LINGVISTIKA XX st. 1. PREDSTRUKTURALNE EVROPSKE ŠKOLE Kazanjska škola Najznačajniji predstavnici su: Kurtene i Nikolaj Kruševski. Pod terminom Kazanjska škola podrazumijevaju se ideje što su ih 70-ih godina 19 st.razvijala dva Poljaka: Kurtene i Nikolaj Kruševski. Najvažnije ideje ove škole nastale su kada je Kurtene predavao na univerzitetu u Kazanju što objašnjava i naziv ove škole. Po duhu svog učenja ova škola pripada 20 st. Kurtene je morao napustiti Kazanj, a Kruševski je umro prije nego što je uspio da ostvari krupna djela. Njegov učitelj, Kurtene, rastanak s Kruševskim je smatrao velikim gubitkom, kao njegov učitelj o njemu je govorio i pisao ukazujući na značaj shvaćanja izloženih u doktorskoj tezi. Prve moderne lingvističke formulacije naći će se u učenju ove škole: -
razlikovanje jezika kolektiva od jezika pojedinca
-
razlika između sinhronije i dijahronije
-
prva moderna koncepcija fonema
Najveći značaj Kazanjske škole je u tome što su za nju znali i iz njenih ideja primili podsticaje za svoje revolucionarne teorije Sosir i Praška fonološka škola ''Pražani''. Učenja Kurtenea su njegovana u Peterbuškoj školi. I Fortunatovljeva (moskovska) škola je bila za svoje doba progresivna, te isticala neke ideje kojima će se kasnije baviti de Saussure, kao što je odvajanje dijahronije od sinhronije, za iznalaženje adekvatnih kriterija analize (odvajanje lingvističkog fenomena od psihološkog). 2. STRUKTURALNA LINGVISTIKA 20 ST. (i tri tipa evropskog strukturalizma tj. 3 pitanje) Epoha strukturalne lingvistike nastaje pred 1930, paralelno u Evropi i Americi. Strukturalizam lingvistici donosi nove poglede na znane činjenice. Ti novi pogledi su zasnovani na ispitivanju jezičkih činjenica (fakata) u SISTEMU, na naglašavanju DRUŠTVENE FUNKCIJE jezika, na izdvajanju historijske od aktualne jezičke problematike. Prvi vjesnik ove epohe je bio Ferdinand de Saussure. Sosiru danas pripada slava začetnika strukturalne lingvistike. Teorijsku (Sosirovu) osnovicu strukturalne lingvistike sačinjavaju slijedeći aksiomi: -
JEZIK JE SISTEM, tako ga i treba proučavati; ne uzimati pojedina fakta izolovano, već uvijek u njihovoj ukupnosti, tj. Vodeći računa da je svaka pojedinost također određena svojim mjestom u okviru cjeline(sistema). 1
LINGVISTIKA XX st. -
JEZIK
JE
PRVENSTVENO
DRUŠTVENI
FENOMEN,
koji
služi
za
sporazumijevanje pa ga tako treba i proučavati, ne ispitivati izolovano glasovnu ili značenjsku stranu jezika, već uvijek voditi računa o njihovom međusobnom odnosu; pošto je taj odnos bitan u procesu sporazumijevanja. -
DIJAHRONIJA (jezička evolucija) i SINHRONIJA (aktualno jezičko stanje) su dvije bitno različite pojave; metodološki je nedopustivo miješati historijske kriterije u interpretaciji aktualnog jezičkog stanja.
Strukturalizam u lingvistici se odlikuje traženjem INVARIJANATA, izdvajanjem bitnog od nebitnog. Zajednička težnja svih predstavnika strukturalne lingvistike jest iznalaženje OBJEKTIVNIH MJERILA U ANALIZI (što ujedno isključuje subjektivne, mentalističke kriterije). Strukturalizam je nastao paralelno u Evropi i Americi, ali bez bližeg međusobnog kontakta. Osnovna razlika od početka ležala je u tome što je evropski strukturalizam zasnovao svoje poglede i glavne tokove na poznavanju Sosirovih ideja, dok je Americi Sosir bio gotovo nepoznat. Tri osnovna tipa evropskog strukturalizma su: 1. Ženevska škola (klasični Sosirov strukturalizam) 2. Praška škola (škola funkcionalne lingvistike – škola fonologa) 3. Glosematika- Kopenhaška škola – danski strukturalizam – nesosirijanstvo Strukturalna epoha američke lingvistike započeto je na Jelskom univerzitetu. Američku strukturalnu školu osnovao je Bloomfield, s distribucionalnim metodom analize. Škola je stoga poznata pod nekoliko naziva: jelska škola, blumfildovci, distribucionalisti. Novi lingvistički metod zasnovan je na popisivanju i opisivanju svih položaja u koje mogu dospjeti jedinice jednog jezičkog sistema, tj.na određivanju distribucije jezičkih jedinica. DISTRIBUCIONALIZAM – određivanje distribucije jezičkih jedinica. Pod distribucionalizmom podrazumijeva se lingvistički pravac zasnovan na razrađivanju ovakvog Bloomfieldovog metodološkog načela. Pražani pažnju poklanjali su istraživanju glasovnih jedinica i njihovih distinktivnih obilježja. Američke lingviste i glosematičare interesuje raspored jezičkih jedinica (distribucija). Amerikance, zato što smatraju distribuciju najobjektivnijom metodom opisivanja funkcije jezičkog znaka u sistemu, a glosematičare, zato što se za materijalnu stranu jezika uopšte ne interesuju već samo za određivanje karaktera apstraktnog odnosa jezičkih jedinica. Obje škole zastupaju izrazito formalistički metod: pristupaju jezičkoj analizi bez neposrednog vođenja računa o kategoriji značenja. 2
LINGVISTIKA XX st. Amer. Distribucionalist i glosematičari se razilaze bitno u jednoj, ali osnovnoj koncepciji: Amerikanci vode računa o konkretnom jezičkom fenomenu, a glosematičari, naprotiv, svjesno zapostavljaju konkretnu (glasovnu) jezičku stranu. Jedan od najznačajnijih događaja u prošlosti lingvističkog strukturalizma bio je dolazak najuglednijeg pražanina, Romana Jakobsona u SAD, za vrijeme II svjetskog rata. Proučavanje distinktivnih obilježja – glavna vrijednost pražana je to što su primjenjivali i priznavali distribucionalne kriterije u jezičkoj analizi, a Amerikanci su ostajali isključivo pri kriteriju distribucije, pokušavajući da postave čak i fonološka proučavanja samo na tu bazu. Pobjeda na terenu fonologije je ostala u rukama pražana: danas se fonološke studije najčešće zasnivaju na ispitivanju distinktivnih obilježja. -
plodotvorna metoda ''američkog'' metoda u oblasti morfoloških i sintaksičkih studija.
4.ŽENEVSKA ŠKOLA - je strukturalna evropska škola koja je proizašla iz učenja Ferdinanda de Saussurea, a definitivno stilizovana studijama njegovih učenika Šarl Baji-a i Alberta Sešea. Zove se ženevska jer je de Sosir jedan ciklus predavanja održao u Ženevi. Danas je najreprezentovanija ličnost škole Henry Frei čiji se radovi tiču teorije sintaksičkih odnosa. Školu u cjelini odlikuje izrazita orijentacija prema studijama emocionalnog (afektivnog) u jeziku, dosljedno opredjeljenje za sinhroničnu lingvistiku, poštovanje teorijskog aksioma o društvenoj funkciji jezika i o tome da se jezik manifestuje u vidu organizovane cjeline – SISTEMA. Klasični oblik Ženevske škole sadržan je u lingvističkoj teoriji Bajia. On je poznat kao osnivač racionalne stilistike, ispitivanja onih jezičkih izraza koji otkrivaju emocionalnost uopšte, bez udubljivanja u problem estetskog i individualnog. Mnogi njegovu lingvistiku nazivaju AFEKTIVNOM; ona polazi od uvjerenja da je svaki iskaz prožet nečim ličnim – emocionalnim. Usvajajući Sosirov princip razlikovanja pojma JEZIK (langue) od govornog fenomena, Baji je razradio svoju poznatu teoriju o aktualizaciji. Pretvaranje jezika u govor, tj. prebacivanjem apstraktnih pojmova u pojmove o konkretnim pojavama naziva se AKTUALIZACIJA.(Proces prelaska jezika u govor, tj. prebacivanje apstraktnog u realno ili aktualno) Sredstva koja služe za to prebacivanje zovu se AKTUALIZATORI. U vezi sa pojavama koje prate realizaciju govora, Baji je ispitivao funkciju riječi. To interesovanje odvelo ga je u proučavanje sintagme (spojevi riječi u rečenicu). Tu je on zastupao teoriju binarizma –
3
LINGVISTIKA XX st. shvaćanja o tome da su odnosi u sintagmama binarni tj počivaju obavezno na vezama između dva rečenična člana. 5.FONOLOŠKA EPOHA U LINGVISTICI Početkom XX stoljeća je nastala moderna disciplina koja se zove fonologija, a javila se unutar strukturalizma i vezana je za prašku strukturalnu školu u Evropi. NIKOLAJ TRUBECKOJ – glavni predstavnik i utemeljitelj moderne fonologije ROMAN JAKOBSON – je imao veliki značaj u fonologiji 6.FONOLOŠKI PRINCIPI NIKOLAJA TRUBECKOG Zasluga za osnivanje fonologije pripada velikom ruskom lingvisti, predstavniku pražana Nikolaju Sergejeviču Trubeckom. Na uobličavanje fonoloških ideja presudno je uticao njegov kontakt (kroz literaturu) sa shvaćanjima Sosira, o društvenoj funkciji jezika, o jeziku kao sistemu i o glasu kao specifičnoj jedinici jezičkog sistema. Uticala je i njegova aktivnost u praškom lingvističkom serklu (krugu). Njegovo široko poznavanje veoma različitih ( i ne indoevropskih) jezika navela ga je na prva značajna zapažanja o fonetskim sistemima: u svim jezivima glasovi se odnose jedni prema drugima kao da su članovi jedne, jedinstvene, organizovane cjeline – sistema, odnosi u tim sistemima mogu se prikazati u vidu simetričnih shema. Ova njegova zapažanja obilježavaju početak fonoloških studija u lingvistici. Zasnivajući svoju teoriju o fonemu, Trubeckoj je pošao od toga da je fonema jezički znak : služi za raspoznavanje riječi i ne može se prema tome, zamjenjivati drugim jezičkim znacima bez posljedica po značenje. p/b dvije različite foneme, posljedica zamjene p sa b u slučaju pora/bora je promjena značenja. Glasovi se sastoje iz kompleksa akustičko – artikulacionih karakteristika, a bitne su samo neke od tih karakteristika, za sporazumijevanje. Fonema je upravo onaj minimum akustičko-artikulacionih karakteristika koji biva iskorišten u procesu sporazumijevanja. Fonema je najmanja jedinica koja mijenja značenje riječi, a sama nema značenja. -
nadzubno n1,npr.u riječi ANA je jedan fonetski fonem
-
zadnjonepčano n2, u riječi ANKA, u fonološkom smislu, to je međutim, ista fonema n sa konkretnim realizacijama koje uslovljava neposredna fonetska okolina:
4
LINGVISTIKA XX st. fonem – n – predstavlja samo one akustičko-artikulacione osobine koje su podjednako zastupljene i u n1 i u n2. Šta je u kojem slučaju relevantno utvrđuje se poređenjem konkretnih fonetskih kontrasta. Ta relevantnost varira od jezika do jezika. Pošto su selekcioni kriteriji naučeni po normama poznatog jezika, to u iznenadnom kontaktu sa novim jezikom, kojem čovjek još nije priučen, identifikacija fonemskih vrijednosti stranog jezika nije uvijek pouzdana. Trubeckoj je prvi odredio i odnos invarijantne jezičke jedinice – fonema prema njenim konkretnim (i varijabilnim) glasovnim realizacijama. A) ako se dva glasa istoga jezika ne mogu međusobno zamjenjivati u istovjetnom fonetskom kontekstu bez štete po značenje riječi, onda su u pitanju realizacije dviju posebnih fonema. B) Ako se dva glasa mogu zamijeniti u svim položajima bez štete po značenje riječi, onda nisu u pitanju dvije posebne foneme različite, već fakultativne varijante iste foneme. Npr. Izgovaranje grlenog ''r'' umjesto standardnog, apikalnog ''r'' i slično. C) Ako dva glasa, srodna po artikulaciono-akustičkim osobinama, ne mogu nikada stajati u istom fonetskom kontekstu, onda ih treba smatrati kombinatoričkim varijantama (alofonima) iste foneme. Npr. Odnos spomenutih n1 i n2 u riječima: Ana i Anka. FONEME JEDNOG JEZIKA SUPROTSTAVLJAJU SE MEĐU SOBOM PO ODREĐENIM GLASOVNIM KONTRASTIMA. ONE DAKLE, STUPAJU U OPOZICIJU obilježene prisustvom odnosno odsustvom određenih artikulaciono-akustičkih momenata. Velike su zasluge Trubeckog na polju – teorije opozicija. Za njega su u jezicima najvažnije BINARNE OPOZICIJE. Manifestuju se u nizu paralelnih obrazovanja uslovljenih istim fonološkim kriterijima; identifikacija tih kriterija objašnjava strukturu samog fonološkog sistema o kojem je riječ. Npr. Odnos zvučnog prema bezvučnom izgovoru konsonanata ispoljava se kao distinktivni faktor u mnogim slučajevima: d/t, b/p, g/h, ž/š Povodom ovih prostih binarnih odnosa, Trubeckoj je govorio i o principu opozicije obilježenog (markiranog) prema neobilježenom (nemarkiranom). Npr. u slučaju kao što je suprotstavljanje po zvučnosti b/p oba člana imaju iste fonetske karakteristike, a obilježeni b još i jedno specifično obilježje više (zvučnost), koji nedostaje neobilježenom.
5
LINGVISTIKA XX st. 7. ROMAN JAKOBSON – teoretičar distinktivnih obilježja Uz Trubeckog, Jakobson je jedan od pionira fonologije. Poslije smrti Trubeckog, razvoj fonologije je proveden najsigurnije njegovom rukom. Jakobson je veliki teoretičar distinktivnih obilježja. Pod DISTINKTIVNIM OBILJEŽJEM treba razumjeti ono svojstvo jednog glasa na osnovu kojeg taj glas stoji u fonološkoj opoziciji prema drugom glasu. Npr. odnos prisustva/odsustva zvučnosti kod eksplozivnih konsonanata. On je rekao da foneme stoje u opoziciji: jedna nešto ima, što druga nema. Pravilno sagledati distinktivno obilježje znači pravilno odrediti samu prirodu foneme. Ona izvire iz konkretnih artikulaciono-akustičkih svojstava glasova. Osnovicu Jakobsonove fonološke teorije sačinjava uočavanje posebnog značaja koji ima princip BINARNOSTI za uspostavljanje distinktivnih opozicija. Princip binarnosti (dihotomije) uspoljava se u svrstavanju jezičkih jedinica u parove od po dva člana između kojih postoji opozicija po prisustvu/odsustvu karakterističnog obilježja (jedan član ima to obilježje, drugi ga nema , npr. D ima zvučnost za razliku od svog parnjaka T koji nema). U značajna naučna ostvarenja spadaju Jakobsonovi opisi distinktivnih obilježja od kojih zavisi uspostavljanje fonoloških opozicija po principu binarnosti. Jakobsonove ling.zasluge nisu samo na polju fonologije, već i morfološke studije su obogaćene njegovim radom. Naročito su značajna njegova ispitivanja (niskog) glagolskog i padežnog sistema. Morfološke kategorije se između sebe suprotstavljaju isto po principu binarnosti: -
obilježena ili markirana kategorija (koja se odlikuje prisustvom određenog značenjskog obilježja kojim je precizirana granica njene upotrebe) ima prema sebi
-
neobilježenu kategoriju (koja se odlikuje odsustvom tog istog značenjskog obilježja).
Npr. Perfekt je obilježena glagolska kategorija u odnosu na prezent; dok se prezent, iako u prvom redu služi određivanju sadašnjosti može upotrebljavati i za prošlost, dotle se perfektom ne može odrediti i sadašnjosti, već samo prošlost. PRAŠKA ŠKOLA Praška fonološka škola je nastala djelovanjem Praškog lingvističkog serkla utemeljenog 1926 godine na poticaj češkog germaniste Wilema Matezijusa i ruskih lingvista Romana Jakobsona i Nikolaja Sergejeviča Trubeckog. Društvo se pozivalo na ideje Sosira, Kurtenea i Fortunatovljeve lingvističke škole. Pražani su se zalagali za: -
opis fonoloških sustava pojedinih jezika 6
LINGVISTIKA XX st. -
utvrđivanje fonoloških korelacija
-
uspostavljanje poredbene fonologije koja bi utvrdila opće zakonitosti različitih korelacija datih fonoloških sustava
-
ukidanje antinomije između sinhronijske fonologije i dijahronijske fonetike, čime bi povijesna fonetika postala povijest fonološkog sustava, a za akustičku analizu pri proučavanju tih pojava.
Pražani su nastojali analizirati i nanovo protumačiti temeljne Sosirove dihtomije. Prihvatili su društvenu narav jezika; jezička stvarnost opisuje jezik u skladu sa vlastitim sustavom znakova. U jeziku kao sustavu znakova, odnos glasovnog oblika i pojma je NEMOTIVIRAN, ''proizvoljan'', ali Pražani razlikuju i znakove u kojima je veza motivirana. Pražani za razliku od Sosira, donose tvrdnju o punoj ravnopravnosti sinhronijskog i dijahronijskog pristupa, te da sinhronija ne može tek tako isključiti pojam razvoja. To uklanjanje razlike između dijahronije i sinhronije odvelo je Pražane do proučavanja i određivanja JEZIČKIH SAVEZA- udruživanja pojedinih jezika na osnovu sličnih osobina (kako genetski srodnih tako i nesrodnih). Funkcija jezičkih sustava predstavlja jedan od najvažnijih pojmova u koncepciji Pražana. Za njih je funkcija značenje sustava jezičkih znakova, ono što je sustavom određeno. Veoma je bitna funkcionalna namjena jezika, koji služi u komunikaciji i sporazumijevanju. 1941 god. Zbog nacističke okupacije Čehoslovačke, Jakobson je emigrirao u SAD. Tamo je predavao kao profesor slavenske filologije, na Harvardskom sveučilištu. Smrću Trubeckog i njegovim odlaskom u SAD, Prag je izgubio svoje najeminentnije vodstvo. Nacističkom okupacijom Čehoslovačke, praški lingvistički serkl je prestao postojati, a ideje praške škole su prigušene. Tek 50-ih i 60-ih god ponovo će dobiti veći značaj. 8. FERDINAND de SAUSSURE (1857-1913) Jedan od najvećih lingvista svih vremena je Švicarac Sosir. Njegova snažna individualnost, veliki, originalni lingvistički talent, izrazit smisao za naučnu teoriju i lični uticaj koji je vršio na svoje učenike učinili su ga ne samo tvorcem značajne škole (tzv. Ženevske škole) nego i cijele jedne epohe u nauci o jeziku: u idejama koje je on prvi glasno i sugestivno zastupao našla je svoje korijene strukturalna lingvistika. On je bio tvorac Ženevske škole i strukturalne lingvistike. Sosir je bio profesor lingvistike u Parizu od 1881-1889 te 1890-1891, i Ženevi od 1891, a period u Ženevi je naročito značajan u njegovom radu. Predavao je sanskrit, germanske jezike, latinski, litvanski. Tek od 1894 se počeo baviti opće lingvističkim idejama. Objavio je 7
LINGVISTIKA XX st. svoj jedan značajan rad i svega oko 20-ak članaka koji se tiču indoevropskih jezika ( o baltijskim, germanskim jezicima, grčkom, frigijskom). Postoji i nekoliko njegovih bilježaka i kratkih članaka s etimološkom problematikom, kao i pojedini prikazi. Svoje lingvističko obrazovanje Sosir je dobio od najeminentnijih (najuglednijih) predstavnika mladogramatičara (Brugman, Leskina). Poznavao je, pored toga, dobro gledišta lingvističkog naturaliste Šlajhera i lingvističkog geografa Fillerona. Cijenio je mnogo i američkog lingvistu Witnija. Sosir – student je imao neobičnu hrabrost da se uhvati u koštac sa komplikovanošću starog indoevropskog vokalizma. Dok se on nije počeo baviti tim problemom, za nauku je odnos dugih indoevropskih vokala prema kratkim izgledao nerješiv problem. Polazeći od toga da je sve u jeziku međusobno povezano, da postoji neka osnovna struktura koja objedinjuje gramatičke forme istog sistema u cjelinu, Sosir je iznio svoje originalno objašnjenje ove lingvističke zagonetke koje bi se ukratko, sastojalo u sljedećem: Kao što je dokazano, indoevropski jezici su imali poseban odnos alternacije kratkih vokala: e/o/i nula morfema . Treba pretpostaviti, tvrdio je Sosir, da je indoevropski glasovni sistem, pored nama poznatih glasova, sadržavao i jedan kasnije izgubljeni glas nepoznate vrijednosti koji je svojim prisustvom, u sličnim fonetskim kontekstima uslovljavao sličan niz alternacija. Iščezavanje tog tajanstvenog glasa (A) dovelo je, prema znakovima indoevropske fonetike, do karakterističnog duljenja odgovarajućih kratkih vokala, odnosno do pojave vokalskog elementa tamo gdje je vokal dotad nedostajao. Prilikom istraživanja hetitskog ?? jezika (gledano od najarhaičnijih indoevropskih jezika, nepoznat u Sosirovo vrijeme, otkriveno je prisustvo specifičnog grlenog glasa upravo novim pozicijama za koje je Sosir vezivao pojam tajanstvenog *A). Tako je nauka imala priliku da se uvjeri u ispravnost Sosirove teorije. Posebno se oduševljavao kazanjskom školom. Potoje podaci da je svojim učenicima govorio o originalnosti i značaju ideja Kurtene i Kruševskog, ističući da je šteta za lingvistiku što slabo prati njihov rad. Sosir je inače bio zainteresovan i za razvoj drugih, nelingvističkih disciplina, naročito SOCIOLOGIJE: Dirhemove teorije ostavile su na njega dubok utisak. EMIL DIRKEM- poznati francuski sociolog, naglašavao je, pored ostalog, da kolektivno mišljenje, koje je bezlično, ima daleko veći značaj u izgrađivanju opšteljudskog saznanja od individualnog mišljenja. Kolektivno mišljenje ne samo da je po vrijednosti iznad individualnog, već individualno od njega zavisi- razvija se direktno po njegovim impulsima. Odjeci ovog shvaćanja prisutni su u Sosirovoj teoriji o odnosu jezika kolektiva ( „LANGUE“) prema individualnom 8
LINGVISTIKA XX st. jezičkom ostvarenju( „ PAROLE“). Očekivalo bi se da je Sosir, kao učenik mladogramatičara, započeo svoju naučnu karijeru idući u osnovnoj koncepciji jezika i metodologije za stopama svojih učitelja. To se međutim, nije dogodilo. Već prvi njegov rad pokazuje izvanrednu samostalnost naučnog postupka: jezičke pojave se posmatraju u ukupnosti svojoj, tj.u sistemu, što je imalo značaj revolucionarnog podviga na polju lingvisitičke metodologije. Godina 1878. kada je izišla njegova studija mladog studenta ostaje nezaboravan datum u historiji nauke o jeziku. Sosirovi osnovni pogledi na jezik- objavljeni su u knjizi objavljenoj 1916. godine pod njegovim imenom. Sam Sosir, međutim, ovu knjigu nije napisao. Ona je izrađena poslije njegove smrti, po bilješkama njegovih učenika, Bali i Seše su redigovali ( za štampu pripremili) knjigu duboko odanih uspomeni i idejama velikog učitelja. Kao što je kasnije R. Godel dokazao, knjiga sadrži jednu verziju Sosirovih shvaćanja koja ne odgovaraju apsolutno onome što je on izlagao o jeziku tokom svojih univerzitetskih predavanja i u razgovorima sa učenicima. On, npr. nije onoliko insistirao na strogom razlikovanju govora pojedinca ( PAROLE) od jezika koji je svojina cijele zajednice i koji, nalazeći se u govornoj svijesti svakog pojedinca, reguliše konkretnu strukturu individualnog govora ( LANGUE). Mada je zaista ukazivao na potrebu da se ta dva pojma u jezičkom fenomenu teorijski precizno razgraniče. Sosir je istovremeno bio svjestan toga da je u praksi ovakvo precizno razgraničavanje neizvodljivo. S druge strane, u knjizi su blijeđe izložena neka shvatanja na kojima je Sosir življe insistirao. Naročito je ( po kompetentnoj ocjeni Godela) nedovoljno prikazano Sosirovo oduševljenje za matematičko prilaženje jeziku: govoreći o organizovanoj strukturi jezika Sosir je ( i ovdje opet prvi) naglašavao da se adekvatni opis ovakve strukture može postići tek uvođenjem matematičkih formula u analizu. Bez obzira na sve neravnine teksta i na pojedina ( pod datim uslovima neizbježna odstupanja od autentičnosti (svedena uostalom na promašaj u nijansi) u jačini naglaska, ali je odigravajući misionarsku ulogu u lingvistici, donijela Sosiru dragocjenu slavu onoga od koga je započelo novo doba. Na onome što je ona kazala , ( bez obzira koliko baš zaista Sosirovim glasom) izrastale su nove generacije, nove teorije, nova djela. Sosir se prije svega interesovao za to što je jezik kao predmet naučnog proučavanja, kako ga razumjeti i kako mu prilaziti. Da bi svoje ideje o tome što življe i neposrednije ilustrovao, Sosir se poslužio duhovitim poređenjem s igrom šaha. Za igru šaha uzimaju se ( vrlo različiti) figure koje mogu biti izrađene od vrlo različitog materijala. Izbor materijala je proizvoljan. Obavezna je jedino vrijednost koja se figurama u igri pridaje. Tako i u jeziku : hoće li riječ „ vođa“ predstavljati imenicu ili prijedlog, ili glagol ili bilo drugo šta, 9
LINGVISTIKA XX st. zavisi od značenja koje je vezano u datome jeziku za glasovni sklop „ vođa“. Značenje ne biva uslovljen sazvučjem riječi, već položajem koje ona, u svojstvu jezičkog znaka zauzima u okviru cjelokupnog jezičkog sistema. Šahovskim figurama rukujemo po određenim pravilima igre, koja treba poštovati. Nedopušteno je mijenjati u toku igre jednom utvrđenu vrijednost figura. Slično stoji s jezikom. Konkretan spoj glasova sa značenjskom stranom jezika varira od jezika do jezika, što znači da je nastao u igri slučajnosti, proizvoljno. Ali jednom utvrđen- taj se spoj ne može mijenajti, obavezan je. U tome je smislu, dakle, svaki jezički znak s jedne strane proizvoljan, a s druge obavezan. Pojave kao što je jezički SUPLETIVIZAM ( povezivanje dviju po sazvučju neodgovarajućih formi u jedinstven sistem oblika- npr. čovjek, jed. ljudi- mn.) imaju također svoju paralelu u šahovskoj igri. Izgubi se, recimo, jedna figura. Možemo umjesto izgubljenog pijuna upotrijebiti naprstak, gumu, bilo šta- glavno je zapamtiti da će taj novi predmet, specifičan po obliku, imati u igri vrijednost izgubljene figure. Svaki potez u igri stvara novu situaciju na šahovskoj tabli. Ali „ svaka“ nova situacija ostaje dosljedno u skladu sa pravilima igre. A realizacija tih promjena nastaje dosljedno u okviru onoga što odgovara uvijek istim principima po kojima se uspostavlja fer jezičkog znaka. Svaki potez šahovskog igrača kreće samo jednu figuru. Posljedice, međutim, koje nastaju mogu biti od sporednog značaja za glavni tok igre, ali mogu biti i odlučujuće. Tako i u jeziku : počne jedna jezička promjena, razvija se, okonča se, u krajnjem rezultatu ona može donijeti ili samo prekrajanje detalja ili bitnu promjenu u sistemu. Svaki potez stvara novo stanje na šahovskoj tabli. Svako novo stanje ima svoje zakone. Prijašnji raspored, prije učinjenog poteza, nema više značaja, bitno je ono što je sad, to treba posmatrati i ocjenjivati. Nije u suštini drukčije ni sa jezikom: pogled na jezičku stvarnost u presjeku jednog razvojnog trenutka pokazuje uvijek jedinstvenu ukupnost , ovo je posmatranost( aktuelno) stanje ispoljava se nezavisno od ranijih stanja istoga jezika, sagledanih iz evolutivne perspektive. Svaka šahovska figura ima svoju vrijednost prema pravilima igre, ali u igri figure dolaze u različite položaje jedne prema drugima. Ti im položaji daju nove vrijednosti( nije svejedno npr.. da nijedan pion u takvom položaju da može napasti protivničku figuru ili je van borbenih linija). I konkretna vrijednost jezičkih jedinica biva određena njihovom aktuelnom upotrebom ( npr. jedna komunikativna vrijednost „ a“ je u ulozi veznika,a druga u obilježavanju genitiva jednine: zid-a ). Najveća značaj za razvoj moderne lingvistike imale su Sosirove konstatacije o jeziku kao organizovanom sistemu, o društvenoj f-ji jezika, o potrebi da se teorijski i praktično, 10
LINGVISTIKA XX st. razlikuju dva osnovna pravca jezičkog ispitivanja. Razvijajući svoje poglede o ovome, Sosir je, pored ostalog, ukazao na sljedeće: „ Jezik je sistem znakova međusobno povezanih tako da vrijednost jednog znaka biva uslovljena prisustvom ostalih. Jezički sistem je, ustvari, zasnovan na OPOZICIJAMA- tj. na međusobnom suprotstavljanju jezičkih znakova. Jezički znak- je kompleksne prirode. To je spoj glasovnog fenomena kojim se nešto označava( SIGNIFICANT- OZNAKA) sa značenjskim, tj. označenim pojmom ( SIGNIFIE – OZNAČENO). Iz razrade odnosa OZNAČENO/ OZNAKA izrasla je nova lingvistička disiplina, grana- SEMIOLOGIJA (nauka o jezičkom znaku ). Diskutuje se o pitanjima proizvoljnosti odnosno obaveznosti jezičkog znaka, to pitanje je još Sosir pokrenuo. Upotreba jezičkog znaka nije obavezno implicirana( obuhvaćena) njegovim značenjem. Upotrebna moć riječi naziva se njenom vrijednošću. Radi upoznavanja prirode jezičkog znaka neophodno je, pored značenja, proučiti i njegovu vrijednost. Ljudski govor je fenomen linearnog tipa u tom smislu što svaki elemnt od kojeg je sazdan izgovara pojedinačno u vremenu: sačinjavanju ga jednice sukcesivno upredene u govornu nit. Lingvističko ispitivanje treba da ima u vidu ovu činjenicu prije svega u odnosu na jezičku jedinicu: njena vrijednost biva obavezno stilizovana u kontaktu sa neposrednim okruženjem ( prema kontekstu). Psihološke kategorije kao što su analogija i ( naročito) asocijacija intezivno utiču na jezički razvoj. Lingvistika treba da uključi u krug svojih neposrednih interesovanja problem dometa i oblika takvih uticaja. Jezik je svojina kolektiva ( LANGUE) , a pojedinac ga neposredno ostvaruje govorom (PAROLE). Govorne realizacije odgovaraju u principu normama koje nameće jezik- svojina koletiva. Pa ipak, sam čin govora daje mogućnost za narušavanje aktuelne jezičke norme; pojedinac započne neku promjenu, ona se dalje uopštava podražavanjem, dok se konačno ne uvrsti u inventar standardnih jezičkih karakteristika. Jezik se može proučavati u dva pravca: sinhronično i dijahronično. Sinhronija obuhvata jezičko stanje u nekom datom trenutku, dijahronija jednu fazu jezičke evolucije. Jezik promatran u sinhroničnom presjeku manifestuje se kao organizovan sistem koji živi u jezičkoj svijesti datog kolektiva.
11
LINGVISTIKA XX st. Dijahronično ispitivanje, naprotiv, tiče sukcesivnih ( uzastopnih, vremenski jedan iza drugog) jezičkih pojava, nesadržanih u istoj jezičkoj svijesti istih govornih predstavnika, koje se samo smjenjuju ne obrazujući između sebe sistem. Po jezičkoj analizi treba uvijek strogo voditi računa o razlici između dijahroničnog i sinhroničnog fenomena. Dijahronična ( ili dinamična) lingvistika tiče se istorije jezika, opis jezičkog stanja pripada sinhroničkoj ( ili statičkoj) lingvistici. Sosir je nastojao svoj nauk o jeziku svesti na što manji broj dvojnosti ( dihtomija). Šest je temeljnih Sosirovih dihtomija: 1. Jezik/govor 2. Dijahronija/ sinhronija 3. Paradigmatski/ sintagmatski odnosi 4. Externa/ interna lingvistika 5. Oznaka/označeno 6. Forma/ materija( supstancija)
Po Sosiru: Jezik je svojina kolektiva( LANGUE), a pojedinac ga neposredno ostvaruje govorom ( PAROLE). Za Sosira je znak spoj pojma i akustičke slike. 9.LOUIS HJEMSLEV Spada među najinteresantnije ličnosti lingvistike sredinom XX stoljeća. Sljedovao je u stvaranju kopenhaške škole, a osnivač je i glosematike. Poput Saussurea i on je bio nezadovoljan dotadašnjim stanjem lingvistike pa je želio stvoriti imanentnu lingvistiku kojoj će predmet biti sam jezik u skladu sa de Saussureovim zahtjevom. On je toliko pratio de Saussureove ideje da neki njegovu lingvističku teoriju nazivaju neososirijanstvom. Hjelmsleljeva lingvistika se naslanja na Saussureovu u tome što je Saussure upozoravao da psihološku vrijednost glasova u procesu sporazumijevanja, a Hjelmslev ispituje glas samo kao apstraktnu jedinicu, uskraćujući svaku pažnju materijalnoj ( glasovnoj ) strani jezika. Saussure
12
LINGVISTIKA XX st. je također skrenuo prvi pažnju na to da su glasovne jedinice znaci za sporazumijevanje, a Hjelmslev je cijelu svoju lingvistiku sveo na teoriju o znaku za sporazumijevanje. Da bi svoju teoriju razlikovao od ostatka lingvistike nazvao ju je GLOSEMATIKOM. Predmet glosematike je sistemsko poređenje struktura postojećih jezika sa osnovnim sredstvima svih semiotičkih sistema, tj. svih sredstava pomoću kojih se ostvaruje komunikacija. Njegova ling. dakle ima strogo pragmatičan karakter da pomogne izgrađivanju opšte teorije znakova za sporazumijevanje – semiologije, ali pomaže i izgrađivanju ''metajezika'' za mašinsko prevođenje. Najznačajnije za Hjelmsleovo učenje je uvođenje distinkcija između izraza i sadržine, i forme i supstance. Izraz i sadržina su dvije osnovne kategorije bez kojih nema sporazumijevanja. Sadržina je sama životna realnost u kojoj se saopštava. Izraz je svako sredstvo pomoću kojeg se saopštava o sadržini i to je ustvari jezik. U procesu sporazumijevanja i kod izraza i kod sadržine treba razlikovati formu i supstancu. Supstanca sadržine podrazumijeva životnu realnost po sebi ( svijet koji nas okružuje ) Forma sadržine označava našu psihičku predstavu supstance sadržine, tj. kako poimamo životnu realnost oko nas. Supstanca izraza je fizička, glasovna strana jezika. Forma izraza je psihička predstava supstance izraza, tj. kako mi poimamo jezički znak u procesu sporazumijevanja. Po Hjelmslevu najbitnije je uvijek istraživati odnose. Sadržinu po sebi, glosematičar treba da uzima u obzir zbog toga što odnos između supstance sadržine i forme sadržine uslovljava konkretan izraz. Ova njegova analiza forme i sadržine omogućila je da se precizno odredi razlika između homonimije i polisemije: Ako jedna ista riječ obuhvata dvije sadržine među kojima nema nikakvog odnosa, onda je u pitanju homonimija, tj. u jednoj riječi treba vidjeti dvije. Ako jedna ista riječ obuhvata dvije sadržine među kojima ima odnosa, onda je u pitanju polisemija, tj. u pitanju je jedna riječ sa dva značenja. Hjelmslevljeva glosematika u potpunosti je ravnodušna prema opredjeljenju za sinhronično i dijahronično proučavanje jezik, s obzirom da ona traži ono što je osnovno u jezičkoj strukturi, a to su odnosi među jezičkim znacima, prisutni u sadašnjosti, prošlosti i budućnosti.
13
LINGVISTIKA XX st. U svojoj naučnoj analizi jezika, Hjelmslevljeva glosematika služi se apstrakcijama, tj. svaku konkretnu jezičku jedinicu identifikuju uslovnim simbolima. Jedinice svog apstraktnog jezičkog sistema glosematičari nazivaju formama. Forma je također apstraktna količina. Ona označava totalni zbir mogućnosti kombinacija datog jezičkog znaka sa drugim jezičkim znacima. Kakve su konkretne mogućnosti kombinacije doznaje se komutacijom: sistematskim postavljanjem svakog jezičkog znaka u neki kontekst s tim da se pokaže koji znak može u njemu stajati, a koji ne. Ispitujući strukturu jezičkih odnosa, Hjelmslev je došao do teoretskih opservacija vezanih za paradigmatiku i sintagmatiku. Paradigmatika se odnosi na ispitivanje međusobnog odnosa jezičkih jedinica u cijelom jezičkom sistemu, a sintagmatika na njihov neposredan odnos u govornom lancu. Utvrđivanjem paradigmatsko – sintagmatskih odnosa primjenom komutacije doznaje se ono najbitnije u lingvističkom fenomenu: šta je u njemu opšta, a šta u konkretnom slučaju, individualna realizacija. 10. STRUKTURALNA ŠKOLA AMERIČKE LINGVISTIKE
Lingvističko ispitivanje u Americi počinje drugom polovinom 19.st. zahvaljujući Williamu Whitneyu koji se bavio komparativnim izučavanjem jezika. Bio je pionir u tome što je eksplicitno zahtjevao sistemski opis i dualizu jezika. Specifično američka lingvistika počinje sa radovima Franza Boasa koji je proučavao indijanske jezike. On je istakao da jezici imaju svoju unutarnju logiku koja isključuje primjenu nekog generalnog metodološkog principa- sam materijal po sebi nameće odgovarajući metod analiza. Tako je uspio opisati nepoznate jezičke tipove. Boas je prvi postavio u centar lingvističke pažnje sinhroničnu deskripciju koja i danas ostaje glavni predmet američke lingvistike. Njegova najveća zasluga je objavljivanje „ Handbook of American Indian Languages.“
To je bitan prilog teorijskom problemu izgrađivanja deskriptivnog metoda. Istaknuti predstavnik američke lingvistike je Boasov učenik Edward Sapir- koji je nezavisno od Sosira počeo propagirati olodotvorne ideje o jeziku kao organizovanom sistemu, zalažući se za deskriptivnu lingvistiku čiji bi zadatak bio da ispituje tipove jezičkih struktura. Sapir je zasnovao teoriju o jezičkim uzrocima-svaki čovjek nosi u sebi osnovne sheme organizacije
14
LINGVISTIKA XX st. svog jezika, tj. modele svih realnih mogućnosti koje mu njegov jezik pruža za obezbjeđenje komunikacije. Da bi se razumjela organizacija uzoraka koja reguliše govonu praksu treba temeljito upoznati kulturnu atmosferu sredine čiji se jezik ispituje. Ovo je uključilo antropološko ispitivanje jezika u program lingvističkih studija. Sapir je fonemu odredio kao kompleks psiholoških asocijacija koje se slivaju u idealni glas. U vezi s definisanjem foneme pokrenuo je distribucioni kriterij. Za određivanje prirode foneme značaj imaju konkretne kombinatorične mogućnosti u govornom lancu: u koje sve položaje može ili ne može da stupa data fonema u odnosu na druge foneme. Sapir je odredio širinu interesovanja i oblik kulture tipično američkom lingvisti, ali je Leonard Bloomfield izradio temelje tipično američkoj lingvistici.
11. ŠKOLE AMERIČKE LINGVISTIKE – LEONARD BLOOMFIELD Utemeljitelj tipično američke lingvistike škole kojoj je odredio sonovne metodološke smjernice i polje zanimanja jeste LEONARD BLOOMFIELD- OSNIVAČ AMERIČKE STRUKTURALNE ŠKOLE. Za Bloomfielda je osobito karakterističan BIHEVIORIZAM koji je on smatrao općom znanstvenom metodom. Jezik je sastavni dio ponašanja, koji se kao i drugi oblici ponašanja, očituju u obliku poticaja ( STIMULANSA) i reakcije( ODGOVORA). Bloomfield odbacuje MENTALIZAM, i smatra da se svi tzv. mentalni podaci zapravo fizikalni- hemijski. Jezik je sastavni do ponašanja govorne zajednice. Biheviorizam se odnosi na shvatanje o tome da su sve razlike među ljudima uslovljene sredinom u kojoj žive i da je svako njihovo ponašanje reaktivno. Bloomfieldov
metod-----
zasnovan
na
određivanju
DISTRIBUCIJE
( DISTRIBUCIONIZAM) tj. na opisivanju i propisivanju svih položaja u koje mogu dospjeti jedinice jednog jezičkog sistema. Distribucionizam je lingvistički pravac na ovom metodološkom načelu.
12. ANTROPOLOŠKA LINGVISTIKA
15
LINGVISTIKA XX st. Proučava odnos između jezika i kulture: da li i u kojoj mjeri postoje uslovljenost između datog kulturnog i odgovarajućeg jezičkog tipa. Polazeći od biheviorizma američki naučnici tvrde da jezičko ponašanje razotkriva nosioca određenog kulturnog tipa. Antropološka lingvistika počinje radom Sapira i Boasa. Na razvoj antropoloških ideja u ling. Uticao je i Benjamin Lee Whorf, koji je proučavajući indijske jezika, počeo zastupati gledište o tome da je idejni svijet čovjeka najtješnje povezan sa jezičkom strukturom. Whorf je naglašavao da nema primitvnih jezika, i da se u načelu sve može izraziti svakim jezikom. Kultura utiče na jezik.
Pojmovi nastali u ovoj lingvistici: 1. Prelingvističko ispitivanje ( skupljanje podataka o svim biološkim momentima koje prethode govornom činu) 2. Paralingvističko ispitivanje ( uočavanje značaja fenomena koji nisu jezik u pravom smilsu, ali prave govorni akt) Tako je nastala i KINEMIKA- koja ispituje koliko je gest po sebi dovoljan instrument komunikacije, a koliko je pomoćno sredstvo glavnog instrumentajezika.
13. KOPENHAŠKA ŠKOLA Danski strukturalizam – kopenhaška škola- glosematika Luis Hjemslev, Brendal, homonimija/ polisemija Kopenhaška škola je termin koji se u prvom redu odnosi na strukturalnu lingvistiku izgrađenu na idejala danskih naučnika Luisa Hjemsleva i Vigga Brondala 30-tih godina 20.st. u Kopenhagenu.
16
LINGVISTIKA XX st. Kopenhaška škola ima svoje korijene u kopenhaškom krugu lingvista osnovanom 1931. godine pod vodstvom Brondala i Hjemsleva. U početku je izrazita figura škole bio Viggo Brondal. On je nastojao jezične kategorije svesti pod logičke, definisati ih pomoću univerzalnih pojmova kao što su supstancija, količina, kakvoća i odnos. Pridonio je razvoju teorija opozicija i osobito prenošenju pojma opozicije iz fonološkog područja u morfološko i semantičko. Njegov rad u strukturalnoj ling. prekinula je smrt. Tako je vodstvo škole ostalo na Hjemslevu. Ugled danske moderne ling. Najviše je njegova zasluga. Glavna Brondalova naučna interesovanja bila su usmjerena ka sagledanju načina na koje se, bez jezička fakta, manifestuju osnovne katagorije logike. Za njega su u suštini, jezički problemi bili filozofski i on ih je tako i rješavao. On je bio jedan od prvih koji su pokušali jezičkoj problematici prići metodom simboličke logike. Hjemslev je poput Brondala tražio ono „ invarijantno u jeziku“- jezičke invarijante i položio temelje visoko formalizovanoj metodi opisa jezika- GLOSEMATICI. To je jedna od najkoherentnijih metoda opisa razreda jezičkih odnosa na područja analitičkog strukturalizma, ali i jednoj od najteže primjenljivih. Hjemslev tvrdi da je ukupna lingvistika prije nejga, osim Sosirove, neznanstvena, i da nije proučavala jezične činjenice, i da je pri tom proučavanu jezik bio sredstvo, a ne i svrha proučavanja. Zato Hjemeslev namjerava proučavati jezik kao strujturu, jer smatra da se samo tako jezik može proučavati znanastveno, a imenom glosematika se samo jasno očituje razlika prema neznanstvenim pristupima proučavanjima jezika. On smatra da bi lingvistička teorija bila znanstvena, mora pronaći u jeziku konsatntu koja se neće vezati ni za kakvu realnost izvan samog jezika, ona mora utvrditi ono što je zajedničko i svojstveno svim ljudskim jezicima. Jedino tako ling. može postati znanstvenom nastvanom, egzaktnom i općom teorijom. Tradicionalnu lingvističku teoriju Hjemslev drži INDUKTIVNOM, nikad se u svojim zaključcima nije mogla izdići iznad realnosti danog jezika. Hjemslev želi da njegova metoda polazi od NEANALIZIRANOG teksta kao cjeline. Takav tekst se posmatra kao razredkoji se dijeli na rodove, sve do najmanjih jedinica koje se više ne mogu dijeliti. Tu metodu Hjemslev naziva dedukcijom. Hjemslev dovodi do kraja Sosirovu teoriju da je jezik forma, a ne supstancija.
17
LINGVISTIKA XX st. Prednet lingvističkog proučavanja ne smiju biti glasovi, slova ili značenja, nego RELATA ( jedinice odnosa) koje oni predstavljaju. U skladu sa Sosirom, Hjemslev jezički znak definira kao VEZU IZMEĐU OZNAČITELJA I OZNAČENOG ( izraza i sadržaja). Najznačajnija Hjemslevljova tekovina jest razlikovanje izraza od sadržine, forme od supstance. Sadržina je sama životna realnost o kojoj se saopštava. Izraz- svako sredstvo pomoću kojeg se saopštava o sadržini, tj. o realnosti. U procesu sporazumijevanja kod sadržine treba razlikovati supstancu i formu, i kod izraza isto. Supstanca sadržine- podrazumijeva životnu realnost po sebi ( sav svijet koji nas okružuje) tj. kako poimamo realnost oko nas. Forma sadržine – naša psihička predstava supstance sadržine, tj. kako poimamo realnost oko nas. Supstanca izraza- fizička, glasovna strana jezika. Forma izraza- psihička predstava supstance izraza, tj. kako mi poimamo jezički znak u procesu sporazumijevanja.
14. HJEMSLEV – jezik nije supstanca, već forma Hjemslev je precizno definisao razliku između polisemije i homonimije. HOMONIMIJA- jedna riječ obuhvata dvije sadžine među kojima nema odnosa( jedna riječ u kojoj treba vidjeti dvije) npr. sud- posuda i sud- ustanova; POLISEMIJA- jedna ista riječ obuhvata dvije sadržine među kojima ima odnosa, jedna riječ sa dva značenja ( npr. pun- 1. ispunjen 2. debeo) 13. GLOSEMATIČARI- tragaju za onim što je bitno, osnovno u jezičkoj strukturi, za onim bez čega nema sporazumijevanja, a to su odnosi MEĐU JEZIČKIM ZNACIMA. Njihova lingvistika nije nije ni sinhronična ni dijahronična, ona je nezainteresovana za faktor vrijeme. Jezik je za njih „ imanentna pojava nedostupna čulnom iskustvu iskustvu“ . U naučnoj obradi jezika glosematičari se služe apstrakcijama, tj. svaku konkretnu jezičku jedinicu identifikuju uslovnim simbolima ( npr. konsonant= c)
18
LINGVISTIKA XX st. Oni tako cijelu strukturu jezika opisuju služeći se simbolima. Jedinice svog apstraktnog jezičkog sistema glosematičari nazivaju formama. Forma je također apstraktna količina. Označava totalni zbir mogućnosti kombinacija datog jezičkog znaka sa drugim jezičnim znacima. Primjenjuju KOMUTACIJU kako bi doznali kakve su konkretne mogućnosti kombinacije. Oni primjenom komutacije, nužno pristupaju posmatranju supstance, ( tj. konkretnih jez. fakata). Time su u oprečnost i sa osnovnom teorijom zadržavanja isključivo na formu. To je ujedno i najslabija tačka glosematičke teorije. Ispitujući strukturu jezičkih odnosa Hjemslev došao do različitih teorijskih opservacija. -
Razlikovanje paradigmatike i sintagmatike
Paradigmatika – se odnosi na ispitivanje međusobnog odnosa jezičkih jedinica u cijelom jezičkom sistemu Sinagmatika- se odnosi na međusobni neposredan odnos u govornom lancu. Paradigmablu i sintagmablu odnosi su međusobno povezani što se utvrđuje primjenom komutacije. Otkriti tu njihovu vezu komutacijom jeste glavni posao ling. analize. 15. GENERATIVNA GRAMATIKA- NOAM CHOMSKY - (utvrđuje pravila po kojima se generariju ( stvaraju) rečenice.) Generativnu gramatiku je polovicom 50-ih godina stvorio Noam Chomsky. Danas nije jedinstvena teorija, već specifičan pristup klasičnim jezikoslavnim problemima. Važno
obliježje
svakog
jezika
da
na
temelju
konačnog
broja
polaznih
jedinica( riječi) omogućuju proizvodnju beskonačnog broja izraza. Stoga generativni gramatičari djeluju na jezik kao na generativni postupak koji „ nabraja“ beskonačan skup strukturnih opisa od kojih svaki određuje glasovna, značenjska i sintaksička svojstva pojedinog jezičkog izraza. Cilj ove gramatike je da utvrdi pravila po kojima se generiraju ( stvaraju) rečenice. Mnogi ovi gramatiku zovu transformacionom gramatikom. Transformacija je za Chomskog bila samo jedno u nizu pravila, a primjenjuje se na apstraktnu strukturu da bi se pomoću nje dobila druga, manje apstraktna struktura. NOAM CHOMSKY- SINHRONIČAR Osnivač GENERATIVNE GRAMATIKE, koju mnogi nazivaju transformacionom gramatikom. Chomsky pristupa analizi sa pozicije sinhroničara. On pristupa analizi da dozna što više o odnosima gramatičkog i logičkog.
19
LINGVISTIKA XX st. Teorija Chomskog zasniva se na uvjerenju da gramatika koja na pravi način služi svom cilju treba da nam objasni principe po kojima stvaramo rečenice, odnosno razumijemo njihovo značenje. U žižu pažnje postavljaju se procesi ostvareni na planu sinhronije do kojih dolazi prilikom kreiranja rečenica odnosno njihovog poimanja. Za Chomskog su gramatička pravila sređenog karaktera, što znači da se ne mogu primjenjivati proizvoljno, već samo po određenom redoslijedu. Chomskog zanimaju pravila po kojima se izvode „ gramatičke rečenice“ tj. one koje jezičko osjećanje nosilaca datog jezika poima kao pravilne. Chomsky postavlja sebi u zadatak iznalaženje principa na osnovu kojeg se generiraju samo one rečenice koje govorni predstavnik prihvata kao gramatički pravilne, a isključuje one koje govorni predstavnik odbacuje kao „ negramatičarske“. Chomsky razlikuje dva apstraktna nivoa jezika: površinsku i dubinsku strukturu POVRŠINSKA STRUKTURA- direktna apstrakcija odnosa koji se uočavaju u ostvarenim rečenicama jednog datog jezika. DUBINSKI NIVO- apstraktniji i „ dublji“ podrazumijeva one odnose koji se ne uočavaju neposredno posmatranjem ostvarenogjezičkog fenomena, već se moraju rekonstruisati na osnovu izvjesnih principa koji postavlja teorija. Chomsky naučnu pažnju ( svoju) koncentriše na problem dubinske strukture; njegova gramatika, dakle, ima u suštini dubinski karakter. Jedinice generirane u bazičnoj komponenti primjenom sintaksičkih pravila sačinjavaju tzv. dubinsku strukturu jezika. Transformaciona pravila služe povezivanju nivoa dubinske s nivoom površinske strukture, drugim riječima njihova se primjena sastoji prvenstveno u prenošenju podataka s tog početnog nivoa jezičke apstrakcije na – ZAVRŠNI DIO. 16. SOCIOLINGVISTIKA Nastala 60-tih fodina 20, st. U Evropi kao poseba disciplina. Zasniva svoja istraživanja na jeziku kao sredstvu komunikacije u društvu. Jezik je univerzalno sredstvo komunikacije, ali ne i jedino sredstvo sporazumijevanja. Postoji čitav niz neverbalnih sistema kao što su: Brajlovo pismo, saobraćajni znaci, geste, mimika, oblačenje, itd. Komunikacija je ostvarena ako informacija koju pošiljalac šelje na prirodnom ljudskom jeziku,
primalac
dekodira.
Sociolingvistika
zapravo
proučava
odnos
između
komunikacijskog sistema ( jezika) i društva. Osnovna TEMA sociolingvističkog 20
LINGVISTIKA XX st. ispitivanja je relacija JEZIK-DRUŠTVO. ( proučava upotrebu jezika u društvu) Odnos između jezika i društva u kojem funkcionira. Sociolingvistika jednako za predmet svog proučavanju
uzima
jezik
pojedinca
(
IDIOLEKT)
i
jezik
grupe
( KOLEKTIVA). U najširem smislu ling. se bavi različitim vidovima upotrebe jezika u društvu, od kojih se neki mogu odijeliti od biti jezika suštine komuniciranja, dok su drugi rezultat djelovanja socioekonomskih i kulturnih procesa. 17.OSNOVNI SOCIOLINGVISTIČI TERMINI -govorni događaj, govorni akt ( čin) , govorna situacija, govorna uloga, govorni predstavnik, govorna zajednica. 1. GOVORNI DOGAĐAJ- kada nekom uputimo upozorenje, kada nekog
pozdravimo, itd. Definiše se kao ostvaren proces komunikacije između dva ili više govornika. Može trajati duže ili kraće. Može ga činiti jedna rečenica, jedna riječ, niz dugih ili kraćih iskaza i sl. Može biti ostvaren u usmenoj ili pismenoj formi. Bitno da učesnici komunikacije poznaju jezik i norme. 2. GOVORNI AKT ( ČIN)- najmanja sociolingvistička relevantna komunikacijska jedinica. Dio govornog događaja, a sastoji se od jednog iskaza koji govornik pošalje svom sugovorniku. Formalno to može biti rečenica. ( npr. Ne!- jedan govorni akt.)
3. GOVORNA SITUACIJA- kojim se jezičkim sredstvima obavijest prenosi ovisi o
govornoj situaciji u kojoj se neki čin odvija, namjeri, cilju ili svrhi komunikacije. Da bi se razumjela poruka važno je poznavati govornu situaciju. Govorna situacija obuhvaća bitan termin – tzv. STVARNI KONTEKST- sve ono što sudionici komunikacije prije nego pošalju poruku znaju. S obzirom na kontekst važno znati odabrati odgovarajuće riječi, izabrati dužinu poruke, odrediti intonaciju itd.Govorna situacija određuje i sam jezik.
21
LINGVISTIKA XX st.
4. GOVORNE ULOGE- su uloge koje se ispoljavaju kao manje ili više promjenjiva uloga govornika u kojoj se govorni predstavnik nekog jezika nalazi u vrijeme ostvarivanja nekog govornog događaja čiji je učesnik i sam. Govornici kao sudionici komunikacije osposobljeni su vrlo često mijenjati svoje govorne uloge. U najopćijem možemo govoriti o dvjema ulogama govornika u nekoj govornoj situaciji. -
Govornik sa zamjenicom TI ( solidarne odnosno ravnopravne) – predstavljene sa Ti ti ili Vi i vi
-
Neravnopravna ili nesolidarna uloga u kojoj imamo hijerarhijski različite pozicije. ( Ti i Vi ) ili Vi i Ti) Neke govorne uloge- tipične pa su bliske kod govornika, a prepoznaju se i identifikuju kao svojevsrna govorna vještina.
5. GOVORNI PREDSTAVNIK – ( upotreba koda) Sam čovjek posjeduje jezičku sposobnost da komunicira , tu sposobost da komunicira, sposobnost da upotrijebi kod naziva se jezička sposobnost, a onaj ko to upotrijebi ima znanje ( kompetenciju ) koda.
6. GOVORNA ZAJEDNICA- zajednica govornih predstavnika, zajednički kod; može biti dvojezična, višejezična.
DIGLOSIJA – je srodan pojam bilingvizmu, a predstavlja situaciju kad su domene upotrebe dvaju jezika koji su poznati jednoj zajedničkoj zajednici RAZLIČITE. a) Službeni i opći jezik pismene i usmene javne komunikacije koji je po pravilu pod nadzorom države i njenih institucija.
22
LINGVISTIKA XX st. b) Neslužbeni privatni jezik kojom govorni predstavnici komuniciraju privatno u kući, čaršiji...
18. ''EMSKE'' i ''ALO'' jedinice Sve jedinice u našoj oblasti možemo podijeliti na jezičke invarijantne i govorne varijantne. Tekst, rečenica, leksema, morfema i fonema; Emske jedinice: apstraktne, nematerijalne, invarijantne ( fonema, morfema, leksema...).Emske jedinice pripadaju jeziku, a jezik je apstraktan, nepromjenljiv i nematerijalan. Na planu govora, fonemu pripada alofon, morfemu alomorfem a leksemu aloleksem. Alo jedinice: konkretne, materijalne, varijantne ( alofona, alomorfa, aloleksa...), a alo jedinice pripadaju govoru. Jezičke jedinice – fonema, morfema, leksema Govorne jedinice – glas, morf Glas je najmanja govorna jedinica kojom razlikujemo značenje riječi. Morf je izraz morfema. Nulti morfem je morfem ostvaren fonološkim nula afixom. ( izostanak morfema izrečenog fonemima ) Fonema – je najmanja jedinica plana jezičkog izraza koja se linearno više ne može analizirati na manje dijelove. Morfema – je najmanja jezička jedinica koja ima plan izraza i plan sadržaja, to je najmanji jezički znak. Semantema – je osnovna semantička jedinica i predstavlja onu jedincu plana sadržaja kojoj na planu izraza odgovara morf. Gramatema – je semantem u koji se preslikava bar jedan element preuzet iz samog jezika. Leksema – je semantem u koji se preslikavaju oni podskupovi univerzuma u kojima postoje elementi izvan jezika. Alofona – je fonološki uvjetovana varijanta foneme. Alomorf – je varijanta morfema, izrazom djelomično različita, a sadržajem jednaka. Jezik i govor označavaju jezičku djelatnost. Jezik se genetski ne nasljeđuje. Životinje nasljeđuju jezik i imaju ograničen broj poruka, a čovjek uči jezik i broj tih poruka je neograničen. Na temelju ograničenog broja fonema, gradimo morfeme kojih ima dosta više, pa sve do teksta. Emske jedinice su jezičke, a alo jedinice su glasovne. 19. DUBINSKA STRUKTURA
23
LINGVISTIKA XX st. - je struktura koja se vezuje za Noama Chomskog i njegovu generativnu gramatiku. On je rekao da se na površinskom planu svi jezici razlikuju, a da je rečenični model ono što im je zajedničko. Dvije unutarnje posredničke razine: površinska struktura (engl.termin: surface structure) i dubinska struktura (engl.termin: deep structure). Dubinska struktura je predstavljala razinu na koju su se unosile leksičke jedinice u derivaciju, a površinska struktura je bila izvedena primjenom transformacijskih pravila iz dubinske, te su se na njoj mogla primjenjivati fonološka pravila. Dubinski nivo je apstraktniji i dublji te podrazumijeva one odnose koji se ne uočavaju neposredno posmatranjem ostvarenog jezičkog fenomena, već se moraju rekonstruisati na osnovu izvjesnih principa koje postavlja teorija. 20. PRAGMALINGVISTIKA Osnovno polazište pragmalingvistike jest zamisao da je svaka upotreba jezika djelovanje. To znači da se pri razumijevanju pojedinih jezičkih fenomena ne smijemo zadovoljiti pukim opisivanjem određenih mogućih ili prihvatljivih površinskih struktura, već treba poći od stvarnog situativnog okvira djelovanja. Uključivanje priopćajne situacije u analizu govornih činova znači da se u obzir uzimaju elementi kao što su mjesto, vrijeme, tema, svrha govornih činova, te ponajprije recipijent( primatelj), i to stoga što su uspješni govorni činovi rezultat govornikove namjere. Ta namjera sastoji u promjeni neke situacije, prije svega u djelovanju/ utjecaju na slušaoca. Ove sonovne postavke proizašle su iz američkog pragmatizma, simboličkog interakcionizma i semiotike. Pragmalingvistika ima dodirne tačke sa retorikom. Usmjerena je na govor. Istraživanje interakcija proširilo je i obogatilo komunikacijski model. Tako razlikujemo sljedeće vrste komunikacije: Usmena/ pismena Dijaloška/ monološka Privatna/ javna Jednosmjerna/ višesmjerna Simetrična/ komplementarna 24
LINGVISTIKA XX st.
21. TEKSTNA LINGVISTIKA Do sredine 60-ih godina smatralo se da je rečenica najviša jedinica sintakse. Početkom 70ih godina počelo se izražavati mišljenje da sintaksičko istraživanje treba da obuhvati cjelokupan tekst iz kojeg je data rečenica izvađena. Pri tom bi se tekst tretirao kao svojevrsna sintaksička jedinica. U to se vrijeme u Njemačkoj istakla jedna grupa lingvista koja je iznijela shvatanje da su sve dosadašnje gramatike neadekvatne jer su orijentisane na rečenicu, zapostavljajući tekst. Gramatikama rečenice suprotstavili su tekstnu gramatiku koja za osnovni objekt svog ispitivanja ima tekst. Tako zasnovana tekstna lingvistika čiji predstavnici Teun A. Van Dijk, Wolfgang Dressler i János S. Petöfi. Po njima treba poći od toga da tekst nije skup rečenica već struktuirana cjelina. Prednost tekstualne nad analizom rečenice postaje očigledna ako se imaju u vidu pojave npr. ANAFORIZACIJA ( pojava upućivanja na prethodno rečeno jezičkim znakom npr. zamjenicom taj,ovaj..). problem upotrebe određenog člana, pojava slaganja vremena, presupozicija. Generativna gramatika po predstavnicima tekstne gramatike nije efikasna jer zanemaruje nivo diskursa. Ali oni su kao generativisti opredijeljeni za formalni aparat analize i zahtijevaju adekvatno proširenje teorijskih okvira. Razrađivanje tekstne gramatike
pretpostavlja
opisivanje svih načina na koje se ostvaruje semantička kohezija teksta. Tekstna teorija opisuje pravilnosti što se pojavljuju u svim tekstovima i pripadaju tekstualnosti. Zadaća tekstne lingvistike je ispitivanje ustrojstva konkretnih tekstova u sklopu njihova funkcioniranja i karakteriziranje različitih vrsta tekstova sa različitim funkcijama, a na temelju različitog konstituiranja teksta. Termin tekst označava ograničeni slijed jezičkih znakova koji je u sebi koherentan i kao cjelina ima prepoznatljivu komunikacijsku funkciju.
* ANDRE MARTINET, SEMIOTIKA I SINHRONIJA/DIJAHRONIJA nisu u pitanjima koje je prof dala pa ko hoce nek uci ANDRE MARINET (I i II artikulacija) 25
LINGVISTIKA XX st. On je razvio funkcionalnu lingvistiku i smatra da se jezička ispitivanja moraju provoditi sa vođenjem računa o sva tri aspekta kojim se odlikuje jezički fenomen: o funkcionalnom, značenjskom i obličkom aspektu. Martinet je izgradio svoj pogled na jezik polazeći od fundamentalnih postavki Sosira i pražana – jezik je oruđe komunikacije pa ga u tom svjetlu treba i naučno interpretirati. Jezik se ispoljava kao sistem znakova. Ti znakovi su izgrađeni na principu sjedinjenosti između onoga što označava i što je označeno. Značaj uočavanja fonema kao distinktivnih jezičkih jedinica stalno je prisutan u njegovim lingvističkim razmišljanjima. Njegov teorijski program uključuje fonološki pristup jeziku. Po njemu se jezik odlikuje dvostrukom artikulacijom. Artikulacija je termin koji se primjenjuje na svojstvo jezika da se raščlani i oformi u svojoj komunikativnoj funkciji. Svaki izričaj danog jezika može se raščlaniti na dvije razine. Na značenjskoj razini izričaj možemo raščlaniti na minimalne znakove moneme i to je prava artikulacija. Izrazi tako dobivenih jedinica dalje se mogu raščlaniti na minimalne razlikovne jedinice foneme (nemaju vlastito značenje) i to je druga artikulacija. Moneme se sastoje od označenog i označitelja, a dijele se na lekseme i morfeme. Događa se da se minimalne jedinice udružuju u komplekse koji ispoljavaju ponašanje koje odgovara prostim minimalnim jedinicama (nauka o jeziku može se zamijeniti izrazom lingvistika). U takvom se slučaju radi o SINTEMAMA. Sintematika je grana funkcionalne lingvistike koja ispituje kombinacione mogućnosti sistema. Na planu obilježavanja sintaksičkih odnosa uočava se pojava formalnih varijacija (glagol ''služiti'' može se kombinirati s dativnom i akuzativnom formom objekatske dopune – služiti nekome, služiti nekoga). Sintaksičke odnose Martinet naziva FUNKCIJAMA. Postoje 3 načina na osnovu kojih se odlučuje kakva je funkcija u pitanju: -
uočavanje posebnog sredstva iskorištenog za označavanje date funkcije (prijedlog DE upotrebljava se u francuskom radi označavanja posesivnog odnosa)
-
uočavanje karakterističnog reda riječi (u francuskom subjekt stoji ispred predikata, a objekt iza)
-
pravilnom interpretacijom leksičkog značenja riječi o kojoj se radi (u francuskom glagol ''pisati'' tranzitnog je karaktera i dobija iza sebe objekat, ali ako iza glagola stavimo imenicu ''utorak'' onda imenica ne stoji u funkciji objekta nego kao priloška oznaka za vrijeme).
26
LINGVISTIKA XX st. Martinet smatra da se lingvistika treba posvetiti onome što sačinjava realnost jezika. Po njemu je raznovrsnost glavna odlika jezičke manifestacije – pa je posao lingvistike opisivanje i tumačenje ove raznovrsnosti. SEMIOTIKA (SEMIOLOGIJA) - je nauka o svim sistemima znakova koji se pojavljuju u čovjekovu društvenom životu. To je nauka o znacima za sporazumijevanje. Za lingvistiku je komunikativni znak prije svega – jezički znak. Premda je interes čovjeka za znakove nastao zacijelo veoma rano, 1867.god američki filozof pragmatičarske orijentacije Charles Sanders Peirce je stvorio naziv semiotike za opću teoriju o znakovima. Prvi veliki semiotičar među lingvistima bio je Ferdinand de Saussure, jer je njegova jezička teorija velikim dijelovima zasnovana na ispitivanju prirode jezičkog znaka. Konačne okvire ovoj nauci dao je Ch.W.Morris, po kojem ona zauzima centralno mjesto ne samo u filozofiji, nego u nauci uopće. Semiotiku je Morris podijelio na: -
pragmatiku koja obuhvata proučavanje komunikativnih sredstava u odnosu na čovjeka,
-
semantiku koja obuhvata osvjetljavanje odnosa komunikativnih znakova prema pojmovima o kojima referišu,
-
sintaksu koja proučava međusobni odnos znakova u jednom (datom) komunikativnom sistemu ostajući striktno na terenu formalne analize.
Znak ili oznaka je svaka ona pojava koja za čovjeka supstituira neku drugu pojavu, koja dakle, označuje neki fenomen koji nije ona sama po sebi. Svaki se znak sastoji iz dva dijela: IZRAZ * OZNAČITELJ – je onaj dio znaka koji je pogodan da se ostvari u nekoj materiji i tako bude dostupan čovjekovoj percepciji. SADRŽAJ * OZNAČENO – je onaj dio znaka na koji se preslikava neki fenomen iz univerzuma. Oznake se dijele na: •
INDIKATORE – one oznake koje nisu čovjekov produkt, već nastaju nezavisno od čovjeka i samo podliježu njegovom tumačenju. Ovi indikatori kojima je interpretacija motivirana su SIMPTOMI (dim je simptom vatre),a oni sa nemotiviranom interpretacijom su ZNAMENJA (astrološko tumačenje zvijezda)
27
LINGVISTIKA XX st. •
MANIFESTACIJE – oznake koje jesu čovjekov proizvod, ali ne sa primarnom komunikacijskom namjenom, već su stvorene u toku neke prakse, ali se mogu upotrijebiti i u komunikaciji (moda, umjetnost)
•
SEMOVE – oznake koje je čovjek namjenski proizveo u komunikacijsku svrhu. Dijele se na SIMBOLE – semovi sa motiviranom interpretacijom npr.upute na aerodromu i ZNAKOVE – sa arbitrarnom interpretacijom npr.u prirodnim jezicima.
SINHRONIJA I DIJAHRONIJA Jezik se može proučavati u dva pravca: sinhronično i dijahronično. Sinhronija obuhvata jezičko stanje u nekom datom trenutku, a dijahronija jednu fazu jezičke evolucije. Jezik promatran u sinhroničnom presjeku manifestuje se kao organizovani sistem koji živi u jezičkoj svijesti datog kolektiva. Dijahronično ispitivanje se tiče sukcesivnih jezičkih pojava koje se samo smjenjuju ne obrazujući između sebe sistem. Dijahronična ili dinamična lingvistika tiče se historije jezika dok opis jezičkog stanja pripada sinhroničnoj ili statičkoj lingvistici. Prvi koji je jasno razdvojio dijahronijsku od sinhronijske lingvistike bio je F.de Saussure. On je smatra da sinhroniji treba dati presudnu ulogu u lingvističkom ispitivanju. Za strukturalističku lingvistiku sinhronijski presjek jezičkog sistema ostaje statički rezultat prethodne dijahronijske dinamike, dok se dijahronijsko kretanje prikazuje kao niz sukcesivnih sinhronija. Sosir više teži za metodološkim odvajanjem ovih dvaju perspektiva nego za negiranjem jedne od njih.
28
