletildiği, sürekli bir eğitim Stratejisiyle oluştuğu düşünülmektedir» (10). «Temel kişilik», ya da «Millî Karakter» kavramları, aslında dinamizm ifade etmeyen durağan, statik kavramlardır. Burada, devam etmekte olan bir kültür ile o kültürü yaşayan bireyler arasındaki mevcut ilişkiyi ifade ediyoruz. Fakat kültür, değişen bir kavramdır. Buradaki sorun, acaba kültür değişirken millî karaktere ne olur sorunudur. Şüphesiz önemli yapısal değişmeler, kişiliği de etkilemekte, tutum ve değer değişmelerine yol açmaktadır. Topluma giren yenilikler kişilik özelliğine bağlı olarak benimsenir. Kişiliğin özelliğine uygun yenilikler kolaylıkla kabul görür.

Bir toplumdaki bireylerin çoğunun ortak psikolojik özelliklerini incelemek, o toplumun ne tür bir sosyal değişme eğilimi olduğu hakkında bize bir fikir verebilir. Modernleşme hareketleri, hem toplumsal yapıda, hem de bireysel düzeyde tutum ve davranış değişmelerine yol açmaktadır. Pek çok yazar, toplumsal değişmenin psikolojik yönlerine değinmişlerdir (11). 1. Daniel Lerner Lerner'in «Empati» kavramı konuyla ilgilidir. Empati, bir kimsenin kendini başkasının yerinde görebilme kapasitesidir. Bu kavramı Lerner, psikolojik hareketlilik olarak ele almaktadır. Ona göre empatik kişiler açık ve esnektir. Kapalı kişilerden daha fazla değişmeye yatkındırlar. Bir toplumda empatik kişilerin sayışı artarsa, o toplumun değişmeye daha yatkın olacağı söylenebilir. 2. Everett Hagen E. Hagen de toplumsal değişmeyi psikolojik itici güçle açıklamıştır. Bir toplumda «yaratıcı kişilik» geliştirilirse bunlar değişmeye daha yatkın olurlar. 3. Mc Clelland Basan güdüsünü ele alarak başarılı kişiler yetiştirmek üzerinde durmuştur. Başarılı kişi, toplumsal değişmeyi gerçekleştirir. Başarı güdüsü, empati kavramı ve yaratıcı kişilik kavramları, birbirine benzemektedirler. Özellikle, hepsi de; (10) inkeles - Levinson, «National Character» in The Handbook of Social Psychology, s. 44 (11) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 275-276.

a) Psikolojik kavramlardır. b) Hepsi de toplumsal değişimi başlatıcı etkenler olarak bağımsız değişken olarak kullanılmaktadırlar. Kişilik Sosyal Değişme (Bağımsız Değişken) (Bağımlı Değişken) Yüksek basan güdüsü, empati (psikolojik hareketlilik) ve yaratıcı kişilik, kişisel modernlik ölçütleri olarak da ele alınmaktadırlar. Mc. Clelland, Lerner ve Hagen, ileri sürdükleri bu özelliklere sahip kişilerin modem ve değişmeye eğilimli kimseler

olduklarını belirtirler. Şüphesiz böyle kişiliklerden oluşan toplumlar da daha kolay değişme ve modernleşme girişiminde bulunurlar. Buradan, «Kişisel modernlik» kavramına gelmiş bulunmaktayız. 4. Modern İnsan - Kişisel Modernlik Benzer toplumsal, ekonomik değişme süreçleri içinde «Modem insanın özellikleri nelerdir? Doob tarafından Afrika'da modernleşme düzeyim ölçmek için geliştirilen bir ölçekte şu özellikler üstünde durmaktadır (12): 1. Zaman kavramı: Zamana önem vermek, geçmişe değil, geleceğe dönük olmak, 2. Devlet etkinliklerine karşı olumlu bir tutum, 3. iyimserlik ve kişinin kaderini kendisinin kontrol ettiğine inanç, 4. Yurtseverlik, 5. Bilim ve determinizme inanç, . 6. însanlara güven duygusu, 7. Millî liderlere karşı olumlu bir tutum, 8. Geleneksel inançları önemsememek. Sosyolog Inkeles'da, çeşitli ülkelerde yaptığı araştırmada şu değerler ve tutumlar kalıbım belirlemiştir (13). 1. Yeni deneyimlere açıklık, 2. Ana-baba otoritesinden bağımsızlık, 3. Yurttaşlık etkinliklerine ilgi ve katılma, 4. Zamanla ilgili olma (Zamanında işleri yapma, planlama gibi). Kişinin çevresini ya da doğayı denetimi de, modernleşme île ilgili bir kavramdır. Kahi isimli bir araştırıcı da, Brezilya ve Meksika’daki araştırmalarında, modern kişilerin şu özelliklerini tespit etmiştir. Aktivizm, akrabalarla çok sıkı ilişkilerin olmaması, kent yaşamım tercih etmek, bireysellik, kamu haberleşmesine katılmak (14). Ç. Kağıtçıbaşı'da, Türkiye'de toplumsal değişime yatkın «Modern» kişilik özellikleri olarak, kişisel gelecek hakkında iyimserlik, başarı güdüsü, içten denetime inanç (Belirli başarı standartlarına erişmeye çalışma), yurtseverlik, iyi ve kötü olayların sorumlusu olarak kendini görmeyi, yani denetimi dışarıda değil, kendinde görür) tespit etmiştir (15).

(12) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 277. (13) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 277, (14) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 277. (15) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 278.

Modern kişilik kalıbının ortaya çıkışında bir çok yazar, eğitimin önemini vurgulamışlardır (16). Ayrıca sosyo-ekonomik düzey, kent yaşamı, kırdan kente göç, dikey hareketlilik de kişisel modernlikte ilişkisi olan değişkenlerdir. înkeles, modem kişinin özelliklerini dokuz noktada toplamıştır (17). 1. Yeni olana ve yenileşmeye hazır oluş, 2. Geniş çaptaki sorunlar üzerinde görüşlerim formüle etmek, 3. Görüşlerinde demokratik olma eğilimi, 4. Geçmişten çok, bugüne ve geleceğe yönelimlilik, 5. Planlamaya yönelimli olmak, 6 Kendi kaderim kontrol edebilme yeteneğinin var olduğu konusundaki inanç, 7. Başkalarının davranışlarım anlama ve tahmin edebilme kapasitesi, 8. însan haysiyeti duygusu taşımak, 9. Bilim ve teknolojiye inanç, 10. Dağıtıcı adalete inanç. Yine, modem insan, ekonomik gelişme deneyimine katılan, siyasal gelişme ve kararlara katılan, davranış ve kararlarım laik rasyonel normlar çerçevesinde düzenleyen kişidir (18). Teknoloji sonrası bazı değişmeler de ileri batı dünyasında modernleşme sürecinin değişmekte olduğunu göstermektedir (19). Örneğin, ekonomik gelişme için önemli olan başarı güdüsü, teknoloji sonrası toplumun bürokratik yapışı içinde önemini kaybetmektedir.

Çalışma saatlerinin giderek azalmasıyla, çok çalışmanın değerli olduğu düşüncesi zayıflamaya başlamıştır. Teknoloji toplumunda o toplumun değerlerine karşı çıkan gençlik grupları biçiminde «Karşıt kültürler» oluşmuştur. Büyük kentlerde «Yabancılaşma» ortaya çıkmıştır. Böylece modem insan, kendine yeni bir benlik, yakın bir grup aramaktadır. Böylece birincil ilişkiler geliştirmekte, mistik yeni dinlere ya da Uzak Doğu din felsefesine eğilim göstermektedir. Bu gözlemlerle modernleşmenin tek boyutlu düzgüsel bir gelişme olmayıp, dairesel olduğu ileri sürülmektedir (20). E. From da toplumsal koşulların değişmesi durumunda toplumsal karakterin değiştiğine işaret ediyor. Yeni ihtiyaçlar ve kaygılar yaratan toplumsal değişme, karakteri etkilenmektedir. Yeni ihtiyaçlar, yeni fikirlere yol açmakta ve insanı, onları kabul etmeye uygun bir duruma getirmektedir. Yeni fikirler, yeni toplumsal karakteri sağlamlaştırmak ve güçlendirmek eğilimi göstermektedir (21). (16) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 278. (17) Lauer, H. Robert: Perspectives on Social Change, s. 221. (18) Lauer, a.g.e. s. 221. (19) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 282. (20) Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 282. (21) Fromm, E.: Hürriyetten Kaçış, s. 308.

9. BÖLÜM (Stereotipler) Kalıp Yargılar ve Toplumsal Değerler Milletlerin karakterlerim ortaya çıkaran kavramlar arasında, stereotipler (Kalıp yargılar) ve toplumsal değerler de sayılabilir. Bu bölümde bu kavramların niteliklerini açıklamaya çalışacağız. A. Stereotip Kavramı 1. Tanım Stereotipiler, insanları birtakım türlere, tiplere bölmeyi ifade eden zihinsel yapıtlardır. Belli özelliklerin muayyen insanlarda mevcut sanılmasını ifade ederler (l). Bu özelliklerin, her zaman gerçeğe ve olumlu kanıtlara dayanmaksızın, sadece mevcut bulunması gerektiği kamsına dayanırlar. Bir başka ifade ile, kafamızdaki düşünceleri sadeleştiren birtakım zihinsel eylemler ve basma kalıp düşüncelerdirler (2). 2. Özellikleri

Stereo tipten söz ederken onda şu özellikleri görüyoruz; 1. Ayırıcı niteliğe «sahip sayılan» bireyleri içine alır. 2. Amiyane bilgiye dayanırlar. Bu bakımdan sözlü kültüre dahil ürünlerdir. Çeşitli gruplarca konuşularak edinilir ve yayılırlar ve böylece davranış durumuna gelirler. Staats ve Staats (1958), stereotiplerin, sözlü olarak, bilinçsiz bir biçimde, rast gele elde edilebileceklerine işaret etmişlerdir (3). Gerçekten stereotipler, doğrudan deneyimden çok, kulaktan dolma öğrenim (by hearsay) yoluyla elde edinilmektedirler. Ama bunların gerçek ve yararlı olanları da yok değildir (4). 3. Tahminî veya duygusal bir durumu ifade eder ve «değer yargısı» niteliğindedirler. Yargılar ve önyargılar birer değerlendirmedir. Bununla birlikte, aralarında fark vardır (5). Yargı, gerçeğe dayanır. Oysaki ön yargı, gerçek belli olmadan ortaya çıkar. Yargının içeriği, nesnel gerçeklik ile uygunluk gösterir. Oysaki Ön yargının içeriğinin henüz daha nesnel gerçekle uzlaştığı veya onunla geliştiği denetlenememiştir. Diğer kavramsal davranış kalıpları gibi yargılar ve ön yargılar da kuşaktan kuşağa miras olarak geçer. Kültürün içeriğinin bir parçasıdırlar. Hiç kimse bunlardan kaçınamaz. Rasyonel ve bilimsel düşünen bir toplumun insan davranışı ile ilgili yaklaşımı, yargıların sayısının artmış, ön yargıların sayısının ise azalmış olması biçimindedir. Oysaki bütün toplumlarda çok sayıda ön yargılar (1) Fichter, Joseph H.: Sociology, s. 67. (2) Abadan, Nermin: Türk Halkoyunu Yanıltıcı Klişeler. Cumhuriyet Gaz. 8 Ağustos, 1965. (3) Brown. Roger: Social Psychology, s. 179. (4) Brown, a.g.e., s. 181. (5) Fichter, a.g.e., s. 184

vardır. Çünkü insanlar, diğerlerini ve çevrelerini değerlendirirken her zaman aklî davranmayı?, duygu, sempati ve antipatiklerinin etkisi altında düşünmektedirler. Bu yüzden ön yargılar, evrensel bir olay olarak bütün dünyada sürekli olarak kalacağa benzemektedir. Tutum ise, toplumsal bakımdan önemli olan bazı objelere doğru bir eğilimi veya yönelmeyi ifade etmektedir (6). Bu obje, bir kişi; grup; kategori veya açık (sarih) veya kapalı (zımnî) davranış örnekleri olabilir. Toplumbilimciler, tutumları, belli bir biçimde düşünme ve hareket etmeye hazır bulunma olarak görürler. Fichter, «stereotipi», «tutumla ön yargının birleşimi» olarak belirtiyor (7). Örneğin, «Tüm kapitalistler sömürücülerdir» stereotipinde bir sınıfa karşı antipatinin yarattığı tutum, yine aynı sınıfa karşı olan ön yargı ile birleşir. Böyle «zihinsel resim» diyebileceğimiz stereotipler bizi, diğer kimseler ve kişi sınıfları hakkında hem ayrıntıda, hem de bütünlükte yanlış olan bir fikir edinmemize götürür. 4. Stereotipler, toplumdan, gelenek ve göreneklerden, ya da kişisel eğilimlerimizden meydana gelir ve basma-kalıp değer yargıları biçiminde inanışlar yaratırlar.

5. Bunlar genellikle yanlış ön yargılardır. Gerçeğin yangından çok daha az bir gerçeği ifade ederler (8). «Savaşçı İrlandalılar», «Duygusal İtalyanlar», «Duygusuz İsveçli», «Esrarengiz Şarklılar», «Haylaz Zenciler», «Açgözlü Yahudiler» gibi ifadeler birer stereo tiptir. 6. Olumlu veya olumsuz, övücü veya övücü olmayan niteliklerde olabilirler (9). Örneğin «Amerikan zencileri cahil insanlardır» dediğimizde bu, olumsuz nitelikte bir stereotiptir. «Fransız kadınları entelektüeldir» veya «Amerikan kadınları neşelidir», «Meksikalı kadınlar güzeldir» dediğimizde ise, olumlu nitelikte stereotip yapmış oluruz. İletişim süreçleriyle ve insanların kavramlaştırma eğilimlerine göre tutumlar ve kanaatler, «Stereotip» durumuna gelirler. «Stereotip» kavramı Walter Lippmann tarafından ileri sürüldü. O, bu kavramı, sert ve standardize olmuş bir biçimde «kafamızdaki resim» anlamında kullanmıştır (10). Stereotipler (kalıp yargılar, basmakalıp fikir, düşünce klişeleri), kafamızdaki tasavvurları basitleştiren bir takım zihinsel eylemlerdirler. Gerçekten stereotipler, Lippman'ın belirttiği gibi, «Kafamızın içindeki resimler» (Pictures in our heads) gibidirler. Ona göre, hareket tarzımızı ayarlayan davranış kurallarının tümü, bizi muayyen olayları nasıl ve ne biçimde gözleyebileceğimizi ve mütalaa edeceğimizi peşinen tayin eder (11). 7. Kısmen basit bilgilerdir. Tartışma konuşu olan sorun hakkında bilgi edinilmesini ve kişisel bir kanaati oluşturmayı kolaylaştırmaktadırlar. Ayrıca toplumda köklü halde bulunan ön yargıları beslemektedirler. Böylece, gerçeğe ters düşen durumları, varmış gibi gösterirler. Örneğin «Türkiye'de turistler öldürülür» stereotipinde olduğu gibi. Ayrıca, öznel nitelikleri nesnel durumlara doğru yaymaya da uygundurlar (12). Örneğin, «İngiliz politikası daima iki yüzlüdür,» «Türkler tembeldir» gibi. Toplumsal psikologlardan Secord ve Backman ise, stereotiplerin başlıca üç özelliğinin bulunduğunu belirtmektedirler (13).

(6) (7) Fichter. a.g.e., s. 185. (8) Sargent, Social Psychology, s. 76. (9) Fichter, a.g.e. s. 68. (10) Sargent-Williamson: Social Psychology. s. 237. (11) Abadan, Nermin: Halk Efkarı, s. 23. (12) Abadan: Türk Halk Oyunu Yanıltıcı Klişeler, Cumhuriyet, 8 Ağustos 1965(13) Secord, F. Paul - Backman, W. Cari: Social Psychology, s. 67.

a. Kişilerin kategorileştirilmesi

Kişiler belirli, ayırt edici niteliklerine göre kategorileştirilir. Bu nitelikler; i) Yaş, cinsiyet veya ırkî özellikler gibi fizikî nitelikler olabilir, (Örneğin, Zencilerin kıvırcık saçlı, siyah derili, kalın dudaklı, geniş burunlu, ufak kulaklı olmaları gibi), ii) Bir meslek, kilise veya millî bir demek gibi bir grup, örgüt veya toplumda üyeliği içine alabilir. iii) Bazı ayırt edici davranış örneklerine dayanabilir. Başka bir deyimle stereotip, kategorik yanıtın özel bir biçimidir. Bir kimsenin bir kategoriye mal edilen bütün özelliklere sahip olduğunu kabul etmek bakımından, o kimsenin sadece o kategorinin üyesi olması yeterlidir. b. Mal edilen özelliklerde bîr anlaşmanın varlığı Kavrayıcılar, o kategoriye mensup bir kişide mal edilen özelliklerin var olduğu hususunda hemfikirdirler (14). Örneğin, bütün evlenmemiş kızları muayyen bir yaşta olan tek bir sınıfta toplayabiliriz. Bunlara «Yaşlı kızlar» deriz ve pek soğuk, resmî ve düzenli, yalnız ve oldukça şımarttıkları evcil hayvanlara sahip kimseler olduklarına inanırız. Veya, Amerikalıların çalışkan ve maddeci olduklarına inanılması veya yaşlı kimselerin modası geçmiş, tutucu ve huysuz sayılmaları; zencilerin vurdum duymaz, tembel, hurafeci ve şerefsiz olarak kavranmış olmaları; profesörlerin dalgın, pratik olmayan, idealist ve eksantrik olarak düşünülmeleri gibi. c. Mal edilen özellikler île gerçek özellikler arasında bir uyuşmazlığın varlığı Hemen hemen daima, stereotiplerin, hepimizce hiç olmazsa bir kısminin yanlış olduğu düşünülür. Mal edilen özellikler bakımından bir stereotipin yanlış olabilmesi, stereotipleştirilen bireylerin gerçek özelliklerinin aşırı bir biçimde basitleştirilmesindendir (15). 3. Boyutları Edwards, Stereotiplerin 4 boyutu olduğundan söz eder (16). 1. Uygunluk (uniformity): Bir bireyin yanıtı île diğerlerinin yanıtları arasındaki uygunluk. 2. Doğrultu (direction) : Yanıt, ya beğenilir yahut beğenilmez. 3. Şiddet (intensity): Beğenilip beğenilmeme derecesi. 4. Nitelik (quality): Yanıtın içeriği. Stereotipler, belli bir ölçüde kökleşmiş bulunan ön yargıları da güçlendirmektedir.

İngiliz sosyologu Morris Ginsberg'e göre ön yargılar aşağıdaki kapsamı taşıyan kanaatlerden meydana gelir (17): a) Mantıkî olarak kuşku veya eleştiri ile karşılanması gerektiği halde ilk elden kabul edilen görüş ve kanaatler. b) Sadece duygu, ruh durumu, mantıksız heyecan ve dürtülerden kaynak alan kanaatler. b. Deneyim ve, bilgiden esinlenmeksizin belli kişi veya eşyaya karşı takınılan olumlu, ya da olumsuz bir tutum. (14) Secord Backman, a.g.e., s. 67-68. (15) Secord Backman, a.g.e., s. 70. (16) Sargent - Williamson, a.g.e., s. 238. (17) Abadan naklediyor, a.g., makale.

Sadece ön yargılara dayanan kanaatler Ginsberg'e göre şu nitelikleri taşır: a) Belli bazı nitelikler, her hangi bir eleştirmeden geçirilmeksizin, genelleştirilip belli kuruluş ya da kişilere mal edilmektedir. b) Bazı nitelikler özel bir itina ile soyutlanmakta ve ısrarla belirtilmektedir. c) Olumsuz olarak damgalanmak istenen gruplar, istenen bazı niteliklerden yoksun tutulmaya çalışılmaktadır. d) Bir grupta iftiharla belirtilen bir nitelik ya da eğilim, başka bir gruptan esirgenmektedir. 4. Gelişimi Stereotipler iki doğrultuda gelişirler (18). a. Genelleştirme Eğîlimine Göre Kendisini tanıdığımız bir veya birkaç kişinin özelliklerini, onunla aynı kategoride bulunan bütün diğer kişilere yaymamızdır. Örneğin kısa boylu, fesat, temiz kalpli olmayan bir çocuğumuz olsa, hemen bütün kısa boylu çocukların aynı karakterde olduklarını sanarız. Burada, bir sempati veya antipatiyi, tecrübe ettiğimiz bir kimse üzerinden, geniş sayıdaki bir kitleye, fazla düşünüp taşınmadan, anîden duygusal bir tutumla genelleştirmemiz söz konusudur. b. Özelleştirme Eğilimi Burada ise, bir ülke, grup veya kategori hakkında sahip olduğumuz bir kanaati, o grup, ülke veya kategoriden olan kimseye uygulamamız söz konusudur. Bu, birinciden daha çok

uygulanır. Örneğin herhangi bir yabancı ülkede bulunan bir Türkün, kendisinin yabancılar tarafından daha hiç ilişkisi olmadan barbar olarak kabul edilmesi gibi. Özetlersek, stereotiplerin bir gerçekten çok, bir ön yargı, bir fikir saplantısı veya bazen bir boş inanç ifade ettiklerim söyleyebiliriz. Lippman da bu konuda, «Bir kalıp yargısı nötr olamaz. Kalıp yargısı, bir çeşit kısadan kesme değildir. Kendimize karşı gösterdiğimiz saygının teminatı, kendi değerimizin, kendi konumumuzun, kendi haklarımızın dünya üzerine yansımış bir uzantısıdır. Kalıp yargılar, bizim kendi geleneğimizin sınır kaleleridir ve onların savunma çizgisi ardında, elimizde tuttuğumuz konumumuzla kendimizi teminat altında ve emniyette hissederiz diyor (19). Cantril ve Buchanan da bir ulus hakkında, herhangi bir ulusun ortaya attığı kalıp yargıları şu etkenlere bağlıyorlar (20). • Bir ulus da, bir başka ulusa karşı dostluk duygusu veya dostça olmayan duyguların varlığı; • Bu ulus ile diğer ulusun devletleri arasındaki ilişkileri; • Bu ulusların devletlerinin son savaş da veya içinde bulunulan zamanda «Soğuk Savaş» içinde birbirlerinin müttefiki, veya düşmanı olmasına; • Birbirlerinin dillerim anlayıp anlamamalarına; • Geleneksel olarak tarafsız olup- olmadıklarına bağlı bulunmaktadır.

(18) Fichter, a.g.e., s. 68-69. (19) Buchanan, W, Cantril, H. «Ulusların Stereotipleri,» Kitle Haberleşme Teori(20) Buchanan - Cantril, a.g.e., s. 325. v.d.

Burada, millî stereotiplere bir örnek olarak UNESCO arafından yapılan bir araştırmadan aldığımız sonuçları sunacağız. Bu araştırmada milletlerin, birbirlerini ve kendilerim nasıl görmekte olduklarım stereotipler yoluyla tanımlamaları istenmiştir. Beş ülkenin diğerlerim ve kendilerim tanımlamaları aşağıdaki gibidir(21). Beş Ulusu Tanımlamak İçin En Sık Kullanılan Altı Özellik

l. Rusların Tanımlanması Avusturyalılarca İngilizlerce Fransızlarca Almanlarca Hükmedici Çalışkan Geri ve kaba Zalim

Çalışkan Hükmedici Çalışkan Geri ve kaba Zalim Zalim Hükmedici Çalışkan Geri ve kaba Geri ve kaba Cesur Hükmedici Cesur Cesur Zalim Cesur İlerici Pratik ilerici Pratik

İtalyanlarca Hollandalılarca Norveçlilerce Amerikalılarca Geri ve kaba Zalim Çalışkan Zalim Zalim Hükmedici Hükmedici Çalışkan Hükmedîci Geri ve kaba Geri ve kaba Hükmedici Çalışkan Çalışkan Cesur Geri ve kaba Cesur Cesur Zalim Mağrur Zekî ilerici Pratik Cesur

2. Amerikalıların Tanımlanması Avustralyalılarca İngilizlerce Fransızlarca Almanlarca ilerici ilerici Pratik ilerici Pratik Mağrur ilerici Cömert Zekî Cömert Hükmedici Pratik Mağrur Barışsever Çalışkan Zekî Barışsever Zekî Zekî Çalışkan Cömert Pratik Cömert Çalışkan Kendine Hakim

İtalyanlarca Hollandalılarca Norveçlilerce

Cömert Pratik Çalışkan Pratik ilerici Pratik Çalışkan Çalışkan îlerici Zekî Cömert Cömert Barışsever Zekî Zekî 3. İngilizlerin Tanımlanması Almanlarca Hollandalılarca Amerikalılarca Zekî Kendine Hakim Zekî Kendine Hakim Barışsever Çalışkan Mağrur Pratik Cesur Hükmedici Mağrur Barışsever Pratik Çalışkan Mağrur îlerici Zekî Kendine Hakim

(21) Buchanan, •W.-Cantril, H.: a.g.m., s. 325. 11

4. Fransızların Tanımlanması İngilizlerce Almanlarca Hollandalılarca Çalışkan Çalışkan Geri ve kaba Geri ve kaba Geri ve kaba Çalışkan Barışsever Zekî Zalim Cesur Zalim Cesur Zalim Cesur Kendine Hakim Zekî Kendine Hakim Barışsever Barışsever 5. Çinlilerin Tanımlanması İngilizlerce Almanlarca Hollandalılarca Çalışkan Çalışkan Geri ve Kaba Geri ve Kaba Geri ve Kaba Çalışkan Barış sever Zekî Zalim Cesur Zalim Cesur Zalim Cesur Kendine Hakim Zekî Kendine Hakim Barışsever Barış sever ULUSLARIN KENDİLERİNİ TANIMLAMASI

Almanlar Avustralyalılar İngilizler Fransızlar Çalışkan Barışsever Barışsever Zekî Zekî Cömert Cesur Barışsever Cesur Cesur Çalışkan Cömert Pratik Zekî Zekî Cesur ilerici Pratik Cömert Çalışkan Barışsever Çalışkan Pratik ilerici

İtalyanlar Hollandalılar Norveçliler A.B.D.

Zekî Barışsever Barışsever Barışsever Çalışkan Çalışkan Çalışkan Cömert Cesur Zekî Cesur Zekî Cömert ilerici Zekî ilerici Barışsever Cesur ilerici Çalışkan Pratik Pratik Cesur Mağrur Kendine Hakim

B. Toplumsal Değer Kavramı

Değerler konuşu hem felsefede hem de sosyolojide ele alınmaktadır. Felsefedeki ele alınışında değerlerin niteliği, aralarındaki hiyerarşi ve eleştirisi üzerinde durulmaktadır. Sosyolojide ise değerlerin tasviri, ortaya çıkış yolları, toplumsal olgu, kurum ve süreçlerle olan etkileşmeleri, tipleri ve belli somut durumlarda Rastlanan değer çatışmaları ele alınır. Toplumsal değerleri ele alırken üç öğe üzerinde durabiliriz: l. Değeri söz konuşu olan şey (Maddî eşya veya bir davra Nış, bir rol, bir kurum, bir durum v.s.) 2. Söz konuşu şeyin belli ihtiyaçları karşılama yeteneği. (En geniş anlamda toplumsal ihtiyaçlar). 3. Söz konuşu olan şeyin ihtiyaç karşılama yeteneği hakkın Daki takdir (ölçme). l. Tanım .. Yukarıda sözü edilen hususlar göz önünde bulundurularak Su tanım yapılabilir: «Sosyolojik anlamda değerler, grubun veya toplumun, kişilerin, davranış örneklerinin, amaçların ve diğer sosyo-kültürel şey Lerin önemlerim ölçmeye yarayan ölçütlerdir» (22). Burada, ne bu şeylerin aslî değeri ve ne de herhangi bir kimsenin bunlara verdiği kişisel değerlerle doğrudan ilgileniyoruz. Değerleri bir başka biçimde sosyologlar şöyle tanımlıyor: «Açıklanmış beğeni dizgelerinden çıkarılan ve arzuya değer şeyleri belirten kavramlardır» (23). Değerler bütün kültür ve topluma anlam ve önem veren ölçütlerdir. : 2. Özellikleri.. Bir toplumsal bilimcinin ilgilendiği değerler aşağıdaki özelliklere sahiptir (24). a) Grubun veya toplumun üyelerince paylaşılmışlardır. Çoğunluk tarafından kabul edilmişlerdir. Herhangi bir bireyin kanaatine bağlı değildirler.

b) Toplum üyelerince ciddîye alınmışlardır. Bunların genel refahın korunması ve toplumsal ihtiyaçların tatminine bağlı olduklarına inanılır. c) Değerler, duyguları da içerirler. Üyeler, ulvî (yüksek) değerler için fedakarlıkta bulunmaya, dövüşmeye ve hatta ölmeye razıdırlar. d) Bunlar, birçok insanlar arasında genel onama yahut anlaşmaya dayandıklarına göre kendilerini canlandıran veya taşıyan şeylerden soyut olarak insan zihinlerinde yer etmiş kavramsal yarlıklara sahiptirler. 3. İşlevleri

Değerlerin, toplumda çeşitli işlevleri vardır. Bunları da su noktalar etrafında toplayabiliriz (25) : a) insanların, grupların, kategorilerin, toplumsal önemlerini ölçme, toplumda çeşitli tabakalaşmaları tayin etmek, bireye çevresinin diğer üyelerinin gözünde hangi yeri işgal etmekte olduğunu öğretmek. b) Toplumdaki maddî şeylerden hangisinin arzuya değer, yararlı, gerekli olduğunu tayin etmek ve bunlar üzerine dikkati çekerek, istekleri ilgileri tahrik etmek. c) Toplumdaki ideal düşünme ve ideal davranma biçimlerini tayin etmek. d) Toplumsal rollerin seçilmesi ve yerine getirilmesi hususunda rehberlik etmek. e) Toplumsal denetim ve toplumsal baskı aracı olarak etkili olmak. (22) Ficher, a.g.e., s. 294. (23) Lundberg, Schrag, Larseh: Sosyoloji, s. 441. (24) Fichter, a.g.e., s. 294. (25) Fichter, a.g.e., s. 301-302.

f) Toplumsal dayanışmayı gerçekleştirme işlevine sahiptirler. Bir eğitimci grubu ise, değerler sisteminin işlevlerim şu noktalarda topluyorlar (26) ; a) Bireye amaç ve yön tayin eder, b) Bireysel ve toplumsal eylemin esaslarım ve genel yönünü verir, c) Bireylerin davranışlarım yargılamaya yardımcı olur, d) Bireyin başkalarından ne bekleyebileceğim ve kendisinden ne beklenildiğini bilmesini sağlar.

e) Bireyin, doğru ve yanlışı, haklı ve haksızı, hoşa giden ve gitmeyeni, ahlaksal ile ahlaksal olmayanı ayırt etmesine yarar. Değer sistemleri ile stereotipler aslında birbirini bir yerde tamamlamaktadırlar. Değerler stereotiplerin kaynağım oluşturmaktadırlar. Örneğin, Türklerin «Saldırgan (agressif), Almanların «otoriter», Amerikalıların «maddeci», İngilizlerin «sebatlı» olduklarım söylediğimiz zaman aslında bu genellemelerin birer stereotip olduklarım unutmamalıyız. Fakat bu stereotipler o toplumdaki bireylerin çoğunluğu tarafından benimsenmiş olan değer sistemlerinden çıkarılmaktadır. Bununla birlikte, belirli bir grup veya toplum hakkında stereotiplerin ortaya çıkışının her zaman değerlere dayalı olmadan, çok yüzeysel bir biçimde de oluştuğunu belirtmek gerekir.

(26) Smith, Stanley and Shores, Fundamentals of Curriculum Development, s. 61. 115

10. BÖLÜM Çeşitli Ülkelerin Kişilik ve Karakter Özellikleri Şimdi de çeşitli ülkelerin belli başlı kişilik ve karakter özellikleri üzerinde durmak istiyoruz. Bu ülkeler ilkel toplumlar olmayıp, bugünkü uygar ülkelerdir. Herhangi bir ölçüte göre seçilmiş olmayıp sadece birkaç örnek olarak buraya alınmışlardır. Bu ülkeler hakkındaki bilgiler, bilimsel araştırmalar, kalıp yargılar, gözlemler ve değer sistemleri yoluyla elde edilmişlerdir. A. Amerikan Kişilik ve Karakteri Amerikan kişilik ve karakter özelliği, tek kelime ile, «Dinamizm» olarak özetlenebilir. Bütün Avrupa ırklarının Amerikan potasında eriyip karışmasından yeni bir insan birimi meydana çıkmıştır. Gerçekten onlarda ne köylü, ne de köylülere özgü o sağduyu vardır. Siegfried'e göre §u özellikler belirtilebilir. «Her tarafta, her şeyi aynı açıdan görmek yolunda bir eğilim vardır: Her yanda aynı trenleri, aynı otelleri ,aynı lokantaları, aynı benzin istasyonlarım, aynı gazeteleri, aynı dergileri, aynı sloganları, aynı düşünceleri görürsünüz. Hatta bu tek biçimlilik, bu yeknesaklık millî birliğin kaynaştırıcı öğelerinden biri durumuna gelmişlerdir ve tuhafı şu ki, halk, bunlara katlanmak değil de, tıpkı bir ilerlemede olduğu gibi, bunları kabul etmekte, severek karşılamaktadır» (l). Good Will (iyi niyet) Amerikalıya özgü bir şeydir ve onun yurttaşlık duygusunun temelidir ki bu duygu herşeyden önce, çok Protestan bir anlamda «sosyal hizmet» demektir.

117«Bir mümindir ama ruh da dahil, her şeyin Örgütlenebileceğine inanan bir mümindir; insanlık şerefine içten inanmakla birlikte, bu şerefin o insanın yaşam düzeyinden ayrılamayacağı düşüncesindedir)) (2). «Hem ülkücü, hem maddecidir. Amerikan halkı, en yumuşak başlı, en itaatli halk yığınlarından biridir. Bu disiplin yalnız çalışmada değil, özel yaşayışın tutumunda, hatta düşüncelerin benimsenişinde de uygulanmaktadır. Amerikalıda öğretilene karşı içten bir saygı vardır; eğitime inanır o, fakat bu pratik olsun ister: Eğitimi bir kültür edinme işi değil de bir reçeteler, usuller topluluğu sayar. Eğitimi pişmiş kotarılmış, bilgiyi kutulara yerleştirilmiş, hatta kabilse komprime durumuna sokulmuş olarak ister; hap gibi yutuluverecek, hemen kullanılabilecek, hiç bir çabaya ihtiyaç göstermeyen kolay kavramları arzular. Bir uzmandan geldi mi Amerikalı, bilgi ve yetki uğruna, her şeyi kabullenmeğe hazırdır)) (3). (l) Siegfried, Andre: Milletlerin Karakterleri, s. 185. (2) Siegfried, a.g.e., s. 187. (3) Siegfried, a.g.e., s. 190. <4) Siegfried, a.g.e., s. 190.

«Herkes gibi olmaktan acı duymak şöyle dursun, insanlar aynı şapkaya, aynı elbiseye, aynı düşüncelere sahip olmakla övünmekte, bundan memnun olmaktadırlar. Ferdiyeti övmek moda olarak kalmıştır (4). Millî ideoloji, 150 yıl öncekinin aynı olarak kalmaktadır: Bu da bireycilik, girişim düşüncesi, hürriyet, rekabettir ve iyi niyetli Amerikalı da bunlara içten bağlı kalmaktadır» (5). Geoffrey Gorer tarafından yazılan eserin adı 'Amerikalılar* di. Gorer tarafından yapılan bu çalışmadan tipik bir Amerikan Kültür Modelini örnek olarak ele alalım. Onun Amerika'da anne ve babanın statüleri konusundaki görüşlerinin kısa bir özeti, Îngiltere dekinden birçok bakımdan farklı bir aile yaşamı normunu canlandıracaktır (6). «Amerika'da göze çarpan bir gerçek, kadının Avrupa ailesindeki babanın rolünü üzerine almak hususundaki eğilimdir. Kadın hürriyet Abidesi, Sam Amcadan daha fazla kabul edilen bir semboldür. Babanın arka planda kalması sonucunda anne, ailede liderliği ele almakta ve çocukta dişilik bilinci aşılanmaktadır. Bu durumun iki sonucu vardır. Birincisi anne sevgisinin yüksek derecede saygı görmesi ve idealleşmesi, ikincisi ise erkek çocuklarda fazla kadınımsı olma korkusunun görüşmesi ve bunun sonucunda erkekliğin büyük Ölçüde gösterilmesi çabasının belirmesidir. Oradaki annenin çocuklara bağlılığı, büyük bir tehdit oluşturur. Babanın ailede sahip olduğu egemenlik ifade eden otoritesi, Amerika'ya ilk kez gelen göçmenlerden doğan kuşağın büyümesiyle anavatandan gelen geleneklerle beraber terkedilmiş görünen bir Avrupa örneğidir. A.B.D.'de annenin çocuk üzerindeki egemenliği, Öğretmenlerin çoğunun kadın olması nedeniyle daha çok kuvvetlenmiştir. Fakat anne, «basan sistemi» nin tam bir destekleyicisidir. Çünkü basan kazanmak ve toplulukta daha yüksek düzeye çıkmak bütün Amerikalılar için çok değerli diğer bir kültür karmaşığıdır. Böylece annenin çocuğu başarısızlığa uğramamalı ve her yaşta yarış etmelidir. Küçüklüklerinden beri çocuklar için ne yapılsa yine azdır. Çünkü çocuklar evvelce olduğundan daha iri ve daha iyi olmalıdırlar;

gıdanın, en yeni çocuk büyütme ve psikoloji yöntemlerinin v.s.nin önemi işte bunun bir sonucudur. Her şeyden Önce bir hanım evladı (süt çocuğu) olmaması şarttır ve aynı zamanda kızlar da hanım çocuğu olmamalıdırlar. Çünkü bu kural, her iki cinsi de kapsadığından, bağlılık, korku, çekingenlik, utangaçlık ve edilgenlik gösterilmemelidir. Böylece çocuklar serbestlik ve bağımsızlığa doğru sevk edilmiş oluyorlar. Amerikalılar, ana babalarına egemen olmaya eğilim gösteren çocukların serbestisini kısıtlamaktan nefret ederler. Böyle küçük çocuk, atılganlığım göstermek için fırlar gider- Zafer kazandığı durumlarda teşvik kazanmak için gelip hikayesini anlatır. Böylece dil dökmenin ve kendini Övmenin önemi buna dayanır. Büyümekte olan bireylerin üzerlerine aldıkları roller kültür repertuarının takdim ettiği roller arasından seçilmiş ve babanın, ananın işlevlerinin açıklanış biçimleri çocukların büyütülmesinde her şeyden üstün bir önem taşımaktadır. Amerikalıların 'dating' denilen randevu biçimi, çocukların yetişmesiyle ilgili olup, biraz tanımlanmaya değer. Çünkü Gorer bunu tam bir iş başındaki antropolog durumuyla inceler. Gorer ondan şöyle söz eder. «Dating, cinsel oyuna giriş davranışıdır ve gerek klasik dansa, gerek bir yarışma oyununa benzeyen yüksek derecede modelleşmiş bir faaliyettir.» Dating, aşağı yukarı 12 yaşından, nişanlanma çağma kadar devam eder. Başarı sistemi rekabeti devam eder ve «Başarılı mıyım?» «Seviliyor muyum» a eşit olur. Daha doğrusu amaç, bir insanın aşka layık (4) Siegfried, a.g.e.. s. 14 -187 (5) Siegfried, a.g.e.. s. 14 -195. (6) Ottaway, A.K.C.: Education and Sooiety. s. 30-32.

olduğunu ispat etmesidir. Dating'in sevişmeye benzer bir tarafı vardır. Fakat amacı, cinsel zevkten daha çok, kendini takdir ve başarı kazanmaktır. Erkek çocuk için başarı, güzel konuşabilmek, sevilebilen bir kimse olduğunu kanıtlamak için kızı elde etmek, mümkün olduğu kadar çok tercih edilmek suretiyle rakiplerini geçmek ve en popüler kızlarla çıkmaktır. Kız için başarı, mümkün olduğu kadar fazla «date» (buluşma) yapma, kendisi için harcayacak bol parası olmak, kendisine çiçek verilmesi, en şık arabaya sahip olmak, erkeğin Önerilerine çok fazla olmamakla birlikte, onun ilgisini devam ettirecek kadar boyun eğmek, onun girişimlerini savuşturmak ve bir beraberliği (eşit durum) sağlamaktır. Aynı zamanda şunu da kaydetmeliyiz ki Avrupa'ya Amerikan kültürel geleneklerinin çoğu yayılmıştır ve onların tutumlarının Avrupalılarca taklidinin Amerikalı vatandaşlarla dolaysız karışımda olduğu gibi filmleri aracılığıyla da eğilimli olduklarım görürüz. A.B.D.nin bir dünya iktidarı olarak gelişen egemenliği yüzünden aynı süreç dünyanın diğer bölgelerinde cereyan eder.» Amerikalı sosyologlardan Joseph H. Fichter'in, «Sociology» isimli kitabından «Amerikan Değer Sisteminin Görünümleri» adlı bölümü buraya alıyoruz. Daha önceden çevirişim yaptığımız bu bölüm, bize Amerikan karakteri hakkında da bir fikir vermektedir (7). Yazan : Joseph H. Fichter Çeviren : Mahmut Tezcan 1. Amerikan Maddeciliği

Bir toplumun değerlerinin, o toplumun en başarılı olduğu davranış alanında en fazla önem kazanmaları hemen hemen kaçınılmaz bir durum olarak görünür. Amerikan toplumu, en büyük başarısını kendi fizikî çevresine egemen olmakta göstermiştir. Amerikalılar, muhtemelen insanlık tarihine aşılmamış bir derecede becerikli ve hünerli bir biçimde madde ile uğraşmışlardır. Madde ile uğraşmaktaki ve ona egemen olmaktaki bu başarı, manevî ve insanî başarılarda bile maddî ölçütleri kullanmak eğilimim doğurmuştur. Maddecilik, bir derece konusudur ve Amerikan kültürünün maddî değerlere önem verdiği hükmü, onun başka değerleri olmadığı ya da onları ihmal ettiği anlamda yorumlanmamalıdır. Biz burada, kantitatif ölçmeye olan eğilim ve ona verilen önemden söz ediyoruz. Amerikan kültüründe üzerinde durulan değerlendirme normları, maddenin özellikleridir: Ölçü, sayılar, frekans ve hız. Bir ürünün «daha iyi» göründüğü, verdiği his ve lezzetin «daha iyi» olduğu yani daha fazla rahatlık, zevk ve kolaylık verdiği söylendiği zaman, maddenin duygulara yönelen kalitelerine dikkat çekmiş oluruz. Yabancı gözlemciler, bazen, Amerikan toplumunda bütün davranışların 'dolar ve sent konusuna' indirgendiğini abartarak belirtirler. Onlar yanılmışlardır. Çünkü Amerika'da bazı değerler parasal normlarla ifade edilir. Birçok Amerikalılar, en başarılı bir babanın, ailesini 'en iyi geçindiren' baba olduğuna inanırlar ve bu geçindirme, onun ailesine getirdiği para miktarı ile ölçülür. Film meraklıları en sevdikleri aktör veya aktrisler arasında hangisinin «en iyi» eğlendirici olduğunu anlamak için onların yıllık kazançlarım bildirmelerim merakla beklerler. Genellikle çok başarılı bir rahibin, en geniş kalabalıkları kürsüsüne, radyo veya televizyon programlarına çeken kimse olduğu varsayılır. Toplantısını «bir ticarî işi yönettiği gibi» yöneten veya kilise binasından doğan borcu tam olarak ödemiş olan bir rahip çok övülür. Benzer ölçütler, birçok

(7) Fichter, H. Joseph: Sociology. s. 304-314. Bu yazı, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt. 6, Sayı: l - 4'de (1975) yayınlanmıştır

durumlarda, akademik düzeyden kayıp iş yöneticileri sırasına girmeye çalışan kolej veya üniversite başkanlarının işlevlerinin değerlendirilmesinde de sık sık kullanılır. Tekrar seçilmek isteyen belediye başkanı, vali veya devlet başkanı, kampanyasının büyük bir kısmım, halkı ikna için kendisinin başarılı bir iş adamı olduğuna ve malî, maddî başarı ve gelişmelerini belirtmek için çaba gösterir. Bütün bu roller, aynı zamanda, maddî olmayan ve parayla ilgisi olmayan ölçütlerle de ölçülürler. Devlet memuru, eğitimci, rahip, eğlendirici ve ana-baba, aynı zamanda kendi temel kurumlarında geçerli olan temel değerlere göre de değerlendirilirler. Herhangi bir toplumda bunun böyle olması mantıken beklenir ve muhtemelen bundan kaçınılmaz. Böylece, bu kurumsal değerlerin, malî ve kantitatif ölçme normları durumuna getirilmiş olduğunu veya bunların içinde eritildiğini söylemek doğru değildir. Gerçek şudur ki, temel kurumlar, aslında, ekonomik kurumlara özgü olan birtakım değerlerin istilasına uğramışlardır. Bizimki gibi materyalist bir kültürde, manevî ve insanî kazançların, hemen hemen otomatik olarak maddî başarılardan doğduğu hakkında belirsiz bir inanış da vardır. İnsanın yaşamı

maddî yaşamın asgarî standardının altına düştüğü zaman, kültürel değerlerin bunlarda zarar gördüğü de gözle görülebilen bir gerçektir. Manevî huzur, kültürel ilgiler ve normal toplumsal ilişkiler asgarî maddî geçimden daha fazla bir şeyi gerektirir. Fakat bundan asla şu sonuçlara varılamaz: Bir insan ne kadar çok maddî başarı kazanırsa o kadar mesut olur, yahut, yoksulluk ortadan dî basan elde eden adam, tanrının sevgili kuluduri Canlı, genç Amerikan kültürü geleneksel ve yavaş değişen kültürlerin tam karşısında yer alır: Biz, «En büyük ve en iyi» objelere önem veririz; başkaları ise «En eski ve en iyi»ye önem verirler. Biz, mantıkî olarak, en iyi başardığımız şeyler üzerinde dururuz: En uzun köprü, en geniş yol, en yüksek bina, en hızlı uçak. Bütün bunlar nicelikle ilgili ölçülerdir. Bu en üstün dereceleri bile aşacak olan yakın geleceği bekleyiş, Amerikan toplumunun karakteristik bir niteliğidir. Amerikalıların sayısız maddî olmayan işlevleri ve değerleri ifade için ölçülebilir sembollere başvurmayı kolay bulmalarından, onların kültüründe materyalizmin her şeye nüfuz ettiğini sanmak büyük bir hatadır. Babanın işi ve ücreti, onun ailesine olan sevgisinin bir göstergesi olarak kullanılmasına bakıp da, baba sevgisinin zayıflığına veya yokluğuna hükmedilemez. Maddî sembollerin dinsel, ekonomik ve siyasal kurumların başarısının ölçülmesinde kullanılması, dinsel motivasyon, işe bağlılık veya genel refahla ilgilenmenin bu kurumlarda azalması demek değildir. Materyalizm, maddî olmayan çabaların ve işlevlerin yerini almamıştır. Hatta bunun aksini iddia etmek mümkündür. Pragmatik ve maddî ölçme tekniklerinin kullanılmasının maddî olmayan faaliyetler düzeyindeki çabayı daha da ileri götürdüğünü ve ıslah ettiğini ispatlamak da mümkündür. 2. însaniyetçi Değerlere Artan îlgi «Materyalist kültür» kavramı göreli (izafî) olup, Amerikan toplumunda maddî başarıya kendi basma bir amaç gözüyle bakılmaz. Servet için servet peşinde koşmak, cimrinin niteliğini oluşturur. Yoksa, genel olarak Amerikalının değil. Servete daha fazla mal ve hizmet üretmek ve tüketmek için bir araç gözü île bakılır. Hiçbir Amerikalı, servet sahibi olmayı başlı basma bir amaç olarak kabul etmeye istekli değildir. Hatta böyle yapsa bile, davranışım daha değerli nedenlerle makul göstermeye çalışır. Aile başkanı, zamanım ve enerjisini iş faaliyetlerinde harcarken bunu karışı ve ailesi için yaptığım söyler. Katkıları için eski mezunların peşinde koşan ve yüksek öğretimde gelir sağlayacak bir yardım fonu oluşturmak isteyen yüksek okul müdürü, yüksek öğrenimin şimdi pahalı bir iş olduğunu söyler. Bu örnekler, maddî başarıların başarı normu olarak kullanıldığına işaret etmekle birlikte, aynı zamanda, daha yüksek amaçların terası için de bir araç olarak kullanıldıklarım da gösterir. Bu bileşimde esas itibariyle bir mantıksızlık ve uyuşmazlık yoktur. İşte bu gerçeğin ışığı altındadır ki Amerikan kültürünün hem maddî başarıya ve hem de hümanist değerlere ilgi gösterdiği gözlenir. Denilebilir ki, bu her ilgi de paralel hatlar halinde ilerlemektedir ve ikisinin arasında bir çeşit karşılıklı nedensellik vardır. Halk kitlesinin maddî yararı bakımından doğal kaynaklarımızın fevkalade imkanlarını kavradıkça yüksek değerlerin yayılma ve korunmasının önemini de kavramaya başlıyoruz. Aşağıda, Amerikan toplumsal vicdaninin gelişmesinden yararlanan ve bu gelişmeye katılan kişi ve kategorilerden göze çarpan birkaç örnek veriyoruz.

a — Hümaniter değerler için artan ilgi, Amerikan kültürün, de mevcut haklar, ayrıcalıklar ve imkanların giderek daha fazla Amerikalı kategorilerine yayılmasında görülebilir. Örneğin siyasal kurumlarda katılmanın yüksek değeri, I. Dünya Savaşından sonra kadınları içine almak suretiyle genişledi. Kimi Amerikalılar bu harekete karşı geldiler. Fakat aynı zamanda, kadınlara oy verilmesini isteyen ve eşit hak isteyen guruplar, uzun zamandır aralıksız bir mücadelede bulunmuşlardı. Kadının oy vermesi gereği hemen hemen kaçınılmaz bir kültürel eğilimdi. b — Diğer bir örnek, çocukların çalışması ile ilgili mevzuattır ki buna da bir parça karşı geliniyordu. Bu mevzuat, çocukları sömürüye karşı koruyordu. Bunlar zaman zaman hala ihlal edilmekte iseler de toplumun çocukları koruması gereği bugün Amerikan kültüründe genel bir ilke olarak kabul edilmiştir. Çalışanların örgütlenme ve kolektif pazarlık hakları bugün yasalarımıza girmiş bulunmaktadır. Azınlıklara karşı yapılan ayrımları yok etmeye çalışan hakkaniyetli işe alma usulleri, bazı federe devletlerde kabul edilmiş olup .muhtemelen, ulusal çapta bütün ülkeye yayılacaktır. c — Amerikan toplumunda dinsel ve ırksal azınlıkların korunması uğruna elbirliğiyle sarf edilen çabalar insanî değerlere karşı şimdiye kadar görülmemiş bir şiddetle gittikçe artan ilginin tipik belirtilerini temsil ederler. Bu koruma, 2. Dünya Savaşından sonra devam ettirildi. Bugün Amerika'da ırksal ve dinsel softalık hala mevcut olup, muhtemelen her zaman olacaktır. Fakat dışarı vuran suiistimallerin kaldırılmasına yönelen eğilimden artık kuşku duyulmaz. Toplumun vicdanı, sadece, yeni yasalarda ve eski yasaların insanî yorumlarında değil, aynı zamanda bu değişimi destekleyen çok sayıda gönüllü gruplarla da kendini belli eder. d — Çeşitli biçimlerde engelli kimseler sayısız toplumsal ve hümaniter refah programlarında daha fazla ilgi görmektedirler. Çocuk felci kurbanları, konuşma ve işitme özürleri olan çocuklar, gayri meşru ve yetim çocuklar, başkasının koruma ve yardımına muhtaç olan anneler, yaşlılar, işsizler ve diğer birçokları yardıma muhtaç ve sorunlarım kendi basma çözemeyecek kimseler kategorisini oluştururlar. Geçmişin düzensiz ve ara sıra vuku bulan kişisel isteğe bağlı yardımseverlik hareketleri, şimdi artık etkili ve iyi örgütlenmiş para toplama kampanyalarıyla ve yersel federe ve federal hükümetlerce yapılan resmî hizmetlerle takviye edilmektedir. însaniyetçi değerlerin pratik uygulanışının ilginç bir yönü, daima karşılaşılan karşı gelinme çeşididir. Değişme gerçekleşmeden önce idealin sözde kalan onayı ile yetinilir. Fakat önerilen somut uygulamaya karşı gelinir. Değişmeden sonra ise insanlar hem ideale ve hem de pratiğe uymayı öğrenirler. Şimdi, kadınların oy vermesine veya çocukların sömürülmesini önleyen yasalara karşı gelinmesini kimse düşünmez. Fakat hala, adil çalışma şartlarım düzenleyen ve zencilerin eşit haklara sahip olmalarım sağlayan yasalara şiddetle karşı çıkan kimseler vardır. Karşı gelme, daima ve garip bir biçimde şu kanıta dayanır: Hakların başkalarına yayılması, kişisel haklara karşı bir tecavüz oluşturur. Bu kanıtın doğruluğu, ancak şu noktadadır: Bir kimsenin başkalarının haklarına riayet etmesi gereği, onun biçimsel görevlerim arttırır. Haklar ve görevler birbirlerine bağlıdır ve bu vakıanın toplumsal vicdanda gittikçe daha fazla kabul edilişi, Amerikan kültürünün lehine kaydedilecek bir husus oluşturur.

Bu kültürel eğilimde kaçınılmaz veya mutlak hiçbir şey yoktur. Bunun sayısız toplumsal nedenleri ve şartları vardır. Fakat bu, çağdaş Amerikan toplumunun göze çarpan bir gerçeğidir. 3. Amerikan Değerlerinin Nihaî Noktası Amerikan toplumu o kadar çok farklı grup ve kategorileri kapsar, o kadar çok farklı değer yönelimlerine sahiptir ki, ilk bakışta bütün Amerikalıların üzerinde anlaştıkları nihaî bir değer noktası bulmak imkansız görünüyor. Bununla birlikte, dış davranış modellerinde geniş ölçüde beliren birtakım fikir ve inançlar vardır. Bunlardan bir özet yapacak olursak, halkımızın çoğunluğunun önemli saydığı bir şeyi bulmak mümkündür. Bu ise, değer sistemidir.Din, ırk, etnik temel, ekonomik statü ve bölgesel alt kültür farklılıklarına rağmen pek çok Amerikalı bu değerleri onaylarlar. îşte «Değerlerin nihaî noktasından kastettiğimiz şey, birçok Amerikalının onayladığı bu değerlerdir. Bunlar Amerikan kültürünün temel temalar serişim oluştururlar. Bunların her biri, aynı zamanda başka kültürlerde de bir dereceye kadar bulunmalarına rağmen, birleştikleri zaman tipik olarak Amerikandır. Herhangidir mutlak anlamda nihaî değildirler. Ancak halkın değerli olarak kabul ettiği şeylerin en yüksek ortaklaşa çıkağı olmaları bakımından nihaîdirler. a — Yaşamı rasyonel bir biçimde ele alma değeri, hemen hemen bütün Amerikalılarca kabul edilir. Bu eğilim, toplumsal sis125 temin kavram ve uygulamalarının yeniden yoklanmasındaki sürekli çalışmalarda ve bir işi yapmakta en az zaman harcamayı gerektiren, en makul ve en az gayret sarfım sağlayan yöntemler aramakta belirir. Bize, bilimi, doğaya egemen olmaya ve bütün sorunların çözümüne uygulamaya koyulmuş bir mühendisler kuşağı adı verilmiştir. Şüphesiz ki hala kültürümüzde birçok folklorik ve boş inan düşünce biçimi ve akıl dışı davranış ve tutarsızlıklar vardır. Fakat egemen yaklaşım, bilimsel olandır. b — Aklîlik yaklaşımıyla çok sıkı bir biçimde ilişki durumunda olan diğer bir değer de gelişmeye verilen önemdir. Toplumun, kültürüne ve kişiliğin iyileştirilebilirliğine olan iman, tarihimizde bir tür itici güç olmuştur. Amerikalıların geleceğe inançları vardır. Fakat bu geleceği sadece zamanın getirdiği bir gelişme olarak değil, beşerî çabanın, sorunların çözümüne başarılı olarak uygulanabildiği bir devre olarak görürler. Burada önemli olan, Amerikan aklının değişme ve deneyimi kabul etme isteğidir ve bu, zekanın güttüğü değişmenin mutlaka iyi olacağına dair bir millî tutumdur. c — Bireysel basan değerine aklî yaklaşım ve gelişme ile birlikte giden bir parça olarak büyük önem verilir. Başarının •maddesel ve paraya ait ödüllerle ölçüldüğünü daha önce görmüştük. Fakat bu, başarının sadece iş ve ekonomik gayretlerle elde edildiğinde ona değer verildiği anlamına gelmez. «Kendini yetiştiren kimse» dendiğinde, bir fizikçi veya biyokimyacı olduğu kadar fizikçi, atlet veya bir güzellik kraliçesi de olabilen bir erkek veya kadın anlaşılabilir. Başarının en büyük kısmı, gerçekleşmiş bir basan olarak değerlendirilir. Fakat başarı yolunda rol oynayan «kopmalar» (breaks) da geniş ölçüde takdir edilirler. d — Amerikan kültüründe çalışmaya yüksek bir değer verilir. Bir insanın değerinin başlıca ölçütü, onun «ne yaptığı», yani topluma olan işlevsel yarandır. Çalışmaya yönelme eskiden Amerikalılar arasında hemen hemen zorunluluğa denkti. Maddî refahın, başarının ve boş zamanın ulusal çapta artışı ile çalışmanın bu zorunlu görünüşü birey bakımından azaldı. Fakat hala, faaliyet üzerinde genel bir direnme ve bir iş meydana getirme

ye değer verilir. Amerikan kentlerinin aceleci ve hummalı faaliyeti, yabancı bir gözlemcinin daima gözüne çarpar. e — Nispeten genç Amerikan kültürünün az sayıdaki örneğinden biri de birey için özgürlük değerine önem vermesi İnsanın aslî niteliklerinin değerli olarak tanınması, onun at. sorumluluğu, kişisel dokunulmazlığı ve Tanrının bir yaratığı olarak vekarı, değer sistemimizin tipik bir özelliği olmuştur. Özgürlük artık sadece siyasal sınırlamalar ve ekonomik baskıdan ;kurtulmuşluk değildir. Hem birey ve hem de toplum için özgü: ara sıra ihlal edilmesine rağmen, bir değer olarak Amerikalılar : sında üniversal olarak kabul edilmiştir. Amerikan toplumsal davranışının diğer birçok başka suçları da bize, aynı zamanda, nihaî değerler noktası hakkında ipucu verir. Fakat onların çoğu, yukarda söz ettiklerimizden farklı değildir. Materyalizm ve insan severlik gibi iki merkezî yerin birbirine bağlı ve dengeli oluşu, Amerikalıların hem fi ve hem de toplumsal mükemmelleşebilirliğe olan inancını gösterir. Onlar, aynı zamanda, hür bir toplumun ilerlemek için çalışmaya, başarılı olmaya ve bilimsel olarak çalışmaya olan mini gösterir. 4. Amerikan Liberalizmi ve Değerleri Liberalizm, Amerikan kültürünün en yüksek değerlerinin 1 çoğu ile çok iyi uyuşuyor görünen genel bir deyimdir. Her şeye fazla beşerî ruhun hür olmasında direnen liberal bir kimse, kendisine bilimsel, ilerici, rasyonel ve aydın bir kişi gözüyle bakmayı sever. Fakat, liberaller arasında büyük bir anlaşmazlığa den olan şey, özgürlük kavramı ve onun insan davranışı bakım dan yorumudur. Genelleştirilmiş temel değerler, örneğin, sadak Tanrıya inanç, pragmatizm, ihtiras v6 komşuluk duygusu gibi liberalizm de analize ve tanıma tabi tutulduğu zaman özelliği kaybeder. a) Liberalizmin sınırlandırılması, özgürlüğün temel sorunu oluşturur. Ancak deneyimsiz ve olgunlaşmamış bil kimse, gürlüğü mutlak bir değer olarak düşünebilir. Diğer bütün sosyolojik kavramlar gibi özgürlük de görelidir. Bir kimsenin, toplumsal davranışın ve sınırsız özgürlüğün birbiriyle bağdaşmadığını görmesi için kendi deneyim alanından öteye girmesine gerek ye tur. Günlük toplumsal yaşantımız, her zaman etkilendiğimizi, iki de bir baskı altında kaldığımızı ve şartlandığımızı açıkça gösterir. Bu bizi kültürel kukla durumuna getiremez. Çünkü bir çok durumlarda alternatif davranış imkanları karşısında bu alternatiflerin birisini veya diğerini seçebilir ve hatta seçmek zorunda kalır ve böylece kendimizin ve başkalarının davranışının tayininde işe karışmış ve bir rol oynamış oluruz. Bu düzeyde bile çoğu zaman yapmamız icap eden şeyi yapmak isteriz. b) Daha nüanslı fakat aynı derecede saf bir liberalizm tipi de ancak mevzubahis hareketin başkalarına zararlı olduğu durumlarda özgürlüğün sınırlandırılmasına müsaade eder. Bu görüşe göre toplumsal adaletin ihlali hariç başka bir ahlakî kötülük çeşidi yoktur, toplumsal adalet ise, liberalin her ne pahasına olursa olsun, savunması gereken bir toplumsal erdemdir. Son yıllardaki çok satılan romanlar bu tutumun örnekleridir. Bu romanlardaki kahraman, Yahudi düşmanı, zenci düşmanı veya işçi düşmanı olanlara karşı kızgınlığından köpürür. Fakat kahramanın kendisi ve yazar, evlilik dışı cinsel ilişkiler, çocuk düşürmeler, kutsal

şeylere hürmetsizlik ve yalancılığa karşı hiç ahlakî bir kaygı duymamaktadır. Gerçekten, bu sonuncu davranış örnekleri, bazen özgür ruhun ifadesi olarak benimsenir. «Kimseye bir zararı dokunmuyor» kanıtı ile savunulur. Toplumsal davranışın yegane ve en son ölçülünün «kimseye bir zarar vermeme» olduğunu kabul eden liberal tipi, son yılların Amerikan tarihinde birçok sorunlarla karşılaşmıştır. O, bir zaman Hitler aleyhtarı, fakat Stalin taraftarı olmuştur. Keza 1930 yılları başındaki Marksist barışseverlik politikası ve îkinci Dünya Savaşından önce halk cephesi politikası onu tam anlamıyla aldatmıştır. Çinli komünistlere tarım reformcuları gözüyle bakmıştır. Bu sükutu hayallerine rağmen hala, sadakati belirlemek için yapılan duruşmaları, üniversitelerde hür konuşma sorunu ve her çeşit sansür olayı karşısında ne yapacağım bilmemektedir. c) Herhangi bir toplumun tam bir özgürlüğe veya birisine fenalık yapma yasağı ile sınırlanmış bir özgürlüğe dayanan toplumsal hareket sistemine geçmişte sahip olmadığı veya olması mümkün olup olmadığı bilimsel bakımdan kuşkuya açıktır. Geçen yüzyılın «bırakınız yapsınlar» felsefesi tarafından ileri sürülen liberalizm, her yerde iyi sonuç vermemiştir. Liberal ideolojinin mantıkî temeli, ne mutlak özgürlük, ne de toplumsal adalettir; «Doğru olanı yapmak özgürlüğü» dür. Fakat burada da hala neyin doğru, neyin yanlış olduğunun ölçütü ve yargısı sorusuyla karşı karşıyayız. Özgürlük, başlıca kültürlerin en çoğunda yüksek değer biçilen bir haktır. Fakat f ir takım temel ahlakî ilkelerden doğan ve ancak onlar taraflıdan mümkün kılınan bir haktır. d) Bu temel ilkeler, y zamandan beri, Amerikan temel değerlerinin bir kısmım oluşmuştur. Aşın liberalist, bunları kabul etmemekle aynı ölçüce Amerikan değer sistemim benimsemeyi reddetmiş olur. Sırmadan bir vatandaşın yorumladığı gibi Amerikan liberalizmi, aşır kavramları içine alan bir ideoloji değildir. Nihaî olarak doğuştan insanda var olan haysiyet duygusuna ve bizim, değerlenir aslî ölçütleri dediğimiz ilkelere toplumsal kişinin ahlakî bakımdan sorumlu ve şiddete açık olmayan bil insan kavramına dayanır. Sorumluluk ve dokunulmazlık kaliteleri insanlarda kalıtımsaldırlar ve aydınlanmış iyi niyetli bir toplumun ileri sürdüğü b: sonuç değildirler. Amerikanın bireyin özgürlüğüne ve insanın iç ve karını geliştirmeye yüksek değer v,. yen liberal ve ilerici bir toplum olduğunda kimsenin kuskusu olamaz. Özgürlüğün genel olarak Amerikalılar tarafından kabul edilmiş anlamı, aşın ve salt liberalizm anlayışından çok farklıdır Amerikalılar, bir polis devletinin resmî yetkilerine, totalitarizm herhangi bir biçimine ve birey, sınıf veya bir partiye uygulanan herhangi bir mutlak otorite kavramına şiddetle itiraz ederler Fakat Amerikalılar, aynı zamanda, kırtasiyeciliğin varlığım, t toplumsal tabakalaşma ve toplumsal düzen, iktidar ve otorite gibi toplumsal gerçeklerle de yüz yüzedirler. Köle veya uysal olmaksızın normal Amerikan yetişkini, bu toplumsal gerçeklerin; vazettiği gerekli engelleri ve sınırları kabul eder. Realist toplumsal bilimci, özgürlüğü, her yerde sınırlanmış, göreli ve şartlanmış olacak görür, însan, son yılın liberalistlerinin farz ettikleri bireysel yg rasyonel olarak kendi çıkarı için çalışan ekonomik insan de değildir. O, haklar ve ödevlerle yüklü tüm •bir kişiliktir. Toplumda yaşar ve sorumludur. Toplumsal ahlakîlik, kişisel ahlakiliğin yerini alamadığı gibi, toplumsal vicdan da kişisel vicdanın yerine geçemez. Özgürlüğün sınırlanmaları, gerek bir bireyin kendine hakimiyeti yoluyla içten, gerek toplumsal denetim yoluyla dıştan gelir. Liberal bir toplumun hem baklan ve hem de görevlerinin kök î olarak insanlık değerindedir. 5. Toplumsal Sorunu

Amerikan toplumunu niteliği, sürekli olarak yeni toplumsal sorunlar yaratır. Bu ifade, toplumsal bilimlerin, toplumsal sorunları hafifletmek için bir araç olması gerektiği inancında olan öğrenimin başlangıcındaki bir öğrenciyi sükutu hayale uğratabilir. Fakat Amerikan değerlerinin karakteristikleri değişmedikçe, toplumsal sorunlarımızın hiçbir zaman tamam olarak yok olmayacağım farz etmemiz mantıkîdir. Bir anlamda, toplumsal sorunların toplumla beraber kaçınılmaz olan bir husus olduğu insanlık tarihinin kaydettiği bir derstir. Şüphesiz bu, bir derece konusudur. Nispeten Statik olan bir kültür, içinde çok az temel huzursuzluklar gösteren bir nevî sürekli iyi nizamı sağlayabilir, ilkeler çağdaş Amerikalılar için imkansız bir biçimde toplumsal yaşamın gerçeklerim kabul etmeye eğilimlidirler. Kültürümüzün egemen Özelliklerinden birisi, mükemmelleşebilirliğe ve bunu yerine getirmek için de çalışmak gerektiğine inanmaktır. Bakışların daima yükseldiği dinamik bir toplumda elbette ki toplumsal sorunlar sürekli olarak devam edecektir. a) A.B.D. de eğitim düzeyinin yükselişi, toplumsal sorunların tanınmasına katkıda bulunmuştur. Bu tanınma, toplumsal bilimlerin genişleyen müfredat programlarının bir parçasını oluşturur. Bu çeşit kültürde araştıran ruh, geleceğe doğru döner. Veriler, daha bol sayıda ve daha fazla ayrıntılı olarak vardır. Altüst edilmemiş hiçbir alanı kalmadığı gibi, düzenin bozulduğu hiçbir alan incelenmemiş olarak bırakılmamıştır. Amerikalılar, şimdi, toplumsal gerçekleri geçmiştekinden daha fazla bilirler. Toplumsal bilimin keşiflere, analizlere ve toplumsal gerçeklerin tartışılmasına bağlı kaldığı bir gerçektir. Lakin toplumsal bilim Öğrencisi toplumla ilgilenen bir vatandaş olarak geleceğe mümkün olacak imkanlar üzerinde de mutlaka durur.Eğitim arttıkça Amerikalılar mevcut duruma karşı hassas ve isyankar olmaktadırlar. Bu eğitim sadece toplumsal sorunları tanımakla yetinmeyip, aynı zamanda yeni sorunlar «yaratmaya» eğilim gösterir. Eğitilmiş insanların sayıca çokluğu, Amerikan değerlerine daha büyük ölçüde katılmaya yol açmış, fakat aynı zamanda bu değerleri tüm toplum için geliştirmişlerdir. Bir Amerikalı aydının, proletaryadan türemiş toplumsal reformcuya nispeten daha iyi bir topluma dair görüşlerinin çok daha geniş olması bir rastlantının sonucu değildir. b) Teknolojik ilerleme, toplumsal sorunlar alanında diğer geniş bir etmen olmuştur. Bu, başlıca, bilimsel icatlara, maddî şeylerin yaratılmasına ve daha iyi şeyleri daha iyi bir biçimde yapmak güdüsüne dayanır. Fakat teknoloji, toplumsal Örgütü etkiler ve ona uygulanabilir. Bir kimsenin, buluşun ve üretimin değişen taleplerine bir kere değil, sık sık yeniden intibak ihtiyacı, istikrarlı ve sürekli bir toplumsal düzenin başarısını önler. Bu durum, toplumumuzu eski teknolojik imkanların yarattığı davranışları yeni imkanlara göre değiştirmek bakımından bir tazyik doğurur. c) Maddî yaşam standartlarının yükselişi de Amerikan halkına «Olmalı» ve «Olabilir» şeyler hakkında yeni yeni kavramlar aşılamaktadır. Bu, Amerikalıların doğaya egemenliklerinin ve ülkemizin sayısız doğal kaynaklara sahip olmasının bir belirtisidir. Bununla birlikte, doğa ve teknolojiden başka birçok etmenler yaşama standardının sessiz bir biçimde yükselmesine katkıda bulunmuştur. iletişim kanalları, imkanları bildirmiş ve mükemmel olan bir ulaştırma sistemi bu imkanları en uzak yerlere götürmüştür. Eğitim, teknoloji ve maddî standartlardan ibaret bu üç etmenin bağlantısı, Amerikan balkının toplumsal ve kültürel ihtiyaçlarının doyumuna yönelmiştir. Bizzat toplumsal şartların gelişmesi, bu gelişmenin ölçülmesinde kullanılan ölçütlerin daha kesin duruma getirilmesinde rol oynamıştır. Bu ölçütler değerler arasındadır. Toplumsal değerler ve toplumsal şartlar

arasındaki toplumsal sorunlar kavramına anlam veren boşluk kapanmamıştır. Her iki düzey de yükselmiştir; fakat toplumsal sorunlar hala mevcuttur. Toplumsal değerler ve toplumsal şartlar arasındaki bu uyuşmazlık, «Ne olmalıdır» ve «Nedir» arasındaki farktır. Sosyolog her ikisini de toplumsal gerçekler olarak inceler ve onların arasındaki ilişkilerin mütemadiyen daha yüksek bir düzeye sessizce çıkmakta olduğunu görür. Şartlar geliştikçe daha iyi şartlar isteriz. Dedelerimizin arzu ettikleri yaşam şartları, bizce, elde edilmiş ve daha da üstüne çıkılmıştır. Onların değerleri bize aktarılmıştır. Fakat biz onları daha yüksek düzeye çıkardık. Öyle 'görülüyor ki dinamik toplumsal felsefemiz, değerler île şartlar arasındaki mesafenin hiçbir zaman yok olmamasını gerektirmektedir. Sorunlar yaratır. Su ifade, toplumsal bilimlerin, toplumsal sorunları hafifletmek için bir araç olması gerektiği inancında olan öğrenimin başlangıcındaki bir öğrenciyi sükutu hayale uğratabilir. Fakat Amerikan değerlerinin karakteristikleri değişmedikçe, toplumsal sorunlarımızın hiçbir zaman tamam olarak yok olmayacağım farz etmemiz mantıkîdir. Bir anlamda, toplumsal sorunların toplumla beraber kaçınılmaz olan bir husus olduğu insanlık tarihinin kaydettiği bir derstir, Şüphesiz bu, bir derece konusudur. Nispeten statik olan bir kültür, içinde çok az temel huzursuzluklar gösteren bir nevî sürekli iyi nizamı sağlayabilir, tikeler çağdaş Amerikalılar için imkansız bir biçimde toplumsal yaşamın gerçeklerim kabul etmeye eğilimlidirler. Kültürümüzün egemen özelliklerinden birisi, mükemmelleşebilirliğe ve bunu yerine getirmek için de çalışmak gerektiğine inanmaktır. Bakışların daima yükseldiği dinamik bir toplumda elbette ki toplumsal sorunlar sürekli olarak devam edecektir. a) A.B.D. de eğitim düzeyinin yükselişi, toplumsal sorunların tanınmasına katkıda bulunmuştur. Bu tanınma, toplumsal bilimlerin genişleyen müfredat programlarının bir parçasını oluşturur. Bu çeşit kültürde araştıran ruh, geleceğe doğru döner. Veriler, daha bol sayıda ve daha fazla ayrıntılı olarak vardır. Altüst edilmemiş hiçbir alanı kalmadığı gibi, düzenin bozulduğu hiçbir alan incelenmemiş olarak bırakılmamıştır. Amerikalılar, şimdi, toplumsal gerçekleri geçmiştekinden daha fazla bilirler. Toplumsal bilimin keşiflere, analizlere ve toplumsal gerçeklerin tartışılmasına bağlı kaldığı bir gerçektir. Lakin toplumsal bilim öğrencisi toplumla ilgilenen bir vatandaş olarak geleceğe mümkün olacak imkanlar üzerinde de mutlaka durur. Eğitim arttıkça Amerikalılar mevcut duruma karşı hassas ve isyankar olmaktadırlar. Bu eğitim sadece toplumsal sorunları tanımakla yetinmeyip, aynı zamanda yeni sorunlar «yaratmaya» eğilim gösterir. Eğitilmiş insanların sayıca çokluğu, Amerikan değerlerine daha büyük ölçüde katılmaya yol açmış, fakat aynı zamanda bu değerleri tüm toplum için geliştirmişlerdir. Bir Amerikalı aydının, proletaryadan türemiş toplumsal reformcuya nispeten daha iyi bir topluma dair görüşlerinin çok daha geniş olması bir rastlantının sonucu değildir. b) Teknolojik ilerleme, toplumsal sorunlar alanında diğer geniş bir etmen olmuştur. Bu, başlıca, bilimsel icatlara, maddî şeylerin yaratılmasına ve daha iyi şeyleri daha iyi bir biçimde yapmak güdüsüne dayanır. Fakat teknoloji, toplumsal örgütü etkiler ve ona uygulanabilir. Bir kimsenin, buluşun ve üretimin değişen taleplerine bir kere değil, sık sık yeniden intibak ihtiyacı, istikrarlı ve sürekli bir toplumsal düzenin başarısını önler. Bu durum, toplumumuzu

eski teknolojik imkanların yarattığı davranışları yeni imkanlara göre değiştirmek bakımından bir tazyik doğurur. c) Maddî yaşam standartlarının yükselişi de Amerikan halkına «Olmalı» ve «Olabilir» şeyler hakkında yeni yeni kavramlar aşılamaktadır. Bu, Amerikalıların doğaya egemenliklerinin ve ülkemizin sayısız doğal kaynaklara sahip olmasının bir belirtisidir. Bununla birlikte, doğa ve teknolojiden başka birçok etmenler yaşama standardının sessiz bir biçimde yükselmesine katkıda bulunmuştur. iletişim kanalları, imkanları bildirmiş ve mükemmel olan bir ulaştırma sistemi bu imkanları en uzak yerlere götürmüştür. Eğitim, teknoloji ve maddî standartlardan ibaret bu üç etmenin bağlantısı, Amerikan balkının toplumsal ve kültürel ihtiyaçlarının doyumuna yönelmiştir. Bizzat toplumsal şartların gelişmesi, bu gelişmenin ölçülmesinde kullanılan ölçütlerin daha kesin duruma getirilmesinde rol oynamıştır. Bu ölçütler değerler arasındadır. Toplumsal değerler ve toplumsal şartlar arasındaki toplumsal sorunlar kavramına anlam veren boşluk kapanmamıştır. Her iki düzey de yükselmiştir; fakat toplumsal sorunlar hala mevcuttur. Toplumsal değerler ve toplumsal şartlar arasındaki bu uyuşmazlık, «Ne olmalıdır» ve «Nedir» arasındaki farktır. Sosyolog her ikisini de toplumsal gerçekler olarak inceler ve onların arasındaki ilişkilerin mütemadiyen daha yüksek bir düzeye sessizce çıkmakta olduğunu görür. Şartlar geliştikçe daha iyi şartlar isteriz. Dedelerimizin arzu ettikleri yaşam şartları, bizce, elde edilmiş ve daha da üstüne çıkılmıştır. Onların değerleri bize aktarılmıştır. Fakat biz onları daha yüksek düzeye çıkardık. Öyle görülüyor ki dinamik toplumsal felsefemiz, değerler ile şartlar arasındaki mesafenin hiçbir zaman yok olmamasını gerektirmektedir. B. İngiliz Kişilik ve Karakteri İngiliz karakterine «Azim ve Sebat», damgasını vurmuştur (8). İngiliz iklimi, tipik okyanus iklimidir. Özelliği nemlidir. Yılın dörtte üçünde esen bir batı yeli ile boyuna yağmur yağar. Böyle bir iklimde yaşayabilmek için, sürekli çaba gerekir. Siegfried, şöyle söyler: «İngiltere'de yataktan kalkmak tıpkı bir arabanın güçlükle harekete geçmesi gibi, enerjiye ihtiyaç gösteren bir iştir; (8) Siegfried, a.g.e., s. 80 - 109'dan özetlenmiştir. 132

onun içindir ki İngilizler genel olarak geç kalkarlar ve yine bunun içindir ki günlerine mümkün olduğu kadar bol ve besleyici bir sabah kahvaltısı ile başlarlar.» İngiltere'de spor, yalnız bir zevk değil, bir çeşit ihtiyaçtır. Davranışları şevkli, heyecanlı, pratik ve işgüzardır. İngiliz şıktır. «Fiillerinden, davranışlarından kendisini şahsen sorumlu tutar; günahlarım bağışlatıp temize çıkmak gibi bir kaygı nedir bilmez; Çünkü o, kendisine, vicdanına karşı dürüst davranmak durumundadır. İngiliz, gerçek bir liberaldir. Kendini zorla kabul ettirmez ama, rahat bırakılsın ister. Özel yaşamına saygı gösterilmeli ve hiç kimse buna girmek iddiasında bulunmamalıdır. Tabiat hayranıdırlar. Yalnız hayvanları değil, ağaçları, taşları da severler. Hürlük, ona göre muhakkak kargaşalık, otorite ise muhakkak istibdat anlamına gelmez.

C. Fransız Kişilik ve Karakteri Siegfried'e göre Fransız karakterinin belirgin özellikleri şöyle sıralanabilir : Alışkanlıklarında muhafazakardır. Herkes kendi görüşüne göre Fransa'da daima eleştirecek bir şey bulabilir. Yurt sevgisi pek o kadar aşırı olmamakla birlikte, toplumsal bağlar sağlamdır. Borca girmekten hoşlanmazlar. Kendi basma düşünmek ve muhakeme etmek iddiasındadır, konformizm ve totalitarizm aleyhtarıdır. Mülkiyete ve tutumluluğa isteklidir. Bu konuda ölçülüdür, tevazuludur. Bir ev, küçük bir bahçe, geçimine yetecek ufak bir para ister. . Menfaatine düşkündür. Yaratmaya, buluşa bayılır, fakat bunların uygulanmasına ilgi duymaz. Adliye ile, hukukla fazla içice olan bir millettir. Olağanüstü bir çözümleme yeteneği vardır. Sokaktaki adam bile genelleştirme yapabilir. İlkeler ve bunların sonuçlarım ayırt edebilir. Aşırı derecede tutumludur. Eşyaları onararak uzun zaman kullanmak ister. Yemek pişirmede deha derecesinde ustadırlar. Dünyanın en zengin mutfağı, yemek çeşitlerinin zenginliği ile Fransız mutfağıdır. Vesveseli ve çekingendir. Asırlık bir terbiyesi vardır. Kökleşmiş, fakat edilgen bir yabancı düşmanlığı vardır. Kamusal zihniyete sahip değildir. Bir Fransız, zekî bir adamdır. İki Fransız, konuşma demektir. Üç Fransız, kargaşalık demektir (9). D. Almam Kellik ve Karakteri Alman karakteri, tek kelime ile Disiplin» ile ifade edilir. Kararsızlık ülkesi ve sürekli biçimde oluş durumunda, edilgen bir ülke olduğu söylenir (10). Demokrasiyi oldukça iyi biçimde uygular. Bununla birlikte, özgürlükçü, demokratik temel düzen kavramı, Batı Alman devletiyle özdeşleşmiştir. Demokrasi, öteden beri B. Almanya'nın hem en büyük sorunu, hem de övünç kaynağıdır. Anglo - Sakson ülkelerden farklı olarak, daha merkezî ve daha

(9) Siegfried, a.g.e.. s. 48 - 79'dan özetlenmiştir. (10) Siegfried, a.g.e., s. 110.

Otoriter bir devlet anlayışı egemendir. Batılı anlamda bir fert ve mülkiyet anlayışına sahiptir (11). Alman, görevini müdrik ve işini hakkiyle yapan çalışkan, disiplinli bir kimse olmakla övünür (12). Ortaklaşa hareket için çok gerekli olan disiplin ona bir sıkıntı gibi değil de aşikar bir lüzum gibi görünür ve o bu disipline bir çeşit ferahlıkla razı olur. Alman, kendisini, ancak ekip halindeyken rahat hisseder, ekip halinde hareket gösterir, eğlenir, heyecana kapılıp coşar (13). Sîegfried şöyle söylüyor: «Almanya'da (Örneğin Nasyonal Sosyalizm devrinde ya da Weimer rejimi zamanında) yazın, bir pazar günü kadar tipik bir manzara tasavvur edemiyorum: Pazarları hiç kimse tek basma eğlenme çaresini araştırmaz, sabahtan itibaren çocuk, delikanlı, ana baba gibi her yaştan insanlar, sanki bir yeri fethetmeğe gidermiş gibi gezintiye çıkarlar; önlerinde bayraklarla manga, takım, bölük halinde geçit yaparlar; sert adımları, şarkıları, meydana getirdikleri teşkiller yığın kudretinin bir teyididir; kendilerine gerekli olan, sadece gidilecek bir noktadır; bunun üzerine de yola koyulurlar. Hareket halindeki bu başı bozuk sürüşü heyecan uyandırır insanda. Kırlarda, köylerde başka kıtalar görülürdü ki bunlar da omuzlarında kazmaları, kürekleri tüfek gibi taşıyarak tarlalarda geçit yaparlar. Sanırsınız ki Almanya'da geçit yapmaktan daha büyük bir zevk yoktur (14). Güçlü itaat, otoriteye saygı, güçlü milliyetçi tutumlar ve Vatan için fedakarlık istekleri belirgindir. İkinci Dünya Savaşından önce sıkı disipline sahipti. Erkek çocuklar kendilerini baba ile aynîleştirirlerdi. Eğitim sistemi, bireysel sorumluluk ve demokratik yaşama çok az önem vermişti. Naziler tarafından milliyetçi ve otoriter eğilimler güçlendirildi. Otoriter aile temeli, Alman karakterini oluşturmakta idi. Alman çocuk, otoriteden korkmak ve onu saymak üzere eğitilirdi. Çocuk, görev, düzen, temizlik, erkeklik değerlerim kazanırdı. Bugün aile yapışı çok değişmiştir. Özellikle patriarkal aile yapışı değişmiştir. Anne egemenliği de ailede yer almıştır. Ailede özgürlük benimsenmiştir. Demokratik aile tipi yaygınlaşmıştır. Amerikan tarzı yaşam, artık her alanda yaygınlaşmıştır. Disiplin, basan, kazanç gibi değerler öncelik kazanmıştır. Refah düzeyinin yükselmesiyle Amerikalılar gibi dünyanın en çok gezen milleti olmuşlardır. E. Meksika Kişilik ve Karakteri Meksikalı ozan Octavio Paz, Meksikalı kişiliği ve karakterini en iyi biçimde değerlendirmiştir. Aşağıdaki açıklamalar, onun değerlendirmelerine dayanmaktadır. Suskunluk, özgün bir gülmece anlayışı ve biçim tutkusu. Bunlar, Meksikalının derindeki benliğini gizlemek için takındığı değişik maskelerdir (15). Meksikalı, ancak Fiesta'sında yalnızlığım unutur. Yalnızlığı, sık sık yaptığı fiestalarla unutmaya çalışır. Süsleme aşkı, aldırmazlık ve gösteriş, gelişigüzellik, tutku ve çekingenlik. Bunlar, Meksikalılık havasıdır (Los Angeleste) (16). Tedirgin havaları var.

(11) Siegfried, a.g.e., s. 114. (12) Siegfried, a.g.e., s. 130. (13) Siegfried, a.g.e., s. 136. , (14) Siegfried, a.g.e., S, 136-137. (15) Paz, Octavio: Yalnızlık Dolambacı, s. 10. (16) Paz, a.g.e., s. 23.

Meksikalı bağırıp çağırır, sonra susar. Bıçağım çeker, Tanrıya yalvarır ya da yüzyıllık bir uykuya dalar. Belirgin kişilik özelliklerinden birisi, korkulu şeylerin üzerine varabilmesi ve onlarla uğraşmaktan hoşlanmasıdır (17). Köy kiliselerindeki kanayan İsa heykelcikleri, gazete manşetlerindeki kara mizah, ölü basında oturup beklemek, kafatası biçiminde yapılmış çörekler, ölmüşler gününde dağıtılan şekerlemeler, Meksikalının varlığından ayrılmayan parçalardır. Söylencelerle destanları sever. Hayat şartlarının acı gerçeğinden sıyrılmak istediği, umutsuz olduğu ve değişiklikten hoşlandığı içindir ki Meksikalı, yalan söyler. Konuşmak, dertleşmek için içer. Her şeye ve değere karşı çıkar. Kuşkuludur (18). Alaycı ve üzgündür. Derin derin düşünmeyi sever. Suskunluktan yanadır. Acılarından hoşlanır. Eski ya da çağdaş Meksikalılar, tüm değerlere karşın, düğün derneğe ve bol bol bayram yapma gereğine inanırlar (19). «Meksika insanı dış dünyaya kapalıdır. Gülen yüzü aslında bir maskedir, hem çekici, hem de itici olabilen o acımasız yalnızlığında, suskunluğu ve sözcükleri, eğitimi ve nefreti, mizah ya da eleştiri gücü, ve teslim olmaya yatkınlığı onun savunma burçlarıdır. Kendi özel yaşamları kadar başkalarının özel yaşamım da kıskanır. Komşusuna bakmaktan bile korkar; çünkü, tek bir bakış, çıngar çıkmasına, dolu tüfeklerin birden boşalmasına yetebilir. Her şey onu kolayca incitebilir. Sözü sohbeti, suskunluklar, benzetmeler, dolaylı anlatımlar ve bitirilmemiş tümcelerle doludur... Ağız dalaşında bile, örtülü deyimleri, mertçe aşağılamaya' ve küfre yeğ tutar. «Anlayana bir söz yeteri) der. Meksikalı, dünyadan, insanlardan ve kendinden uzak yaşayan bir insandır... Erkekliğin övgüsü, hiç eksik olmaz ağızlarından... Öteki insanlardan ayrılarak dışa açılma, güçsüzlük ya da erkekliğin ölmesi olarak nitelenir... Dış dünyanın özel yaşamına girmesine, karışmasına izin veremez. Kadınlar erkeklerden daha aşağı görülür. Çünkü onlar (cinsel ilişkiye baştan «peki» demekle) kendilerini dışa açmış olurlar (20). Dünyaya karşı beslediği kuşku ve güvensizliği, köşesine ve içine çekilmekle gösterir. Erkekçe (iş-güç) ilişkilerde onu en çok etkileyen duygu, kuşkudur. Meksikalı ne zaman bir dostuna ya da tanıdığına açılıp derdini paylaşsa, (erkeklik) tahtından inmiş sayılır. Derdini açtığı kimselerin kendisini küçük görmelerinden korkar.

Başkasına sır vermek, kendini. Yok etmek anlamına gelir. Meksikalı, güvenilir olmayan birine sır vermek zorunda kalınca, «kendimi falancaya sattım» der (21). Tüm istekleri yenmek ve acıya dayanabilmek biçimindeki «Stoacılık», asker ve sivil yöneticilerde aranan erdemlerdir. Tarihleri, acıya ve ölüm korkusuna aldırmayan yiğitlerin destansı hikayeleriyle doludur. işlerin ters gitmesi ve düşmanlar karşısında metin olup ayakta kalmayı yeğ tutar. Kapalının, açığa üstünlüğü ve egemenliği söz konusudur. Gelenekçilik, Meksika kişiliğinin değişmez özelliğidir ve bu da biçim düşkünlüğünden doğmuştur.

(17) Paz, a.g.e., s. 35. (18) Paz, a.g.e., s. 35. (19) Paz, a.g.e., s. 36. (20) Paz, a.g.e., s. 42. (21) Paz, a.g.e., s. 43.

Yazar şöyle devam ediyor: «Nezaket kurallarımızın karmaşıklığı, ilkçağ insancılığının şurup gitmesi, sonnet ve decima gibi biçimce değişmez şiir türlerine bağlılığımız, süsleme, mimarlık ve resim sanatlarında geometrik desenlere gösterdiğimiz düşkünlük, romantik sanattaki genel güçsüzlüğümüze karşılık Barok sanattaki üstün başarılanınız, siyasal kurumlarımızın biçimsel yasacılığı ve toplum, ahlak ile bürokrasi konularında «biçimcilik» olarak nitelenebilecek eğilimler, biçim tutkumuzun ulusal yapımızdaki yansımalarıdır (22).» Meksikalı, politika ve sanatta, kapalı bir dünya yaratmak isterken, düşünce, alçak gönüllülük ve törensel bir saygının egemen olmasını da ister. Meksikalı erkek, kadını bir araç gibi görür; erkeğin isteklerini yerine getirmek, ahlakın, toplumun ve de yasaların belirlediği işleri yapmakla görevli bir araçi (23). ... Kadın, yalnızca erkeksi istem ve isteklerin bir yansımasıdır. Kadını biraz karanlık ya da gizemli ve edilgin bir varlık olarak görür. ... Meksikalı kadın, kutsal bir ağırbaşlılığın, umut ve aldırmazlıktan oluşan bilgece bir sessizliğin hanımefendisi olmalıdır. ... Kadın aramaz, çeker; çekim merkezi onun örtülü ve 'edilgin cinselliğidir. ... Politikada, aşk ve dostluk ilişkilerimizin günlük işleyişinde yalanları önemli bir yer tutar. Aşkı, savaş ve fetih olarak görür. Meksikalı, bayramlara ve düğün derneklere katılmaya bayılır. Tören ve şölen sever bir halktır. Takvimleri fiesta günleriyle doludur. Birlikte dua edilir, bağırıp çağırılır, coşup taşılır, sarhoş olunur. Paz, şöyle der: «Fiestalar bizim hayatımızdaki tek hovardalığımızdır.» Törenlerde Meksikalı dışa açılır. Fiesta, kendini dışarıya atması, tanrısıyla, ülkesiyle, dost ve ilişkileriyle diyalog kurması için ona bir imkan sağlar. Fiesta süresince, o sessiz, suskun Meksikalı coşar, taşar. Fiestanın günlük hayat değerleriyle çatışan bir mantığı, yasası, hatta ekonomist vardır. Coşkuyla büyülenmiş bir ortamda yaşanır. ... Olup biten her şey, sanki gerçek değilmiş, sanki rüyada imiş gibidir (24).

Ölüm, en beğendiği oyuncak ve ona candan bağlı sevgilisidir. Ölümden korkar, ama hiç olmazsa ölümü gömemezlikten gelmez. Ölüm, doğal ve istenen birşeydir. Ölüm ne kadar erken gelirse o kadar iyidir. Meksikalı, yavaş, ama özenle çalışır. Anayı şiddetle aşağı görürken, babayı aynı şiddetle yüceltmek Meksikalıya özgü bir tutumdur (25). Varlıklı sınıflar da dış dünyaya karşı kapanırlar. «ulusumuza özgü nitelikler bütünü, kolaylıkla bir «uşak anlayışına» indirgenebilir.» «Yabancılarla ilişkilerimizde gösterdiğimiz kuşkucu, öykünmeci, alaycı ve görgülü davranışlar, bir güçlünün varlığı karşısında, korkudan titreyen, gizlenen kapıkullarının tutum ve davranışlarıdır. Duygusal ilişkilerimiz, kendiliğinden değil de ancak fiesta, içki sofrası, ölüm olayları sırasında ortaya çıkar.» (26). Çoğu ilişkilerinde korku ve kuşku egemendir. Beyden korku, arkadaşlarından kuşku.

(22) Paz, a.g.e., s. 45. (23) Paz, a.g.e., s. 49. (24) Paz, a.g.e., s. 67. (25) Paz, a.g.e., s. 102. (26) . Paz, a.g.e., s. 91.

F. Rus Kişilik ve Karakteri Fransız yazar Sîegfried'in bu konudaki açıklamaları oldukça gerçekçidir. Siegfrîed: «Rus bir millet vardır. Kökü, coğrafyası, komşuları bakımından Asyalıdır ama Avrupa tarihiyle olan uzun bir ortaklık dolayisiyle, Batıya da geniş ölçüde bağlıdır. Bu millet ustalıklı, ince tartışmalara beslediği zevki, bazen hîlekarlık derecesine varan kurnazlığı, gençliği hatırlatmayan fakat öte yandan benliğindeki ilkel, barbar tarafla çelişki durumunda olan o fazla olgun tarafı Bizans'tan almıştır.» (27). «Rus'un en Asyalı niteliklerinden biri, onun büyük sabrı, dayanıklılığı, acıya olan mukavemetidir. Rus, ızdırap çekmesini bilir ve hayatın haşin, hatta belki zalim oluşundan ne hayrete, ne de öfkeye kapılır. Bu davranış, kötü hava şartlarından, istilalardan, dünyanın bu parçasındaki tarihsel gaddarlık geleneğinden doğan, çetin sınavlara asırlık bir alışkanlıktan ileri gelmektedir (27a).

Doğulu ve batılı etkiler karışımı, bir çeşit itiraz götürmez dengesizlik doğurmuştur. Birbirine zıt yetilerin kaynaşmış olmaları dolay isiyle Rus ta daima fanteziye kaçan, aşırı bir taraf vardır (28). «Ferdiyetin temeli olan özel mülkiyet anlayışı herkeste olduğu gibi Rus ta da vardır, fakat bu anlayış onda asla bir inanç durumuna gelmemiştir. Sanki mülk sahibi olmakla haksız bir iş yapıyormuş gibi, daha ihtilalden önce bu anlayış onda bir rahatsızlık, bir vicdan azabı uyandırmaktaydı. Para kazanan, işlerini çeviren, mal mülk toplayan Rus, daima az çok namussuz bir kimse sayılır» (29). Aynı yazarın diğer açıklamaları şöyle; «Rus halkı her zaman için dünya malına önem vermez bir zihniyet taşıya gelmiştir ki, batılı milletler böyle şey bilmezler ve Rusların belirli özellikleri de budur. Rus dünya nesnelerine, mülkiyete, aileye, devlete, kendi haklarına, evinin eşyasına, dış yaşayış biçimine hiçbir zaman bağlanıp zincirlenmemiştir. Batı Avrupalı bir insan için mülkiyet kutsaldır ve o, kendini canla başla savunmadan mülkünü başkasına kaptırmaz. Bir Rus, mülkünü kutsal saymaz, dünya malına sahip oluşunu haklı gösteren ideolojik bir mazerete malik değildir ve benliğinin ta içinde, «sırtına cübbeyi giyip hacı olsam daha iyi» diye düşünür» (30). «Rus, bir çeşit Ortaçağın özellikleriyle, makine devrinin özelliklerim kendi benliğinde acayip biçimde birleştirir» (31). «Rusya da adım basında canlılığa, hamleciliğe, fanteziye, yaratıcı zihniyete rastlarız. Artistik ya da dinsel buluş söz konuşu Olsun, Rus icatçıdır; fakat bizim Batılı kurallarımız bakımından az verimli bir yaratıktır. Rusya'da bozkırların nasıl çerçevesi, sınırı yoksa, zamanın da çerçevesi yokmuş gibi görünmektedir. Bohem ruhlu olan Rus ta zaman anlayışı diye hiçbir şey yoktur, yemeklerini belli saatlerde yemez. Saatle ilgisi olmayan bu toplumda görünüşe göre örgütlü. belirli, sabit bir yaşayış hiçbir zaman yerleşememiştir insanlar bizde olduğu gibi toprağa iyi bağlı değillerdir ve asırların mirası gibi görünen bir göçebeliğe tabidirler» (32).

(27) Siegfried, a.g.e., s. 150. (27a) Siegfried, a.g.e., s. 153. (28) Siegfried, a.g.e., s. 155. (29) Siegfried, a.g.e., s. 157. (30) Siegfried, a.g.e., s. 158. (31) Siegfried, a.g.e., s. 158. (32) Siegfried, a.g.e., s. 160.

«Ruslar, konuşkan, sokulgan insanlardır. Bitmez tükenmez bir şekilde konuştuklarım, bunun boyuna devam ettiğim ve sonunda da muhakkak bir sonuca varılmadığım hep biliriz (33).»

«Bu millet haşindir, yabanîdir, içkiye düşkündür (erkekler votka içmeyi erkekliğin şanından sayarlar), insan yaşamına önem vermez.» Rus kişiliği, bir bedende iki ruh olarak nitelendirilmiştir. Bugün, çift değerli kişilik örneği Rus kişiliğinde görülür. «Ateşlidirler, birdenbire coşarlar, taşkınlıklar yaparlar, kendilerini tutamayıp çok şiddetli hareketlere kadar varırlar. Buna karşılık yine Ruslar, iyi kalplidirler, sevgiden anlarlar, insanları severler, yumuşak yaradılışlıdırlar. Sevgiyle nefret, iyi kalplilikle zalimlik, şehevî çılgınlıkla keşişlik, günahkarlıkla mübareklik. îşte çift değerli kişiliklerin bir arada bulundurdukları özellikler.» (34). Aynı yazar, Rusların içten gelme, doğallık, içtenlik, saflık gibi özelliklerinin büyük ölçüde kaybolduğunu söylüyor (35). Yine aynı yazar, bugünkü gençlerin de dedeleri, nineleri gibi romantik olduğunu söylüyor. Devlet, milleti malından mülkünden yoksun edip her şeyi kendi elinde topladığı için halkta: «Mal benim değil ya...» düşüncesi yerleşmiştir. Alınan bütün sıkı önlemlere, şiddetlendirilen cezalara rağmen, devlet malına karşı saygı sağlanamamıştır. Ruslar, zaten öteden beri devlet malına karşı saygı gösteren bir millet değildi (36). Rus kişiliğini inceleyen Geoffrey Gorer, Rusların, güçlü bir iradeye boyun eğmesini, çocukluk çağında çok sıkı bir biçimde kundaklanmış olmalarına bağlar. Ona göre çocuk, bağlanmayı kabul edersem, süt alırım biçiminde davranmaktadır. Ruslar, çocuğun kendi kendini inciteceğine inandıklarından, çocuklarım bizzat kendinden korumak için kundaklarlar. Gorer, Rus kişiliğine özgü olan büyük kayıtsızlıklar ve ardından gelen patlamaları, bebeklik hayatı ile açıklar. Köylü analar, tarlaya giderken, bebeklerim yaramazlık yapmasınlar diye, çok sıkı bir biçimde kundaklayarak evde bırakmakta, eve dönüşlerinde ise kundaklarım çözüp açmakta, temizlemekte, yedirmekte ve büyük bir canlılık ve neşeyle onları sevmektedirler. Yalnızlık ve durgunluk içinde geçirilen bir süreden sonra gelen hareket ve büyük haz bilinçaltı bellekte yer etmekte ve yaşamın daha sonraki aşamalarında yeniden karşımıza çıkmaktadır (37). Gorer, siyah gözlerin Rus kültüründeki yerini, güzelliğim ve anlamlılığım bebeklerin kundaklanmasına bağlıyordu. Eli kolu sıkıca bağlanan bebek, kendisini ancak gözleriyle ifade edebiliyordu (38). Yapılan bilimsel araştırmalarda, geleneksel Rus kişiliğinin özellikleri olarak şunlar elde edilmiştir (39): (33) Siegfried, a.g.e., s. 161. (34) Mehnert K.: Rusya'daki insanlar, Çev. V. Gültekin, Cumhuriyet Gazetesi, Seri Yazı-No: 4. (35) Mehnert, a.g.yazı. ., (36) Mehnert, a.g.yazı. (37) Duverger, Maurice: Siyaset Sosyolojisi, s. 153-154. (38) Güvenç, B.: Kültür Sorunu, s. 42.

(39) inkeles, Alex ve diğerleri: «Modal Personatity And Adjusment to The Soviet Socio Political System.» Perscnalities and Cultures isimli kitapta, s. 312-339.

Ruslar diğer kişilerin fikirlerine saygı göstermeden yüz yüze ilişkilere gerek duymuşlardır. Amerikalılara oranla daha duygusaldırlar. Anlamlılık ve duygusal canlılık başlıca özellikleridir. Gruptan bağlılık, içtenlik ve saygı gibi tepkiler beklerler. Her düzeyde bağımlılık ihtiyacı görülür. Birincil ilişkilere ve arkadaşlığa önem verirler. Metodik olmayan rahat bir yapıya sahipler. Arkadaşlıklardan kişisel dürüstlük, samimiyet, güven ve sadakat beklerler. Bağlanma, birlikte olma ihtiyacı, en güçlü özellikleridir. Bununla, bir kimsenin başkalarıyla yoğun etkileşimi, doğrudan, yüz yüze ilişkileri, sıcak ve kişisel ilişkiler anlaşılır. Gurup üyeliğine derin bir kabul gösterilir. Ailede, iş grubunda, arkadaşlık ortamlarında bu özellikler söz konusudur. Başarı duygusu ve otonomi yoktur. Davranışlarda tipik kutuplaşmalar ve ikilemler söz konusudur. Bunlar: Başkalarıyla ilişkilerde:

Güven - güvensizlik İyimserlik - kötümserlik Etkenlik - edilgenlik

Dick'in deyimiyle bunlar, Rus kişiliğindeki çelişkilerdir. îyi lîder ve iyi bir otorite imajları: Sıcakkanlı, destekleyici, bakıcı (besleyip büyütücü), dikkate alınma, bireysel sorunlarla ve refahla ilgilenmesini isterler. Bu tür lîderlere sevgi ve saygı duyulur. Bolşevik rejim, ikincil ilişkilere dayanan, bağımsız, özerk, akılcı ve metodik bir kişilik gerektirmektedir. G. Japon Kişilik ve Karakteri Japonlar, imparatora derin saygı duyan, sadık ve itaatkar, görevlerine bağlı ve kendi kendilerim disipline eden insanlardır. Yabancılara karşı olumsuz tutumlara sahip olup, güçlü milliyetçidirler. Aileye bağlıdırlar ve baba otoritesi ailede esastır, ihtiraslı, gururlu, şerefli, kişisel girişim sahibidirler.

Çocuklar önce oldukça hoşgörülü yetiştirilir, fakat sonra, temizlik ve kurallar onlara sıkı biçimde uygulanır. Cinsel rolleri küçükten farklılaşır. Erkekler, mağrur, egemen ve saldırgan ol;maya, kızlar ise müşfik, edilgen olmaya alıştırılır. R. Benedîct, 1945 ten sonra, Japonların garplılara karşı garip uysallığım kısmen imparatora olan bağlılık tutumları ile açıklar. Japon ahlakı, alternatiflere yer veren bir ahlaktır. 1952 lerde UNESCO tarafından yapılan bir araştırma, Japon kişiliğindeki farklılaşmaları ortaya koymuştur. Gençler ve orta yaşlılar eski çağlardakinden daha çok esnektirler. Bazı kentlerde cinsler arasında oldukça eşitlik görülmeye başlamıştır. Eş seçiminde ana - baba egemenliği ortadan kalkmıştır Japonya'ya bağlılık, yaş söz konusu olmadan bütün Japonlar tarafından ifade edilmiştir. Çoğu, dünyada olup bitenlerden haberdar olmayı istemektedir. Geleneksel ahlaka daha az önem verilir ve genellikle okul programlarından kaldırılmıştır. Savaş aleyhtarı eğilimler artmıştır. En büyük kötülükler arasında, savaş belirtilmiştir. Şimdi, Japon karakterini daha ayrıntılı olarak incelemiş R. Benedict'm «Krizantem ve Kılıç» isimli klasik çalışmasındaki bilgileri gözden geçirelim. Japonlar hem son derece saldırgan, hem son derece çekingen, hem militarist, hem estetik anlayışları 'güçlü; hem kibar, hem çok kabadırlar (40). Aşırı derecede sert ve uysaldırlar, içinde bulundukları duruma çabuk uyarlar. Gayet sadık, hem de nankördürler (41). Hem cesur, hem korkaktırlar. Hem pek muhafazakar, hem de son derece inkılapçıdırlar. Askerleri disiplinlidir. Japonya, ruhun her şey olduğunu ve ebediyen yaşadığım söylüyordu. İntihar uçaklarım kullanan ve savaş gemilerine çarparak intihar eden pilotlar, ruhun maddeye üstünlüğünü gösteren ölmez birer örnektir. Japonlar bu pilotlara "Kamikaze Ordusu" adım vermişlerdi (42). Mükemmel birer asker olan Japon savaş esirleri, benimsedikleri aşırı militarizm siyasetim imparatora bağlıyorlardı ve onun istediğim yerine getiriyor, onu huzura kavuşturuyor, onun emri ile ölüyorlardı (43). Milleti savaşa imparator soktu, ona itaat etmek görevimdi diyorlardı, imparator herkes için her şeydi. Ondan barış seven «imparator Hazretleri» diye söz ediyorlardı. imparatorun daima liberal ve savaş aleyhtarı olduğunda ısrar ediyorlardı. Japon imparatoru, Japon balkının sembolü ve dinî yaşamının eksenidir. Doktorlara ve cerrahlara düşkünlük göstermezler (44). Onlara göre, ölünceye kadar çarpıştığı takdirde bir insan şeref kazanabiliyordu. Emirlere ve hiyerarşiye büyük bir güvenle bağlıdırlar (45).

Hürmet kurallarının öğrenildiği ve uygulanmasının titizlikle gözlendiği yer aile çevresidir (46). Evladın göstermekle mükellef olduğu saygı, şüphesiz Japonya'nın Çin'den aldığı yüksek bir ahlak kuralıdır. Atalara saygı duyulur. Oğulları yetişmiş olan bir baba, aktif yaşamdan ayrılmamış olan kendi babasının onaylamadığı hiçbir işi yerine getiremez. En büyük erkek evlat, babasının yetkilerini fazlasıyla paylaşır. Bir insanın yaşı ne olursa olsun, onun hiyerarşideki yeri, erkek veya kadın oluşuna bağlıdır. Japon kadını kocasının arkasından yürür ve onun bulunduğu yere oranla daha alçakta durur (47). Ev kadınları, ailenin alış verişim yapar ve aile bütçesini yönetirler. Ailenin bütün üyelerinin sorumluluğu, babanın ya da en büyük erkek kardeşin üzerindedir. Her zaman ve her yerde ailevî sorunlar kişisel sorunlardan önde gelir (48). Ailede bireyler arasında fevkalade bir birlik vardır. Japonların aileye fazlasıyla değer vermeleri, aile üyelerine ve bu üyeler arasındaki bağlara fevkalade saygı duymalarım sebep olur (49). Alay edilmeyi asla affetmezler (50). (40) Benedict, R.: Krizantem ve Kılıç, s. 2. (41) Benedict, R. Krizantem.... s. 3. (42) Benedict, a.g.e., s. 26. (43) Benedict, a.g.e., s. 34. (44) Benedict,a.g.e., s. 40. (45) Benedict,a.g.e., s. 46. (46) Benedict,a.g.e., s. 52. (47) Benedict,a.g.e., s. 57. (48) Benedict,a.g.e., s. 59. (49) Benedict,a.g.e., s. 133. (50) Benedict,a.g.e., s. 175

İntihara değer verirler. Bu da onu, şerefli ve anlamlı bir hareket durumuna sokar. Değişmeyen yegane amaç şereftir. Onun saygıya layık görülmesi gereklidir. Bedenî zevklerin güzel ve geliştirilmeye değer olduklarına inanırlar. Küçük birtakım bedenî zevklerin en sevilenlerinden birisi, sıcak hamamdır. Bir insanın güçlenmesi için yapılan adet durumuna gelmiş geleneksel soğuk duşlar da çok sevilir. Uyku da çok sevilir. Erken yatarlar. Yemek yeme de çok sevilir. Boş zamanlarında uzun süren yemeklere özen gösterirler. Çabuk yemek, Japon erdemlerindendir. Romantik aşkı da severler (51). Çok kadınla evlenme yoktur.

Filmlerde erkek kahramanın acıklı sonunu ve güzel kadın kahramanın talihin bir cilvesi olarak ölmesini, gözleri yaşlı olarak seyrederler. izzeti nefis sahibi olmak, çocuklara öğütlenen başlıca özelliktir. Japonya'da önem verilen şey, suçtan çok, utançtır. Bir vatan görevi yapmakta olduklarım hissettikleri anda, o işe deli gibi sarılırlar (52). Japon anlayışına göre her şey, başkasından yardım görmeden, sadece insanın kendi çabasıyla elde edilebilir (53). Japon anne ve babaları, çocuğu sadece duygularım tatmin etmek için değil de, aileyi sürdürmek için isterler. Aksi durumda kendilerini hayatta başarılı olmamış kimseler olarak kabul ederler. Her Japon un bir erkek evladı olması gerekir (54). Kuşaklar boyunca aileyi idame ettirecek, aile şeref ve malım koruyacak yine oğlan çocuktur. Erkek çocuk, gelecekte babanın görevini alacaktır. Çocuğu olmayan bir kadının aile içindeki konumu hiç de sağlam değildir. Erkekler, sarhoş olmaktan hoşlanırlar. İzzeti nefis sahibi olmak daima yasaklara uymak anlamına gelir ve yasaklara uymak izzetinefis sahibi olmak kadar değerlidir. Japonlara göre bir insan kendisini denetlediği, kendisine egemen olabildiği takdirde büyük işler başarabilir (55). Masumiyet ifade eden şeylerden zevk alırlar. Kiraz çiçeklerini, mehtabı, krizantemleri, yağan karı seyretmek, kuşların ötüşünü dinlemek, bahçeler yapmak, küçük şiirler yazmak, çiçekleri düzenlemek, törenle çay içmek, başlıca zevk veren eğlencelerdir. Bireyin kendi kendisinden mesul olma durumu İnsanlar kendi hareketlerinin sonucundan mesul olmalıdır. Kılıç, onlara göre bir tecavüz sembolü değildir. O, ideal olan ve kendi sorumluluğunu bilen bir kişiyi ifade eder (56). Baba ile çocuk arasında gerçek bir arkadaşlık vardır. Baba, genç çocuklarına sert davranmaz ve gençlik çağı, baba otoritesine karşı gelme devresi değildir. Baba bir saygı objesidir (57). Şimdi de günümüz Japon kişiliğine ilişkin bulgulara bir göz afalım (58): Kentlerdeki Japonlar çekirdek ailedir. Geleneksel bebek bakımı tekniklerini bilmemektedirler. Erkek çocuklara biraz daha çok özgürlük tanınır. (51) Benediot, (52) Benedict, (53) Benedict, (54) Benedict, (55) Benedict, a.g.e., s. 199. a.g.e., s. 247. a.g.e., s. 272. a.g.e.. s. 281. a.g.e., s. 321.

(56) Benedict, a.g.e., s. 328. (57) Benedict, a.g.e., s. 333. (58) Güvenç, Bozkurt; Japon Kültürü.

Yabancı gözlemciler, Japonların birey, grup kurum ve millet olarak yalnızca yapmaya değil, doğru dürüst, temiz, güzel şeyler yapmaya, başarıya yönelik bir kişiliğe ve dünya görüşüne sahip olduğunda birleşirler (59). Nerede ne yaptığı o kadar önemli değil, her Japon ülkesinin en önemli işini yapıyor, yapılan her şeyin sorumluluğunu taşıyor gibidir (60). Japon insanı işini, görevini gereği gibi iyi yapmak, karşısındakini hizmet ettiği insanları sevindirmek, onların övgülerini kazanmak ister. Japon insaninin kişilik yapısında ve de dünya görüşünde dikkati çeken başlıca nitelikler, «Karmaşıklık», «Belirsizlik» ve «Yönsüzlük» tür. Kişilik yapışı, çok katmanlı, oldukça karmaşık bir işleyiş içindedir. Sanatında açık seçik olmama anlamında bir belirsizlik vardır (61). Japonluk duygusu, doğal hak ve özgürlüklerini bilen bir varlık olmak değil, Japonya'ya karşı bireyin görev ve sorumluluklarım bilmesi duygusudur (62). Japon duygu ve düşüncesinde üç evrensel değere karşı değişmeyen bir ilgi ve saygının varlığı gözlemlenir: (1) Güzele güzelliğe saygı (2) Gerçeğe gerçekliğe saygı (3) Gerçekle güzeli destekleyen toplumsal güce, karşılıklı güvene saygı. Japonluk duygusu, üç ayrı saygıyı, saygıdeğer bir biçimde birleştirmek, uzlaştırmaktır. Japon, gerçeklik duygusunu tarihte (kültüründe) güzellik duygusunu doğada (kültüründe), güç-güven duygusunu toplumsal ilişkilerinde ve gelecekte arar. Geçmişe dayanır, bugünü yaşar ama geleceğe yöneliktir (63). Sosyolojik anlamda dindardırlar. Toplumsal yararın üstünlüğüne, önceliğine inanırlar. Toplum varlığı güçlü olursa, bireyin o güçten sağlıklı bir pay alabileceğim savunurlar (64). Kaderci değildir. Japon insanı, dünyanın zevk ve nimetlerinden kendini yoksun bırakmadan dindardır. Şinto, korkutan, cezalandıran bir din değil, seven, sevecen, bağışlayan bir tanrılar dünyasıdır. Bilgili ve bilgiye değer veren insanlardır. Japon kültürünün en üstün değer ve niteliklerinden bazıları (Çalışkanlık, disiplin, sorumluluk, düzen, birlik, yaratıcılık) (65). Japon, her işi bir grupla yapmak eğilimindedir (66). Birlikte çalışmakla, çevresinden aldığı manevî destekle Japon, en iyisini yapacağına inanır. Bu yüzden, bürolar, ofisler birer kişilik değil, toplumdur. Topluca çalışırlar. Birliktelik ilkesi hala güçlüdür. Bireycilik ve kişisel hayatım yaşamak eğilimleri, bir Batı özentisi olarak güdük kalmış, gelişmemiştir. Tutuculuktan ve ütopyacılıktan kaçınır. Gerçekçi ve yüreklidir. Japonya'da II. Dünya Savaşından sonra sosyo - ekonomik değişmeler olmuş ve babalar tüm eski otoritelerim yitirmiş, evde etkisiz bir duruma gelmişlerdir. Böylece ürkek ve çekingen

anneler azalmıştır. Zayıf baba ve güçlü anne, çocuklarda duygusal gelişimi geciktirmiştir. Bu yüzden, olgunlaşmanın genç sayışı artmıştır (67). (59) Güvenç, a.g.e., s, 321. (60) Güvenç, a.g.e., s. 321. (61) Güvenç, a.g.e., s. 328. (62) Güvenç, a.g.e., s. 336. (63) Güvenç, a.g.e., s. 338. (64) Güvenç, a.g.e., s. 349. (65) Güvenç, a.g.e., s. 356. (66) Güvenç, a.g.e., s. 360. (67) Ekşi, Aysel: Gençlerimiz ve Sorunları, s 3. 148

11. BÖLÜM Türk Kiş ilik ve Karakteri Bu bölümde ise Türk kişiliği ve toplumsal karakteri ile ilgili olarak genellikle davranış bilimcilerinin yaptıkları araştırmalar sonunda ortaya çıkan özellikleri, Türk kişiliği ile ilgili çeşitli gözlemleri ve folklorik ürünleri belirtmeye çalışacağız. Kişilikle ilgili açıklamalar, genellikle çocuk yetiştirme tarzlarına ve toplumsal yapıya dayandırılmıştır. Bu bölümü ayrıntılı ve daha geniş olarak ele alışımızın nedeni, bu konuda daha önce hazırladığımız doktora tezidir. Buraya o çalışmamızın çok kısa bir özetini sunuyoruz ('*). A. Agressiflik - Saldırganlık Psikiyatrik anlamda agressiviteden, düşmanlık, saldırganlık taşıyan açık ve kapalı düşünce, d uygu, tutum ve davranışlar ifade edilir. Düşmanlık, hiddet, kızgınlık kelimeleri ile ifade edilen durumlar hemen hemen bütün dillerde agresyon ile eşdeğer kabul edilmektedir (l). Bu konuda yapılan bir araştırmada (2), Ankara ili içinde muntazam konutlarda ve gecekondularda oturan kentli ile, köylerde yaşayan çiftçiler arasında tesadüfi örnekleme usulü ile eşit sayılarda alınan bireylere MMPI testinin kitap formu uygulanmıştır. Sonuçta Türk toplumunda bireylerin daha çok edilgen argessif eğilimler taşıdığı, introvert (içedönük) kişilik özelliği taşıdığı görülmüştür. Araştırıcı, eğitim ve toplumsal düzeyin yükseltilmesinin bu sonucun alınmasında etkili olduğunu belirtiyor. Aynı araştırmada aktif düşmanlık ve belirgin düşmanca hareketler, en çok köylümüzde, şoförlerde ve gecekondu sakinlerinde görülmüştür.

Ayrıca patolojik örnekler elde edilen kimselerde aktif düşmanlık ve edilgen agresyon indekslerinde belirli yükselişler elde edilmiştir. Araştırıcı, agresyon nedenleri olarak öfke ve kırgınlıklarımızın güçlü dürtülerin kösteklendiği zaman ortaya çıktığına işaretle, genellikle anneyi, baba ve kardeşlerle paylaşma, ailedeki ve toplumdaki çözülmeler, sosyo- ekonomik etmenlere bağlı aile içi huzursuzluklar, ayrılmalar, baba yokluğu, otorite artışı ya da yokluğunun agresyon nedenleri olduğunu belirtiyor (3). Bizdeki agresyon koşulları olarak yazar şu hususlara değiniyor: 1. Bireylerin toplumsal konumlarım almalarında karşılaştıkları güçlükler. Bu güçlüklerin nedenleri olarak objektif ve gerçek değer ölçüleri yerine politik etkenlerin ve çeşitli kayırmaların rol oynaması. 2. Toplumumuzda hak ve ödevlerin karşılıklı tanımı ve kuvvetlendirilmesi yoluyla toplumsal rolün etkili kılmaması.

(*) Tezcan, Mahmut : Türklerle ilgili Stereotipler ve Türk Değerleri Üzerine Bir Deneme. (1) Özbek Koksal: Psiko Biyolojik ve Sosyal Yönleri ile Agressivite, Tıp Fak. Der., Cilt: 23, Sayı: 6. s. 1849. (2) Çifter, İsmail: Türk Toplumunda Agresyon Yönelimleri, V. Millî Nöro Psikiyatri Kongresi, s. 3143

Örneğin aile yapısındaki ekonomik güçlükler, aile içi huzursuzluklar, rol ve otorite dağılımındaki karışıklıklar, geleneklerin kaybı, moda, sinema, dans gibi zevklerin aile üyeleri arasında değişik ölçüde benimsenmesi, kuşaklar arası çatışmada rol dağılımında karışıklık ve bozulmalara yol açmaktadır. Yine yazar, toplumumuzda eğitici ile eğitilen, yönetici ile yönetilen, uzmanla uzman olmayan, patronla işçi, devlet ile ona bağlı kuruluşlar, anne baba ile çocuklar arasında hak ve ödevlerin karşılıklı tanımı ve kuvvetlendirilmesindeki aksaklıklar ve eksikliklerin davranışlarımızı etkileyen, toplumsal aktif ve edilgen agressif davranış bozukluklarına yol açan nedenler olarak belirtiyor. Gerçekten, her konumdaki bireylerin içinde bulundukları ekonomik güçlükler, ideolojik ayrılıklar, aile yapısındaki çözülmeler, günün koşulları içinde kendilerini değersiz ve kudretsiz hissetme, iyi bir örnekten ve millî ideolojiden yoksun olma,, soyutlanma, agresyonları ve diğer dürtüleri kanal ize edebilecek yapıcı imkanların yokluğu, güvensizlik duygusu, yetersiz yönetici ve eğiticiler toplumda aktif agresyona ya da edilgen agresyona (apati ve tembellik) neden olmaktadırlar (4). 3. Toplumsal sınıflar, konum ve güçler arasındaki dengenin korunmasının siyasal organlarca sağlanamaması ve dengenin zaman zaman bozulması. îşte bu durumda otoritecilik, menfaat pereslik, başıboşluluk, politikada apati, sabotaj, isyan, ihtilal gibi aktif agresyon ya da grevler, protestolar, yürüyüşler, kayıtsızlık gibi edilgen agressif davranışlar ortaya. çıkmaktadır. 4. Biriken agresyonların, sportif ve sanat faaliyetleri gibi alanlara kanalize edilememesi. 5. Bazen da agresyonların obje ve değerlere yönelmesi söz konusudur. Örneğin toplum ve toplumsal otoriteyi temsil eden kurum ve kuruluşlara, toplum önderlerine, abide, ibadet yerlerine, ideolojilerine, inanç sistemlerine yönelme gibi.

Birçok toplum dillerinde erkeklik ve erkek genital organı ile kuvvet, kudret, cesaret ve agressivite arasında bağlantılar olduğu görülmektedir (5). Toplumumuzda kullanılan «erkek adam» deyimi, cesur insan, kuvvetli ve sözüne güvenilir insan anlamına kullanılmaktadır. Testisli veya büyük testisli anlamındaki deyimler de bu kavramı ifade etmektedir. Prof. Özbek, kavgalarda bunun çok kullanıldığım belirtiyor: «Kavga eden bir kadın ise, kendi oğlunun veya diğer bir erkek yakınının penisi ile karşı tarata küfreder. Örneğin «Yılanların Öcü» isimli eserde Irazca kadının oğlunu, düşmanının kansı ile cinsel ilişkiye zorlaması ve bundan zevk alması. Ayrıca Anadolu köy kavgalarında küfür edilirken insan yerine at veya eşek penisinin verbal agresyon ifadeleri olarak kullanılması çok görülür (6). Ş . Mardin de bir yazısında şöyle diyor: «Süngü, kan, ezme, yok etme, geleneksel değerlerimizdir. Üniversite öğrencilerinin şiddet hareketlerinde bu değerlerin izlerim bulmak mümkündür. Üniversiteye gelinceye kadar bu değerler futbol maçlarındaki vur kır ve küfürlerle, gazetelerin çizgi serüvenlerinde tatmin edilmekte ve (3) Çifter, a.g., inceleme, s. 27. (4) Çifter, a.g., inceleme. s. 29. (5) Özbek, Koksal: a.g. inceleme. (6) Özbek, Koksal, a.g. .inceleme,

üniversite çağında ise bir «uç» a dahil olmakla, geleneksel değerleri kişiliklerinde toplayanlar duydukları eksikliği gidermektedirler (7).» Yine, zaman zaman parlamentoda çeşitli partilere mensup milletvekillerinin fikri anlaşmazlık veya çeşitli nedenlerle yumruklu kavgalarım gazetelerden okur, radyolardan duyarız. Bu durum da agressif kişiliğin parlamentoya yansımasıdır. Bu husus karikatürlere de konu olmuştur. Örneğin: «Siyasal tartışma» nın çeşitli ülkelerdeki uygulanma biçimi şöyle ifade edilmektedir (8): Siyasal Tartışma Fransız için

: Hayat

İngiliz için

: Nezaket

İtalyan için

: Komplo

Amerikan için : Ya Katır, ya Fil : Kavga

Türk için

Kavga etmek biçiminde cereyan eden boks sporundan hoşlanmamız, yine agressif kişiliğimizi ortaya koyan bir örnektir. Boks yapan gerek profesyonel, gerekse amatör boksörlere bu sporu niçin tercih ettikleri sorulduğunda, küçükken kavga etmeyi sevdikleri için bu sporu seçtiklerim belirtmeleri anlamlıdır (9). Bunun gibi güreş de kavgacılık, yenmek, ezmek gibi nitelikleriyle Türklerin en çok sevdiği ve başarılı olduğu bir spor çeşididir. Boğuşma biçimindeki şakalaşmalar da agressif örneklerdir. îşte evde uslu, aşırı saygılı yetişen genç, saldırganlık dürtülerim serbestçe kullanabileceği yer olarak güreş, savaş, maç v.b. gibi alanları bulmaktadır. Diğer örnekler: 1964 yılında cezaevlerine giren hükümlü toplamı 93.040 dır. Suç türlerine baktığımız zaman şu üç grubun başta geldiğini görmekteyiz (10). 1. Şahıslara karşı işlenen cürümler (Öldürme, öldürmeye teşebbüs, yaralama, fena muamele, hakaret gibi) toplamı 11.004 dür. Bunların 9363'ü öldürme, öldürmeye teşebbüs veya yaralamadır. 2. Mal' a karşı işlenen suçlar (hırsızlık, yağma, gasp, meraya saldırı gibi) sayışı 10.004 dür. .3. Adabı Umumîye Nizamı aile aleyhine cürümler (cebren ırza geçme, kız, kadın ve erkek kaçırma, fuhşiyata tahrik, zina gibi) sayışı ise 4308 dir. (7) Mardin, Şerif: Şiddetin Kökü Toplumdadır. Milliyet 4.1.1971. (8) Nesin, Aziz: Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı, s. 28. (9) Örneğin, Cemal Kamacı ile TV de yapılan röportaj. (10) 1960 65 Adalet istatistikleri.

Ankara Çocuk Islah Evine giren mahkum çocuklar sayışma da baktığımızda 1967 1968 yılındaki durum şöyledir (11): Toplam

Katil

1967

153

1968

231

Cinsel Suç Hırsızlık 64 86

63 112

Sair Suçlar 21 25

5 8

Görüldüğü üzere çocuklarda cinsel suçlar başta, sonra adam öldürme gelmektedir. Bu örneklere göre başkası ve başkasının malına tecavüzler oldukça yüksek bir oranı oluşturmaktadır. Özellikle Anadolu köylü erkeği çabuk sinirlenip hemen kaba kuvvete başvurur. Oysaki, intihar olayları kırsal kesimde çok azdır. Örneğin yıllara göre intihar olayları şöyle (12). Yıllar İntihar sayısı 1962 227 1963 593 1964 308 1965 139 1967 96 1968 98 İntihar olaylarının azlığının kökenlerinden birisi de İslam dinidir. İslam dini intiharı şiddetle yasaklar, intihar edenden dinsel töreni esirger. Kur'an kendi kendini öldürmeyi, başkasını öldürmekten daha büyük suç sayar (13). Böylece bizde saldırganlık dürtüşü, kendisi yerine daha çok diğer kimseler üzerine boşalmaktadır. Annelerin tarlada çalışırken sırtlarında kundaklı çocukları taşımaları, Anadolu erkeğinde agressiflik açısından bir faktör olabileceği söylenmektedir. B. Bencillik, İşbirliği Yapamama, Şekilcilik Genellikle bencil olduğumuzu söyleyebiliriz. Bunun örneklerini günlük yaşamda çok görürüz. Bu hem entelektüel, hem de geleneksel çevreye mensup üyeler için de doğrudur. Örneğin, Bir üniversite öğretim üyesinin kendi uzmanlık alanında pek çok yayın varken, öğrencilerine onlardan hiçbirini salık vermeyip, sadece kendi kitabım okutması; • Otobüslerde sıraya riayet etmeden, önce binip ayakta kalmamak için kapılara hücum etmek, ayakta kalmışsa diğerlerinin binmesine yardımcı olmak için ileri yürümemek, Dolmuş şoförlerinin müşteri alma kavgaları; (11) 19671968 Adalet istatistikleri. (12) Adalet istatistikleri; 196065, s. 236, 196768. s. 257. (13) Arkun, Nezahat: intiharın Psiko dinamikleri, s. 98.

• Futbolumuzun gelişmemesi, bireysel futbol oynayışımız yüzündendir. Bunu bütün yerli ve yabancı sporcular onaylamışlardır. Oysaki ekip halinde oynandığında futbolda daha başarılı oyun çıkarılabilmektedir. Bizdeki futbolcu daima kendisi gol atmak ister, arkadaşlarına

genellikle pas vermek istemez. Sırf kendisini göstermek, daha meşhur olmak için bu yola başvurur. • Kıtlık veya savaş belirtisi zamanlarında kıt malın stoku için adeta yansa girilmesi veya herhangi bir malın kıtlığının söz konusu olması durumunda, ihtiyacı olsa da, olmasa da hemen stokçuluğa gitmesi, • Radyo, pikap v.s. gibi şeylerin sesini kendi zevkine göre başkalarını rahatsız edeceğini düşünmeden istediği kadar açması, • Hemen hemen bütün şoförlerimizin zorunlu kalmadıkça yayalara hiç yol vermek istememeleri, • Alaturka gazinolarımızdaki as solistlerin, kendilerinden önce sahneye çıkan sanatkarlara kendi okuyacakları günün en sevilen popüler şarkılarım okutmamaları, • Apartmanların alt katında oturanların otomat parası vermek istememeleri veya aynı apartmandaki bazı dairelerin, «Benim kapıcıya ihtiyacım yok» diyerek, kapıcı ücretim vermeye yanaşmamaları (özellikle kenar semtlerde apartmana yeni taşınmış ailelerde görülmektedir). Deyimler: «El elin ineğini türkü söyleyerek arar». «Köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı derler». «Para isteme benden buz gibi soğurum senden». «Paran çoksa kefil, işin yoksa şahit ol». «Her koyun kendi bacağından asılır.» «Bana dokunmayan yılan bin yasasın». «Elin tuttuğu kuşun kuyruğu yoluk olur». «Akılları pazara çıkarmışlar, herkes yine kendi aklım almış». «Evvel can, sonra canan». • Babadağ dokumacıları hakkındaki bir araştırmada, dokumacıların kendilerini ilgilendiren bir durumda diğerlerinin ilgisiz kaldığı ve kişisel çıkarım düşündüğü görülmüştür. Örneğin Babadağlı dokumacılar arasında meslekî bakımdan başarı göstermeyip, piyasada tutunamayanlara meslektaşı olarak ne yapabiliyorsunuz? sorusuna % 64 ü «Herkes kendi basının çaresine bakar, pek fazla bir şey yapamayız» cevabım vermiştir (14). Ayrıca yazarın belirttiği şu ifadeler de kasabada mesleksel sorunlarda birlik ve dayanışmanın olmadığım gösteriyor.

«Kasabalıyı ilgilendiren müşterek sorunlarda genellikle herkes kendi adamları ile basının çaresine bakar.» «Herkes görünüşte birmiş gibi davranır ama işe gelince sonuç çıkmaz.» (11) 19671968 Adalet istatistikleri. (12) Adalet istatistikleri; 196065, s. 236, 196768. s. 257. 13. Arkun, Nezahat: intiharın Psiko dinamikleri, s. 98. 14. Güler, a.g.e.. s. 218.

Kuşkusuz bu bireyci tutumun oluşmasında aralarındaki rekabet, genel kültür düzeyleri ve kendi sorunları ile ilgili bilinçlenme durumları, siyasal kanaat ayrılıkları, yersel çekişme ve çatışmalar, sülale kavgaları gibi öğeler rol oynamaktadır (15). Yenimahalle ve Kaya dibi araştırmasında da aile başkanlarının yandan çoğu, ortak yarar için köyde yapılacak bir işe katılmayacaklarım söylemişlerdir (16). Yapılan bir hesaba göre, köy yolunda halk katılımı oranı % 1.14, içme suyunda ise % 2.19 dür. Oysaki elektriklendirmedeki katılım % 45.59 dür. Elektriklendirmedeki katılım oranının yüksekliğinin, bundan yararlanmanın kişisel nitelikte oluşu ile açıklanması yine bencillik örneklerindendir (17). Yine bir köy araştırmasında kooperatif bulunmayan köylerde kooperatif kurulmasında karşılaşılacak güçlükler arasında üçüncü derecede «Köyde birlik olmaması» belirtilmiştir (18). Ayrıca köyde hep birlikte topluca bir iş yapılmama nedeni olarak köylülerin (% 27.7) çoğunluğu «birlik yok» demişlerdir (19). Örneklemeye giren köylerin ancak % 24.6 ünde dernek bulunmaktadır (20). Bunlar da cami yaptırma ve onarım demekleridir. Bu bulgular bize işbirliği yapmanın zayıflığım gösterir. İşte bu tutum, işbirliği yapamama, ortaklaşa çalışamama, örgütlenememe gibi bir karakter özelliği doğurmuştur. Gerçekten bizde kooperatifçiliğin gelişememesinin etkenlerinden birisini, bu özelliğe bağlamak mümkündür... Ortakların kooperatifin yönlendirilmesine, eylemlerinin değerlendirilmesine, yönetimine ve denetimine, ortaklık hak ve vecibelerinin gerektirdiği oranda katılamayışı, kooperatiflerin istediği biçimde işlemesini engellemekte, bunun sonucu, bir yandan ortakların, diğer yandan ortak olmayanların güvenlerînin sarsılmasına neden olmaktadır (21). C. Osankaya'nm araştırmasında da bu gerçek ortaya çıkmıştır. Köylü, imece ve salma dışında (bunları hem yasal zorunluluk, hem de ortak yaşamda çok gerekli oldukları için genellikle yapar) ortak girişimlerde bulunacak dayanışmadan yoksundur. Kooperatifçilik konusunda bizzat köylülerin söylediği şu sözler çok ilginç: «kentliler zannederler ki, köylü birbirine akraba, tutkun, ahenk içinde yaşayan, birbirinin menfaatini gözeten kimseler. Oysa biz birbirimizin gözünü oymaya çalışan insanlarız. Kooperatif mi lazım? Bunu köylülerin kurmasına imkan yok. Devlet, yasa ile kooperatif kurulmasını zorunlu kılmadıkça ve basma da bir memur atamadıkça köylü kooperatifleşemez» (22).

Bireycilik veya işbirliği yapamamaya bir örnek de toplu müzik yapma geleneğimizin olamayışıdır. Türkü, şarkılarımızın çoğu solodur. Tek kişinin söylediği parçalardır. Toplu olarak söylenen pek az parçalarımız vardır. Başka bir örnek de, çoğumuzun bir arkadaş grubundan çok, tek arkadaş edinme alışkanlığımızdır (23). Dairelerde, üniversitelerde ve çeşitli kurumlarda bir soruna hal çaresi bulmak, çözümlemek, incelemek için çeşitli KOMİSYONLAR kurulur. Bu komisyonlarda herkes konuşur, toplantılar uzar gider ve genellikle bir sonuç alınamaz. Hatta öyle ki, bir iş çıkmaza sürüklendiğinde, bir sonuç alınmak istenmediğinde, derhal bir komisyona havale edilmesi artık bizde bir karikatür konuşu olmuştur. Çünkü bu komisyonlarda genellikle usul tartışmaları uzun zaman alır, esas konuya daha az (15) Güler, a.g.e.. s. 219. (16) Güç bilmez, a.g.e., s. 233. (17) Tütengil, Cavit Orhan: Köy Kalkınması Bakımından Köylerimizdeki işgücünün Değerlendirilmesi, iktisat Fak. Derg., Cilt 29. No: 14. (18) Türk Köyünde Modernleşme... a.g.e., s. 80. (19) Türk Köyünde Modernleşme... a.g.e., s. 137. (20) Türk Köyünde Modernleşme... a.g.e., s. 85. (21) Mutlu, Necati: Köy ve Köylü Sorunları, s. 73. (22) Ozankaya, a.g.e., s. 66. (23) Abadan, Nermin: Üniversite Öğrencilerinin Serbest Zaman Faaliyetleri, s. 81.

zaman kalır, çünkü esas konu, ikinci plana atılmıştır veya hiç zaman kalmadan komisyon dağıtılır. Parlamentomuzdaki usul ile ilgili tartışmalara ayrılan zamanın çokluğu, bu konuya bir örnektir. Bu durum bizde aynı zamanda şekilciliği doğurmuştur. Almanlar, bizim hakkımızda şöyle derler: «Bir işi bir Türk, bir saatte yaparsa aynı işi iki Türk, iki saatte yapar, ayni işi üç Türk, hiç yapamaz.» Geniş halk kitlemizde toplumsal sorumluluk duygusu gelişememiştir. Halkımız kamu çıkarları ile kendi çıkarlarım birbirinden kesin surette ayrı veya çelişir görme eğilimindedir (24). Hatta çok kullanılan «Devlet baba» kavramında olduğu gibi her şey devletten beklenir, ondan birçok hizmet ve çıkar beklenirken ona hizmet ikinci plana atılır. C. Daralmış Benlik, Girişken Olamayış Prof. Dantel Lemer, Anadolu'daki gözlemleri sonucu Türk toplumunda kişiliğin, «Daralmış Benlik» (Constricted Şelf) biçiminde olduğundan söz etmiştir. Bu kavram, merak, girişme, empati ve değişebilmede eksikliği ifade etmektedir. Gerçekten çocuk yetiştirme biçimimiz böyle bir kişilik geliştirmeye uygundur. Çocuk konuşmaya ve yürümeye başladıktan sonra bastırıcı ve benliği daraltıcı bir yetiştirme sistemine girmektedir. Şöyle ki uysallık, boyun eğiş, saygılı duruş ve konuşmama durumlarında çocuk ödüllendirilmekte;

hareketlilik, canlılık, tecessüs, fazla konuşma ve girişme çeşitli biçimlerde kısıtlanmaktadır. Kundaklama sistemimizin de kısıtlanmış, daralmış benlik yaratılmasındaki öğelerden birisi olduğu belirtilmektedir (25). Prof. Öztürk, 64 üniversite öğrencisi ve 50 hastabakıcı üzerinde yaptığı bir soruşturmaya göre çocuklar genellikle, büyüklerin sözünü tutmama, saygısızlık, kırıcılık, saldırganlık, aşırı tecessüs ve hareketlilik gibi eğilimlerine karşı, dayak, mistik veya masallardaki yaratıklarla korkutulma, utandırma ve kastrasyon tehditleri (îğdiş etme) ile cezalandırılmaktadırlar (26). Böylece çocuk, ana babanın birer uzantısı halinde dar bir çerçeve içinde identifikasyon yaparak daralmış benliği ile gelişmektedir. Yine üniversite öğrencileri ve hastabakıcılar üzerindeki soruşturmada en sık görülen rüyanın bir insan veya hayvan tarafından kovalanma ve kaçmak isterken kaçmama temasına ait olduğu anlaşılmış ve 64 öğrencinin 50 sinden fazlası haklı bir iş takibi için bir devlet dairesine girerken veya hocalarına soru sorarken şiddetli bir heyecan ve çekingenlik duyduklarım belirtmişlerdir (27). Bunlar bağımsızlık (Özerklik) ve girişme duygusundaki sinme ve büyüklerce cezalandırılma korkusunun belirtileri olarak kabul edilmektedir. Böylece saldırganlık dürtüleri birikerek şiddetlenmektedir. Bu dürtüler çeşitli biçimlerde kendini ifade etmektedirler. Bunlar arasında savaşçılık ve kahramanlıkla öğünme, göz değmesi ve çeşitli majik inançlar örnek olarak gösterilebilmektedir. Çocuk bağımsız ve girişken duruma gelememekte, ayrıca biriken agressif dürtülerim bastırmak zorunda bırakılmaktadır. Örneğin idrar yapma, doğal bir olaydır. Çocuk herhangi bir köşede yapabilir. Fakat dışkı, ayıp sayıldığından 'gizli yapılması gerekir, îşte çocuğun davranışları, yaşadığı küçük toplulukta geniş bir aile çevresi tarafından sürekli olarak ayıplarla denetilir. (24) Yasa, Türkiye'nin Toplumsal ... s. 124. (25) Yörükoğlu, Atalay a.g. inceleme. (26) Öztürk, Orhan: Toplumsal Çocuk Yetiştirme Tarzları. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Derg.. Cilt 8. Ocak Ekim 1965. (27) Öztürk. a.g. inceleme.

îşte bu durum onun daha sonraki kişilik gelişimim etkilemekte, ayıp bir şey yapmaktan korkmakta ve çekingen bir kişiliğe sahip olmaktadır (28). F. Frey de, 458 köyden 8500 kişi üzerinde yaptığı araştırmada toplum kalkınmasını önleyen etkenleri tespit ederken aşırı bağımlılık, özerklik ve girişme noksanlığı, değişme ve başkalaşmaya karşı direnç, kavramsal katılaşma (Cognitive rigidity) gibi özelliklerin önemini belirtmektedir (29). Başka bir yazar da, geleneksel toplumdaki kişilikle ilgili olarak, çocukların büyüklerin düşüncelerini yanlış da olsa soru sormadan kabul etmek zorunda olmalarının inisiyatif yoksunluğuna ' yol açtığım, uysallık ve boyun eğmenin iyi bir nitelik olarak ödüllendirildiğini; çocuğun hiçbir zaman kendi fikrim ifade etmeyi öğrenmediğini, kişiliğinin grup kişiliği ile karıştığım, otonomi kazanamadığım, bundan ötürü zor sorunlar karşısında

kendi basma karar verip hareket etmekten kendini aciz hissettiğini belirtiyor (30). îşte bu otonomi ve girişimi engelleyen etmenlerden birisinin de köy çocuğunun oyundan yoksun bırakılması olduğu belirtiliyor (31). Genç yaşta tarımsal yaşamda işe koşulan çocuk, yaşamı yerine getirilmesi gerekli bir görevler dizişi olarak görür. Oysaki oyun, çocuğu yetişkin yaşamına hazırlayan, toplumsal rollerini zevkle öğreten bir araçtır. Aynı yazar, oyundan yoksun kalan çocuğun yaşama zevkim geliştirme imkanının sınırlanmış ya da kaybolmuş olduğunu, yaşamın amacım ölüm olarak gördüğünü, yaşamın bitirilip tamamlanması gereken bir görevler topluluğu durumuna geldiğim, günün bitirilmek, zamanın öldürülmek, okul yaşamının sadece sınıf geçmek biçiminde görüldüğünü ve böylece kararlarda katı ve ritsel davranışlara yol açıldığım belirtiyor. D. Güvensizlik Türk kişiliğinin en belirgin özelliklerinden birisi de güvensizliktir. Toplumsal yaşamımızda her türlü ilişkilerde bu hususu gözlemleyebiliriz. Örneğin, daha sonra söz edeceğimiz alış verişte pazarlık etmek, temelde bu özellikle açıklanabilir. Zarara uğratılma korkuşu burada açıkça belirir. Yine, karı koca ilişkilerinde kadının güvensizlik kaygıları, arkadaşlar arasında, iş yaşamında bu özellik oldukça belirgindir (32). Anadolu'nun sürekli bir biçimde akınlara, savaşlara, göçlere ve çeşitli uygarlıklara sahne oluşu bu özelliğin yaratılmasında önemli etkenlerdirler. Bütün bu akın ve savaşlar mal ve can güvenliğini kaldırmıştır (33). Köylerin çok dağınık ve ulaşılması güç yerlerde kurulması da bu etkenlerin sonucudur. Güvensizliği ifade eden çeşitli ata sözlerimiz de var. «Atım, avradım, silahım kimseye emanet etmeyeceksin», «Ağlarsa anan ağlar, gayrısı yalan ağlar», «Babana bile güvenmeyeceksin», «El elin ineğini türkü söyleyerek arar». «Halk, bilmediği, tanımadığı, kendinden olmayan yabancı kimselerin sözlerine inanmaz. Kooperatifleşme, dernek, örgütlü yardımlaşmanın gelişememesi veya çok yavaş gelişmesini güvensizliğe bağlayabiliriz. (28) Sümer, Değişen Türk Kültürünün Dinamik Yönden Analizi, 5. Nöro Psik. Kong., s. 302. (29) Öztürk, Orhan: Anadolu Toplumunda Özerklik ve Girişme Duygularının Kısıtlanışı, 5. Millî NöroPsik. Köng,, s. 293. (30) Sümer, a.g. makale. (31) Geçtan, Engin: Toplumumuz Bireylerinde Kimlik (identity) Kavramı île ilgili Sorunlar Üzerinde Bir Tartışma. 50. Yıla Armağan, s. 75. (32) Özbek, Abdülkadir: Sosyal Kültürel Faktörler ve Kişilik ilişkileri Yönünden Türkiye'de Trafik Sorunu, A. Ü. Tıp Pak. Derg., Cilt. 22. Sayı 3, s. 668. (33) Özbek, Abdülkadir, Sosyal Psikiyatriye Giriş, s. 105.

Ayrıca devlete karşı güvensizlik de oldukça belirgindir. Örneğin köyde silah yapımı, tabanca ve mermi sanayii, kaçak mermi ve silahların çok sayıda alıcı bulması, devletin iç güvenliği yeterince sağlayamamasındandır. O zaman köylü, kendi güvenliğim kendisi sağlamaktadır (34).

Herhangi bir yere gitmek için (Vapur, tren, sinema, otobüs gibi) bilet aldığımızda mutlaka biletçiye tekrar gideceğimiz yeri, istediğimiz seansı veya saati doğru verdi mi diyerek yeniden sorarız. Tahvillere, çeşitli kuruluşlara yardım için gelen, makbuz uzatanlara olan tereddüt, çeşitli ticarî şirketlerin kurulup kısa zamanda dağılması, çeşitli şirketlerdeki birleşmelerin azlığı, her alanda ortaklık biçimindeki çabalarda derhal anlaşmazlıklar baş göstermesi, çok yakın akrabalarla ortak olunma gibi durumlar günlük yaşamımızda sık sık rastladığımız güvensizlik örnekleridir. E. İhmalcilik, Plansızlık Burada ihmalcilikten, yapılacak olan işleri sonraya bırakmak ve o zamana kadar bir gevşeklik, işi hafiften alma, kendini sıkıntıya sokmamayı kastetmekteyiz. Bu özellik, gerçekten hem aydın, hem de geleneksel kişilikte çok yaygındır. Bu durum bizi plansızlığa da götürmüştür. «Hayatımız adeta tesadüflere terkedilmiş gibidir. Genellikle uzak geleceğe ait planlar yapamayız» (35). Önceden planlama alışkanlığım edinememişizdir. «Hele o gün gelsin» deriz. «Gün ola hayır ola» kavramı da belki bu yönümüzü ifade ediyor. O gün de gelince sıkışır, alelacele bir karar alınır veya hareket edilir. O gün de isabetli veya isabetsiz hareket, bir iş yapılmış olur. «Düzen» kavramı, pozitivist anlamda bir kişilik yapışı olarak içimize sinmemiştir. Yabancılar böyle güç durumlarda isabetli ve uygun kararlar aldığımızdan söz ederler. Örneğin Hotham, «Türklerin kritik dönemlerinde hiç beklenmedik bir şeyler yapmak gibi dikkati çekecek bir özellikleri vardır» diyor (36), ve tarihten örnekler veriyor (1919 da resmen yenilgiden sonra zafere ulaşılması, 1945 de İnönü'nün bir gecede diktatörlüğü demokrasiye dönüştürmesi, 1961 de askerî yönetimin demokrasiye dönmesi v.s.). 12 Eylülden önceki Cumhurbaşkanı seçimi de, büyük bir bunalımdan sonra en isabetli karar olarak nitelendirilmiştir. Bu konuda İngiliz dergisi Ekonomist, «Türklerin kendilerine özgü bir sağduyuları var. En büyük bunalımların içinden, her türlü ümitlerin kesildiği anda bir çözüm yolu bulup çıkıveriyorlar» diyor (37). Tarihimizde büyük önderlerin genellikle dar zamanlarda ortaya çıktığım görüyoruz. Gerçekten, Toplumumuzda büyük adamların ortaya çıkışı çevre koşullarına bağlı kalmış, ümitsizlik durumlarında tarihsel koşullar, kurtuluşu kendi kişiliğinde toplayan büyük adamların ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur (38). Halk arasında, «Hep yumurta kapıya gelince iş yaparız» denir. Yahut, «Türkün aklı sonradan gelir» deyimi bu durumlarda kullanılır. Gerçekten davranışlarımız, günlük, kısa vadelidir. Uzun, planlı, hesaplı iş az yaparız «Yarma Allah Kerim» deriz. Bu konuda güncel bir örnek olarak büyük kentlerimizdeki «hava kirlenmesi» sorununu gösterebiliriz. Önceden hava kirliliğinin doğuracağı

(34) Yasa, ibrahim: Türkiyenin Toplumsal Yapışı.... s. 124. (35) Özbek, a.g.m. (36) Hotham, a.g.e., s. 56. (37) Abdi îpekçi Naklediyor; Milliyet. 7 Nisan 1973. (38) Tütengil, Cavit Orhan: Türk Halkının Mümeyyiz Vasıfları.

sorunlar planlanmamıştır. Ama sorun, insan hayatı için ciddî bir tehlike gösterdiği anda önlemler düşünülmeye başlanmıştır. «Bugünün işini yarma bırakma» sözü, bu davranışın önüne geçmek için söylenmiş olabilir. «Acelesi yok, daha çok vakit var» cümlesini günlük yaşamımızda çok kullanırız. ihmalcilik bizi aynı zamanda umursamazlığa, kayıtsızlığa da götürmüştür. D. Hotham'm da belirttiği gibi, başkalarının kendimiz hakkında düşündüklerine karşı aşırı bir umursamazlık içindeyiz. Örneğin Ermenilerin aleyhimizdeki propagandalarına, Yunanlıların turistlerîmizi kendi ülkelerine çekmelerine ve birçok geleneksel sanatımıza sahip çıkmalarına, tarihsel eserlerimizin dışarıya kaçırılması karşısında ciddî olarak bir umursamazlık içindeyiz. Yine Hotham, Türklerden hiç iyi garson, tezgahtar çıkmamasını, kayıtsızlığa, ihmalkarlığa bağlamaktadır (39). Bürokratik hayatımızdaki «ivedi», «çok ivedi» gibi kavramlar bu tutumuzu kanıtlamaktadır. Onarım geleneğimizin olmayışım da, gözlemlerimize dayanarak umursamazlık örneği olarak vermek mümkündür. Birçok eski, tarihsel yapıtların onarımsızlıktan yıkılıp gittiğim çoğumuz görürüz. Aynı biçimde, evlerin, yolların v.s. onarımı genellikle ya hiç yapılmaz veya çok az yapılır. Türklere ilişkin eski stereotipler de yabancı gözlemciler, cahillik örnekleri olarak tarihsel yapıtlara önem verilmediği için onların onarımlarının yapılmadığım belirtmişlerdi. Bu durum son zamanlara kadar aynen devam etmiştir. Bakanlığımız, çok yakın zamanlarda onarım işlemlerine başlamış ve sürdürmektedir. Plansızlık örneği olarak yine gözlemlerimize dayanarak aile bütçesini verebiliriz. Aile bütçesini planlı olarak harcayan çok az aile vardır. Bir hediye için, yaz tatili için veya hastalık v.s. gibi olağanüstü durumlarda ne yapacağımızı şaşırır, borç harç almaya kalkarız. Bu durumun siyasal hayatımızda da böyle olduğunu görürüz. Devlet adamlarımız inşaat v.s. kararlarında genellikle plansızdırlar. Resmî bina, yol v.s. bugün yıkılır, bozulur başka biçim alır, yarın bir başka yetkili kendi zevk ve görüşüne göre onu değiştirir. Yol, asfalt yapımında olduğu gibi, yangın, zelzele veya herhangi bir felaketten sonra önlemler alınır. Önceden o inşaat veya iş yapılırken önlem genellikle alınmaz. Plan yapılsa bile kişisel ve grup disiplini içinde sabırla çaba gösterme yeteneğimiz oldukça zayıftır (40). «Türk gibi başla, Îngiliz gibi bitir» deyimi sebatsızlığımızı belirtir. Bir işe heyecanla şevkle başlarız, fakat sonunu getiremeyiz. Halk arasında «maymun iştahlı» deyimi, bir işte sonuna kadar kalmamayı, sebatsızlığı, kararsızlığı belirtir. F. Seksüellik Türk kişiliğinde güçlü bir seksüellik özelliği görülmektedir. Bunun kökenleri ve nedenlerini Prof. Öztürk, bir incelemesinde söyle belirtiyor (41). «Anadolu da kız ve erkek çocuklara yönelen toplumsal tutumlar, çocuğun cinsel benlik duygusunun ayrılmasında ve cinsel rol benimsemenin erken ve hızla gelişmesinde önemli etken olmaktadır. Daha anne memesindeyken, hatta doğumdan önce bile, erkek ve kız çocuklara tutumlar arasında kesin ayırmaların ve kayırmaların bulunuşu, erkek ve kız çocukları arasındaki cinsel ayrılıklarının keşfine ve bu ayrılıkların anlamım kavramaya çocuğu hızla itmektedir. ... Fallik dönemde, çocuk, penisinin önemini artık iyice kavradığı gibi «fallusun üstünlüğü» nü yalnızca biyolojik yönden değil, toplumun tutumlarından da anlamaktadır. Bu yüzden, cinsel organlara doğru

tecessüsün canlanması, onların uyarılması, penisin üstünlüğü ve penise imrenme duygularının güçlenmesi bakımından uygun bir toplumsal ortamla karşı karşıyayız. Cinsel rollerin erken ayrılaşması cinsel yönelimlerin de erken ve güçle ayrılaşmasına ve bununla birlikte bu yönelimlerin doğurabileceği tehlikelerin ve yasakların (Kastrasyon Korkuşu) da aşın algılanmasına yol açacaktır.» (39) Hotham, a.g.e., s. 181 182. (40) Özbek, a.g.e., s. 671. (41) Öztürk, Orhan: Anadolu Toplumunda Oedipus Kompleksi Teorisinin Geçerliği, 5. Millî Nöro Psik. Kong.. s. 285 286.

Türk kişiliğinde agressivite ile cinsel dürtünün birbirinden kesin olarak ayrılmadığım, genellikle ikisinin ortak bir görünüm içinde olduklarım söyleyebiliriz. Özellikle geleneksel kesimde çocuklar, oyun çağma girince, bir tehdit veya şaka olarak penisinin kesileceğine değin sözlerle karşılaşmaktadırlar. Örneğin çocuğun küfür, açın hareketlilik, tecessüs, girişkenlik, saldırganlık, kavgacılık, saygısızlık, söz dinlememe, teşhircilik gibi yaramazlık hallerinde «Çükünü keserim ' haa.» tehdidi savrulur. Bu durum çocuğun psikolojisini etkilemekte, penise aşırı değer ve önem verme, acırı erkeklik davranışlarına yol açmaktadır (42). iğdiş etme tehditlerinin en somut ve gerçekleşmiş belgesi sünnettir. Sünnete verilen değer ve anlam, dinsel bir gelenek olmasından başka, toplumumuzda erkek benliğinin, özellikle cinsel yönden tamamlanması için bir ihtiyaç olarak hissedilmesidir (43). Güreş, basketbol, futbol gibi oyunlarda cinsel sembolizm çok bol kullanılır. Maçlarda bunun örneklerini çok görürüz. Ağları parçalayan bir golün cinsel faaliyet yerini tutmakta oluşu ve golü atan kimse ile seyircilerin kendini özdeşleştirmesi, cinsel küfürlerin bolluğu, erkekler için çapkınlığın hoş görülmesi, Türk dilinin lastikli bir dil olarak kabul edilip cinsel cinaslarla kullanılmasının yaygınlığı, cinselliğin kuvvetliliğini belirten hususlardır. Erkekler arasında çok kullanılan «Haydi bastır» deyimi bu hususta güzel bir örnektir. Bu konuda bir psikiyatristin şu gözlemi de ilginçtir: «Türkler her hastalık, hatta ölüm karşısında bile büyük tevekkül ve hekime karşı saygı gösteriyorlar, sen elinden geleni yaptın diyorlar. Ancak empotans (împotence Cinsel İktidarsızlık) söz konuşu olunca, «Doktor bey, buna bir çare bul, yoksa ben kendimi öldüreceğim» biçiminde bir tutumları oluyor (44). Çünkü bu durum, erkeklik değeri ile bağdaşmıyor. Erkek, aynı zamanda cinsel bakımdan güçlü kimse olmalıdır. Bu tutum cinsel benliğe verilen önemin büyüklüğünü göstermektedir. Aşın nüfus artışının temel nedenlerinden biri olarak da, Türk erkeklerinin biyolojik olarak cinsel bakımdan güçlü olduklarıdır (45). Türk erkeğinin kıskanç olduğu da bir gerçektir. Bu özelliği de daha çok cinsel açıdan yorumlamak gerekir. Kız kardeşim, karışım başka erkeklerden kıskanması cinsel açıdan yorumlanan bir namus anlayışı içersindedir. Eski oturak alemleri, bir zamanlar yerli filmlerdeki dansöz bolluğu, seks filmlerinin iyi iş yapması, seksüelliğin diğer örnekleridir. Yine Aziz Nesin, adı geçen monografisinde bu hususta şöyle söylüyor. Bir Kadın Karşısında:

Fransız Göz kırpar İngiliz Selam verir İtalyan Dudaklarım uzatır Alman Esas vaziyete geçer Amerikan Hesap yapar Türk Sansüre tabidir (42) Öztürk, Orhan: Anadolu Toplumunda..., s. 286. (43) Öztürk, Orhan: Sünnet..., s. 87 v.d. (44) Savaşır, Yusuf: Toplumsal Kişilik Yapısının Önemi, Araştırılması ve Bazı Bulgular, 5. Mim Nöro Psik. Kong. s. 23. (45) Hotham, a.g.e., s. 136.

G. Gururluluk Bu nitelik, Türklere ilişkin eski stereotiplerde olumsuz bir Türk özelliği olarak geçmektedir. Eski anlayışta gururluluk, Türklerin kendilerini diğer ülkelerden üstün görme biçimindeki bir millî gururluluktu. Bunu Osmanlı împaratorluğunun hiçbir boyunduruk altında kalmamasına, daima başka ülkeleri yönetmesine, hiçbir zaman başkalarınca yönetilmemesine bağlayabiliriz. Atatürk de Türkün daima öğünmesini tavsiye etmişti. İşte bu millî gururluluk, aynı zamanda bireysel onurluluğu, gururu ortaya çıkarmıştır. Ama bireysel onurluluk, kendini daima başkalarından büyük görme biçiminde anlaşılmamalıdır. Aksi takdirde ilerde belirteceğimiz, «Alçak gönüllülük» özelliğimize ters düşer. Çünkü İslam dininde kibirlilik yasaklanmıştır. Örneğin Kuranı Kerim'de, «Allah kendini beğenen ve daima böbürlenen kimseyi sevmez» deniyor (46). «Büyüklük taslayan zorbanın kalbini Allah mühürler» (47). Büyüklük taslayanların cehenneme gideceği de belirtiliyor (48). Bu konuda hadisler de var. Örnekler: «Size Cehennemlik olanları bildireyim mi? Onlar onursuz, sağa sola yalpa yaparak kibir eden kimselerdir» (49). «Allah u Teala bana, tevazu etmenizi bildirdi! Sakın kimse kimseye övünmesin, kimse kimseye zulmetmesin» (50). «Müslüman kardeşine karşı tevazu eden kimseyi Allah yüceltir ve ona karşı üstünlük gösteren kimseyi ise alçaltır.» (51). «Üç kimse Cennete girmeyecektir. Zina eden ihtiyar, yalancı hükümdar ve kibirli fakir.» (52).

Kuşkusuz halkımızın kibirli olmamasında bu dinsel hükümlerin büyük rol oynadığı kanısındayız. Bugün onurluluk Türkler arasında daha çok, izzeti nefs, haysiyet anlamında kullanılmaktadır. Yani kişiliğine söz getirmemek anlamında. Bu açıdan olumlu bir özellik sayılabilir. Çeşitli mesleklerde bunun örneklerini görebiliriz. Ticarî hayatta arzumuza göre bir şey almaya veya yaptırmaya giriştiğimiz zaman meslek sahibi satıcı, derhal müdahale eder. Onun anlayışına ters düşünce kendi istediğini yapmak ister. Çünkü o konuyu kendisinin daha iyi bildiğini, müşterinin iyi bilemeyeceğini düşünür. Hatta günlük hayatımızda onurluluğun komik örneklerim görebiliriz. Örneğin bir kimse, herhangi bir konudaki bilgisizliğim, cahilliğini hiçbir zaman başkalarına belli etmemeye çalışır. O konuyu biliyor görünür. Aksi takdirde onuruna dokunur. Yine, içgüveyliğinin bizde rağbet görmemesi erkeğin onurluluğu dolayısıyladır. D. Hotham; bu konuda, kendini Türk olmaya zorlayan ufak bir Türk çocuğu ile konuşmasını naklediyor. Yazar nedenim sorunca, çocuk, Türklerin Yunanlıları denize döktüğünü söylüyor. . Yine, yazar, bir terziye, istediği gibi bir elbise diktiremediğini, çünkü terzinin, kendisinin istediği tipteki elbiseyi dikmesinin terziye hakaret olduğunu belirtiyor (53). intiharların nedenleri ile ilgili (46) Nisa Suresi, 36. Ayet. (47) Mümin Suresi. 35. Ayet. (48) Nahl Suresi, 16. Sure 29. Ayet. (49) Seçme Hadisler, s. 6.. 2. Kitap. (50) Seçme Hadisler, s, 21. (51) (52) Seçme Hadisler, s. 11. (53) Hotham, Davit, Türkler, s. 183 184,

olarak yapılan bir araştırmada özellikle gurura düşkünlük dolayısıyla rastlanan intihar girişimlerinin büyük oranda oldukları anlaşılmıştır (54). Vakalar arasında, kendisine sözle hakaret edilen, görevim suiistimal ile itham edilme, nişanlısının kendisini beğenmediğini söylemesi, çirkin olduğu gerekçesi ile isinden çıkarılma (bir bar kadını), aile içi anlaşmazlıkları, okul başarısızlıkları, istediği ile evlendirilmemesi örnek gösterilebilir. Bir kimseye itimat edilmemesi, güvenilmemesi, onu çok üzer ve onur konuşu yapar. Yine bir örnek olarak, kızı kaçırılan baba veya erkek kardeş, bunu bir onur sorunu yaparak derhal müdahale eder, sonu cinayetlere kadar gidebilir. H. Kurnazlık Hîlekarlık Bu konuda bilimsel araştırmalar yapılmamış olmakla birlikte, kişisel gözlemlerimiz ve bazı bilim adamlarının gözlemleri böyle bir kişilik özelliğimizin varlığım doğrulamaktadır. Gerçekten, tüm halkımızın herhangi bir durumda işin kolayına kaçtığım, genellikle kestirme yoldan gitmek eğiliminde olduğunu söyleyebiliriz. Üstümüzden baskı kalktığı zaman iş de,

çalışmada argo deyimle «kaytarmak» ve köylünün «çarıklı kurmay» davranışları kurnazlık niteliğimizin belirtileridir. Bir asistanın, hocasının bulunmadığı bir anda veya seyahati halinde, mesaisinden erken çıkması veya hiç gelmemesi, aynı biçimde bir memurun amiri olmadığı zaman erken çıkması, bir inşaat işçisinin, çavuşunun basından ayrıldığı zaman işi savsaklaması, bir erin basında onbaşı, çavuş veya subayın bulunmadığı zamanlarda işi ağırdan almaşı birkaç örnektir. «Kayserili» tipi, başlı basına kurnazlık sembolüdür. Bu davranış, aynı zamanda, açıkgözlük, işini bilirlik gibi niteliklerle ödüllendirilmekte, takdir edilmektedir. A. Yörükcoğlu' nun. belirttiği gibi, toplumsal hayatımızda «otorite, karşı çıkılamayacak, baş edilemeyecek kadar güçlü olduğu zaman kurnazlık, elde kalan tek silahtır (55). Almanya'daki Türk işçileriyle yapılan bilimsel bir araştırmada Türklerin aldatma olaylarına çok sık başvurdukları, amaca ulaşmak için kurnaz ve gizli yollara giriştikleri belirtilmektedir (56). Aynı araştırmada Türklerin aldatma olaylarına zor kullanmadan daha fazla başvurdukları tespit edilmiştir. Hatta yazar, Türklerin zor kullanma ve hîlekarlığa başvurma île Köln'lülerce sevilmeyen durumlarım kurtarmaya çalıştıklarım belirtiyor (57). Kısa yoldan amaca erişmek biçiminde arıladığımız kurnazlık, bizi hazırcılığa alıştırmış, böylece taklitçilik özelliğimiz ortaya çıkmıştır. Gerçekten gerek devlet hayatında, gerekse bireysel hayatta taklitçilik adeta bir karakter özelliğimiz durumuna gelmiştir. Tarih boyunca devlet hayatında batıdan pek çok kurumları taklit etmişizdir. Ayrıca bir tür .«manevî göçebelik» diyebileceğimiz taklitçiliğin günlük hayatımızda da pek çok örneklerim görürüz. Bir ses sanatçısı meşhur olur, hemen ardından onun taklitçileri ortaya çıkar. Yine bir plak, bir film, bir reklam programı tutunur, arkasından onun taklitleri çıkar. Edebiyatta, resimde ve diğer pek çok alanlarda taklitçilik, başvurulan yollardan birisidir. Tipik Türk ekonomik davranışlarından birisi de, bir şey alırken satıcı ile pazarlık etmektir. Bu durum, hem geleneksel ve hem de kentsel topluluklarımız için söz konusudur. Yabancıların da tipik Türk davranışı olarak nitelendirdikleri bu davranışa «Türk işi pazarlık usulü» denmektedir. Bu davranışın temel nedeni, ticarî ahlakımızın yetersizliğine bağlanabilir. Gerçekten ticaretle uğraşanların aşın kazanç isteği, müşteriyi aldatmak biçiminde oluşmaktadır, işte bu durum müşteride satıcıya karşı bir güvensizlik ve itimatsızlık doğurmuştur. Ne kadar pazarlık .edilse, satıcının o kadar malın fiyatım düşürmeği bu tutumu güçlendirmektedir. Yabancı turistler bile Türkiye'ye geldiklerinde aldanmamak (54) Gürgen, Yavuz: Sosyal ve Kültürel Özelliklerin Türkiye'de intiharlar Üzerine Etkisi, Nöro Psikiyatri Arşivi, Cilt: 6, Sayı l. Ocak 1969. (55) Yörükoğlu, Atalay: Çocuk Yetiştirme ve Ulusal Karakter. Yeni Ufuklar, sayı: (56) Bingemer,

a.g.e,s.

(57) Bingemer, a.g.e., s. 168.

için pazarlık etmektedirler. Bu davranışın çok yaygın olduğunu belirten işaretlerden birisi de genellikle gösterişten ibaret kalan bazı kentsel bölgelerdeki «Burada pazarlıksız satış yapılır» levhasıdır. Bu davranış, bilimsel araştırmalarla belirlenmemiş olmakla birlikte, günlük yaşamımızda daima gözlediğimiz bir husustur. Satıcıda ticarî ahlakın olmayışı, müşterinin aldanma korkuşu, yabancılarca bütün Türklere genelleştirilip olumsuz bir stereotip olan Türklerin «hilekar, «aldatıcı» olarak nitelendirilmelerine neden olmuştur.

Özellikle kentsel kesimde ve ticarî alanda hilekarlık örneklerim bugün de oldukça yaygın bir biçimde günlük yaşamımızda görmekteyiz. Örneğin kentler arası otobüs yolculuklarında oturulacak ve gidilecek yer konusundaki çeşitli hileler, turist aldatılmaları, yiyecek maddelerine konulan çeşitli maddeler, yiyecek veya yakacak maddelerine kilo arıtırımı için yapılan çeşitli hileler, aklımıza gelen ilk örneklerdir. Hatta piyasaya sahte ilaçların sürüldüğünü de biliyoruz. Babadağ dokumacıları ile ilgili araştırmada, araştırıcı şunları söylüyor: «Dokumacının tek amacı veya değeri, kazanç teminidir... Mümkün olduğu kadar çok üretmek ve bunun sonunda da kazanmak, esas amaçtır. Bu amaca varmak için üretim faaliyetini denetleyen meslekî ahlak kuralları bugün Babadağ'da çok zayıflamıştır. Üzerinde yazılı standart ve özelliğe uygun mal dokuyan dokumacıların oranı, kendilerinin ifadesiyle % 20 yi geçmiyor. Bunun dışında hemen herkes az veya çok meslekî hîle yapmak durumundadır. Meslekî faaliyeti düzenleyen değer ve normların en etkin olduğu devre, II. Dünya Savaşı yıllarında kendini göstermiştir. Bu devrede, kooperatifler aracılığı ile dokumacıların ürünleri sıkı bir kontrolden geçirilmiş ve bozukları satışa çıkarılmamıştır. Ancak, savaş yılları sona erip ekonomik koşullar normale dönünce, meslek faaliyeti düzenleyen kuralları denetleyen merkezî bir örgütün işlevim yitirmesi ile birlikte, meslekî kuralların dokumacılık faaliyeti üzerindeki etkin rolleri de azalmıştır.» (58). Hepimiz, bir malın daima Avrupa'sını isteriz. Çünkü yerli malın kötü yapıldığı, hileli yapıldığı inancı içersindeyiz. Bugün hîlekarlıkla ilgili örnekleri günlük yaşamımızda her gün görebilmekteyiz. Örneğin radyo, pikap, teyp, v.s. onarımı için mutlaka bir yakınımıza güvenilir, hîle yapmayacak bir onarımcıyı tavsiye etmeği ile gideriz. Çünkü hiç tanımadığımız bir onarımcının iyi parçalarımızı söküp kötü olanlarım takacağına inanırız. Son günlerde para karşılığında Türk işçilerini Kanada'ya göndermeye çalışan dolandırıcıların ortaya çıktığım resmî beyanatlardan öğrendik. Yine, herhangi bir şeyin hakîkisinin yerine sahtesinin yapıldığım, sahte para basıldığım, emlak alım satım, vergi, gümrük gibi işlerde çeşitli hilelerin yapıldığım, yasanın açık yollarından yararlanarak yasaya karşı hileleri günlük yaşamımızda her gün duyuyor, gözlüyoruz. Dilenciler bile halkın yardımseverlik duygularım sömürerek çeşitli hîlelere başvuruyorlar (vücut uzuvlarında sahte özürler yaparak). Örnekler çoğaltılabilir, biz şimdilik bu kadarla yetiniyoruz. Hîlekarlık folklora da yansımıştır. Örneğin: Ya terazi ya kantar Oğlan bir parmak atar Kaşla göz arasında On dirhem eksik tartar. I. Kanaatkarlık, Tutumluluk Türk halkı, öteden beri kanaatkarlığıyla tanınmıştır. Tarımsal ekonomik yapı, yetersiz gelir, bu tutumun yerleşmesinin başlıca etkenleridir. Örneğin 1929 Dünya Ekonomik Buhranı kuşkusuz ülkemizi de etkilemiştir. Fakat Türk kanaatkarlığı, bunalıma mukavemet etmede geniş rol oynamıştır. Bu konuda Prof. Şevket Raşit Hatipoğlu, «Türkiye'de Ziraî Buhran» isimli eserinde şunları söylüyor:

(58) Güler, a.g.e., s. 266.

...Anadolu köylüsü, karşılığım beklemeden isteneni veren, devlete mutlak sadakati olan bir insandır, îşte bu insan hiçbir fevkaladelik göstermeden, hiç yaygara koparmadan bize bunalım etkisizmiş intibaını vererek bütün yükleri sessizce üzerine almıştır. Anadolu köylüsünün, zaman zaman bir kusur olarak yüzüne çarptığımız kendi hayatındaki sadelik, iddiasızlık, kanaat ve feragat, onun buhrana dayanmasında bir kuvvet olmuştur. Türkiye'nin buhrana dayanmasının sırrı işte buradadır» (59). Prof. Tütengil de bir konferansında Türk balkının dış etkilere, doğa güçlüklerine, açlığa karşı dayanıklığını belirtiyor ve «Mahrumiyet, meşakkat, hastalık, yorgunluk gibi engeller onun üzerinde az etki yapar» diyerek, Ş. R. Hatipoğlu'nun gözlemlerim doğrulamaktadır (60). Kanaatkarlığın yerleşmesinde dinsel nedenler de geniş rol oynamıştır. Bunun, gerçekten dinsel bir kökeni olmasa bile, yüzyıllar boyunca dünyanın geçici olduğu, değersiz olduğu, sürekli mutluluğun ahrette elde edileceği halka durmadan telkin edilmiştir. Örneğin Ahmediye de: «însan, rahatı fakirlikle elde eder. Günahların başı dünyayı sevmektir. İnsanın rızkı ile ömrü 4 bin yıl önce tespit edilmiştir. Rızk, sahibim dağdan iner yine bulur... Bütün insanlar bir kimseye fayda, ya da zarar vermek için bir araya gelseler, Allah dilememişse, bir şey yapamazlar. Allah ağlayanları, ah edip inleyenleri sever. Dünyada göz yaşım çeşme gibi akıtırsan, ahrette her derdine derman olur. Dünyada korkanlar ahrette gülecek, sevinecektir. Kalbine dünya fikrim koyma, mezar her gün seni beş defa kendisine çağırmaktadır...» deniyor (61).

Kanaatkarlık, halkı aynı zamanda tutumlu olmaya sevk etmiştir. Özellikle geleneksel kesimde bu tutum daha güçlüdür. Yapılan tasarruflar genellikle altın bilezik, beşibirlik gibi altın ziynet eşyasına yatırılır veya para olarak saklanır. Bankaya yatırmadan çok, bu eski usul tercih edilir. Kentsel kesimde bankaya yatırma alışkanlığı gelişmiştir. Akraba, komşu, arkadaşa borç vermek suretiyle de tasarruflar değerlendirilir.

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi kliniğine 1970 1971 yılları arasında yatan ve psikiyatrik muayeneleri sırasında kendilerinden akıllarına gelen üç atasözü söylemesi istenen hastaların % 54'ü tutumlulukla ilgili atasözü söylemişlerdir (62). Bu konu ile ilgili en sık söylenen atasözleri: «Ak akça kara gün içindir», «Sakla samanı gelir zamanı», «Damlaya damlaya göl olur», ve «ayağım yorganına göre uzat» dır. Yine Dr. H. Dümen'in öğrencilerle ilgili bir araştırmasında tutumlulukla ilgili atasözlerinin ön planda ve sık olarak söylendiği tespit edilmiştir (63). Tutumlu ev kadını övülür, takdir edilir. Evinde günlük harçlığından, bütçesinden üç beş kuruş arttırıp bir kenara koyan, çocuğuna bir şey alan veya ilerde bir ihtiyacı için harcayan ev kadını tipine her zaman rastlarız. Hatta hazan bu tutum çok ölçüsüz bir biçimde dar tutulan bir davranış durumunu da almaktadır. Örneğin çocukların ve kendisinin gıdasını kesmek, bir kuruşun (59) Yavuz, Fehmi: Memleketimizde Toplum Kalkınması, s. 67. Prof. Ş. R. Hatipoğlu'ndan naklediyor, 2. Baskı.

(60) Tütengil, C. Orhan: Türk Halkının Mümeyyiz Vasıfları. (61) Prof. Yavuz naklediyor, a.g.e., s. 119. (62) Örnek Atalay; Psikiyatrik Hastalar ve Atasözleri. 7. Millî Nöro Psikiyatri Kongresi, s. 153 160. (63) Örnek Atalay zikrediyor, a.g.m.

hesabım sormak veya para arttıracağım diye kalitesiz ve ucuz şeylere rağbet etmek gibi. Maaşlı kesimdeki ailelerin çocuklarının her isteklerini «Aybaşı 'gelsin de öyle» diye ertelemeleri çok görülen durumlardandır, îsraf, dinimizce de istenmemektedir. Örneğin Kur'anı Kerim'de Enam suresi 141. ayette «îsraf etmeyin, çünkü Allah israf edenleri sevmez», ayrıca «yiyin, için israf etmeyin» deniyor (Araf S. 31. Ayet). İ. Zenginlik ve Servet ile ilgili Değerler Geleneksel topluluklarımızda fazla servet edinme isteği, dinsel ve toplumsal nedenlerden ötürü gelişmemiştir. Nitekim, «çok mal haramsız, çok laf yalansız olmaz» sözü bu hususu doğrulamaktadır. Dinsel neden olarak, İslam dininin, kanaatkarlık kuralının servet edinme isteğini durdurması olarak belirtilebilir. Çeşitli vaazlarda ona, «Bir Müslüman alçak gönüllü ve kanaatkar olmalıdır. Büyük bir servet .dünyasaldır. Fakirlik, göğün kapılarım açar» denmiştir (64). Fakat dinsel metinlerde servet edinmenin engellenmesi ile ilgili hükümler yoktur. Örneğin, «Allah tarafından kendisine mal verilip de hak yolunda harcayan kimseye haset olunmaz» deniyor. (Sahihi Buhari tere. C. III. S. 79, Hadis 66). Yine, «hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi ahiret için çalışınız» hükmü de servet edinmeyi engellememektedir. Kutadgubilig'de aynı konudaki ifadeleri önceki bölümde görmüştük. Toplumsal etkenler ise, Anadolu köylüsünün çeşitli istilalarla servetim yağmacılara sık sık kaptırmasıdır. Bu da servet edinme arzusunu engellemiştir. Anadolu insanı, savaşlarda, ayaklanmalarda, zor alımlarda, yağma ve ağır vergilerle, birikmiş varlığım yitirmiş, böylece servet yapmak için bütün çabaların anlamsız olduğu deneyimini geçirmiştir. Sonra, çeteler, ağalar, şeyhler ve onların adamları, büyük küçük bütün çiftçilerden daima almışlardır. Yine, coğrafî şartların elverişsizliği de bu tutumda rol oynamıştır. Sel, kuraklı, dolu, hayvan salgın hastalıkları, çekirge gibi doğal yıkımlar bu arada sayılabilir. Fakat aynı halkımızın düşmana karşı savaş ve ganimet esprisi ile dolu olduğunu da belirtmek gerekir. Zengin olandan yoksullara, hastalara, düşkünlere yardım etmesi, yabancıları konuk kabul etmesi ve ikramda bulunması beklenir. Bu kimseler genellikle bu hususları yerine getirirler. Ayrıca köy içinde sözleri geçer, önde gelirler. Böylece ikram, cömertlik ve yardımlarla ve kentle ilişki kurarak üstünlüklerim korurlar (65). Zenginlik, itibar ve mevkî sahibi olmanın ilk etmeni sayılmaktadır (66). Tahsil de ikinci etkendir. Zenginliğin folklorik yansıması: Çek deveci develeri engine Şimdi rağbet güzel ilen zengine Engine de deli .gönül engine Şimdi rağbet güzel ile zengine Zengin isen hatırım sayarlar Fukaraysan dış kapıdan kovarlar. içtiğim, nargiledir Gittiğim yar giledir

Bu dünyanın devleti Güzelle zenginedir. Gemi gelir karalı İçi dolu yaralı Züğürde kız vermezler Olacaksın paralı

(64) Planck, a.g.e.. s. 139.

Zengin sayılmak için gerekli görülen servet biçimi, yerleşme birimlerine göre değişmektedir. Örneğin kent veya kente açık topluluklarda nakit para ön plana geçerken, kapalı ve kırsal çevrelerde toprak ve hayvan, zenginlik öğesi olmaktadır. Çünkü toprağın tek mülk olması: a) Zenginliği yaratmakta, b) Beslenmeyi güven altına almakta, c) Değerinden kaybetme diye bir düşüş söz konuşu olmamakta d) Güven vermekte, e) Üretim yapılan iş yerleri yaratmakta, i) Topraksız köylüler üzerinde iktidar ve saygı görmeyi sağlar. «Bir avuç altının olacağına, bir avuç toprağın olsun» sözü toprağın değerim ifade etmektedir. Özetle, toprak varlığı, geçim, toplumsal güvenlik, saygı görme ve güç sağlar. Toprak hem ova, hem de dağ köylerinde esas servet kaynağıdır (67). Göçebe topluluklarında ise hayvan varlığı topraktan daha önemlidir. Burada, zenginlik olarak hayvanların baş sayışı söz konusudur. Üretimin biçimi de insanların değerlerine yön veren, onları oluşturan bir rol oynamaktadır. Örneğin genellikle geçim için üretim eylemlerinde bulunan dağ köyleri ve kapalı köylerle pazar için, kar için üretimde bulunan ova köyleri ve kente açık, yakın köylerin değer, davranış, düşünce ve tutumları farklı olmaktadır.

Hotham, «Türklerin parayı hor görmeleri, onların iyi birer iş adamı olmalarım önlemiştir. Tarihte de Türk, ticaret gibi aşağılık işler yapmayacak kadar soylu bir kişiydi..» diyor (68). Aynı yazar, tezgahtarlığın bir ticarî meslek olduğu için Türk karakterine uymadığım, bunu çeşitli gözlemlerinde tezgahtarların müşterilere karşı ilgisiz ve soğukluğu ile açıklamaktadır. J. Gösteriş Tüketimi Geleneksel çevrede gösteriş tüketimi, genellikle kadınlara altın takılması biçiminde görülür. Beşibirlik, altın bilezik takmak, gerek evlenirken, gerekse evlendikten sonra en çok rağbet edilen gösteriş tüketimidir. Ayrıca varlıklı olup olmamasına göre, köy aileleri çifte davullu düğün, uzun süren masraflı düğün ve ziyafetler de bu guruba girer. Bunların dışında, eve gelecek gelinlerin her birine ayrı ayrı dikiş makinesi, halı alınması, 1015 kat yatak yapılması gibi örnekler de gösterilebilir (69). Davulcu, zurnacıya bol bahşiş dağıtmak ve yakılan çok sayıdaki mermiler de geleneksel gösteriş tüketimi örnekleridir (70). T. Veblen, Tüketimin amacının sadece biyolojik ihtiyaçların doyumu olmadığım, aynı zamanda tüketimin tüketicinin toplumsal statüsünü gösterdiğini belirtmiştir (71). Gösteriş için tüketimde tüketim ve servet, ekonomik olmayan biçimde harcanır. Kentte varlıklı kesimde gösteriş tüketimi çeşitlenmiştir. Giyim, lüks daire, yeni arabalar vs. bunlar arasında sayılabilir. Orta tabaka için giyim, en belirgin gösteriş tüketimidir. Yine orta tabaka için, yazın denize gitmek de bir gösteriş tüketimi halini almıştır. Sigara çeşidi ve içki de bunlar arasında sayılabilir. (65) Güçbilmez, a.g.e., s. 156. (66) Güçbilmez, a.g.e., s. 165. (67) Boran, Behice: Toplumsal Yapı Araştırmaları, s. 109. (68) Hotham, a.g.e.. s. 180. (69) Ozankaya, a.g.e., s. 41. (70) Eröz, Mehmet: Sosyal Antropoloji. Sosyoloji Konferansları, 9. Kitap, s. 54. 174 (71) Kıray, Mübeccel: istihlak Normları, Planlama, Sayı 3, s. 114.

Eski Ankara evleri üzerindeki araştırmada, giyim ve konutun başlıca gösterişçi tüketim olduğu görülmüştür (72). Sünnet töreni de bir zenginliği gösterme, toplumsal statü ile ilgili geleneklerdendir (73). Düğünde davul çaldırmak, çocuklara para dağıtmak, yemek vermek, yoksul ve öksüz çocukları sünnet ettirmek, aynı zamanda bir zenginlik gösterişi olmaktadır (74). K. Hurafecilik

Boş İnanlar Boş işlemler Stereotiplerde, Türklerin hurafeci olarak nitelendirildiklerim görmüştük. Bu husus da, yapılan uygulamalı araştırmalarca doğrulanmaktadır. Her ne kadar bunların toplumsal değişme süreci ile azaldığı görülmekte ise de yine, özellikle kırsal çevrelerimizde bu inan ve işlemlere başvurulması hurafeciliğimizi doğrulamaktadır. Doğal felaketlerin önlenmesinde, olayların yorumlanmasında, güç sorunların çözümlenmesinde birtakım sihirsel işlemlerle olayları yönetip denetleyebileceği varsayılan kimselerin yardımına başvurma eğilimleri de ülkemizde yaygın bir durumdadır. Bu inanış, din adamlarının, şeyhlerin halk arasında itibarlarım, toplumsal ve siyasal etkilerim arttırmaktadır (75). Dinsel ve sihirsel inançlara bağlılık, toplumsal yaşayışın bütün alanlarında yaygın ve etkin durumdadır. Boş inanlara bağlılık (Fal, büyü, nazar değmesi, cin perilere inanma) ve boş işlemlere başvurma (adak adama, kurşun döktürme, muska takma, üfürükçüye gitme, yatır ziyareti, yağmur duası) dinle yakından ilişkili olarak görülmüştür. Oysaki bunlar dinsel olarak ret edilmiştir. Nitekim boş inanlar, korku, çaresizlik, çağrışım gibi psikolojik nedenlerle beliren, geleceği bilmek arzusu ile tesadüfi benzerlikleri iyilik ya da kötülüğün ön belirtileri olarak değerlendiren, bilimin ve geçerli bir dinin reddettiği bir takım doğaüstü güçlere inanılan »kuşaktan kuşağa geçen yanlış ve boş inanmalardır (76). Bunlar, cahil hocaların toplumumuzun dinsel inançlarım kötüye kullanarak dini bir alet yapmalarından, kendi çıkarlarım korumalarından ortaya çıkmış boş inan ve işlemlerdir (77). Yurdumuzda 60.000 imamın 55.000 inin okuma yazma bilmediğim göz önünde bulunduracak olursak, durumun vahametini daha iyi anlarız (78). îşte bu cahil hocaların etkisiyle dinin gerçek esaslarım bilmeyen halk arasında hurafelere dayanan bir uygulama görülür. Buna, «Volk İslam» hareketi denmektedir (79). Kutsal metinlerin klasik yorumu ile köylüler tarafından uygulanan halk dini birbirinden oldukça farklıdır. (72) Keleş, a.g.e., s. 5455. (73) Emiroğlu, a.g.e.,s. 75. (74) Erdentuğ, Hal Koyunun Etnolojik Tetkiki, s. 9394. (75) Yasa, İbrahim: Türkiye'nin Toplumsal Yapışı ve Temel Sorunları, s. 123. (76) Örnek, S. Veyis: Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla ilgili Batıl inançların ve Büyüsel işlemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 20. (77) Tezcan, Mahmut: Memleketimizde Köy Yaşantısın»» Bazı Toplumsal Sorunları ve Çözüm Yolları, Eğitim Fak. Derg., Cilt 2, s. 148. (78) Tezcan, a.g. inceleme, s. 149. (79) Mardin, Şerif: Din ve ideoloji, s. 122

Prof. Plank, «halk dini ilkel boş inan ve din kurallarım iş yaşamına pragmatik bir biçimde uygulama çabalarıyla karışmış durumdadır» diyor (80). Örneğin ibadetin savsaklanmasının her zaman günah sayılmaması, fakat çok içki içme, sırı seksin, dinsizlik ve ahlaksızlık sayılması gibi. Yine, köy düşüncesi, ibadet kurallarının savsaklanmasını hoşgörü ile karşıladığı halde, kutsal kitapların içeriğine karşı ileri sürülen kuşkulara şiddetle tepki gösterir . Hotham'da,, Türkiye'deki gözlemlerinde hurafeciliğin çok yaygın olduğundan söz ediyor ve yağmur duası, çocuğun kırkı çıkıncaya kadar ona yapılan işlemler, nazar için çocuklarda, hayvanlarda mavi boncuk takılışı, muska, büyü gibi örnekler veriyor (81). Yine, Batı Anadolu'da «Sindel Köyü»nde de yağmur duası, üfürükçülük, muska yazdırma, kurşun döktürme, el verme, adak adama gibi işlemlerin çok yaygın olduğunu görüyoruz (82). Türklerin büyü, sihir, muska, fal gibi şeylere inançları şamanizmden gelmektedir (83). Çünkü İslamiyet bunları yasak etmiştir. Şamanizm'e göre tabiat, yer ve su kutsal sayılır. Ağacın kutsal sayılmasını gösteren belirtiler olarak ağaçlara, çalılara ve evliye türbelerine çaput bağlamak örnek olarak gösterilebilir. Yine, falcılık, büyücülük, kurşun dökme ve yağmur duası da şamanist kalıntılardır (84). işte bu inan ve işlemler, geçerliklerim belki de bu sınanmalarından değil, daha çok bu dinsel dış görünümlerinden almaktadırlar. Prof. Yasa, «Boş inanlarla işlemlere, birtakım zor, sıkışık, sıkıntılı ve tehlikeli durumlardan kurtulmak, bu gibi durumlara düşmemek veya kasıtlı olarak bu gibi durumlar yaratmak için başvurulmaktadır» diyor (85). Ankara'ya çok yakın Hasanoğlan Köyü'ndeki araştırma bulguları şöyle (86): Erkeklerin en az inandığı boş inan «fal» (% 3.5), en çok inandıkları ise «şeytanın şerri (% 39) dir. Yine erkeklerin % 11'i büyüye, % 28.5 u nazar değmesine, % 30 u çarpılmaya uğramaya, % 31 i cin ve perilere inanmaktadır. Eşler ise : Fala inananlar : %' 7 Şeytana inananlar : % 62.5 Büyüye inananlar : % 26.5 Nazara inananlar : % 48 Çarpılmaya inananlar : % 62.5 Cin peri inananlar : % 57.5 Görüldüğü gibi kadınlar, boş inanlara daha fazla inanmaktadır. Araştırıcı, fal ve büyüye inancın az olmasını bunların dince günah olmasına, nazara inancın artmasının da nedenim, halkın inancına göre Peygamberlerin bile nazara tutulup rahatsızlık geçirmiş olmalarına bağlıyor. Prof. Öztürk, göz değmesi inancının bireydeki güvensizlik ve saldırganlık kıskançlık duygularım inkara ve yansıtmaya yarayan bir inanç sistemi olduğunu belirtiyor (87). Gerçekten bu inancın yaygınlığı, herkesin birbirine güvensizliğim, herkesin birbirini diğerinden kıskandığım, böylece majik yollarla kendilerim ve yakınlarım korumaya yöneldiklerim göstermektedir. Bu yüzden bilinç dışı güvensizlik ve saldırganlık dürtülerini önde gören psiko-dinamik bir açıklama ile yazar, şöyle söylüyor: «inancın homeostatik görevi, bu güvensizlik ve saldırganlık duygularının yatıştırılmasıdır. «içimde kıskançlık ve haset yok, komşumda var» derken komşu da «bende yok, onda var» biçiminde inkar ve yansıtma mekanizmalarına başvurmakta ve bunun yanısıra toplumun sağlamış olduğu majik koruyucu yöntemleri de kullanarak daha da rahatlamaktadır.» (80) Planck, Uirich: Köy Sosyolojisi,Çev.: Coşkun San, s. 199.

(81) Hotham, a.g.e.. s. 204. Yasa, Sindel Köyü, s. 96100. (83) Gül, Kemal Vehbi: Dinin Türk Toplumuna Etkileri, Milliyet. 25 Temmuz 1967. (84) Türkdoğan, Orhan: Erzurum'da Sosyal .Araştırmalar, s. 98. (85) Yasa, ibrahim: 25 Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü, s. 249. (86)Yasa, a.g.e., s. 249. (87)Öztürk Orhan -Tekeşin,Füsun:Geleneksel Göz Düğmesi İnancının Psiko Dinamiği 5. Milli Nöro P. Kong. S. 312

Daha çok yaşlı kimseler boş inanlara sahip olmaktadır. Ayrıca iş güç ve eğitim değişkenleri de bu inançları zayıflatmaktadır. Yasa, Ankara Gecekonduları araştırmasında bu inançların köyden daha fazla olduğuna işaret ediyor. Yenimahalle ve Kayadibi araştırmasında da Hasanoğlan bulgularına çok benzeyen sonuçlar alınmıştır (88). Boş inan sahipleri, boş işlemlere de başvurmaktadırlar. Yine Hasanoğlan'da en çok başvurulan boş işlemler, muska yazdırma ve takma, adak adama, kurşun döktürmedir (89). Üfürükçüye gitme ise Yenimahalle ve Kayadibinde en az başvurulan boş işlem olmuştur (90). Verdiğimiz örnekler Ankara'dandır. Gelişmiş bir ilin köylerindeki durum bu olunca, taşradaki köy, kasaba ve kentlerde bu konudaki inanç ve işlemlerin daha kabarık bir orana ulaşacağım tahmin etmek zor değildir. Boş inan ve boş işlemlerle ilgili folklorik birkaç örnek : Sarı tasın kalayı Şimdi geçti alayı Beni annem vermezse Bir muskadır kolayı Ayağımda çoraplar Dize çıkıyor dize Bozdular aramızı Büyü yaptılar bize Ambar üstü hızardan Yar geliyor pazardan Çok sallanma sevdiğim Çatlatırlar nazardan Ey kemençemin yayı Gel dolayı dolayı E kız seni alırsam Muskadandır kolayı L. Hayırseverlik, Yardımseverlik

Türklerde dinin biçimlendirdiği bir davranış da hayırseverliktir. Gerek varlıklı, gerekse orta halli kimse ve ailelerin hayır için çeşitli biçimlerde yardımda bulunduklarım görürüz. Örneğin sadaka vermek, kurban bayramlarında et dağıtmak, bayramlarda çocuk giyindirmek, yoksul çocukları sünnet etmek, onlara kumaş, ayakkabı v.s. vermek gibi. Tabi bunları varlıklı aileler yerine getirmektedir. Örneğin Manisa'da Hayır faaliyetlerinde bulunmak, üst tabakanın esaslı

niteliklerindendir. Burada hayırseverlik eylemleri eskiyeni biçiminde cereyan etmektedir. Eskiler, fitre, zekat, kurban, cami, yol, köprü v.s. gibi dinsel esas ve geleneğe daha uygun olanlar; yeni biçimdekiler ise, daha çok ülke yararına olan eylemlerdir. Hava kurumuna, Kızılay'a, Yardım sevenler Derneğine yapılan yardımlar gibi (91). «Ne verirsen elinle, o da gider seninle» sözü hayırseverliğin dinsel niteliğini belirtmektedir. Ayrıca Kur'anda, «Hayır, Allah Rızası için yapılır. Karşılık beklenmez» deniyor ve yoksulun, yetimin ve kölenin doyurulması öngörülüyor (Dehr Suresi, 9. Ayet). Caminin içi köy kadınlarınca hayır için temizlenir. Ramazanda yoksul akrabaya, yoksula yiyecek yardımı yapılır (92). Zengin sayılanlar fitre ve zekatlarım yoksullara ve dullara verirler. (88) Güçbilmez, a.g.e., s. 254256. (89) Yasa, a.g.e., s. 252. (90) Güçbilmez, a.g.e.. s. 257. (91) Taşkıngöl, a.g.e., s. 125. (92) Emiroğlu, a.g.e., s. 82.

Gençlerin dinsel ödevlerini yerine getirmemelerinin nedenleri, genellikle üretici olan genç erkeklerin ekonomik eylemler yüzünden daha az vakit bulmalarım, geniş aile düzeninin değişimi sonucu baba otoritesinin zayıflamasını belirtebiliriz. Baba baskısının kalkması ve zayıflaması ve eğitim, genç erkeklerin dinsel inançlarının zayıflamasına etken olmaktadır (93). Yardımlaşma, son zamanlarda ülkemizi inceleyen yabancı bir araştırıcının da dikkatim çekmiştir (94). Aydın yöresindeki «Başakçılık» kurumu da yardımseverliğin yaşayan diğer bir örneğidir. Üretici, ürününü (incir, zeytin, hububat) aldıktan sonra fakir fukaranın toplaması için tarla veya bahçede bir kısım ürünü bırakır. Ürünün tamamı hasat edilmez, bir kısmı yardım için veya hepsini toplama imkanı bulunamadığı zamanlarda geride bırakılır. Bunları toplayanlara «Başakçı» denilir. Bu yörede bırakılan ürünün fazlalığı oranında toplumsal statü ve manevî tatmin artmaktadır (95). Yine, Ege ve Toros dağlarındaki Tahtacı Türkmenlerinde, Alevî topluluklarında «Ülüş» geleneği vardır. Cuma akşamları her Türkmen, pişirdiği yemekten en az üç komşusuna gönderir. Buna, «ülüş» denir. Anadolu'daki diğer alevî Türkmenler buna «pay», «komşu hakkı» der. Yine Cem ayinlerinde (dinsel gelenek) kesilen kurbandan, önce lohusalara, gebe kadınlara, hastalara, pay gönderilir (96). Alevî topluluklarında ölünün üçüncü, yedinci, kırkıncı günlerinde ve yılında kesilen kurbanlar birlikte yenilir (97). Anadolu'da hala kurban, adak kesimleri de yardımseverlik örnekleridir. Dr. Eros, Adana ve Hatay taraflarında «şekere» denilen bir gelenekten sözediyor (98). Bu gelenekte varlıklı kimseler, yoksullar için küçük bir arazi parçası ayırmakta ve bu tarlayı ekerek ürünü yoksullara dağıtırlar. Ayrıca yazar, yine bu illerde yoksullara harmandan da bir hisse verildiğini belirtiyor.

Hediye vermek geleneğimiz de tamamen yardımlaşmaya dayanan çok yaygın bir gelenektir. «Komşuda pişer, bize de düşer» deyimi de yardımlaşma ile ilgilidir. Özellikle geleneksel grupta komşudan gelen veya komşuya giden tabak, tencere, sepet, tepsi v.s. gibi kapların boş olarak gönderilmemesi, içine bir şeyler koyup öyle iade edilmesi geleneği de yine temelinde yardımlaşmaya dayanan bir gelenektir. Merhamet ve acıma gibi duygusal yönlerimiz de günlük hayatımızda çok rastladığımız bir Türk niteliğidir. Özellikle güçsüzlere, kadınlara ve çocuklara karşı kendisini açık bir biçimde ortaya koyan bu niteliğimiz yardımlaşma duygusunu pekiştiren bir niteliktir. Köy topluluklarımızda geleneksel olarak uygulanan ve hal& devam eden «imece» de yardımseverlik özelliğimizin kurumsallaşmış bir görünüşüdür. Bununla birlikte, imeceden, aynı zamanda katılanların kendileri de yararlanmaktadır. Aksi takdirde o toplulukta bireyin yasaması zorlaşacak, güçlüklerle karşılaşacaktır. Fakat her ne olursa olsun, yine de imece geleneğinde başkalarına ve devlete yardım duygusunun varlığı yadsınamaz. (93) Emiroğlu, a.g.e., s. 84. (94) Hotham, a.g.e., s. 176. (95) Eröz, Sosyal Antropoloji, 9. Sosyoloji Konferansları, s. 55. (96) Eröz, a.g.. inceleme, s. 56. (97) Eröz, a.g. inceleme, s. 57. (98) Eröz, Mehmet: iktisat Sosyolojisine Başlangıç, s. 206.

Yine bir yardımseverlik örneği olarak, şöhretli sanatçıların yaptıkları yardımları gösterebiliriz. Özellikle çok para kazanan şöhretli ses sanatçılarımız, film yıldızlarımız, çeşitli yardımlarda bulunurlar. Kimsesizlere, yoksul çocuklara, evlenenlere yapılan yardımlar gibi. Tertiplenen konserler, jübileler, genellikle bu amaçlarla yapılır. Bu yönleriyle de halktan geniş takdir toplarlar. Ayrıca okul yapımı, çeşme, cami gibi kamuya yönelik yardımlar da yine varlıklı vatandaşlarımız tarafından yapılmaktadır. Yine, yolda giderken bir kimseye bilmediğimiz bir yeri sorduğumuzda o kimse orayı bilmese bile yine de bir şeyler söylemeye, yardım etmeye gayret eder. Bu da ülkemizde çok görülen en basit bir yardımlaşma örneğidir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da zengin kimseler yoksul çocuklarım sünnet ettirirler, onların bütün giderlerim üzerlerine alırlar ve çocukların kirvesi olurlar. Bu gelenek de yine dinsel nitelikteki bir yardımlaşma biçimidir (99). M. Tevekkül Kadercilik Herşeyi Allah'a bırakma ve Allah'tan bekleme anlamındaki tevekkül sahipliği de özelliklerimizden birisidir. Prof. Yasa, bu konudaki halkın tutumu ile ilgili olarak «Bu dünyada rahat olmanın bir değeri yoktur. Asıl, ahrette rahat olmaya bakmalıdır», gibi bir yargıya verilen cevapları tespit etmiştir. Erkeklerin % 62 si, eşlerinin % 84 ü, belirtilen yargıyı doğru bulmuşlardır (100). Kadınların daha mütevekkil oldukları anlaşılmıştır.

Yine, Yasa'nın 25 yıl sonra Hasanoğlan Köyü araştırmasında kadercilikle ilgili olarak, deneklere; «Bir insanın ne olacağı Allah tarafından dünyaya gelirken alnına yazılmıştır, bu yazgıyı değiştirmeye imkan yoktur» ifadesi verilmiştir. Aile başkanlarının % 72 si, eşlerden % 91 i bu yargının tamamen doğru olduğunu belirtmişlerdir (101). Gerçekten kadercilik, «Her şeyin Allah'tan geldiğine, onun istediği gibi olduğuna, onun isteklerinin değiştirilmeyeceğine inanmak, kişinin yaşamında bütün nedenlerin ve başlangıçların Allah ve onun takdirine kalmış olduğunu düşünmeyi» ifade eder. Ereğli araştırmasında aile başkanlarına ölüm nedenlerinin ne olacağım zannettikleri sorulduğunda cevapların % 67.8 inin «ecel», (Allah'ın emri» gibi fatalist nitelikte cevaplar olduğu görülmüştür (102). Köylerinde ise cevapların % 77.9 u fatalisttir (103). Fakat aynı araştırmada fatalist cevapların oranının tahsil değişkeninin artması ile ters oranlı olarak azalmakta olduğu belirtilmektedir. Doğa koşullarının ve diğer güçlerin risklerine karşı korunma da kaderciliği doğuran etkenlerdendir. Özellikle tarımsal ekonomik yapıya bağlı toplumumuzda üretimin tabiat koşullarına ve dolayısıyla Allaha bağlı oluşu kaderciliği sürdürmektedir. Nitekim bir köylünün şu ifadesi, toplumumuzda çok yaygındır (104). «Allah ne verirse yer içer, vermezse yarı aç dururuz.»

(99) Erdentuğ, N. : Sün Koyunun Etnolojik Tetkiki, s. 54 ve Türkdoğan, Orhan: Türklerde Kirvelik ve Sünnet Geleneği, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı, 3, 4, 5, 6. (100) Yasa, t. : 25 Yıl Sonra Hasanoğlan, s. 256. Türkdoğan, O.: Türkiye'de Kirvelik ve Sünnet Geleneği, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı 3, 4, 5, 6. (101) Yasa, a.g.e., s. 257. (102) Kıray, a.g.e., s. 186. (103) Kıray, a.g.e., s. 230. (104) Güçbilmez, a.g.e., s. 158.

Geleceği Allah'a veya kısmete bağlamak, insanları otokritikten uzaklaştırmıştır. Oysaki Hz. Muhammed, «Sen elinden geleni yap, gerişim Allah'a bırak» demiştir. Yine bir hadiste, «Sizler, Allah'a gereği gibi tevekkül etseydiniz, sabahleyin aç olarak gidip, akşamleyin tok olarak dönen kuşu rızıklandırdığı gibi elbette sizi de rızıklandırırdı» diyor (Seçme hadisler). Müslüman için bütün dertler, gündelik sıkıntılar, sadece bu dünyadaki dayanıklılığı ölçmek için Tanrı tarafından gönderilmiştir. Bu dünyada acı çeken, öbür dünyada rahat edecektir inancı egemendir. Geleneksel kesimde çile çekmeden mutlu olunamayacağı inancı da güçlü kaderciliği ifade eder. Talih ve kötü şans daima Allah'tandır. Dr. Tur ek, bir incelemesinde bu konuda şunu söylüyor: «...Müslümanlığın bu karakteri, kişinin ruhsal mukavemetini, mahrumiyetlere karşı dayanıklılığım arttırır. Bu görüş, Kızıl Çin Brain Washing metotlarına karşı Birleşmiş Milletler askerlerinde dayanıklılık düzeylerini ölçmek amacıyla yapılan araştırma ile desteklenmiştir (105).» Kadercilikle ilgili birkaç atasözü:

Başa gelen çekilir Garip kuşun yuvasını Allah yapar. Ecele çare bulunmaz. N. Alçakgönüllülük (Tevazu) İddiasızlık, kanaatkarlık, alçak gönüllü olmayı da gerektirmiştir. Bunun dinle de ilişkisi var. Dinde alçakgönüllü olma, kibirli olma emredilmiştir. Bir araştırmada, «insan kendisinden yukarısındakine değil, daima kendinden aşağısındakine bakmalı» yargısını köylülerin büyük bir çoğunluğu (aile başkanları % 80, eşler %' 90) tamamen doğru olarak kabul etmişlerdir (106). Belirttiğimiz bu hususların bütün Türk halkı bakımından geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim İslam dini de alçak gönüllü olmayı teşvik etmiştir. Folklorik ve edebî ürünlerde de alçak gönüllülüğün teşvik edildiğim görüyoruz. O halde Türkleri, gururlu olarak niteleyen stereotiplerin kişiler arası ilişkiler bakımından gerçekleşmediğini söyleyebiliriz. Kadercilik ve Alçakgönüllülük ile ilgili folklorik örnekler: Azıcık aşın olsun Kavgasız başın olsun Bu dünyada doğruluk Senin yoldaşın olsun. Azıcık aşım, kaygısız başım Alçak uçan yüce konar, yüce uçan alçak konar. Sabahtır ezana bak Kabrim kazana bak Azrail'in suçu ne Defteri yazana bak Alın'da yazılı olan başa gelir Alın yazışı değişmez (105) Türek, İbrahim: Türkiye ve Amerika'da Akıl Hastalıkları, Nöro • Psikiyatri Arşivi, Cilt 2. Sayı l. Ocak 1965.

(106) Yasa, î. : Yirmi beş yıl Sonra,... s. 260.

Allahın ondurmadığını Peygamber sopa ile kovar Ey müstantik, müstantik tabancanı ver bana Bir vefasız yüzünden idam verdiler bana Ah ne imiş, ne imiş, kaderim böyle imiş Entarisi aktandır Ne gelirse haktandır Yüreğimde sızı var Ateş gibi hızı var Bozulmaz mı acaba Alnımdaki yazılar Kutadgubilig'de, alçak gönüllülük ve tevekkül kadercilikle ilgili yargılar bulmak mümkün. Örneğin: «insan zenginleşirse, aşağılık olur; alçakgönüllülük ancak fakirlik ile mümkündür», «Çıplak doğmuş olan insan çıplak gidecektir; dünya malım toplamak neye yarar, tekrar bırakılacak olduktan sonra.» «Ey fanî, niçin kendini aldatıyorsun? Sen burada iki günlük misafirsin.» «Bilirsin ki, hayat ölmek içindir; ölüm hazırlanmıştır, sadece vaktim bekliyor.» «Sen misafirsin, bu dünya sana bir misafirhanedir; misafirhanede çok fazla şey aranmaz.» Alçak gönüllülük ile ilgili olarak: «Alçak gönüllü olan insan, uzun müddet itibarda kalır; haşin ve kibirli insanlar büyüklüğe ulaşamaz.» «Gurur ile insan göğe yükselmez; alçak gönüllü olmakla da işi bozulmaz.» «Büyüklük taslayan, kibirli ve küstah adam tatsız ve sevimsiz olur; kibirli insanın itibarı günden güne azalır.» «Dünyaya da güvenme, o da seni bırakacaktır.» «Her şeye razı olmak kulluk icabıdır. «Bu dünya bir konaktır, sen kendini kervan say; Bir kervan konakta ne kadar kalabilir?»

Kibirlilik, gururluluk ile ilgili stereotiplerden söz ederken bu konudaki dinsel metinleri, yani alçak gönüllü olmayı telkin eden hükümleri görmüşlük. O. Siyasal Değerler Siyasal kurumlar, toplumda genel yönetim ve kamu düzeni ile ilgili ihtiyacı karşılayan işlev yerine getirirler (107). îkincil kurumları ise, seçim usulleri, askerî sistem, yasa yapma, yürütme ve yargılama kurumları, polis örgütü, yabancı ülkelerle diplomatik ilişkiler v.s. dir. Prof. Duverger de en geniş anlamıyla siyaseti, «insan toplumlarım yönetme sanat ve eylemi» olarak tanımlıyor (108). Aynı biçimde bizde de siyaset kavramı, kısaca «ülke, devlet, insan yönetimi» olarak ele alınıyor (109). Biz

(107) Pichter, a.g.e., s. 253. (108) Duverger, Maurice: Politikaya Giriş, s. 7. (109) Daver, Bülent: Siyasal Bilime Giriş, s. 4.

de siyaseti bu anlamda ele alarak yine, özellikle konunun değerler yönünü gözden geçirirken, hükmetme arzusu, eksen kurum, otoriteye bağlılık ve saygı, devletle ilişkiler, yurtseverlik gibi noktaları ele alacağız. Yani biz, siyaseti, «başkalarım yönetmek» anlamında geniş olarak ele aldık. Burada, bireyleri yönetmek gibi kişiler arası ilişkileri (hükmetme arzusu, otoriteye bağlılık) ve kişilerin devletle ilişkileri açısından bir yaklaşım takip ettik. Ö. Hükmetme İsteği Toplumumuzda hükmetmek, baş olmak, gerçekten bir olumlu değer halini almıştır. Başkalarım yönetmek, başkalarına emretmek, tercih edilen bir davranıştır. Bu, hem kırsal hem de kentsel hayatımızda böyledir. Askerde iken oğulların çavuş olması, onbaşı olması, ana babalarca istenir ve tercih edilir. Bu yüzden askerde oğlu çavuş olanlar daha itibarlı sayılır. Hatta askerden döndükten sonra hala Çavuş Mehmet, Çavuş Ali olarak anılır. Memurluk mesleğinin tercih nedenlerinden birisi de hükmetme, emretme isteğidir. En ufak bir memur bile olsa, hiç olmazsa müstahdemlere emredecek, masasındaki zile basıp onları ayağına çağıracaktır (110). «Mühür kimde ise Süleyman odur» atasözü, hükmetme ve mevkie rağbetin benimsenmesini ifade eder. Folklorik ürünlerde baş olma: Havuz başı su başı Ben istemem onbaşı Olursa çavuş olsun Dosta düşmana karşı

Ocak başı düz başı Ben istemem yüzbaşı Olursa Paşa olsun Dosta düşmana karşı Baş ol da soğan başı ol Hükmetmek isteği, toplumun tüm hayatında olabilir. Fakat genellikle siyasal alanda, siyasal konumdaki hükmetme isteği önemlidir. Devlet dairelerinde amirlik, parti başkanlığı, parti yönetim kademelerinde başkanlık v.s. gibi. Başkanlık unvanım elde etmek, hangi alanda olursa olsun, önemli sayılır. Örneğin ayak figürlerinin ağır bastığı yurdun çeşitli bölgelerindeki halk oyunlarında oyunu yürüten, yöneten, çekip çeviren, baş tarafta elinde mendil bulunan bir baş oyuncu vardır. Diğer oyuncular onu takip ederler. Mendil, tuğ ve beylik sembolünü ifade eder. Bu yüzden mendili baş oyuncu, o oyun grubunda onure bir durumdadır (111). Örneğin Erzurum dolaylarında «bar başı» olarak oynamak bir statü sembolü olmaktadır. Düğünlerde oğlunun bar başı oynadığım gören annelerin «Bar başı çeken Alimin boyuna bosuna anası gurban olsun» diye övünerek bağırmasını her zaman görürüz. Kadınların kendi aralarında oynadıkları halaylarda da başı çeken kadın daha itibarlı sayılır. Çünkü bar başında bulunmak, o oyunu çok iyi bilmek, diğerlerini yönetmek ve deneyim sahibi olmak demektir. Bar başı çeken delikanlı, ayrıca genç kızların da takdir ve sevgisini kazanır. Toplumsal hayatımızda daima halkı ve grupları yöneten bir baş vardır. Halkımız, devlet kavramım, devleti yönetenlerin kişiliklerinde biçimlenmiş bir kuvvet olarak anlar. Devletin bu gücü, folklorümüze de girmiş, hatta pek çok atasözleriyle de kalıplanmış ve benimsenmiştir. Örneğin halk arasında «Baş ol da ne olursan ol» denir. Yine, aslında erkekliği temsil etmekte ise de, baş olmayı ifade eden şu söz de oldukça kullanılır «Kırk gün tavuk yaşamaktansa, bir gün horoz yaşamak iyidir.» (l10) Sümer, Dinçer; Katip Çıkmazı (Piyes). (111) Dümen, Haydar: Halk Oyunlarının Psiko -Sosyal Özellikleri. Tıp Dünyası Derg., Cilt 40. Sayı: 10. s. 548.

Hotharn: «...Çünkü onlar hiçbir zaman sömürge haline gelmemişler, başkaları tarafından yönetilmemişler, aksine hep başkalarım yönetmişlerdir. Ülkelerinde daima kendi başlarına buyruk olmuşlardır» (112) der. Bu durumun kişiliğimize de yansıdığım ve millî gururluluğumuzun gündelik hayatta bir yabancı ile karşılaşıldığında çok görüldüğünü belirtir. Örneğin yabancı turistlerle ilişkilerimizde onları hep küçümseriz. Tabii ki buradan aşın milliyetçi oluşumuz da ortaya çıkmaktadır. Yurtseverlik ve bağımsızlık aşkı tarihte daima müstakil devletler kurmamızı sağlamıştır. îşte bu yüzden başka ülkelerden kendimizi yüksek görürüz. Fakat bu özellik, Türklerin birbirleriyle ilişkilerinde, kendi aralarında kendi yurttaşlarıyla ilişkilerinde söz konuşu değildir. Daha önce de belirttiğimiz gibi dinsel etkenler de bu hususta rol oynamıştır. Alçak gönüllülük daima teşvik edilmiştir. Gururluluk sadece

yabancılara karşı kendini yoğun olarak gösterir. Bu bakımdan bu özellik daha önce belirttiğimiz alçak gönüllülük özelliğimizle bir çelişki yaratmamaktadır. Bir ninenin torununa yazdığı mektup (113): «— Haa oğlum, eski köylü Memişin Gadir oğlan esgerliğe senin yanma gelceymiş. Orası eyi değilsen. söyle eyi bi yere düşür gayri. Önbaşıymışın işde ya.. köylüler çok övübatı gari, onbaşı olmuş otura gömüş deyyola. Yanındaki esgercikleri irezil etme oğlum, senin gibi yitimler vardır.» Yine, bürokratik hayatımızda bu isteği tatmin edecek bir çok şeflikler, şef yardımcılıkları konmuştur. Muhasebe şefliği, müdürlüğü, büro şefliği v.s. gibi. Hatta müstahdemleri bile yöneten ser hademe (Baş hademe) lik bunun diğer ilginç örneğidir. Çöpçü başı da sokaktaki temizlik işlerini yönetici durumdadır, inşaatlarda amelebaşı da aynı biçimde. Esasen bu gelenek, Osmanlı împaratorluğunda sarayda da uygulanmaktaydı. Yani, her hizmet için bir şeflik yaratılmıştı. P. Eksen Kurum Siyasal İlgi Eksen kurumumuzun temel toplumsal kurumlar içinde en önemli sayılan kurum (114) siyaset olduğu söylenebilir. Öyle ki sokaktaki adam, bir müstahdem, bir temizlik işçisinin, bir köylünün siyasal ilgisi o derece yüksektir ki kendisi ile ufak bir sohbette sözü hemen başbakan olsa neler yapacağı konusuna getirir. Örneğin bir araştırmada köylüler, başbakan olacakları zaman neler yapacaklarım sayıp dökmüşlerdir (115). Eskiden beri toplumumuzda. siyaset, eksen kurum olmuştur. Ülkemize gelen yabancıların çeşitli illerimizdeki seyahatlerinde de dikkati çektiği gibi her yerde Atatürk'ün heykeli yer almaktadır. Bu, tabii ki Atatürk'ün büyük hizmetine bir saygı ifadesi olduğu gibi, aynı zamanda siyasete verilen önemi de göstermektedir. Zira diğer büyüklerimizin —sanatkar, ozan, v.s.— heykelinin sayısının çok azlığı veya hiç yokluğu da bu hususu doğrulamaktadır. Siyasal ilginin fazlalılığını hem seçmenin bilinçli, hem de bilinçsiz davranışlarında görmek mümkündür. Örneğin 1962 yazında yapılan bir köy araştırmasında köylülerin % 79 u seçimlerde oy kullanmışlar, fakat köylülerin ancak % 65 i herhangi bir partinin adım bilmektedir. % 35 i siyasal partilerin adlarından dahi habersizdir. Köy kadınlarından oy hakkına sahip olanların ise % 50 si hiçbir siyasal partinin adım söyleyememektedir (116). îşte bu kitle, gerek ailelerinin, gerekse ağa, şeyh gibi kimselerin etkisiyle, onların istekleri yönünde oy vermektedirler. Çünkü bu kimseler halkımız için bir «ilişki çerçevesin rolü oynamakta, yani, özellikle kamu hizmetlerinin halka ulaşamadığı yerlerde bu hizmetleri halka götüren kimseler olmaktadırlar. Bu yüzden halk, onların siyasal davranışları yönünde oyunu kullanmaktadır. (117). Bunların dışında ise halkımız, kendi günlük hayatinin ve maddî çıkarının (112) Hotham, a.g.e.. s. 175. (113) Yılmaz, Mehmet: Umman Ninenin Mektupları, s. 7. (114) Fichter, a.g.e., s. 255. (115) 0zankaya, Özer: Köyde Toplumsal Yapı ve Siyasal Kültür, s. 149 (116)Köy Anketi Sonuçları. Devrim Dergisi, 11.11.1969, Sayı 4. (117)Tezcan, Mahmut: Memleketimizde Köy Yaşantısı, Eğitim Fak. Derg., Cilt 2, s. 141.

doğrultusunda oy kullanmaktadır (118). «Ben ekmek partisindenim» sözü bu hususu doğrulamaktadır. Dokumacılarla ilgili araştırmada da kasabadaki siyasal tutum ve davranışların, bireylerin bir siyasal parti hakkındaki bilinçlenmiş görüşlerine ve düşüncelerine göre değil, yani şu veya; bu partiyi tutmuş olmanın o partinin programım, ekonomik ve toplumsal siyasetiyle ilgili temel ilkelerini inceleyip benimsemiş olmasından değil, daha çok kasaba içindeki akrabalık bağlarına, çeşitli biçimlerdeki çıkar gruplarına dayanan sosyoekonomik ilişkilerin gereklerine göre belirlendiği ifade edilmektedir (119). Başka bir araştırmada da her dört köyde oy vermeye yoğun bir katılma olduğu anlaşılmıştır (120). Kent kesiminde de aydın ve kentlinin siyasetle ilgisi çok fazladır. Öyle ki siyasetin girmediği alan kalmamıştır. Hatta siyasetin girmemesi gereken alanlara siyaset girmekte, bu yüzden klikler, çatışmalar doğmaktadır. Siyaset, başlı basma bir amaç olmuştur. Siyaset, günlük konuşmaların, sohbetlerin, kitle iletişim araçlarının önemli bir kısmım oluşturur. Parti Sayışı Tercihleri: Bir araştırmada köylülerin çoğunluğu çok partili düzenden yana olduklarım belirtmişlerdir (121).

a Köyü

%

c Köyü

Tek parti

36

33

Çok parti

60

50

Hiç olmasın

5

17

Buna gerekçe olarak da, birden çok partinin aralarında rekabet ederek istedikleri kimselere ve topluluklara daha fazla hizmet sağlayacaklarım ümit etmişlerdir. Tek partinin köylüyü ezeceğine inanmaktadırlar. Partilerin sayısının da en fazla iki veya üç olmasını istemişlerdir. Parti istemeyenler de Atatürk gibi bir önderin olması durumunda partiye gerek görmemişlerdir (122). Kent toplumunda yapılmış uygulamalı araştırmalar olmadığı için bu kesimle ilgili eğilimleri belirtemiyoruz. R. Otoriteye Bağlılık Saygı İnisiyatif Eksikliği Otoriteye bağlılık, aile hayatinin doğurduğu ve gerektirdiği bir davranıştır. Baba otoritesinin güçlü olduğu geleneksel Türk ailesinde bu otoriteye bir saygı doğmuştur. Özellikle köyde kendinden büyük herkese saygı gösterilir (123). îşte bu durum hayatın çeşitli aşamalarında etkisini göstermektedir (124). Örneğin köy ağasına, beylere saygı, kabile, aşiret reislerine saygı, eşrafa ve devlet büyüklerine saygı, üstatlara,

peygamberlere bağlılık ve saygı, aile başkanına saygının bir devamıdır. Dairede amire saygı da bu türdendir. Amir, maiyetindekilere, aynı zamanda bir baba gibi davranır.

(118) Cem, ismail: Türkiye'nin Gerçekleri Açısından 1961 Seçim Sonuçları, 2, Milliyet Gazetesi, 16 Ekim 1969. (l 19) Güler, a.g.e., s. 222. (120) Ozankaya, a.g.e., s. 196 (121) Ozankaya, a.g.e., s. 167. (122) Ozankaya, a.g.e., s. 169. (123) Ozankaya, Köyde Siyasal Kültür, s. 63. (124) Yasa, ibrahim: Türkiye'nin Toplumsal Yapışı ve Temel Sorunları, s, 122.

Hasta hekim ilişkilerim de bu çerçevede görmek mümkündür. Yine çırak usta ilişkilerinde ustaya saygı da aynı türdendir. Hatta savaşçılığımızı etkileyen etmenlerden birisi de otoriteye bağlılıktır. (Savaşta subayın, komutanının emirlerine harfiyen riayet).Otoriteye bağlılık, bireylerde kendiliğindenlik, inisiyatif eksikliğim doğurmuştur. 'Günlük hayatımızda otoriteye bağlılığın örneklerim görebiliriz. Örneğin trafikte otomatik ışıkların yanında aynı zamanda trafik polisleri de bulunur. Yolcular trafik polisinin orada bulunmasından dolayı işaretlere riayet ederler. Polis olmadığı zaman genellikle işaretlere riayet edilmez. Bürokratik hayatımızdaki katı merkeziyetçilik de yine otoriteye bağlılığın bir başka belirtisidir. Bütün öğretim kademelerinde sınavlarda gözcü bulunur. Gözcü olmasa kopyeye teşebbüs edilir. Memurların en ufak bir işi yaparken amirlerine danışması, askerlikte bir iş yapılırken komutanın oradan bir an ayrılması ile işin savsaklanması gibi. Kendiliğindenlik eksikliğim doğrulayan bir araştırmanın bulguları şöyle (125) : Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi 5. sınıf öğrencilerinden 77 kişilik bir grup alınmıştır. Bireysel olarak cevaplandırmak üzere kendilerine 2 soru sorulmuştur, l. soru «Patolojik anatomi nedir, ne işe yarar»? Bu soru, kendiliğindenlikten kaçışı göstermekte idi. Diğer soru ise, «Kendi kendinize bir tıp soruşu sorun ve cevabım verin» biçiminde kendiliğindenlik göstergesi idi. Alınan cevaplarda 77 öğrenciden ancak 19 (% 24.7) unda kendiliğindenlik görülmüş, 58 kişi (%' 75.3) ise kendiliğindenlikten kaçmıştır. Görüldüğü üzere seçkin gruplarda bile bir karakter özelliği olarak inisiyatifin azlığı dikkati çekmektedir. Otoriteye bağlılık, disiplini benimsememize yol açmıştır. Örneğin Türklerin tembel oldukları söylenir. Oysaki Almanya'ya giden Türk işçilerinin, dünyanın en çalışkan işçileri olduğunu bizzat yöneticiler ve Almanlar doğrulamaktadır (126). Çünkü orada bir çalışma disiplini var. Esasen disiplinli yetişmiş birey bu disipline uyabiliyor. Askerlikteki disiplin de bu tutumu

pekiştirmektedir. Halk oyunlarımızdaki başarıda disiplinin rolünü yadsıyamayız. Geleneksel topluluklarımızdaki gelinin kayınbabaya «gelinlik etmesi» geleneği de disipline itaatin bir başka görünümüdür. Çocuğa geleneksel topluluklarda ölen aile mensuplarının is minin verilmesi de onlara olan saygı, sevgi, anılar ve teselli île ilgilidir. Köy kahvelerinde gençlerin ayrı kahvelerinin bulunması aynı zamanda yaşlılara saygının da bir ifadesidir. Aynı kahvede yaşlılarla oyun oynama, şakalaşma, saygı ile bağdaşmamaktadır. Şu örnek de saygı ile ilgili: «Sonra, isteğimiz üzerine, erkekler bir halay çevirdiler. Ahmet, başı çekti. Ötekiler, isteksiz isteksiz katılıp bir angarya savar gibi oyunu savdılar. Muhtara bunun nedenini sordum. Yaşlıları oradaymış da, saygı için böyle isteksiz oynuyorlarmış, köyümüzün adeti, ananesi gavidir.. Çok iyi çok ala...» (127). Dr. Reşit Galip'in yazdığı ve ilkokullarda her sabah söylediğimiz and, hem saygı sevgi, hem de yurtseverliği ifade eder: «Türküm, Doğruyum, çalışkanım, Yaşam: Küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak, yurdumu, milletimi özümden çok sevmektir. Ülküm: yükselmek, ileri gitmektir. Varlığım Türk varlığına armağan olsun.» (125) Arsan, C. Örnek, T.: Tıp Öğrencilerinin..., s. 78 v.d. (126) Hotham, a.g.e.. s. 105 ve Radyo. TV'nin çeşitli programları. (127) Baykurt, Fakir: Efkar Tepesi. s. 127.

Babaya isyan temasım Tanrıya baş kaldırma olarak sembolize eden pek çok Bektaşi fıkraları vardır. Otorite ve egemenlik, babanın ya da baba yerine geçen kişilerin üzerindedir. Ailenin bu özelliği, toplumun her kesiminde görülür. Muhtarlık ve ihtiyar heyeti kurumlarında, yönetimin her kademesinde, eğitim sisteminde, iş alanlarında. Geleneksel kesimde babaya saygıyı gösteren belirli davranış modelleri gelişmiştir. Yanında sigara içilmemesi, çocuğunu sevmemesi, ayak ayak üstüne atmamak, içki içmemek, oyun oynamamak, ters cevap vermemek, babasının bulunduğu bir toplulukta konuşamamak gibi (128). Bu durum aynı zamanda anne babanın yaşlılığında çocuklarca bakılma geleneğini doğurmuştur. Yani çocuklar bir çeşit toplumsal güvenlik öğesi durumundadırlar. Yalnız kent ailelerinde bu anlayış değişmektedir. «Çocuğum kendi hayatım kazansın yeter, biz ondan bir şey istemiyoruz» biçiminde bir davranış gelişmektedir. Aileye bağlılık ,aile otoritesi ile yakından ilişkilidir. Aile başkanına, bağlılık, bir norm durumuna gelmiştir (129). Yaşlıya, onun bilgi ve deneyimine saygı, toplumumuzun eski ve yerleşik normları arasındadır. Kent kesiminde ise, baba otoritesinde yumuşama biçiminde bir değişme olduğundan söz edilebilir.

S. Devletle ilişkiler Devlet, daima saygı duyulan bir varlıktır. Baba niteliğindedir. Türk ve devleti, birbirinden ayrılmaz, bir bütünün iki parçası gibidir. Örneğin dört köyde yapılan bir araştırmada devlete adeta kayıtsız şartsız itaat etmenin farz olduğu inancına sahip olanların büyük bir çoğunluğu oluşturduğu görülmüştür (130). Hotham, «Türkler, hiçbir başka ulusta rastlanmayacak biçimde devlet otoritesine karşı saygı beslerler» diyor (131). Bir memurla konuşan bir yurttaşın saygılı tutumu, devlete olan saygıyı temsil etmektedir. Türk, «Allah devlete zeval vermesin dileğini dilinden, gönlünden düşürmez. Askerlik görevinin kutsal sayılması da bu hususu doğrulamaktadır. Örneğin bir oyundan aldığımız şu parça bu hususu doğrulayan genel bir örnektir (132). «— Vatan hizmeti değil mi oğlum, her yer birdir. Beni dinle oğlum. Sakın askerde nöbetten kaçma. Nöbet tutmak çok sevaptır. Sakın yalandan hasta olup raporla falan izin alma. Boncukların oğlan turp gibiyken «veremim» diye rapor alıp askerliği altı ay yaptı, fakat bi seneye kalmadan sahiden verem oldu.» Askere oğlunu gönderen analar öğünürler. Seve seve onu askere yollarlar. Askerden kaçanlara iyi gözle bakılmaz. Vatana ihanet sayılır ki bu da en ağır suçu oluşturur. «Askerliğe hîle eden (128) Stirling, a.g.e., s. 101. (129) Kağıtçıbaşı, Çiğdem: Gençlerin Tutumları, Kültürler arası Bir Karşılaştırma, s. 29. (130) Ozankaya, a.g.e., s. 193. (131) Hotham, a.g.e., s. 176177. (132) Yörük, Ali: a.g.e.. s. 17.

onmaz» anlayışı yaygındır. Analar, oğullarım vatan, millet için doğurduklarım, askerliğe hîle edenlere sütlerini helal etmeyeceklerim bildirirler (133). Yine Umman nine diyor ki: (134) ... Meddubunu mallim oğlan okuyverdi. Esgerlik çok faydalı, issan çok her bişeyler öğreniyo deyosun, tabi oğlum, esgerlik gibisi var mıdır? Deden ırağmatlının bi sözü varidin, «esgerlik görmiyen ıssan çiğ olur» deridin. Ben senin esgerde olduğna, gonşulan yanda baya sevincilen söyleyyon. Yalınız Allah dirlik düzenlik vessin de cumla gonşulan çocuklarına da nasibedsin.?) «Şeriatın (Hükümetin) kestiği parmak acımaz» sözü de devlete saygıyı ifade eder. Gençler de askerlik çağlarının gelmesini arzu ile, sevinçle beklerler. Hayatlarında yeni bir devre açılır. Kültürü artar, toplumda söz sahibi olur, askerden sonra evlenir, köyünden ilk kez dışarı çıkar. Askerlik arkadaşlığı hiç unutulmaz. Uzun yıllar geçse de yine bu arkadaşlık güçlülüğünü korur. Askerlik mesleğine öteden beri saygı beslenir. Sevilir, itibarlı meslektir.

Bir askere güç durumlarda yardım edilir. Ona sevgi dolu gözle bakılır. Bir kabahati olsa da hoş görülür. Gösterileri zevkle seyredilir. Ö. Ozan Kaya'nın araştırmasında, «Bir vatandaş olarak devlete karşı ne gibi görevlerimiz vardır?» sorusuna köylülerin % 80 den fazlası başta askerliği, sonra da vergi vermek, itaat gibi görevleri belirtmişlerdir (135). Askerliğin kutsallığı, devlete bağlılığın kökeninde özgürlük, dindarlık ve namus değerlerinin varlığım görmekteyiz. Çünkü devlet, düşmana karşı dini, namusu ve özgürlüğümüzü korumakta olan bir araç durumundadır. Ş. Yurtseverlik Kahramanlık, Cesurluk ve Şehitlik Değerleri Daha önceden incelediğimiz devlete saygı, askerlik görevinin kutsallığı, aynı zamanda kahramanlık, yurtseverlik özelliğimizi yaratmıştır. Yine daha önceden incelediğimiz erkeklikte aranan nitelikler arasında cesurluk, mertlik de vardı. Erkek çocuk yetiştirilirken özellikle bu nitelikte olmasına dikkat edilir. Cesurluk ve atılganlık, erkek çocuğa öğretilen değerlerdir (136). Arslan Ali, Arslan Mehmet derken çocuk gururlandırılır ve bununla onun cesurluğu, yiğitliği belirtilmiş olur. Sadıklık ise hem aileye, hem de devlete bağlılık olarak yine çocuğa öğretilen değerdir. Yurtseverlik, esas itibariyle toplumumuzda bir temel normdur. Yurtseverlikle ilgili değerlerin tümü dinsel kökenlidir. Örneğin Hazreti Peygamberin bu konudaki birkaç emri şöyledir: (137). «Din ve devlet uğrunda nöbet beklerken hayatı kaybedenler şehadet rütbesini kazanırlar»; «Allah Rızası için bir gün nöbet beklemek, geceleri namaz, gündüzleri oruç ile geçen bin geceden efdaldir»; «Allah Rızası için bir gün nöbet bekleyen kimseye bin ay oruç ve namazın sevabı vardır.» Yurt ve milletin savunması kadın erkek her Müslüman'a farz kılınmıştır. Haz. Peygamberin de devlet kurarken savaşmış olması, ordular yönetmiş olması, yurtseverlik değerini kuvvetlendiren dinsel bir örnek olmuştur. Savaş sınırda iken yalnız bir kısım erkek için (muharipler) farzdır. Fakat düşman, ülkenin içine girmişse, her Müslüman ölünceye kadar dayanmakla mükelleftir. l— Farzı kifaye, 2— Farzı ayn. Askere giden oğluna, baba veya yakın akraba, annelerin nöbetlerde uyumaması, görevini aksatmaması için nasihatleri, yurtseverlik belirtileridir. (133) Yörük, a.g.e., S. 13. (134) Yılmaz, a.g.e., s. 56. (135) 0zankaya, a.g.e., s. 158. (136) Sümer, G.: Geleneksel Topluluklarda Çocuk Yetiştirme. 5. Nöro Psikiyatri Kongresi, s, 302. (137) Pazarlı, a.g.e.. s. 358359.

Askere bütün yurtta gösterilen ilgi, sevgi de geleneksel yurtseverliğin başka bir görünümüdür. Askere giden delikanlıya akraba, eş dost davetler, harçlıklar verir, davul zurna ile güle oynaya, coşku ile uğurlar, köy meydanında bütün köylü ile vedalaşır. Kurtuluş savaşında kahramanlık gösteren iki ilimiz arasındaki isim yarışması da bu duyguyu belirtir. Antep, Kurtuluş Savaşında Fransızlara karşı üstün başarısından dolayı, Atatürk

tarafından ödüllendirilerek Şubat 1921'de bir yasayla «Gazi» kelimesi eklenerek «Gaziantep» olmuştur. Son zamanlarda Maraş'da aynı gerekçe ile meclisten bir yasa çıkarılarak «Kahraman Maraş» ve Urfa da «Şanlı Urfa» olarak ismini değiştirip güçlü yurtseverliğim pekiştirmek istemiştir. Halk oyunlanmızdaki Karadeniz uşağı, Erzurum dadaşı, İzmir, Ankara efesi hep yiğitlik, kahramanlık, mertlik, güzellik, yardımlaşma sembolleridir. Bu oyunlara gösterilen ilgi, sevgi gösterileri, imrenme duyguları, halkın da yiğitlik, kahramanlık değerlerim benimsemelerinin göstergesidir. Bu oyunlardaki gurur, kararlılık, azamet, dayanışma ve mertlik de Türk değerlerim aksettirmektedir. «Bursa kılıç kalkan oyunu», «Erzurum Hançer barı» tam anlamıyla diğer kahramanlık sembolleridir. «Bar», kahramanlık, yiğitlik, erlik destanıdır. Dadaşın her harında bir savaş seyri vardır. «Mehmetçik», yurtseverlikle ilgili değerler dünyamızı yansıtan anonim bir semboldür. Köylerimizde okunan kitaplara bir göz attığımız zaman, dinsel kitaplardan sonra en çok kahramanlıkla ilgili kitapların ilgi çektiğini görüyoruz (138). Zaloğlu Rüstem, Kan Kalesi, Kerbela Vak'ası, Muhammed Hanefi Cengi, Seyit, Battal Gazi gibi kitap isimleri bunlardan birkaçıdır. Herhangi bir olay için zorunlu tutulmaksızın devlete yardım söz konusu olduğunda halkın büyük bir ilgi ile bu yardıma katılması durumları da yurtseverlik örnekleridir. Örneğin Donanma Cemiyetine yardımlar, 27 Mayıs devriminden sonra hazineye altın, alyans v.s. gibi yardımlar, Kıbrıs çıkarması dolayısı ile Türk Donanma ve Hava Kuvvetlerim güçlendirme vakıflarına içten yardımlar bu konuda birer örnektirler. Folklorumuzda da yurtseverliğin pek çok örneklerim bulmak mümkündür. Kayıkçı Kul Mustafa, Köroğlu ve Dadaloğlu'nun hamasî şiirleri, geleneksel çevremizde oldukça okunur ve sevilir. Örneğin: Eğerleyin kır atımın ikisin Feth edeyim düşmanların hepisin Sabah namazında Bağdad kapısın Allah Allah deyip açtı Genç Osman (Kayıkçı Kul Mustafa) Dadaloğlu yarın kavga kurulur Öter tüfek davulbazlar vurulur Nice koç yiğitler yere serilir Ölen ölür kalan sağlar bizimdir.

(Dadaloğlu) Genellikle aşk temasım işleyen divan edebiyatımızda bile kahramanlık duygularım işleyen şiirlerin sayışı az değildir. Özellikle kasidelerin başlangıç kısımlarında savaş tasvirlerine, hükümdar ve kumandanların zaferlerine yer verilir. Türk kahramanlığının yankılarım eski destanlarda ve Dede Korkut hikayelerinde görmekteyiz. Dîvan'ı Lugat'it Türk de bulunan bazı dörtlükler de, İslamiyet'ten önce ve İslamiyet'in kabulü sırasındaki halk edebiyatımızın epik çeşidi hakkında bir fikir vermektedir (139). Öfkem geldi, düşman üzerine uğradım Aslan gibi kükredim Yiğitlerin başım doğradım Şimdi beni kim tutar? (l 38) Türk Köyünde. a.g.e.. s. 190. (139) Timurtaş, Faruk: Türk Şiirinde Kahramanlık Duyguları. Türk Kültürü Dergisi. Sayı 26. Aralık 1964,

Anonim örnekler: At ölür meydan kalır Yiğit ölür şan kalır Beylik virmeyinen, yiğitlik vurmaynan Bu bizim arabalar Bütün mermiler taşıyor Nur olsun Atatürk'üm Millet rahat yaşıyor Denizin dalgasına El sundum halkasına Ben yarimi yolladım Yunan'ın kavgasına Üzüm koydum sepete Yunan durmuş tepede

Ben Yunan'ı alt ettim Şan olsun memlekete Bandırma bayır başı Yıkılsın dağı taşı Ben askere yolladım Hem yari hem gardaşı Kibrisin meyvasını Güzellerin hasım Ada bizim olacak Ben gördüm rüyasını Çanakkale içinde aynalı çarşı Ana ben gidiyor düşmana karşı. Muş'un arkasında atlı gezerim Elbisem kirlenmiş paslı gezerim Vatan elden gitmiş yaslı gezerim Ağla anam ağla, hicran yaraşır Kimsesiz vatana düşman yaraşır. Keten gömlekli yarim Beyaz bilekli yarim Asker olmuş gidiyor Aslan yürekli yarim Bir elinde bıçak Sanki beni vuracak Korkmayın askerler Kıbrıs bizim olacak

Sırmaya bak sırmaya Pos bıyıklar burmaya

Silahım kuşanmış Gider düşman kırmaya Gün geçer zaman ağlar Yay çeker keman ağlar Vatandan ayrılanın Gözleri yaman ağlar Sandalyeye kuruldum Sular gibi duruldum Haberin olsun baba Gönüllü asker oldum Çeşme yaptığım su geldi Demir ibriğim doldu Biz Yunan'ı süreli Elli yıl tamam oldu Entarisi turuncu Yere değer bir ucu Var git askerliğin yap Askerlik vatan borcu Bahçelerde domata Ondan olur salata Varsın gitsin askere

Akıllarısın kerata Yüze kayığım yüze işte göründü Rize Kıbrıs'ın davasını Verin Karadeniz'e Ağacın başı benim Toprağı taşı benim' Vatana kim ağlarsa Gözünün yaşı benim Ayvalar çiçek açtı Yunan bıraktı kaçtı Yunan'ın yerlerine Osmanlı çadır açtı Kıratım haylatırım Ovada oynatırım Yüzbin Yunan gelse de Kırata çiğnetirim Asker yolu beklerim Günü güne eklerim Sen git yarim talime de Ben sılayı beklerim Mert gelende namert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir Şahlar Şahı meydan açar Meydan gümbür gümbürlenir Sivastopol önünde yatan gemiler

Atar nizam topunu yer gök iniler Askere gidiyor babayiğitler Malgaç çayında durdum Otuz Yunan vurdum Üç yüz çete ile Aydın'ı Yunan'dan aldım. Şehitlik Değeri Yurt savunmasında şehit olmak çok yüksek bir değere sahiptir. İslam dini, din ve yurt savunmasında ölenlere «Şehitlik» unvanı vermiştir. Bu yüzden «Şehit» ve «Peygamber» dereceleri birbirine eşit sayılmıştır (140). Savaşta sağ kalanlara «Gazi», denilir. Bu da yeryüzünde kazanılan büyük bir unvandır. Kur'anı Kerim'de: «Allah yolunda öldürülmüş olanlar için ölüler demeyiniz. Aksine, onlar diridirler, lakin siz iyice anlayamazsınız» denmektedir (141). Hadisi Şeriflerde ise şehitlerin değeri şöyle belirtiliyor: «Allah yolunda şehit olmak, alacaklının hakkından başka bütün kusurlarım affettirir.» «Denizlerde şehit olanlar Allah katında karada şehit olanlardan efdaldir.» Gerek kendi aramızda, gerekse dışarıda, savaşçılık yeteneğimizin yüksek olduğu söylenir. Yabancılar, Türk devletinin uzun yaşamasını sadece bu özelliğimize bağlarlar. Türk ordusunda güçlü bir disiplinin varlığı, yabancıların bizden çekinmesine yol açmaktadır. «On dört aydır kıratımı besledim, hem gazilik hem şehitlik istedim.» sözü şehitlik değerini temsil etmektedir. Kutadgubilig'de bu konuda şöyle deniyor: «Şeref duygusu ile insan düşmanım darmadağın eder; Savaşta ilk önce şerefsiz kimseler kaçar.» «insanın bilgili olması çok iyi bir fazilettir; insanın kılıç kullanması daha üstün bir fazilettir.» T. Konukseverlik Değeri Eski stereotiplerde belirtildiği gibi, konukseverlik özelliğimiz halen devam etmektedir. Bu, hem köy, hem de kent ailesi bakımından söz konusudur. Örneğin kent ailesi bakımından, anlatılan şu fıkra, konuk severliğimizi çok güzel ifade etmektedir (142). Yoldan giderken birisi bir komşusuna rastlar: Yahu nerelerdesin hiç görünmüyorsun, gelmiyorsun özlettin kendini nedir bu hal? der. Dostu da, Gelirim ama üç şartım var. Bunları kabul edersen daha sık gelirim der. Şartlarım söyler: l— Oturduğum yeri bana zindan ettirmezsen, 2— Yediğimi zehir ettirmezsen, 3— Sevdiğini bana sevdirmezsen. Birincisi, konuğu daha rahat oturtturmak için ev balkının onun yerini durmadan değiştirtmesi ve konuğun da yer değiştirmeye boyun eğmesi. îkincisi,

(140) Pazarlı, a.g.e., s. 360. (141) Bakara Suresi. 154. Ayet. (142) Mahmut Baler' in TV programından.

yemekte, şunu da yiyin, bunu da yiyin, biraz daha alın diyerek sürekli ısrar. Üçüncüsü ise, konuğu oyalamak için onun ilgilenmediği şeylerin kendisine zorla gösterilmesi, ilgilenmesinin beklenmesi. Örneğin ailede damadın veya uzak akrabaların fotoğraflarının gösterilmesi, onun hobisi ile ilgili şeylerin uzun uzun anlatılması gibi. Bu kadar ikram karşısında adam misafirliğe gittiğine pişman oluyor. Konukseverliğin güçlülüğünü günlük yaşantımızın her aşamasında gözlemek mümkündür. Boş zamanlarda ziyaretlerin, sohbetlerin öneminin fazla oluşu, konukseverlik değerinin derecesinin yüksekliğini gösteren bir işarettir. Bir boş zaman eylemi olarak komşu ziyaretlerinin yapılan araştırmalarda önemli bir yer tuttuğunu daha önce belirtmiştik. Aziz Nesin adı geçen incelemesinde diyor ki: Dünyada En Güzel Şey : Fransız için : Esprili genç kadın Îngiliz için : Gemi İtalyan için : Akılsız güzel Alman için : Askerî geçit resmî ve tören Amerikan için : Dolar için iş Türk için : Buyurun oturalım .

Yeri gelmişken burada, halkımızın bir entelektüel özelliğine işaret etmek istiyoruz. Gerek bu ziyaretler sırasında, gerekse çeşitli sohbetlerinde halkımız, genellikle olayları değerlendirirken sık sık atasözlerine başvurur, düşüncesini bir takım belirli fıkralarla açıklayarak ortaya koyar, çeşitli olaylar karşısındaki tutumunu manilerle, deyimlerle, şiirlerden parçalarla açıklamaya çalışır. Bu konuda Prof. Tütengil, «... Toplumun ve zamanın hazırladığı düşünce formlarının, Türk halkının düşüncelerim ifade etmekte, ona bir kolaylık sağladığı, adeta hazır bir reçete rolü oynadığı görülür. Kişinin bu yola başvurması, onda, kişisel bir düşünceden çok, ortaklaşa belli kalıplar ve ölçüler içersinde bir düşünce eğiliminin ağır bastığım ifade etmektedir» diyor (143). Gerçekten hem entelektüel, hem de halk tabakasının böyle folklorik ürünlere çeşitli konuşmalarında başvurması, bu ürünlerin onun düşüncelerini pekiştirmesi, desteklemesi

bakımından önem taşımaktadır. Hala sözlü kültürün egemen olduğu toplumumuz bakımından bu usulün yaygınlığım ve önemini doğal karşılamak gerekir. Göçebelerde konukseverlik çok güçlüdür. Örneğin erkeklere ve konuklara yemek yerken ayrıca sofra kurulur (144). Kızların çeyizlerinde, ev eşyasının düzenlenmesinde konuklar için bir ayrılık gözetilmesi misafirliğin önemini belirtir. Ayrıca çeşitli fırsatlarla hediye vermek geleneği, konukseverlik tutumunu daha da güçlendirmektedir. Bilindiği üzere düğün, nişan gibi evlilikte, sünnet, yeni ev alma, bayramlarda v.s. geniş ölçüde karşılıklı hediye alışverişi toplumumuzun her tabakasında yerleşmiş bir gelenektir. (143) Tütengil, Cavit Orhan: Türk Halkının Mümeyyiz Vasıfları. (144) Beşikçi, a.g.e.. s. 174.

Konuk ağırlamak, başlı basına bir değer halini almıştır. Konuğa toplumun her kesiminde geniş ölçüde ikramda bulunulur. Konuk olmasa bile, herhangi bir yerde ve toplulukta bir Türkün yanındaki kimselere kendisi içmeden önce sigara ikram etmesi, tipik bir Türk davranışıdır. Şanlı Urfa'da yapılan bir röportajda yazar, yabancıların en çok itibar gören kişiler olduğunu, herhangi bir eşyaya konuğun «ne güzel şey» dediğinde ev sahibinin onu mutlaka konuğa verdiğini belirtiyor (145). Eskiden camilerde bile misafirhane vardı. Avrupa'dan camileri görmeye gelen gezginler, yerli halk gibi, parasız olarak orada yatırılmakta ve ağırlanmakta idi (146). Sohbet, konukseverlikle ilgili olarak yine, resmî veya özel dairelerde ve bütün iş yerlerinde bile arkadaşlar, dostlar yanlarına, odalarına gelenlere ikram eder, sohbet ederler. Sigara, çay kahve, meşrubat, işyerlerinin geleneksel ikram araçları olmuşlardır. Çok acele yapılması gereken yoğun bir çalışma gerektiren hallerde bile, odaya gelen arkadaş ile yine meşgul olunur, konuşulur, ikramda bulunulur. Aksi takdirde o kimse soğuklukla, kendini beğenmişlikle itham edilir ve ayıplanır. Bunlar batı toplumlarında görülmeyen tipik Türk davranışlarıdır. İkram geleneği o kadar yerleşmiştir ki iki arkadaş öğrenci bile, sınırlı bütçelerine rağmen, otobüs veya dolmuş veya sinema ücretini vermekte adeta birbirleriyle yarış ederler. Gerçekten bu durum, kişi ve millet ölçüsünde gelirimizle orantısız cömertliklere yol açmaktadır. Herkesin kendi ücretim kendisinin vermesi anlamına gelen «Alman usulü» ne çok gerekli durumlarda başvurulur, bu yola başvuranlar genellikle yadırganır veya ayıplanır. Hotham'da meziyetlerimizden birisi olarak konukseverliğimize değinerek, «yabancılara karşı aşırı bir konukseverlik biçiminde ortaya çıkan derin bir insan severlik» diyor (147). Konukseverlik, çeşitli araştırmalarda belirlenmiştir. Biz burada sadece bir örnekle yetinmek istiyoruz. «Binamlı», çok yoksul bir köy olmasına rağmen konukseverlik, onların vazgeçilmez erdemidir. Konuklar köy odasında ağırlanır, et, tavuk gibi en iyi yemekler onlar için hazırlanır. Konuklar toplu olarak karşılanır ve uğurlanır (148). Stirling'de her köy evindeki konuk odasının geniş, tertipli, en özenilen oda olarak konukseverlik belirtisi olduğuna işaret ediyor (149).

Yatılı olarak eve gelen konuklara en güzel yatağı, döşeği hazırlamak, bahçesi tarlası varsa oradan aldığı en güzel ürünleri ona ikram etmesi Anadolu'da çok ve sık görülen durumlardır. Kutadgubilig'de konukseverlikle ilgili birçok sözler var: «Yabancının kusurunu bağışla, onu yedir ve içir; ey alim, hakîm konuğa iyi muamele et.» «Yabancıya karşı iyi davranan kimsenin yüzü güler; konuğa iyi muamele edenin şöhreti yayılır.» Konukseverlik de dinsel kökenli bir özelliğimizdir. Kur'anda konuğu ağırlama ile ilgili hükümler «Allah'a ve ahiret gününe inanmış olan kimse konuğuna ikram etsin..» (Müslim, Zekat, 91, Vela 6.) ve Peygamberin hadisleri vardır. Örneğin bir hadisinde Peygamberimiz diyor ki: «Allah'a ve Kıyamet gününe iman eden kimse, konuğuna ikramda bulunsun. Bir kimse Allah'a ve kıyamet gününe iman ediyorsa, konuğuna caizesini versin.» Şu sözler de konumuzla ilgili: «Konuk, kısmeti ile gelir.» «Konuk on kısmetle gelir; birini yer, dokuzunu bırakır.» «Her geleni hızır bil.» «Paranın helali, eş dostla yenenidir.»

(145) Kemal, Yağar: Bu Diyar Baştan Başa, s. 434. (146) Gülersoy, Çelik: Türk Toplumu ve Turizm, s., 32. (147) Hotham, a.g.e.. s. 176. (148) Tanyol, Cahit: Pegke Binamlısı Köyü. Sosyoloji Dergisi. Sayı 16. s. 36. U49)Stiriing, a.g.e.. s. 238239.

U. Yüzeysellik Duygusallık Olayların açıklanmasında nedenlere inmeyiz. Genellikle yüzeyde tartışırız. Derinliğine inceleme yapılmadan yüzeysel kararlar alırız. Bunda eğitim sisteminin de rolü var. Çünkü, neden sonuç ilişkileri açısından olayların ele alınması alışkanlığı verilmemiştir, işte bu yüzden davranışlarda duygusallık egemen olmuştur. İlişkilerde nesnel düşünceden çok, duygusallık egemendir. Dostluk düşmanlık, ilişkilere egemen olduğu için objektiviteden uzaklaşılır. Taraflar çeşitli kamplara ayrılır. Bunun sonucu, «bizim grup», «onun grubu» na göre davranışlar biçimlenir. Resmî ilişkilerde dahi duygusallığın ön plana geçtiği çeşitli durumları günlük hayatımızda her zaman gözleyebiliriz. Örneğin amirle memur arasındaki bir anlaşmazlıkta hemen memur rapor alır, günlerce daireye uğramaz. Resmî iş dolayısı ile ortaya çıkan anlaşmazlıklar daima kişisel hayata da yansır ve amir memur ilişkisi artık tamamen duygusal duruma' gelir. Artık o memur, işçi v.s. ağzıyla kuş tutsa yaranamaz.

Ü. Neşe - Keder ikilemi Türk insanı hem neşeyi, hem de hüznü çok sever. En ufak bir fırsatta eğlenmek için çaba harcar. Aslında neşe hüzün bir karşıtlığı ifade eder. Yoksulluklar, savaşlar, gurbet, çaresizlikler, Türklere hüznü sevdirmiştir. Evlenen kızın «Hem ağlarım, hem giderim» sözü bu karşıtlığı çok iyi dile getiriyor. Yine, «Düğüne giden oynar, ölüye giden ağlar» sözü de bu konuya ilişkindir. Türk'e göre eğlenirken bile hüzne başvurulmayınca o eğlencenin tadı mı olur? Düğünde, gazinoda, eğlenceli bir yerde, neşeli coşkun bir ortamda, ya sanatçı ya da orada şarkı türkü söyleyen kimse, bir uzun hava (hüzünlü türkü) çeker, îyi uzun hava söyleyemeyen bir halk türküleri sanatçısı meşhur olamaz. Hüzün, Türk insaninin yüreğine işlemiştir. Yerli filmlerde, Türk'ün bu özelliğim, yapımcılar bol bol kullanmışlardır. Hem ağlayıp hem gülmek, hayatın en önemli, vazgeçilmez öğeleridir. Türk'e göre, Son yıllarda hüznün önemi «Göç» etmeni ile artmıştır. Savaşın yerini alan göçler (Yurtiçi ve dışı), aileleri birbirinden koparmakta, manevî hayatta kederi arttırmaktadır. V. Orta Yolculuğun Benimsenmemesi Kişiliğimizîn bir özelliği de orta yolculuğun benimsenmemesidir. Bunun temeli, katı hükümlerin benimsenmesi biçimindeki medrese mantığıdır. Bu mantığa göre bir şey ya ak, ya da karadır. Bu anlayış bugünkü yaşamımızda da hala geçerlidir. Genellikle iki alternatiften başka üçüncü bir alternatifi düşünmemek alışkanlığındayız. Ya hayır, ya şer, ya melek, ya şeytan, ya ilerici ya gerici olarak değerlendirmeler yaparız, İngiliz yazarlardan Hotham, bu konuda şöyle der; "Aslında, Türklerin ya dostu, ya da düşmanı olabilirsiniz. Objektif olmak imkansızdır. Öyle bir şeye kalkışacak olursanız, hele kritik dönemlerde, ya kaypak, ya da iki yüzlü olmakla suçlanırsınız, İngilizler, Amerikalılar, Kıbrıs sorununun çeşitli dönemlerinde böyle suçlanmışlardır. Gerçekten günlük yaşamda ya sağa, ya sola mensup olacaksınız. Eğer objektif kalırsanız, yadırganırsınız, ya da içtenliğinizden kuşku duyulur. Mutlaka 'bir yandan olma' ve o tarafın tüm ilke ve düşüncelerine katılma zorunluluğu, kolaycı bir tutumumuzdur. Bu tutum, yaratıcılığı, birleştiriciliği engellemektedir. Değerler ve kalıp yargılarının gerçekleşmesini incelerken dikkatimizi çeken bir husus, bunların çoğunun dinsel kökenli oluşudur. Özellikle olumlu nitelikteki özelliklerimizin İslam dininde yer aldıklarım görmekteyiz. (Yurtseverlik, yardımseverlik, hayırseverlik, konukseverlik, dürüstlük, saygı sevgi, kanaatkarlık, v.s. gibi). Bu nedenle İslam dininin Türk toplumsal karakter ve değer özelliklerim geniş ölçüde biçimlendirdiğim söyleyebiliriz. Değer ve karakter özelliklerinin biçimlenişi, başka koşullara da bağlı olmakla birlikte, Türk toplumu açısından dinin bu hususta geniş rol oynadığım belirtmeliyiz. Türk balkının toplumsal karakterinin biçimlenmesinde kuşkusuz, yerleşme birimlerinin ve ekonomik etmenlerin de geniş rol oynadığı kanısındayız. Özellikle nüfusumuzun çoğunluğunun tarım toplumunda oluşu, kentsel toplum üyelerinden farklı değer, davranış, tutum ve toplumsal karakter değişmesine yol açmaktadır. Şimdi ise kent nüfusu, kırsal kesimle eşit duruma gelmiştir. Böylece kentsel değer ve tutumların gelişeceği şüphesizdir. Yukarıda sözünü ettiğimiz Türk kişilik özellikleri genellikle değişmeyen özelliklerdir. Bazıları kalıp yargılar, bazıları değer ve tutumlarla birleşmiştir. Şüphesiz eski Türklerden beri bazı özellikleniniz değişmiştir. Bizim burada sözünü ettiğimiz kişilik ve karakter özellikleri, daha çok bugün geçerli olanlardır. Fakat büyük bir kısmı eski özelliklerimizi de içermektedir. Yani değişmeler olmakla birlikte, daha çok değişmeyen, kalıcı olan özelliklerimiz üzerinde durduk.

12. BÖLÜM Kültür ve Akıl Hastalığ ı Kültürün kişiliğe etkisinin bir başka görünümü de, akıl hastalığı alanıdır. Bugün akıl hastalığının birey hastalığından çok, bir toplum hastalığı olduğu görüşü giderek önem kazanmaktadır (l). Bir ülkede karakteristik olan şizofrenik belirtilere bir başka kültürde rastlanmamaktadır. Klinik formlar çok değişik farklar göstermektedir. Şüphesiz bu husus, tedavi yöntemlerinde de farklılık gerektirmektedir. Çeşitli ülkelerdeki insanların gösterdikleri psikopatolojik öğeler oldukça farklılık göstermektedir. Bir kültürde normal sayılan bir kişi ve davranış, bir başka kültürde akıl hastası olarak nitelendirilebilmektedir (2). Bazı kültürlerde toplumla akıl hastası arasındaki ilişkiler çok katı ve sert olabildiği gibi, bazılarında bu ilişkiler çok normaldir. Bu duruma göre akıl hastalığı, gerçek anlamında bir hastalık olmayıp, belli kültürlerde belli normlarla değerlendirilen itibarî bir düşünce ve davranış tipi olmaktadır (3). Akıl hastalığının nedenleri dört kategoride toplanmaktadır: (4).

a) Çocukluk deneyimleri b) Güncel toplumsal gerilimler c) Organik etmenler ç) Kalıtım. Biz bu nedenlerin açıklanması üzerinde durmayacağız. Konumuz farklı kültürlerde görülen akıl hastalıkları olduğu için bu konuda bazı örnekler vermek istiyoruz. Carotes, Afrika'da zenciler arasında Şizofreni ve Şizofreniye benzer grup hastalıklarının çok seyrek görüldüğüne işaret etmiş ve bunu kültürdeki «Semantie» eksikliğine bağlamıştır. Caroter, Afrika'da zenciler arasında şizofreni ve şizofreniye benzer grup hastalıklarının çok seyrek görüldüğüne işaret etmiş ve bunu kültürdeki «Semantie» eksikliğine bağlamıştır. Writtes ise bunun aldatıcı bir görünüm olduğunu ve bir taraftan çevre, diğer taraftan kültür yapısının semptomları değiştirdiğim ve tanınmağım zorlaştırdığım açıklamıştır (5). Hezeyanlar : Modernleşmiş kasabalarda yaşayan Afrikalıda hezeyanlar daha çok megalo manyak ve grandör karakterde iken, örgün eğitimden geçmemişlerde bu duruma rastlanmamaktadır. (1) Ziyalar, Adnan: Sosyal Psikiyatri, s. 58.

(2) Barnouw, W.: Culture and Personality s. 333. (3) Ziyalar, a.g.e., s. 59. (4) Guthrie, George: Culture and Mental Disorder, 396. (5) Ziyalar, a.g.e., s. 60.

Hayal görme ve ses duymanın bir üstünlük, bir rüçhaniyet gibi kabul edildiği toplumumuzda bu tip olaylara sıklıkla rastlamaktayız. Ermişlik, şeyhlik, malum olma durumları gibi. Bazı kimselerin özel ve üstün bir takım niteliklere sahip olduğu ecdatla konuşabildiği ve onları görebildiğine inanma hali bugün için bile modern toplumlarda da rastlanır (6). Achermen, süpematüralizm ve ölümsüz insan inanışının Amerikan Negroları arasında da sıklıkla rastlandığım bildirmektedir (7). Sıkıntı halleri - Okuma yazması olmayan Afrikalıda sıkıntı, hemen daima hayatı tehdit eden bir büyülenme biçimi olarak yorumlanır. Bu düşünüş tipi ise, hastayı motor bir huzursuzluğa sev-keder. Afrika, Hindistan, Çin ve Güney Amerikanın ilkel toplumları arasında yapılmış olan çalışmalarda bu ülkeler insanında şizofrenik belirtilerin bir benzerlik gösterdiği tespit edilmiştir (8). Klinik tablonun batı insanında rastlanan klinik tablo ile hemen aynı olduğu ortaya çıkarılmıştır. Bazı araştırmalara göre ağrı, bazı kültürlerde bir ceza olarak algılanır. Ya da bir zarar verme, günah karşılığı olarak algılanır. Bazılarında bir moral deneme niteliğindedir (9). Asya toplumlarında ise şizofrenide kıskançlık hezeyanları ön planda bulunur (10). Hastalığa Sığınma : Hastalık rolü oynama, her depresyonla hasta için kendi kültürüne özgü bir değişiklik gösterir. Bazı kabilelerde hastalık, ilahî bir deneme olarak kabul edilir. Ona hasta gözüyle bakılmaz. Bizde de Hazreti Eyüp'ün vücuduna dolan kurtlara karşı tutumu bu inanışı doğrular. Eyüp, yere düşen kartları tekrar vücuduna koymakta ve bu şekilde tanrının kendisini bir sabır sınavına koyduğuna inanmaktadır. Güney Amerika'da inanılan bir duruma göre bazı kimselerin ruhunu kaybettiği kabul edilir. Böyle bir insanın tedavi edilmesi gereği düşünülmez (11). Kültüre özgü gibi görülen incelenmiş hastalıklardan biri «Voodoo- ölümü» (Ruhsal Ölüm) denilen ve bazı ilkel topluluklarda görüldüğü bildirilen hastalıktır (12). Bu hastalıktaki durum şöyle: Hastalığın meydana geliş nedenleri olarak, bir tabunun çiğnenmesi, büyü, toplum tarafından lanetlenme, ya da bilinç dışı olarak kendi kendini suçlama belirtilmektedir. Hastalığa yakalanan kişinin bütün ilişkileri kalkar, tam bir vejetatif yaşam içine gömülür, çoğu kez, birkaç saat veya gün içinde ölür. . Ancak, çok az vakada ilk büyünün, karşıt bir büyü ile çözülmesi, hastanın tekrar topluma dönmesini sağlar. Bu hastalığın herhangi bir mikrop veya zehirlenme ile meydana gelmediği kesindir. Batı kültürü ile ilişkiye giren bazı

ilkel toplumlarda ya da çok sıkı olarak bağlı olunan bir gruptan ayrılmalarda akut olarak aynı tabloya rastlanmaktadır. Arap ve Afrika toplumlarında ruh hastalıklarında ve özellikle şizofrenide görme ve temas halüsinasyonları daha çok görülmektedir. Asya toplumlarında ise, şizofrenide kıskançlık hezeyanları ön planda bulunmaktadır. Bu büyük kıta toplumlarında şizofreninin basit şeklinin oranının yüksek olduğuna dikkat çekilmektedir (13). (6) Ziyalar, a.g.e., s. 61. (7) Ziyalar, a.g.e., s. 61. (8) Ziyalar, a.g.e., s. 64. (9) Özbek, Abdülkadir: Sosyal Psikiyatriye Giriş, s. 122. (10) Özbek, a.g.e., S. 125. (11) Ziyalar, a.g.e., s. 72. (12) Özbek, a.g.e., s. 124, (13) Özbek, a.g.e., s. 125.

Büyücülük korkuşu, sadece, hastalık değil, ölüme bile götürebilmektedir. İndonezya ve başka yerde bulunan Amok denen durum, tehlikeli bir şiddet patlamasına yol açar. Güneydoğu Asya'da Koro denen bir anksiyete durumunda hasta kişi, penisinin geri çekileceği korkuşu içindedir ve bu durum onun ölümüne neden olmaktadır. Ayrıca Latin Amerika'da köysel yörelerde Susta denen bir majik korku durumu vardır (14). Vittkcnoer, mevcut kültürler arası epidemiyolojik araştırmaları aşağıdaki gibi özetlemektedir (15): 1. Akıl hastalıklarının gelişmiş kültürlere özgü olduğu ve sadece o kültürlerde görüleceği düşüncesi yanlıştır. Mutlu vahşî kavramı bir mittir. 2. Akıl hastalıklarının sıklık derecesi kültürler arası ve alt kültürler arası farklılıklara göre görülmektedir. 3. Bulaşıcı psikozlar dünyanın bazı yörelerinde ortak olarak görüldüğü halde, bazılarında çok ender görülür. 4. Şizofreni, hastaneye yatırmayı gerektiren dünyanın her tarafında çok görülen işlevsel psikozdur. 5. Manic Depressive psikozlar (Taşkın çökümlü cildin) gelişmiş ülkelere oranla gelişmekte olanlarda daha az görülür. 6. Çocuk doğumuna ait psikozlar (Puerperal) m bazı Asya, Afrika ve Güney Amerika ülkelerinde daha sık görüldüğü kaydedilmiştir.

7. Conversion Hysteria (Duygu dönüşümü), en geniş biçimleriyle Avrupa ve Amerika'da kaybolmuştur. Hindistan, Mısır .ve Tunus gibi gelişmekte olan ülkelerde ise yaygındır. 8. Obsessive Compulsive (Takınaklı zorunlu) nevrozlara Afrika ve Asya'nın kırsal yörelerinde ender rastlandığı kaydedilmiştir. Hindistan'ın büyük kentlerinde de görülür 9. Çeşitli psikosomatik hastalıklara Afrika'da bush nüfusunda rastlanmıştır. 10. Yaşlılık öncesi ve yaşlılık psikozları, gelişmekte olan ülkelerde gelişmişlerden daha az rastlanır. 11. Seksüel sapmalar, gelişmekte olan ve ilkel toplumlarda gelişmiş toplumlardan daha azdır. Epidemiyolojik veriler bakımından bu bilgiler yetersizdir. A. Toplumsal Sınıf ve Akıl Hastalığı Akıl hastalığı ile sosyoekonomik sınıf arasında biri ilişki vardır. Alt sınıflarda şizofreni gibi akıl hastalıkları üst sınıflara oranla daha yüksek düzeydedir (16). B. Göç ve Akıl Hastalığı Göçle akıl hastalığı ilişkisi de bir gerçektir. Bulundukları yerlerden göç etmiş kimselerde akıl hastalığı daha fazladır. Yeni çevreye uyum da onlarda stres yaratmaktadır (17). Almanya'da çalışan Türk işçileri arasında yapılan bir araştırmaya göre, ruh sağlığı bozuklukları, daha çok, sıkıntılı, korkulu, çökkün zeminlerde gelişen hipokondriyak psikosomatik reaksiyonlar ile akut paranoid reaksiyonları biçimlerinde görülmüştür (18). Yurt dışına çalışmak için giden ve orada hastalandıkları için ülkeye dönen 60 vaka üzerinde yapılan bir incelemeye göre, psikozların fazla olduğu görülmüştür. Paranoid muhteva ve perseküsyonların merkezî bir yer tuttuğu belirtilmiştir (19). (14) Barnouw, a.g.e., s. 350. (15) Guthrie, a.g. Makale, s. 391112. (16) Bernouw, a.g.e., s. 360. (17) Barnouw, a.g.e., s. 355. (18) Teber, Serol : îşçi Göçü ve Davranış Bozuklukları, s. 261. (19) Özbek, a.g.e., s. 158.

Yine başka bir araştırmada. Batı Berlin'de çalışmaya gelen Türkler arasında hasta olan beş kişinin gösterdikleri ruhsal tabloda anksiyeteli depressif bir zemin ve paranoid düşünce muhtevası ortak özellik olarak görülmüştür (20). Göç ve ruh hastalıkları konuşanda da henüz sonsöz söylenmiş değildir. Yapılan çalışmalarda çelişkili bulgulara da rastlanmıştır,

SONUÇ Kültürün kişiliği biçimlendirmede bir etmen olarak rolünü ve önemini, psikolojik antropologların araştırmaları Işığında bu kitabın çeşitli konulan içerisinde ele almaya çalıştık. Böylece, farklı kültürlerin farklı kişilik özellikleri geliştirdiklerini kişiliğin ait olduğu kültürün bir parçası olduğunu görmüş olduk. Buradan bir kültürün millî özelliğinin ne kadar etkileyici olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Fakat günümüzde sanayileşme ve modernleşme süreçleri birçok evrensel kültür özelliği de geliştirmektedir. Bu gelişmeye rağmen yine de millî olan her şeye büyük bir ilginin de varlığım görmekteyiz. Yani dünyada bu konuda hem evrensellik ve hem de millîlik gibi bir ikilem karşısındayız. Özellikle günümüzde uluslararası ilişkilerde millîlik ön plana geçmektedir. Uluslararası kuruluşlar ve ilişkiler, millî olan her kültür öğesinin korunmasına yönelmiştir. Çünkü millî olan kültür öğeleri özgünlük kaynağıdır. Batının tekdüze, sıkıcı hayat ve değerler sistemi orada nostaljik gelişmelere, eski olan, millî olan her şeyin korunmasına yol açmıştır. Turizmin gelişmesi de millî olan öğelere daha fazla önem vermeyi teşvik etmiştir. Turistin özgün değişik kültürler görme isteği, yaşamım renklendirmekte ve canlandırmaktadır. Fakat bu açıklamalarımızla tamamen yerli özelliklerle kalmak, geleceği ona göre yönlendirmek isteği ortaya çıkmamalıdır. Millet olarak beklentimiz, millî olanla evrensel olanların bireşimim, sentezini yapabilmektir. Ulu Önder Atatürk de bu sentezin gerçekleşmesini öngörmüştür. Japonya'nın yaptığı gibi millîlikle evrensellik bireşimi gelecekteki kişilik özelliğimiz olmalıdır. Bunun yollarından birisi, konuya ilişkin bilimsel araştırmaların çok sayıda yapılmasıdır. Özellikle ülkemizde bu tür araştırmalara geniş ölçüde ihtiyacımız vardır, îkinci olarak, bu konuda eğitim sistemimiz sorumluluk almalıdır. Eğitim sistemimiz, Türk insaninin temel kişilik özelliklerim (Özellikle olumlu olanlarım) korumalıdır. Türk kültürünün özü olarak değerlerin ve tutumların eğitim yoluyla geniş kuşaklara aktarılması gerekir. Ulu Önder Atatürk'ün de sentez olarak belirttiği millî öğelerle birleşmiş çağdaşlaşma, ancak, gence millî olanı, eğitim programları ile vermekle gerçekleşebilir. (20) Özbek, a.g.e., s. 159.

KAYNAKLAR

Abadan, Nermin: Halk Efkarı, Ankara 1956, A.Ü.E.B.F. Yay. Abadan, Nermin: «Türk Halk Oyunu Yanıltıcı Klişeler,» Cumhuriyet Gazetesi . 8 Ağustos 1965. Adam, Eflatun: «Yakılık» Aile ve Çocuk Dergisi, Sayı 2, 1982. Arkun, Nezahat: intiharın Psikodinamikleri, ist. 1963, îst. Üni. Ed. Fak. Yay., No: 1052.

Arkun, Nezahat: Türkiye'de Evlenme ve Boşanmalar Hakkında PsikoSosycd Bir Araştırma, İstanbul 1965, îst. Üni. Edebiyat Fak. Yay, No. 1142. Barnouw, Victor: An introduction to Anthropology Ethnology, U.S.A. 1975. Bamouw, Victor: Culture And Personality, U.S.A., 1979, Third Ed. Balaman, Ali Rıza: TeVe Köyü Genel Etnografyası, İzmir 1982, Ege Ün., Sosyal Bilimler Yay. No.5. Baymur, Feriha: Genel Psikoloji, Ankara 1969. Benedict, Ruth: Krizantem ve Kılıç. (Çev. Türkan Turgut), Ankara 1966. Benedict, Ruth: Patterns of Culture, U.S.A. 1959. Bingemer, K.: Leben Als Gastarbeiten, 2. Bası, Opladen 1972. Boran, Behice: Toplumsal Yapı Araştırmaları, Ankara 1945, D.T.C.F. Yay. Brown, Roger: Social Psychology, U.S.A., 1965. Buchanan, W.: Cantril, H.: «Ulusların Stereofipleri» Kitle Haberleşme Teorilerine Giriş isimli ki lapta, Ankara 1969, A.Ü. S.B.F. Yay. No: 281. Cem, İsmail: Türkiye'nin Gerçekleri Açısından 1969 Seçim Sonuçları, Milliyet Gazetesi, 16 Ekim 1969. Çifter, İsmail: «Türk Toplumunda Agresyonun Yönelimi,» 5. Millî Nöro-Psikiyatri Kongresi. Daver, Bülent: Siyasal Bilime Giriş, Ank. 1968, S.B.F. Yay. No. 251. Dümen, Haydar: «Halk Oyunlarının PsikoSosyal Özellikleri,» Tıp Dünyası Der. Cilt 40, Sayı 10, Ekim 1967. Ekşi, Aysel: Gençlerimiz ve Sorunları, istanbul 1982. Emiroğlu, Vedia: Edilli Köyü'nün (Akçakoca) Kültür Değişmesi Bakımından încelenmesi, Ank. 1971. Emiroğlu, Vedia: «Kültür Kişilik İlişkisinde Antropolojik Yaklaşımlar» Antropoloji, Sayı 10, Ankara 1982, A.Ü.D.T.C. Fak. Yay. Erdentuğ, Nermin: Sün Köyü'nün Etnolojik Tetkiki. Ank. 1959, A.Ü.D.T.C.F. Yay.

Erdentuğ, Nermin: Hal Köyü'nün Etnolojik Tetkiki, Ank. 1956 A.Ü.D.T.C.F. Yay. Erdentuğ, Nermin: «Bay Devrek Köy Toplumlarında Kadının Mevkii» Antropoloji, Cilt l. Sayı 2, Ankara 1964, D.T.C.F. Yayını. Eröz, Mehmet: «Sosyal Antropoloji,» Sosyoloji Konferansları, 9. Kitap, îst. Üni. iktisat Fak. Yay., îstanbul 1969. Erdentuğ, Nermin: Türk Kültürü ve Türk Kimliği, l. Milli Kültür Şurası, Ankara 1982, Kültür ve Turizm Bak. Eröz, Mehmet: İktisat Sosyolojisine Başlangıç, îst. 1973, Î.Ü. iktisat Fak. Yay., No:321. Fichter, Joseph: Sociology. U.S.A. 1966. Fichter, H. Joseph: «Amerikan Değer Sisteminin Görünümleri». A.Ü. Eğitim Fak. Derg., Cilt 6, Sayı 14, Ankara 1975. Friedlander, A. 'Walter: Sosyal Refah Hizmetine Başlangıç (Çev. Resan Taşçıoğlu), Ank. 1966, S.S.Y.B. Yay.

Fromm, Erich: Hürriyetten Kaçış (Çev. Ayda Yörükan), Ank. 1972, Tur Yay. No: 7. Garrett, E. Henry: Psikolojiye Giriş. (Çev. Fevzi Ertem Remzi Öncül), îst. 1969. Geçtan, Engin: «Toplumunuz Bireylerinde Kimlik Kavramı île ilgili Sorunlar Üz.erin de Bir Tartışma,» 50. Yıla Armağan, A.Ü. Eğitim Fak. Yay., Ankara 1973. Guthrie, George: «Culture And Mentol Disorder,)) 396. U.S.A. Güçbilmez, Erdoğan: Yenimahalle ve Kayadibi, Karşılaştırmalı Bir Köy Araştırmanı. Ank. 1972, S.B.F. Yay. No. 327. Güler, Şevki: Sosyal ve Ekonomik Yapışı İtibariyle Babadağ Dokumacıları, Ank. 1972, (Çoğaltma) A.Ü.D.T.Ç.F. Gül, Kemal Vehbi: Dinin Türk Toplumuna Etkileri, Milliyet Gazetesi, 25 Tem. muz 1967. Gülersoy, Çelik: Türk Toplumu ve Turizm. (Sosyo Psikolojik Temeller), îst. 1970. Gürgen, Yavuz: «Sosyal ve Kültürel Özelliklerin Türkiye'de intiharlar Üzerine Etkisi.» Nöro Psikiyatri Arşivi, Cilt VI, Sayı I, Ocak 1969. Güvenç, Bozkurt: Kültür Kurammda Bütüncülük Sorunu Üzerine Bir Deneme, Ank.1970. Güvenç, Bozkurt: Japon Kültürü, Ank. 1980, îş Bankası Yay. Hallowell, A. Inving: «Ojibwa Kişiliği ve Kültürle smesi,)) (Çev. Seval Gürel), A.Ü.

S.B.F. Derg., Cilt 25, Sayı 2, Haziran 1970. Hotham, David: Türkler (Çev. Mehmet Ali KayabaÇ, îst. 1973, Milliyet Yay., Genel Kültür Dizişi: 16. Hunt, Robert (Ed.): Personalities and Cultures, Reading in Psychological Anthropology, U.S.A. 1967. Hunt, Robert (Ed.): Personalities and Cultures, «introduction», U.S.A. 1967. inkeles, Alex Hanfmann, Eugenia Beier, Helen: «Modal Personality and Adjustment to the Soviet Socio Political System»m Personalities and Cultures, U.S.A. 1967. inkeles, Alex Levinson, T. Daniel: «National Character: The Study of Modal Personality and SosyoCultural Systems» in The Handbook of Social Psychology, Vol. 4, U.S.A. 1969. Kağıtçıbaşı, Çiğdem: insan ve İnsanlar. Sosyal Psikolojiye Giriş, Ank. 1976. Kağıtçıbaşı, Çiğdem: Gençlerin Tutumları, Ank. 1973, O.D.T.Ü. Yay. No. 25. Keleş, Ruşen: Eski Ankara'da Bir Şehir Tipolojisi, Ank. 1971, A.Ü.S.B.P. Yay., No.314. Kemal, Yaşar: Bu Diyar Baştan Başa, îst. 1971. Kıray, Mübeccel: «İstihlak Normları.)) Planlama, DPT. Derg., Sayı 3, C. l, 1962. Kıray, Mübeccel: Ereğli, Ank. 1964, D.P.T. Yay. Kneller, F. George: «Kültür. Kişilik ve Eğitim» Educational Anthropology, An introduction isimli kitapta. (Çev. Mahmut Tezcan), Ank. Üni. Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı. 14, Ank. 1978. Köknel, Ozcan: Ailede ve Toplumda Ruh Sağlığı, îst. 1981, Hürriyet Yay. No. 264. Köknel, Özcan: Kişilik, îst. 1982, Altın Kitaplar, Bilimsel Sorunlar Dizişi; 4. Le Vine, A. Robert: Culture, Behavion and Personality, U.S.A. 1974. Sec. Printing. Linton, Ralph: The Cultural Background of Personality. U.S.A. 1945. The Century Psychology Series. Lundberg, G. Schrag, C. Laisen, O.: Sosyoloji. 2 Cüt, Ank. 1970, Türk Siy. îlim Dem.Yay. Mardin, Şerif: Din ve ideoloji. Ank. 1969, S.B.F. Yay. No. 275. Mardin, Şerif: Şiddetin Kökü Toplumdadır, Milliyet Gazetesi, 4.1.1971. Morgan, T. Clifford: Psikolojiye Giriş, Yayın Sorumlusu Sirel Karakaş, Ank. 1984, 3. b. Mutlu, Necati; Köy ve Köylü Sorunları, îkinci Beş Yıllık Plan Çalışmaları, Mart 1967, D.P. Teşk. Yay. Çoğaltma. Nesin, Aziz: Mahallenin Kısmeti. Mizah Hikayeleri, îst. 1972. Nesin, Aziz: Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı, îst. 1973. Akbaba Yay. : Ottaway, A.T.C.: Education and Society, London 1962. Ozankaya, Özer: Köyde Toplumsal Yapı ve Siyasal Kültür, iki Gurup Köyde Yapılan

Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Ank. 1971, A.Ü. S.B.F. No: 322. Örnek, Sedat Veyis: Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Sahalarıyla ilgili Batıl inançların ve Büyüset İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ank. 1966, A.Ü. D.T.C.F., Yay. No. 174. Örnek, TuranArsan, Cevdet: «Tıp Ögrencilerinin Otorite Figürü Karşısında Spontaneite Gösteren Özellikleri)), NöroPsikiyatri Arşivi Özel Kongre Üavesi, 4. Milî NöroPsikiyatri Kongresi, 9 Ekim 1968, Ank. Örnek, Turan Atalay, N. Doğan: «Psikiyatrik Hastalar ve Atasözleri», 7. Millî Nöropsikiyatri Kongresi, Bilimsel Çalışmalar, Türk Standartları Enst. 27 Eylül, Ank 1972. Özbek, Abdülkadir: «Sosyal Kültürel Faktörler ve Kişilik İlişkileri Yönünden Türkiye'de Trafik Sorunu,)) A.Ü. Tıp Fak. Mecm., Cilt 22, Sayı: 3, 1969. Özbek, Abdülkadir: Sosyal Psikiyatriye Giriş, Ank. 1971, A.Ü. Tıp Fak. Yay. No: 243. Öztürk, Orhan: «Toplumsal Çocuk Yetiştirme Tarzları ve Kişilik Gelişmesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Derg. Cilt 8, OcakEkim 1965. Öztürk, Orhan: «Anadolu Toplumunda Özerklik ve Girişme Duygularının Kısıtlanışı», 5. Millî Nöro-Psikiyatri Kongresi. Öztürk, Orhan: «Anadolu Toplumunda Oedipus Kompleksi Teorisinin Geçerliği.» 5. Millî Nöro-Psikiyatri Kongresi. Özbek, Abdülkadir: Sosyal Psikiyatriye Giriş, Ank.. 1971, A.Ü. Tıp Fak. Yay. No: 243. Paz, Octavio: Yalnızlık Dolambacı (Çev. Bozkurt Güvenç), istanbul 1978, Cem Yay. Pazarlı, Osman: İslam da Ahlak, îst. 1972. Büyük Fikir Kitapları Dizişi; 16, Remzi Ki tabevi Yay. Planck, Uirich: Köy Sosyoîojisi, Ders Notları (Çev. Coşkun San), Ank. Üni. Ziraat Fak. Yay. Sargent, S. Williamson, R.: Social Psychology, U.S.A. 1958. Savaşır, Yusuf: «Toplumsal Kişilik Yapısının Önemi, Araştırılması ve Bası Bulgular,» 5. Millî Nöro-Psikiyatri Kongresi. Secord, F. Paul Backman W. Cari: Social Psychology, U.S.A. 1964. Sınayuç, Osman: Corumda Çocukların Yetiştirilmesi, Türk Folkloru Araştırmaları • Yıllığı, 1976, Kültür Bak. MÎPAD Yay. Singer, Milton: «A Survey of Culture and Personality Theory and Research» in Stud ying Personality Cross Culturally, Ed. Bert Kaplan, U.S.A. 1961. Siegfried, Andre: Milletlerin Karakterleri, (Çev. Semih Tiryakioglu), îst. 1961, Varlık Yay., No. 811, Faydalı Kitaplar No. 12. Smith, Stanley, Shores: Fundamentals of Curriculum Development, U.S.A. 1957. Stiriing, Paul: Turkish Village. U.S.A., 1965.

Sümer. Emel: «Değişen Türk Kültürünün Dinamik Yönden Analizi.» 5. Millî NöroPsikiyatri Kongresi, Îzmir 2427 Eylül 1969, Tutanak ve Serbest Bildiriler, İzmir 1970. Tanyol, Cahit: Peske Binamlı sı Köyü, Sosyoloji Derg., Sayı 16, Î.Ü. Ed. Fak., Yay. Taşkıngöl, Fatma: Manisa Şehri derinde Bir Sosyal Araştırma, A.Ü. D.T.C.F. 1955. Teber, Serol: İsçi Göçü ve Davranış Bozuklukları, îst. 1980, Konuk Yay. No. 87. Tezcan, Mahmut: Memleketimizde Köy Yasantısının Bazı Toplumsal Sorunları ve Çözüm Yolları.» Eğitim Fak. Derg., Cilt 2, Sayı: 14. Ank. 1969. Tezoan, Mahmut: «Türklerle İlgili Stereotipler ve Türk Değerleri Üzerine Bir Deneme,» Ank. 1974, A.Ü. Eğitim Fak. Yay. No. 44. Tezcan, Mahmut: Kuşaklar Çalısması, Ank. 1981. Tezcan, Mahmut: Eğitim Sosyolojiği Ank. 1985, A.Ü. Eğitim Bil. Fak. Yay. No. 150, 4. Bası. Tugaç, A. Yurt, î., Ergil, G., Hüseyin, T.: Türk Köyünde Modernleşme Eğilimleri Araştırması, Rapor I., Ank. 1970, DPT. Yay. Türek, İbrahim: «Türkiye ve Amerika'da Akıl Hastalıkları,» Nöro Psikiyatri Arşivi, Cilt 2, Sayı l. Ocak 1965. Türkdoğan, Orhan: «Türklerde Kirvelik ve Sünnet Geleneği.» Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı: 3, 4, 5, 6. Ank. 1973. Türkdoğan, Orhan: «Doğu Anadolu'da, AnaÇocuk Bakımı île ilgili Kültür Kalıplar», Türk Kültürü Derg., Sayı: 233, Eylül 1982. Tütengil, Cavit: Türk Halkının Mümeyyiz Vasıfları, İst. 1970. Çoğaltma. Tütengil, Cavit: «Köy Kalkınması Bakımından Köylerimizdeki işgücünün Değerlendirilmesi.» iktisat Fak., Derg., Cilt 29, No. l, 196970. Üçer, Müjgan: Sivas ta Doğum Folkloru, Sivas Folkloru, Sayı 40, Mayıs 1976. Wells, Calvin: Sosyal Antropoloji Açısından İnsan ve Dünyası (Çev. Erzen Onur), îst. 1972. Remzi Kitabeyi. Yasa, ibrahim: Yirmibeş Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü, Ank. 1969. S.B.F. Yay. No. 270. Yasa, îbrahim: Sindel. Ank. 1960, TODAÎE Yay. Köy Etüdieri: 2. Yasa, îbrahim: Türkiye'nin Toplumsal Yapışı. Ank. 1970, TODAÎE Yay. No. 119.

Yavuz, Fehmi: Memleketimizde Toplum Kalkınması (Köy Kalkınması}, Ank. 1969, 2. Bası, TODAÎE Yay. Yılmaz, Mehmet: Umman Ninenin Mektuptan, Denizli 1964. Yörük, Ali: Çatallı Köy (Üç Perdelik Piyes), Ank., 1968, M.E.B. Yay. Çağdaş Türk Yazarları Tiyatro Serişi: 4. Yörükan, Türkan: «Temel Şahsiyet ve Kültür.» Sosyoloji Dergisi, 13 14, îst. 1959. İst. Ün. Edebiyat Fak. Yay. Yörükoğlu, Atalay: «Çocuk Yetiştirme ve Ulusal Karakter». Yeni Ufuklar Derg., Cilt 14, Sayı: 166, îst. 1966. Zeytinoğlu, Sezen: «Kültürel Antropoloji ve Ergenlik» Seminer, Sayı l, îzmir 1982. Ege Üni. Yay. Ziyalar, Adnan: Sosyal Psikiyatri, îst. 1982, Ar Yay. Encyciopedia of Sociology, U.S.A., 1974. Yaşlılık: S.S.Y.B. Sağlık Propagandası ve Tıbbî istatistik Genel Müdürlüğü Dokumam.