ENCll
~
MOZAll< ZNANJA...,....
!STORIJA
INTERPRES - BEOGRAD 1970_
~
prof. univ., Beograd (28); dr Andrija STOJKOVIć, prof. univ., Beograd (10); dr Mila STOJNIC doc. univ., Beograd (2); dr Stojan SUBOTIN, prof. univ., Beograd (4); dr Rudi SUPEK, prof. univ.t. Zagreb (6,28); dr Radmila SALABALIC, doc. univ., Beograd (17); dr inž. Vera ::;CEPANOVIć, prof. univ., Beograd (20); dr Berislav šEFER, prof. univ., Beograd (7); Milica ŠEPA, prof. univ., Beograd (24); inž. Nada šEVIć, prof. VPŠ za ekonomiku domaćinstva, Beograd (26, urednik); dr Zdenko SKREB, prof. univ„ Zagreb (2); Ivan ŠTAJNBERGER, asist. univ., Beograd (9); dr Rikard STAJNER, direktor Saveznog zavoda za privredno planiranje, Beograd (7); dr Milan šUPUT, profesor univerziteta, Beograd (23); dr Arif TANOVIC, profesor univerziteta, Sarajevo (28); dr Ivo TARTALJA, docent univerziteta, Beograd (2); Smilja TARTALJA, asist. univ., Beograd (6); Aleksandar TERZić, asist. univ., Beograd (16); mr Bogdan TERZić, asist. univ., Beograd (16, redaktor); dr Zivojin TEŠIĆ, prof. univ„ Beograd (19); dr Aleksandar TODOROVIĆ, naučni sar. Instituta za kriminološka i kriminalistička istraživanja, Beograd (6); dr Borivoje TODOROVIć, prof. univ., Beograd (24); Andrija TOMAŠEK, muzikolog, Zagreb (12); dr Tomislav TOMEKOVIC, prof. univ„ Beograd (9); mr Drago TOMIĆ, asist. univ., Beograd (24); mr Rosvita TOPOLAC, profesor, savetnik Prosvetno-pedagoškog zavoda grada Beograda (21); dr Zivotije TOPOLAC, prof. univ., Beograd (21, redaktor}; Miloš TOSOVIC, sekretar Jedriličarskog saveza Srbije, Beograd (24); dr Jovan TUCAKOV, prof. univ., akademik, Beograd (26); Nenad TURKALJ, muzikolog i publicist, Zagreb (12); Rade UHLIK, publicist, Sarajevo (3); dr Radivoje UVALić, pomoćnik državnog sekretara za inostrane poslove, Beograd (7); dr Pavle VASIC, prof. Akademije likovnih umetnosti, Beograd (11, redaktor); dr Smiljka VASIC, naučni sar. Instituta za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora, Beograd (9); dr Cedomir VELJAČIĆ, prof. univ„ Zagreb (10); mr Miodrag VITAS, prof. VPS, Beograd (24); dr Radivoje VLAH, asist. univ., Beograd (24); Nadežda VLAJKOVIC, prof. VPS za ekonomiku domaćinstva, Beograd (26); dr Tihomir VLAŠKALić, prof. univ., Beograd (7); živko VOJNOVIć, profesor, Beograd (24); Ilija VRSAJKOV, profesor, Novi Sad (12); dr Dimitrije VUCENOV, prof. univ., dekan Filološkog fakulteta, Beograd (3, redaktor); dr Lidija VUČIĆ, doc. univ., Beograd (9); Dušan VUKOVIC, profesor, savetnik Zavoda za osnovno obraz. i obraz. nastavnika SRS, Beograd (24); Đorđe VULETIC, profesor, Beograd (24); dr arh. Branislav VULOVIC, prof. univ., Beograd (11); dr inž. Emilija VUKićEVIC, doc. univ., Beograd (26); Ciril ZABRET, kapetan I klase, Beograd (27); inž. Dragan ZELENOVIC, doc. univ., Novi Sad (23); Boris ZIHERL, prof. univ., akademik, Ljubljana (6,28); inž. arh. Milena ZLATANOVIC, istraživač Jugoslovenskog zavoda za fizičku kulturu, Beograd (24); dr Mladen ZVONAREVIC, prof. univ., Zagreb (9,28); Slobodan ZEGARAC, asist. univ., Beograd (21); dr Ana ŽILić-JURIN, doc. univ., Beograd (7); dr Dragiša ZIVKOVIć, prof. univ., Novi Sad (2, redaktor); Branimir ŽIVOJINOVIĆ, asist. univ., Beograd (2,4, urednik); i drugi.
Tom5
!STORIJA
Redaktor i uredl!1ik dr RADOVAN SAMARDZić, prof. univ. Pisci i saradnici Miodrag DRAGUTINOVIć, profesor, Beograd; dr Đorđe KNEZEVIC, doc. univ., Beograd; Milutin PEROVIC, profesoif, savetnik Zavoda za osnovno obrazovanje i obrazovanje nastavnika SR Srbije, Beograd: Borislav RADOJCIC, profesor, saradntk Vizantološkog instituta SAN, Beograd; dr Radovan SAMARDZIC, prof. univ., Beograd; Bogdan SMILJEVIć, profesor, Beograd Rečnik odrednica, ideja i uputa dr DUŠAN DOHčEVIć, profesor
Omot, korice, naslovna strana, tehnički redaktor LJUBOMIR PAVIćEVIć FIS Ilustracije, crteži, tabele i istorijske karte 1inž. Miroslav ĐORGOVIC, kapetan I klase; Nikola ILIC, kapeta111 I klase; L€o KORELC, kapetan; Dušan MANDić, kapetan I klase; Panče PELIVANSKI, kapetan I klase; Vojislav SIVACKI, poručnik Jezički redaktoci i lektori Anka BUKOVAC, lektor; ZOira COLAK, profesor; Zora MAKSIMOVIć, lektor; Stana STANIC, jez. redaktor Vojnoi:z.davačkog zavoda; Branislava ZIVKOVIC, \niši stručni sar. Instituta za sripskohrvatski jezik SAN
it
Izrađeno
u organizaciji PROSVETNO-PEDAGOSKOG ZA VODA GRADA BEOGRADA Beograd, Trg Marksa i Engelsa 3 Za Zavod direktor RANKO RADOVANOVIĆ, profesor
Izdavač NOVINSKO-IZDAVAČKA USTANOVA INTER!'RES -
IZDA VACKA JEDINICA Beograd, Internacionalnih brigada 43 Za izdavača glavni i odgovorni urednik VLADISLAV ILIĆ, publicist PRVO IZDANJE* TIRAZ 20000 *I 1970. *SVA PRAVA PRIDRZANA -+<
Stampa ŠTAMPARSKO PREDUZECE BUDUCNOST Novi Sad, šumadijska 12 Za štampariju ANDRIJA KEMEC. nirPktnr
PREDGOVOR Bez obzira što ,se iz nje, radi posebnog rpo~matranja, mogu izdvojiti pojedina područja čovekove delatnosti (umetničko i književno stvaralaštvo, :Dilozofska misao, prirodne i matematičke nauke i dr.), istorija nema granica i nemoguće je odabrati i omeđiti ono što bi predstavljialo konačni izbor najva:miijih đ.storijskih činjenica. Zbog toga sve dobre knjige o istoriji daju određena sa'.llnanja, ali i pobuđuju radoznalost dJ. se obaveštenja potraže i na drugim strainama. Jer, nije samo teško prema jednoj živoj i raznovrsnoj materiji, kakva je istorija, odrediti kriterijume i zadovoljiti ih uza svu njihovu skromnost: - na:š položaj prema :i.storiji se menja i naše zan1manje za nju u stalnoj je zavisnosti od trenutka u kojem se sa:mi nalazimo. Dok su nekada u istoriji, onoj ikoja je sačinjavala saznanja i svest naših pretJhodnika, preovladavali podaci o političkim, diplomatskim i ratnim poduhvatima, današnj,i čovek je dublje nadnesen nad pojavama društveno-ekonomskog i kulturnog života u prošlosti. U stvari je reč o sve širem i svestranijem zanimanju za istoriju savremenog čovelka i o sve većoj raznovrsnosti i mnoštvu njegovih istorijskih znanja. Razvitak pojedinih područja istorijskog interesovanja i sve veći broj dela osobito njima posvećenih omogućuju današnjem čoveku povratak u prošlost Taznim stazama u susret drUlkčijim predmetima ~ pojavama. Ali, to ga i obavezuje da napusti zastarela ,shvatanja onog što sačinjava sadržinu istorije i da se sve samostalnije ikreće u raznim pravcima. To su, pre svega, imali u vidu i pisci ove kratke istorijSike enciklopedije. Zahvaljujući činjenici da se u Mozaiku znanja U!poredo ili jedan za drugim pojavljuju endklopedijski priručnici, sličnog obima, koji su name:njeni ekonomskiim naukama, sociolo:gij'i, filozofiji, književnoj •istoriji ili likovnim umetnostima, kao •i nizu drugih oblasti čovekovog stvaralaštva, sve do sporta i fillma, koje takođe, velikirrn delom, pripadaju istoriji, pisai ove knjige bez bojazni su ograničm njenu sadržinu na političku i dTUŠtveno-ekonomsku istoriju: - oni pouzdano ve.ruju u već stvm:enu kulturnu naviku našeg čitaoca da prisustvo 1istorije nalazi svuda i da se o istoriji obaveštava gde god se to može učiniti. Na pojave iz istorije pojedinih naučnih oblasti, zatim filozofije, religije, umetnosti i književnosti osvrtali su se ne samo kTatko nego i u nameri da zabe~eže pretežno ono što je bilo od neiposrednii.jeg 2lllačaja za društvena i poliitička zbivanja. Sta. će odrediti sadržim.u ove knj1ige, pre svega je zavisilo od njenog ob1 1m::l
NP!ll"lnan1~f:lo i1=1 n~~; t:llnf'l'HrlrvnA
h,p.7 nh.7iT~ n·~ niP-
govu zapremiltlu ili na činjenicu što je on, možda, prevashodno okrenut istoriji, koji sadrži sva ;potrebna obaveštenja i koji može zadovoljiti sve radoznale. Pored toga, mnogo šta u istoriji nije ostalo pod nazivom da bi se moglo svrstati u priručnik enciklopedijskog oblika. Pisci ove knjige su se, uza sve to, potrudili da ne iznevere očekivanja onih koji uLa.ze u istor;iju i da ne izostave obaveštenja koja bi se u jednoj ovakvoj knjizi mocrala naći. Zbog toga je njihov trud bio obeležen ne samo sagledavanjem istorije ljudskog društva u celini, ka:ko bi se odlučili za što bolji izbor i za što prikladnije razmere, nego i neizbežnom ekonomič :nošću da se na što manje prostora kaže što više i da se isti podaci što ređe ponavljaju. Stoga se i od korisnika ove knjige uz neminovna pred.znanja zahteva i dobronamerna snalažljivost. Povezivanje pojed1nih podataka koji se nalaze u raznim člancima skraćenicom v. pisci su vršili obično u sluča jevima kad jedno obaveštenje treba proširiti, upotpuniti ili nastaviti drugim. Kao i u svim enciklopedijama, i ovde je prepušteno čitaocu da se u drugim slučajevima samostalno snalazi ~ da, upotpunjujući svoje saznanje, za potrebnim podacima traga držeći se imena, na.zdva događaja, termina i sl. Pisci ove knjige nrisu želeli da jednu istorijsku epohu ili jedan narod zapostave za račun drugih. Ako je, i pored toga, evropska istorija došla na prvo mesto, dok o istorij,i naroda na drugim kontinentima ima srazmerno manje podataka, krivica je za koju su najma.nje oni odgovorni: proširivanje tradicionalnih okvira, u kojima evropski događaji i ljudi zauzimaju najviša mesta, vrši se postepeno i na drugim stranama, kao što se to, gotovo redovno, i u nas činilo. Cini nam se, ipak, da broj članaka o narodima drugih kontinenata i o njihovoj istoriji ovde nije nedovoljan. Što je još značajnije, uložen je trud da se ugao gledanja na tu istoriju ne određuje više koordinatama isključivo evropskih koncepcija, a još manje nekadašnjih evropskih 1interesa. Možda su pisci ove knjige dospe1i u nepriliku da više pogreše u određivanju odnosa između najnoV1ije i ranije istorije: mnoga ,istorijska zbivanja još nisu završena, i ne omogućuju punu naučnu interpretaciju, a mnoge ličnosti još nisu iskazale svoju završnu reč da bi se njfoovo delo ocenilo iz perspektive dovoljno udaljene. Zbog toga se nadamo da će ti. ova enciklopedija dožiiveti sudbinu, koja je neizbežna, svih drugih, - da svojim daljim izdanjtma prati savremena 'istorijska zbivanja i da se, prema nj'ihovo:m menjanju, i sama menja. Ova knjiga nije namenjena samo onima koji se, u toku svog Olbrazovanja, uvode u istoriju. Ona će, verujemo, korisno poslužiti i znatno širem krugu čitalaca. Njeni pisci su budno imali u vidu potrebe škola izražene njihovim nastavnim programima. Ipak, oni su te programe prevazila?Jili i, koliko
Pisci
NAJčEšćE
SKRACENlCh
c
A
češ. češki, a, o front CSR - Cehoslovačka Republika žena AKMO - Autonomna Kosovsko-Metohijska Oblast D a.lb. -- albanski, a, o alž. - alžirski, a, o wilm. -- dalmatinski, a, o amer. - američki, a, o dan. - danski, a, o a.ng. - angolski, a, u dec. - decembar ant. - antički, a, o DFJ - Demokratska FeAO - autonomna oblast AP - autonomna pokraji- derativna Jugoslavija div. - divizija; divizijsid, na a o apr. - april ASNOB i H - Antifašistič dr.' - društvo; drugi, a, o ka skupština narodnog o- drž. - država; državni, a, o slobođenja Bosne i Hercegovine ASNOM Antifašističko sobranje na narodno oslo- egipat. - egipatski, a, o boduvanje na Makedoni- ekonom. -- ekonomija; ekoja nomski, a, o AS NOS Antifašistička engl. engleski, a, o skupština narodnog oslo- evrop. - evropski, a, o bođenja Srbije austr. - austrijski, a, o F austro-ugar. austro-ugarski, a, o fak. - fakultet; fakultetavg. - avgust ski, a, o AVNOJ Antifašističko febr. februar veće narodnog oslobođe feud. feudalni, a, o nja Jugoslavije filoz. - filozofija; filozof; azij. - azijski, R, o filozofski, a, o fin. - finansije; finansijski, a, o fins. - finski, a, o FNRJ - Federativna Nabalt. - baltički, a, o rodna Republika Jugobelg. - belgijski, a, o slavija beogr. - beogradski, a, o B i H - Bosna i Hercegovina G bos. - bosanski, a, o br. - broj; brojni, a, o gl. - glavni, a, o brit. - britanski, n, o GNOO - glavni narodnobug. - bugarski, a, o oslobodilački odbor god. - godina gr. - grad; gradski, a, o grč. grčki, a, o CASNO - Crnogorska an- GS - glavni štab tifašistička skupština narodnog oslobođenja H centr. - centralni, a, o herc. CG - Crna Gora
afr. -
AFZ -
afrički,
a, o
Antifašistički
E
B
c
I IB InformL __ . macioni biro komunistič kih partija IK - izvršni komitet ilir. - ilirski, a, o ind. industrija; industrijski, a, o indij. - indijski, a, o indoevr. - indoevropski, a, o 10 - izvršni odbor island. - islandski, a, o ist. (i.) - istočni, a, o istor. - istorija; istorijski,
a, o ital. - italijanski, a, o itd. - i tako dalje IV - izvršno veće
J j. jezero jan. - januar jap. - japanski, a, o jevr. - jevrejski, a, o jez. - jezik; jezički, a, o JNA - Jugoslavenska narodna armija JO - Jugoslavenski odbor JRM - Jugoslovenska ratna mornarica JRV - Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo jugoist. - jugoistočni, a, o jugosl. - jugoslovenski, a, o juž. (j.) - južni, a, o
K kan. - kanadski, a, o kat. - katolički, a, o kelt. - keltski, a, o KI - Komunistička internacionala kin. - kineski, a, o kl. - klasa; klasni, a, o klas. - klasični, a, o km' - kvadratni kilometar KNOJ - Korpus narodne odbrane Jugoslavije knjiž. - književnik; književni, a, o kolekt. - kolektivan. a, o v-1> komunistička parti-
KPJ -
Komunistička
par-
tija Jugoslavije KPSS
p
Komunistička
partija Sovjetskog Saveza kr. - kraljevski, a, o kult. - kultura; kulturni, a, o
PAU - Panamerička unija PK - pokrajinski komitet plem. - plemenski, a, o plan. - planina; planinski, a, o PNS - privremena narodM na skupština PO - partizanski odredi m. -more POJ - Partizanski odredi mađ. mađarski, a, o Jugoslavije maked. - makedonski, a, o min. - ministarstvo; mini- pokr. - pokrajina; pokrajinski, a, o star; ministarski, a, o pol. polovina MK - mesni komitet mong. - mongolski, a, o polit. - politika; politički, a, o musl. - muslimanski, a, o polj. - poljoprivreda, poljoprivredni, a, o N port. - portugalski, a, o protest. - protestantski, nac. - nacionalan, a, o a o nar. - narodni, a, o pm~. - pruski, a, o nasl. - naslednik NATO - Severnoatlantski R pakt NDH - Nezavisna Država r. - reka; rečni, a, o Hrvatska n. e. - nova era, naša era radn. - radnik; radnički, a, o nem. - nemački, a, o nezav. - nezavisan, a, o revol. - revolucija; revolucional'; revolucionarni, NKOJ - Nacionalni komia, o tet oslobođenja Jugoslarim. - rimski, a, o vije rus. - ruski, a, o NO - narodni odbor NOB narodnooslobodilačka borba NOO narodnooslobodiSAD - Sjedinjene Amerilački odbor čke Države NOP - narodnooslobodilački pokret SAP - socijalistička autonomna pokrajina NOPO.J - Narodnooslobodilački partizanski odredi sept. - septembar Jugoslavije sev. (s.) - severni, a, o NOR narodnooslobodi- sev.-amer. - severnoamelački rat rički, a, o SFRJ - Socijalistička Fenorv. - norveški, a, o derativna Republika Junov. - novembar goslavija NOV narodnooslobodilačka vojska SHS Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca NOVJ - Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije SIV Savezno izvršno npr. - na primer veće NR - narodna republika SK Savez komunista NS - narodna skupština SKJ - Savez komunista Jugoslavije SKOJ - Savez komunističke omladine Jugoslavije o. - okean; ostrvo odn. - odnosno sl. - slika; slično OK - okružni komitet slov. - slovenački, a, o okt. - oktobar sloven. - slovenski, a, o org. - organizacija; orga- SO - savezni odbor nizacioni, a, o socijal. - socijalistički, a, o OUN - Organizacija uje- SR - socijalistička repudinjenih nacija blika; savezna republika
s
o
sred. - sredina srp. - srpski, a, o srv. - srednjovekovni, a, o SSJ - Savez sindikata Jugoslavije SSRNJ - Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije SSSR - Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika st. - stanovnik; stanovništvo; stari, a, o svet. -- svetski, a, o
s špa.n. ~panski, a, "> švaj"'· - švajcarski., a, o šveđ. švedski, a, o
T to jest trg. - trgovina; trgovinski, a, o tzv. - takozvani, a, o
tj, -
u UAR - Ujedinjena Arapska Republika ugar. - ugarski, a, o USAOJ - Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije
V v. - vek; vidi vizant. - vizantijski, a o vlad. - vladavina vlast. - vlastit voj. - vojska; vojnik; vojni, a, o vrh. - vrhovni, a, o VS NOV i POJ Vrhovni štab Narodnooslobodilač ke vojske i Partizanskih odreda Jugoslavije
z zap. (z.) - zapadni, a, o ZA VNOBiH Zemaljsko antifašistička vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine ZA VNOB - Zemaljsko antifašistička vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske ZA VNOCG Zemaljsko antifašistička vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore ZET - Zajedničko evropsko tržište
A n HILMI-PASA (1874-1944), egipatski hediv. U sukobu sa Engleskom od 1882, kad je ona okupirala Egipat; svrgnut s prestola 1914. nakon engleskog preuzimanja protektorata nad Egiptom. ABAS MIRZA, persijski princ (17891833). Istakao se u ratovima protiv Rusije i Turske, što je postigao zahvaljujući reorganizaciji vojske po evropskom uzoru. ABAS I VELIKI (oko 1557-1628), persijski šah. Reorganizovao je vojnu i državnu upravu, pobedio Turke i Uzbeke, a od Portugalaca uzeo ostrvo Ormuz (1622). ABASIDI, dinastija arapskih kalifa; vladala je od 750. do 1258. godine. Iskoristivši nezadovoljstvo protiv vladajuće porodice Omejada Abu L Aoas zbacio je s prestola Mervana II i došao na čelo kalifata. Abu L-ov naslednik i brat Al Mansur (75475) premestio je prestonicu iz Damaska u Bagdad, te se država Abasida naziva i Bagdadski kalifat. Najznačajniji vladari iz porodice Abasida su: Harun At Rašid (786-809) i Mamun (813-33), pod čijom vladom je kalifat dostigao visok stupanj ekonomskog i kulturnog procvata. U drugoj polovini IX v. na Bagdadskom prestolu smenio se niz beznačajnih kalifa, a državna granica se smanjivala zbog pobuna i oslobođenja podjarmljenih miroda. Mongoli su pod rukovodstvom Džingis-hanovog naslednika Hulaguaje 1258. god. osvojili Bagdadski kalifat. Neki članovi abasidske porodice izbegli su u Egipat i obnovili vlast abasidskih kalifa. Abasidi su vladali egipatskim kalifatom do 1517. godine. Turski sultan Selim I pokorio je Egipat i učinio kraj političkoj moći kalifa i porodice Abasida. ABC-DRZA VE, oznaka koja se odnosi na Argentinu, Brazil i Cile. Te države početkom XX veka, a posebno 1915, povezane su raznim ugovorima sa ciljem da uspostave političku i ekonomsku saradnju i oslobode se uticaja SAD. A.BD EL-KADER (1808-1883), emir Alžira, vođ ustanka protiv Francuske 1832-1847; u zatočeništvu 1847-1852; posle toga živeo u Siriji. ABD EL-KRIM (1882-1963), vođ marokanskih ustanika protiv španije (od ABAS
1919) i Francuske (1925-1926), Progla-
sio republiku u oblasti Rifa. Predao se Francuzima 1926. Interniran na ostrvu Reinion. Oslobođen, nastavio je da živi u Egiptu. ABDIKACIJA, odricanje nekog najvišeg položaja ili zvanja, kojim se podnosi ostavka na dotadašnju funkciju. Odnosi se obično na vladare, za koje se kaže da su abdicirali kada se odreknu prestola, vladarske krune i svih prava i dostojanstava koja su imali pre abdikacije. Isti termin se upotrebljava i za najviše političare i crkvene poglavare kada po svojoj odluci napuste svoje položaje i odreknu se svojih zvanja. ABDULAZIZ (1830-1876, vladao od 1861), osmanski sultan. Na prestolu nasledio Abdulmedžida I. Reorganizovao je tursku vojsku i doneo zakon o opštoj vojnoj obavezi. Izdao je Ustavni vilajetski zakon o uređenju provincija. U njegovo vreme pada ustanak Luke Vukalovića (18611863), rat sa Crnom Gorom (1862), ustanak na Kritu (1866), ustanak u Bosni, Hercegovini i Bugarskoj (1875). Zbačen je od strane pristalica reformi zbog suviše ličnog režima, a uskoro zatim nađen je mrtav. ABDULHAMID I (1725-1789, vladao od 1774), osmanski sultan. Sin Ahmeda III. Na prestolu je nasledio Mustafu IH. Držan je gotovo do starosti u izolaciji, a popet je na presto u veoma kritičnom trenutku zemlje, u kome su Rusi napredovali prema turskim posedima u Bugarskoj. Uz pomoć Austrije i Pruske sklopio je nepovoljan mir s Rusijom u Kučuk Kajnardžiju (1774), po kome je, osim ustupanja Azova i zemalja između Dnjepra i Buga, ostavljeno Rusiji pravo na protektorat hrišćanskih vojvoda u Vlaškoj i Moldaviji. U njegovo vreme pada kriza zbog aneksije Krima (1783), nastala posle sporazuma Josifa II i Katarine II o podeli Turske (1781). Do rata je ipak došlo tek 1787, a naredne godine sa Turskom je zaratila i Austrija. U ovom ratu, posle uništenja turske flote, Rusija je zauzela Očakov i prodrla na Dunav; Austrija je unapred pripremila na ustanak turske podanike u Srbiji, istočnoj Bosni, Crnoj Gori i Albaniji, tako da je težina ratovanja velikim de-
ABDULHAMID
lom prebačena na njihove frajkore. U šumadiji i istočnoj Srbiji ovaj rat nazvan je Kočina krajina, po frajkorskom kapetanu Koči Anđelkoviću (v.). Slomljen očajem posle pada Oča kova, pao je u bolest, a uskoro zatim i umro ne dočekavši ponovni gubitak Beograda. U unutrašnjoj politici, nastojao je da uz pomoć naprednih krugova na dvoru povrati red u vojsci i upravi. Izdao je niz značajnih fermana o timarima, upravljanju vilajetom, uređenju vojske i raznim finansijskim pitanjima, koji su u njegovom vremenu, obeleženom separatizmom, obično ostajali bez efekta. ABDULHAMID II (1842-1918), vladao 1876-1909), osmanski sultan. Sin Abdulmedžida I. Došao je na presto dvorskim prevratom, u kome je zbačen Abdulaziz I. Pod pritiskom Mladoturaka, izdao je prvi turski ustav, ali ga sledeće godine ukida i zavodi despotski režim. Posle poraza u ratu s Rusijom (1877), odlukama Sanstefanskog mira i Berlinskog kongresa, izgubio je Bosnu i Hercegovinu, jugoistočnu Srbiju, deo Crne Gore, Tesaliju i Bugarsku, u korist Rusije, Austrije i balkanskih nacionalnih država. Narednih godina gubi Tunis (1881), Egipat (1882), Krit (1897). Zbog oštre ekonomske krize, Turska sve više zavisi od međunarodnog stranog kapitala, osobito nemačkog, davanjem koncesija za građenje Bagdadske železnice. Zbog drastičnih represalija protiv naprednih demokratskih pokreta, dobio je naziv „krvavi sultan". Svojim režimom izazvao je revoluciju Mladoturaka (1908), koji su ga prisilili da vrati na snagu ustav iz 1876. Kad je, ubrzo zatim, pokušao da ponovo odbaci ustav, svrgnut je s prestala (1909), i interniran, do 1912. u Solunu, a odande u Carigradu i Magneziji, gde je umro. ABDULMEDZID I (1823-1861, vladao od 1839), osmanski sultan. Odmah po dolasku na presto, objavio je Hatišerif od Đulhane (v.), koji je pripremljca> dugogodišnjim naporima njegovog prethodnika Mahmuda II. Objavljene uredbe garantovale su: ličnu i imovinsku sigurnost podanika, pravedno oporezivanje i regulisanje vojne obaveze. Postepeno je izveo izvesne prosvetne, pravne i administrativne reforme, u cilju pretvaranja Carstva u modernu državu. Hatihumajunom od 1856. prvi put je proklamovana sloboda veroispovesti, ravnopravnosti svih podanika, uveden je nov poreski sistem, kao i vojna obaveza za nemuslimane. U njegovo vreme, Egipat postaje autonoman (1841), uspešno je završen Krimski rat (1853-1856) pro-
14
ACTEKI
tiv Rusije, a pariskim mirom zagarantovan je integritet Turske. ABDULMEDZID II (1868-1939, vladao 1922-1924), poslednji osmanski sultan. Od proglašenja republike i odvajanja države od halifata, imao je samo duhovnu vlast, koja je od 1923. samo nominalna, a koju je izgubio ukidanjem halifata {19:!4). ABISINIJA, v. Etiopija. ABOLICIONIZAM, poništenje, ukidanje, pokret za ukidanjem ropstva u Sjedinjenim Američkim Državama, koji se razvio krajem XVIII v. Na njegovom čelu nalazili su se filantropi američkog Severa, čija je aktivnost dostigla vrhunac 30-ih godina XIX v. kada su osnovali posebna društva za borbu protiv ugnjetavanja robova, boreći se za njihovo oslobođenje. Posebnu ulogu odigrao je ovaj pokret za vreme građanskog rata u SAD (1861-1865). ACELJO, Masimo Tapareli, markiz d' (Azeglio, Massimo Taparelli, marchese d', 1798---1866), italijanski ministar. Počeo je kao pijemontski oficir; bavio se muzikom, slikarstvom, pisanjem romana. U politički život je ušao 1841; 1848. u Romanji; 1849. šef kabineta Viktora-Emanuela; ustupio mesto Kavuru; 1852. senator i guverner Milana. ACEV, Mirče (1915-1943), istaknuti makedonski revolucionar i politički radnik. - Potiče iz porodice koja je dala niz boraca i rukovodilaca nacionalnooslobodilačkom i revolucionarnom pokretu XIX i XX veka. Pripadao je naprednom srednjoškolskom i studentskom pokretu između dva rata, kada je postao i član KPJ. Jedan je od organizatora i rukovodilaca NOP makedonskog naroda 1941. Jedno vreme bio je i sekretar privremenog PK KPJ 1942. kada je uhap§en od bugarske okupatorske policije i u zatvoru ubijen. Proglašen je za narodnog heroja. ACTEKI, indijanski narod koji je u srednjem veku naselio oblasti današnjeg Meksika. Počev od XII v. organizovao je svoju državu, čija se prestonica nalazila na mestu današnjeg grada Meksika i zvala se Tenohtitlan. Za vreme svog prodora u Meksiko pokorili su mnogobrojna plemena koja su zatekli u severnim oblastima ove zemlje i nametnuli im plaćanje danka u proizvodima, zlatu i robovima. Od privrednih delatnosti najviše su razvili zemljoradnju i tkačku radinost. Njihova kultura dostigla je visok stepen razvitka, naročito u oblasti arhitekture, vajarstva i muzike. U veštini zidanja bili su veliki majstori, tako da su podizali građevine ogromnih dimenzija. Posle otkrića Amerike 1492. god. u njihovu zemlju
ADAKALE
sve vise da prodiru španski Konkvistador Fernando Kortez vešto je iskoristio nezadovoljstvo plemena koja su se nalazila pod vlašću Acteka i uz njihovu pomoć srušio je acteško carstvo i zarobio poslednjeg cara Montezumu 1522. god. ADAKALE, ostrvo na Dunavu blizu Oršave, na ulazu u Đerdapsku klisuru. Danas pripada Rumuniji. U doba Turaka imalo je važan strategijski ;- značaj i bilo je dobro utvrđeno. Na Adakale su se sklonile dahij e bežeći iz Beograda, ali su 25. jula 1804. bile pobijene od strane srpske potere, na čelu sa Milenkom Stojkovićem. Sve do 1913. ostrvo je pripadalo Turskoj. Te godine ga je okupirala Austrija, · a posle L svetskog rata pripalo je Rumuniji. ADAM, Gijom (Adam, Guillaume, oko 1270-1341), franc. dominikanac i putopisac. U delu Directorium ad paspočinju osvajači.
sagium faciendum ad Terram Sanc- tam, koje predstavlja uputstvo hodo-
-. časnicima za put u Svetu zemlju, s iznosi niz nepovoljnih podataka o - Raškoj i ostalim srpskim zemljama .: ~ njihovim vladarima. Njegov putopis L Je preveo i objavio Stojan Novako- vić u Godišnjici N. Čupića, Beograd 1894, knj. 14. ' ADMINISTRATIVNI APARAT, naziv za celokupnu upravnu organizaciju ko( jom se rukovodi svim javnim i privatnim poslovima u okviru jedne države. Svaka država stvara različite oblike administrativne organizacije ~ koji su u zavisnosti od društvenog .· uređenja. U svom istorijskom razvit- ku administrativni aparat je prošao .; kroz nekoliko karakterističnih faza J koje su određivale njegov karakter. ·· U najranijem periodu administracija - je najpre bila organizovana na voj. ničkom principu, zatim je imala ple- menski, pa crkveni karakter. Docnije je izvršena administrativno-teritorijalna podela po jedinicama od kojih su najpoznatije bile opština, grad, srez, okrug, oblast i dr. U pojedinim pe- riodima ljudske istorije lokalna ad~ m~ni.stracija je igrala veliku ulogu, i ah Je ona najpre potisnuta, a zatim '.l. skoro potpuno ukinuta, stvaranjem -L velikih država u kojima je admini_;; stracija centralizovana. Takvih pri- mera bilo je već u antičko doba, a -. naročito u novom veku kada su stvok rene velike države kapitalističkog dru' štva. U socijalističkom društvu radiF kalno je izmenjena administrativna ._: organizacija, ali je i dalje zadržan •· centralni administrativni aparat koji .( je u pojedinim fazama odigrao zna- čajnu ulogu. Sa sve većim razvitkom $:- društvenih odnosa ovakva organiza- cija administracije počela je da bude
15
ADMINISTRATIVNO kočnica daljem progresu, čiji su nosioci neposredni proizvođači. Društvenim samoupravLjanjem (v.) zamenjuje se monopollstički položaj centralne državne administracije i vlast se predaje u ruke neposrednih proizvođača. Ova radikalna promena u socijalističkom društvu delo je jugoslovenske teorije i prakse. ADMINISTRATIVNI PROTEKCIONIZAM, zabrana uvoza strane robe na domaće tržište putem uvođenja niza pravnih propisa (zdravstvenih, poreskih, prometnih, veterinarskih itd.). Administrativnim protekcionizmom štiti se nacionalna privreda i odstranjuje inostrana konkurencija, koja pokušava da omete razvoj privrede u jednoj zemlji i da ekonomski podjarmi dotičnu državu. ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELA JUGOSLAVIJE. Pod administrativnom ili političko-teritorijalnom podelom podrazumevamo podelu države na manje teritorijalne jedinice. One su danas u Jugoslaviji samostalne jedinice i u njima se vrše autonomno sve funkcije državne vlasti. One su istovremeno povezane i čine državnu celinu SFRJ. Administrativne, odnosno političko-teritori jalne jedinice u Jugoslaviji danas su: opštine, autonomne pokrajine, socijalističke republike i federacija. Ustav od 1963. predviđao je i srez kao administrativno-teritorijalnu jedinicu, ali su do danas srezovi ukinuti. Po ranijim ustavnim odredbama postojali su još okrug i oblast, koji takode više ne postoje. U našem društveno-političkom samoupravnom sistemu administrativno-teritorijalne jedinice imaju posebne odlike. To su samoupravne društveno-političke zajednice. Taj naziv je uveden Ustavom SFRJ od 1963. i one predstavljaju izraz demokratskog sistema vlasti i društvenog samoupravljanja. Društveno-političke zajednice zasnivaju se na društvenoj svojini sredstava za proizvodnju, na vlasti radnog naroda i na samoupravljanju. Opština ili komuna je osnovna administrativno-političko-teritorijalna jedinica ili osnovna društveno-politička zajednica. Ona po pravilu predstavlja geografsku celinu. U njoj se međutim, ne ostvaruju samo administrativne funkcije, funkcije države, već i naročito samoupravna prava građana, radnih ljudi i radnih organizacija koje čine komunu. To znači da opština nije samo teritorijalna jedinica, već i društvenopolitička samoupravna zajednica komuna. Autonomne jedinice po Ustavu postoje u SR Srbiji i to su Autonomna Pokrajina Vojvodina (APV) i Autonomna Pokrajina Ko-
ADMIRAL sovo (APK) ili ranije Autonomna Kosovsko-metohijska oblast (AKMO). One su stvorene još 1945. Razlozi za postojanje autonomnih jedinica su nacionalni, istorijski i ekonomsko-kulturni. Te oblasti u svom nacionalnom sastavu nisu jedinstvene. Pored Srba, tu žive i brojne narodnosti (Mađari, Rumuni, Slovaci, Albanci i mnogi drugi). Zatim te jedinice predstavljaju geografske i ekonomske celine i najzad one imaju poseban istorijski razvitak, naročito Vojvodina. I ;ove dve autonomne jedinice nisu samo administrativne jedinice, već i društveno-političke samoupravne zajednice. Socijalistička republika takođe nije samo administrativno-teritorijalna zajednica, već društveno-politička, samoupravna zajednica i država - izraz narodnog suvereniteta naroda koji u njoj živi. Ili kako to stoji u Ustavu SFRJ: „Republika je državna socijalistička demokratska zajednica zasnovana na vlasti radnog naroda i samoupravljanju". U Jugoslaviji ima 6 socijalističkih republika država pet nacija, dok je BiH posebna zbog svog višenacionalnog sastava i zato što predstavlja posebnu geografsku, istorijsku, ekonomsku i kulturnu celinu; i najzad SFRJ, koja nije samo najviša administrativno-teritorijalna zajednica, već takođe i društveno-politička i najviša samoupravna zajednica. Međutim, SFRJ je pre svega država, državna i društvena zajednica jugoslavenskih naroda i narodnosti u njoj. To je socijalistička država s obzirom na društveno-ekonomsko i političko uređenje u SFRJ. To je složena federativna država jer se sastoji od šest socijalističkih republika - država. - Ustavnim amandmanima 1969. god. autonomne pokrajine u SR Srbiji dobile su nov status i nazive: Socijalistička Autonomna Pokrajina Vojvodina i Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo. ADMIRAL, najviši vojni čin u mornarici koji odgovara činu generala u suvozemnoj vojsci. U našoj mornarici postoje vojna zvanja: kontraadmiral, viceadmiral i admiral. ADRESA, parlamentarna institucija engleskog ustavnog prava. Adresom parlamenat odgovara na tzv. prestonu besedu kojom vladar otvara zasedanje parlamenta. Adresom se iznose želje parlamenta vladaru i stav prema važnim državnim problemima. Postepeno adresa gubi politički značaj i pretvara se u formalnost. ADZI.JA, Božidar (1890-1941), politički i naučni radnik. Završio je pravne nauke i doktorirao u Pragu. Posle 1. svetskog rata zauzimao je visoke či novničke položaje. Uređivao je i iz-
AFRIKA
16 đavao
vise listova i časopisa. Objavio je više naučnih i publicističkih radova. U početku je bio pod uticajem Masarika i austromarksizma, a od 1935. prilazi KPJ. Cesto je bio proganjan od. vlasti. Rat je sačekao u zatvoru, a onda su ga ustaše streljale. AFRICKA POVELJA, osnovni dokument Organizacije afričkog jedinstva (OAJ) - donet 1943. u Adis Abebi na prvom sastanku OAJ. Ova organizacija slobodnih država Afrike, koja okuplja oko 40 zemalja, ima za cilj jedinstvo, solidarnost i saradnju afričkih zemalja u borbi za punu slobodu, nezavisnost i likvidaciju kolonijalizma u Africi. Ti ciljevi su sadržani u Povelji. Povelja i Organizacija su u skladu sa OUN i njenom Poveljom i sa ostalim njenim dokumentima u kojima su proklamovani osnovni ciljevi UN. AFRICKI KORPUS, nemačke snage pod komandom generala Romela koje su se borile u Africi za vreme 2. svetskog rata, Pošto italijanska vojska nije uspela da savlada saveznike u severnoj Africi, na molbu Musolinija počele su da pristižu u pomoć nemačke trupe. To je počelo krajem 1940. Hitler je takođe imao svoje planove u Africi i na Bliskom istoku. Međutim, ti planovi su onemogućeni novembra 1942, porazom kod El Alameina. Konačno je korpus kapitulirao maja 1943, ali se jedan njegov deo prethodno povukao u Evropu. AFRIKA, drugi po veličini kontinent koji se većim delom (2/3) nalazi na severnoj hemisferi Zemlje. - Otkriće. Afriku su narodi Azije i Evrope delimično upoznali već u starom veku. Ime je latinskog porekla. Tako su Rimljani nazvali svoje posede na severu Afrike. Pre Rimljana narodi Mesopotamije, Palestine i Persije održavali su veze sa Egiptom, dok su Kartaginjani doploviil čak do zapadne obale Afrike još u V. veku pre n. e. U srednjem veku Arapi su ne samo upoznali, već i osvojili dobar deo severne i istočne Afrike. U XV veku Portugalci {B. Diaz i V. de Gama) oplovili su veći deo njenih obala, a u XVI veku Portugalci su upoznali i obale Crvenog mora i ostali deo Sueca. Tada su se Portugalci učvrstili na obalnim delovima južne Afrike. Odatle su ih u XVII veku istisli Holanđani. Krajem XVIII veka Englezi su počeli istraživanja unutrašnjosti Afrike. Odlukom Bečkog kongresa (1815) Engleska je dobila Kapland. Sredinom XIX veka u unutrašnjost Afrike je krenuo škotski misionar D. Livigston. Za njim je krenuo američki novinar H. Stenli sa kojim je bio i Hrvat Dragutin Lerman. Kra-
AFRODITA jem XIX i početkom XX veka Evropljani su upoznali veći deo unutrašnjosti Afrike, jer su skoro čitavu Afriku evropske imperijalističke države osvojile i pretvorile u svoje kolonije. - Kolonizacija. Moderna kolonizacija je počela sa velikim geografskim otkrićima u XV veku. Prve kolonijalne posede stvorili su Portugalci na krajnjem jugu i španci na severozapadu Afrike. Portugalci su osvojili obalne delove Konga, Angolu i Mozambik i dr., a Španci cieo Maroka, Kanarska ostrva i dr. Neke posede oni i danas drže. U XVII veku u Afriku prodiru Holanđani i stvaraju svoje kolonije na jugu Afrike. U XVII veku počela je i francuska kolonizacija Afrike. Svoje prve posede Francuzi stvaraju na Madagaskaru i u Senegalu. Posle gubitka svojih poseda u Americi i Indiji Francuska se okreće Africi, gde stvara veliki broj kolonija, pre svega na severu Tunis, Alžir i Maroko. Ona je držala jedno vreme Sudan i Egipat, ali je istisnuta od Engleza, zatim bila je tzv. Francuska Ekvatorijalna Afrika (Gabon, deo Konga, Čad itd.), dalje tzv. Francuska Zapadna Afrika (Mavritanija, Gvineja, Gornja Volta, Obala Slonovače, Dahomej, Niger i dr.), zatim deo Somalije, Togo i Kamerun (nekad nemačke kolonije) itd. Francuska je držala trećinu Afrike. Engleska je prodrla u Afriku kasno (krajem XIX veka), pa je morala da preotima kolonije. Njeni najvažniji posedi bili su Egipat, Sudan, deo Sornalije, Zanzibar, Britanska centralna Afrika, Nigerija, Uganda, Rodezija, Južnoafrička unija, Kenija, Bečuana, Bosuto, Svazi, Gambija, Tanganjika i dr. od kojih neke i danas drži. Nemačka je kasno prodrla i ubrzo izgubila svoje posede u Africi, a to je bila Nemačka jugozapadna Afrika, zatim Togo, Kamerun i Nemačka istočna Afrika. U Africi su imali posede i !talijani (deo Somalije, Eritreju, Libiju i Etiopiju) i Beigija (veći deo Konga). Kolonizacija Afrike je završena na početku XX veka. Tada su u Africi postojale uglavnom dve nezavisne države Liberija i Etiopija koja je kasnije (19361941) bila italijanska k0lonija. - Dekolonizacija. Rušenje kolonijalizma u Africi počelo je kasnije, išlo je sporije i još uvek je u toku, iako je pri kraju. Razlog tome je velika ekonomska i društvena zaostalost i u vezi sa tim kasnija pojava i sporiji razvoj narodnooslobodilačkog pokreta. Pored Liberije i Etiopije između dva svetska rata nezavisna država je postala Južnoafrička Unija. Dekoloni-
1'7
AGESlLA.f zacija je započela posle drugog svetskog rata. Najpre je nezavisnost dobila Sirija (1946), zatim Libija (1951), Eritreja (1952), Sudan (1955), Tunis i Maroko (1956), Gana (1957) Gvineja (1958). Posle 1960. došlo je do ubrzane dekolonizacije i stvaranja desetina nezavisnih država. Dekolonizacija je došla u svoju završnu fazu. Problem Afrike je stabilizacija tih nezavisnih država i borba protiv neokolonijalizma. AFRODITA, prema grčkoj mitologiji boginja lepote, ljubavi i plodnosti. Homer je spominje kao ćerku Zevsa i Dione, dok je po drugom mitu rođena iz morske pene na ostrvu Kipru. Kad je izašla na obalu, priča se u legendi, cveće je nicalo pod njenim nogama. Najlepša i najumiljatija grčka boginja bila je povod trojanskom ratu, pošti) je pomogla Parisu da otme lepu .Jelenu. Muž joj je bio hromi i ružni bog vatre Hefest. Glavno područje njenog kulta bio je Kipar, odakle se proširio po celoj Grčkoj tako da je postala božanstvo svih Grka. Po helenističkom shvatanju već u antičko doba, kao prototip lepote ženskog tela, njen lik je dobio meke, graciozne i slikovite oblike, stavove i pokrete. Lice joj je nežno, ljupko, puno miline i primamljivosti, a usta malo nasmejana. Od renesanse ona je motiv izražavanja lepote ženskog akta u slikarstvu. Od svih kipova najveću vrednost ima statua miloske Afrodite iz Luvra. AGA, feudalna titula u Turskoj. U početku tu titulu su nosili dvorski dostojanstvenici, ili vojne starešine visokog ranga. U Bosni i Hercegovini tu titulu je imalo niže muslimansko plemstvo. Kasnije se njom oslovljavao svaki bogatiji i ugledniji neškolovani musliman za razliku od šlrnlovanih efendija. AGAMEMNON, kralj Mikene i Arga, Atrejev sin i brat Menelaja. Prema Homerovoj Ilijadi, bio je vrhovni zapovednik celokupne grčke vojske u trojanskom ratu. Pred polazak u rat žrtvovao je svoju ćerku Ifigeniju. Za vreme opsade Troje došao je u sukob sa najvećim grčkim junakom Ahilom, kome je oteo najlepšu robinju. Po povratku kući iz rata u Mikenu bio je ubijen od svoje žene Klitemnestre i njeaog ljubavnika. AGARJANI, naziv za Turke u starim srpskim spomenicima. Ovaj naziv kao i naziv Izmailćani potiče iz Biblije u kojoj se priča da je robinja Agarka rodila A vrama, sina Izmaila. AGER PUBLICUS, v. Državna zemlja. AGESILAJ, spartanski kralj (oko 444360. god. pre n. e.). Za kralja u Sparti izabran 397. god. pre n. e. Sledeće godine
A GORA
prešao u Malu Aziju u pomoć grčkim gradovima gde je postigao značajne uspehe. Posebno se istakao u odbrani Sparte od Tebanaca u borbama kod Heroneje (394. god.) i kod Leuktre (371. god.). Pomagao je pobunjene satrape protiv persijskog kralja. AGORA, najpre narodna skupština kod starih Grka na kojoj je narod sedeo ili ležao. Ko je želeo da govori, ustajao je i dobijao žezlo, kao znak da ima reč. Docnije, to je gradski trg i središte grada. Agora je obično bila okružena hramovima i zgradama. Prodavnice su bile raspoređene prema proizvodima koje su prodavale. Nije bio redak slučaj da se deo agore nazivao po onome što se na njemu prodavalo. AGRARNA REFORMA, skup mera državne vlasti kojima se menjaju odnosi svojine i pravo svojine na zemlju. - Agrarna reforma obično nastaje kada dođe do nesklada između proizvodnih odnosa i proizvodnih snaga u poljoprivredi, što izaziva klasne i političke sukobe. Cilj agrarne reforme, odnosno onih koji njoj teže i koji nju sprovode jeste da se ukloni taj nesklad i ti sukobi, da se izvrši nova podela zemlje, da se unesu u poljoprivredu novi odnosi vlasništva, a time i novi proizvodni, društveni odnosi koji će ukloniti nesklad u proizvodnji i sukobe u društvu. Za agrarnu reformu znamo i u starom veku; to su Solonove reforme u Atini i reforme braće Graha u Rimu. U srednjem veku nastaje težnja za ukidanjem kmetstva i feudalnih veleposeda, koju ispoljava i seljaštvo i buržoazija. U novom veku agrarna reforma ima za cilj likvidaciju feudalnih odnosa, a sa pojavom proletarijata i ukidanje kapitalističkih odnosa u poljoprivredi. U jugoslovenskim zemljama u novom veku agrarna reforma dolazi pre svega kao rezultat revolucionarne nacionalnooslobodilačke borbe protiv vlasti Turaka i Habsburga i buržoasko-demokratske revolucije. U Jugoslaviji do agrarne reforme došlo je u dva maha, posle prvog i drugog svetskog rata. Cilj agrarne reforme posle prvog svetskog rata bio je da se likvidiraju ostaci feudalizma i kolonatskih odnosa kojih je još bilo u Makedoniji, BiH, Kosmetu i Dalmaciji i da se podeli zemlja veleposednika siromašnim seljacima. Do agrarne reforme došlo je i zbog revolucionarnog pokreta seljaka 1918. i 1919. Ona je započela odlukom Narodnog vijeća u Zagrebu (od 26 nov. 1918) o ukidanju kmetskih odnosa i to oduzimanjem velikih poseda i poseda ratnih dobitnika radi podele siromašnim seljacima i radi
18
AGREMAN
kolonizacije. Po stvaranju Kraljevine SHS, 25. febr. 1919. donete su prethodne odredbe za pripremu agrarne reforme, a zatim i niz drugih pravnih propisa i najzad 1931. donet je Zakon o likvidaciji agrarne reforme. Ipak ona nije okončana. Ostaci feudalnih odnosa su likvidirani, ali ne i krupni posed, a veliki broj siromašnih seljaka i dalje je ostao bez zemlje. Podeljeno je oko 1 800 000 ha zemlje koju je dobilo nekoliko stotina hiljada porodica. Posle 2. svetskog rata agrarna reforma je izvršena na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji od 23. avg. 1945. Zemlja je oduzeta od crkava, manastira, privrednih organizacija, veleposednika, bogatih seljaka, saradnika okupatora i dr. Maksimum zemlje koji je posednik mogao da zadrži bio je 20-35 ha. Stvoren je zemljišni fond od 1 600 000 ha. Zemlju je dobilo 316 000 porodica. Jedan deo zemlje postao je društvena svojina i dat je državnim poljoprivrednim dobrima i seljačkim radnim zadrugama i ustanovama. Godine 1953. smanjen je zemljišni maksimum na 10 ha, čime je dobijeno još 276 000 ha obradive zemlje koja je takođe postala društvena svojina. AGRARNI PROLETARIJAT, naziv za seljake bezemljaše--proletere. Lišeni su svih sredstava za proizvodnju i da bi se održali u životu, zajedno sa člano vima svojih porodica primorani su da prodaju svoju radnu snagu, obrađujući tuđu zemlju. Na taj način u potpunosti su izjednačeni sa radnicima-proleterima u gradovima i industrijskim centrima. AGRARNO PITANJE, skup problema koji se tiču poljoprivrede i društvenih odnosa u njoj. - U ta pitanja spadaju: 1) karakter i specifičnost poljoprivredne proizvodnje; 2) razvitak proizvodnih snaga u poljoprivredi; 3) struktura zemljišnog poseda; 4) vrste svojine nad zemljom; 5) odnos poljoprivrede prema drugim granama privrede i mnoga druga. Skoro u svakoj zemlji agrarno pitanje ima svoje posebne odlike. U nerazvijenim zemljama to pitanje obuhvata obično problem zaostalosti poljoprivredne proizvodnje, neravnomerne raspodele zemlje, agrarne prenaseljenosti itd. U zemljama gde je poljoprivreda razvijena i napredna najčešći su problemi tržišta i cena za poljoprivredne proizvode, pa zbog toga dolazi do intervencije države. AGREMAN (franc. agrement), pristanak ili odobrenje jedne države, odnosno vlade da primi imenovanu ličnost za diplomatskog predstavnika koji dolazi iz druge države. Ukoliko diplomatski predstavnik (ambasador ili poslanik)
AGRESIJA
19
nije po volji zemlji, odnosno vladi u koju dolazi agreman može biti uskraćen.
AGRESIJA, oružani napad jedne zemlje ili više zemalja na neku državu koja taj napad nije ničim izazvala. Cilj joj je da se pokori napadnuta zemlja, osvoji neki. deo njene teritorije ili da se oružanom intervencijom sprovedu određeni politički ili drugi ciljevi. Može imati i ekonomski karakter, čija se suština sastoji u ekonomskoj blokadi napadnute države. AGRIKOLA, Georg Bauer, zvani (1490-1555), pisac znamenitog traktata o rudarskoj tehnici De R.e mettalica (Bazel 1556) koji je dva veka uziman kao priručnik za rudarstvo. Posle studija, živeo je u Joakimštalu, gde se bavio mineralogijom, rudarstvom i prirodnom materijom. Njegovo delo je bogato ilustrovano grafikama, i danas služi kao najdragoceniji izvor za istoriju rudarstva. AGRON, ilirski kralj (III v. pre n. e.), muž kraljice Teute. Savladavši otpor mnogobrojnih plemenskih starešina, ukinuo je njihovu samostalnost i ujedinio većinu ilirskih plemena u jedan savez kome je dotle na čelu stajalo manje istaknuto ilirsko pleme Ardijeja. Njegova udovica i naslednica kraljica Teuta, i pored svih nastojanja, nije bila u stanju da održi ilirska plemena ujedinjena. AHENSKI KONGRES, održan 30. sept. -21. nov. 1818. sa ciljem da se osnuje četvorni savez Austrije, Rusije, Engleske i Pruske, sila-pobednica nad Napoleonom. U savez je uključena i Francuska, ali s tajnom klauzulom o evntualnim vojnim merama protiv te države. AHENSKI MIR, sklopljen u Ahenu 812. godine između franačkog cara Karla Velikog i vizantijskog cara Mihaila Rangabe. - Dugogodišnje neprijateljstvo između Franačke i Vizantije otpočelo je zbog franačkog osvajanja Italije, srednje Evrope i krunisanja Karla Velikog za cara 800. god. Vizantija je smatrala da je jedini i zakoniti gospodar Rimskog Carstva, odnosno i zapadne Evrope i da samo vizantijski carevi imaju pravo na carsku krunu. Stvaranje novog zapadnog Franačkog Carstva ugrožavalo je legitimna prava vizantijskih careva. Međutim, posle poraza Vizantije u ratu protiv Bugara (811), potpisan je mir u Ahenu; Karlu Velikom priznato je zvanje cara i vlast nad Hrvatskom, a primorski (dalmatinski) gradovi ostali su pod vlašću Vizantije. AHENSKI MIR 1668. Ovim mirom završen je tzv. devolucioni rat (16671668) između Francuske, s jedne, i
ABMED
španije, Holandije i Engleske, s druge strane, zbog franc. pretenzija na Flandriju. Francuskoj je u Flandriji priznat posed Lila i još nekih gradova. AHENSKI MIR 1748. Ovim mirom okončan je rat za austr. nasleđe vođen između Francuske i španije, s jedne, i Austrije, Engleske, Holandije i Sardinije, s druge strane. Francuska i Španija priznale su pragmatičku sankciju (v.), Pruskoj je priznat posed šleske, a Farma i Pijačenca pripale su špan. Burbonima. AHIL, legendarni junak starih Grka, najslavnije ime trojanskog rata i glavna ličnost Homerovog speva Ilijade. Bio je sin morske nimfe Tetide i mirmidonskog kralja Peleja. Prema jednom od mnogobrojnih mitova, odmah po rođenju majka ga je okupala u reci Stiksu, zbog čega je mogao da bude ranjen samo u petu za koju ga je majka držala prilikom kupanja. Pod Trojom se borio hrabro sve dok mu vrhovni zapovednik grčke vojske Agamemnon nije uzeo najlepšu robinju Brisejidu. Ozlojeđen zbog ovog odustao je od dalje borbe i povukao se u svoj šator. Ponovo je stupio u borbu protiv Trojanaca kada mu je trojanski junak I-lektor ubio najboljeg druga Patrokla. Dobivši novo oružje od boga Hefesta, peva se dalje u Ilijadi, osvetio je smrt svog najvernijeg druga ubistvom I-lektora. Uskoro je i sam poginuo od Parisove strele koja mu je zadala smrtonosan udarac u petu. Tako je nastala izreka „Ahilova peta" za neku slabu stranu ili najosetljivije mesto kod čoveka. Svojim nenadmašnim junaštvom i vrlinama postao je ideal grčkog junaka već u antičko doba. Epizode iz njegovog života poslužile su kao uzor za vaspitanje mladog naraštaja dok su mu hrabrost i nežnost opevali mnogi antički pesnici. AHMED I (1589-1617, vladao od 1603), osmanski sultan. Kao maloletan, nasledio na prestolu svoga oca Mehmeda III. U njegovo vreme, Turci su vodili dva bezuspešna rata protiv persijskog šaha Abasa i u drugom izgubili Tebriz. Dugogodišnji rat protiv Austrije okončan je sa izvesnim preimućstvom mirom u .Z1tva-Toroku (1606). Njegovo doba obeleženo je daljim zaoštravanjem ekonomske krize i narušavanjem timarskog sistema. Podigao je Plavu džamiju, jednu od najlepših u Carigradu. Bio je pesnik. AHMED II (1641-1695, vladao od 1691), osmanski sultan, sin Ibrahima I, naslednik Sulejmana III. Kad je stupio na presto, Austrijanci su ponovo op-
AJZENHAUER
AHMED
sedali nedavno povraćeni Beograd. Turska vojska pod komandom velikog vezira Mustafe ćuprilića odbila je napadače preko Dunava i Save, ali je u bici kod Slankamena (1691), uz 28 000 janičara, izgubila i obnovitelja svoje snage i ugleda, Mustafu Cuprilića. Ostatak života Ahmed II proveo je u zatišju, potpuno nezainteresovan za vladarske poslove. AHMED III (1668-1730, vladao od 1703), osmanski sultan. Postavljen je na presto posle zbacivanja Mustafe II. Da bi suzbio nezadovoljstvo vojske zbog gubitaka teritorija prema karlovačkom miru (1699), zaratio je protiv Petra I Velikog. I pored ubedljive pobede nad Rusima na Prutu (1711), usled pod~ mitljivosti velikog vezira Baltadži Mehmeda, rat je okončan bez preimućstava za Turke. Sa ciljem revizije karlovač kog mira, objavio je rat Mlecima (1714), da bi povratio Moreju. U rat je ušla 1716, kao saveznica Mletaka, i Austrija, čija je vojska pod komandom princa Evgenija Savojskog odnela veliku pobedu nad turskom vojskom u bici kod Petrovaradina, gde je poginuo veliki vezir Ali-paša, osvajač Moreje (sahranjen u Beogradu). U ovom ratu, austrijska vojska osvojila je severnu Srbiju s Beogradom i deo severne Bosne. Kad je rat 1718. okončan mirom u Požarevcu, svi osvojeni krajevi pripali su Austriji. Da bi nadoknadio gubitke u Evropi, Ahmed III je poveo rat protiv persijskog šaha Husejna i posle nekoliko poraza odustao od rata. Sve veće nezadovoljstvo u Carigradu dovelo je do pobune koja je prisilila Ahmeda III da abdicira u korist Mahmuda I. AJAN, naziv za uglednog i bogatog prvaka jednog mesta, staleža ili klase u Turskom Carstvu. Aj ani su bili nezvanični posrednici između vlasti i naroda. Krajem XVIII veka pretvaraju se u neku vrstu doživotno izabranih narodnih predstavnika. Pokrajinski namesnici ih sazivaju u tzv. Ajansko veće, koje raspravlja važna pokrajinska pitanja. U Bosni se pominju prvi put u XVIII veku. AJLUK, turski naziv najamnine za izvršeni rad ili za službu. Ajluk je ugovaran na određeni rok najčešće za pola godine ili za godinu. Ajlučar bi od gazde dobijao obično stan, hranu i izvesnu naknadu u novcu i odelu. Kao zastareli sistem plaćanja radne snage ajluk se održao veoma dugo, a na selu u nekim krajevima i do naših dana. AJNHARD, (770-840), franački pisac i graditelj. - Ziveo je na dvoru franačkog cara Karla Velikog, u Ahenu.
Posle smrti Karla Velikog uticao je na politiku njegovih naslednika. Kada su u porodici Karolinga nastali sukobi, povukao se u manastir i zamonašio. Napisao je biografiju Karla Velikog (Vita Caroli Magni) i veći broj dela verskog karaktera. AJNSTAJN, Albert (Einstein, Albert, 1879-1955), naučnik koji Je otvorio novu epohu u fizici. - Rodio se u Nemačkoj u kući Jevrejina-trgovca. Skolovao se u Nemačkoj i Svajcarskoj gde je studirao matematiku i fiziku. Tu se oženio Novosađankom Milevom Marić, koja je bila takođe matematičar i koja mu je rodila dva sina. Postao je profesor Univerziteta u Cirihu, pa direktor jednog naučnog instituta u Berlinu i član Pruske akademije nauka. Kao Jevrejin i protivnik fašizma napustio je Nemačku 1933. i otišao u SAD gde je ostao do smrti. Objavio je nekoliko stotina naučnih radova, filozofskih i političkih spisa. Njegovi najveći doprinosi nauci jesu specijalna i opšta teorija relativiteta, teorija fizičkog polja i zakona fotoelektrič nog polja. AJZENAHOVCI, struja u nem. socijaldemokratskom pokretu, čiji su pripadnici, u mestu Eisenach-u, 1869. god. osnovali socijaldemokratsku radničku partiju Nemačke. Ajzenahovci su, pod vodstvom Bebela i V. Libknehta, napustili Opštenemački. radnički savez, koji je bio pod snažnim uticajem Lasala, zbog toga što se nisu slagali sa shvatanjem lasalovaca da ujedinjenje Nemačke treba izvršiti odozgo, na čelu s Pruskom i Hoencolernima. Pored toga. lasalovci su zastupali i niz oportunističkih gledišta, što ih je dovodilo u suprotnost prema sve uticajnijoj grupi marksistički orijentisanih vođa radničkog pokreta. Ajzenahovci su postojali kao samostalna partija do njihovog ujedinjenja s lasalovcima, izvršenog u Goti (1875) i do donošenja Gotskog programa (v.).
AJZENHAUER, Dvajt (Eiesnhower, Dwight, 1890-1969), general i predsednik SAD u dva mandata u periodu 1952-1960. Završio je vojne škole i kao oficir je učestvovao u prvom svetskom ratu. Posle rata je službovao u raznim jedinicama armije SAD, u njenom Generalštabu i u Ministarstvu vojske SAD. Aktivno je učestvo vao i istakao se u 2. svetskom ratu. Već 1942. dolazi u Englesku u američki štab, zatim postaje komandant angloameričke vojske koja se iskrcala novembra 1942. u severnoj Africi, zatim komanduje iskrcavanjem u Italiji jula 1943. i konačno on je komandant savezničkih snaga koje su se jula 1944. iskrcale u Francuskoj i otvo-
AKADEM
rile drugi front. Posle rata Ajzenhauer je bio komandant američkih okupacionih trupa u Nernačkoj, zatim načelnik amerčkog Generalštaba, komandant vojnih snaga Atlantskog pakta, a onda je u dva maha biran za Predsednika SAD kao kandidat Republikanske stranke. Napisao je svoje ratne memoare, koji su kod nas prevedeni pod nazivom: Rat za oslobođenje Evrope. AKADEM, legendarni heroj kod starih Atinjana, čije se ime spominje u mitu o junaku Tezeju. Dioskurima, Zevsovim sinovima, pokazao je mesto na kome je Tezej držao zarobljenu njihovu sestru Helenu. Zbog toga je uživao naročito poštovanje kod svih starih Grka. Prilikom svojih upada u Atinu, gde se nalazilo njegovo veliko imanje, Lakedemonjani su ga poštedeli prilikom razaranja atinskih znamenitosti. U njegovom vrtu, zasađenom platanima i maslinama, osnovao je grčki filozof Platon svoju školu, koja je po Akademu dobila ime Platonova Akademija. AKADEMIJA, deo zemljišta u staroj Atini zasađen platanima i maslinama i posvećen legendarnom junaku Akademu, poznatom iz legende o Tezeju. U taj deo Atine dolazio je najčešće Platon i u njemu vodio razgovore sa svojim učenicima. Zbog toga je Platonova filozofska škola dobila ime Akademija (v. i Platonova akademija). AKADEMIJE KOD JUZNIH SLOVENA, naučna ili književna društva čiji je cilj unapređenje nauke, književnosti i umetnosti. Sam naziv potiče od jednog dela stare Atine, gde je Platou držao svoja predavanja. - Najranije akademije kod nas nastale su u Dalmaciji i Istri, koje je zahvatio pokret humanizma i renesanse. Cilj im je bio negovanje književnosti, a kasnije i jezika. Takve akademije bile su: Akademija složnih (dei concordi) u drugoj polovini XVI veka, Akademija ispraznijeh, krajem XVII veka i Akademija od šturaka u XVIII veku, a sve u Dubrovniku. Sličnih akademija bilo je u: Splitu, Kopru, Piranu i Rovinju. To su bila društva obrazovanih humanista, koji su na skupovima čitali svoje radove iživljavajući se u konvencionalnim „učenim" diskusijama. Njihova glavna zasluga je negovanje formi društvenog života, održavanje pozorišnih predstava i donekle negovanje narodnog jezika. Prave akademije kod nas osnivaju se posle narodnih preporoda kada su se već oformile nacionalne kulture jugoslavenskih naroda. - Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. Već je Hrvatski sabor 1836. doneo zaključak da
21
AKADEMIJE
se u Zagrebu osnuje učeno društvo „za uzgajanje narodnog jezika i literature". Stvarne pripreme za osnivanje akademije počele su znatno kasnije zbog nesređenih političkih i društvenih prilika (borba narodnjaka i mađarona, revolucija 1848, Bahov apsolutizam). Godine 1860. Strosmajer je priložio 50 000 forinti kao glavnicu za buduću akademiju, 1861. Sabor je izabrao poseban odbor za izradu pravila akademije, a 1863. godine austrijski car, koji je istovremeno bio mađarski i hrvatski kralj, prihvatio je u načelu saborsku odluku, ali pravila akademije nešto izmenjena potvrdio je konačno 1866. Sabor je izabrao prvih četrnaest pravih članova koji su izradili poslovnik i izabrali štrosmajera za pokrovitelja, a za prvog predsednika čuvenog istoričara Franju Račkog. Prva sednica akademije održana je 1867. Akademija se delila u tri odeljenja „razreda": „historičko-filologički", „filozofsko-pravni" i „matematičko-prirodoslovni". Odmah nakon osnivanja Akademija je razvila živu naučnu i izdavačku delatnost, osobito na polju narodnog jezika i istorije (izdavanje rečnika, izdavanje izvorne građe, objavljivanje naučnih publikacija iz raznih grana nauke). Akademija je neprekidno proširivala svoju delatnost do 1941. godine. Okupacijom zemlje i stvaranjem tzv. Nezavisne Države Hrvatske Jugoslavenska akademija je ukinuta, a osnovana „Hrvatska akademija nauka" kojoj je dodeljena imovina ukinute Akademije. Oslobođenjem zemlje Akademija je nastavila sa radom pod starim nazivom. Njena delatnost znatno se proširila i ona je jedan od glavnih centara naučnog života u našoj zemlji. Godine 1954. imala je osam odeljenja i 34 naučne ustanove u kojima radi veliki broj naučnika raznih naučnih disciplina. Akademija izdaje čitav niz publikacija, od kojih njen glavni organ „Rad" izlazi već punih 100 godina. Srpska akademija nauka. Iako je Srbija oslobođena neposredne turske vlasti 1815, a dobila međunarodno priznatu autonomiju 1830, kulturni i naučni život se sporo razvijao zbog privredne, društvene i političke zaostalosti zemlje koja je dugo robovala tuđinu. Pretečom akademije smatra se Društvo srbske slovesnosti (književnosti) koje je radilo od 1841-1864. Cilj Društva je bio „usavršavanje srbskog jezika i širenje nauka na srbskom jeziku". Društvo je izdavalo svoj organ Glasnik (17 knjiga), negujući tzv. nacionalne nauke (istoriju, etnografiju, nauku o srpskom jeziku itd.). Zbog liberalnih ideja nekih njegovih članova knez Mihai-
AKBAR
22
lo je zabranio rad Društva i umesto nJega osnovao Srpsko učeno društvo (1864-1892). Cilj društva je bio „zanimati se naukama i veštinama koliko se one tiču srbstva". Njegova organizacija je bila slična organizaciji akademija nauka toga vremena. Društvo je izdavalo svoj organ Glasnik (51 knjiga). Radovi u Glasniku su iz raznih nauka, a najviše iz istorije, etnografije i nauke o jeziku. Zbog politič kih borbi u Društvu njegov rad je bio suspendovan 1886. ali je Društvo i dalje radilo do 1892. Godine 1886. osnovana je Srpska kraljevska akademija, a 1892. izvršeno je spajanje Akademije i Društva. Pod tim nazivom Akademija je radila do 1944, a posle oslobođenja nastavila je rad pod nazivom Srpska akademija nauka, a kasnije Srpska akademija nauka i umetnosti. Akademija je razvila veoma plodnu naučnu delatnost. Okupljala je najistaknutije naučne snage u srpskom društvu. Njen prvi predsednik bio je znameniti biolog Josif Pančić, a dugi niz godina istaknuti filolog Aleksandar Belić. Akademija je izdavala i izdaje više stalnih publikacija, kao što su Glas, Spomenik, Godišnjak i niz posebnih izdanja. Akademija ima Arhiv, Biblioteku i nekolike desetine instituta. Slovenska akademija znanosti in umetnosti. Zbog podeljenosti slovenačkih
zemalja u Austriji nije se moglo ni misliti o stvaranju tako visoke naučne ustanove sve do ujedinjenja. Začetak Slovenačke akademije nauka jeste Društvo za humanistične vede, osnovano 1921. Godine 1925. predloženo je osnivanje Slovenačke akademije nauka, ali je ona zbog ondašnjih političkih prilika osnovana tek 1938. Sa radom je počela 1939. i već su te godine izišle prve tri akademijine publikacije. Intenzivna naučna aktivnost nastavljena je posle pobede narodne revolucije, kada ova najviša slovenačka naučna ustanova dobija izrazito radni karakter. Izdaje čitav niz naučnih publikacija i ima velikih broj naučnih ustanova. Poslednjih godina dobile su svoje akademije nauka i još dve naše republike: Bosna i Hercegovina, čije je Naučno društvo preraslo u Akademiju nauka (1966) i Makedonija, gde je Akademija nauka osnovana 1967. - Sve akademije su povezane u svom radu „Akademijskim savetom SFRJ'', koji je osnovan još 1948. god. sa zadatkom da objedinjuje i usklađuje rad ovih najviših naučnih ustanova. Svaka akademija u Savetu je ravnopravna i ima po tri predstavnika i dva zamenika. AKBAR (1542-1605, vladao od 1556), mongolski car, sin cara Humajuna. Ponovo je osvojio sve nekadašnje provincije mongolskog carstva, do Kašmi-
AKERMANSKA KONVENCIJA
ra (1576) i zaveo dobro administrativno uz pomoć ministra Abdul-Fazlija. Podržao je versku reformu pod uticajem Zoroastrinskog kulta. AKCIJA (lat. actio), u bankarstvu predstavlja dokumenat na deo kapitala uložen u akcionarsko, odnosno deoničar sko društvo, na osnovu koga učesnik učestvuje u osnivanju preduzeća, u njegovoj organizaciji i u podeli dobiti koje je preduzeće ostvarilo. Akcija može da glasi na ime upisnika i može se preneti na drugo lice izjavom prenosioca na poleđini akcije. Na akciji na donosioca nije označeno ime, već je koristi ono lice u čijim se rukama nalazi. AKCIONARSKO DRUSTVO (skraćeno A. D.), kapitalistički oblik udruživanja kapitalista u jedno preduzeće sa unapred određenom visinom kapitala (glavnica) i podeljenim akcijama (v.), na osnovu kojih imaoci akcija dokazuju visinu svog učešća u kapitalu preduzeća, a srazmerno državini akcija učestvuju u deljenju dobiti. Učesnici akcionarskog društva mogu biti privatna lica, banke i država. U našem socijalističkom privrednom sistemu nije odobreno stvaranje akcionarskih društava. AKCA, sitan srebrni novac u Turskoj. Akče se kuju od vremena sultana Orhana, pa sve do XVII veka. Veličina akče je bila 18 mm, težina 1,2 gr, finoća srebra 9000/oo. Na jednoj strani akče bilo je ispisano ime sultana, a na drugoj mesto kovnice i prva godina vladanja sultanova. AKERMANSKA KONVENCIJA, sporazum Rusije i Turske zaključen 1826. u Akermanu (danas Bjelgorod Dnjestrovski) zbog odugovlačenja Turske da ispuni neke odredbe bukureškog mira 1812. - Konvencija je predvidela razgraničenje Rusije i Turske na donjem Dunavu. Rumunske kneževine Vlaška i Moldavija dobile su ponovo potvrdu svoje autonomije. Peti član Konvencije i poseban akt uz Konvenciju odnose se na Srbiju. Turska se obavezuje da u roku od 18 meseci izvrši sve odredbe osme tačke bukureškog ugovora. Povlastice, u sporazumu sa srpskim narodom, treba da budu izdate u formi hatišerifa, koji će Porta zvanično dostaviti Rusiji. Hatišerif će se smatrati sastavnim delom Konvencije. Poseban akt o Srbiji nabraja povlastice koje će Srbi dobiti hatišerifom: sloboda veroispovesti, sloboda trgovine, nezavisnost unutrašnje uprave, povratak otrgnutih nahija, ustupanje Srbima uprave nad muslimanskim imanjima, zabrana muslimanima da se naseljavaju u Srbiju (sem vojnih garnizona). Konvencija je garantovala autonomiju Srbije pod ruskom zaštitom. uređenje
23
AKINDZIJA AKINDZIJA, lako naoružani konjanik pripadnik neredovnog roda u turskoj vojsci. Akindžije su upadale u neprijateljsku zemlju i pljačkanjem i pustošenjem olakšavali osvajanje teritorije od strane redovne vojske. Po tradiciji red je osnovao rodonačelnik osmanlijske dinastije Ertogrul. U XVIII veku više se ne spominju. AKREDITIVNO PISMO, punomoćje koje · šef države daje poslaniku ili ambasa~ doru na strani da može svoju zemlju ; i vladu da predstavlja u nekoj drugoj - zemlji kod neke druge vlade. AKROPOLA, utvrđeni deo starih gradova koji je građen obično na mestu koje je svojom visinom dominiralo či tavom okolinom. Prva ovakva utvrđenja podizali su stari Grci u Maloj Aziji, a docnije i u samoj Grčkoj. U unutrašnjosti akropole, opkoljene sa svih strana debelim, kamenim zidovima, nalazili su se vladarov dvorac hram božanstva koje se u gradu po~ - sebno poštovalo i druge građevine za odbranu od napada. Za vreme napada neprijatelja u akropolu su se sklanjali t stanovnici koji su stanovali u blizini. Sa sve većim razvitkom antičkih država-polisa u staroj Grčkoj, akropole su postale najreprezentativniji delovi · grada sa najlepšim kulturnim spomenicima. Najistaknutiji među njima bio je Akropolj (v.) u Atini. AKROPOLJ, breg visok 120 metara usred Atine koji je u istoriji antičke Atine bio najreprezentativniji centar. Najstarije spomenike Akropolja uništili su Persijanci 480. god. pre n. e. U zlatno doba Atine, za vreme Perikla, Akropolj je dobio monumentalan izgled. Na njemu su sagrađeni najlepši hramovi, najznačajniji spomenici grč-
Akropolj
ke kulture. Centralni spomenik Partenon posvećen je bogini Atini. U njemu je Fidija izradio od zlata i slonovače ogromnu statuu boginje Atine, svoje remek-delo. U toku srednjeg veka Akropolj je bio zanemaren, dok je u XVII v. postao tursko skladište mu-
ALBA
nicije. Tada je topovski hitac mletačke vojske izazvao u Partenonu jaku eksploziju i naneo neprocenjivu štetu Akropolju. AKTA DIURNA (Acta diurna), službeni list i najstarije novine koje je u antičkom Rimu osnovao Gaj Julije Cezar 59. god. pre n. e. Pored odluka Senata, objavljivane su i vesti o važnijim događajima u toku dana. U doba Carstva donosile su i novosti iz života i rada na carskom dvoru u Rimu. Izlazile su sve do III v. AKUMULACIJA (lat. acumulatio-nagomilavanje), proces pretvaranja viška vrednosti u kapital. Prvobitna akumulacija kapitala (v.) nastaje posle velikih geografskih otkrića (v.). Ovaj proces nastaje u svetu uništavanjem sitnog proizvođača u epohi prelaza sa feudalnog na kapitalistički privredni sistem, time što su nasilno, bespravno oduzimana sredstva za proizvodnju i na taj način stvarani veliki posedi kapitalista; s druge strane, obespravljeni i osiromašeni seljaci-proleteri stupaju u najamni odnos, izručeni na milost i nemilost vlasnicima sredstava za proizvodnju. Neograničeno radno vreme, težak rad žena i dece i sl. karakterišu period prvobitne akumulacije kapitala, a višak neplaćenog rada, tj. profit ostajao je kapitalisti za lično bogaće nje, odnosno za proširenje dodajnog fonda proizvodnje. ALAH, u predislamskoj mnogobožačkoj religiji označavao je vrhovno božanstvo. U Muhamedovom učenju Alah je naziv za jedinog pravog boga čiji je prorok Muhamed. ALAJBEG, turska titula koju je imao zapovednik spahija u sandžaku. Svaki je sandžak imao svoga alajbega i on je u ratu predvodio spahijsku konjicu. Naziv alajbega nosili su i starešine tabačkog (kožarskog) esnafa. ALAPICI, hrvatska velikaška porodica koja je u XV-XVI veku imala velike posede u Slavoniji. Clan ove porodice bio je Gašpar, koji je kao podban ugušio seljačku bunu Matije Gupca 1573. Gašpar je od 1574-1578. bio hrvatski ban. ALARIH, zapadnogotski kralj (oko 370410). Naselio je svoj narod u !lirik, pustošio Balkansko poluostrvo i vršio napade na Italiju. Prilikom trećeg napada na Italiju pošlo mu je za rukom da zauzme Rim 24. avg. 410. god. U toku tri naredna dana Rim je doživeo jednu od najtežih pljački, a zatim je Alarik krenuo na jug prema Africi. ALBA, Ferdinand Alvarez de Toledo, vojvoda od- (1508-1582), španski državnik. Pošto je, bez većeg isticanja, ratovao u Francuskoj, Ugarskoj i pro-
ALBANIJA
24
tiv afričkih Berbera, intervenisao je, po nalogu Karla V, protiv nemačkih protestanata kod Milberga (1547). Upućen je kao namesnik u Nizozemsku (1567), odakle je opozvan zbog surovosti prema pobunjenicima i protestantima (1573). Naimenovan da uguši pobunu u Portugalu, ušao je u Lisabon 1580. godine. ALBANIJA (Skipnija), narodna republika, zauzima jugozapadni deo Balkanskog poluostrva. - Smatra se da su Albanci potomci starih Ilira, dok neki ispitivači njihovo poreklo vezuju za Pelazge i Tračane. Pod svojim današnjim imenom prvi put se spominju u srednjem veku, 1043. god. Od najranijih vremena bili su pod tuđinskom vlašću, i to najpre Rimljana, kada je izvršena znatna romanizacija albanskog stanovništva. Planinski mas1v1, koji odvajaju zemlju od ostalih država Balkanskog poluostrva, sprečavali su intenzivnije prodiranje stranog uticaja. Naseljavanjem Slovena mnoga ilirska plemena su se povukla u brdovite, nepristupačne predele, dok su ostali podlegli slovenskom uticaju. Osvajanjem balkanskih zemalja od strane Vizantije, albanski narod je dospeo pod njen uticaj, dok je albanska teritorija ušla u sastav Vizantije u kojoj je ostala sve do X veka. Stvaranjem srednjovekovnog Carstva Makedonskih Slovena, na čelu sa Samuilom, Albanci su promenili svog gospodara. Posle bitke na Belasici 1014. god., u kojoj su Vizantinci pobedili Samuila, Albanija je ponovo dospela pod vizan-tijsku vlast. Jedan deo teritorije ove zemlje bio je priključen raškoj državi za vreme vladavine Stefana Nemanje. Promenu na vizantijskom dvoru, kada je prestala vladavina dinastije Komnina iskoristili su moćni albanski feudalci i osnovali svoju nezavisnu kneževinu Arberiju, koja je uskoro došla u sukob sa Venecijom. Ovo je iskoristio epirski despot, kome je pošlo za rukom da osvoji novostvorenu kneževinu. Anžujski vladar Karlo I (1266-1285), kralj Sicilije i Napulja, osvojio je Drač na svom pohodu protiv Vizantije i osnovao kraljevinu Albaniju. Odlučnom intervencijom vizantijskog cara Mihaila VIII Paleologa Anužujci su proterani iz Albanije. Za vreme velikih osvajanja cara Dušana zemlja je ušla u sastav srpske države. ' Posle Dušanove smrti albanski feudalci su obrazovali 3 samostalne oblasti, prvu u srednjoj Albaniji sa središtem u Draču, drugu u severnim oblastima zemlje, čiji se centar nalazio u Skadru, dok je treća oblast zauzimala južni deo zemlje sa glavnim gradom Artom. Posle kosovske bitke (1389) zemlji je
ALBANIJA
zapretila najveća opasnost od turskih napada. U prvoj polovini XV v. Turci su osvojili celu zemlju. Da bi očuvali svoj privilegovan položaj albanski feudalci su postali turski vazali, dok je narod pao pod težak jaram ropstva. Oslobodilačku borbu protiv turskih zavojevača poveo je albanski narod 1443. god. pod voćstvom Đorđa KastriotaSkender-bega i u višegodišnjim sukobima imao uspeha u borbi protiv Turaka. Posle Skender-begove smrti među albanskim feudalcima je došlo do međusobnih sukoba. Novonastalu situaciju iskoristio je turski sultan Mehmed II koji je ponovo zauzeo zemlju ostavivši Mletačkoj Republici niz priobalnih utvrđenja. Do 1503. god. cela zemlja je ponovo došla pod tursku vlast, koja se u Albaniji zadržala nekoliko sledećih vekova. Koristeći slabljenje Turske carevine u XVIII veku, Albanci su osnovali nekoliko samostalnih kneževina. Nastojeći da po svaku cenu zadrže prevlast u zemlji, Turci su se surovo obračunavali sa domaćim stanovništvom, što je izazvalo nekoliko stihijskih ustanaka albanskog nareda u prvoj polovini XIX veka (1835-1856), a koje je turska vojska ugušila na najsvirepiji način. Nacionalnooslobodilačka borba srpskog i grčkog naroda protiv Turaka odrazila se i na borbu albanskog naroda, kome nije pošlo za rukom da se oslobodi turskog jarma. Zbog važnog strategijskog značaja Albanije Austro-Ugarska i Italija su želele da postanu njeni gospodari. Iste planove imale su Srbija i Grčka, koja je 1878. god. uspela da zauzme neke delove zemlje. Na početku prvog balkanskog rata 1912. god. srpska i crnogorska vojska su okupirale severne oblasti zemlje i pristupile opsadi Skadra, dok su Grci prodirali sa juga u želji da podele albansku teritoriju. Na konferenciji u Londonu 1912. god. priznata je nezavisnost Albanije. Za vreme 1. svetskog rata u zemlji je vladao pravi građanski rat u kome su borbe vodile između sebe feudalne klike uz svesrdnu stranu pomoć. Na konferenciji u Londonu 1920. god. ponovo je potvrđe na nezavisnost zemlje, koja je 1925. god. proglašena republikom. Međutim, 1928. god. zemlja je pretvorena u kraljevinu. Prvi njen kralj postao je Ahmed beg Zogu koji je ranije iz Jugoslavije došao u zemlju i bio izabran 1925. god. za predsednika republike. Fašistička Italija 1939. god. okupirala je celu zemlju i proglasila je svojom kolonijom. Za vreme drugog svetskog rata albanski narod je poveo narodnooslobodilačku borbu protiv okupatora i domaće buržoazije koja je otvoreno sarađivala sa italijanskim okupatorima. U ovoj borbi svesrdnu mo-
ALBERT ralnu i materijalnu pomoć Albanci su imali od naroda Jugoslavije gde je u to vreme oslobodilačka borba bila u punom jeku. Proglasom od 8. nov. 1941. god. privremeni CK Komunističke partije Albanije pozvao je albanski narod na oružani ustanak. Već početkom 1942. god. stvorene su prve partizanske čete, a zatim partizanski odredi u kojima je iste godine bilo oko 100 000 boraca. Ceneći ogromnu pomoć naroda Jugoslavije CK KP Albanije pozvao je vojnog instruktora CK KP Jugoslavije koji je došao u zemlju i pomogao pri reorganizaciji albanskih partizanskih odreda i njihovom prerastanju u narodnooslobodilačku vojsku. Na-Intervenciju instruktora CK KP Jugoslavije formirane su pokretne vojne jedinice koje su postigle velike uspehe u borbi protiv italijanskih i nemačkih oružanih snaga. Pošto su postojale veze sa narodnooslobodilačkim pokretom Jugoslavije, u zemlju je stigla na oslobođenu teritoriju vojna misija NOV i PO Jugoslavije. Istovremeno sa počet kom oslobodilačke borbe pristupilo se stvaranju i narodne vlasti, narodnooslobodilačkih odbora. Prvi antifašistički Kongres održan je 1944. god. u Premetu, na kome je stvoreno Antifašističko veće narodnog oslobođenja i Nacionalni komitet, kao privremena albanska vlada. Posle završetka 2. svetskog rata i oslobođenja zemlje, Albanija je proglašena narodnom republikom i oslanjala se sve do 1949. god. na svesrdnu pomoć Jugoslavije, koja joj je bila od velike koristi u borbi za razvitak i preporod zemlje. U vreme donošenja rezolucije Informbiroa 1948. god., Albanija je, pod uticajem sa strane, prekinula sve odnose sa Jugoslavijom, jednostrano i bez ikakvog povoda. Takvo stanje ostalo je i posle normalizacije odnosa Jugoslavije sa ostalim zemljama potpisnicama rezolucije Informbiroa. Pošto se izolovala od svih socijalističkih i drugih evropskih zemalja, Albanija je stala na stranu Narodne Republike Kine. ALBERT I (Albert I, 1875-1934, vladao od 1909) belgijski kralj, nasledio na prestolu svog strica Leopolda II. Dobio vojno obrazovanje. Mnogo putovao po vanevropskim kontinentima. Suprotstavio se Nemcima 1914, preuzevši na sebe vrhovnu komandu belgijske vojske. Podržao demokratski razvitak Belgije. ALBIZANI, v. Bogomili. ALBUKERK, Alfonso de (Albuquerque, Alfonso de, 1435-1513), portugalski ratnik, osvajač kolonija. Krstareći, na čelu eskadre koju mu je poverio kralj Manuel, arabijskom obalom, potčinio je Ormuz, zatim je uzeo
ALEKSANDAR Gou, koja je postala prestonica portugalske Indije (1510) i, najzad, Malaku (1511), jedan od navećih trgovačkih centara Istoka. Osnivač portugalskog kolonijalnog carstva u Aziji. Kolonizaciju je vršio ženidbom vojnika, zanatlija i sitnih trgovaca induskim ženama. Stvorio je municipalni senat po ugledu na Lisabon, poveravajući sudsku i finansijsku administraciju induskim funkcionerima. U faktorijama (trgovačkim uporištima) takođe je koristio induske službenike. Poštovao je mnoge orijentalne običaje, i otvarao škole i za domoroce. ALEKSANDAR I PAVLOVIC (17771825, vladao od 1801), ruski car, sin cara Pavla I, koga su dvorski zaverenici zadavili. Svi postupci ovoga cara bili su nadahnuti mističkim zanosom i ekstazom. Ovaj hrišćanin ruskog pravoslavlja vodio je politiku koja je bila u skladu s njegovim shvatanjima sveta i čoveka. Nastojao je da preuredi unutrašnje stanje u Rusiji. Kmetovima je dozvolio da se uz otkup mogu osloboditi; na prosvećivanju je mnogo radio i u tu svrhu osnovao je četiri univerziteta, nekolko viših škola, povećao je broj gimnazija i ublažio oštru cenzuru. Značajne su i njegove reforme u upravi (osnovao je osam ministarstava, nameravao je da Rusiji da ustav). Međutim, sve više zaokupljen spoljnopolitičkim događajima, Aleksandar je počeo zanemarivati napredak zemlje. Spoljnu politiku je sasvim pretpostavio unutrašnjoj, a upravu zemlje prepustio reakcionarnom generalu Arakčejevu. On je Rusiju uveo u savez protiv Francuske, ali je udruženu rusko-austrijsku vojsku, kojom je zapovedao Kutuzov, potukao Napoleon kod Austrelica (2. dec. 1805). Prusku je pomogao protiv Napoleona, a zatim je sklopio s njim mir u Tilzitu (25. juna 1807). Ovaj savez bio je obnovljen 1808. u Erfurtu. Rusija je 1809. zaposela Finsku i zaratila s Turskom. Ekonomskim razlozima primorana da prekine kontinentalnu blokadu, Rusija je došla u sukob s Napoleonom, koji je rat protiv Rusije otpočeo juna 1812. god. Posle bitaka kod Smolenska i Borodina, Napoleonova vojska ušla je u Moskvu, koju su Rusi napustili. Kad je Napoleon proteran iz Rusije, Aleksandar pristupa koaliciji protiv Francuske. Posle „bitke naroda" kod Lajpciga (1813), Aleksandar na čelu pobedonosne vojske ulazi u Pariz (1814). On postaje jedna od najvažnijih ličnosti na među narodnoj političkoj pozormc1. Bečki kongres (1814-1815) to samo potvrđu je. Posle konačnog pada Napoleona, političke ideje Aleksandra I prihvaćene su od svih legitimista Evrope. Uložio je
ALEKSANDAR
26
ogroman trud da Evropu preuredi, što je najviše došlo do izražaja stvaranjem Svete alijanse, saveza zasnovanog na načelima Jevanđelja, u stvari saveza apsolutističkih vladara u svrhu borbe protiv ideja slobode i demokratije proklamovanih francuskom revolucijom. Aleksandar je tvorac ovog saveza, a najviše ga je verskim misticizmom i nadahnuo. Prožet svešću o dostojanstvu i božanskom poreklu carske vlasti, on je najviše doprineo da Sveta alijansa obavi zadatak koji joj je bio namenjen. ALEKSANDAR II (1818-1881, vladao od 1855), ruski car. Nasledio je svog oca Nikolu I u toku Krimskog rata koji se završio Pariskim mirom (1856, njime je Rusija izgubila prestiž u rešavanju Istočnog pitanja u korist koncerta sila). Posvetio je znatnu pažnju evropeizaciji Rusije ukidanjem kmetstva (1857-1861), stvaranjem ministarskog veća (1862), obrazovanjem skupština od zemstva, reformom policije, stvaranjem planova za izgradnju pruga itd. Posle poljskog ustanka (1863), koji je ugušio, i nihilističkih atentata, on se približio slavjanofilima. Započeo je rusifikaciju Poljske i baltičkih pokrajina. Približio se Pruskoj, odn. Nemačkoj, i uspeo da se poništi klauzula Pariskog mira o neutralizaciji Crnog mora (1871), sklopio je Trojecarski savez (1873) i ratovao protiv Turaka (v. Sa'Yll.Stefanski mir,
Berlinski
kongres).
Proširio je rusku teritoriju (pokrajina Amur 1878, Kavkaz 1857-1864, Turkestan). Ubijen je u trenutku kad je pripremao liberalne reforme. ALEKSANDAR III (1845-1894, vladao od 1881), ruski car, sin prethodnog. U unutrašnjoj politici držao se autokratski. Posle avganistanske i bugarske krize (1885-1886) počeo se približavati Francuskoj (v. Trojni sporazum). Preduzeo je izgradnju transkaspijske i transibirske železnice. ALEKSANDAR VI (svetovno ime Rodrigo Borđa, 1431-1503), rimski papa 14921503. god. Kao sinovac pape Kaliksta III, počeo je karijeru kao vojnik. Zatim je imenovan za nadbiskupa u Valenciju i izabran za kardinala. Imao je šestoro dece, od kojih su najpoznatiji kćerka Lukrecija i sin Cezare. Izabran je za papu 1492, ali je nastavio s životom nedoličnim za poglavara katoličke crkve. Protiv njegovih postupaka odlučno je ustao firentinski dominikanac Savonarola, ali je po papinom naređenju spaljen (1498). Mešao se u politiku, i pomoću svog sina Cezara proširio je znatno svoj uticaj na svetovnu vlast, pokušavajući da smanji moć italijanskih knezova. Posredovao je između Spanaca i Portugalaca i ugovorom u Tordesiljasu (1494) izvr-
ALEKSANDAR NEVSKI
šio podelu novog sveta na njihove interesne sfere. ALEKSANDAR KARADORDEVIC, knez srpski (1842-1858). Sin Karađorđa Petrovića, vođe I sprskog ustanka. Na vlast su ga doveli ustavobranitelji, posle proterivanja kneza Miloša Obrenovića. Aleksandar je bio vladar malih sposobnosti i prvih godina svoje vlade živeo je u senci moćnih ustavobraniteljskih prvaka: Ilije Garašinina, Tome Vučića - Perišića, A vrama Knez Aleksandar Petronijevića i dr. Karađorđević Po turskom ustavu od 1838 vlast kneza je bila ograničena Saveto~, čije članove knez nije mog.~o smeniti bez odobrenja Porte. Kasm)e je došlo do sukoba između Kneza i Saveta i taj se sukob zaoštrio posle otkrivanja zavere protiv Kneza, na či jem je čelu bio predsednik Saveta Sti:van Steianović-Tenka. Zaverenike Je Knez osudio, ali ih je intervencijom Porte morao pomilovati. Vode ustavobranitelja 1858. sazvali su skupšti~u radi zbacivanja Kneza. Na SvetoandreJskoj skupštini Knez ~leksanda:. je zbačen ali su preovladall obrenov1cevci kojl su zbacili i ustavobranitelje, a z~ kneza izabrali Miloša Obrenovića. Zbačeni knez Aleksandar prešao je u Austriju. ALEKSANDAR I KARADORDEVIC (1888-1934), kralj Jugoslavije, bio . je mlađi sin Petra I, kralja Srbije i Jugoslavije. Još 1909. je proglašen za prestolonaslednika, a od 1914. god. vršio je kraljevsku vlast kao regent, umesto starog i obolelog oca. Već tada je pokazivao težnju ka apsolutizmu. Kralj Jugoslavije bio je od 1921-1934. Za vreme svoje vladavine sprovodio je najpre prikrivenu, a od 1929. i otvorenu diktaturu. Zbog otpora rliktaturi doneo je 1931. oktroisani ustav. Pogmuo je prilikom atentata u Marselju 9. oktobra 1934. godine. ALEKSANDAR NEVSKI (vladao 12201263), knez nezavisnog grada Novgoroda. Potukao je Sveđane 1240. godine na reci Nevi i stoga nosi nadimak Nevski. Do nogu je razbio ritere Nemačkog viteškog reda - tevtonce na Pejpuskom (Čudskom) jezeru 1242. godine i kod Novgoroda 1245. Na području reke Njemena zaustavio je nadiranje litavskih plemena, a prema Tatarima, koji su pokorili ruske zemlje, vodio je pomirljivu politiku. Proglašen je za sveca, te otuda mnoge crkve nose njegovo ime.
ALEKSANDAR OBRENOVIC ALEKSANDAR OBRENOVIC, kralj srpski (1889-1903). Na vlast je došao posle abdikacije kralja Milana Obrenovića, koji nije hteo da vlada po ustavu od 1888. Kako je bio maloletan, zemljom je upravljalo namesništvo na čelu sa Jovanom Ristićem (v. Ristić ---" Jovan). Kralj Aleksandar je pre vremena došao na vlast zbacivši namesništvo državnim udarom. Njegova vladavina je period oštrih političkih kri. · za i puna je svakovrsnih skandala, '·· koji su uništili njegov ugled. Ukidao je ustave, menjao često vlade, na šta "' ga je često inspirisao njegov otac, ~ Milan Obrenović. Oženio se običnom građankom Dragom Mašin, što mu jp konačno potkopalo autoritet. Protiv njega je sklopljena zavera oficira. Zaverenici su maja 1903. prodrli u dvor i ubili kralja i kraljicu (v. majski prevrat). Posle tzv. majskog prevrata na vlast je doveden Petar Karađorđe vić.
ALEKSANDAR VELIKI, makedonski kralj (336-323. godine pre n. e.), · · Aleksandar Makedonski, koji je imao i naziv Veliki, rođen je 356. god. pre n. e. Otac mu je bio kralj Filip II. Kao dečak Aleksandar je stekao lepo obrazovanje, pošto mu je učitelj bio Aris, totel. Kao dvadesetogodišnjak stupio je na presto posle očeve pogibije 336. god. pre n. e. Prvi zadatak mu je bio da učvrsti svoju vlast u Grčkoj, posle čega je udruženim snagama krenuo na Persiju. Za ovu akciju opremio je veliku vojsku od 30 000 pešaka, 5 000 konjanika i 150 brodova. Kod Isa je potukao persijsku vojsku i došao u Egipat gde je osnovao nov grad, Aleksandriju. U bici kod Gaugamele 331. god. pre n. e. zadao je odlučan udarac persijskoj vojsci i uskoro proglasio Vavilon svojom prestonicom. Pošto je učvrstio svoju vlast u istočnom !ranu, 327. god. pre n. e. preduzeo je jedan od najsmelijih ratnih pohoda, napad na Indiju, u ono vreme najbogatiju zemlju na svetu. Pošto je zauzeo zapadne oblasti Indije i pokorio Pendžab, Aleksandar se spremao da prodre u oblast reke Ganga. U tome su ga sprečili nepovoljni klimatski uslovi, bolesti i nezadovoljstva u vojsci. Najsnažniji utisak na vojsku ostavili su slonovi koje su Indijci upotrebili u borbama protiv Aleksandrovih trupa. Sve je to uticalo na odluku Aleksandra da se vrati iz Indije. Potom se spremao za rat protiv severne Afrike, Italije i Španije u želji da postane gospodar sveta. Prerana smrt, u 33. godini života, omela je ovaj njegov plan. Umro je 323. god. pre n, e. Svojim ratnim pohodima i osvajanjima Aleksandar je stvorio državu kakva ni pre ni posle njega nije postojala. Aleksandar je nesumnjivo najveća lič-
27
ALEKSEJ
nost antičkog sveta. Zbog toga je i dobio naziv Veliki. Legendarna ličnost Aleksandra zablistala je kao munja na nebu. Njegov lik postao je omiljeni predmet likovnih umetnika i pesnika. Iz ovoga je ponikao i fantastični roman Aleksandrida, omiljeno štivo li srednjem veku, poznato i u staroj srpskoj književnosti. ALEKSANDER HAROLD (1891-1969), engleski feldmaršal, istaknuti vojskovođa li 2. svetskom ratu. Najpre je komandovao engleskim snagama u Burmi i na Srednjem istoku (1942), a zatim u severnoj Africi i Italiji (1943-1944), da bi krajem 1944. postao komandant savezničkih snaga na Sredozemlju i tom prilikom uspostavio kontakt i saradnju sa NOVJ. Posle rata bio je guverner Kanade (1946-1952) i ministar narodne odbrane u vladi V. Cerčila od 1952-1954. godine. ALEKSEJ I MIBAJLOVIČ (1629-1676, vladao od 1645), ruski car. Na počet ku njegove vladavine, veliku vlast imao je njegov vaspitač i pašenog B. I. Morozov koji je, da bi uredio državne finansije i vojsku, mnogo povećao poreze, što je izazvalo ustanak u Moskvi i u drugim gradovima (164850). Morozov je bio smenjen, a u zemlji je donesen novi zakonik Uloženie (1649), kojim je pojačana centralna vlast i veoma pogoršan položaj kmetova. Za vreme vladavine Alekseja I u Rusiju je, s naročitim zadatkom, došao Juraj Križanić koji je 8. jan. 1661. carskim ukazom bio prognan u sibirski grad Tobolsk, gde je proveo do 1676, kad je pomilovan. ~ad je patrijarh Nikon otpočeo reformu crkvenih obreda i knjiga, u ruskoj crkvi nastao je raskol, jer su se konzervativni krugovi usprotivili uvođenju novina. Patrijarh Nikon bio je 1666. smenjen i proteran, jer je između njega i cara došlo do sukoba, pošto je on isticao prevlast duhovne nad svetovnom vlašću. Aleksej je uspostavio trgovinske odnose s Persijom i Kinom u Aziji i zemljama Zapadne Evrope. Kad je u Ukrajini izbio ustanak protiv Poljaka (1648), kozaci su pod vođstvom Bogdana Hmeljnickog predložili caru da se izvrši ujedinjenje Ukrajine s Rusijom, što je i učinjeno (1654). Zbog toga je izbio rat s Poljskom (16541667), koji je okončan mirom u Andrusovu (selo kod Smolenska) 30. jan. 1667, po kojem je Rusija dobila Smolensk, Ukrajinu istočno od Dnjepra i privremeno Kijev. Istovremeno, Rusija je vodila rat sa švedskom (1656-58), ali je po odredbama Kardiskog ugovora (1661) morala da vrati neke oblasti koje je osvojila u Litvaniji. Za vreme Alekseja u Rusiji je izbio ustanak danskih kozaka, pod vođstvom Stjenke
ALEKSIJE
Rjazina (1671), kao i naroda u zapadnom delu Sibira, ali i jedan i drugi bili su krvavo ugušeni. ALEKSIJE I KOMNIN (vladao 10811118), vizantijski car, osnivač dinastije Komnina. - Uspeo je da ojača poljuljani carski ugled i učvrsti državnu vlast. Potisnuo je uz pomoć Venecije Normane koji su bili osvojili Drač i Tesaliju. Porazio je Pečenege i Kumane, varvarske narode koji su nadirali na Vizantiju sa istoka. Iskoristio je vazalstvo krstaša, u toku 1. krstaškog rata, i osvojio zapadni deo Male Azije. Posle smrti zetskog kralja Bodina, ovladao je srpskim zemljama na Balkanu. Uvođenjem pronijarnog sistema stvorio je snažnu flotu i vojsku. AI,FRED VELIKI (871-901), kralj Engleske, odnosno Veseksa. - Porazio je Normane, izgradio jaku flotu i organizovao snažnu vojsku da bi otklonio opasnost od upada Danaca, odnosno Normana. Za vreme njegove vlade sastavljen je Zakon kralja Alfreda, kodeks engleskog prava. Okupio je na svome dvoru mnoge učene ljude, koji su preveli na engleski jezik Orozijevu Opštu istoriju, !storiju engleske crkve
od Bede Venerabilisa i otpočeli sa pisanjem hronike vlade Alfreda Velikog. ALI-PASA JANJINSKI (1741-1822), poreklom iz albanske feudalne porodice Tepeleni. U doba feudalne anarhije u Turskoj, krajem XVIII i početkom XIX veka, dočepao se velikog grada Janjine u Epiru, gde je vladao kao polunezavisan gospodar. Godine 1822. sultan ga je naterao da preda Janjinu. Ubijen je na veru iste godine. ALI-PASA RIZVANBEGOVIĆ-STOCE VIC (oko 1761-1851) - potiče iz bogate porodice stolačkih kapetana. U buni Husein-kapetana Gradaščevića stao je na stranu sultana, zbog čega je Hercegovina odvojena kao posebni pašaluk na čelu sa Ali-pašom. Za vreme svoje uprave Hercegovinom radio je na privrednom podizanju zemlje. Kasnije postao protivnik sultanovih reformi i bio je likvidiran od strane Omer-paše Latasa. ALIJAGIC, Alija (1896-1922), mladi revolucionar i komunist. Rodio se u Bijeljini u staroj begovskoj porodici koja je osiromašila. Završio je stolarski zanat. U šesnaestoj godini učlanio se u sindikat, a 1919. postao je član KPJ, odnosno SRPJ i kao aktivista delovao u više gradova. Marta 1921, postao je član ilegalne terorističke organizacije „Crvena pravda" i sa svojim drugovima iste godine izvršio je u Delnicama atentat na inicijatora Obznane ministra Milorada Draškovića. Ubrzo je osuđen na smrt, a 1922. i obešen.
28
ALTOMANOVIC ALIMPIC, Ranko (1820-1882), general srpske vojske i jedan od istaknutih pristalica liberalne struje. U ratu 1876 -78. komandovao je Drinskim korpusom. Posle Alimpićeve smrti njegova žena Mileva izdala je njegove memoare u kojima ima dosta podataka o političkim prilikama u Srbiji u drugoj polovini XIX veka. ALKIBIJAD, atinski državnik (oko 450. -404. god. pre n. e.), doživeo nekoliko uspona i padova u svojoj političkoj karijeri. Optužen zbog ekspedicije na Siciliju, pobegao je u Spartu. Pobedom Demokratske stranke, pozvan je da se vrati u Atinu, gde je rehabilitovan. Otišao docnije dobrovoljno u izgnanstvo na svoje imanje na Hersonu. Ubijen u Maloj Aziji za ljubav Spartanaca. ALKINOJ, legendarni kralj Feačana koga spominje Homer u svom epu Odiseja. Posle mnogih lutanja i borbi, Odisej je prvi put naišao na gostoprimstvo na Alkinojevom dvoru. Njemu je Odisej ispričao svoje doživljaje posle osvajanja Troje. Alkinoj je opremio brod kojim se Odisej vratio na svoju !taku. ALMOS (?-1127), vojvoda Slavonije, brat ugarskog kralja Kolomana. Kada je ugarski kralj Ladislav zauzeo 1091. deo Hrvatske do Gvozda, postavio je svog sinovca Almoša za kralja Hrvatske. Almoš je upravljao Slavonijom kao vojvoda, a kraljevao Hrvatskom od 1091. do 1093. Posle bitke na Gvozdu 1097. u kojoj je ugarski kralj Koloman porazio poslednjeg hrvatskog kralja Petra Svačića i osvojio celu Hrvatsku i Dalmaciju, sukobio se sa svojim bratom Almošem oko hrvatske krune. Almoš je proteran iz Ugarske i umro u izgnanstvu. ALODIJ, slobodan posed koji uživa vazal bez ikakvih obaveza. - U franačko doba i u ranom feudalnom društvu alodijem se smatrala samo pokretna imovina, a kasnije i nepokretna, tj. zemlja. Vlasnik je mogao alodijem slobodno raspolagati, prodati ga ili pokloniti. Mogli su ga imati, pored vlastele, i slobodni seljaci. ALTOMANOVIC, Nikola (druga pol. XIV v.), sin župana Altomana. Prvi put se pominje 1366. godine kao gospodar Rudnika. Iskoristio je rasulo srpskog carstva i 1368. god. zauzeo je zemlje svog strica Vojislava Vojinovića, od Gornje Drine do Dubrovnika. Pod njegovu vlast dospeli su okolina Rudnika, Užica, Gornje Podrinje, veći deo Polimlja i Trebinje sa Konavlima i Dračevicom. Pomagao je bosanske feudalce protiv Tvrtka I, a kada se s njim izmirio, prinudio je Dubrovnik da mu plaća „svetodmitrovski" danak od 2 000 perpera godišnje, kao
.i.zm „zakonitom nasledniku" srpske krune. Pokušao je da od Balšića oduzme Prizren, koji su oni osvojili posle Vukašinove pogibije na Marici (1371). Kovao je svoj novac i očuvani su primerci njegovog novca sa natpisima latinicom i ćirilicom. Protiv samovoljnog i verolomnog N. Altomanovića sklopili su savez Tvrtko I, knez Lazar Hrebeljanović i Balšići. Obezbedivši sebi potporu Ugarske saveznici su 1373. godine razbili njegovu vojsku a Altomanovića zarobili i oslepili. Njegove zemlje oni su međusobno podelili: Tvrtko I je dobio Gornje Podrinje i Polimlje do Prijepolja, Lazar rudnički i užički kraj, a Đurad Balšić je poseo Trebinje sa Konavlima i Dračevicom. ALZIR, jedna od najznačajnijih država severne Afrike, koja je stekla nezavisnost posle duge revolucionarne borbe. - Alžir je bio naseljen u preistorijsko doba. Prvi poznati stanovnici bili su Berberi, čiji potomci i danas žive u Alžiru. Ove oblasti su vrlo rano privukle druge narode. Još u XII veku pre n. e. poiavile su se tu kolonije Kartagine. Kada je Rim srušio Kartaginu 146. god. pre n. e. ove oblasti su ušle u sastav rimskih provincija. U V veku u današnji Alžir prodrli su Vandali, zatim se tu uspostavlja vlast Vizantije, a 647. vlast Arapa. Stanovništvo Alžira se arabizira i prelazi na islam. Od VIII do XVI veka na tlu Alžira je bilo više arapskih država pod vlašću marokanskih, tuniskih, egipatskih i drugih vladara. Od XVI-XIX veka ovim oblastima gospodare čuveni alžirski gusari. Godine 1830. Francuska je počela osvajanje Alžira. Njena vlast se učvrstila konačno 1881. Alžir je postao francuska kolonija. I u XIX veku bilo je otpora protiv Francuza. Među tim, nacionalnooslobodilački pokret alžirskog naroda počeo je intenzivnije da se razvija za vreme drugog svetskog rata, od 1943. Na čelu pokreta stajala je organizacija Front nacionalnog oslobođenja. Pokret je 1954. prerastao u oružani ustanak alžirskog naroda. Stvorena je snažna armija i narodna vlast. Blizu osam godina trajala je narodnooslobodilačka borba i revolucija naroda Alžira. Konačno, 1962. Alžir je stekao nezavisnost. Stvorena je Demokratska Narodna Republika Alžir. U vreme oslobodilačkog rata počele su krupne političke, ekonomske i socijalne reforme. ALJASKA, otkrio ju je 1741. god. rus. istraživač Vitus Bering. Prvi naseljenici bili su Rusi 1783. godine. Rusija je prodala Aljasku SAD za 7 200 000 dolara 1867. Aljaska je proglašena amer. teritorijom 1912. god. a savezn.-.m ilržavom SAD 1953. (Kongres
ANA LEOPOLDOVNA
kolonizacije nastupio je posle otkrića zlata 1898.. godine. AMAZONKE, legendarne ratoborne kće ri Aresa i nimfe Harmonije. Imale su svoju državu na obali maloazijske reke Termodonta. U njihovoj državi muškarci su živeli samo kao osakaćeni robovi. Bavile su se lovom i ratom. Amazonke su bile omiljena tema antičke i moderne umetnosti u kojoj su prikazane kao snažne i odvažne žene. AMERICI\:A REVOLUCIJA, v. Rat za nezavisnost i stvaranje SAD.
AMIJENSKI MIR, mirovni ugovor koj je 1802. god. zaključen između Engle· ske s jedne i Francuske, Španije i Ho landije s druge strane. Na osnovu od redaba ovog ugovora, Engleska je mo rala napustiti Egipat i ostrvo Malt u Sredozemnom moru, dok je Fran cuska povukla svoje trupe iz KraljE vine Obeju Sicilija. Njegove odredi: su poništene već sledeće, 1803. goc kada je ponovo došlo do rata izmeć Engleske i Francuske. AMSTERDAMSKA SINDIKALNA n TERNACIONALA, {v.) Međunarod· ujedinjenje sindikalnih saveza
AMUNDSEN, Roald (Amundsen, Roa: 1872-1928), norveški istraživač, p1 stigao na Južni pol. Putopisac. ANA IVANOVNA, carica (1693-1740, v: dala od 1730), kćerka cara Ivana starijeg polubrata Petra I Velik Bila je žena Fridriha Vilhelma, voj~ de Kurlandije. Anu su velikaši p glasili za caricu, pošto je smrću Pe II izumrla muška loza Romanova, pismenu obavezu da će sve odluke nositi s njihovim pristankom. U bc da dođe na presto i da se obračun bojarima, koji su nastojali da ograi carsku vlast, Ani je naročito po gao G. I. Golovkin, verni sara< Petra Velikog. Ana se nije obazi na dato obećanje i vladala je okn zajedno sa svojim ljubavnikom E nom. Za vreme njene vlade R1 je vodila nt protiv Turske (11 1739) koji je završen mirom u E radu (18. sept. 1739), po čijim je oc bama Rusija dobila Azov pod vom da ga ne utvrdi. ANA KOMNIN (1083-1148), kći v tijskog cara Aleksija I. Posle neus pokušaja da se dočepa carske l i potisne svog brata sa prestola vukla se iz političkog života i nauci. Napisala je delo Aleksijada predstavlja značajan izvor za pr vanje vlade dinastije Komnim istoriju Raške i Zete rad Ane Ki je dragoceni izvor za osvetljavan; nosa srpskih zemalja i Vizantije XI i XII veka. ANA LEOPOLDOVNA, (1718-174 regentkinja Ruskog Carstva 41). bila je proglašena za regen
ANA SAVOJSKA
pošto je bio svrgnut regent Biron. Kad je Jelisaveta Petrovna izvršila prevrat (1741), Ana je zbačena i prognana. ANA SAVOJSKA (1306-1360), žena cara Andronika III i mati Jovana V Paleologa. Za vreme maloletstva Jovana V, kao regentkinja, vodila je borbu protiv Jovana Kantakuzina, pretendenta na carski presto. U vizantijske dinastičke borbe umešao se i car Dušan Nemanjić, iskoristivši nerede u Istoč nom Rimskom Carstvu i proširio je državne srpske granice na jug. Ana je izgubila bitku sa Kantakuzinom, koji je 1347. godine ušao u Carigrad i sporazumeo se sa carem Jovanom V o podeli vlasti. Tako su Vizantijom vladali Jovan V, kao legitimni car i savladar Jovan Kantakuzin. ANA STJUART (Anne Stuart, 16651714, vladala od 1702), engleska kraljica, mlađa kći Džemsa II, udata za danskog princa Đorđa (1683). Ubeđena anglikanka, podržala je svog zeta Viljema Oranskog protiv svog oca, i nasledila ga na prestolu. Stajala je pod snažnim uticajem lorda Cerčila, vojvode od Marlboroa. Aktom o prisajedinjenju (1707), konačno je pridružila Škotsku Engleskoj. Ušavši u dugotraian, ali uspešan rat za špansko nasleđe (v.), ona je mirom u Utrehtu (v.) obezbedila Engleskoj prevlast u evropskoj politici. ANAKSAGORA, grčki filozof (oko 500. -428. g. pre n. e.), Periklov prijatelj. Svojim filozofskim učenjem da je Sunce užarena masa, izazvao je ogorčenje vladajućih krugova, koji ga optužiše za „bezboštvo". Spas je našao bekstvom u Lampsak. Od njegovog dela „O prirodi" sačuvano je nekoliko zanimljivih fragmenata. ANAKSIMANDAR, grčki filozof (611546. pre n. e.) rodom iz Mileta. Napisao najstariji grčki filozofski spis „O prirodi", od koga je očuvan samo jedan neznatan odeljak. Već pre Heraklita učio o periodičnom stvaranju i uništenju sveta. Poznata su mu otkrića u astronomiji. Napravio je jednu nebesku loptu i sastavio prvu geografsku kartu. ANALI, vrsta istorijskih spisa u kojima su zabeleženi najvažniji događaji. Najstariji anali napisani su u starom Rimu i u njima su bili zabeleženi najkarakterističniji događaji za svaku godinu. Vodio ih je prvosveštenik pontifex maximus. Pod nazivom Anales maximi objavljena je u Rimu 123. god. pre n. e. zbirka događaja u 80 knjiga koja je docnije poslužila kao dragocen izvorni materijal za najraniji period rimske istorije. ANARHIZAM, bezvlašće, teorija o društvenom uređenju bez postojanja vlasti. Kao doktrina o političkom i dru-
30
ANDRASI
štvenom uređenju pojavio se polovinom XIX v. kada je postao ideologijom pokreta, sitne buržoazije i jednog dela inteligencije. Njegovi stvaraoci i nosioci bili su Prudon, Bakunjin i Krapotkin. ANARHOSINDIKALISTICKA KONFEDERACIJA, v. Međunarodna asocijacija radnika.
ANARHOSINDIKALIZAM, struja u međunarodnom radničkom pokretu koja se javila krajem XIX i početkom XX veka. - Anarhosindikalizam imao je u početku najviše pristalica u španiji, Italiji i Rusiji i tada su kod njih preovladale ideje anarhizma tj. prihvatanje anarhističkih metoda borbe posebno metoda individualnog terora. Osim toga anarhosindikalisti odbacuju organizovanu političku borbu radničke klase, na čelu sa političkom partijom proletarijata. Oni smatraju da je dovoljna ekonomska borba radnika kroz sindikate, ekonomske organizacije radnika. Glavno sredstvo borbe za anarhosindikaliste jeste štrajk. Ukoliko bi radnici uzeli vlast, sindikati bi po anarhosindikalistima postali osnova celokupnog društva. ANASTASIJEVIC, Miša (1803-1885), trgovac i jedan od najbogatijih ljudi u Srbiji XIX veka. Stekao je ogromno imanje trgovinom solju i kupio je velike posede u Vlaškoj, gde je živeo poslednjih godina. U događajima oko Svetoandrejske skupštine igrao je važnu ulogu. Bio je za vlade kneza Miloša kapetan „dunavski", pa je poznat pod imenom kapetan-Miša. Ostavio je kao zadužbinu zgradu Kapetan-Mišino zdanje, u kojoj je bila smeštena Velika škola, kasnije Univerzitet. ANATEMA, prokletstvo, isključenje iz crkve. - U srednjem veku crkva je protiv neposlušnih vernika izricala mnogobrojne kazne. Jedna od takvih je i anatema - isključenje iz verske zajednice, uskraćivanje verskih obreda i razrešavanje vazalske zakletve. Pred ovim moćnim oružjem crkve uzmicale su i krunisane glave (nemački car Henrih IV, engleski kralj Jovan bez Zemlje i drugi). Kada su vladari stekli ekonomsku i političku moć suzbili su uticaj crkve i rimskih papa, te je ova kazna izgubila svoju moć i značaJ. ANDRASI, Đula (Andrassy, Gyula, 1823 -1890), mađarski grof, austrougarski diplomat i državnik. Kao ministar spoljnih poslova, bio je incijator okupacije Bosne i Hercegovine (1878). Pripadao je onom delu mađarskog plemstva koje je rešenje nacionalnog pitanja svoje zemlje našlo u Austro-ugarskoj nagodbi 1867. god., pa se time dobrim delom može protumačiti njegov rad na očuvanju legitimističkih
ANDREJEVIC
pozicija i imperijalističkih težnji Austro-Ugarske. ANDREJEVIC KUN, Đorđe (1904-1964), slikar i grafičar. - Po završetku umetničke škole u Beogradu nastavlja studije u Veneciji, Firenci, Rimu i Parizu. Prvu samostalnu izložbu otvorio je u Beogradu (1930), a 1932. učestvuje u Zagrebu na izložbi grupe Oblik. Uče stvuje i na izložbama u Londonu, Amsterdamu, Brislu. Jedan je od organizatora umetničke grupe Zivot. Godine 1937. učestvuje u špan. grad. ratu. Pred rat je odveden u koncentracioni logor Bileće; od početka je učesnik u oslob. ratu. Po oslobođenju je izabran za profesora Akademije likovnih umetnosti u Beogradu. Njegov slikarski motiv je uvek čovek. Radio je aktivno i na primenjenoj grafici. ANDRIJA II ARPADOVIĆ (vladao 12051235), ugarsko-hrvatski kralj. Kao ambiciozni kralj sanjao je o osvajanju Galicije, zatim Vladimirske kneževine, o oslobođenju Hristovog groba iz ruku nevernika i da postane car Latinskog carstva. Ratovao je protiv Nemanjića. Oslabio je kraljevsku političku i ekonomsku moć, te je bio prinuđen da 1222. godine izda „Zlatnu bulu" kojom je dao široka prava plemstvu. Za vreme njegove vlade ojačale su mnoge hrvatske feudalne porodice. ANDRIJA III MLEČANIN (vladao 1290 -1301), poslednji ugarskohrvatski kralj iz porodice Arpadovića. Pravo na presto osporavali su mu papa, Habsburgovci i veći deo hrvatskih feudalaca, jer nije bio direktni potomak ubijenog vladara Ladislava IV Kumanca. U borbi oko prestola između Arpadovića i Anžujaca hrvatsko plemstvo se podelilo na dva dela. Nasilna smrt Andrije III Mlečanina prekinula je borbu oko ugarsko-hrvatskog prestola, a time je završena vladavina Arpadovića u Ugarskoj i Hrvatskoj. ANDRONIK II PALEOLOG (vladao 1282 -1328), vizantijski car, otac Simonide, četvrte žene kralja Milutina Nemanjića. Posvetio je dosta pažnje crkvenim pitanjima u zemlji smanjenjem vizantijske flote prepustio je državu na milost Mlečanima i Đenovlja nima. Na oslbaljenu državu napali su Turci i zauzeli Malu Azju, a emir Osman, osnivač dinastije Osmana, zauzeo je Brusu i proglasio je svojom prestonicom. Posle poraza u ratu sa Raškom, prepustio je kralju Milutinu Nemanjiću osvojene oblasti, Povardarje i dao mu svoju kćer za ženu. Poslednje godine svoje vlade proveo je u borbi sa svojim unukom Andronikom III, koji ga je izbacio s vlasti 1328. g. Umro je kao monah 1332. g. ANDRONIK III. PALEOLOG (1328-41), vizantijski car. - Zbacio je svog dedu
31
ANEKSIJA
Andronika II s prestola, čime je izazvao građanski rat u Vizantiji. U savezu s Bugarima pokušao je da napadne zemlje Stefana Dečanskog. Posle poraza bugarske vojske na Velbudžu (1330), odustao je od napada. Za vreme njegovog carevanja Turci su osvojili Nikomediju i Nikeju. ANĐELI, vizantijska carska porodica. Osnivač porodice Konstantin Anđeo, vlastelin neznatnog roda. Oženio se jednom od kćeri Aleksija i Komnina i tako ušao u dvor. Njegov unuk Isak II Anđel (1185-95) iskoristio je neraspoloženje aristokrata protiv dinastije Komnina i prevratom prigrabio carsku krunu. Njegovi naslednici Aleksije III i Aleksije IV nisu uživali veliki ugled u Vizantiji. Posle pada Vizantije u ruke krstaša 4. krstaškog rata (1204), Epirskom despotovinom upravljali su Anđeli, a kratko vreme i Solunskom Kraljevinom. Anđeli su vladali Tesalijom i Epirom kao carski namesnici porodice Paleologa (od 1261. godine) posle restauracije Vizantije, do pada tih zemalja pod tursku vlast 1394. godine. ANDELKOVIC, Koča (1755-1788), vođa dobrovoljaca iz šumadije u austrijsko-turskom ratu 1788-1791. Posle određenih uspeha u Pomoravlju (v. Kočina krajina) Turci su ga uhvatili i sa više njegovih boraca nabili na kolac kod Tekije. Narod u Beogradskom pašaluku nazvao je ovo ratovanje Kočina krajina. ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE, prip'ljanje okupiranih pokrajina od strane Austro-Ugarske 7. okt. 1908. protivno odredbama Berlinskog ugovora od 1878. - Berlinski kongres je dao pravo Austro-Ugarskoj da okupira Bosnu i Hercegovinu, koje su do tada bile pod vlašću Turaka. Okupirane pokrajine Austro-Ugarska je smatrala bazom za dalje nadiranje na Balkan i Bliski istok. Austrija je aneksiju pripremala za vreme tridesetogodišnje okupacione uprave. Znajući da će aneksija izazvati otpor većine potpisnica Berlinskog ugovora, Austro-Ugarska vlada je pokušala da se sporazume sa Rusijom. Ruski ministar spoljnih poslova Izvoljski obećao je austrijskom ministru Erentalu pristanak Rusije, ako Austrija podrži Rusiju u izmeni režima moreuza Bosfora i Dardanela. Izigravši Rusiju Austro-Ugarska je proglasila aneksju, kršeći odredbe Berlinskog ugovora. Sile Antante, osobito Rusija, protestovale su, ali je Austro-Ugarsku energ1cno podržala njena saveznica Nemačka. Kriza je dobila međunarod ni karakter i znatno povećala ratnu psihozu pred 1. svetski rat. Aneksiji su se usprotivile: Turska, formalni su-
ANKESIJA RIJEKE
veren anektiranih pokrajina i Srbija i Crna Gora, koje su smatrale da je ovaj akt, uperen protiv njihovih nacionalnih interesa. U ove naše dve države došlo je do svenarodnog protesta i istaknut je zahtev da se Austriji objavi rat. Rešenje krize je zavisilo od stava velikih sila. Kako Antantine zemlje nisu bile spremne za rat one su popustile i priznale su aneksiju. Turskoj je Austro-Ugarska isplatila novčanu odštetu za izgubljeni fiktivni suverenitet. Pošto su aneksiju priznale velike sile, Austro-Ugarska je u ultimativnoj formi zahtevala od Srbije da prizna aneksiju. Vlada je izjavila 31. marta 1909. da aneksija ne vređa interese Srbije. Austro-Ugarska je nekažnjeno prekršila Berlinski ugovor, ali su ovim aktom zaoštreni međunarodni odnosi koji su ubrzali 1. svetski rat. ANEKSIJA RIJEKE, posle 1. svetskog rata od strane Italije. - Na osnovu londonskog pakta iz 1915. velike sile Antante nisu obećale Rijeku Italiji. Međutim, italijanski irendentisti nisu se odrekli Rijeke. Zbog Rijeke je italijanska vlada otezala potpisivanje mirovnog ugovora. Zatim je usledila god. 1919. i 1920. akcija D'Anuncija, koji je sa oružanim odredima upao u Rijeku. Posle toga sklopljen je 1920. rapalski ugovor između Italije i Jugoslavije, po kome je trebalo da se stvori posebna, nezavisna riječka država. Većina Riječana bila je na izborima za autonomiju, ali podrškom italijanske vlade pobedio je pokret za pripajanje Rijeke Italiji. Musolini je 1923. imenovao vojnog guvernera u Rijeci, a 1924. sklopljen je tzv. rimski pakt između Italije i Kraljevine SHS, po kome je Rijeka pripala Italiji i ostala odvojena od jugoslavenske matice sve do 1945. godine. ANGLIKANSKA CRKVA, protestantska crkva u Engleskoj osnovana 1534. god. Zakonom o suprematu kralja Henrija VIII (v.) posle njegovog sukoba i raskida s papom Klementom VII. Vrh. crkveni poglavar postao je kralj, a najviši velikodostojnici nadbiskupi u Kenterberiju i Jorku. Izvršena je sekularizacija manastirskih dobara koje je kralj razdelio svome plemstvu. Crkva je, na drž. osnovi, konačno utvrđena Zakonom od 39. članova kraljice Jelisavete I (v.). ANGORSKA BITKA, bitka kod Angore (Ankare), 28. jula 1402. godine između vojske tatarskog hana Tamerlana i turskog sultana Bajazita I. Zelju Tatara da ovladaju Malom Azijom pokušali su da zaustave Turci Osmanlije. U turskoj vojsci, kao vazal, uče stvovao je i Stefan Lazarević, knez srpski. U bici kod Angore Bajazit I
32
ANRI
je zarobljen. Stefan Lazarević se povukao u Carigrad, gde je od vizantijskog cara dobio titulu despota. U Turskoj su posle poraza nastale borbe oko prestola između Bajazitovih sinova, što je iskoristio Stefan Lazarević da se oslobodi za izvesno vreme turskog vazalstva. ANRI II (Henri II, 1519-1559, vladao od 1547), francuski kralj, drugi sin Fransoe I, oženjen Katarinom Mediči. Obnovio je ratovanje protiv Habsburgovaca, u kojem je osvojio „tri biskupije" (Mez, Tul i Verden, 1552) i zauzeo Kale (1558). S Filipom II zaključio je mir u Kato-Kambreziju (1559. v.) kojim se Francuska konač no odrekla pretenzija na Italiju, ali je dobila izvesna teritorijalna proširenja. ANRI Ili (Henri III, 1551-1589, vladao od 1574), francuski kralj, treći sin Anrija II, nasledio je na prestolu šarla IX, pošto se odrekao poljskog prestala na koji je bio pozvan 1573. god. U njegovo vreme, građanski rat i verska razračunavanja u Francuskoj nastavljeni su u znaku rivalstva trojice Anrija (Anri III, vod katolika Anri Giz i vođ protestanata, budući naslednik prestola Anri Navarski). Ubijen je od jednog fanatičnog kaluđe ra, u Seri-Kluu, pošto se obračunao sa svojim slavnim rivalom Anrijem Gizom (1588) i pošto je bio odlučio da se u zajednici s protestantima obračuna i s katoličkom ligom. ANRI IV (Henri IV, 1553-1610, vladao Francuskom od 1589), kralj Francuske i Navare, sin Antoana Burbonskog i Zan d' Alber, kraljice Navare; osnivač dinastije Burbona. Posle smrti Luja Kondea, a pod tutorstvom admirala Kolinjija, postao je nominalni šef francuskih protestanata (1568). Posle poraza u ratu protiv katolika 1569, on je, kao naslednik navarske krune, pristao da se oženi Margaritom Valoa, sestrom Sarla IX (1572), i da za vreme pokolja, započetog Vartolomejskom noći, pređe u katoličanstvo. Pobegavši iz zatočenja, on se 1576. ponovo stavio na čelo huAnri lV genotskih trupa u ratu protiv katolika. Posle 1584, kad je smrću vojvode od Alansona postao jedini mogući naslednik francuskog prestola, približio se Anriju III i nasledio ga 1589. Da bi verske ratove u Francuskoj priveo kraju, on se približio katolicima napuštanjem protestantizma, a prote-
ANSLUS stante je zadržao u vezanosti izdavanjem Nanskog edikta (1598, v.). Pošto je napustio „kraljicu Margo", 1600. oženio se Marijom Mediči. Za obnovu zemlje, opustošene u verskim ratovima, posebno za vreme njegove vladavine zaslužan je ministar Sili (v.), koji je unapredio zemljoradnju i manufakturu. Kao kralj, bio je veoma popularan zbog hrabrosti, jednostavnosti, dobrodušnosti i svojih galantnih avantura. Ubio ga je kaluđer Ra.. vajek u trenutku kad se pripremao da priskoči u pomoć nemačkim protestantima, protiv cara. ANSLUS (nem. Anschluss aneksija, priključenje, pripajanje), postao je međunarodni termin koji se odnosi na priključenje Austrije Nemačkoj 1938. god. Posle 1. svetskog rata sile Antante odlučile su na osnovu mira u · Versaju i Sen Zermenu da to spreče. Hitler je aneksiju Austrije proglasio kao jedan od svojih važnih ciljeva. Od 1934. nacisti izazivaju ne. rede i pomažu domaće fašiste i druge pristalice ovog ujedinjenja. Pod izgovorom sprečavanja građanskog rata, nemačke trupe su ušle u Austriju 12. marta 1938. i priključile je Nemačkoj, odnosno Trećem Rajhu, u čijem je sastavu ostala do 1945. Mirovnim ugovorom sa Austrijom 1955. ponovo je zabranjeno ujedinjenje Nemačke i A. ustrije. ANTANTA, v. Trojni sporazum. ANTI, grupa slovenskih plemena koja je živela na obalama Crnog mora, duž Dnjestra i Dnjepra. Prvi ih pominje istoričar Jordanes sedamdesetih godina IV veka. Između Anta i Slov~na u VI veku nema razlike; istoričari ih opisuju zajedno i pripisuju im zajednički jezik, veru i običaje. Sa Slovenima Anti napadaju 514. go. dine na Vizantiju. Kada su Avari 560. pokorili Slovene, porobljeni su i Anti. Poslednji put se pominju u istorijskim izvorima 602. godine i otada im se gubi trag. ANTIFASISTICKA SKUPSTINA NARODNOG OSLOBODENJA SRBIJE (ASNOS), najviše predstavničko telo naroda Srbije stvorena u NOR. Svoje poreklo ASNOS ima u GNOO Srbije, stvorenom novembra 1944. u oslobođenom Užicu. Glavni narodnooslobodilački odbor (GNOO) bio je vrhovno političko rukovodstvo NOP i istovremeno najviši NOO, najviši organ vlasti, kao i najviši izvršni organ sa odsecima za pojedine grane uprave. Posle pada Užica u ruke okupatora i njegovih slugu, kao i zbog teškoća u razvoju NOR u Srbiji, GNOO nije mogao da razvije veću delatnost, niti da preraste u najviše predstavničko telo naroda Srbije sve
ANTIFASISTIC':KI FRONT ZENA
33
do novembra
1944. Tada je u oslo-
bođenom Beogradu došlo do zasedanja Velike antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije, na kojoj je
stvoren ASNOS, kao najviši predstavorgan. Na tom zasedanju je doneto više značajnih odluka: 1. o konstituisanju ASNOS-a u vrhovni zakonodavni i izvršni organ državne vlasti demokratske Srbije. 2. Deklaracija o odobrenju rada predstavnika Srbije na Drugom zasedanju A VNOJ-a. 3. Odluka o odobrenju rada GNOO i još neke druge. Sledeće zasedanje ASNOS je održao 29. marta 1945. kada su donete odluke o Sandžaku, Kosovu i Vojvodini. ANTIFASISTICKI FRONT ZENA (AFZ). masovna politička organizacija žena u Jugoslaviji u okviru Narodnog fronta Jugoslavije i pod vodstvom KPJ. - Ona je nastala iz naprednog ženskog pokreta koji se stvarao uoči drugog svetskog rata pod rukovodstvom KPJ. AFZ je dobio svoju organizaciju u toku NOR. Osnovan je na Prvoj zemaljskoj konferenciji žena, 6. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu. Tu je izabran Centralni odbor AFZ, a zatim su stvoreni odbori u pokrajinama, oblastima, okruzima, srezovima, opštinama, gradovima, selima, privrednim organizacijama i ustanovama. Osnovni zadatak organizacije AFZ u NOR bio je da stvori i jača političko jedinstvo žena u Narodnooslobodilačkom frontu, da približi ženama ciljeve NOB, da proširi njihovo učešće u NOR, da pomaže NOV itd. Tako je od 1941-1945. u NOR učestvovalo 100 000 žena u oružanoj borbi, a mnogo više njih u narodnooslobodilačkom pokretu na razne druge načine. Posle rata AFZ je Imao druge zadatke, a pre svega da proširi i ojača političko jedinstvo žem• u cilju učvršćenja tekovina NOR, obnove i socijalističke izgradnje zemlje. Posle rata održana su četiri kongresa AFZ Jugoslavije (1945, 1948, 1950. I 1953), zatim mnogo republičkih kongresa i drugih skupova. Izvršeno je više reorganizacija AFZ. Tako je 1953. odlučeno da ne treba da postoji posebna organizacija žena, da žene svoju društvenu i političku aktivnost mogu da razviju dovoljno u okviru SSRNJ. Umesto AFZ tada je stvoren Savez ženskih društava Jugoslavije, a 1961. iz njega je proizašla Konferencija za društvenu aktivnost žena, koja društvenu organizaciju predstavlja i danas u okviru SSRNJ. Osnovne organizacije Konferencije postoje u opštinama i zovu se isto Konferencije, a ima ih i viših pokrajinskih i republičkih. · nički
ANTIFAŠISTICKI POKRET ANTIFAŠISTICKI POKRET, skup svih društvenih snaga i njihovih akcija protiv fašizma. - Ovaj pokret se javio odmah sa pojavom fašizma posle prvog svetskog rata, a okupljao je veoma različite društveno-političke snage, od buržoaskih liberala do komunista. Posebno mesto i ulogu u antifašističkom pokretu imali su progresivna levičarska inteligencija i revolucionarni radnički pokret. Cilj ovog pokreta je da se spreči uvođenje fašističke diktature i da se obezbede osnovna prava i slobode ljudi i naroda. Oblici aktivnosti bili su veoma različiti u raznim periodima i uslovima. Prva značajna faza antifašistič kog pokreta nastaje posle dolaska Hitlera na vlast. Tada je na inicijativu Kominterne na njenom VII kongresu 1935. došlo do stvaranja Narodnog fronta u pojedinim zemljama da kao široke političke organizacije okupe sve antifašističke snage na čelu sa komunističkom partijom. Važno mesto u antifašističkom pokretu pre rata imao je španski građanski rat (1936-1939), koji predstavlja prvi oružani sukob sa fašizmom. U 2. svetskom ratu antifašistički pokret ulazi u drugu značajnu i odlučujuću fazu. Tada je on uzeo ogromne razmere, obuhvatio ogroman deo slobodoljubivog čovečan stva i imao vrlo različite forme. To je pre svega borba država - članica Antihitlerovske koalicije, zatim pokret otpora u okupiranim zemljama od strane fašističkih država i najzad antifašistički pokret u samim fašistič kim državama. Ta zajednička borba dovela je do sloma fašizma u drugom svetskom ratu. Treća, posleratna faza antifašističkog pokreta predstavlja obračun sa ostacima fašizma, kažnjavanje ratnih zločinaca, osvetljavanje uzroka pojave i suštine fašizma i borba protiv neofašizma, odnosno pokušaja obnove fašizma. ANTIFAŠISTICKO SOBRANJE NA NARODNO OSLOBODUVANJE NA MAKEDONIJA (ASNOM), vrhovno predstavnička zakonodavno i izvršno telo naroda Makedonije u toku NOR. To je bio najviši organ vlasti, privremeni parlament. Osnovan je 2. avgusta 1944. na prvom, osnivačkom zasedanju u manastiru Prohor Pčinjski. Pripreme su počele u vreme Drugog zasedanja A VNOJ-a, novembra 1943. kada je stvoren Inicijativni odbor za sazivanje ASNOM-a i izvršen izbor delegata iz Makedonije za Drugo zasedanje AVNOJ -a koji nisu mogli da se probiju do Jajca. Na prvom zasedanju ASNOM-a doneto je 9 odluka kojima su udareni temelji danasnJe makedonske države. Prva i najznačajnija odluka je o konstituisa-
34
ANTIFAŠISTICKO VECE
nju ASNOM-a u vrhovno zakonodavno i izvršno narodno predstavnička telo i najviši organ državne vlasti demokratske Makedonije. Zatim dolaze odluke o zahvalnosti NOV, o priznanju odluka Gš Makedonije, o uvođenju makedonskog jezika kao službenog, Deklaracija o pravima građana itd. U oslobođenom Skoplju krajem decembra 1944. održano je drugo zasedanje ASNOM-a, a posle rata je ASNOM promenio ime u Narobno sobranje. ANTIFAŠISTICKO VEĆE NARODNOG OSLOBOĐENJA JUGOSLAVIJE (A VNOJ), najviši predstavnički organ naroda Jugoslavije, stvoren u toku NOR. Sa početkom NOR, koji je bio istovremeno i socijalistička revolucija, stvarala se na inicijativu i pod vodstvom KPJ i narodna vlast u obliku NOO. Krajem 1942. razvio se NOR, stvorena je znatna slobodna teritorija i mreža NOO. Njima je rukovodio Vrhovni štab. Trebalo je stvoriti telo koje će preuzeti rukovođenje NOO i biti najviši NOO, najviši organ vlasti. I tako je došlo do Prvog zasedanja AVNOJ-a 26. i 27. novembra 1942. Na skpuštini je bilo prisutno 54 od 78 pozvanih većnika. Na tom zasedanju je stvoren AVNOJ kao vrhunsko političko predstavničko telo naroda Jugoslavije. AVNOJ ipak nije proglašen za vrhovni organ vlasti. Nisu bili još sazreli unutrašnji i spoljni uslovi. Na Prvom zasedanju donete su sledeće važne odluke: 1. Rezolucija o osnivanju A VNOJ-a; 2. Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a; 3. upućen je Proglas narodima Jugoslavije i izabrano je Predsedništvo i Izvršni odbor AVNOJ-a. U Predsedništvu su bili: dr Ivan Ribar - predsednik i dr Pavle Savić, Nurija Pozderac i Edvarw" Kocbek potpredsednici. U Izvršni odbor ušli su i ovi članovi: Mile Peruničić, Ivan Milutinović, dr Sima Milošević, Vlada Zečević, dr Mladen Iveković i Veselin Masleša. Iako to formalno nije bio, A VNOJ je vršio funkciju najvišeg organa vlasti, a Izvršni odbor je bio organizovan kao vlada i vršio je njene funkcije preko svojih odseka. - Drugo zasedanje AVNOJ-a održano je 29. i 30. novembra 1943. u Jajcu u prisustvu 142 od 268 većnika. Novi već nici AVNOJ-a birani su uglavnom od zemaljskih antifašističkih veća. - Usled ratnih prilika svi većnici nisu mogli da dođu na skupštinu u Jajcu. Do Drugog zasedanja je došlo krajem 1943. u novim, izmenjenim, povoljnijim unutrašnjim i međunarodnim uslovima. Zato je Zasedanje sazvano i zato je ono moglo da proglasi A VNOJ za vrhovni organ vlasti naroda Jugoslavije. Na početku Zasedanja referat je podneo Vrhovni komandant NOV i
ANTIFAŠISTICKO VIJEĆE
POJ J. B. Tito, posle čega je bila diskusija i najzad doneta je Deklaracija Drugog zasedanja AVNOJ-a. Na osnovu Deklaracije doneto je više odluka: 1. Odluka o AVNOJ-u, kao vrhovnom zakonodavnom i izvršnom predstavničkom telu i NKOJ-u kao privremenim organima vrhovne narodne vlasti u Jugoslaviji za vreme NOR; 2. Odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije tzv. jugoslovenskoj vladi u inostranstvu i o zabrani povratka u zemlju kralju Petru II; 3. odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu; 4. odluka o priznanju i zahvalnosti NOV; 5. odluka o uvođenju zvanja maršala u NOVJ; 6. odluka o odobrenju odluka, naredaba i izjava VŠ NOV i POJ i Izvršnog odbora AVNOJ-a. Pored toga na svojoj sednici novoizabrano Predsedništvo A VNOJ-a donelo je ove odluke: 1. Odluku o dodeljivanju zvanja maršala Jugoslavije J. B. Titu; 2. odluku o imenovanju NKOJ, čiji je predsednik bio J. B. Tito; 3. odluku o potvrđivanju odluka SNOO o priključenju Slovenačkog primorja i anektiranih delova Sloveniji i odluke ZA VNOH-a o priključenju Istre, Rijeke, Zadra i anektiranih delova slobodnoj Hrvatskoj u Federativnoj Jugoslaviji i 4. odluku o obrazovanju Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača. Ove odluke imaju ogroman značaj u procesu izgradnje nove jugoslovenske države, naročito njenih vrhovnih organa, kao i za njeno međunarodno priznanje. Treće zasedanje A VNOJ-a održano je od 7-10. avgusta 1945. u Beogradu. U toku zasedanja usvojen je Izveštaj o radu Predsedništva A VNOJ-a i sve odluke što ih je ono donelo između Drugog i Trećeg zasedanja. Zatim je doneta Rezolucija o položaju Sandžaka, Vojvodine i Kosmeta, Poslovnik o radu AVNOJ-a, izabrana je novo Predsedništvo, kao i stalni odbori A VNOJ-a. Posebno važna bila je Odluka o proširenju AVNOJ-a u duhu odluka Krimske konferencije. Ovako proširen AVNOJ sa 489 većnika doneo je odluku da nastavi rad pod imenom Privremena narodna skupština. ANTIFAŠISTICKO VIJEĆE NARODNOG OSLOBOĐENJA SANDZAKA(A VNOS), vrhovno predstavničko telo naroda Sandžaka koje je postojalo u periodu od novembra 1943. do marta 1945. Poseban razvoj ustanka u Sandžaku, naročito zbog složenog nacionalnog sastava ove oblasti, u kojoj žive Srbi, Crnogorci, Turci i muslimani, zatim izvesne posebne geografske, istorijske i kulturne osobenosti bile su razlog da se formira A VNOS. Osnivačka skupština je održana 20. no-
35
ANTIKOMINTERNSKI PAKT
vembra 1943. u Plevljima. Tom prilikom je doneta Rezolucija o stvaranju A VNOS-a, Rezolucija o organizaciji A VNOS-a, koji je nazvan ZAVNOS i proglas narodu Sandžaka. Iako je bilo više mišljenja o položaju Sandžaka, preovladalo je ono po kome on ne treba da postoji kao posebna jedinica u jugoslovenskoj federaciji. U vezi sa tim održano je Drugo zasedanje A VNOS-a 29. marta 1943. u Novom Pazaru, gde je doneta odluka da se teritorija Sandžaka delom priključi Crnoj Gori (plevaljski i bjelopoljski srez), a delom Srbiji (pribojski, mileševski, zlatarski, sjenički, deževski i štavički srez). Ovom odlukom prestao je da postoji A VNOS. ANTIFAŠIZAM, v. Antifašistički pokret. ANTIHITLEROVSKA KOALICIJA, popularni naziv za savez svih država i naroda koji su se borili u drugom svetskom ratu protiv sila fašizma okupljenih u Trojnom paktu. - U užem smislu to je savez država ili čak savez velikih sila koje su se borile protiv fašističke Nemačke i njenih saveznika SSSR, Engleska i SAD. Međutim, Antihitlerovska koalicija je obuhvatila ne samo sve države koje su bile u savezu i ratu protiv Trojnog pakta, već i sve narode i antifašističke, narodnooslobodilačke pokrete u okupiranim zemljama. Iako ima svoje početke još u 1939. god„ sa početkom drugog svetskog rata široka Antihitlerovska koalicija je počela da se stvara 1941. ulaskom SSSR i SAD u rat. Za njeno stvaranje veliki značaj ima Atlantska povelja od avgusta 1941. u kojoj su izneti ratni ciljevi Ujedinjenih naroda u borbi protiv fašizma. Posle toga načinjeni su međusobni sporazumi o savezu između tri velike sile (SAD, SSSR i Engleske) koje čine osnovu koalicije kojoj je prišlo na desetine država, zemalja i naroda koji su se borili protiv fašizma. Antihitlerovska koalicija je bila osnovna snaga i uslov za oslobođenje čovečanstva od strašne fašističke opasnosti. ANTIKA, opšti naziv za određeni period starog veka. Odnosi se na grčku i rimsku civilizaciju koja se vremenski može ograničiti na period od 700. god. pre n. e. - 476. god. n. e. kada je propalo Zapadno Rimsko Carstvo. Celokupna ljudska delatnost u ovom vremenskom razmaku naziva se antičkom. U naše vreme taj pojam je dobio šire značenje i upotrebljava se za sve starinske umetničke retkosti. ANTIKOMINTERNSKI PAKT, savez Nemačke, Japana i Italije u cilju borbe protiv progresivnih snaga, a za prevlast u svetu. - Ovaj pakt sklopile su Nemačka i Japan 1936, a Italija mu je
ANTIOB
prišla 1937. Svoju borbu za svetsku hegemoniju fašističke sile su htele da prikažu kao ideološku borbu protiv komunizma, odnosno Kominterne. To je bio akt protiv progresa, a za osvajanje i pokoravanje drugih zemalja i naroda. Ovom Paktu prišlo je više drugih država - Mađarska, Španija, Finska, Rumunija, Bugarska, Slovačka, i NDH. ANTIOB III SIRIJSKI VELIKI (oko 242. -187 /86. god. pre n. e.), sirijski kralj koji je posle ratova sa susednim narodima postao gospodar cele Sirije. Prodro je u Trakiju, Tesaliju i centralnu Grčku. U ratu s Rimljanima pretrpeo je težak poraz i pristao na ponižavajuće uslove. Obavezao se da preda Hanibala, ali je ovaj pobegao u Bitiniju. Antioh je bio veliki zaštitnik književnosti i umetnosti. ANTIPATER, vojskovođa Aleksandra Makedonskog (oko 400-319. god. pre n. e.). Kao namesnik Makedonije brinuo se za slanje pojačanja kralju u Indiju. Posle smrti Aleksandra Makedonskog uspostavio je red u celoj Grčkoj i posebno se brinuo i trudio da održi jedinstvo celokupne države svog vladara. U tome nije imao uspeha. ANTISEMITIZAM, oblik rasizma, šovinizam koji se ogleda u netrpeljivosti i mržnji prema Jevrejima, a obuhvata i niz konkretnih mera kojima se to osećanje ispoljava. Pojava antisemitizma veoma je stara. Nalazimo je u starom Rimu gde su Jevreji proganjani iz verskih razloga, kao monoteisti, kao i iz drugih pobuda. Prve progone Jevreja u srednjem veku imamo u vreme krstaških ratova kada se hrišćanski verski fanatizam razbuktao. Jevreji nisu mogli da se bave svim zanimanjima, nisu smeli da poseduju zemlju, morali su da žive u određe nim delovima grada (geto), a vršeni su i progoni. Iz pojedinih zemalja se proteruju (Engleska, španija, Francuska i dr.). Francuska revolucija je proklamovala jednakost i za Jevreje, ali progoni nisu prestali, u čemu je od evropskh zemalja prednjačila Carska Rusija. Najoštriji oblik antisemitizam je dobio u vreme fašizma, a posebno nemačkog nacizma, da bi se u vreme 2. svetskog rata pretvorio u nastojanje Hitlera da fizički uništi Jevreje. Iako je posle sloma fašizma antisemitizam osuđen, ipak se javlja i danas, ali u blažoj formi. ANTROPOMORFIZAM, predstavljanje bogova u ljudskom obliku kod antičkih naroda, koji su zamišljali bogove da oni jedu i piju, da se žene i da među njima, uopšte, vladaju odnosi u kakvima su tada živeli i sami ljudi. Iz ovog verovanja nastale su sve priče ·antičke mitologije o bogovima i njima sličnim natprirodnim bićima.
38
APARTBE.JD ANZUJCI, kraljevska porodica koja je vladala Ugarskom i Hrvatskom od 1301. do 1409. godine. - Kada je francuski kralj Luj IX pripojio svom domenu Anžu, darovao je ovaj posed svome bratu Karlu I (1266-85). Tako je nastala dinastija Anžujaca. Anžujci su osvojili Siciliju i Napulj, te postali gospodari države Kraljevine Dveju Sicilija. :Zenidbom kralja Karla II unukom ugarsko-hrvatskog kralja Bele IV, Anžujci su postali pretendenti na ugarsko-hrvatski presto. Uz pomoć pape i hrvatskih knezova Bribirskih, posle smrti poslednjeg Arpadovića, Andrije III Mlečanina 1301. godine, Karlo I Robert proglašen je za ugarsko-hrvatskog kralja. Anžujci su skršili moć hrvatskih feudalaca i priznali im samo baštinske zemlje. Od kralja Milutina Nemanjića oduzeli su Mačvansku banovinu, koju je on u toku dinastičkih borbi pripojio Raškoj, a od Venecije otrgli su zadarskim mirom (1358) jadransku obalu, od Kvarnera do Drača. Anžujci su vladali Bosnom, a sa Dušanovom Srbijom bili su u neprijateljskim odnosima. Godine 1370. na osnovu rodbinskog nasleđivanja zagospodarili su Poljskom, te se tako pod Lajošem I stvorila ugarsko-hrvatsko-poljska personalna unija. Poslednji Anžujci nisu imali snage da održe vlast u svojim rukama. Kada je Ladislav Neapuljski, poslednji ugarsko-hrvatski kralj iz porodice Anžujaca, uvideo da se ne može održati na prestolu, prodao je Mlečanima 1409. godine Dalmaciju za 100 000 dukata i odrekao se ugarsko-hrvatskog prestala u korist :Zigmunda Luksemburškog. Najznačajniji vladari iz porodice Anžujaca jesu: Karlo I Robert (1301-42), Lajoš I (ili Ludovik I) - (1342-82), Karlo Drački (1385-86) i Ladislav NeapulJski (1386-1409). APARTHEJD, rasistička politika, politika rasne segregacije i diskriminacije uopšte, a posebno ona što je vodi vlada bele manjine u Južnoafričkoj Uniji prema drugim rasama. - U tom cilju vlasti belaca donose niz zakona da bi učvrstili svoju vladavinu nad većinom pripadnika drugih rasa, a posebno nad domorodačkim crnačkim stanovništvom. Tim zakonima stanovništvu drugih rasa oduzeta su neka osnovna građanska, politička, pa i ljudska prava - sloboda kretanja, pa i stanovanja, izbora zanimanja i mesta rada, pravo sklapanja mešovitih brakova, pravna i socijalna zaštita itd. Politika aparthejda perdstavlja najgrublji vid kršenja prava čoveka i načela ravnopravnosti naroda i rasa. U njoj se ogleda i najgrublji vid kolonijalizma. Preko OUN i drugih organizacija i na druge načine pro-
APEL
gresivne snage su nastojale da utiču na vladu Južnoafričke Unije da prestane sa aparthejdom, ali bez rezultata. Iako je ovakva politika naročito karakteristična za ovu zemlju, ona se može naći u nekim vidovima i u još nekim zemljama. APEL (Apeles), grčki slikar iz druge polovine IV v. pre n. e. Bio je dvorski slikar Aleksandra Makedonskog. Pripisuje mu se čuvena izreka: „Nulla dies sine linea" - Nijedan dan bez poteza, zabeležena kod Plinija kao opomena za sve umetnike da u svom radu ne propuste nijedan dan. Postao je ne samo čuven nego i omiljen po svojoj izreci. Najpoznatije delo: Afrodita iz pene rođena. API.JAN, grčki istoričar iz II v. n. e., rodom iz Aleksandrije. Kao rimski vitez naimenovan je za carskog prokuratora Egipta. U svom delu Rimska istorija, u 24 knjige, opisao je !storiju svakog naroda pre nego što je ušao u sastav Rimskog Carstva. U delu o Iliriji opisana je istorija rimskog osvajanja zapadnih oblasti naše zemlje. APIJE KLAUDIJE SLEPI, rimski državnik i jedan od najstarijih pisaca antič kog Rima. Izabran za cenzora 312. god. pre n. e. Proslavio se govorom protiv sramnog ugovora zaključenog sa epirskim kraljem Pirom. U njegovu čast najlepši put u starom Rimu, izgrađen do Brindizija, dobio je naziv Via Appia, pošto je Apije kao cenzor izgradio deonicu ceste od Rima do Kapue. APOLON, bog sunca kod starih Grka. Prema grčkoj mitologiji Apolon je bio sin Zevsa i Lete. Najpre je bio bog sunca. Docnije u svom verovanju Grci su mu pripisali i druge osobine mitskih bića. Tako je Apolon postao zaštitnik lova, stočarstva, naseljavanja, pastira i putnika. Najviše je slavljen kao zaštitnik pesništva i muzike. Zbog toga je postao vođa muza koje su štitile pojedine nauke i umetnosti. U verovanju starih Grka kult Apolona je zauzimao posebno mesto. Zbog toga što se smatralo da on kazuje Zevsovu volju bila su sagrađena mnoga proroštva. Najpoznatije je podignuto u Delfima, kao svetilište svih Grka. Smatran je najlepšim među bogovima. Zbog toga je već u antičko doba njegov lik postao najomiljenije božanstvo u umetnosti, u kojoj je prikazan kao lepo razvijen, vitki mladić bez brade i sa dugom kovrdžavom kosom. Lik Apolona belvederskog, statua iz IV v. pre n. e. smatra se idealnim primerom klasične lepote antičkog sveta. APOSTOL, reč grčkog porekla, znači. poslanik. Prema učenju hrišćanske vere apostolima su se nazivali dvanaest izabranika Isusa Hrista koje je on odabrao u drugoj polovini svoga delo-
37
APRILSKI RAT
vanja da nastave docnije njegovo uče nje i rad kao najbolji Hristovi učenici. Apostoli su i Dela apostolska i Poslanice, posebna vrsta hrišćanskih crkvenih knjiga. APRILSKE TEZE, popularan naziv za Lenjinovo izlaganje na savetovanju Boljševičke partije 4. aprila 1917. Isti ovaj referat Lenjin je izložio na sastanku boljševika i menjševika, koji su učestvovali na savetovanju Sveruskog sovjeta radničkih i vojničkih deputata. To izlaganje je objavljen~ ni:jpre u listu „Pravda", organu BolJsev1č ke partije 20. aprila 1917. pod punim imenom: O zadacima proletarijata u sadašnjoj revoluciji. Lenjin je u Aprilskim tezama izneo svoje mišljenje o dve etape revolucije 1917. u Rusiji. Prva etapa je buržoasko-demokratska revolucija kada je posle rušenja carizma vlast dospela u ruke buržoazije. Sledeća etapa, po Lenjinu, je prelaz vlasti u ruke proletarijata i siromašnog seljaštva. Pri tome parlamentarnu .buržoasku republiku treb~ d~ zamer;1 ~o vjetska republika. Zatim Je Lenjm istakao potrebu da se održi partijski kongres na kome bi se promenio program i ime partije iz socijalden:okratske u komunističku, a takođe Je dao inicijativu za stvaranje Kominterne. Aprilska konferencija Boljševičke partije usvojila je Lenjinove Aprilske teze. APRILSKI RAT 1941, rat koji je Jugoslavija vodila od 6-18. aprila 1941. Događaji od 27. marta izazvali su Hitlerov bes. Njegovi planovi su bili poremećeni. Hitler je istoga dana sazvao skup vojnih i političkih rukovodilaca i doneo odluku o napadu na Jugoslaviju. Za nekoliko dana načinjen je i ratni plan poznat pod imenom „Poduhvat 25". Nasuprot tome, Simovićeva vlada nije preduzela sve potrebne pripreme za odbranu zemlje. Zaverenici t vlada nisu želeli rat i hteli su da ga izbegnu. Rat je počeo nemačkim napadom noću između 5. i 6. aprila pre zvanične objave rata. Nemačke trupe prešle su granice iz Austrije i Rumunije. U zoru 6. aprila počelo je bombardovanje iz vazduha vojnih objekata i nezaštićenih gradova, a posebno Beograda. Nemačke „štuke" u talasima napadale su grad ne birajuči ciljeve. Stradalo je preko deset hiljada građana, a Beograd je bio sav u plamenu i ruševinama. U aprilskom ratu učestvovalo je oko 50 odlično naoružanih neprijateljskih divizija. Pored nemačkih divizija, koje čine večinu, uče stvuju i italijanske, zatim od 11. aprila mađarske, a posle kapitulacije 19. aprila njima su se pridružile i bugarske divizije u okupaciji i komadanju zemlje. Jugoslavija je rat dočekala ne-
APRILSKI SASTANAK
spremna, iako su se velika sredstva trošila za vojsku. U njoj je među oficirima bilo kukavica i izdajnika. Mobilizacija nije bila dovršena, a rat je već bio završen. Vlada, kralj, mnogi generali i političari sa porodicama povlačili su se prema Bosni, a zatim Crnoj Gori i brinuli su više o sebi, zlatu i bekstvu nego o odbrani zemlje. U Hrvatskoj ustaše su digle glavu i uz pomoć Nemaca 10. aprila poglašeno je otcepljenje Hrvatske i stvaranje NDH. Bilo je sličnog pokušaja i u Sloveniji. I u drugim pokrajinama izdajnici su dočekivali okupatore kao „oslobodioce" od velikosrpske buržoazje i monarhije. U ovakvoj situaciji napadači su lako prodirali u našu zemlju. Oni su napadali na frontu od oko 3 000 km, sa skoro svih naših granica. Uprkos svemu ovome bilo je otpora, iako je on bio prilično usamljen i neorganizovan. Pružali su ga vojnici na čelu sa oficirima-rodoljubima. Bilo ga je sirom zemlje, čak su neke jedinice prodrle u Albaniju. Komandanti nekih ratnih brodova potapali su brodove da ne bi pali u ruke neprijatelju. Usled nadmoćnosti neprijatelja, neorganizovanosti i izdaje, otpor je bio brzo ugušen. Posle 12 dana rat je bio okončan. Vlada je 15. aprila donela odluku da zatraži primirje i napusti zemlju. Predstavnici Vrhovne komande počeli su pregovore. Nemci su tražili bezuslovnu kapitulaciju. Ona je potpisana 17. aprila uveče, a sutradan u podne stupila je na snagu obustava ratnih operacija. Aprilski rat je bio završen. APRILSKI SASTANAK POLITBIROA CK KPJ, sredinom aprila 1941. u Zagrebu. - Tom prilikom razmatrana je situacija nastala napadom fašističkih osvajača na našu zemlju. Posebno je ocenjena NDH kao kvislinška tvorevina. Tu su izneti i zadaci KPJ u pružanju otpora agresoru kao i potreba da se u toj borbi istraje. Istaknuto je i da treba očuvati organizaciono jedinstvo KPJ, iako je počelo teritorijalno rasparčavanje Jugoslavije od strane okupatora, zatim dalje da komunisti treba da izbegnu da padnu u zarobljeništvo, da treba da skrivaju oružje i da se spreme za borbu iz koje će se roditi novi svet i istinski nezavisna, slobodna bratska zajednica jugoslovenskih naroda. U vezi sa pripremom za tu borbu Politbiro je odlučio da se pri CK KPJ obrazuje Vojni komitet, pod predsedništvom J. B. Tita, koji će rukovoditi vojnim pripremama. Odlučeno je da CK KPJ uputi proglas koji je i objavljen 15. aprila 1941. godine. APSOLUTIZAM, samovlašće, oblik vladavine u kojoj vladaočeva vlast nije
ARABLJANSKI KALIFAT ograničena ustavom. U istoriji se javljao u raznim oblicima. Najpoznatiji od ovih oblika je apsolutistička monarhija, koja se prvi put javila u XV v. Nastala je u periodu stvaranja prvih kapitalističkih država u Španiji, Engleskoj, Francuskoj i dr. Ovaj tip monarhije uništen je, uglavnom, za vreme buržoaskih revolucija od XVII-XIX v. i zamenjen je ustavnim monarhijama u pojedinim evropskim državama. ARABESKA, istočnjački ukras u slikarstvu i vajarstvu. Nastaje preplitanjem biljnih i geometrijskih crteža sa stilizovanim arapskim natpisima. ARABLJANSKI KALIFAT, moćno arapsko srednjovekovno carstvo; gospodarilo je Sredozemljem, Arabijom i Azijom do Inda i Sibira. - Arapi su stanovnici poluostrva Arabije i susednih polupustinjskih oblasti Mesopotamije, Sirije i istočnog dela Egipta; kasnije su se raselili po Aziji i Mediteranu. U starom veku egipatski faraoni vodili su živu trgovinu sa Arabljanima sa Sinajskog poluostrva. U drugoj polovini VIII veka pre n. e. razvila se u Arabiji država Saba. Arabljani su održavali trgovačke veze sa Grcima, a u doba rimskog cara Trajana Arabija je pokorena i pretvorena u :~~s~u provinciju. Rimska vlast u Arab1J1 mJe bila dugog veka, te se u Arabiji stvara niz manjih državica i plemenskih saveza koji su međusobno ratovali. Sa pojavom islama, koji ujedinjuje Arabljane, započinje nova era u istoriji Arapa. Muhamed je posle bekstva iz Meke u Medinu otpočeo sa osvajanjem Arabije. Posle pada Meke (630) čitava Arabija je ujedinjena pod vlašću jednog čoveka - Muhameda, koji je osnivač nove religije i jedinstvene arapske države. Muhamedovi naslednici nazivaju se kalife, a država kalifat. Kalifa Abu Bekr (632-34) pokorio je pobunjena plemena koja su pokušala da se otrgnu od centralne vlasti, a Omar (634-44) je završio započeto ujedinjavanje Arapa. Osvojio je Iran, !rak, Palestinu, porazio vizantijskog cara Iraklija (636), priključio kalifatu Jerusalim, Antiohiju, Cezareju i Egipat. Potom se arapska vlast širi u severnoj Africi i u Sredozemlju. Treći kalifa Osman (644-56) postavljao je po osvojenim provincijama za upravnike svoje rođake koji su surovo izrabljivali pokorene narode i svoje sunarodnike. U kalifatu su se stvorile dve suparničke struje: pristalice arabljanske aristokratije, tzv. šiiti, i predstavnici širih narodnih masa haridžiti. - U sukobu zavađenih strana Osman je ubijen, a za kalifu je proglašen Alija, Muhamedov brat od strica i zet. Novi kalifa nije zadovoljio šiite, te je Muavija (661-80), vođa nezadovoljnika i pro-
ARAGONSKA DINASTIJA tivnik roda Muhamedova, zbacio Aliju s vlasti, napustio Medinu, a za prestonicu kalifata proglasio Damask. S njegovom vladom počinje nova vladarska porodica Omejada, koja potiskuje haridžite, osvaja Afganistan, Turkestan i Malu Aziju. Omejadi su pokušali da zauzmu Carigrad, ali u tom poduhvatu nisu uspeli. Njihova invazija krajem VII i početkom VIII veka proširila se na preostali deo severne Afrike, na španiju i Franačku.
~.Jt•
Arab.fBlrB držan~ do 632.
t:if;;::tWMJ
Rezvqi drfeye do 66!
39
ARAPSKA LIGA najezda je učinila kraj abasidskom kalifatu. Mustansir, jedini iz porodice Abasida, spasao se zarobljeništva i pobegao u Egipat, gde je osnovao novi Egipatski kalifat. Njegovi naslednici vladali su Egiptom do 1517. god. Kada su Turci Osmanlije zauzeli Siriju i Egipat, odveden je poslednji kalifa u Carigrad, a vlast prorokovog naslednika prisvojio je turski sultan. ARAGONSKA DINASTIJA, vladarska porodica pirinejske države Aragon, (po
ea1~m Rezvo/ države do 750 - - - - Granice pojedi/lih vec'ih defove po rasp.sdv kaltF.9/;a TSO. sa godtflema oas{;enlre o
2so
.§OO
750
1000 km
Postanak i razvoj arabljanske države
Prodor Arapa u Evropu zaustavljen je od strane Franaka, kod Poatjea 732. godine. Arabljani su osvojili Maltu, Siciliju, Korziku, Sardiniju i Kalabriju; u IX veku ovladali su Kritom i južnoitalijanskim gradovima. Godine 841. opljačkali su Budvu, Kotor i Ankonu. Nedaleko od Lošinja (842) uništili su mletačku flotu, a 866. opseli Dubrovnik. Zahvaljujući intervenciji vizantijske flote, Dubrovnik je spasen od razaranja i pljačke. Godine 872. kritski Arapi su uplovili u Jadran i opljačkali dalmatinsku obalu, doprevši do Venecije. Na istoku su prodrli do reke Inda, Buhare i Samarakanda, a preko reke Đona do Sibira. Krajem XI veka Arapi su istisnuti iz Sredozemlja. Unutrašnje suprotnosti u arapskom kalifatu, pobune pokorenih naroda i haridžita omogućili su svrgavanje Omejada. Novi kalifa Abu L Abg_s, osnivač dinastije Abasida, zavladao je arapskom državom. Za vlade Abasida u kalifatu su procvetali kultura, umetnost i nauka. Jedini je Omejada koji se spasao od masovnog pokolja, Ab Dar Rahman, pobegao je u španiju, gde je osnovao Kordovski kalifat. Abasidi su premestili prestonicu u Bagdad i vladali do 1258. god. Mongolska
kome je dobila ime); upravljala je Aragonom i Španijom od 1104. do 1510. godine. - Oduševljen idejom rekonkviste (v.) Alfons I (1104-34), osnivač aragonske dinastije, ujedinio je Saragosu sa Katalonijom, a njegov naslednik je osvojio Provansu (1167), Balearska ostrva (1229) i Valensiju (1238}. Tokom XIII v. aragonski kraljevi su svojoj državi pripojili Tunis (1280), Siciliju (1282/4), Sardiniju (1326) i Napulj (1442). Snažna kraljevska vlast izazvala je otpor među feudalcima. Da bi zadovoljio plemstvo, kralj Pedro III izdao je Generalnu privilegiju, a potvrdio ju je Alfons III, te je Aragon postao staleška monarhija. Brakom kralja Ferdinanda I Aragonskog sa Izabelom Kastilijanskom (1469) izvršeno je ujedinjenje Aragona i Kastilije u jednu kraljevinu. Porodica aragonska izumrla je posle Ferdinandove smrti (1516), a na španski presto došli su Habsburgovci. Najznačajniji vladari ove porodice su: Alfons I (1104-34), Alfons II (1162-96), Pedro III (1276-85), Alfons III (1285-91}, Pedro IV (1336-87), Ferdinand I (1452-1516).
ARAPSKA LIGA, regionalna organizacija arapskih država. - Liga je stvorena na inicijativu Egipta 1945. Njeni
ARAPSKA SREDJOVEKOVNA osnivači
40
su pored Egipta, Saudijska Arabija, Irak, Jemen, Sirija, Jordan i Liban, a kasnije su pristupili Libija, Sudan, Tunis, Maroko, Kuvajt i Alžir. Iza Lige je najpre stajala Engleska koJa je htela time da sačuva svoje pozicije u arapskim zemljama. Među tim, posle krupnih promena u pojedinim arapskim državama Liga je postala organizacija za okupljanje arapskih zemalja u borbi protiv imperijalizma, za očuvanje slobode i nezavisnosti arapskih naroda. Zbog toga su zapadne imperijalističke zemlje počele da rade na slabljenju Lige, stvarajući razdor među arapskim zemljama, osnivajući Bagdadski pakt, kao protivtežu Ligi i pomažući Izrael u borbi protiv Arapa. Liga je u više mahova uspešno delovala u odbrani interesa arapskog sveta, u pomoći oslobodilačkog pokreta u pojedinim arapskim zemljama itd. Međutim. često je u Ligi dolazilo do nesuglasica ili do jačanja ekstremnih, uskoarapskih shvatanja, što je slabilo njenu ulogu. Najviši organ je Savet lige, a njeno sedište je u Kairu. ARAPSKA SREDNJOVEKOVNA KULTURA. U doba vlade porodice Abasida nastaje „zlatni vek" arapske kulture. Najveći uspon u književnosti nastao je u doba kalife Harun Al Rašida. Porecl mnogih arapskih pripovedaka i romana. nastalih u r.jegovo doba, najpoznati_ia je zbirka pripovedaka, persijskog porekla. „Hiljadu i jedna noć". VanrednE su makame nastale u XI veku, 11 kojima se pripovedaju doživljaji pustolova, hja znanja i duhovite laži zadivljuju svet. Riterski romani („0 Antaru", npr.), poučne priče („Kalila i Dimna"), beduinska, a kasnije riterska poezija, značajan su doprinos svetskoj kulturi. Arabljani su se vredno bavili matematikom i astronomijom. Usavršili su indijske cifre, dodavši nulu. upoznali Evropu sa novim i lakšim izvođenjem računskih operacija. Udarili su temelje algebri, trigonometriji, analitičkoj geometriji i pružili široke mogućnosti za razvoj matematike u svetu. Astronom Zarkali usavršio je astrolabiju, a drugi arapski astronomi razradili su učenje o sfernom obliku zemlje. Bagdadski lekar Muhamed b. Zakarija sistematski je obradio medicinu i hirurgiju svoga vremena, a njegova dela iz hirurgije služila su kao udžbenik i priručnik evropskim lekarima i studentima sve do XVIII veka. Veliki ugled uživali su arapski lekari-filosofi kao Abi Ali ibn Sina (latinski - Avicena) i drugi. Arapski istoričari obogatili su ljudsko saznanje o životu, istoriji i zemljopisu drugih naroda, krajeva i ljudi. Filosof Ibn Rušd, poznat u Evropi pod imenom Averoes, naj-
AREOPAG
istaknutiji je predstavnik arapske filosofije; odličan racionalista i analitičar Aristotelovih tekstova, snažno je delovao na evropsku kulturu i na hrišćansku sholastiku. U građevinarstvu Arapi se ugledaju na vizantijsku i persijsku arhitekturu. Arapske građevine obilovale su bezbrojnim vitkim stubovima, kupolama i lukovima; pune su dekoracija i živih boja. Dvorci i džamije po spoljašnosti su monotoni, bez ukrasa i originalnosti, dok su dvorišta, vrtovi i unutrašnjost građevina prepuni divnih fontana, tremova, vodoskoka i stubova. Uz džamiju se gradi vitki minaret (v.) i dvorište sa tremom i čes mom za pranje nogu i ruku. Slikarstvo i vajarstvo su zanemareni, jer je Kuran zabranjivao predstavljanje ljudskih likova. Zgrade su ukrašavane ornamentom zvanim arabeska (v.). Kulturna delatnost Arapa predstavlja veoma važnu kariku u istorijskom lancu razvitka svetske kulture. Arapi su odigrali vidnu posredničku ulogu: primili su starogrčku i rimsku kulturu, dopunili je nizom svojih krupnih dostignuća i preneli je Evropi. ARASKA UNIJA, savez staleža južnih nizozem. provincija koje su 6. jan. 1579. god. stvorile zajedničku ligu. Predstavnici staleža ove dve oblasti sastali su se u gradu Arasu i zaključili među sobnu uniju koja je po ovom gradu dobila ime. Zalažući se za umerenu politiku, staleži su rešili da „postignu zajednički sporazum sa katoličkim kraljem". Na ovu njihovu proklamaciju odmah su reagovale severne holandske provincije koje su istog meseca stvorile utrehtsku uniju (v.). ARBERI.JA, postojbina Albanaca; obuhvatala je oblast oko Drača i reke Drima. - U XII veku albanski feudalci su ustali protiv vizantijske vlasti i stvorili kneževinu Arberiju, koja se prostirala između Kroje, Dibre, Škumbine i Drima, sa sedištem u Kroji. Kneževina je pala 1213. godine pod vlast eprirskih despota. ARDIJEJI, ilirsko pleme oko ušća Neretve i Pelješca. Poznati gusari koji su često dolazili u sukob sa Rimljanima. Proterani su 135. god. pre n. e. od Rimljana sa jadranske obale u unutrašnjost zemlje. Sve do ujedinjenja ilirskih plemena u jedan savez, tokom III v. pre n. e., Ardijeji su bili na čelu razjedinjenih Ilira. ARDIJEJSKI SA VEZ, v. Ardijeji. AREOPAG ili Veće staraca, državni savet u antičkoj Atini. Bio je sastavljen od doživotnih članova, bivših arhonata; u najstarije vreme isključivo od plemića. Ime je dobio po istoimenom brežuljku u Atini, zapadno od Akropolja, koji je posvećen bogu rata Aresu. U početku je imao svu vlast u Atini.
ARES
U VII v. pre n. e. ograničena mu je delatnost na čuvanje zakona, kontrolu njihovog izvršenja i na suđenje zbog ubistva. Solonovom reformom u VI v. pre n. e. proširene su mu funkcije na vođenje najvažnijih državnih poslova. Posle grčko-persijskih ratova stekao je ponovo najveću vlast u Atini, pošto je za vreme ratnih sukoba obezbedio dovoljno sredstava za uspešno vođenje rata. Ova vlast je postepeno počela da slabi, jer su neke funkcije prešle na savet, skupštinu i sud. U IV v. pre n. e. uloga mu je potpuno opala. U njemu se još jedino sudilo zbog ubistva i istovremeno vodila briga o svetim maslinama. Za vreme Rimljana, pored sudske vlasti, brinuo se o vaspitanju omladine, dok je u zajednici sa savetom i skupštinom predstavljao državu u spoljnim poslovima. ARES, bog rata i svađe starih Grka. Prema grčkoj mitologiji sin Zevsa i · Here, bio je pravo oličenje ratoborne sile. Mrzeli su ga svi bogovi. Kult mu nije bio rasprostranjen u civilizovanim grčkim državama. Poštovali su ga osobito u Trakiji, zemlji strašne bure, zime i divljih i ratobornih Tračana. U njegovu čast, izgleda, nije bio podignut nijedan hram. ARETINO, Pjetro (Aretino, Pietro, 1492 -1556), italijanski pisac. Služio je kod papa Lava X i Klementa VII, zatim kod Medičija; prešao u Veneciju, odakle je upućivao (1537-1557) svoja ucenjivačka pisma, satirična i duhovita, najistaknutijim ljudima svog vremena (izd.: Pisma, 1609). Pisao je komedije, tragedije, sonete, veoma slobodno i lascivno. Jedan od najtipičnijih predstavnika italijanske renesanse. Cuveni portret od Ticijana. ARGENTINA. God. 1516. špan. moreplovac Đon Huan Dijas de Solis otkrio je ušće reke La Plate. Argentinsku obalu je prvi ispitao Magelan na svom putu oko sveta (od 1519), a zemlju je, za račun špan. krune, 1534. god. osvojio Mendoza. Buenos Aires je osnovan 1580. god. Arl?:entina se najviše razvijala kao zemljoradnička i stočarska zemlja, tako da do XIX v. nije privlačila veći broj stanovnika. 1810. god. izbio je ustanak protiv . špan. kolonijalne vlasti pod vođstvom Belgrana i Alveara, posle čega je došlo do stvaranja Savezne države Rio de la Plate, iz koje su se izdvojile Paragvaj i Urugvaj, a ostatak teritorije je dobio svoje današnje ime. Državno uređenje je, posle dugog perioda građanskih ratova, konačno konstituisano 1853. god. donošenjem liberalnog ustava i zavođenjem federativnog uređenja. ARGONAUTI, mitski junaci starih Grka, najsmeliji moreplovci. Na čelu sa Ja-
41
ARHIV
sonom plovili u Kolhidu po zlatno runo ovna. Bilo ih je oko pedeset. Ime su dobili po brodu Argo. Prema jednoj od mnogobrojnih priča, pošto su pronašli runo, vratili su se Crnim morem, Dunavom, Jadranskim i Sredozemnim morem u Grčku. Za njihovo ime vezani su i drugi mitovi i legende. ARHELAJ, makedonski kralj (413-399. pre n. e.). Posle značajnih osvajanja proširio je uticaj Makedonije u Tesaliji. Bio je veliki obožavalac Atine i zbog toga dozvolio širenje grčkog uticaja u svojoj zemlji. Poznat još po gradnji puteva i utvrđenja. Reorganizovao je vojsku i pored konjice uveo teško naoružanu pešadiju. ARHEOLOGIJA, nauka koja se bavi proučavanjem spomenika materijalne kulture, počev od praistorijskog doba. Svojim rezultatima arheologija znatno pomaže istoriji, naročito u rekonstrukciji i pri konačnom utvrđivanju istine o događajima o kojima ne postoje pouzdani istorijski podaci. ARHIJEREJSKI SABOR, najviše hijerarhijsko telo u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Ono je vrhovna zakonodavna i sudska vlast u okviru crkvene nadležnosti. Cine ga svi eparhijski episkopi, a zaseda pod predsedništvom patrijarha. ARHIJEREJSKI SINOD, najviša izvršna (upravna i nadzorna) vlast u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Sastoji se od patrijarha i četiri izabrana člana i dva zamenika koji se biraju od strane Arhijerskog sabora na dve godine. ARHIMED (287-212. pre n. e.). matematičar i fizičar. Najveći matematičar i fizičar antičkog sveta, i jedan od najvećih naučnika uopšte. Studije je završio u Aleksandriji, u ono vreme najznačajnijem kulturnom centru sveta. Posle je došao u grad Sirakuzu na istočnoj obali Sicilije, gde je razvio svoju naučnu delatnost. U svojim delima dao je najveća dostignuća starog veka na polju stereometrije. Kao pronalazač stvorio je nekoliko ratnih i drugih naprava čija je upotreba bila od epohalnog značaja. Sirakuzi je ostao veran do kraja života. U njoj je i poginuo 212. god. pre n. e. od mača jednog rimskog vojnika za vreme opsade Sirakuze. Pripisuje mu se čuvena izreka: „Noli turbare circulos meos" - Nemoj remetiti moje krugove. Priča se, da je Arhimed, u jeku žestokih borbi crtao u pesku geometrijske likove i da je te reči izgovorio rimskom vojniku koji je pošao prema njemu da ga ubije. Na grobu mu je, prema vlastitoj želji, podignut spomenik sa dva geometrijska tela, valjkom i kuglom. ARmV, stručno-naučna ustanova, 2de se čuvaju pisani spisi i dokumenta od velike važnosti za ·proučavanje jedne
ARHONT određene epohe i sredine. Najstariji arhivi bili su organizovani kod starih Grka i Rimljana i nalazili su se u pojedinim hramovima, u kojima su se čuvali dragoceni spisi. Sa izgradnjom manastira i crkava u srednjem veku arhivsku građu su sređivali i čuvali sveštenici i kaluđeri tako da su pojedini manastiri i dalje prave riznice najdragocenijih istorijskih dokumenata. Među ovima, na prvom mestu se nalaze manastiri na Svetoj Gori Atosu u Grčkoj, gde se čuvaju i mnogi naši srednjovekovni dokumenti i spisi. Pored manastirskih, vremenom su obrazovani i porodični, gradski i državni arhivi. Najveći arhivi mahom su nastali preuzimanjem građe državne administracije. ARHONT, titula najviših činovnika u većini antičkih grčkih država. U Atini arhonti su potisnuli kralja i njegovu vlast. Birao ih je areopag iz redova eupatrida. Bilo ih je devet i to je bio kolegij. Funkcije su im bile ograničene, a najvažnije su im bile popunjavanje sudova. Prva trojica su mogli biti u administraciji i u vojsci kao funkcioneri. ARIJANIT DERD (XV v.), vođa albanskih ustanika u borbi protiv turskih osvajača. Turci su posle bitke kod Angore (1402) pokorili Albaniju i vlastelina Đona Kastriota postavili da vlada Albanijom kao njihov vazal. Posle smrti Đona Kastriota, Arijanit Đerđ podigao je ustanak protiv Turaka 1434/35. godine i oslobodio Albaniju, od Skadra do Valone. Turci su posle upornih borbi ugušili ustanak. Kada je ugarska vojska 1443. godine prodrla preko Niša do Sofije, Arijanit je ponovo podigao albanski narod na oružje. Posle povlačenja ugarske vojske sa Balkana, Turci su ugušili ustanak albanskog naroda. ARIJANSTVO, hrišćanska sekta koju je osnovao Arije (oko 260-336), sveštenik iz Aleksandrije sa svojim sledbenicima koji su prihvatili njegovo učenje da Hristos nije po biću jednak Bogu ocu, nego da mu je samo sličan. Ovo je izazvalo burne proteste među hrišća nima, naročito u Vizantiji, gde je 325. god. održan Nikejski sabor, koji je osudio Arijevo učenje. Sa odlukqm sabora složio se u potpunosti vizantijski car Konstantin Veliki, koji je Arija proterao u !lirik. Njegove pristalice su nastavile da šire arijevsko učenje, koje su za vreme velike seobe naroda prihvatili mnogi narodi, među kojima Goti, Vandali i Langobardi. Po odluci II sabora, održanog u Carigradu 381. god., odvojeno je od hrišćanske crkve. U našoj zemlji središte mu je bilo u Sirmijumu, današnjoj Sremskoj Mitrovici. Ovde su održali četiri svojasa-
ARPADOVICI
bora, a jedan u Beogradu, tadašnjem Singidunumu. ARIJEVCI, prastari pripadnici indoevropske jezičke grupe koji su sredinom II milenija pre n. e. prodrli među dravidska plemena Indije, pokorili ih i primorali da se presele u druge oblasti prema jugu poluostrva. Osvajači su sebe nazvali „Arijevci", što znači plemeniti. Danas, to je zajednički naziv za narode bele puti koji čine širu jezičku celinu. ARISTID (?-oko 467. pre n. e.), atinski državnik. Istakao se u ratovima sa Persijancima. Poseban ugled uživao je zbog svoje čestitosti, nekoristoljublja i nepodmitljivosti. Učes nik je maratonske bitke, posle koje je izabran za prvog arhonta 489. god. pre n. e. Protivnik je razvitka Atine kao pomorske sile. Došao je u sukob sa Temistoklom, zbog čega je osuđen na ostrakizam. Kaznu je izdržao na Egini. Pomilovan je pred bitku kod Salamine, u kojoj učestvuje kao jedan od vođa, a posle bitke je delegat u pregovorima sa Persijancima. ARISTOTEL (384-322. pre n. e.), najčuveniji grčki filozof. Rođen u Stragiri u Trakiji. U osamnaestoj godini stupio je u Platonovu akademiju, u kojoj je ostao dvadeset godina. Posle je živeo na dvoru makedonskog kralja kao vaspitač i učitelj Aleksandra Makedonskog. Odlaskom Aleksandra u Malu Aziju, došao je ponovo u Atnu i osnovao svoju filozofsku školu. Isticao se blistavim razumom i fantazijo! do te mere da je u razvoju ljudske misli vekovima služio kao uzor. Već ga je Platon na prvom koraku zavoleo i toliko cenio da nije bio u stanju da drži predavanje ako Aristotel nije bio među slušaocima. Prema Platonovim idejama bio je realist. Osnovao je logiku kao nauku, a pored toga bavio se i drugim naučnim disciplinama, kao što su: -geologija, embriologija, zoologija, geografija i meteorologija. Njegov genij dovodio ga je do najsavršenijih ljudskih misli i saznanja. U njegovom učenju ogleda se celokupno starogrčko naučno iskustvo. Pred kraj života optužen je za bezbožništvo. Okrutni Atinjani progone ga iz svoje sredine. Morao je da beži na susedno ostrvo Eubeju, na kome je i umro u mestu Halkidi. ARPADOVICI, ugarska kraljevska porodica; vladala je Hrvatskom od 1102. do 1301. godine. - Dinastija je dobila ime po vojvodi Arpadu (890-907), pod či jim su se rukovodstvom Mađari spustili od Pruta, Dnjestra i Buga u Panonsku niziju. Posle neuspešnog pokušaja Mađara da prodru na Zapad, Arpadovići su se okrenuli Hrvatskoj i Jadranu. Pod kraljem Kolomanom, Mađari su
ARSENIJE
uspeli da zavladaju Hrvatskom (1102) i Dalmacijom (1107). Dinastija Arpadovića u borbi protiv hrvatskog plemstva koristila je savez sa aristokratskim trgovačkim gradovima i latinskom crkvom. Arpadovići su vodili za vreme svoje vlade dugotrajne ratove sa Vizantijom da bi zauzeli Bosnu, Srem i Rašku. Sa Mlečanima su vodili neprekidnu borbu oko primorskih gradova, a želje njihovih vladara da ovladaju Galicijom i Vladimirskom kneževinom nisu se ostvarile. Nije uspeo ni plan Andrije II Arpadovića da postane car Latinskog Carstva. Velikim ratnim naprezanjima i poklanjanjem kraljevskih imanja u vidu darovnica, Arpadovići su oslabili stoju ekonomsku i političku moć. Kraljevska zemlja prešla je u ruke krupnih velmoža, te su tako u Hrvatskoj i Slavoniji nastale čuvene porodice: knezovi Krčki, Bribirski, Gusići, Babonići i drugi. Ugarsko i hrvatsko plemstvo uspešno se odupiralo kraljevskoj vlasti, što je uslovilo izdavanje „Zlatne bule", kojom je udaren temelj organizaciji plemstva kao staleža. Poslednji Arpadovići (Stjepan V) pokušavaju da se dograbe babenberške baštine (Austrije), zatim da prošire kraljevski domen i ojačaju svoju vlast. Krajem XIII veka vladavinu Arpadovića karakteriše potpuno rasulo i nadmoćnost krupnih feudalaca. Poslednjem Arpadoviću, Andriji III Mlečaninu, pravo na ugarsko-hrvatski presto osporavaju papa, Habsburgovci i napuljski dvor. Njegovom smrću (1301) završava se vladavina Arpadovića u Ugarskoj i Hrvatskoj. - Ugarsko-hrvatski vladari iz ove porodice su: Ladislav (kralj 1077-95), Koloman (1095-1116), Stjepan II (1116-31), Bela II (Slepi) (1131 -41), Geza III (1141-62), Ladislav II (1162-63), Stjepan III (1163-72), Bela III (1172-96), Emerik (1196-1204), Andrija II (1205-35), Bela IV (1235-70), Stjepan IV (1270-72), Ladislav IV (1270-72), Ladislav Kumanac (1272-90) i Andrija III Mlečanin (1290-1301). ARSENI.JE III CRNOJEVIC, patrijarh srpski (1672-1706). Aktivno je učestvovao u pokretu srpskog naroda za vreme velikog ra ta Lige hrišćanskih sila od 1683-1699. Zbog veza sa Rimskom kurijom i Mletačkom Republikom postao je turskim vlastima sumnjiv, te je morao 1689. da beži iz Peći u Arsenije III Nikšić. Odatle poCrnojević činje da buni narod protiv Turaka. Kako je 1689. austrijska vojska prodrla do Skoplja, to
43
ARTA
njen zapovednik poziva Arsenija da mu se pridruži, znajući njegov uticaj na vernike. Sa austrijskim generalom Pikolominijem Arsenije se sastaje u Prizrenu (27. okt. 1689) i dogovara se o učešću Srba u ratu protiv Turaka. Posle austrijskog poraza kod Kačanika (22. dec. 1689), ne smejući čekati Turke, povlači se sa mnoštvom naroda sa austrijskom vojskom prema Savi i Dunavu (v. Velika seoba Srba). Juna 18. 1690. godine, Arsenije sa episkopima, sveštenstvom i svetovnim starešinama Srba sa obe strane Save i Dunava drži sabor u Beogradu. Sa sabora je podnet zahtev austrijskom caru da dodeli Srbima crkvenu autonomiju. Privilegijom cara Leopolda od 21. avg. 1690. Srbi dobijaju crkvenu autonomiju. Arsenije je iz Beograda prešao u Komoran trudeći se da sprovede u život dobijenu autonomiju i da zaštiti prava srpskih doseljenika koje su ugarski feudalci hteli da pretvore u kmetove, a katoličko sveštenstvo da ih pokatoliči. Crkvena autonomija je obezbedila srpskom narodu u Austriji položaj posebne nacionalne zajednice. Arseni.ie se borio da kao verski poglavar bude i vrhovni politički predstavnik austrijskih Srba. Zato je bio protiv pokušaja grofa Đor đa Brankovića da se Srbima nametne za vrhovnog svetovnog poglavara (v. Đorđe Branković). Arsenije se smatrao vrhovnim poglavarom srpske milicije koja je učestvovala u ratu na strani Austrije, iako je ona imala svoga podvojvodu Jovana Monasterliju. ARSENIJE IV JOVANOVIC ŠAKABENTA, patrijarh srpski (1724-1748). Uče stvovao je u pokretu srpskog naroda za vreme rata Rusije i Austrije protiv Turske (1736-1739). Kada je Austrija otpočela sa ratnim pripremama, stupa u pregovore sa njenim predstavnicima. Na sastanku srpskih crkvenih i svetovnih prvaka donosi odluku o pristupanju Austriji kada otpočne rat. Godine 1737. austrijska vojska je prodrla prema Nišu, dok je jedno odeljenje srpske milicije upućeno prema Novom Pazaru u pomoć patrijarhu Arseniju. Zbog poraza austrijske vojske kod Banjaluke i približavanja turske vojske, Arsenije napušta Novi Pazar i povlači se za austrijskom vojskom. Posle poraza Austrije prelazi sa jednim delom odbeglog srpskog stanovništva u južnu Ugarsku (druga seoba Srba). Od austrijskog cara potvrđen je za karlovačkog arhiepiskopa sa titulom patrijarha. Njegovim delovanjem potvrđene su 1743. ranije date povlastice srpskom narodu. Za vreme Arsenija IV održan je i Srpski narodni sabor 1744. -god. · ARTA, albanska srednjovekovna kneževina nastala posle raspada srpskog carstva. Posle Dušanove smrti u
ARSENI
gradu Anđelokastru osamostalio se vlastelin f>in Bua Spata, a u gradu Arti Petar Ljoš. Posle smrti Petra Ljoša, Đin Bua špata osvojio je Artu i stvorio kneževinu Artu, koja se prostirala od Korintskog zaliva do grada Anđelo kastra. Posle Špatine smrti kneževina Arta se podelila na dva dela: severni, kojim je vladao vlastelin Mavrik Bua, i južni, sa Đin Zenebišijem na čelu. Obe oblasti Turci su pokorili 1340. godine. ASENI, bugarska vladarska porodica; osnovala je Drugo Bugarsko Carstvo i vladaal njime od 1185. do 1285. godine. - Ustanak bugarskih feudalaca pod vodstvom Petra Asena (1185-1190) i njegovog brata Jovana Asena (1190-95) protiv vizantijskog jarma pomogli su srpska i ugarska vojska. Period vlade Petra i Jovana praćen je čistim nesuglasicama i uzajamnim zbacivanjem sa prestola. Njihov treći brat Kalojovan (1197-1207) znatno je učvrstio vlast u državi, proširio granice Bugarske, a papa ga je krunisao kraljevskom krunom 1204. godine. Asen II (1218-41) osvojio je Makedoniju, Trakiju i Albaniju. Godine 1258. izumrli su Aseni, a na njihov presto dolazi potomak Nemanjića, Konstantin Tihi. ASIRIJA, oblast u severnoj Mesopotamiji u kojoj je oko srednjeg toka reke Tigra u III mileniju počelo stvaranje jake države. - Stanovnici, po imenu Akađani, počeli su u III mileniju da naseljavaju teritoriju oko srednjeg tok~ reke Tigra i da osnivaju u ovim oblastima prva naselja. Među ovima najpoznatije je bilo Asur, nazvano po imenu plemena i njihovog plemenskog boga, po čemu je nastao i naziv Asirija. Ovaj najstariji grad uspostavio je vrlo rano trgovinske odnose sa susednim narodima, što mu je omogućilo brzi razvitak. Na prelazu iz III u II milenij u Asiriji je već postojalo robovlasničko društvo, na čijem se čelu nalazio nasledni vladar koji je za kratko vreme postao apsolutni gospodar. Asirci su pokorili najpre Haldeju, a zatim su vodili zavojevačke i pljačkaš ke ratove po celoj srednjoj Aziji. Njihovu vlast uskoro su priznale Mesopotamija, Sirija, Palestina i Egipat. Vrlo rano razvili su trgovinu, pošto su preko njihove zemlje vodili putevi u oblasti koje su bile bogate velikim nalazištima bakra. U XVI v. pre n. e. u prvi plan je izbila država Mitani koja je uskoro pokorila Asiriju. Nepunih 100 godina docnije Asirija je povratila svoju nezavisnost i u XV v. pre n. e. otpočeo je period procvata Asirskog Carstva poznat u istoriji kao srednjoasirska epoha. Osnovna društveno-politička jedinica i dalje je ostala opština u čiji su sastav ulazile velike
ASmIJA
porodice. Opštinska zemlja delila se na obradivu površinu i rezervnu zemlju koja je služila prilikom dodeljivanja novih parcela za vreme preraspodele. Pripadnici opština bili su dužni da rade na opštedržavnim poslovima, kao što su bili izgradnja kanala, puteva, hramova, dvoraca i drugih većih objekata. Sve veća eksploatacija dovodila je najpre do slabljenja, a zatim i do raspadanja pojedinih opština. To su iskoristili najistaknutiji zemljoposednici koji su prigrabili napušteno zemljište i tako stvarali ogromne posede. U to vreme došlo je do kodifikacije asirskih zakona kojima su regulisani odnosi među privatnim zemljoposednicima. Ovi zakoni, nastali između XIV i XIII v. pre n. e., potvrdili su postojeće stanje i proklamovali sistem nejednake podele očeve imovine, na osnovu kojih je nastariji sin dobijao dva dela nasledne imovine, a svi ostali sinovi, ma koliko ih bilo, delili su ostatak na podjednake delove. Ovakav sistem podele zemljišta i imovine uopšte stvorio je velik broj siromaha koji nisu bili u stanju da se izdržavaju sa malih parcela i koje su prodavali tražeći sredstva za život na drugoj strani. Većina ih je odlazila u vojsku videći u ratnim pohodima mogućnost bogaćenja. Oslanjajući se na svoju mnogobrojnu vojsku, asirski car Salmanasar I preduzeo je u XIII v. pre n. e. niz vojničkih pohoda radi konač nog uništenja carstva Mitani. Međutim, krajem XII v. pre n. e. na Asirce su počeli da napadaju Aramejci, koji su ogroman broj stanovnika Asirije pretvorili u robove. Neposredno posle aramejskih napada, pojavili su se novi, još opasniji neprijatelji, koje su Asirci nazivali Urartejcima. Iskoristivši unutrašnje nesloge među asirskim velikodostojnicima i vojskovođama Urartejci su krajem IX v. pre n. e. naneli težak udarac asirskoj državi. Preokret u korist Asiraca nastao je za vreme vladavine Sargona II, jednog od najistaknutijih asirskih vladara. U svoiim brzim vojnim pohodima Sargon II je najpre uništio Carstvo Izrael 722. god. pre n. e., a 714. god. pre n. e. državi Urartu naneo je težak poraz. Sargonovi naslednici nisu nastavili njegove sistematske pohode, nego su se samo trudili da završe prodiranje prema jugozapadu i da osvoje Egipat. U VIII v. pre n. e. stvorena je nova asirska prestonica u Ninivi koja je postala i glavno trgovačko središte. Zahvaljujući radu ogromnog broja robova, ovaj grad je za kratko vreme izbio u prvi plan. U njemu su sagrađene najlepše građe vine, grandioznih razmera. Među ovima na prvom mestu se isticao carski dvorac u kome je za vreme vladavine
ASKVIT
Sargona II bilo od 3-4 hiljade robova koji su radili na njegovom održavanju. Izgradnja puteva, kanala i novih gradova zaustavila je dalje ratne pohode, što je izazvalo velike političke krize u zemlji. Ovo su vešto iskoristili susedni Međani iz !rana, koji su preduzeli ratni pohod protiv Asiraca. U početku zauzeli su najpre asirsku prestonicu Ninivu 612. god. pre n. e., a 605. god. uništili su ostatke asir. vojske, što je istovremeno značilo kraj države Asiraca. ASKVIT, Herbert Henri (Asquith, Herbert Henry, lord Oxford and -, 18521928), engleski političar. Ministar unutrašnjih poslova u četvrtom Gledstonovom kabinetu (1892), on je do 1926, kad se povukao iz političkog života, bio jedan od nosilaca Liberalne stranke, njen šef, prvi ministar, naklonjen približavanju Nemačkoj (demisionirao 1916). ASPARUH, (640-700), bugarski han. -
Pod pritiskom plemena Hazara, Asparuh ie poveo Bugare sa Volge na Balkansko poluostrvo. Posle pobede nad vizantijskim carem Konstantinom IV, cima Dunav, gde je zatekao osam sloprešao je 679, godine sa svojim vojnivlast. Tokom vremena pokoreni Sloveni venskih plemena i nametnuo im svoju su slovenizirali bugarske osvajače, dok je ime Bugara ostalo. ASPAZI.JA, Periklova žena poznata po lepoti i učenosti. Oko 400 god. pre n. e. doselila se iz grada Mileta u Atinu, gde je okupila oko sebe najuglednije Atinjane, među njima Sokrata i Perikla. Verovalo se da je imala velikog političkog uticaja na mnoge događaje svoga vremena. Zbog toga su je napadali i ismevali mnogi pisci, a pre svega komediografi. ASURBANIP AL, asirski kralj (669-626. pre n. e.). Ratovao je protiv svih susednih naroda, a u svojoj zemlji protiv pobunjenika. Pomagao nauku i umetnost i od svoje prestonice Ninive stvorio je značajan kulturni centar. Osnovao čuvenu biblioteku od glinenih pločica, ispisanih klinastim pismom, sa tekstovima skoro iz svih oblasti nauke. ATATURK, MUSTAFA KEMAL-PASA (1881-1938), turski vojskovođa, političar i državnik. Rodio se u Solunu, završio vojne škole i postao oficir. Učestvovao je u mladoturskoj revoluciji (1908), zatim u ratu sa Italijom (1911), u prvom balkanskom i svetskom ratu. Posle rata, 1919. stao je na čelo nacionalnog pokreta za emancipaciju Turske. Turska narodna skupština izabrala ga je 1923. za predsednika Republike, posle zbacivanja sultana. Pre toga je pobedio u ratu Grčku i izbacio je iz Male Azije. Izvršio je mnoge reforme u cilju modernizacije Turske, pri čemu je gušio otpor svojih protivnika, pri-
ATILA
stalica starog stanja. Tvorac je i vod Narodnorepublikanske stranke. U spoljnoj politici bio je pristalica balkanske saradnje i mnogo je doprineo stvaranju Balkanskog pakta iz 1934. god. Dobio je naziv Ataturk, što znači otac Turaka. ATEIZAM, bezbožnost, neverovanje u boga. Naročito se razvio među starim grčkim filozofima materijalistima. Cuvena je izreka grčkog filozofa Ksenofana (580. god. pre n. e. - 480. god. pre n. e.): „Kad bi lavovi i konji imali ruke kojima bi mogli praviti likove, dali bi bogovima svoj lik." Produbljujući dalje ateističko učenje, grčki filozofi su tvrdili da su ljudi stvorili fikcije o bogovima tražeći uzroke za prirodne pojave koje nisu mogli sebi da objasne. U srednjem veku svako slobodoumna ateistička mišljenje bilo je inkvizicijom najsvirepije kažnjavano od strane crkvenih vlasti. Zbog toga su se naučnici ateisti pojaviil tek u doba humanizma i renesanse. Sa sve većim razvitkom prirodnih nauka, naročito u XIX v„ mnoga ateistička tvrđenja našla su nepobitne naučne dokaze. ATENTAT, napad, pokušaj ubistva. Upotrebljava se, obično, kao termin za akt smišljenog ubistva ili pokušaja ubistva vladara ili najistaknutijih političkih ličnosti u nekoj zemlji. Motivi izvršenja atentata najčešće su političke prirode i u njegovoj pozadini stoje obično mračne sile koje pronalaze plaćenike za izvršenje ovog dela. Pored toga njega mogu izvršiti i pripadnici pojedinih organizacija ili političkih partija koje su sebi odredile atentat kao sredstvo borbe protiv svojih najopasnijih protivnika ili nosilaca politike nasilja i ugnjetavanja pokorenih naroda ili veće grupe ljudi. ATILA, kralj Huna (oko 434-453), jedan od najvećih osvajača u istoriji, čija su osvajanja kroz priče i legende znatno uvećana. Za vreme njegove vladavine Huni su dostigli vrhunac svoje moći. Središte njegove države nalazilo se u Panonskoj niziji, u Ugarskoj, nedaleko od poznatog vinogradarskog centra Tokaja. Odavde je preduzimao pljackaške pohode prema istočnim i zapadnim oblastima. Pokorio je mnoga plemena Germana, Slovena i Gala. U svom prodoru prema jugu prošao je kroz našu zemlju i stigao je sve do Termopila u Grčkoj. Pretrpeo je poraz u Galiji na Katalaunskim poljima 451. god. Sledeće godine prodro je u Italiju s kojom je sklopio mir. Umro je 453. god. i prema legendi sahranjen je u tri kovčega: zlatnom, srebrnom i metalnom. Do danas nije utvrđeno mesto gde se nalazi Atilin grob. Svoje velike uspehe u osvajanju ogromnog prostranstva postigao i zbog panike koju je stvaralo njegovo ime. I pored toga,
ATINA
veruje se da je imao dobro organizovanu vojsku. ATINA, najrazvijenija grčka država antičkog doba. Nalazi se na poluostrvu Atic1, na kome je u najstarije doba živelo više plemena raspoređenih oko mnogobrojnih tvrđava. Njihovim ujedinjenjem nastala je Atina oko jednog brežuljka na čijem se platou nalazila tvrđava Akropolj. Tragovi najstarijih naselja na Akropolju vode u mlađe kameno doba, oko 2 000 god. pre n. e. U mikensko doba Akropolj je već bio utvrđen. Na čelu stvorenog saveza plemena stajao je kralj basileus, koji je svoju vlast delio sa Većem staraca - Areopagom. Zbacivanjem poslednjeg kralja Kodrosa, Atina je postala aristokratska država koju su sačinjavala četiri plemena file. Najveći uticaj i glavnu reč vodili su tada zemljoposednici - eupatridi. Već tada atinskom društvu bila je potrebna reforma. Izabran za arhonta 594. god. pre n. e. Solon je sproveo reformu i podelio sve građane u četiri razreda, prema njihovim prihodima. Poslednji su bili teti, najsiromašniji. Nezadovoljan demos (narod), na čelu sa Pizistratom zauzima Akropolj. Uvedena je nova vladavina tiranija, ali su tirani vladali u interesu demosa. Klistenova reforma 508. god. pre n. e. bila je poslednja mera pred izbijanje grčko-persijskih ratova. U prvoj borbi na Maratonskom polju, 42 km od Atine Persijanci su pretrpeli težak poraz, dok su u Termopilskom klancu 300 Spartanaca na čelu sa kraljem Leonidom postali legendarni za čitavu istoriju. Pomorskom bitkom kod ostrva Salamine 480. god. pre n. e. i persijska flota je doživela strahoviti poraz. Kada se docnije borba prenela u Malu Aziju, Sparta je odustala od daljeg ratovanja. Pobedom demokrata i dolaskom na čelo atinske države njihovog vođe Perkila 461. god. pre n. e., Atina je ulazila u period svoje vrhunske moći. Atina i njeni saveznički gradovi doživeli su veliki privredni polet. Politički, ekonomski i kulturno Atina je živela u zlatnom veku. Međutim, čitavo demokratsko uređenje počivalo je na radu velikog broja robova. Zbog toga se i naziva robovlasnička demokratija. Najuticajnija lič nost bio je Perikle, biran iz godine u godinu za stratega. Sva vlast bila je u stvari u njegovim rukama. Za vreme njegove vladavine u Atini su podignuti najveći spomenici, najlepši primeri antičke grčke kulture. U vreme svoje najveće moći Atina je ušla u jedan od najtežih ratova u svojoj istoriji, u peloponeski rat od 431-404. god. pre n. e. Suparništvo između Atine i Sparte pretvorilo se u otvoren ratni sukob. Nestalo je Periklove popularnosti, a u
46
ATINA
prvoj fazi rata savezmc1 Sparte opustošili su celu Atiku. Spas Atine nalazio se u rukama Kleona, zaštitnika sirotinje. Postigavši uspehe u borbi protiv Sparte Kleon je prisilio Spartu na traženje mira. Prestankom rata u stvari ništa nije bilo rešeno. Sukob je mogao izbiti svakog časa. Tragičnom ekspedicijom na Siciliju među Atinjanima je uništeno demokratsko jezgro. Spartanci su u međuvremenu prodrli i omogućili ogromnom broju robova da pobegnu iz Atine. To je značilo potpuno privredno rasulo. Ovo su iskoristile antidemokratske snage koje su 411. god. pre n. e. izvršile prevrat i zavele oligarhijsku upravu u Atini. Tetima su oduzeta građanska prava, a punopravnih građana ostalo je svega 5 000. Oligarsi su se obratili Sparti za pomoć. Ogorčeni demos je ustao protiv njih i neke pobio, a mnoge primorao da napuste Atinu. Napadom Spartanaca ugroženi su bili životi svih građana. Da ne bi pomrli od gladi oni su 404. god. pre n. e. pristali na zaključenje mira pod vrlo teškim uslovima. Atina se oba vezala: da poruši duge zidove koji su bili izgrađeni do morske luke Pireja; da preda Sparti svu flotu, osim 12 brodova; da se odrekne svih pomorskih poseda; da dozvoli povratak proteranim građanima i da pristupi Peloponeskom savezu u kome je Sparta bila apsolutni gospodar. Ovakve odredbe mirovnog ugovora značile su ne samo kraj atinske demokratije i njene pomorske snage, nego istovremeno i uništenje njene privredne moći. Međutim, Atina je još jednom našla snage u svojim vlastitim redovima. Vrativši se u Atinu prognani demokrati uspeli su da zbace sa vlasti tirane, sluge spartanske. Obnovljen je i pomorski savez. Ali, ekonomska moć se nije mogla povratiti. Finansijski jedva se sastavljao kraj s krajem. Nekada najmoćnija grčka drHeroneje 338. god. pre n. e. poslednje časove teške agonije. Uskoro, sa severa je zapretila nova opasnost od makedonskog osvajača. Za pružanje otpora niko nije bio raspoložen. Pa ipak, Atinjani su se udružili sa Korintom i Tebom protiv Filipa II. Bitkom kod Heroneje 338. god. pre n. e. poslednje snage grčke demokratije pretrpele su poraz. Na skupštini svih grčkih gradova u Korintu proglašen je mir i savez pod vodstvom Makedonije. Kao duhovno središte svih Grka u starom veku Atina svojom istorijskom ulogom prelazi granice ovog naroda. U njoj su nastali najblistaviji spomenici starog sveta, grčke kulture, koja je ujedno početak i evropske kulture. U Periklovo doba sagrađene su najlepše građevine grčke arhitekture. Na Akro-
ATINA
polju je podignut Partenon, najveći hram u dorskom stilu s velikom Fidijinom statuom Atine Partenos, remek-delom antičkog vajarstva. U duhovnom pogledu Atina je kao svetski centar prevazišla sve delatnosti. Grčka filozofija, književnost i pozorište obezbedili su Atini slavu jedinstvenog grada na svetu. ATINA, po grčkoj mitologiji ćerka Zevsova, rođena iz očeve glave. Bila je boginja rata, mudrosti, nauke, umetnosti i zaštitnica rata i država. Prema verovanju starih Grka, najmilija zemlja bila joj je Atika i njen glavni grad Atina. U njenu čast održavane su svetkovine Velike i Male Panateneje, svake, odnosno svake četvr te godine. ATINSKI POMORSKI SAVEZ, nastao iz Delskog saveza sredinom V v. pre n. e., u kome je Atina igrala vodeću ulogu. U Savezu je bilo 202 grada kojima je Atina nametnula demokratsko uređenje i potčinila ih svojoj kontroli. Prestao da postoji 411. pre n. e. zavođenjem oligarhijske vladavine u Atini i u maloazijskim gradovima koji su iz njega istupili. ATLANTSKI PAKT, poznat pod imenom Severoatlantski pakt ili NATO (North Atlantic Treaty Organization), vojnopolitički savez 15 država Evrope i Severne Amerike koji je stvoren 1949. To je blokovska organizacija koja je nastala u vreme zaoštravanja među narodnih odnosa posle 2. svetskog rata, a na početku tzv. „hladnog rata". Iako pre svega vojnopolitički, ovaj Pakt se proširio i na ekonomsko polje. Na čelu se nalazi Savet, koji čine ministri država-članica, Sekretarijat, na čelu sa generalnim sekretarom, Vojni komitet, koji čine šefovi generalštabova armija-članica i dr. organi. Pakt je potpisan na 20 godina. Njegove čla nice se pozivaju u ugovoru na principe i ciljeve UN i tvrde da Pakt ima odbrambeni karakter. Međutim, stvaranjem vojne organizacije, trkom u naoružanju i samim svojim postojanjem, ovaj Pakt doprinosi podeli sveta na blokove i zaoštravanje međunarodne situacije. Vodeću ulogu u Paktu imaju SAD. U poslednje vreme Francuska nastoji da vodi samostalnu politiku u odnosu na SAD i to je razlog njenog izvesnog povlačenja iz Pakta, što je dovelo do njegovog slabljenja. ATLI, Klement Ričard (Attlee, Clement Richard 1883-1966), engleski političar, državnik i dugogodišnji vođ Laburističke partije. Po struci je bio advokat. U dva maha bio je u vladi: za vreme rata (1940-1942) u koalicionoj vladi V. Cerčila i neposredno posle rata (1945-1951) posle pobede laburista na parlamentarnim izborima kada
AUSTERLIC
47
je laburistička vlada sprovela izvesne socijalne reforme i delimičnu nacionalizaciju u privredi. Atli se povukao 1955. sa položaja vođe Laburističke stranke. Dobio je titulu lorda. ATREJEVA RIZNICA, grobnica mikenskog kralja Atreja, koja je sagrađena oko 1400. god. pre n. e. u Mikeni, antičkom gradu u Argolidi u Grčkoj. U podnožju grada, ispod akropole, nalazi se nekoliko spomenika, koji pripadaju mikenskom dobu stare grčke kulture. Među ovima nosebno mesto zauzima Atrejeva riznica, grobnica sa kupolama do koje se dolazi dugim hodnikom. To' je tipičan primer vladarskih nadgrobnih spomenika iz vremena mikenske kulture. O ovim podzemnim odajama u Mikeni dragocene podatke ostavio je grčki putopisac II v. Pausanije, koji je opsao mikenske grobnice k'.'o znamenite riznice vladara ovog kraJa. AUGSBURSKI VERSKI MIR, v. Reformacija.
AURELIJAN, rimski car (270-275), prvi Ilir na rimskom prestolu, rođen oko Sirmiuma. U početku vladavine pobedio je varvare koji su prešli Dunav. Ratovao u Siriji na istoku i u Galiji na zapadu. Priredio je trijumf 274. god. i pomilovao prvi put političke zatvorenike. Nazivao je sebe gospodinom i bogom i prvi među rimskim carevima počeo je nositi istočnjačko odelo, ukrašeno dragim kamenjem i dijademom. Prilikom pohoda na Persiju ubili su ga njegovi vojnici. AURELIJE MARKO, rimski car (161180). Vodio je česte ratove na svim granicama Rimskog Carstva. Ukazom od 178. god. oprostio je sve poreske dugove. Kao vrlo obrazovan bavio se retorikom i filozofijom. U mnogim provincijama postavio je plaćene nastavnike u filozofskim školama. Napisao je filozofsko delo u stoičkom duhu na grčkom jeziku u 12 knjiga. AUSTERLIC (Austerlitz), mesto istočno od Brna u čehoslovačkoj (češ. Slavkov), gde je 2. dec. 1805. god. održal?-a čuvena bitka udruženih austro-rusk1h trupa protiv vojske Napoleona Bonaparte. U istoriji ovaj ratni sukob poznat je još i pod imenom „trocarska bitka", jer su u njoj učestvovale vojne snage triju careva: ruskog cara Aleksandra I, austrijskog cara Franje II i „cara Francuza" Napoleona Bonaparte. Pre odlučujućeg sukoba Napoleon je sa svojih 65.000 vojnika zauzeo strategijski veoma važno uzvišenje između Brna i Austerlica. Pošto je naterao neprijateljske trupe na povlačenje, prisilio ih je da se kreću prema obližnjem jezeru čija je površina bila zamrznuta. Svojim topovima razbio je debelu ledenu površinu i tako je u hladnoj vodi našlo smrt oko 20.000 ruskih i austrijskih
48
AUSTRALl.JA
vojnika. Ovom sjajnom pobedom, posle koje je zauzeo Beč, Napoleon je znatno učvrstio svoj položaj u Evropi, prisilivši ruske trupe da se povuku iz Austrije. AUSTRALIJA. Evropski pomorci videli su Australiju verovatno već u XVI v. (Francuzi: de Gonvil, Testi; Španac: El Kano). Holandski storičar Vitflit pominje krajem XVI v. neku Terra australis („Južna zemlja"). Pouzdano je d& prvi pomorci dolaze do Australije tek početkom XVII v. (hol. kap. Viljem Janc 1606). Prva karta sa upisanom zap. i sev. obalom Australije potiče iz 1665. (pod nazivom: Nova Nizozemska). Najviše vesti o Australiji doneo je engleski istraživač Džems Kuk s nekoliko putovanja (1769-70, 1772, 1777), koji je nove zemlje stavio pod britanski suverenitet pod nazivom: Novi Južni Vells. Prva evropska naseobina osnovana je 1788. god. od kažnjenika pod komandom kap. A. Filipa. Zivlje naseljavanje Australije počinje poč. XIX v., ali sve do 30-ih godina pretežno kažnjenicima koji polažu temelje stočarstva kao najvažnije privredne grane. Velike količine australijske vune, dopremane u Englesku sredinom XIX veka, doprinele su vidno usponu njene tekstilne industrije. Grozničavo naseljavanje Australije počelo je pronalaskom zlata 1851. Za deset godina stanovništvo je poraslo od 400 000 na 1,200 000. Razvitak stočarstva i rudarstva, zatim trgovine, industrije i saobraćaja, kao i promene u strukturi stanovništva naseljavanjem slobodnih radnika, doveli su do menjanja društvenih odnosa u smislu stvaranja buržoazije i dobro organizovane radničke klase, do demokratizacije političkih odnosa i stvaranja državne zajednice od šest država 17. sept. 1900. (Commonwealth of
mu
Australia: Novi Južni Vels, Viktorija, .Južna Australija, Kvinslend, Tasmanija i Zapadna Australija), sa zajedničkom vladom, parlamentom, senatom i guvernerom kao predstavnikom britanske krune. Australija je svojevoljno učestvovala u 1. svetskom ratu na strani Velike Britanije. Versajskim mirom (1919) Australija je dobila na upravu nemačku Novu Gvineju, Bizmarkov arhipelag i nemačka Salomonska ostrva. Zajedno sa ostalim britanskim dominionima, dobila je punu nezavisnost i međunarodno priznanje u okviru britanske zajednice (za koju je još ostala vezana preko guvernera). U 2. svetskom ratu, Australija je objavila rat Nemačkoj (3. sept. 1939) i Japanu (1941). AUSTRIJA, država koja se formirala u Podunavlju. Njeni tvorci bili su Habsburgovci, nemačka kneževska porodica, čiji su članovi birani za careve Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti. Njeno jezgro su sačinjavale gornja i donja Austrija, ali su Habsburzi postepenim širenjem na račun zemalja svog carstva i susednih država stvorili veliku evropsku silu. - Osnivačem austrijske države može se smatrati Rudolf Habsburški, knez, čiji su posedi bili u švajcarskoj i delu Nemačke uz Rajnu od Vogeza do Bodenskog jezera. Godine 1273. Rudolf je izabran za nemačkog cara. Kako nije mogao da ojača vlast u Nemačkoj, Rudolf se trudio da proširi svoj prorodični posed; godine 1278. sukobio se sa češkim kraljem Pšemislom II i posle pobede oduzeo mu Austriju i štajersku. Time su Habsburzi preneli težište svojih poseda u alpijske zemlje. Godine 1374. Habsburzi su dobiil nasleđem, od jedne grane goričkotirolskih grofova deo Istre
Pr"šire!J/H 15.9$.
ral
Proslre'!}e ~18.
[
Proširen.fa od 1;g7.floflltl.
llm
Cr!N1 tJQre
~
AUSTRl.JA
obkr~ XV/U Yeka
OKvpY #nr11#Srl>jj'e ;
f!osne 1718.do 11'39., - - 6r11tliu .SFIU 40 40 l20hn.
Austrija u jugoslavenskim zemljama od XVI do XVIII veka
AUSTRIJA i Kranjsku sa Slovenačkom ma1:k<:nn; Godine 1382. Habsburzi dobijaju Trst, a posle likvidacije grofova Celjskih (1456.) i veći deo njihovih slovenačkih poseda. Godine 1500. dobijaju Goricu i time se definitivno formiraju njihove tzv. „unutaraustrijske pokrajine". Uporedo se šire i habsburški posedi na zapadu. Nasleđem dela poseda burgundskih vojvoda, Maksimilijan Habsburški dobija deo Burgundije i donje Porajnje. Posle smrti češko-ugarskog kralja Ludviga Jagelovića, Ferdinand Habsburški postaje kralj Ceške i Ugarske 1526. Za ugarski presto Ferdinand je morao da vodi duge borbe sa Jovanom Zapoljom, koga je deo ugarskog plemstva izabrao za kralja. Iz borbe Ferdinand je izišao kao pobednik, ali su deo Ugarske osvojili Turci (1526-1541), a Erdelj je postao posebna država pod Zapoljinim potomcima i turskom vrhovnom vlašću. Tako se formirala sredinom XVI veka velika Austrijska Monarhija, koja je ujedinila grupu zemalja i sa svojih 5 500 000 stanovnika spadala je u red velikih sila tadašnje Evrope. Zemlje u sklopu Habsburške Monarhije bile su etnički raznorodne i na različitom ·· stupnju ekonomskog, društvenog i kulturnog razvitka. U početku su bile povezane samo vladarevom ličnošću, ali Habsburzi su se potrudili da personalnu uniju što pre pretvore u centralizovanu državu. Ipak se stalno čuvala određena autonomija pokrajina koje su sačinjavale Austriju. Osobito se trajno očuvala razlika između tzv. naslednih zemalja i zemalja krune Sv. Stefana (Ugarske). Dalje širenje Austrije bilo je povezana sa njenim uspesima u borbi protiv Turaka. Habsburzi su na Zapadu smatrani zaštitnicima Evrope od turskih osvajanja, te su uživali podršku Nemačke i drugih zapadnih zemalja, sem glavnog rivala Francuske (v. Austroturski ratovi). Karlovačkim mirom (1699) Austrija je oslobodila od Turaka ugarske i hrvatske zemlje, te je granica sa Turcima bila na Uni, Savi i Dunavu. Požarevačkim mirom Austrija je dobila severnu Srbiju, deo Srema, Banat i Malu Vlašku. Beogradskim mirom 1739. god. morala je Austrija vratiti Turskoj Malu Vlašku i severnu Srbiju i granica sa Turskom ostala je na Savi i Dunavu sve do Berlinskog kongresa 1878. god. Na zapadu su Habsburzi i dalje proširivali svoje posede. Ratom za špansko nasleđe (1701-1714) Habsburzi dobijaju Belgiju, Milano i Napuljsku Kraljevinu. Istina, deo tih poseda je izgubljen u ratu za poljsko nasleđe (Napuljska Kraljevina), ali je dobijena Farma, a u Toskani je izumrlu porodicu Mediči zamenio član Habsburške dinastije. Ogromne 4
*
ELMZ 5: Istorija
AUSTRIJA austrijske posede uspela je da očuva Marija Terezija u tzv. ratu za austrijsko nasleđe (1740-1748). Habsburška dinastija nastavila je da vlada preko ženske linije. Krajem XVIII veka Austrija je proširila svoje posede učeš~ ćem u deobi Poljske (Galicija). U Napoleonovim ratovima Austrija je privremeno izgubila neke teritorije, ali ih je Bečkim kongresom 1815. sve povratila i dobila još Veneciju, Dalmaciju i Boku Kotarsku. Austriji je pripala i Durovačka Republika, koju je bio Napoleon ukinuo 1808. Austrija je ušla u XIX vek kao mnogonacionalna država sa feudalnim društvenim uređe njem. Habsburški vladari su uspeli da izvrše centralizaciju države oslanjajući se na nemačko plemstvo. Razvitak kapitalist:čkih odnosa uslovio je pojavu nacionalnih pokreta, te nacionalno pi-, tanje postaje za Austriju pitanje njenog opstanka. Austrija je bila anahronizam u modernoj Evropi, ali se odr„ žavala i igrala ulogu velike sile, zah„ valjujući veštoj politici nemačkih vladajućih krugova, državno-političkoj konstelaciji sila toga vremena i slabosti i razjedinjenosti nenemačkih naroda. Revolucija iz 1848. god. dovela je Austriju na ivicu katastrofe, ali se ona očuvala uz podršku Rusije i reakcionarnih međunarodnih snaga. Pokret za ujedinjenje u Nemačkoj i Italiji potisnuo je Austriju sa tih teritorija, pa se njena ekspanzija krajem XIX veka usmerava na Balkansko poluostrvo. Da bi ublažili nacionalne suprotnosti, dvor i nemački vladajući krugovi teže kompromisu sa najmoć nijim rivalom, mađarskim plemstvom. Godine 1867. zaključen je sporazum između nemačkih i mađarskih vladajućih krugova, poznata Austro-Ugarska nagodba. Do tada jedinstvena Austrijskg Monarhija pretvorena je u dvojnu državu: Carevinu Austriju i Kraljevinu Ugarsku. Carevini Austriji pripale su austrijske nasledne zemlje: Gornja i Donja Austrija, Tirol, Salcburg, Koruška, Kranjska, štajerska, Ceška, Galicija, Bukovina, Istra i Dalmacija. U Kraljevinu Ugarsku ušle su tzv. zemlje krune Sv. Stefana: Ugarska, Erdelj, Slovačka i Hrvatska sa Slavonijom. Poslednje dve po Nagodbi od 1868. g. dobile su autonomiju u okviru Ugarske. Obadva dela države bila su ravnopravna. Zajednički im je bio vladar, koji je nosio titulu cara Austrije i apostolskog kralja Ugarske. Pored vladara bila je zajednička vojska, zatim spoljna politika, kao i finansije koje su se odnosile na zajedničke troškove. Ostalo je sve bilo posebno za Ugarsku, a posebno za Austriju. Prestonica Austrije, Beč, bila je sedište austrijske vlade i parlamenta, a Pe-
AUSTRIJSKA UPRAVA
AUSTRIJSKA UPRAVA
Raspad Austro-Ugarske
šta sedište mađarske vlade i parla menta. Obadva parlamenta birala su delegacije koje su vršile nadzor nad zajedničkim poslovima. Pretvaranjem monarhije u dvojnu nije bilo rešeno nacionalno ptanje. Vlast je bila podeljena između Mađara i Nemaca, dok su svi ostali narodi bili nacionalno potčinjeni. Zato u svim zemljama Austro-Ugarske nastavljene su nacionalne borbe i to će biti glavni uzrok njenog sloma 1918. Krajem XIX veka Austro-Ugarska je dobila jednu novu teritoriju. Berlinskim kongresom njoj su date Bosna i Hercegovina. Privremenu okupaciju Austro-Ugarska je pretvorila u aneksiju 1908. g. Bosna i Hercegovina nisu pridružene ni jednom delu Monarhije, nego je nad njima uspostavljen austro-ugarski kondominijum. AUSTRIJSKA UPRAVA U SEVERNOJ SRBIJI 1718-1739. Severnu Srbiju Austrija je dobila posle rata sa Turskom 1716-1718. Požarevačkim mirom (v. Austrijsko-turski ratovi, Požarevački
mir). Osvojena severna Srbija bila je direktno potčinjena caru. Godine 1720. konačno je organizovana uprava. Veći deo zemlje bio je pod građanskom upravom, potčinjenom Dvor. skom kameralnom veću, a manji deo
je dobio vojnu organizaciju, sličnu Vojnoj krajini. Na čelu uprave nalazio se knez Aleksandar Virtenberški, a zatim grof Valis. Civilna uprava delila se na okruge, koji su uglavnom obuhvatali teritorije bivših turskih nahija. Okruzi su se delili na knežine, a knežine na sela. Nije bila dosledno izvedena podela vojne i civilne uprave, što je bio uzrok brojnim sporovima okupacionih vlasti. Graničar ska oblast nije predstavljala posebnu celinu, nego se sastojala iz 90 hajdučkih sela sa 40 šančeva i čardaka na granici. Graničarska milicija regrutovala se najčešće od izbeglica iz Turske i bila je podeljena na kompanije kojima su zapovedali kapetani. Uprava je opteretila narod brojnim dažbinama i kulucima za opravku gradova, šančeva i čardaka. Zbog toga je narod bio nezadovoljan i bilo je slučajeva ponovnog bežanja u Tursku. Značajno je da se u ovo vreme javlja i dobija punu organizaciju, tzv. knežinska samouprava (v. Knežinska samouprava). Zbog ranijih ratova (1683-1699, 1716-1718) Srbija je bila strahovito opustošena tako da je u njoj živelo god. 1721. svega 6 000 porodica. Austrijska uprava počinje naseljavati izbeglice iz Turske i nemačko
AUSTRO-SRPSKA
AUSTRO-TURSKI
stanovništvo iz austrijskih zemalja. Dosta je urađeno na podizanju gradske privrede (zanatstva i trgovine);. Otvaraju se i neki rudnici (A vala, Majdanpek). Poljoprivredi je poklanjana mala pažnja, pa je zbog toga seljaštvo bilo nezadovoljno. Kada ji! austrijska vojska posle poraza kod Grocke 1738. napustila severnu Srbiju za tom upravom niko nije žalio. Severna Srbija je vraćena Turskoj Beogradskim mirom 1739. AUSTRO-SRPSKA TAJNA KONVENCIJA, tajni sporazum zaključen između Austro-Ugarske vlade i srpskog kneza Milana Obrenovića 1881. - Posle Berlinskog kongresa knez Milan, nezadovoljan držanjem Rusije u istoč noj krizi 1875-1878 (v. Istočna kriza, Sanstefanski
mir,
Berlinski
kongres),
menja svoju spoljnu politiku tražeći oslonac u Austro-Ugarskoj. Tome su doprinele i izmenjene unutrašnje i spoljno-političke prilike (oštre političke borbe u Srbiji, slabljenje među narodnog položaja Rusije). Pregovore o sklapanju tajne konvencje u najvećoj tajnosti vodio je lično knez Milan prilikom posete Beču. Unapred pripremljeni tekst ugovora potpisao je po naređenju kneza Milana njegov ministar spoljnih poslova Cedomilj Mijatović. Ostalim članovima srpske Vlade nije bila poznata sadržina konvencije. Konvencija je imala deset članova i većina njih je nepovoljna za Srbiju. Zadovoljeni su samo lični i dinastički interesi kneza Milana. Srbija se obavezala da na svojoj teritoriji neće dozvoliti nikakvu antiaustrijsku aktivnost. Istu obavezu Austro-Ugarska prima prema Srbiji, u stvari prema dinastiji Obrenovića. Srbija se obavezuje da „neće pregovarati, niti zaključivati politički ugovor sa drugom kojom vladom" bez prethodnog sporazuma sa Austro-Ugarskom, niti će na svoje zemljište pustiti ma čiju stranu vojsku. Austro-Ugarska se obavezala da će priznati proglašenje Srbije za kraljevinu i pokazati blagonaklonost za eventualno proširenje Srbije prema jugu, izuzimajući Novopazarski Sandžak. Konvencija je ograničila suverena prava Srbije u korist ličnih i dinastičkih ciljeva Milana Obrenovića. Zaključena je na 10 godina i obnovljena 1889. sa važnošću do 1895. godine. Saznavši sadržinu konvencije predsednik vlade Piroćanac pokušao je da ublaži njene odredbe, ali bez uspeha. AUSTRO-TURSKI RATOVI I UCESCE JUZNIH SLOVENA U XVI, XVII i XVIII VEKU. - Posle turskih osvajanja južnoslavenskih država i Albanije nastavljena je njihovo nadiranje u ugarske zemlje. Bitkom na Mohaču
1526. (v. Mohačka bi.tka) slomljena je otporna moć Mađara i sultan Sulejman Veličanstveni je 1541. osvojio Budim i veliki deo Ugarske. Zapadni deo Ugarske i ostatak Hrvatske 1527. izabrao je za svog vladara Ferdinanda Habsburškog. Od tada Habsburška Monarhija predstavlja glavnu branu Evrope od turskih provala. Kroz ceo XVI vek vođen je na tursko-austrijskoj granici mali rat, koji su prekidali samo veliki turski pohodi. Iako je Turska posle smrti Sulejmana Veličanstvenog (1565) počela da gubi ofanzivnu moć, ona je za habsburške zemlje skoro dva veka predstavljala glavnu opasnost. Da bi suzbili provale Turaka, habsburški vladari su formirali posebnu vojno-političku teritoriju, u Hrvatskoj i Slavoniji, tzv. Vojnu krajinu (v. Vojna krajina). Vojna krajina je zaustavila turske manje provale, ali Turci preduzimaju protiv Habsburga prave ratove. Prvi veliki austrijsko-turski rat bio je od 1593. do 1606. Rat je počeo pohodom Hasan-paše Predojevića, bosanskog namesnika, na utvrđeni Sisak. (v. Bitka kod Siska). Kako se pohod Hasan-paše završio porazom, Porta je objavila Austriji rat. Ratne operacije trajale su 13 godina i vođene su duž cele granice u Hrvatskoj i Ugarskoj. U ratu su učestvovali i naši sunarodnici. Izbili su ustanci protiv Turaka u Banatu i Hercegovini. Rat je zaključen mirom na ušću Zitve, prvim ravnopravnim mirom Austrije i Turske. Ovaj mir je pokazao da je prošlo vreme turskih osvajanja. Zbog zamršenih austro-turskih odnosa u Erdelju, došlo je do drugog velikog austro-turskog rata 1664/65. Brojnu tursku vojsku potukla je habsburška vojska, sastavljena od Nemaca, Mađara, Slovena, Francuza i dr. kod Sent Gotharda na Rabi. Sjajnu pobedu austrijski car Leopold nije iskoristio, nego je zaključio veoma nepovoljan mir u Vašvaru (1665), na veliko nezadovoljstvo ugarskog i hrvatskog plemstva, koje je očekivalo oslobođenja svojih zemalja (v. Zavera Zrinskog i Frankopana). Zbog mešanja Turske u ustanak ugarskog plemstva došlo je do velikog rata Austrije i Turske 1683-1699. Rat je počeo pohodom Mustafa-paše Cuprilića na Beč sa ogromnom vojskom od 200 000 ljudi. Habsburška vojska potpomognuta od poljske pod čuvenim Janom Sobjejskim porazila je Turke, posle če ga je počelo njihovo povlačenje kroz Ugarsku. U toku daljeg ratovanja zaključen je savez hrišćanskih sila: Austrije, Poljske, Mletačke Republike,
AUSTRO-UGARSKA
Pape, i kasnije Rusije. Austrijanci su ratovali u Hrvatskoj, Slavoniji, Ugarskoj, a Mlečani u Dalmaciji. U ratu su uzeli učešća naši narodi. Austrijska vojska je prodrla do Skoplja (v. III Crnojević, grof Đorđe Velika seoba Srba, Karpošev ustanak). Posle poraza kod Kača
Arsenije
Branković,
nika, austrijska vojska se povukla na sever preko Save i Dunava. Rat je nastavljen do 1699, kada je zaključen Karlovački mir (v. Karlova,čki mir), po kome je granica između Austrije i Turske izbila na Unu, Savu i Dunav. Ovaj rat ...,redstavlja prekretnicu u austro-turskom ratovanju, i posle njega naglo slabi moć Turske Carevine. Početkom XVIII veka došlo je do novog a,ustrijsko-turskog rata (1716-1718). Austrija je stupila u rat kao saveznik Mletačke Republike, koju je Turska napala da bi povratila izgubljenu Moreju. Posle sjajne pobede, koju je izvojevao Evgenije Savojski kod Petrovaradina (1717), Turska je bila prinuđena da zaključi mir u Požarevcu (v. Požarevački mir). Austrija je od Turske dobila Banat, severnu Srbiju i Malu Vlašku. Mešanje Rusije u poljske poslove dovelo je do rata Rusije i Turske 1736. U rat se umešala i Austrija kao saveznik Rusije, tako je počeo novi austro-turski rat (1737-1739). Austrijska vojska je prodrla prema Nišu, ali nije imala većeg uspeha. U ratu je učestvovalo i srpsko stanovništvo pod Arsenijem IV Jovanovićem, srpskim patrijarhom (v. Ansenije IV Jovanović). Posle poraza austrijske vojske kod Grocke 1738. Austrija je sa Turskom zaključila mir u Beogradu 1739. (v. Beogradski mir), kojim je vratila Turskoj severnu Srbiju i Malu Vlašku. Poslednji austrijsko-turski rat bio je 1787 -1791. Austrija je stupila u rat u savezu sa Rusijom. Ruska carica Katarina II i austrijski car Josif II zanosili su se velikim planovima o podeli Turske. Austrijska vojska je prešla Savu i Dunav i osvojila Beograd 1788. U ratu su uzeli aktivno učešće srpski dobrovoljci, zvani frajkorci, pod vodstvom pukovnika Mihaljevića. Jedan od starešina srpskih dobrovoljačkih odreda bio je i kapetan Koča Anđel ković, po čemu je ovo ratovanje kod Srba u Beogradskom pašaluku nazvano Kočina krajina. Kako je u to vreme izbila velika francuska buržoaska revolucija, naslednik cara Josifa II je zaključio mir u Svištovu, da bi mogao uzeti učešća u kontrarevolucionarnom ratu protiv Francuske. Mirom u Svištovu Austrija je povratila Turskoj u ratu osvojene teritorije i granica je ostala na Savi i Dunavu sve do Berlinskog kongresa 1878.
52
AUTOKRATIJA AUSTRO-UGARSKA
v.
Austrija,
Ugarska.
AUSTRO-UGARSKA NAGODBA. Posle poraza Austrije u ratu protiv Pruske i njenog izbacivanja iz Nemačkog saveza (1866), došlo je do reforme Habsburške monarhije u smislu stvaranja Austro-Ugarske Monarhije, i to na osnovu Austro-Ugarske nagodbe iz 1867. god. Austrija i Ugarska su dve države od kojih svaka ima svoj parlament, svoju vladu, zakonodavstvo i administraciju. Vezane su personalnom unijom, tako da je isti vladar austr. car i ugar. kralj. Zajednička im je i spoljna politika, zatim vojska, i mornarica. Rat objavljuje i mir zaključuje sam vladar kao vrhovni komandant vojske (v. Hrvatsko-ugarska nagodba).
AUŠVIC. v. Osvjencim. AUTODAFE (port. auto-da-fe - čin vere) svečano spaljivanje jeretika od strane španske inkvizicije. Da bi zastrašila protivnike crkve i apsolutizma, katolička crkva je organizovala, preko svoje inkvizicije velike sveča nosti prilikom izricanja smrtnih presuda i spaljivanja jeretika. Ovom svečanom obredu prisustvovali su članovi kraljevske kuće, crkveni i svetovni velikodostojnici i masa sveta. Ovo je jedan od najsvirepijih načina da se sputa razvoj slobode mišljenja, a obezbedi papska moć i kraljevska sila. AUTOKEFALAN, samostalan, nezavisan; oznaka za pravoslavne nacionalne crkve koje su dobile samostalnost i pravo da same sobom upravljaju. AUTOKEFALNA (NEZAVISNA) SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA, priznata 1219. godine. Sava Nemanjić je uspeo da se izbori za autokefalnost, tj. nezavisnost srpske pravoslavne crkve i da je oslobodi grčkog ohridskog crkvenog starešinstva. Autokefalnost se sastoji u tome što crkva ne potpada ni pod kakvu višu crkvenu organizaciju. Ima punu samostalnost. Starešina crkve je arhiepiskop koga biraju domaći, odnosno srpski episkopi. Osnovna odlika autokefalnosti je što postavljenja sveštenika (hirotoniju) vrši arhiepiskop i episkopi srpske pravoslavne crkve. Prvi srpski arhiepiskop bio je sveti Sava. AUTOliRATIJA, oblik vladavine u kome se sva vlast nalazi u rukama vladara, koji se naziva autokrata. Najranije primere neograničene vlasti nalazimo već u antičko doba, naročito u Atini za vreme trajanja ratnog stanja, kada su vojskovođe imale neograničenu vlast bez obaveze da bilo kome polažu računa. Sa propašću rimske republike u starom Rimu autokratija se ogledala u neograničenoj vlasti rimskih careva počev od Okta-
AUTONOMAŠI
vijana Avgusta. Vizantijski carevi su bili klasičan primer autokratskih vladara, na koje su se docnije ugledali ruski imperatori. Proklamujući svoju vlast na osnovu božanskog i prirodnog zakona, mnogi kraljevi su vladali „po milosti božjoj i volji naroda" držeći na taj način svu vlast u svojim rukama. U novijoj istoriji najkarakterističniji primeri autokratije zabeleženi su u Italiji i Nemačkoj za vreme fašizma i vladavine Musolinija i Hitlera. AUTONOMASI, pristalice autonomnog položaja Dalmacije u okviru austrijskog dela Habsburške Monarhije, a protivnici njenog ujedinjenja sa Hrvatskom i Slavonijom. - Autonomaši su bili !talijani iz dalmatinskih gradova ili Jugosloveni koji su pod utcajem italijanske kulture postali talijanofili. Autonomaši su osnovali sedamdesetih godina XIX veka svoju stranku kao odgovor na pojačanu političku aktivnost dalmatinskih Hrvata i Srba. Pokret je počeo 1848. kada se postavilo pitanje prisajedinjenja Dalmacije Hrvatskoj. Stranka je imala dosta pristalica iz redova birokratije, zemljoposednika i trgovačke buržoazije. Vođa stranke je bio A. Bajamonti. Do 1870. autonomaši imaju većinu u Dalmatinskom saboru i poslanike u Carevinskom veću u Beču. Osamdesetih godina njihov uticaj opada. Godine 1882. gube opštinsku upravu u Splitu, a 1884. poslaničko mesto u Carevinskom veću. Austrija ih je podržavala protiv hrvatske i srpske većine. AUTONOMIJA, samostalnost u okviru jedne države i njene centralne vlasti. Ima ih nekoliko vrsta: politička, etnička, kulturna, ekonomska i verska. U našoj zemlji razvijena je teritorijalno-politička (administrativna) autonomija, na osnovu koje su stvorene dve autonomne pokrajine - Kosovo i Vojvodina. AUTONOMIJA SRBA U UGARSKOJ osnov autonomije južnougarskih Srba su priviiegije izdate od strane austrijskog cara Leopolda 1690. (v. Arsenije III Crnojević, Austro-turski ratovi, Velika seoba Srba). Tim privilegija-
ma je priznata verska autonomija svim Srbima u austrijskom carstvu. Kasnije su te privilegije potvrđivane od strane austrijskih vladara, ali nisu imale karakter zakona, pa ih Ugarski sabor nije priznavao. Na osnovu tih povlastica srpska crkvena hijerarhija je samostalno obavljala verske i prosvetne poslove. Ta autonomija, mada ograničena, odigrala je važnu ulogu u životu ugarskih Srba i garantovala im je nacionalnu individu-
AUTONOMNE BORBE
53
alnost. U okviru autonomnih poslova ulogu je igrala konzervativna crkvena hijerarhija. Tek u drugoj polovini XIX veka liberalni političari pokušavaju da razbiju monopol crkvene hijer:arhije i da utiču na verske i prosvetne poslove. Posle Austro-ugarske nagodbe većina Srba se našla u ugarskom delu Monarhije. 1868. priznata je autonomija Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj u svim verskim, prosvetnim i zadužbinskim pitanjima. Tu autonomiju je mađar ska vlada stalno ograničavala, a 1912. skoro ukinula. AUTONOMNA KOSOVSKO-METOHIJSKA OBLAST (AKMO), od 1963. APKM Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, v. Administrativno-teritoriodlučujuću
jalna podela Jugoslavije.
AUTONOMNA POKRA.JINA VOJVODINA (APV), v. Administrativno-teritorijalna
podela Jugoolavije.
AUTONOMNE BORBE MUSLIMANA U BOSNI I HERCEGOVINI, pokret za versko-prosvetnu autonomiju uperen protiv okupacione austro ugarske uprave u Bosni i Hercegovini. - Pokret je imao političke i socijalne uzroke. Bosanski muslimani bili su nezadovoljni tuđinskom upravom, a bosanski begovi i age plašili su se da austrougarska uprava ne izvrši agrarnu reformu i ukine njihove privilegije. Povod pokretu bio je neznatan događaj, 1879. otmica muslimanske maloletnice koju su navodno izvršili neki katolici. Događaj je kod muslimana shvaćen kao posledica prozelitizma okupatorske uprave. Na čelo pokreta stao je mostarski muftija Ali Fehmi-efendija Džabić. Postepeno je uz borbenog i fanatičnog Džabića stao najveći deo muslimanskog begovata i čaršije, tako da je pokret postao opasan za okupatorsku vlast. Podnošeni su zahtevi bosanskoj vladi i memorandumi caru. Vlasti su ove zahteve niz godina uporno odbijale. Kada je Džabić 1902. godine proteran iz zemlje došao je na čelo pokreta Ali-beg Firdus. Muslimani su energično tražili da se inoverna okupatorska vlast ne meša u njihove verske i prosvetne poslove. Naročito je bio dug spor oko izbora i načina ustoličenja vrhovnog verskog poglavara bosanskih muslimana, reis-ul-uleme. Muslimani su tražili da dekret o uvođenju u dužnost reis-ul-uleme austrijska vlada dobije od vrhovnog muslimanskog poglavara iz Carigrada. Time su bonsanski muslimani hteli da istaknu vrhovna sultanova prava nad okupiranim pokrajinama. Muslimani su sarađivali sa srpskim pokretom za versko-prosvetnu autonomiju, što je za okupatorsku
AUTONOMNE BORBE
vlast bilo opasno. U želji da pridobije naklonost bonsanskog begovata okupatorska vlast je popustila. Godine 1909. donesen je „Statut za autonomnu upravu vakufskih i mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini". Ovim su konačno muslimani dobili versku i prosvetnu autonomiju. Pokret je bio konzervativan, jer je na njegovom če lu bio reakcionarni begovat koji je štitio prvenstveno svoje interese. AUTONOMNE BORBE SRBA U BOSNI I HERCEGOVINI, pokret srpske buržoazije u Bosni i Hercegovini za versku i prosvetnu autonomiju. - Ovim je srpska buržoazija ispoljila nezadovoljstvo politikom okupatorske austrougarske uprave. Uski versko-prosvetni zahtevi istovremeno pokazuju nerazvijenost i konzervatizam srpske čaršije i njenu nesposobnost da se stavi na čelo širih društvenih slojeva u borbi za socijalne i političke reforme. Pokret je otpočeo 1896. u nizu mesta Bosne i Hercegovine. Vođe su mu bili predstavnici bogate srpske čaršije: Gligorije Jeftanović iz Sarajeva, Vojislav Šola iz Mostara, Kosta Kujundžić iz Livna i Lazo Jovanović iz Tuzle. Vođe pokreta pismenim predstavkama vladi i caru iznosili su zloupotrebe okupatorske vlasti i tražili da se ona ne meša u verske i prosvetne poslove bosaskih Srba. Pokret je bio uperen i protiv srpskih vladika u Bosni i Hercegovini koji su bili uz vladu, jer ih je u dogovoru sa Carigradskom patrijaršijom postavljao austrougarski vladar. Vlasti su raznim represivnim merama pokušale da pokret uguše, ali bez uspeha, jer je buržoaziju podržavao čitav pravoslavni narod u Bosni i Hercegovini. Kada je počeo sličan pokret bosanska-hercegovačkih muslimana, došlo je do saradnje oba pokreta. Austrija je u ovom pokretu osetila težnju srpske buržoa zije da kroz verske ustanove i škole neguje srpska nacionalna osećanja. Plašeći se da pokret ne dobije širi politički i nacionalni karakter, okupatorska vlast je popustila. Godine 1905. potvrđena je „Uredba crkveno-prosvetne uprave srpskih pravoslavnih eparhija u Bosni i Hercegovini". Srbi su time dobili vravo da sami uređu ju verske, a delimično i prosvetne poslove. Iako je dobijena autonomija bila ograničena, a pokret predvođen konzervativnom čaršijom, ipak je on odigrao progresivnu ulogu u borbi srpskog naroda protiv okupatorske tuđinske uprave. Srbi su kroz crkvu i škole mogli da neguju nacionalna osećanja, čime je olakšana kasnija politička borba za nacionalna prava. AVARI, mongolski narod koji je odigrao značajnu ulogu u seobi naroda i u
54
A VARI
naseljavanju Slavena na Balkanska poluostrvo. - Avari sa susednim mongolskim plemenima, kao vodeće pleme, stvorili su moćan plemenski savez koji je zahvatao teritoriju od Bajkala do Koreje i severne Kine. Kada su altajski Turci srušili premoć Avara 555. godine, avarska plemena se spuštaju ka vizantijskoj granici, nudeći vizantijskom caru Justinijanu I pomoć protiv varvara koji su sve češće ugrožavali granice Vizantije. Za uzvrat su tražili pogodno zemljište za naseljavanje i novčanu pomoć. Uz podršku Vizantije pokorili su plemena Bugara, Huna i Slavena na levoj obali Dunava. Kada im je vizantijski car Justin II uskratio novčanu pomoć, krenuli su na zapad protiv Franaka. Usput su razbili plemena Duleba i Zakarpatskih Slavena, ali su ih Franci zaustavili u njihovom nadiranju na zapad. U savezu sa Langobardima napali su na Gepide i uništili njihovu državu. Langobardima su saveznici ubrzo postali nepodnošljivi, pa su se 568. godine odselili u Italiju, a Avari su postali gospodari Panonije. Slovenska plemena u Panoniji i na levoj obali Dunava stvorila su sa Avarima plemenski savez sa avarskim poglavicom-kaganom na čelu. Avari su u ovom savezu imali povoljniji položaj, jer su bili konjanici i organizatori ratnih pohoda, dok su Sloveni učestvo vali u ratovima kao pešaci. A vari su živeli u rodovskim zajednicama; nomadski i ratnički način života uslovio je podelu na plemenske i rodovske posebne jedinice po desetičnom sistemu (od 1 000 do 10 000 konjanika). Pljačka osvojenih oblasti i vizantijski darovi ubrzali su uzdizanje rodovske aristokratije sa kaganom na čelu. U avarskom rodovskom društvu susrećemo organizovanu vojničku demokratiju i patrijarhalna ropstvo. Udružena avarska-slovenska plemena napadala su na Vizantiju, pljačkala Balkanska poluostrvo i ugrožavala Solun i Carigrad. Međutim, kod Slavena u VII veku javlja se težnja ka osamostaljenju. Knez Samo uspeo je da ujedini Moravsku, Cešku i Karantaniju i da se suprotstavi franačkim i avarskim napadima. Godine 626. napad Avara i Slavena na Carigrad završio se neuspešno. Ovaj poraz je značio kraj avarske premoći. Slovenska plemena oslobađaju se avarske hegemonije i naseljavaju Balkan, šta više bore se protiv Avara kao saveznici Vizantije. Pokušaj Avara 791. godine da prodru u Italiju nije uspeo. Franačka vojska Karla Velikog uništila je A vare i oni su nestali sa istorijske pozornice.
AVGUST (lat. augustus - uzvišen), naziv koji je kod starih Rimljana pripadao najpre nekim bogovima. Odlukom senata prvi put dodeljen prvom rimskom caru Oktavijanu 27. god. pre n. e. Docnije, postao naziv i sastavni deo mnogih rimskih careva, dok je kod Oktavijana bio njegovo drugo ime. AVGUST II (1670-1733), saksonski izbornik od 1694. (kao Fridrih-Avgust I), poljski kralj od 1697. (kao Avgust II). Učestvovao je u ratu protiv Turaka (do 1699) i u severnom ratu protiv Karla XII, kad je 1706. izgubio krunu, da je ponovo dobije 1709. porazom Šveđana kod Poltave. Dobio je naziv „snažni" zbog svoje silovite prirode. Unapredio je saksonsku industriju porcelana. AVGUST III (1696-1763), saksonski izbornik od 1733 (kao Fridrih-Avgust II), poljski kralj (kao Avgust III) od 1734. U spoljnoj politici se nalazio između uticaja Austrije i Rusije. Najvećma se bavio umetničkim razonodama, kolekcionarstvom slika i antikviteta; organizovao je u Drezdenu italijansku operu. AVGUST OKTA VIJAN, prvi rimski car (27. god. pre n. e. - 14. god. n. e.). - Kao posinak Julija Cezara, odmah po dolasku u Rim stekao je simpatije uticajnih političara. U svom testamentu Cezar ga je odredio za naslednika, iako je bio vrlo mlad. Prva njegova mera bila je likvidacija diktature, čime je učinio prvi ustupak senatorskoj aristokratiji. Docnije između njega i senata došlo je do neslaganja, naročito od momenta kada je Oktavijan ukinuo senatske odluke kojima su Antonije i Lepid proglašeni neprijateljima domovine. Posle toga zbližio se potpuno sa Cezarovim pri· jateljima. Započeti pregovori završeni su sporazumom koji je u istoriji poznat pod nazivom Drugi trijumvirat, zaključen
AVGUST OKTAVIJAN
55
A.VGUST
između
Oktavijana Antonija i Lepida 43. god. Kao trijumviri oni su dobili vanredna ovlašćenja radi uređenja države. $A Na pomolu j~ bio ~ Oktav1jan Avgust novi građanski rat do kojeg je došlo posle potpisivanja sporazuma između trijumvira. U bici kod grada Filipa u Makedoniji, u jesen 42. god., republikanska vojska je pretrpela težak poraz. Pošto je pobedio Pompeja, Oktavijan je postao jedini gospodar zapadnog dela rimske države, dok je Antonije vladao na istoku. Uskoro iz-
među
njih je došlo do otvorenog sukoba koji je i bici kod Akcija 31. god. rešen u Oktavijanovu korist. Osvojivši Egipat sledeće god. vratio se u Rim kao neograničeni gospodar cele rimske drfave. Pošto je proklamovao „rimski mir" (Pax Romana), pristupio je obnavljanju oštećenih i podizanju novih hramova. Počev od 31. god. biran je za konzula. Dobivši cenzorska ovlašćenja 29. god. sastavio je novi spisak članova senata čiji je broj znatno povećao. Iznenada i za mnoge neočekivano vratio je vanredna ovlašćenja i proglasio uspostavljane stare republike 27. god. pre n. e„ izjavivši da se povlači u privatan život. Ovaj demagoški potez bio je samo prividan. Senatori su ga molili da zadrži vlast u državi. Istog dana dobio je velik broj ovlašćenja koja su mu faktički obezbedila vrhovnu vlast. Dobio je i počasni naziv Avgust (v.). Promenio je svoje ime i počinje da se naziva: Imperator Cezar Avgust, sin božanskoga. Nekoliko godina docnije (19. god. pre n. e.) dobio je do kraja života znake konzulskog dostojanstva. Tako je Oktavijan imao u svojim rukama najvišu vojnu i građansku vlast. Izborom za velikog pontifika, postao je poglavar rimske religije. Na taj način postao je prvi čovek u rimskoj državi, princeps, a novo uređenje dobija naziv principat. Vodeći vrlo vešto unutrašnju politiku, Oktavijan je zadržao sve državne ustanove stare rimske republike. Za njegovo vreme Senat je i dalje smatran najvišim državnim organom. Međutim, uloga Senata izgubila je svaki politički značaj. Na sednicama Senata senatori su poslušno primali A vgustove predloge. Narodne skupštine, nastale kao rezultat borbe plebejaca za politička prava, nastavile su sa radom za vreme njegove vladavine. Na sednicama komisija donošeni su zakoni na Avgustov predlog. Međutim, svi zakoni, kao i izbor visokih magistrata, zavisili su od njegove volje, koja je docnije pretvorena u zakon koji mu je dozvoljavao pravo preporuke. U želji da što bolje učvrsti svoju vladavinu, Avgust je usavršavao svoj či novnički aparat uvođenjem novih ustanova, od kojih je najznačajnija bila Prefektura grada. Da bi ograničio raskoš, uveo je zakon koji je regulisao pitanje trošenja novčanih sredstava. Svim silama nastojao je da oživi ekonomski život u zemlji koji je bio potpuno zapostavljen za vreme građanskih ratova. Sa oduševljenjem je obnovio gladijatorske igre, radi razonode naroda, koji je u nedostatku
A VGUSTOVO DOBA političkih sloboda tražio „hleba i igara". Provincije je podelio u dve grupe, carske i senatske i sebi je zadržao provincije u pograničnim oblastima. Sprovodeći vojne reforme uveo je prvi put stalnu najamničku vojsku s kojom nije postigao zapaženije uspehe u svojim ratnim pohodima. Posebnu pažnju posvetio je rimskoj kulturi koja je u njegovo doba naglo procvala. Okupljao je oko sebe umetnike i pesnike i neke od njih lično inspirisao za pisanje deli'l. U rimskoj književnosti njegovo doba naziva se Avgustov ili zlatni vek. AVGUSTOVO DOBA, najsjajniji period u rimskoj istoriji, u kome je kultura starog Rima dostigla svoj vrhunac. U ovo doba, nastala su najznačajnija dela klasične rimske književnosti koje se naziva A vgustov ili zlatni vek. To je vreme kada je zavladao mir Pax Romana, neophodan rimskom društvu posle burnih građanskih ratova koji su doveli do pada Republike i stvaranja Rimskog Carstva. U svemu ovome veliku ulogu odigrao je Av-
gust Oktavijan (v.).
AVICENA (IBN SIN) (979-1037), arapski filosof, naučnik i prirodnjak. Predstavnik Aristotelovog učenja kod Arabljana. Napisao je enciklopediju filosofske misli koja je po naređenju kalifa spaljena u Bagdadu 1160. godine, kao nepoželjna i protivna Muhamedovoj religiji. Njegovo delo Kanon služilo je u evropskim zemljama srednjeg veka kao izvor za izučava nje medicine. A VINJONSI{O ROPSTVO, period vlade katoličkih papa (1308-1378) kada su oni pod pritiskom francuskih kraljeva premestili svoje sedište iz Rima u Avinjon. Sukob između pape Bonifacija VIII i francuskog kralja Filipa IV oko oporezivanja sveštenstva završio se porazom pape i izborom novog pape Klimenta V, francuskog arhiepiskopa. Papska stolica premeštena je, po kraljevoj želji, u Avinjon (Francuska). Kliment V je ukinuo templarski red (1312), a monaška imanja predao je kralju. Papa Grgur XI vratio je papsku stolicu u Rim 1377. godine, a 1378. umro je poslednji papa Francuz. AZIJA, najveći kontinent koji se nalazi na severnoj hemisferi Zemlje. - Upoznavanje. Evropljani su pojedine delove (prednja Azija) upoznali vrlo rano u starom veku preko Grka i Rimljana. U vreme pohoda Aleksandra Velikog upoznali su dolinu Inda i Turkestansku niziju. Na početku srednjeg veka Arapi su preko Indije doprli do Malajskog poluostrva, ali Evropljani malo znaju o Aziji sve do
56
AZIJA
krstaških ratova, mada i tada uglavnom upoznaju Srednji istok. Posle toga usledilo je putovanje Marka Pola (kraj XIII veka) koji je stigao čak do Kine. Turci su za dugo uglavnom prekinuli veze Azije i Evrope. U vreme velikih geografskih otkrića Azija se ponovo približila Evropi. Vasko de Gama je došao do Indije (1498), a Magelan je otkrio Filipine (1520). Holanđanin Barenc je dospeo u Karsko more krajem 16 veka, a Ri.ls Dežnjev do obale Tihog okeana početkom XVII veka. Rusi su tokom XVI veka uspostavili veze sa Centralnom Azijom i počeli prodor u Sibir - Daleki istok. Južna i jugoistočna Azija ostale su pristupačnije Evropljanima do pred kraj XIX veka, kada je sa jačanjem imperijalizma počeo prodor kolonijalnih sila na veći deo azijskog kontinenta. Kolonizacija. Moderna kolonizacija Azije počela je velikim geografskim otkrićima. Prve kolonijalne posede stvorili su · Portugalci krajem XV, odnosno početkom XVI veka na tlu Indije sa centrom u Goi. Istovremeno je počeo prvi prodor Rusije u srednju Aziju i Sibir. Među tim, prodor kolonijalnih sila na Daleki istok i jugoistočnu Aziju nije uspeo sve do pred kraj XIX veka. Evropljani su do tada imali manja uporišta - uglavnom u priobalnom delu juga i jugoistoka Azije. U ovim područjima posle Portugalaca najpre su se pojavili Holanđani. Oni u XVII veku prodiru u Indoneziju, a istiskuju Portugalce sa Cejlona i Molučkih ostrva. Tokom XVII veka i Francuzi prodiru u Indiju i potiskuju Holanđane i Portugalce. U XIX veku počinje provala evropskog kolonijalizma u Aziju. Najveće kolonijalne posede imali su Rusija i Engleska. Srednja Azija i Sibir postali su deo Ruskog Carstva. Engleska je potisnula sve konkurente iz lndije i celu je posela, zatim je osvojila Burmu, Malajsko poluostrvo, uporišta u Kini, zatim u ·prednjoj Aziji i na Bliskom istoku. Zemlje koje su ulazile u sastav Turske postepeno su dolazile pod kolonijalnu vlast Engleske, a naročito posle 1. svetskog rata. Sem Rusije i Engleske značajni je kolonijalne posede u Aziji imali su Holandija (Indoneziju) i Francuska (Indokinu). - Dekolonizacija. Azija je imala velika područja na kojima su se održale nezavisne države (Kina, Japan, Turska i neke druge zemlje), iako je postojao nad njima izvestan uticaj velikih kolonijalnih sila. Između dva svetska rata proces dekolonizacije se nastavio pre svega u zemljama prednje Azije. Međutim, taj proces je uzeo velike razmere i doneo ogromne rezultate neposredno po za-
AZIJSKA
BABEF
57
mesta: U njima: su svi progonjeni mogli i potreban mir. Pored grana azil u staroj Grčkoj mogle su imati i pojedine države koje su za vreme ratnih sukoba smatrane neutralnim, nepovredivim. Zajedno sa mnogim drugim institucijama, posle svoje propasti, Grci su u rimsko pravo uneli i instituciju azila. Veliku rasprostranjenost doživeo je azil u srednjem veku kada je proglašen božanskom ustanovom. Ugroženi i proganjani građani mogli su naći zaštitu u crkvama, dvorovima crkvenih velikodostojnika i na grobljima kao mestima koja su proglašena nepovredivim. Mnogi srednjovekovni vladari nastojali su da ograniče pravo azila. Među ovima isticao se Karlo Veliki. Uzimajući u zaštitu progonjene, crkvene vlasti su često dolazile u sukob sa svetovnim vlastima, koje su pokušavale da narušavanjem nepovredivosti crkvenih svetilišta prodru u njih i doče paju se onih koji su u crkvama i manastirima našli utočište. Među onima koji su tražili azil bilo je najviše dužnika i krivaca za dela iz građanskog prava. Z,bog toga je u Francuskoj ukinuto pravo azila 1539. god. Jedino je kralju i njegovom dvoru ostalo '\.o pravo do 1789. god„ kada je konačno ukinuto. Stvaranjem savremenog za!wnodavstva, u kome su svi građani bili izjednačeni pred zakonom, ukinuto je pravo na azil. Ali ne potpuno. Priznato je samo političkim beguncima. Fosebnu etapu u razvitku ove institucije predstavljalo je osnivanje posebnih zavoda za nezbrinutu decu od 2 do 6 god. u Rimu krajem XVI v. Osnivanje sličnih domova i sirotišta bilo je naročito rasprostranjeno u Evropi tokom XVIII i XIX v., u kojima su utočište nalazili starci, beskućnici, pijanice, otpušteni kažnjenici, umobolni i dr.
vršetku 2. svetskog rata. U azijskim zemljama razvio se snažan antikolonijalni. nacionalnooslobodilački pokret koji je u nekim područjima prerastao u socijalističku revoluciju (Kina, Indokina). Najpre posle 2. svetskog rata od azi.iskih zemalja nezavisnost su dobili Sirija, Libija, Filipini i Jordan (1946), Burma, Indija i Pakistan (1947), Cejlon i Indonezija (J 949), zatim Laos. Kambodža, Severni i Južni Vijetnam (1954) i kasnije još desetak zemalja. Tako je danas beznačajan deo azijske teritorije u kolonijalnom položa.iu. Kolonijalizam u Aliji je u osnovi likvidiran. stvoreno je mnogo nezavisnih i stabilnih država. Proces stabilizacije se nastavlja paralelno sa borbom protiv neokolonijalizma. AZI.TSKA SOCIJALISTICKA KONFERENCIJA, organizacl]a socijalističkih partija azijskih zemalja. stvorena 1953. u Rangunu. - ASK obuhvata desetak organizacija koje su bliske, a neke su i članice Socijalističke internacionale. U početku ASK se zalagala za mir. a borila se protiv nodele sveta na blokove, protiv imperiializm"l i kolonijalizma, pa je imala i poseban organ - Antikolonijalni biro. Kmmije u njenom programu i radu preovladao je reformizam i na prvom mestu se isticala težnja za uvođenjem parlamentarne demokratije u azijske zemlje, kao i antikomunizam. Od tada je aktivnost i ugled ASK i njenih članica počeo da opada. Njeno sedište je u Rangunu goe izlazi i njen organ - Bilten ASK. Nien vođ je burmanski socijalist U Ba šve. AZIL, utočište, sklonište, svetilište, pravo političkog begunca i drugih emigranata na utočište u stranoj zemlji. U staroj Grčkoj mnoga sveta mesta i hramovi posvećeni bogovima uživali su posebne povlastice kao zaštićena
naći zaštitu đana pravo
B BABEF, Fransoa-Noel (Babeuf, Francois-Noel, 1760-1797), francuski revo-lucionar, vođa komunističkog pokreta „ravnopravnih". U toku revolucije administrativni službenik u provinciji, posle termidorskog prevrata stalno živi u Parizu, gde jedan za drugim izdaje listove „Journal de liberte de la presse", „Le Tribun du peuple" i „Eclaireur du peuple, ou le defenseur de vingtcinq milions d'opprimes", napada ·vladu Direktorijuma, izlaže komunistič-
ke ideje i traži donošenje revolucionarnog ustava. Neko vreme, 1795, kada je hapšen u Arasu, okuplja oko sebe svoje istomišljenike u komunističkim idejama babuviste (v.) i ostatke jakobinaca s kojima se okuplja u klubu Panteonu. Zatim organizuje zaveru i . priprema ustanak trupa u vojnom logoru u Grenelu protiv Direktorijuma. Izdajom, ova zavera je otkrivena i Babef je uhapšen u maju 1796. Pokušaji babuvista da dignu ustanak
BABONICI
u Parizu nisu doneli uspeha: on je osuđen na smrt i giljotiniran 26. maja 1797. god. BABONICI ili BABONEGI, hrvatska vlasteoska porodica, poreklom iz Goričke župe, u Pokuplju. Najstariji iz porodice Babonića, Stjepan I, dobio je od ugarske krune veliko imanje u Vodici (1265) i posede u Kranjskoj. Njegov sin Baboneg I (po kome je porodica dobila ime) i Stjepan II bili su verni vazali ugarsko-hrvatskog kralja Andrije II Arpadovića. Za svoje zasluge Stjepan II je dobio zvanje primorskog bana. U doba borbi Habsburgovaca i Pšemislovića Babonići su proširili svoje posede koji su zahvatali prostor od Save i Gvozda do kranjske granice i Vrbasa. U vreme sukoba Arpadovića i Anžujaca Stjepan III (13101316) podržavao je Anžujce. Njegov naslednik Ivan omogućio je Karlu I Robertu Anžujskom, ugarsko-hrvatskom kralju, da slomi vlast bribirskih knezova. Posle poraza Mladena Subića, !van je imenovan za bana Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Pokušaj Babonića da se osamostale završio se time što im je oduzeto bansko dostojanstvo i posed. Posle poraza Babonića, vodeću ulogu u Hrvatskoj preuzimaju njihovi potomci, koji se po gradu Blagaju nazivaju blagajski knezovi. BABOVIC, Spasenija Cana (1908-), politički radnik. - Pre rata je bila tekstilna radnica. Već u 20-oj godini postala je član KPJ. Aktivno je radila u partijskim organizacijama više gradova. U tri maha je hapšena i osuđi vana. Učesnik je Pete zemaljske konferencije KPJ gde je izabrana za člana CK KPJ. U NOR je učestvovala od 1941. kao organizator i rukovodilac u Srbiji i širom zemlje. Posle rata, do odlaska u penziju, vršila je brojne političke i državne funkcije. BARUNI, v. Bogomili. BABUVIZAM (franc. babouvisme), revolucionarni pokret u doba termidorske reakcije i direktorijuma, nazvan po Babefu (v.), koji je težio uspostavljanju komunističkog društva nasilnim prevratom i uvođenju jednakosti ne prema radu nego prema potrebama. Idejno, pokret je imao utopijski karakter. BADOL.JO, Pijetro (Badoglio, Pietro, 1870-1949), maršal Italije. Učestvovao je u 1. svet. ratu i postao general. Posle rata je bio komesar Julijske krajine, pa načelnik Generalštaba. Prišao je fašističkom pokretu i učestvovao u „maršu na Rim". Blizu dvadeset godina vršio je visoke vojne i političke funkcije za vreme Musolinijeve vladavine. Posle poraza u grčko-italijanskom ratu 1940. penzionisan je kao maršal. Kada je jula 1943. došlo do pada Musolinija,
58
BAHOV APSOLUTIZAM
kralj Emanuel mu je poverio mandat za sastav vlade. Zajedno sa kraljem potpisao je kapitulaciju Italije 8. septembra 1943. Izvesno vreme, do marta 1946, imao je izvesne političke funkcije, kojih je zatim lišen kao Musolinijev saradnik. BAGAUDI, naziv za veliki ustanak robova i siromašnih seljaka koji je izbio osamdesetih godina III v. u Galiji. Privredna kriza Rimskog Carstva u III v. pogodila je naročito seljake koji su napuštali sela i stvarali razbojničke bande. Tako je nastao i ustanak bagauda, koji je uzdrmao već poljuljano Rimsko Carstvo. BAGDADSKA ZELEZNICA, pruga koja spaja Carigrad sa persijskim zalivom. Koncesiju za izgradnju te pruge dobila je posle duge diplomatske borbe Nemačka banka 1903. god. Nemački planovi s Bagdadskom železnicom odražavaju imperijalističke namere prodiranja na istok (Drang nach Osten) pred 1. svet. rat. Pruga je završena 1940. god. engl. kapitalom. BAGDADSKI PAKT, vojni savez grupe zemalja na Srednjem istoku. - Ovaj Pakt je nastao 1955. u vezi sa zaoštravanjem međunarodnih odnosa, razvijanjem hladnog rata i širenjem blokovske nodeljenosti u svetu. Inicijatori su bile velike zapadne kapitalističke sile, posebno Velika Britanija. Pakt je imao pretežno vojni karakter, a trebalo je da bude protivteža Arapskoj ligi. U Pakt su ušle Turska, !rak, Pakistan i Iran. Posle revolucije u !raku 1958, ova država je izašla iz Pakta, čime je on praktično prestao da postoji, iako je kasnije reorganizovan u Centopakt sa sedištem u Ankari. BAHANALIJE, tajne svetkovine u starom Rimu pripređivane u čast boga vina, plodnosti i veselja Baha. Slične svetkovine žena u Trakiji zvale su se orgije. Bahanalije su održavne noću i na njima su učestvovale samo devojke i žene predvođene bahantkinjama, sveštenicama boga Baha, čije je oduševljenje na ovim svetkovinama prelazilo u besnilo. Odevene u duge haljine, preko kojih su nosile kožu od srne, one su jurile kroz šume sa raspletenom kosom. Svaka od njih nosila je u rukama zmiju, nož i palicu od trske. Kad bi uhvatile mladu srnu razdirale bi je i jele živo meso. Muškarci ne samo što nisu smeli učestvovati na ovim svetkovinama, nego ih nisu smeli ni posmatrati. Odlukom rimskog Senata od 186. god. zabranjeno je njihovo održavanje zbog nemoralnosti. BAHOV APSOLUTIZAM - sistem vladavine u Austro-Ugarskoj Monarhiji u razdoblju posle revolucije 1848-1849. do Oktobarske diplome 1860. Glavni nosilac tog sistema bio je ministar u-
BAJAZIT
nutrašnjih poslova Aleksandar Bah, koji je bio na vlasti od 1849-1850. Bahov apsolutizam je pogodio sve narode Austrijske Carevine, pa među njima i jugoslovenske narode: Hrvate, Slovence i ugarske Srbe. Strogo je bio zabranjen svaki nacionalno-politič ki rad, a listovi su nemilosrdno zabranjivani. Faktički su bile ukinute sve nacionalne povlastice austrijskih naroda. Srpska Vojvodina, osnovana 1848, formalno je postojala, ali je izgubila nacionalni karakter. Apsolutistički režim je jednu za drugom ukinuo sve političke tekovine Hrvata iz 1848/49. Raspušteno je Bansko vijeće, ukinuta samouprava županija i uvedena žandarmerija. Apsolutizam je potpuno zaveden ukidanjem ionako centralističkog ustava, 1851. Sva je štampa bila pod najstrožom cenzurom. Raspuštena je i Hrvatska čitaonica, jer je režimu izgledala opasna zbog širenja knjige na narodnom jeziku. Hrvatska je izgubila svaki trag autonomije i u pravnom pogledu je bila izjednačena sa ostalim pokrajinama. Centralizaciju prati germanizacija. Uvodi se nemački jezik kao službeni. Sprovodnici Bahovog apsolutizma .. Bahovi husari" mahom su iz drugih pokrajina. Pojačan je nadzor katoličke crkve nad školama i izdavačkom delatnošću. Teške političke prilike prati ekonomska kriza. Agrarna privreda Hrvatske i Vojvodine teško stupa na put kapitalističkog razvitka. Rešavanje agrarnog pitanja uz oštetu plemstvu pogodilo je seljake. Oni se zadužuju i padaju u kandže zelenaša. U takvim okolnostima zamro je nacionalni rad. Političare iz Narodnog preporoda vlast progoni ili se sami povlače. Najbolji od njih odaju se naučnom radu. Dolazi do diferencijacije narodnih snaga. Samo najborbeniji nastavljaju nacionalni rad. U Vojvodini i Hrvatskoj postepeno prestaje uticaj konzervativnih krugova na nacionalni pokret. To će doći do izražaja tek posle 1860. godine. BAJAZIT I JILDRIM (Munja, vladao 1389-1402), turski sultan i naslednik Murata I. - Posle Muratove pogibije na Kosovu (1389) proglašen je za sultana. Srbiji je nametnuo godišnji danak i vojnu vazalnu obavezu. Osvojio je celu Makedoniju, Trnavsku Bugarsku (1393) i Vlašku. Kod Nikopolja (1396) potukao je ujedinjenu poljsko-ugarsko-francusku krstašku vojsku. U ovoj bici odlučnu pomoć pružili su mu srpski oklopnici predvođeni knezom Stefanom Lazarevićem. Bajazit I pokušao je da zaustavi prodor osvajača Timur-Lenka u Malu Aziju, ali je u bici kod Angore 1402. god. zarobljen. Umro je kao tatarski sužanj 1403. godine.
59
BAKARIC BAJAZIT II (vladao 1481-1512), turski sultan, sin Mehmeda II Osvajača. Za vreme njegove vlade Turci upadaju u Ugarsku, Hrvatsku, Veneciju i Poljsku. Osvojio je grad Novi, poslednji ostatak Hercegovine (1482). Posle neuspelog pokušaja da zauzme Beograd, njegova vojska je provalila u štajersku i Kranjsku. Pri povratku iz ovih opustošenih krajeva jedno odeljenje njegove vojske potuklo je vojsku hrvatskih plemića i zorabilo njihovog vođu bana Derenčina, na Krbavskom polju 1493. godine. Od Mletaka je Bajazitova vojska otrgla Makarsko primorje, Drač i sva veća pristaništa u Grčkoj. Godine 1499. pokorio je Zetu. Vodio je uspešne ratove u Persiji. Sin ga je zbacio s prestola i otrovao. BAJRAM, muslimanski praznik; slavi se dva puta u godini. Ramazanski bajram se praznuje na kraju ramazanskog posta, u kurban-bajram posle ramazana dva meseca i deset dana. Prvi se praznuje tri, a drugi četiri dana. Za vreme praznika muslimanima je zabranjeno da rade. BAJRON, Džordž Gordon, lord (Byron, George Gordon, lord, 1788-1824), engleski pesnik romantičar, borac za slobodan ljudski duh, za slobodu porobljenih naroda. Umro je u Misolungiju, u Grčkoj, gde je stigao 1823. god. da bi pomogao grčkom narodu u borbi protiv Turaka. BAKALAREUS, najniži stepen na srednjovekovnim univerzitetima. U nekim evropskim zemljama i danas se upotrebljava kao naziv za završni ispit u gimnaziji, odnosno maturu. BAKARIĆ, Vladimir (1912), političar i državnik. Rođen je u Velikoj Gorici. Osnovnu školu je učio u Gospiću, gimnaziju u Ogulinu i Zagrebu, gde je završio i Pravni fakultet 1935, a 1937. i doktorirao. Uoči rata je radio kao sudijski i advokatski pripravnik u Zagrebu. Revolucionarnom pokretu prišao je 1932. kao student. Uskoro je postao član KPJ, već 1935. i sekretar partijske organizacije na Sveučilištu, Vladimir Bakarić a 1940. i član CK KPH. Bio je urednik više listova i član inicijativnog odbora za osnivanje Stranke radnog naroda. U NOR-u je Bakarić bio istaknuti organizator, vojni i politički rukovodilac ustanka i NOP u Hrvatskoj. Bio je komesar Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske, većnik AVNOJ-a i
BAKIC
ZAVNOH-a itd. Od oktobra 1944. bio je. sekretar CK KPH. Posle rata je razvio svestranu političku aktivnost u izgradnji socijalizma. Nalazio se na visokim državnim i političkm dužnostima - predsednik Vlade, odnosno Izvršnog veća Hrvatske, predsednik Narodnog sabora NRH, sekretar, pa predsednik CK KPH, član CK, IK, pa Predsedništva CK KPJ, poslanik Savezne i Republičke skupštine skoro svih saziva od 1945. itd. Odlikovan je visokim odlikovanjima. Bakarić je istaknuti publicista i pisac naučnih radova iz oblasti političke ekonomje, agrarnog pitanja i politikologije. Bio je urednik i saradnik mnogih listova i časopisa. Clan je Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. BAKIĆ, Mitar (1908-1960), politički radnik. - Gimnaziju je završio u Podgorici a prava u Beogradu pre rata. Aktivno je učestvovao u naprednom studentskom pokretu i postao je član KPJ. Vršio. je mnoge partijske funkcije i zadatke pre rata širom zemlje. · Jedan je od organizatora ustanka u Crnoj Gori 1941. U toku NOR bio je na mnogim odgovornim političkim i vojnim dužnostima. Proglašen je za narodnog heroja. Posle rata, sve do smrti imao je više važnih funkcija. BAKić, Pavle ( ? -1537), poslednji titularni srpski despot u Južnoj Ugarskoj. - Vlasteoska porodica Bakića iz šumadije priklonila se Turcima posle pada Srbije (1459) pod tursku vlast, ali je ubrzo prešla u Srem. Pavle Bakić je učestvovao na strani Mađara u mohačkoj bici 1526. U borbama oko ugarskog prestola pomagao je najpre Jovan Zapolju, erdeljskog velmožu, a potom austrijskog cara Ferdinanda, koji ga je 1537. godine naimenovao za despota. Iste godine poginuo je u obračunu između pretendentskih vojski kod Đakova. Sa Bakićem nestaju srpski despoti u J. Ugarskoj. BAKUNJIN, Mihail Aleksandrovič (1814 -1876) ruski pisac, ideolog anarhizma. Posle završene vojne akademije puto. vao je nekoliko godina po evropskim zemljama, boraveći najduže u švajcarskoj, Nemačkoj i Francuskoj, gde je svojim spisima i javnim nastupima oštro kritikovao samodržavlje i kmetstvo u Rusiji. Kad se o tome saznalo na ruskom dvoru, zatraženo je od njega da se odmah vrati u zemlju. Znajući dobro šta ga očekuje, odbio je da se vrati u Rusiju. Aktivno je uče stvovao u burnim danima velike revo. lucije iz 1848. god. rukovodeći jedrio vreme ustankom u Drezdenu. Zbog toga je bio osuđen na smrt od nemač kih vlasti, ali je kazna zamenjena doživotnom robijom. Najzad, predat je
60
BALKANSKA FEDERACIJA
ruskim vlastima koje su ga poslale u progonstvo u Sibir. Pošlo mu je za rukom da odatle pobegne najpre u Japan, a zatim u Ameriku, odakle je ponovo dospeo u Evropu, gde je jedno vreme sarađivao sa Marksom i Engelsom. Vodeći protiv Marksa docnije otvorenu borbu, bio je isključen iz Prve internacionale 1872. god. BAKUNJISTI, pristalice teorije Bakunjina (v.). Bili su pobornici anarhizma u koji su uneli njegove najkarakterističnije elemente pokupljene iz niza političkih teorija. Bili su protivnici klasne borbe, zalažući se za nepostojanje države. Svoj uticaj širili su najpre u Rusiji a zatim i u ostalim evropskim zemljama u drugoj polovini XIX veka. RALFUR, Artur Džems (Balfour, Arthur James, 1848-1930), engleski političar i državnik, vođ Konzervativne stranke, ministar predsednik 1902-1905. god. i ministar inostranih poslova 1916-1922. god. Izdao je tzv. Balfurovu deklaraciju 2. dec. 1917. god. kao zvaničnu izjavu da će Jevreji dobiti svoju nacionalrm državu u Palestini. BALISTI, pripadnici albanskog nacionalističkog pokreta organizovanog u Nacionalnom frontu - Bali kombetar. Nacionalni front stvoren je 1939. posle italijanske okupacije Albanije. Cilj organizacije odnosno pokreta balista bio je tada oslobođenje Albanije, stvaranje tzv. „Velike Albanije", u čiji bi sastav ušli Kosovo i Metohija i delovi Crne Gore i Makedonije, a takođe i borba protiv komunizma. Balisti su bili neprijateljski raspoloženi prema Jugoslaviji i posebno prema J\TOP. Oni stvaraju svoje oružane odrede, raspiruju mržnju prema Srbima, Makedoncima i Crnogorcima, vode borbu protiv NOVJ i stupaju u saradnju sa italijanskim, a kasnije i nemačkim okupatorom. Posle konačnog oslobođenja Kosmeta balisti su krajem 1944. podigli veliku pobunu, koja je ugušena tokom 1945. Manje grupe balista održale su se pod oružjem izvesno vreme i posle ugušenja pobune . BALKANSKA ANTANTA, savez Jugoslavije, Rumunije, Grčke i Turske stvoren 1934. - Ovaj savez je stvoren na inicijativu Francuske, pa i samih članica. Cilj je bio očuvanje mira i stanja stvorenog 1918, odnosno suzbiajnje nemačkog i italijanskog uticaja na Balkanu. Međutim, kada je taj uticaj ipak ojačao uoči 2. svetskog rata, ovaj savez se raspao. BALKANSKA FEDERACIJA, ideja o stvaranju zajedničke države balkanskih naroda na federativnoj osnovi. - Kao ideja javila se u XIX veku. Postojale su raznovrsi-~ koncepcije i mnogi propagatori ove ideje. Nešto se i radilo
BALKANSKI PAKT
BALKANSKI RATOVI
61
na njenom ostvarenju, ali smetnje su bile velike i spolja i iznutra. Posle 2. svetskog rata ova ideja je ponovo pokrenuta od strane socijalističkih država na Balkanu, od Bugarske i Jugoslavije, a uz izvesnu podršku SSSR. Rezolucija Informbiroa prekinula je rad na stvaranju federacije. BALKANSKI PAKT, v. Balkanska antanta.
BALKANSKI RATOVI, dva oružana sukoba balkansih država 1912-1913. Prvi balkanski rat (oktobar 1912 maj 1913) vodile su Bugarska, Srbija, Grč ka i Crna Gora protiv Turske da bi oslobodile svoje sunarodnike. Drugi balkanski rat (29. jun-10. avg. 1913) vodila je Bugarska protiv Srbije i Grčke zbog Makedonije. Srbiji i Grčkoj pomagala je Crna Gora, dok su Rumunija i Turska iskoristile težak položaj Bugarske da bi prisvojile neke njene teritorije (Rumunija Dobrudžu, Turska Jedrene). - Prvom balkanskom ratu prethodio je sporazum balkanskih država (v. Balkanski savez) koji je ostvaren u toku 1912. Iza sporazuma balkanskih država stajala je Rusija, koja je želela da mu da izrazito protivaustrijski karakter. Turska se počet kom XIX veka nalazila u veoma teškom položaju (v. Hindenski ustanak, Albanski ustanak, Mircštegski sporazum, Mladoturska revolucija, !talijansko-turski rat). Balkanske države su
zelele da teškoće sa kojima se borila Turska iskoriste radi oslobođenja svojih sunarodnika i proširenja svojih teritorija. Zato su se početkom XX veka
sve balkanske državice ·ubrzano pripremale za rat naoružavajući svoje armije. Pošto je u toku jeseni 1912. konačno oformljen savez, balkanske države su rešile da napadnu Tursku. Prva je u rat stupila Crna Gora u namcri da privuče što više turskih snaga na svoje ratište. Velike sile su pokušale da spreče sukob i kad nisu uspele, zauzele su formalno stav neutralnosti. Faktički velike sile su bile veoma angažovane. Sile Antante su podržavale balkanske saveznike, a centralne sile Tursku. Tako je 1. balkanski rat dobio karakter međuna rodne krize, koja je još više zaoštrila odnose između velikih sila u predvečerja 1. svetskog rata. Oktobra 17. i 18, u rat su stupile Srbija, Bugarska i Grčka. Savezničke zemlje su bile za rat dobro pripremljene, a u narodu i vojsci vladao je visok moral, jer je rat shvaćen kao završetak borbe za nacionalno oslobođenje balkanskih naroda. Vojske balkanskih saveznika brzo su nr,predovale. Srpska vojska je potukla tursku na Kumanovu (v. Kumanovska bitka) i kod Bitolja (v. Bitoljska bitka). Time su srpske trupe oslobodile Makedoniju i preko Albanije izišle na Jadransko more. Crnogorska i srpska vojska su oslobodile Sandžak, Kosovo i 11/Ietohiju. Najveći deo crnogorske vojske bio je angažovan u opsadi Skadra, glavnog turskog uporišta v Albaniji. Uspešno su ratovale i bugarska i grčka vojska. Bugari su opseli Jedrene, a Grci Solun. Na zahtev Turske uz posredovanje velikih sila
Balkanski ratovi
BALKANSKI SAVEZ
BALKANSKI SAVEZ zaključcno
je primirje 3. nov. 1912. Mirovni pregovori vođeni su u Londonu. Pored delegata zaraćenih država, znatan uticaj na tok pregovora imali su ambasadori velikih sila u Londonu. Saveznici su tražili od Turske sve teritorije zapadno od linije Enos-Midija i sva ostrva u Egejskom moru. Turska je namerno odugovlačila pregovore. Dolazak na vlast ratobornog mladoturskog kabineta saveznici su shvatili kao nameru Turske da nastavi rat i prekinuli su pregovore. Neprijateljstva su obnovljena 23. jan. 1913. Osobite borbe su vođene oko opsednutih gradova Skadra i Jedrena. Srbija je uputila pomoć Bugarskoj pod Jedrenom i Crnoj Gori pod Skadrom; 22. aprila 1913. predala se posada Skadra i time su ratne operacije prestale. Kako je konferenciia ambasadora velikih sila u Londonu rešila da se stvori albanska država, Skadar je pripao Albaniji. Blokadom crnogorske obale velike sile su naterale Crnu Goru da preda Skadar međunarodnim trupama. Mir je zaključen 30. maja i Turska se odrekla svih svojih poseda na Balkanu zapadno od linije Enos-Midija. - Zbog podele oslobođenih teritorija došlo je do Drugog balkanskog rata. Saveznici se nisu mogli složiti oko podele Makedonije. Bugarska je zahtevala celu Makedoniju, pozivajući se na odredbe ugovora o savezu. Srbija je ukazivala na izmenjene okolnosti, usled stvaranja nezavisne albanske države i podvlačila je neispunjenje odredaba vojne konvencije između Srbije i Bugarske, koja je zahtevala jače angažovanje Bugarske u ratu. Rusija je pokušavala da pomiri saveznike, ali nije uspela jer je svaka strana čvrsto stajala na svom stanovištu. Očekujući napad, Srbija i Grčka su zaključile sporazum protiv Bugarske. Propao je pokušaj Rusije da se u Petrogradu održi sastanak predsednika vlada balkanskih država, jer nijedna zemlja nije htela da se potčini bezuslovnoj ruskoj arbitraži. Vojna klika Bugarske na čelu sa kraljem Ferdinandom svesno je zaoštravala odnose i srljala u ratnu avanturu. Noću između 29. i 30. juna 1913. bugarska vojska je bez objave rata napala grčku i srpsku vojsku. Osobito su žestoke borbe vođene na Bregalnici (v. Bregalnička bitka). Avanturu bugarskih šovinista iskoristile su Rumunija i Turska. Rumunska vojska je napala sa severa, a turska sa juga. Ferdinandova Bugarska se našla u bezizlaznom položaju i bila je prinuđena da moli za mir. Krivicom svojih vladajućih krugova bugarski narod je doživeo nacionalnu katastrofu. Mirovni pregovori su vođeni
u
Bukure~tu
(v. Bukureški mir 1913). Balkanski ratovi su važan događaj u istoriji balkanskih naroda. Prvim balkanskim ratom završila se vekovna borba balkanskih naroda za oslobođenje od turske vlasti. U oslobođenim krajevima ukinuti su feudalni odnosi i stvorene mogućnosti za brzi kapitalistički razvitak. No ratove su vodile buržoaske vlade balkanskih monarhija. Svaka od ovih vlada želela je proširenje svoje teritorije ne poštujući nacionalna prava makedonskog i albanskog naroda. Zato je I. balkanski rat zaoštrio suprotnosti između balkanskih bužoazija i neminovna vodio međusavezničkom sukobu. Taj sukob završio se porazom bugarske buržoazije, koja je imala najšire pretenzije. Makedonskom narodu nije priznato pravo na nacionalno opredeljenje i on je bio podeljen i obespravljen. Balkanski ratovi su zaoštrili odnose između blokova velikih sila i ubrzali 1. svetski rat. BALKANSKI SAVEZ, 1866-1868 - sistem ugovora koji je zaključila Srbija za vlade kneza Mihaila Obrenovića radi okupljanja balkanskih naroda za borbu protiv Turske. - U drugoj polovini XIX veka jačaju nacionalni pokreti u Evropi. Jača oslobodilački pokret balkanskih naroda pod Turskom. Male balkanske države postaju centri oslobodilačke borbe. Osobitu aktivnost u pripremi borbe za oslobođenje balkanskih naroda pokazuje Srbija za vlade kneza Mihaila Srbija se oslanja u toj antiturskoj politici na Rusiju, na silu koja je zainteresovana da se istočno pitanje reši u korist balkanskih naroda. Srbija nastoji da dođe do zbliženja sa balkanskim državama i balkanskim oslobodilačkim pokretima. Početak saveza je sporazum između Srbije i Crne Gore 1866. Dve države su se sporazumele da će zajednički raditi na oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda. U slučaju uspeha u oslobodilačkoj borbi, knez Nikola se obavezao da će se odreći prestala u korist kneza Mihaila. Posle dužih pregovora došlo je do ugovora o savezu između Srbije i Grčke, 1868. Sa Rumunijom je zaključen ugovor o prijateljstvu, čime je stvorena neka vrsta labavog saveza balkanskih država, što je moglo biti od koristi u eventualnom sukobu sa Turskom. Srbija je stupila u pregovore i sa predstavnicima bugarske revolucionarne emigracije u Rumuniji. Zaključen je sporazum između srpske vlade i revolucionarnog bugarskog komiteta u Bukureštu. Sporazum je predviđao zajedničku borbu protiv Turske i stvaranje srpsko-bugarske države na čelu
BALKANSIU SA VEZ
63
sa dinastijom Obrenovii:a. Svi ovi ugovori bili su više ugovori o među sobnoj saradnji nego pravi savez. Savez nije nikad stupio u dejstvo zbog nepovoljne međunarodne situacije, slabosti oslobodilačkog pokreta, male snage balkanskih država i neiskrenosti balkanskih buržoazija i monarhija. Sem toga i turska država je bila još jaka. BALKANSKI SA VEZ 1912, savez zaključen bilateralnim ugovorima balkanskih država: Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore radi borbe za oslobođenje svojih sunarodnika ispod turske vlasti. - Međunarodna situacija početkom XX veka zahtevala je od balkanskih država rad na međusobnom zbliženju ako su htele da ostvare svoje nacionalne interese. Velike sile Evrope bile su podeljene u dva neprijateljska tabora (v. Antanta, Blok centralnih sila). Na samom Balkanu dešavali su se važni događaji. Pojačan je revolucionarni pokret balkanskih naroda (v. Ilindenski ustanak). Turska je bila nesposobna da reformom poboljša položaj hrišćanskih podanika. Mladoturci posle izvedene revolucije nastavljaju politiku denacionalizacije i ugnjetavanja hrišćanskog stanovništva. Balkan je područje gde se sukobljavaju interesi Austrije i Rusije. Aneksijom Bosne i Hercegovine Austrija je pokazala svoje ekspanzionističke težnje na Balkanu i prema Bliskom istoku. U težnji da se suprotstavi nadiranju Austrije Rusija radi na međusobnom zbliženju balkanskih naroda. Balkanske monarhije uviđaju da samo zajedničkim sporazumom mogu ostvariti svoje pretenzije u odnosu na Tursku. Te su okolnosti ubrzale pregovore između balkanskih država. Osnovna prepreka savezu balkanskih država bile su srpsko-bugarske suprotnosti. Obe zemlje pretenduju na Makedoniju. Ne vodeći računa o interesima i pravima makedonskog naroda, one u Makedoniji vode nacionalističku propagandu i ubacuju oružane komitske čete. Ideal bugarske buržoazije je tzv. sanstefanska Bugarska (v. Sanstefanski
ugovor,
Berlinski
kongres).
Srbija i Grčka žele podelu Makedonije. Za rat protiv Turske bio je neophodan sporazum o podeli interesnih sfera u Makedoniji. Posle dužih pregovora zaključen je srpsko-bugarski savez 13. marta 1912. U tajnom delu srpsko-bugarskog ugovora izvršena je podela interesnih sfera u Makedoniji. Srbija je Bugarskoj priznavala buduće oslobođene teritorije istočno od reke Strume i planine Rodopa. Bugarska je priznavala za srpsku interesnu sferu oblasti severno i zapadno od šar-planine. Oblast između Rodopa i šar-planine proglašena je za spornu zonu. Ako se
BALSA
pokaže da ta oblast ne može iz ma kog razloga biti autonomna, to će se dve države sporazumeti o njenoj podeli. Ugovor o podeli je bio neprecizan i ostavljalo se da sporove reši ruski car, čijoj će se odluci obe države pokoriti. Maja 12. 1912. zaključena je i bugarsko-srpska vojna konvencija. Konvencija je predviđala vojnu saradnju u budućem ratu. Srbija se obavezala da u ratu protiv Turske mobiliše najmanje 150 000 vojnika, a Bugarska najmanje 200 000. Konvencija je precizirala u kom obimu i na koji način će biti organizovana saradnja u toku ratnih operacija. Bugarsko-grčki ugovor o savezu zaključen je 29. maja 1912, a vojna konvencija 5. okt. 1912. Bugarska se obavezuje da u ratu angažuje 300 000, a Grčka 120 000 vojnika. Crna Gora je sa Bugarskom zaključila usmeni snorazum, pri čemu se Bugarska obavezala na finansijske subvencije Crnoj Gori u toku trajanja ratnih operacija. Crna Gora i Srbija su zaključile političku i vojnu konvenciju u Lucernu 27. sept. 1912. Predviđena je vojna saradnja u Sandžaku i Kosovu i Metohiji. Tako je u jesen 1912. konačno bio formiran Balkanski savez, Rusija je bila pokrovitelj ovog Saveza, jer je htela da ga uperi protiv austrougarskih planova na Balkanu. Pokušaj Rusije da u Savez uključi i Tursku nije uspeo. Za takvu kombinaciju bile bi zainteresovane samo Srbija i Crna Gora, koje su od Austro-Ugarske bile neposredno ugrožene. Bugarska i Grč ka nisu imale nikakvog interesa da ulaze u takve ruske kombinacije. Svi saveznici su bili zainteresovani za rat protiv Turske jer je on đavao realne perspektive za oslobođenje njihovih sunarodnika ispod Turaka i za tertorijalno proširenje. Teškoće Turske posle mladoturske revolucije i neuspesi u italijansko-turskom ratu ubrzale su ratne pripreme saveznika. BALKANSKI SPORAZUM, ugovor o prijateljstvu i saradnji između Jugoslavije, Grčke i Turske. - Ovaj sporazum je stvoren 1953. na inicijativu Jugoslavije, a na principima Povelje UN. Cilj je bio očuvanje mira i razvijanje prijateljske saradnje među balkanskim narodima u vreme kad ti odnosi nisu bili najbolji i kada je to štetilo interesima mira na Balkanu i u svetu, kao i opštim interesima balkanskih naroda. Taj sporazum je odigrao važnu ulogu u poboljšanju odnosa i razvijanju saradnje Jugoslavije sa Grčkom i Turskom, dok su odnosi između Grčke i Turske često bili u krizi. BALSA III BALSIC (vladao 1403-1421), gospodar Zete. Pokušao je da
BALŠIĆI
istisne Mlečane iz primorskih zetskih gradova, ali u tome nije imao uspeha. Teško oboleli Balša III predao je Zetu na upravu svome ujaku, despotu Stefanu Lazareviću, i umro u Srbiji 1421. godine. Smrću Balše III ugasila se porodica Balšića u Zeti. BALšICI, zetska vladarska i vlasteoska porodica. - Pominju se od 1360. godine. Posle raspada srpskog carstva sinovi malog zetskog feudalca Balše ·Osamostalili su se i zavladali Zetom. Njihov nasledni posed obuhvatao je ·gradove Bar, Budvu i severnu Albaniju. Najznačajniji vladari iz porodice Balšića su: Đurađ II Stracimirović (vladao 1385-1403) i Balša III (14031421). BAN, visoki državni dostojanstvenik kod nekih jugoslavenskih naroda i Mađara. Naziv potiče od mongolske reči bajan : (bogat, imućan). - Početak banske titule kod Hrvata pada u X vek. Vizan. tijski car i pisac Konstantin Porfirogenit pominje bana u oblasti Like, Krbave i Gacke. Tim predelima je ban samostalno upravljao u ime hrvatskog vladara. Dužnost i titulu bana prihvatili su i ugarski kraljevi, kako u Hrvatskoj, tako i u nekim drugim pograničnim oblastima (Mačva, severinski Banat, kasnije jajačka i srebrenička banovima). U XII veku Hrvatska je imala jednog bana, a krajem tog veka javljaju se dva: jedan za Hrvatsku i Dalmaciju, a drugi za Slavoniju. Banovi su bili kraljevi namesnici sa vrlo velikim ovlašćenjima u upravnim, sudskim i vojnim poslovima. Funkcija bana ostala je u Hrvatskoj i pod habsburškom vlašću (1527-1918). Banova vlast pod Habsburzima ponekad je slabljena, ali je uvek bila znatna. Ponekad su austrijski vladari umesto bana postavljali tzv. namesnika banske časti (locumtenens banalis dignitatis). Po hrvatsko-ugarskoj Nagodbi, hrvatski ban je bio šef autonomne hrvatske vlade. Njega je imenovao ugarski kralj {koji je istovremeno bio i car Austrije), na predlog predsednika ugarske vlade. Nagodbom je, dakle, okrnjena samostalnost bana na štetu interesa hrvatskog naroda. U srednjevekovnoj bosanskoj državi titulu bana nose vladari, sve do proglašenja Tvrtka I za kralja. Dužnost bana kao šefa pokrajinske vlade za Hrvatsku postojala je i u staroj Jugoslaviji od ujedinjenja 1918. do Vidovdanskog ustava 1921. Posle tzv. šestojanuarske diktature 1928. uvedena je dužnost bana kao upravnika oblasti tzv. banovine. Tih banovina je bilo 9. Sporazumom Cvetković-Maček Hrvatska je dobila određenu autonomiju, a hrvatski ban je tako postao
BANKE
šef autonomne vlade (1939}. Funkcije bana su se održale u kvislinškom aparatu Milana Nedića u Srbiji, kao ostatak iz stare Jugoslavije. BANDUNŠKA KONFERENCIJA, prva konferencija afroazijskih zemalja održana aprila 1955. u Bandungu (Indonezija). - Ova konferencija predstavlja početak organizovane borbe naroda i država Azije i Afrike za nezavisnost i miroljubivu saradnju. Bili su prisutni predstavnici 29 pozvanih nezavisnih država. Konferencija je usvojila nekoliko rezolucija: o likvidaciji kolonijalizma, o poštovanju Povelje OUN, o unapređenju ekonomske i političke saradnje afričkih i azijskih zemalja, zatim Deklaraciju o unapređenju svetskog mira i saradnje na principima poštovanja osnovnih ljudskih prava i Povelje UN, priznanja ravnopravnosti svih rasa i nacija velikih i malih, nemešanje u unutrašnje poslove drugih zemalja, uzdržavanje od agresije i primene sile i rešavanje svih međunarod nih sporova mirnim sredstvima. Bandunška konferencija predstavlja važnu prekretnicu u političkom životu naroda i država Azije i Afrike, koji postaju sve važniji faktor u međunarodnim odnosima. BANKE, privredna preduzeća kojima je glavni posao pozajmljivanje ili primanje novca na čuvanje. Za svoje usluge banke naplaćuju određeni novčani iznos - procenat, kamatu ili proviziju. - Bankarstvo se javlja već oko 3 000 godina pre n. e. u Vavilonu. Ustanove su pod okriljem vladara ili hramova i primaju novac na čuvanje ili ga daju trgovcima na zajam. U staroj Grčkoj bankarske poslove vrše bogati hramovi, kao npr.: hramovi u Efesu, Delosu, Samosu i dr., a od VII veka pre n. e. počinju se bankovnim poslovima baviti i privatna lica. U starom Rimu bankari se bave ne samo davanjem novca na zajam i njegovim čuvanjem već vrše i zamenu stranog novca za rimski. U srednjem veku, zbog specifičnih uslova, odnosno prava feudalaca da kuju sopstveni novac, u Lombardiji, -gde je trgovina bila vrlo razvijena, pojavljuju se menjačnice novca i prve banke. Reč banka dolazi od italijanske reči banko, što znači klupa. Bankari (menjači) su na trgu držali svoje klupe sa posudama u kojima se nalazio novac različite vrste i menjali ga trgovcima. Kako je putovanje kroz Evropu bilo opasno zbog pljački od strane razbojničkih bandi, banke primaju novac od trgovaca uz priznanicu koju polagači mogu unovčiti kod poslovnih prijatelja bankara u drugim mestima. U XII veku trgovci u Veneciji su osnovali udruženja za ču-
BANKOVIC
vanje depozita, odnosno novca, a u je osnovana prva banka 1407. godine. U XIII veku uvodi se menica, posebna isprava u kojoj se potpisnik obavezuje da će pozajmljeni novac na određenu sumu u roku isplatiti. Menica je služila i kao plativo sredstvo, tj. potvrda da je novac uplaćen u jednoj banci da bi se na željenom mestu, kod bančinog ortaka, mogao ponovo podići. Privredni polet, koji je u Evropi nastao posle otkrića Amerike, omogućio je sve veće učešće banaka u privrednom životu. Kako je srebrni i zlatni novac glomazan i težak za prenošenje, uvodi se zamena za novac banknote. Prve banknote je izdala Engleska banka (1694) po zamisli Vilijema Patersona. U kapitalističkom društvu banke prikupljaju ogroman kapital koji stavljaju na raspolaganje kapitalističkoj klasi radi bogaćenja. Poslovi banaka su se razgranali. One štampaju novac, kreditiraju kapitaliste, podižu fabrike i druga preduzeća koja će im doneti ogromnu dobit. U imperijalizmu bankarski poslovi su se razgranali u tolikoj meri „da prerastaju iz skromne uloge posrednika u sve moćnije kapitaliste" (Lenjin). Savremene banke raspolažu novčanim kapitalom, većim delom sredstava za proizvodnju: fabrike, rudnici, saobraćaj i dr. kao i izvorima sirovina, ne samo , u svojoj zemlji već i u nizu drugih zemalja. U socijalističkoj privredi banke su društvene ustanove koje raspodeljuju novčana sredstva na pojedine privredne grane i preduzeća sa zadatkom da omoguće planski razvitak socijalističke, narodne privrede. BANKOVIC, Andra (1857-1911), istaknuti delatnik Srpske socijaldemokratske stranke, po zanimanju stolarski radnik. - Socijalističkom pokretu Banković pristupa kao radnik u inostranstvu uzimajući učešće u raznim radničkim akcijama u Francuskoj i Svajcarskoj. Bio je član socijaldemokratskih partija Nemačke i Francuske. Po povratku u Srbiju radi aktivno na širenju socijalističkih ideja među radnicima. Sa Mitom Cenićem učestvuje u osnivanju Zanatlijskog udruženja 1888, uređujući list „Srpski zanatlija". Posle Cenićeve smrti Banković je uz Vasu Pelagića najistaknutiji srpski socijalist. Učestvovao je u brojnim štrajkovima i nekoliko puta pokušavao da osnuje socijaldemokratsku stranku. Organizator je prvomajskih proslava (1894, 1896), posle osnivanja Srpske socijaldemokratske stranke aktivno radi u njoj, uživajući veliki ugled kao jedan od njenih najstarijih članova. Bankovićeva borbenost i aktivnost znatno su uticale na revolucionarnost srpskog radničkog pokreta. Đenovi
65
BARNAV BANOVAC, srebrni novac hrvatskih banova ili hercega posle 1102, kada je Hrvatska ušla u sklop ugarske srednjovekovne države. Banovci su kovani sve dok to pravo hrvatskim banovima nije oduzeo mađarski kralj Ludvig I Veliki 1364. BANOVINA HRVATSKA, v. Jugoslavija od 1918-1941. BANSKA KRAJINA, deo Vojne krajine pod neposrednom upravom hrvatskog bana. Zahvatala je područje dveju krajiških regimenti: Glinske i Petrinjske. Uređenje Banske krajine je bilo slično uređenju ostale Vojne krajine, samo što se Banska krajina nalazila u sklopu Hrvatske. Danas se to područje naziva Banija. BANJICKI LOGOR, jedan od mnogih koncentracionih logora stvorenih u vreme 2. svetskog rata od strane okupatora i domaćih izdajnika u Jugoslaviji. - Ovaj logor stvoren je u Beogradu juna 1941. u jednoj kasarni. Kroz logor je do oktobra 1944. prošlo blizu 24 000 ljudi, žena i dece. Odatle su mnogi odvedeni na streljanje u Jajince, a svi su bili izloženi mučenju i ponižavanju. BARAS, Pol. (Barras, Paul, vicomte de - , 1755-1829), francuski političar. Karijeru je započeo kao oficir u Indiji. U toku francuske revolucije približio se jakobincima, ušao kao poslanik u Konvent i učestvovao u odbrani Tulona (1793). Odstupivši od jakobinaca, uče stvovao je u 9. termidoru kao komandant pariskih trupa i u obaranju Robespjera (1794). Postao je član Direktorijuma, bio je jedan od vođa termidorske reakcije, ali je posle prevrata od 18. brimera (1799) pao u nemilost, čime je njegova politička karijera bila završena. BARBES, Arman (Barbes, Armand, 1809 -1870), francuski revolucionar. Uče stvovao je aktivno u zaverama protiv vladavine Luja Filipa, sarađujući s Blankijem (v.) na osnivanju tajnih društava, pre svega „Društva godišnja doba". Posle neuspelog ustanka od 12. maja 1839. god., osuđen je na smrt, ali mu je smrtna kazna zamenjena doživotnom robijom. Oslobođen ie u februarskoj revoluciji 1848. god., a zatim je, 15. maja, pokušao da obrazuje ustaničku vladu u Parizu. Dospevši na spisak za obrazovanje revolucionarne vlade, koji su istakli demonstranti, uhapšen je i osuđen na doživotnu robiju. Pomilovao ga je Napoleon III (1854. god.), s tim da ostane u izgnanstvu, odakle je i dalje podsticao radnički pokret u Francuskoj. BARNAV, Antoan (Barnave, Antoine, 1761-1793), francuski političar iz vremena revolucije. Jedan od prvaka žiron-
BAROK
dinaca, istakao se kao SJaJan govornik. Postao je tajni savetnik dvora i branilac u Zakonodavnoj skupštini izvesnih kraljevih prerogativa. Uhapšen je pošto su u Tiljerijama otkriveni papiri koji su svedočili o njegovoj saradnji s dvorom. Osuđen je na smrt i giljotiniran. BAROK, naziv za stil u evrop. umetnosti kraja XVI, XVII i delom XVIII veka. Duhovni izvor b. je kat. protivreformacija koja je želela da pomoću uznemirenh likovnih formi i raskošnog izraza veže vernike za crkvu. U opš tim duhovnim strujanjima, b. predstavlja reakciju na antičku skladnost, poverenje u razum i individualizam humanizma i renesanse. Svojim izrazom, b. se pokazao najviše jedinstvenim u arh. i, donekle, u skulpturi, gde su zastupljeni kićenost fasada, bogata unutrašnja dekoracija, patetične i nemirne linije, uzbudljivi izrazi i dekorativnost; pored toga, vajarstvo je obeleženo bogatstvom draperija, prenaglašenim osećanjima i snažnim pokretima. U slikarstvu, međutim, b. je manje jedinstven, tako da u raznim zemljama
66
BATON
kralja Bodina uzdignuta je barska biskupija 1089. godine na stepen nadbiskupije. BASILEUS, naziv prvih kraljeva ustaroj Grčkoj. Spominju se već kod Homera kao nasledni monarsi. U većem broju država-polisa javili su se počev od VIII v. pre n. e. U Sparti su vladala istovremeno dvojica. Grčki pisci davali su isti naziv i stranim vladarima. U ratu basileus je komandovao vojskom, a u miru vršio svešteničke dužnosti i presuđivao u sporovima. BASTILJA (Bastille), tvrđava u predgrađu Pariza koja je građena krajem XIV v. Postala je ozloglašena kao državna tamnica u koju su zatvarani protivnici francuskog dvora i apsolutističke vladavine francuskih kraljeva. Zauzeta je na juriš 14. jula 1789. god„ prvog dana Francuske buržoaske revolucije. Posle žestokih borbi razrušena je do temelja, pošto su ustanici razneli ciglu po ciglu. Na njenom mestu uređen je docnije divan park. Pad Bastilje (v.) proglašen je nacionalnim danom Francuske. BAšCANSKA PLOCA, najstariji glagoljski spomenik; pisan oko 1100. godine. Naziv je dobio po mestu Baški na ostrvu Krku. Tekst ni do danas nije sasvim rastumačen, a ono što je prevedeno, dosta je nesigurno i neprovereno. BASIBOZUK, neredovne pešačke i konjaničke trupe u turskoj vojsci XIX i XX veka. U pohodu ih je izdržavala država, ali nisu primali platu niti nosili uniformu. U našim krajevima mahom su to bili Albanci, Kurdi i Cerkezi. Bašibozuk je pljačkao i maltretirao stanovništvo, pa je narod ovim imenom nazivao svaku nedisciplinovanu i odmetničku pljačkašku družinu. BAŠTINA, nasledni posed u srednjovekovnoj Srbiji. - Baštinu je dodeljivao vladalac vlasteli, crkvama i manastirima s pravom nasleđivanja. Baštinu, posle smrti uživaoca, nasleđuju muška ili ženska deca; ako baštinik nema naslednika, posed nasleđuju njegovi najbliži rođaci. Baština (babovina, oče vina) mogla se prodati ili pokloniti. Vladalac je mogao baštnu oduzeti vlastelinu u slučaju izdaje, ako ne bi došao po pozivu u rat ili napustio zemlju odlaskom u inostranstvo. BATON, ime istaknutih ilirskih vođa za vreme rimsko-ilirskog rata (6-9. god. n. e.). Jedan je podigao ustanak u Sremu, ali su ga Rimljani savladali. Drugi se pobunio u Bosni, krenuo na Dalmaciju da bi se prebacio u Italiju. Pod pritiskom rimske vojske povukao se u Srem gde se docnije predao Rimljanima i bio odveden u Rim.
BATONOV USTANAK BATONOV USTANAK, v. Baton. BATU (?-1255), mongolski han, unuk Džingis-hana. - Nastavio je osvajanje Rusije, koju je jednim delom pokorio Džingis-han. Razorio je Kijev (1240), potčinio svojoj vlasti Moskovsku kneževinu, a zatim opustošio Poljsku, Ugarsku, Hrvatsku, Rašku i Bugarsku. Posle haranja po Evropi stvorio je mongolsko carstvo, nazvana Zlatna Horda, čije su se granice prostirale od ušća Dunava i Crnog mora do Turkestana. BAVARSKA SOVJETSKA REPUBLIKA, v. Revolucionarni pokret posle prvog svetskog rata.
BAZE U NOR, specijalna skloništa u zemlji koja su služila za sklanjanje ranjenika, ilegalaca, boraca, štamparija i raznog materijala. - Baze su se javile još u ilegalnom periodu KPJ. U toku NOR baza je bilo širom zemlje, ali posebno ih je bilo mnogo u Vojvodini, a naročito u Sremu, što je uslovljeno specifičnim uslovima borbe u ravnici. Postojalo je više naziva za baze skloništa, zemunice, bunkeri itd. Baze su pravljene na raznim mestima u kućama, štalama, dvorištima, bunarima, njivama, šumama. One su odigrale veliku ulogu pre svega zato što je narod bio jedinstven i privržen NOP. Zato neprijatelj većinu baza nije uspeo da otkrije. BAZEN, Ašil (Bazaine, Achille, 18111888), maršal Francuske. Učestvovao je u osvajanju Alžira (1831), u krimskom ratu (1855) i na italijanskom ratištu (1859). U meksikanskoj ekspediciji, došao je u sukob s Maksimilijanom Habsburškim. Postavljen za vrhovnog komandanta 1870. god„ dozvolio je da ga pruske trupe opkole u Mecu, gde je kapitulirao posle dvomesečne opsade (27. okt.). Osuđen je 1873. god. na smrt, ali je uspeo da napusti zemlju i da se skloni u španiju. BEBEL, August (Bebel, August, 18401913), nemački socijalista, jedan od osnivača i vođa nemačke Socijaldemokratske partije i Druge internacionale. Blizak saradnik K. Libknehta, on je naročito posle osni; vanja Socijaldemokratske partije ajzenhovaca (1869) s ·velikom energijom radio na ujedinjeAugust Bebel nju svih nemačkih ·. radničkih organizacija. Ušavši u Rajhstag kao posla. nik, borio se protiv militarizma, aneksije Alzasa i Lorena i napada na parisku komunu, zbog čega je osuđen
BECKI KONGRES
67
na robiju. Posle kongresa u Goti (1875), usvojio je Marksovu i Engelsovu · kritiku Gotskog programa (v.) i vidno doprineo daljem razvitku socijalističkog pokreta u Nemačkoj posle donošenja Bizmarkovog Izuzetnog zakona protiv socijalista (1878). Ostao je dosledan u svom antimilitarističkom stavu i u godinama uoči 1. svetskog rata. Najpoznatija dela: Zena i socijalizam, Hrišćanstvo ljački rat i
i socijalizam,
Nemački
se-
dr. BECKERECKI PROGRAM, politički program Srpske narodne slobodoumne stranke, čiji je vođa bio Svetozar Miletić. Iako se Srpska narodna slobodoumna stranka počinje stvarati posle Blagoveštenskog sabora 1861, pisani program
' posle Beč.*-:og A-01?9resa
~,fa
repvblifa do 1808.
7,fr~i"ne
BeoqradsA:iJg pašaluka, Crne Gore;
BECARI Bonapartom. O izgradnji mira u Evropi i priznavanju prava na samoopredeljenje pojedinih država nije se vodilo računa. Pored toga, predstavnik Francuske, kojoj kao pobeđenoj nije od· mah dozvoljeno da učestvuje u radu Kongresa, uspeo je da zavadi velike sile. Rezultat ove vešte diplomatske aktivnosti Taljerana bilo je stvaranje trojnog saveza (3. I 1815) Engleske, Austrije i Francuske protiv Rusije i Pruske. Vest da se Napoleon iskrcao u Francuskoj, stigla je u Beč 6. III poraz. Posle tromesečnog prekida, Kongresa i ponovo stvorilo jedinstvo među podeljenim velikim silama koje su povele borbu protiv Napoleona i u bici kod Vaterloa (v.) nanele mu poslednji poraz. Posle tromesečnog prekida Kongres je nastavio rad i 9. juna potpisan je Završni akt koji je obuhvatao 121 odredbu. Na osnovu odluka Kongresa Engleskoj su dodeljeni posedi osvojeni u ratu protiv Napoleona: Jonska ostrva, Malta, Cejlon, Gujana u Americi, Kaplend i Trinidad. Time je njena prevlast na morima i u kolonijama bila znatno proširena i učvr šćena. Potvrdivši raniju rascepkanost Italije kongres je Austriji dodelio Lombardiju, Tirol i nekadašnje posede Mletačke i Dubrovačke republike na ime naknade za ustupanje Belgije Holandiji. Rusiji je potvrđeno pravo na osvojene oblasti Finske i Besarabije, kao i na veliki deo Poljske s prisajedinjenjem Varšavskog vojvodstva. Pruska je takođe znatno proširila svoju teritoriju, dobivši švedsku Pomeraniju, Dancig, Poznanj, deo Saksonije, Vestfalije i rajnske oblasti. Stvoren je Nemački savez sa 38 samostalnih nemačkih država čiji su predstavnici učestvovali u radu savezne skupštine koja je zasedala u Frankfurtu na Majni pod predsedništvom austrijskog predstavnika. Po odluci Kongresa teritorija Francuske vraćena je u okvire pre francuske revolucije. Narušavajući princip samoopredeljenja Kongres je Norvešku pripojio švedskoj Kraljevini. Da bi se u Evropi sačuvalo uspostavljeno stanje i mir i da bi se suzbili dalji revolucionarni pokreti osnovana je Sv. alijansa (v.). BECARI, neženjeni momci; u I srpskom ustanku tako su se nazivali pripadnici pratnje srpskih vojvoda. Bećari su bili najamni vojnici, često iz krajeva pod turskom vlašću. Poznata je grupa bećara zvanih golaća, ili golih sinova, čiji je starešina bio čuveni junak Zeka Buljubaša, i koja je ratovala na Drini. BECIR-PASA, paša beogradski (17921794). Posle izbijanja 1. srpskog ustanka sultan je naredio Bećir-paši, koji je tada bio bosanski vezir, da protera
69
BEKON dahije iz beogradskog pašaluka, a da Srbe umiri obećanjima vraćanja povlastica pre dahijske vladavine. Po naredbi Bećir-pašinoj dahije su pobijene, ali Srbi nisu hteli da raspuste vojsku dok im povlastice ne garantuje i neka strana sila. Pošto srpske starešine nisu prihvatile Bećir-pašin zahtev, on se vratio u Bosnu ne obavivši svoju misiju. BEDUINI (arap. Badawi stanovnici pustinje), arapski nomadi koji žive u Arabiji, Libiji i Sahari. Bave se stočarstvom, gajenjem ovaca i konja. Žive u plemenskim zajednicama; svako pleme ima svog starešinu - šeika. BEG, turska titula sa više raznih značenja: 1) plemić, gospodin nasuprot običnoj narodnoj masi; 2) knez samoupravnog plemena ili plemenske zajednice; 3) glavar u najširem smislu te reči; 4) titula krupnog feudalca. U Bosni i Hercegovini su se begovima nazivali pripadnici visokog muslimanskog plemstva za razliku od sitnog - age. BEGLERBEG, upravni i vojni zapovednik velike oblasti u Turskoj - beglerbegluka (elajeta, pašaluka). U početku se Tursko Carstvo delilo na dva beglerbegluka: anadolski (azijske oblasti) i rumelijski (evropske oblasti). Širenjem Turske Carevine povećava se broj beglerbegluka. Na Balkanu pored rumelijskog postojali su budimski, bosanski i temišvarski. BEGLUCKE ZEMLJE, vrsta zemlje na velikim posedima u turskom feudalnom sistemu. Posed turskog čitluk-sa hibije delio se na: 1) čivčijske zemlje - seljačke državine koje su obrađivali seljaci čivčije dajući gospodaru zemlje određeni deo prihoda i 2) beglučke zemlje - lični posed gospodara zemlje (bega). Te su zemlje obrađivane: radnom snagom gospodarevih slugu-momaka, kulukom čivčija ili predajom na godišnji zakup (kesim). Beglučke zemlje su mogle biti naseljene, ali naseljenik nije imao čivčijska prava na zemlju. BEGUNJE, jedan od koncentracionih logora u toku 2. svetskog rata u Jugoslaviji. Begunje na Gorenjskem nalazi se u okolini Kranja. Tu je u staroj tvrđavi stvoren logor kroz koji je u toku rata prošlo oko 12 000 slovenačkih rodoljuba, boraca i pristalica NOP. Od tog broja 1 200 je streljano, a ostali su mučeni i ponižavani. BEKON, Frensis (Bakon, Francis, 15511626), engleski filozof, esejist i državnik. Uveo je empirijsko-induktivni metod u nauci i stekao ime „oca eksperimentalnih nauka"; smatra se i za preteču modernog materijalizma. Osobito se istakao svojim Esejima (1595), koji su postali obrazac klasične engleske
BEK ON
proze. Pored rasprava o naučnim saznanjima i metodu, napisao je i utopijsku novelu Nova Atlantida (1626, kojom je predviđao da će društveni preporod biti plod naučnog razvitka. BEKON, Rodžer (1214-94), franjevac, filosof i prirodnjak. Učio je da nauka mora da se temelji na ogledu i matematici. Iskustvo, ogled i matematiku nazivao je „tri stuba nauke". Smatra se pretečom engleskog empirizma. Bio je ogorčeni protivnik sholastike. Vršio je oglede sa barutom. Maštao je o mašinama koje bi pokretale brodove, kolima koja lete po vazduhu i ostalim saobraćajnim samohodnim vozilima. Crkva ga je osudila na izdržavanje tamnice, u kojoj je proveo poslednje dane života. BELA, ime ugarskih kraljeva iz porodice Arpadovića. Najznačajniji su: Bela I (1060-63), Bela II Slepi (1131-41), udao je svoju ćerku Jelenu za raškog velikog župana Uroša I. Bela III (1172-96) bio je saveznik Stefana Nemanje u borbi protiv Vizantije. Poklanjanjem feudalnih poseda uzdigao je mnoge hrvatske vlastelinske porodice koje su mu postale verni vazali (krčki knezovi, knezovi bribirski, krbavski Gusići, omiški Kačići, Babonići, cetinski knezovi i drugi). Bela IV (1235-70) preživeo je tatarsku najezdu. U Hrvatskoj je obnavljao i osnivao gradove da bi se pomoću njih suprotstavio moćnim feudalcima. Podelio je Hrvatsku na dve banovine: Hrvatsku sa Dalmacijom i Slavoniju. BELA CRKVA, v. Narodnooslobodilački rat.
BELA GARDA, opšti naziv za sve kvislinške i kolaboracionističke političke i vojne organizacije koje su delovale od 1941. do 1945. - Početkom 1942. godine, na inicijativu izbegličke jugoslavenske vlade, više grupa (Slovenač ka legija, Slovenački nacionalni pokret, Sokolska legija, Narodna legija, Straža i druge) ujedinile su se u Slovenački savez, koji je za borbu protivu nacionalnooslobodilačkog pokreta obrazovao i posebne vojne formacije, tzv. Bela garda, kao deo „Jugoslavenske vojske u otadžbini". U jeku italijanske ofanzive na ljubljansku pokrajinu, ove kvislinške vojne formacije sklopile su sporazum sa italijanskom okupacionom komandom radi zajedničke borbe protivu partizanskih odreda. Nešto kasnije !talijani od ovih formacija stvaraju Dobrovoljačku antikomunističku miliciju. U vojnom pogledu ove formacije nisu igrale neku značajniju ulogu i već krajem 1942. nisu se usuđivale da samostalno stupe u borbeni kontakt sa partizanskim jedinicama. U vreme kapitulacije Italije NOV je nanela uništavajuće udarce Beloj gar-
BELGIJA
di, koja u daljem toku događaja nije igrala neku važnu ulogu. Okupacijom ovih oblasti od strane Nemaca, oni od ostataka Bele garde formiraju tzv. Slovenačko domobranstvo. Njihov glavni zadatak bila je borba protivu NOV. BELA GORA, nedaleko od Praga, gde je u početku tridesetogodišnjeg rata (v.) 1620. god. vojska katoličke lige, čiju je osnovu sačinjavala vojska rim.-nem. cara Ferdinanda II, pobedila češku vojsku. Ovom bitkom Ceška je izgubila svoju nezavisnost i 1627. god. pretvorena u naslednu habsb. zemlju. BELGIJA. - Zemlja je dobila ime prema Belgima, jednom od galskih, odn. keltskih plemena koja su je naseljavala u antičko doba. Pod rimsku vlast pala je za vreme Julija Cezara, sredinom I v. pre n. e„ i njena stanovništvo je u potpunosti romanizovano. Germanizacija jednog dela Belgije počela je sredinom IV v. upadom germanskog plemena Salijskih Franaka. I pored toga, romansko stanovništvo se dobrim delom održalo, tako da su Belgijanci ostali do danas podeljeni na Valonce i Flamance. Raspadom franač ke dršave 843. godine, Belgija je podeljena između Francuske i Nemačke. Već od XII v. u Belgiji se razvija tkačka proizvodnja, tako da se vuna uvozi iz Engleske. Teritorija Belgije dospeva u jednu državu u XV veku pod vlašću burguntskih vojvoda, da 1477. god. pređe u posed austrijskih, a 1579. španskih Habsburgovaca. U revoluciji i oslobodilačkom ratu protiv Španije, belgijski deo Nizozemske nije uspeo da se oslobodi, pa je to usporilo kapitalistički razvitak te zemlje. Posle izumiranja španskih Habsburgovaca, Belgija je Raštatskim mirom (1714) prešla u posed Austrije. Pobedom francuske revolucionarne vojske nad Austrijom (1792), Belgija je pripala Francuskoj i ostala u njenoj vlasti do Napoleonovog pada. Odlukom Bečkog kongresa 1815. god. Belgija je ujedinjena s Holandijom u zajedničku Kraljevinu Nizozemsku. Pod uticajem julske revolucije u Francuskoj (1830), u Belgiji je izbila revolucija protiv Holandije, koja je urodila plodom zahvaljujući francuskoj i englesskoj pomoći. Nezavisnost Belgije je proglašena 4. okt. 1830. god„ a nova država je uređena kao parlamentarna monarhija na čelu s kraljem, za koga je izabran princ Leopold od Saks-Koburga. Velike sile priznale su nezavisnost Kraljevine Belgije 1831. god„ a sledeće god. zajemčile joj trajnu neutralnost, što je potvrđeno Londonskim ugovorom 1839. Belgija je postala kolonijalna sila 1882. god. dobivši testamentom kralja Leopolda II Kongo,
BELOGARDEJCI
koji je prvobitno bio kraljevo privatno vlasništvo. Kongo je anektiran Belgiji 1908. U početku 1. svetskog rata Nemačka je prel<:ršila neutralnost Belgije i zaposela je, ali se belgijska vojska povukla u Francusku i nastavila borbu. U 2. svetskom ratu, Nemačka je napala i okupirala Belgiju 1940. god. Posle rata, 1947. god. Belgija je ušla u carinsku uniju s Holandijom i Luksemburgom (Beneluks). BELOGARDEJCI, naziv za vojne jedinice koje su se borile protiv sovjetske vlasti od 1917-1921, kao i naziv za sve kontrarevolucionarne antisovjetske snage. - Ime je nastalo 1906. u Finskoj, gde je stvorena građanska milicija, čiji su pripadnici nosili bele trake. Tim imenom se nazivaju i brojne vojne snage pod komandom carskih generala koje su se borile za ugušenje oktobarske revolucije i svrgavanje sovjetske vlasti. Istaknuti belogardejski komandanti bili su Judenič, Denjikin, Vrangel, Kolčak i dr. - Posle vojnič kog sloma mnogo belogardejaca je emigriralo iz Rusije. Pod belogardejcima tada smatramo celokupnu rusku emigraciju koja je neprijateljski raspoložena prema SSSR. Belogardejci su se rasuli po mnogim zemljama, pre svega u Evropi. I u Jugoslaviji ih je bilo oko 70 000. U redovima belogardejaca je bilo više grupa i frakcija, od krajnje reakcionarnih do onih koji su se vraćali u domovinu. Reakcionarne grupe su vršile raznovrsnu aktivnost protiv SSSR i bili korišćeni od konzervativnih snaga za borbu protiv demokratskog pokreta. Nemački nacisti su se delimično koristili njima za borbu protiv SSSR i pokreta otpora kao npr. u Jugoslaviji. BENEDIKTINCI, najstariji katolički monaški red, osnovan u VI veku. Osnivač ovog reda Benedikt iz Nursija okupio je monahe u manastiru Monte Kasino (Italija), oformio pravila koja su predviđala kao obavezu ne samo molitve nego i fizički rad; kasnije, pod uticajem duhovnih lica sa Istoka, monasi su se počeli baviti prepisivanjem knjiga, otvaranjem škola i biblioteka. Prikupili su u svoje ruke ogromne zemljišne posede i pretvorili su se u prave feudalne eksploatatore. Zenski red benediktinki osnovala je Skolastika, sestra Benediktova. Benediktinci su pod neposrednim rukovodstvom pape; iz njihovih redova je izašlo oko 40 papa. U našoj zemlji (Hrvatskoj i Crnoj Gori) postoji veliki broj benediktinskih manastira, koji su odigrali u prošlosti značajnu kulturnu ulogu među našim narodima. BENEFICIJ, posed koji se đavao u rano feudalno doba (od IV do XI veka) vla-
71
BEOGRADSKA DEKLERACIJA
steli na doživotno uživanje uz obaveze vazala i konjaničku službu u vojsci. BENES, Eduard (1884-1948), čehoslovač ki političar i državnik. - Beneš je pre 1. svetskog rata bio profesor sociologije i saradnik T. Masarika u borbi za nezavisnost Ceha i Slovaka protiv Austro-Ugarske. Za vreme rata nalazio se u emigraciji, gde je radio na oslobođenju i ujedinjenju Ceha i Slovaka u Nacionalnom veću čeških i slovačkih zemalja. Posle rata bio je ministar spoljnih poslova Cehoslovačke Republike (CSR). Posle smrti Masarika 1935. izabran je za predsednika CSR i na tom položaju je ostao do smrti 1948. Beneš je bio liberalni građanski političar i vođa Narodnosocijalističke stranke. U unutrašnjoj politici borio se za učvršćenje buržoaskog parlamentarizma zapadnoevropskog tipa. U spoljnoj politici se uglavnom oslanjao na Zapad, posebno na Francusku, ali je bio i za prijateljske veze sa Jugoslavijom i Rumunijom (Mala antanta) i dobre odnose sa SSSR. Odlučan je bio protivnik fašizma. Razočaran minhenskom politikom zapadnih sila, emigrirao je u SAD. Za vreme drugog svetskog rata živeo je u Londonu i stajao na čelu Narodnog veća, koje je priznato od članica Antihitlerovske koalicije kao zakonita vlada CSR. Posle rata se vratio u Prag i preuzeo položaj predsednika CSR. BEOGRADSKA DEKLARACIJA, sporazum koji su vlade SSSR i Jugoslavije potpisale 2. juna 1955. - Posle Staljinove smrti i posle XX kongresa KPSS počelo je poboljšanje odnosa između SSSR i Jugoslavije. U vezi s tim krajem maja 1955. u Beograd je doputovala sovjetska partijsko-vladina delegacija sa Hruščovom na čelu, prvim sekretarom KPSS, i Bulganjinom, predsednikom vlade SSSR. Posle višednevnih pregovora i razmena mišljenja o međunarodnim problemima i, posebno, o pitanjima međunarodnih odnosa, dve zemlje, potpisana je Dekleracija vlada FNRJ i SSSR. U ovom dokumentu se ističu ovi momenti: mirno rešavanje međunarodnih problema putem pregovaranja, dalja normalizacija odnosa između SSSR i FNRJ, razvijanje svestrane saradnje između dve zemlje. Deklaracija je istakla ove principe: nedeljivost mira, poštovanje nezavisnosti, suvereniteta i ravnopravnosti svih država, priznanje i razvijanje aktivne miroljubive koegzistencije, nemešanje u unutrašnje stvari drugih zemalja, razvijanje svestrane međunarodne saradnje, osuda svake agresije, priznavanje da postojanje vojnih blokova ugrožava mir itd. Značaj Deklaracije se ne tiče samo SSSR i Jugoslavije, već spada u veoma važne spoljnopolitičke do-
BEOGRADSKA KONFERENCIJA
kumente našeg vremena. Njom se ne rešavaju samo problemi u odnosima između SSSR i FNRJ nastali posle 1948, već i ističu principi i uslovi za razvijanje međunarodnih odnosa radi oču vanja mira i svestrane saradnje na ravnopravnim osnovama. BEOGRADSKA KONFERENCIJA, skup šefova država i vlada nesvrstanih zemalja, održana od 1-6. septembra 1961. u Beogradu. - Posle više godina saradnje među nesvrstanim zemljama u borbi za mir i međunarodnu saradnju na principima miroljubive aktivne koegzistencije došlo je i do ove konferencije. Inicijativu su dali šefovi država Jugoslavije, Indonezije i UAR. Konferencija je okupila predstavnike 25 nesvrstanih zemalja (najviše iz Azije i Afrike). Prisutni su bili kao posmatrači predstavnici tri države i 38 antikolonijalnih pokreta. Konferencija je održana u uslovima prilično zategnute međunarodne situacije zaoštravanjem odnosa između Istoka i Zapada. Konferencija se bavila, pored pitanja mira i međunarodne saradnje na principima miroljubive aktivne koegzistencije, i ovim problemima: borba protiv imperijalizma, pravo naroda na samoopredeljenje, likvidacija kolonijalizma i borba protiv neokolonijalizma, poštovanje suvereniteta i teritorijalnog integriteta, borba protiv rasne diskriminacije, opšte i atomsko razoružanje itd. Na kraju je prihvaćena više dokumenata kao: 1. Izjava o opasnosti od rata i apel za mir; 2. Deklaracija šefova država i vlada vanblokovskih zemalja; 3. Pisma predsedniku vlade SSSR Hruščovu i predsedniku SAD Kenediju. Konferencija je imala veliki odjek u svetu. Politika nesvrstanosti i miroljubive aktivne koegzistencije stekla je nove pristalice. BEOGRADSKI MIR - mirovni ugovor između Austrije i Turske posle rata 1737-1739
(v.
Austro-turski
ratovi).
Austrija Turskoj vraća severnu Srbiju i Malu Vlašku, a zadržava temišvarski Banat. Vode Dunava i Save su zajedničke i slobodne za plovidbu. Podanicima obeju država koji su uče stvovali na strani neprijatelja daje se amnestija. Austrijski trgovci dobijaju u Turskoj povlastice trgovaca ostalih evropskih zemalja. BEOGRADSKI PASALUK - ustaljeni pogrešni naziv za tursku vojnoadministrativnu oblast kojom su upravljali namesnici u Beogradu. - Službeno se ova oblast zvala smederevski sandžak, ali ga je narod nazivao pašalukom. Taj pogrešni naziv ušao je u domaće i zapadne izvore. Sandžak je osnovan 1459. padom Smedereva. Kada su Tur.. ci osvojili Beograd 1521, njegova je
72
BERISLAVICI
teritorija pripojena smederevskom sandžaku, a sedište je preneseno u Beograd. Kao pogranični sandžak, imao je važan položaj. Od 1541. do rata 1683-1689. bio je u sklopu budimskog pašaluka. Krajem XVIII veka ovaj se sandžak delio na 12 nahija: beogradsku, smederevsku, požarevačku, ćuprij sku, jagodinsku, kragujevačku, užičku, valjevsku, šabačku, rudničku, sokosku i boračku. 1801-1804. ovom su oblašću ovladali janičarski odmetnici, zvani dahije. Na teritoriji pašaluka su izbili I i II srpski ustanak. Ova teritorija će biti jezgro srpske države XIX veka. BEOGRADSKO RADNICKO DRUŠTVO, osnovano 22. marta 1901. zahvaljujući Radovanu Dragoviću i socijalistima okupljenim oko Radničkog lista. Društvo je nastavilo tradiciju Radničkog društva osnovanog 1897. Odigralo je veliku ulogu u radu na organizovanju modernog radničkog pokreta u Srbiji. Njegov sekretar jedno vreme bio je Dimitrije Tucović. BEOTIJSKI SAVEZ, stvoren posle pobede nad Spartom 371. god. pre n. e. Teba je u njemu igrala glavnu ulogu okupivši u savez velik broj grčkih gradova. Iako je postala prvorazredna sila, Teba nije bila u stanju da saveznicima nametne svoju hegemoniju kao što je to bio slučaj u ranijim savezima sa Atinom na čelu. BERAT, sultanski dekret (ukaz, povelja), kojim se dodeljuju zvanja, odlikovanja, privilegije ili feudalni posedi. Vlasnik berata zvao se beratlijom. Spahiluci iznad 6 000 akči dodeljivani su beratom. Beratom je 1830. dodeljeno nasledno kneževska dostojanstvo srpskom knezu Milošu Obrenoviću. BERISLAVIC, Petar, hrvatski ban (1513 -1520). U teškom vremenu turskih nadiranja, kada je Hrvatska od strane ugarskih kraljeva bila prepuštena samoodbrani, Berislavić je velikom energijom pokušavao da sačuva hrvatske granice, 1513. pobedio je Turke kod Dubice. Od 1516-1519. očajničkim naporima sprečava prodor Turaka vodeći neprekidne borbe. Bio je prijatelj humanista. Poginuo je od Turaka u Lici 1520. godine. BERISLAVICI, vrlo razgranata hrvatska plemićka porodica. Grabarski Berislavići imali su posede oko Dilja, Grabarja (po kome su dobili ime) prema Savi do Slavonskog Broda. Od trogirskih Berislavića poznati su Bartol, jajački ban, i Petar, hrvatski ban, koji je poginuo u borbi protiv Turaka na planini Pleševici. Vrhrički Berislavići ili Malomlački bili su u službi ugarskog kralja Matije Korvina, a njihovi potomci učestvovali su u zaveri Zrinjskog i Frankopana. Narodna pesma je opevala hrabrost i srčanost Beri-
BERK
73
ffiil
Sr.6§8 /Crna Gora, do rebova /876/?6'.
[II.[]
Pro.!ife'Jfe J'rb//e I CrM Gore 18?8.
~ Ausbro-ugarska oJ:upacjjs Bo.sne
BERNADOT
i
Jlerctycw/11!' .1879.
~
No11a5tvorena bugarsk8 dr.ževa /878
C=:J
Ter/torjje kg}e su i da!J"e ostale pod
fMf@J
?e1itorjle pod Austro-ll/J8rskom posle 1970.
-
LJr.žsvnegranil:epos1t1·o~rti/rsla.'J!f lrongrt>s.Jl878.
tvrslrom -
11/ai.šću
- - - Granice SFl?J
Naše zemlje posle Berlinskog kongresa 1878. godine slavića
u bici na Krbavskom polju (1493). Tokom XVI i XVII veka Berislavići nestaju sa istorijske pozornice. BERK, Edmond (Burke, Edmond, 1728 -1797), engl. filoz„ pravni i polit. pisac, čuveni govornik u parlamentu (od 1766). Pored pretežno filoz. i soc. dela, kao i pisama klas. saopštenih, naročito se istakao svojim Razmišljanjima o francuskoj revoluciji (1795), u kojima se pokazao kao veliki protivnik revolucije u ime ustavnosti, parlamentarizma i ideja o postupnosti polit. razvitka. Smatra se duhovnim ocem modernog konzervativizma. BERLIHINGEN, Gec fon (Berlichingen, Gotz von, 1840-1562), nem. vitez, jedan od najistaknutijih predstavnika osiromašenih ritera, nazvan „gvozdenoruk". Bio je vođ seljačke bune 1525. god. zbog čega je dospeo u tamnicu. Početkom 40-tih god. učestvovao je u borbama protiv Turaka i Francuza. Njegov pustolovni lik ovekovečio je Gete u drami Gec od Berlihingena. BERLINSKA BITKA, v. Bitka za Berlin. BERLINSKA KONFERENCI.JA, v. Potsdamska konferencija.
BERLINSKI KONGRES - kongres velikih sila održan od 13. juna do 13. jula
1878, radi revizije Sanstefanskog mirovnog ugovora. - Iako je Rusija pobedila Tursku i nametnula joj mir u Sanstefanu (v. Sanstefanski mirovni ugovor), morala je, na pritisak Engleske i Austro-Ugarske, da pristane da se mir revidira. Glavne odredbe Berlinskog ugovora su: a) umesto velike Bugarske stvorena je kneževina Bugarska severno od pl. Balkana pod vrhovnom sultanovom vlašću; b) južna Bugarska, tzv. Istočna Rumelija,
74
BERNSKA INTERNACIONALA
švedske izabrali su ga za princa naslednika, a šved. kralj Karlo XIII ga je usvojio (1810). Zatim se borio protiv franc. vojske u Nemačkoj (1813) i protiv Danske, koja mu je ustupila Norvešku. Godine 1818. stupio je na šved. presto kao Karlo XIV i postao osnivač današnje šved. dinastije. BERNSKA INTERNACIONALA, v. Druga internacionala.
BERNSTAJN, Eduard (Bernstein, Eduard, 1850-1932), nem. socijaldemokrat, nosilac revizionizma. Pišući, 90tih god. za partijski organ „Die neue Zeit", pokušavao je da revidira osnove naučnog socijalizma u smislu negiranja potrebe revolucionarne borbe i diktature proletarijata. Kao jedan od vođa 2. internacionale i nem. socijaldemokratije, ugledan i plodan kao pisac, izvršio je snažan uticaj svojim reformističkim i revizionističkim idejama, i u nem. socijal. pokretu od doslednih sledbenika Marksa i Engelsa odvojio one koji su, kao i on, smatrali da treba izvršiti reviziju marksizma, a borbu radničke kl~e svesti na mirno zadobijanje povoljnijih pozicija. Pored svog osnovnog dela Pretpostavke socijalizma i zadaci socijaldemokratije (1899), još je napisao: !>storija i teorija socijalizma, Problemi socijalizma, Ferdinand sal, Revizionizam i dr.
La-
BERZA, trgovačka ustanova, posebno organizovana, u kojoj se u određeno vreme vrši kupovina i prodaja robe, po utvrđenim pravilima. Prvi put berzanski poslovi javili su se kod italijanskih trgovaca u periodu od XIIXIV v. i to najpre u nekim severnim gradovima Italije. Najstarija berzanska palata podignuta je u Antverpenu 1531. god. Posle toga berze se javljaju i u drugim evropskim zemljama u kojima je došlo do naglog ekonomskog razvitka. Po svom načinu poslovanja berze se dele u dve osnovne grupe: robne berze, u kojima se vrši kupovina i prodaja proizvoda i efektne berze, u kojima se vrši trgovina novča nim sredstvima u efektivnim novča nicama ili u vrednosnim papirima. BESARABIJA, oblast između Pruta, Dnjestra i donjeg Dunava. U sastav Rusije ušla je Bukureškim mirovnim nim ugovorom 1812. god„ a Rumuniji je pripala 1917. godine. U sastav SSSR-a ušla je 1940. god. najvećim delom kao Moldavska SSR, sa sedištem u Kišenjevu, dok su sev. i juž. deo ušli u sastav Ukrajinske SSR. BETLEN, Gabor (1580-1629, vladao od 1613), erdeljski vojvoda. Istakao se izvesnim reformama u unutrašnjoj upravi, davanjem podrške češ. protestantima i ratnim sukobima protiv Austrije: 1619. kad je zapretio samom
BIROKRATIZAM Beču,
1624. kad u ratovanju nije imao uspeha, i 1626. god. kad su ga pobedili Tili i Valenštajn. BETMAN-llOLVEG, Teobald fon (Bethmann-Hollweg, Theobald von, (1856 -1921), nem. državnik. Dugo godina bio je ministar spoljnih poslova i kanceral (1909-1917). U toku 1. svetskog rata dao je ostavku na položaj kancelara zbog sukoba s vojnim rukovdostvom. Napisao je memoare Razmatranja o svetskom ratu.
BIBLIJA, sveta knjiga hrišćana i Jevreja. Predstavlja jedno od najznačajnijih dela istočne književnosti nastalih u antičko doba. Deli se na Stari i Novi zavet. Nastala kod Jevreja od 1400. do 100. god. pre n. e. Kao zbirka knjiga obuhvata verske, obredne, istorijske i pravne spise. Pisana herbejskim, aramejskim i grčkim jezikom. BIBLIOTEKA, nastala kad i najstariji pisani spomenici. Arheološkim iskopavanjima kod Sumerana pronađeni ostaci iz 3000. god. pre n. e. U asirskom goddu Ninivi pronađen velik broj glinenih pločica ispisanih klinastim pismom. U Grčkoj su mnogi imali svoje privatne biblioteke. Najpoznatija je bila Aristotelova. Aleksandrijska i Pergamska (III v. pre n. e.) brojale su nekoliko stotina hiljada knjiga. BIFON, žorž-Lui Leklerk (Buffon, Georges-Louis Leclerc, comte de, 17071788), franc. prirodnjak, prethodnik teorije o evoluciji biljnog i životinjskog sveta. Velikim brojem svojih dela, a naročito svojom Prirodnom istorijom (1749-1788), uspešno je sjedinio naučnu materiju i knjiž. stil. Izvršio je veliki uticaj na kulturu XVIII v. i na stvaranje one franc. inteligencije koja će pripremiti revoluciju. B!LOV, Bernhard fon (Biilow, Bernhard, Filrst von, 1849-1929), nem. državnik, kancelar od 1900. god., povcrljivi saradnik cara Vilhelma II. Slab diplomata i pobornik rata, smatra se za jednog od krivaca za katastrofu od 1914. godine. Napisao je Uspomene, kojima je nastojao da opravda svoju politiku. BILTEN GLAVNOG STABA NOPOJ, v. Stampa u NOR. BIROKRATIJA, činovnički formalizam kojim se stvari rešavaju formalistički ne vodi se računa o suštini problema o kome se rešava. Njenom razvitku odgovara naročito stanje u kome je sva politička i ekonomska vlast skoncentrisana u rukama državnog činovni štva. Prvi put pojavila se već u antičko doba i od tog vremena sve do danas napredne snage vode nepomirljivu borbu protiv njenih nosilaca i pothranjivača.
BIROKRATIZAM, sistem vladavine u kome glavnu reč vode državni činov-
BITI{A KOD BARA
nici, birokratija, i u kome državni aparat ima odlučujuću ulogu u svim oblastima života. - Birokratizam se javio kao pojava klasnog društva i države. Međutim, on je došao da izražaja kada je došlo do naglog snaženja uloge države, odnosno državnog aparata, činovništva. Uspon birokratizma nastaje sa jačanjem apsolutističke monarhije kao oblika političkog sistema vladavine. Tada, u 18. veku, nastao je i naziv birokratizam. Iako je državni aparat, činovništva, organ vladajuće klase, i njoj podređen, u birokratizmu se taj državni aparat osamostaljuje i uzdiže iznad društva, pa i same klase kojoj pripada i služi. Vladajuća klasa jača državni aparat, a time i birokratizam da bi sačuvala svoje klasne interese, očuvala svoju vladavinu. Među tim, sa preteranim jačanjem državnog aparata a time i birokratizma, ovaj se pretvar~ u samostalnu snagu i nastoji da se oslobodi kontrole društva pa i klase na vlasti, pa čak i da im se nametne. Tako u jednom momentu dođe i do sukoba između društva i birokratije, pa i između birokratije i vladajuće klase, čiji interesi bivaju ugroženi od birokratizma. Taj sukob je nastajao u svim epohama, a naročito u savremenom društvu i kapitalističkom, a posebno socijalističkom. Osnovne odlike birokratizma su: hijerarhijska organizacija, bezličnost, specijalizacija, formalizam i sve manje humanosti. Društvo, pa i vladajuća klasa se bori protiv birokratizma razvijanjem demokratije i humanizma. To je danas poseban problem socijalizma. BITKA KOD BARA, 1042. godine između zetske vojske pod komandom Stefana Vojislava i Vizantinaca. - Vizantinsku lađu, sa 10 centi zlata, koju je bura razbila o zetsku obalu, Vojislav nije hteo da vrati Vizantincima. Stoga je poslata carska vojska da kazni drznika inače vazala Vizantije. Stefan Vojislav je sa sinovima u noći između 6. i 7. oktobra 1042. godine iznenada napao na snažnu vizantijsku vojsku i strahovito je porazio. Posle bitke kod Bara, Raška, Hum i Bosna priznale su zetsku vrhovnu vlast. BITKA KOD EL ALAMEINA, odlučuju ća bitka drugog svetskog rata u severnoj Africi, koja se odigrala 1942. El Alamein je selo na oko 100 km jugozapadno od Aleksandrije, u Egiptu. Tu je početkom jula 1942. zaustavljena velika nemačko-italijanska ofanziva pod komandom feldmaršala Romela. Krajem avgusta iste godine Romel je krenuo u novu ofanzivu. Njegov cilj je bio Suec, a zatim i čitav Bliski istok. Međutim, i ova ofanziva je zaustavljena. Tako je počela prekretnica
75
BITKA KOD GORLICA
u ratu u severnoj Africi. Nešto kasnije, krajem oktobra, počela je ofanziva britanske VIII armije, kojom je komandovao engleski feldmaršal Montgomeri. Tako je došlo do bitke kod El Alameina, koja je trajala od 23. okt. do 7. nov. 1942. Nemačko-italijanski front je probijen. Romel je izgubio oko 60 000 vojnika, 500 tenkova i 400 topova i bio prinuđen na povlačenje, koje se završilo potpunim porazom nemačko-italijanske vojske u severnoj Africi maja 1943. BITKA KOD GORJANA, sukob između turske i austrijske vojske 1537. U austrijskoj vojsci su učestvovali i Hrvati, kao i Srbi pod vođstvom poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića. Da bi suzbio Turke posle njihovog osvajanja većeg dela Slavonije, austrijski vladar Ferdinand je preduzeo ofanzivu radi oslobođenja Slavonije. Austrijskom vojskom je komandovao Ivan Kacijaner. Vojska je krenula iz Koprivnice preko Virovitice prema Osijeku, gde se nalazio turski vojnički most za prelaz u Ugarsku. Opsada Osijeka nije uspela i austrijska vojska se počela povlačiti. Prilikom povlačenja Turci su naneli austrijskoj vojsci strahoviti poraz kod Gorjana 9. oktobra. Pavle Bakić je poginuo, a Kacijanera je Ferdinand stavio pod sud. Kacijaner je pobegao iz zatvora kod grofova Zrinskih. Kako je stupio u pregovore sa Turcima, Zrinskima je postao sumnjiv i oni su naredili svojim ljudima da ga ubiju 1538. BITKA KOD GORLICA, jedna od najznačajnijih bitaka prvog svetskog rata na istočnom frontu, u kojoj su ruske trupe doživele težak poraz 1915. Gorlice je mesto u Poljskoj. Tu se od 2-5. maja 1915. odigrala ova velika bitka. Položaj Austro-Ugarske uoči ove bitke bio je težak. Apr. 1915. Italija je ušla u rat i otvorila nov front. Ruske trupe su bile u ofanzivi i vršile jak pritisak na austrougarski front. Vrhovna komanda austrougarske vojske tražila je pomoć od Nemaca. Pomoć je stigla. Načinjen je plan o proboju ruskog fronta, da se ugroze ruske trupe na Karpatima i tako omete ruska ofanziva. Uoči bitke (1. maja) izvršena je artiljerijska priprema. Sutradan je počeo napad, a 3. maja načinjen je prodor austrougarskih i nemačkih trupa u rusku odbranu. Ruske trupe su trpele velike gubitke, ali pružile su i žestok otpor. Rusi su 4. maja prešli u protivnapad, ali su pretrpeli ogromne gubitke i zato 5. maja nisu mogli da spreče prodor nemačkih, a takođe i austrougarskih trupa. Ruski front je probijen i od 6. maja ruske trupe se povlače.
BITKA KOD JITLANDA BITKA KOD JITLANDA, najveća pomorska bitka prvog svetskog rata, koja se odigrala 1916. između engleske i nemačke flote. Ovaj događaj je poznat pod imenom jitlandska bitka jer se odigrao u blizini Jitlanda (Danska) ispred Skageraka. U ovoj bici uče stvovalo je oko 240 brodova. Nadmoć nost je bila na strani britanske flote. Borba je trajala dva dana: 31. maja i 1. juna 1916. Bitka je bila žestoka. Britanci su izgubili 14 brodova (6 teških i 8 lakih) i 6 200 ljudi, a Nemci 11 brodova (2 teška i 9 lakših) i 2 500 ljudi. Iz ovoga bi se moglo zaključiti da je nemačka flota odnela pobedu. Međutim, snažnija britanska flota je lakše podnela ove gubitke i njena nadmoćnost je došla do punog izražaja. Nemci nisu uspeli ovom bitkom da izmene odnos snaga na moru niti da utiču na tok ratnih operacija. Ova bitka je bila najveća u istoriji pomorskog rata, ali i poslednja velika na uskom bojištu. BITKA KOD KOBARIDA (Kaporeta), jedna od najvećih bitaka 1. svetskog rata na italijanskom frontu, odigrala se 1917. - Kobarid je malo mesto u Sloveniji, u dolini Soče. !talijanski naziv je Kaporeto, pa je i pod tim imenom poznata ova bitka ili još bitka na Soči, kod Tolmina itd. Ona se odigrala okt. 1917. Nemačke i austrougarske trupe izvršile su proboj italijanskog fronta. !talijanska vojska je imala katastrofalne gubitke - oko 800 000 vojnika (mrtvih, ranjenih i razbežanih), a ostavila je i ogroman plen. Ovaj poraz je imao velikih posledica za borbe na ovom frontu, italijansku vojsku i učešće Italije u ratu uopšte. BITKA KOD KURSKA, jedna od najvećih i odlučujućih bitaka 2. svetskog rata održana u leto 1943. na istočnom frontu. - Ova bitka je poznata i pod imenom kursko-orelska, kao i „bitka čelika" zbog ogromne upotrebe tenkova, artiljerije i avijacije. Posle sovjetske jesenje i zimske ofanzive 19421943. jedinice Crvene armije su oslobodile grad Kursk, važnu nemačku bazu u južnoj Rusiji. To je bilo u februaru, a u martu je front stabilizovan. Na tom frontu je stvorena velika izbočina ispred Kurska između Orela i Harkova. Nemci su u leto 1943. spremili veliku ofanzivu. Sakupili su oko 50 divizija sa 500 000 vojnika. Cilj im je bio da odseku sovjetsku izbočinu i opkole i unište sovjetske trupe na tom području. Nemačka ofanziva je počela 5. jula napadima na bokove izbočine. Nemačke napade smenjivali su sovjetski protivnapadi uz masovnu upotrebu tenkova, topova i aviona. Nemci nisu uspeli da probiju sovjetski front, da ostvare svoj plan. Trupe Crvene ar-
76
BITKA KOD SISKA
mije prešle su u protivofanzivu 12. i 15. jula i probile nemačku odbranu. Opkoljene su i delom uništene nemač ke trupe kod Orela i Harkova. Ova bitka znači definitivan gubitak inicijative za Nemce. Otada se Crvena armija nalazi u stalnoj ofanzivi, a Hitlerova u defanzivi i povlačenju. BITKA KOD MAZURSKm JEZERA, jedna od najznačajnijih bitaka 1. svetskog rata na istočnom frontu koja se odigrala u jesen 1914. Mazurska jezera se nalaze u severoistočnoj Poljskoj. Na tom području su se odigrale značajne borbe prvog svetskog rata između ruskih i nemačkih trupa. Posle snažnog prodora nemačkih trupa u Francusku, po dogovoru generalštabova Antante, Rusi su preduzeli veliku ofanzivu na istočnom frontu kako bi olakšali položaj zapadnih saveznika. Ruske trupe su prodrle u Istočnu Prusku avg. 1914. Jedno rusko krilo je prodrlo do Mazurskih jezera. Međutim, Nemci su odmah prešli u protivofanzivu i potukli ruske trupe kod Tanenberga krajem avgusta. U septembru 1914. I ruska armija je potisnuta iz oblasti Mazurskih jezera. U kasnu jesen X ruska armija je načinila nov prodor do Mazurskih jezera. Borbe su se nastavile i na početku 1915. uz velike žrtve i žestoke okršaje. BITKA KOD PSEMISLA, jedna je od najvećih bitaka 1. svetskog rata na istočnom frontu, koja se odigrala 1915. - Pšemisl je grad u Poljskoj, blizu ukrajinske granice. U toku prvog svetskog rata ovaj grad je imao važnu ulogu. Ruska vojska je u dva maha opsela Pšemisl u 1914. i 1915. i najzad ga osvojila 22. marta 1915. Međutim, uskoro, krajem maja i početkom juna 1915, došlo je do protivofanziv<: nemačkih i austrougarskih trupa na istoč nom frontu. U odbrani ruskog fronta tvrđava Pšemisl imala je važnu ulogu. Krajem maja počeo je napad dve austrougarske, a kasnije i jedne nemačke armije na grad. Pšemisl je bio opkoljen sa tri strane. Već 1. juna probijena je odbrana grada, odbijen je ruski protivnapad i 3. juna ruske trupe su napustile grad. Ruska vojska je ovu bitku izgubila i austrougarske i nemačke trupe su nastavile ofanzivu i prodirale na istok. BITKA KOD SISKA - treći pohod bosanskog beglerbega Hasan-paše Predojevića na Sisak 1593. Prethodnih godina Hasan-paša je preduzeo dva pohoda (1591. i 1592). U drugom pohodu je osvojio Bihać i opljačkao okolinu Siska. U trećem pohodu je pretrpeo poraz 12. juna i sam poginuo sa mnoštvom feudalaca, među kojima su bila i dva sina sultanova. Ovo je Turska iskoristila kao povod za rat protiv
BITKA KOD STALJINGRADA Austrije 1593-1606. (v. Austrijsko-tur,Bki ratovi).
BITKA KOD STALJINGRADA, odluču juća bitka 2. svetskog rata, koja se odigrala u drugoj polovini 1942. i početkom 1943. i u kojoj je Crvena armija nanela težak poraz hitlerovskoj armiji, posle čega je inicijativa prešla na stranu Crvene armije. - Ova bitka se još naziva i volgogradska po novom imenu Staljingrada. Bitka je započela u leto 1942. Nastupajući na južnom frontu, Hitlerova 6. armija se približavala Volgi. Nemcima su sna-
Stalj!ngradska bitka
žan otpor pružale 62. i 64. sovjetska armija. Nemci su prema Volgi uputili i 4. armiju. Poseban cilj Hitlera bio je Staljingrad. Tako je došlo do ču vene staljingradske bitke, koja je trajala od 21. avgusta 1942. do 2. februara 1943. Jedinice Crvene armije i stanovnici Staljingrada pripremali su se za odbranu grada. Nemci su počeli nemilosrdno da bombarduju grad iz vazduha, a kopnene jedinice su neprekidno jurišale na grad. Nemačke jedinice su izbile na Volgu, južno od grada, a takođe ušle i u sam grad. Vodila se borba za svaku kuću. Grad je bio iz temelja razoren. Nemci su či nili sve da slome otpor branilaca, ali je hrabrost ovih bila izuzetna. Obe strane su ulagale krajnje napore. Nije bio u pitanju samo prestiž, već se radilo i o odsudnoj bici drugog svetskog rata. Vrhovna komanda Crvene armije je slala stalno pojačanja i pripremala veliku protivofanzivu sa ciljem da opkoli nemačke jedinice. Napad je počeo 19. i 20. novembra sa obala Volge severno i južno od Staljingrada. Naj-
77
BITKA NA GVOZDU
pre je razbijen rumunski front, a uskoro je stvoren obruč oko 6. i dela 4. nemačke armije sa oko 230 000 vojnika. Nemci su činili pokušaje da razbiju obruč i iznutra i spolja. Nemci su slali pomoć iz aviona opkoljenima, a sredinom decembra počeli ofanzivu spolja da bi probili obruč. Sve je bilo uzalud. Crvena armija je razbila italijanski front na Donu, pa je pretilo novo opkoljavanje na jugu. Nemci se povlače sa Kavkaza i Kuhana. Na taj način je opkoljena 6. armija ostala daleko u pozadini. Ona je 8. januara pozvana na predaju, ali je po Hitlerovoj naredbi odbila. Posle dva dana, 10. januara, Crvena armija je počela operacije za uništenje 6. armije. Nemci su trpeli velike gubitke i 2. februara su se ostaci 6. armije, na čelu sa njenim komandantom feldmaršalom Fon Paulusom predali. Tako se završila ova bitka ogromnog istorijskog značaja. BITKA NA BELASICI, 1014. godine između vojske makedonskih Slovena i Vizantinaca pod komandom cara Vasilija II, na planini Belasici. Posle poraza makedonskih Slovena car Vasilije II je naredio da se zarobljenicima iskopaju oči i oslepele ih poslao caru Samuilu. Pred groznim prizorom Samuilo je umro od srčane kapi. BITKA NA ČEGRU, između srpske ustaničke vojske i Turaka, 19. maja 1809. Posle prekidanja primirja (18071809) srpski ustanici su uputili vojsku na tri strane u nameri da prošire ustanak. Preko Drine je upućena ustanička vojska pod komandom Sime Markovića; prema Sandžaku je srpsku vojsku predvodio Karađorđe, a glavna vojska je upućena prema Nišu pod komandom Miloja Petrovića. U niškoj ustaničkoj vojsci došlo je do sukoba starešina, osobito Miloja Petrovića sa najviđenijim vojvodom u toj vojsci Petrom Dobrnjcem. Sukob su iskoristili Turci. Oni su opkolili šanac resavskog vojvode Stevana Sinđelića. Kako Sinđelić nije dobio pomoć, Turci provale u šanac. U poslednjem trenutku Sinđelić je upalio barut i zajedno sa Turcima junački poginuo. Posle čcgarskog poraza Turci su osvojili celu dolinu Morave. Karađorđe je morao napustiti Sandžak da bi zaustavio prodor Turaka. Ustanike je spasla ofanziva ruske vojske i oni su u jesen iste gouine povratili izgubljene teritorije. BITKA NA GVOZDU - 1097. god. između ugarskog kralja Kolomana i poslednjeg hrvatskog narodnog kralja Petra. Posle poraza hrvatske vojske na planini Gvozdu, koja se otada naziva Petrova gora, hrvatsko plemstvo je (1102) priznalo Kolomanovu vlast, Hrvatska je
BITKA NA IV ANKOVCU
izgubila nezavisnost i ušla u sklop Ugarske. BITKA NA IVANKOVCU, između turske vojske i srpskih ustanika 8. avgusta 1805. Kako je Porta uvidela da ustanak Srba na dahije prerasta u borbu protiv turske vlasti uopšte, odlučila je da ustanak silom uguši. Niški Hafis-paša je imenovan za zapovednika Beograda i naređeno mu je da uspostavi red u beogradskom pašaluku. Hafis-paša je zahtevao od srpskih starešina da njegovu vojsku propuste u Beograd i da je snabdeju hranom. Srbi su već odranije bili spremni na borbu. Pre Hafis-pašinog pohoda ustanici su osvojili Karanovac i Užice, a vojsku skoncentrisali u dolini Morave, gde su očekivali dolazak Turaka. Do sukoba sa vojskom Hafis-pašinom došlo je na Ivankovcu. Srpskom vojskom je komandovao Milenko Stojković, jedan od najistaknutijih ustaničkih vođa. Turci su poraženi, a sam Hafis-paša ranjen. Turska se vojska povukla prema Nišu, u kome je i Hafis-paša od rana umro. Bitkom na Ivankovcu ustanici su se zavadili sa Portom, tako da je ustanak prerastao u pokret za potpuno oslobođenje od turske feudalne vlasti. BITKA NA KADINJACI, jedna od epopeja NOR, slavna borba srpskih partizana iz 1941. Krajem novembra 1941. nadmoćnije nemačke trupe uz saradnju domaćih izdajnika prodirale su ka centru oslobođene teritorije ka Užicu. Na brdu Kadinjači kraj Užica srpski partizani su vodili 29. nov. 1941. jednu od najveličanstvenijih bitaka NOR. Tu se nalazio Radnički bataljon Užičkog partizanskog odreda pod komandom Andrije Đurovića i još dve čete Užičkog i jedna četa Posavskog odreda. Borba je bila neravna. Jedan nemački puk je nastupao od Bajine Bašte ka Užicu i pretio da preseče odstupnicu glavnih partizanskih snaga sa Vrhovnim štabom, koji su se iz Užica povlačili ka Sandžaku. Branioci Kadinjače su se herojski borili. Izginuo je skoro ceo Radnički bataljon sa svojim komandantom. Tek tada su Nemci prodrli u Užice. Međutim, glavnina srpskih partizana i Vrhovni štab su se povukli. Borbu branilaca Kadinjače opevao je pesnik Slavko Vukosavljević u istoimenoj poemi. BITKA NA KAJMAKčJALANU, jedna od velikih bitaka 1. svetskog rata između srpske i bugarsko-nemačke vojske, 1916 godine. - Kajmakčalan je najviši vrh planine Nidže. Oko toga vrha vodila se od 12. septembra do 1. okt. 1916. kajmakčalanska bitka. Na srpskoj strani nalazile su se Drinska, Dunavska i deo Timočke divizije. Na strani
BITKA NA MARNI
neprijatelja dve divizije i jedan puk. Posle artiljerijske pripreme u zoru 12. sept. počeo je juriš srpske pešadije. Posle četiri dana ogorčenih borbi Kajmakčalan je pao u srpske ruke. Borbe su se nastavile, ali napredovanje srpskih trupa je otežavao nedostatak artiljerije i municije. Bugari su to iskoristili i 26. sept. povratili Kajmakčalan, ali samo za kratko. Posle četiri dana Srbi su ga opet osvojili. Bugari su se povlačili u rasulu. Iako su kasnije srpske trupe oslobodile Bitolj (nov. 1916), ova pobeda nije dovoljno iskorišćena. Za to ima više razloga. Jedan od njih je i taj što srpska vojska tada nije imala dovoljno rezervnih jedinica. BITKA NA KOZARI, jedna od najslavnijih bitaka, epopeja NOR, koja se odigrala početkom leta 1942. - Planina Kozara i čitav taj kraj u zapadnoj Bosni bili su jedno od snažnih uporišta NOP jugoslovenskih naroda za sve vreme NOR. U 1942. tu je delovao snažan partizanski odred od oko 3 000 boraca. Uz njega je složno stajao čitav narod ovog kraja. Odred je vodio stalne borbe, nanosio velike gubitke neprijatelju i kontrolisao veliku teritoriju. Svi napori ustaša da slome borce i narod Kozare ostajali su bezuspešni. Za vreme borbe glavnine NOV.T u oblasti tromeđe Bosne, Hercegovine i Crne Gore (treća neprijateljska ofanziva) kozarački partizani su razvili veliku aktivnost. Ugrožavali su komunikacije Zagreb-Banja Luka i Banja LukaBosanski Novi. Sa aerodroma u oslobođenom Prijedoru delovali su prvi partizanski avioni. Sve je to nateralo neprijatelja da preduzme veliku ofanzivu. On je okupio oko 40 000 vojnika najviše ustaša, zatim Nemaca i drugih. Partizanske snage činilo je oko 3 000 boraca. Sa njima je bilo u obruču oko 500 ranjenika i veliki zbeg od 80 000 stanovnika. Neprijatelj je činio velika zlodela nad narodom. Bitka je trajala od 10. juna do 16. jula 1942. U smelim jurišima kozarački partizani su odbijali napade neprijatelja i branili zbeg. U probijanju obruča prodro je deo odreda i zbega - 15-20 000 ljudi. Oko 60 000 ljudi neprijatelj je odveo u zloglasne logore Jasenovac, Sajmište i u Nemačku. Neprijatelj je imao velike gubitke. Partizani i narod Kozare nastavili su borbu. BITKA NA MARNI, jedna od najvećih bitaka prvog svetskog rata na zapadnom frontu, koja se odigrala 1914. Marna je reka u Francuskoj, desna pritoka Sene. Na početku prvog svetskog rata nemačke trupe su preko Luksemburga i Belgije prodrle duboko na teritoriju Francuske. Nemci su ugrozili i sam Pariz. Francuske trupe su krajnjim naporom zaustavile prodor
BITKA NA MOJKOVCU
a-
BITKA NA NERETVI
79
C) o
Parćizansice s,7"9e s
IV
Bitka na Kozari
Nemaca. Došlo je do velike bitke na reci Marni od 5. do 12. septembra 1914. Učestvovalo je oko 2 miliona vojnika. Francuskim trupama je komandovao maršal Zofr. On je zaustavio Nemce i prešao u protivnapad nateravši protivnika na povlačenje prema severu. Posle toga se front stabilizovao. Ova bitka imala je veliki značaj za tok prvog svetskog rata. - Neuspeh Nemaca doveo je do propasti njihovog plana o munjevitom ratu i pobedi. Na Marni se odigrala još jedna bitka u prvom svetskom ratu. Sredinom jula 1918. Nemci su preduzeli poslednju ofanzivu prvog svetskog rata na zapadnom frontu. Posle dva dana su zaustavljeni, a već treći dan trupe Antante su prešle u protivofanzivu, koja će se završiti konačnim porazom Nemaca. BITKA NA MOJKOVCU, znaca3na bitka crnogorske vojske u 1. svetskom ratu 1916. U vreme odstupanja srpske vojske krajem 1915. crnogorska vojska je branila položaje kod Moj. kovca da neprijatelj (austrougarske trupe) ne bi presekao odstupnicu Srbima. Odlučujuća borba između crnogorske i austrougarske vojske odigra-
la se 6. i 7. jan. 1916. Crnogorci su hrabro odoleli napadu neprijatelja i zaustavili ga tako da su srpske trupe mogle nesmetano da se povuku kroz Crnu Goru prema jadranskoj obali. Na Mojkovcu se odigrala još jedna bitka crnogorske vojske. To je bilo u prvom balkanskom ratu 26. sept. 1912, kada je ovaj grad oslobođen od Turaka. BITKA NA NERETVI, poznata i pod imenom bitka za ranjenike, jedna od najznačajnijih bitaka NOR jugoslovenskih naroda i najhumanijih bitaka drugog svetskog rata, koja se odigrala početkom 1943. u Hercegovini. Uspesi NOV J u drugoj polovini 1942. bili su uzrok novih akcija nemačkih okupatora i njihovih saveznika poznatih pod imenom četvrta neprijateljska ofanziva. Ona se odigrala na početku 1943. U njenom okviru odigrala se bitka na Neretvi. Pod pritiskom neprijatelja glavna operativna grupa NOVJ sastavljena od 1, 2, 3, 7 i 9. divizije pod komando.m Vrhovnog štaba probila se iz zapadne Bosne prema dolini Neretve da u Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku stvori novu slobodnu teritoriju, u stvari uslove za kasniji prodor u Srbiju. Glavna operativna grupa
ou
je protivofanzivom potukla italijansku diviziju, „Murđe" i manje ustaško-domobranske snage u dolini Neretve Rame i oslobodila Posušie. Imotski. ~ ~;;J~~;:;4vd ~
~
l±J
df!stv#
.POt'oi"-€fi'/pravc/ d~Sćre1
1Jepr_j9te.fsA-ih sMg.t Cenira/na /Jo!IJ/Ca Vr!t.šta&.9 o JO 2lf JO km
Prelaz preko Neretve
Drežnicu, Jablanicu, Prozor, Ramu i Ostrožac. Njen cilj je bio oslobođenje Konjica kako bi stvorila širu slobodnu teritoriju i obezbedila 3 500 ranjenika. Položaj italijanskih snaga u Hercegovini bio je ugrožen. U dolinu Neretve stigle su jake nemačke snage (717, 718. i 369. divizija), zatim oko 20 000 četnika i nešto ustaša i domobrana. Razvila se žestoka borba, čiji je poseban cilj bio ;pasavanje 3 500 ranjenika. Njih par:izani nisu napuštali. Zato je to bila edna od najhumanijih bitaka drugog :vetskog rata. Glavna operativna gru>a sa ranjenicima bila je opkoljena la uskom i teškom planinskom terenu. 7 rhovni štab je izvršio i poznati maevar rušenjem mosta da bi zavarao eprijatelja kao da partizani neće pre1ziti Neretvu. Neprijatelj je donekle slabio snage na levoj obali reke. I ::>šao je protivudar 1, 2. i 7. divizije OVJ od 3. do 5. marta 1943. Nemci 1 odbačeni, a ranjenici spaseni. Odah zatim Druga proleterska divizija izvršila forsiranje Neretve preko ·ovizornih prelaza. Tom prilikom došje do obračuna sa četnicima. Kada Nemci prodrli do Neretve, tamo ših snaga nije bilo. Broj ranjenih popeo na 4 000, ali oni su spaseni. .zvile su se nove borbe u istočnoj 'rcegovini kod Cičeva, Glavatičeva, vesinjska, Kalinovika od 15. do 31. ;rta. Tu su četnici razbijeni i u njiiim redovima nastalo je rasulo. Tije bitka na Neretvi završena. Naše ge su prodirale kroz Hercegovinu
BITKA ZA BER; ka Crnoj Gori i Sandžaku stvaraJ novu slobodnu teritoriju. BITKA NA SOMI, održana u drugoj J lovini 1916. na zapadnom frontu, si da u najžešće bitke prvog svets1 rata. Soma je reka u seven Francuskoj. Tu se odigrala jedna najkrvavijih bitaka prvog svetskog 1 ta. Počela je 6. jula snažnom ofa zivom francuskih i engleskih trupa, kojoj je učestvovalo oko 45 divizi Nemci su bili slabiji i bili su prinude na povlačenje. Međutim, njihov fro nije probijen. Nemci su doveli i p jačanje i sakupili oko 70 divizija rn suprot 105 engleskih i francuskih. Pos jednog predaha vojska Antante je septembra obnovila ofanzivu uz prv upotrebu tenkova u istoriji ratovanj; Saveznici su malo napredovali. Bitk je trajala do kraja decembra 1911 kada se stišala. Bitka nije donela od luku, ali je odnela ogromne ljudsk žrtve 1 250 000 ljudi. Ipak je 01 ove bitke inicijativa na zapadnon frontu prešla na stranu Antante. l toku drugog svetskog rata od 5-10 juna 1940. odigrala se bitka na Somi u kojoj su Nemci teško porazili francusku vojsku. BITKA NA SUTJESCI, v. Borbe na Sutjesci. BITKA NA STUBIKU I MALAJNICI, sukob srpskih ustanika i turske vojske 18. i 19. juna 1807. Pošto su odbacili Ičkov mir, srpske starešine su nastnvile borbe protiv Turaka. Kako je Rusija zaratila protiv Turske, jedno odeljenje ruske vojske pod komandom generala Isaijeva prešlo je Dunav i u Negotinskoj krajini zajedno sa Srbima izvojevalo ovu pobedu. BITKA NA VERDENU, jedna od najkrvavijih bitaka prvog svetskog rata, koja se odigrala 1916. na zapadnom frontu. - Verden je grad u severoistočnoj Francuskoj na reci Mezi. U toku prvog svetskog rata to je bila tvrđava i važna strategijska tačka. Nemci su nastojali da zauzmu ovaj grad po svaku cenu, dok su ga Francuzi branili sa ogromnom upornošću. I jedna i druga strana nisu se obazirale na žrtve. Nemačke trupe su počele ofanzivu 21. febr. Bitka je sa prekidima trajala do 9. sept. iste, 1916. Iako razoren do temelja, grad je odbranjen i za Francuze ta borba i taj grad znače simbol otpora i ratnog prestiža. Bitka je odnela oko 1 milion žrtava, od toga veći deo mrtvih. BITKA ZA BERLIN, odlučujuća bitka drugog svetskog rata između sovjetske i nemačke fašističke armije koja se odigrala krajem apr. 1945. i završila padom Berlina, a uskoro i kapitulacijom Nemačke. - Posle izbijanja sovjetskih trupa na Odru i Nisu marta
BITKA ZA LENJINGRAD
81
BITKA ZA LENJINGRAD
::::>-
~ ,
IV6tie snage
~ NeprjjBće/j~lresnsg~ O
/O
15??'
20
30
F?*3
40 km I
0860/ac
Bitka na Neretvi
1945. počele su pripreme za poslednju i odsudnu bitku čiji je cilj bio Berlin. Pripreme su završene sredinom aprila. Okupljeno je preko 40 000 topova i minobacača, 6 300 tenkova i 8 400 aviona. Nemci su učinili sve da odbrane grad. Angažovali su velike snage, pa čak i dečake i starce. Pripremljena su tri pojasa odbrane i čitav grad je pretvoren u tvrđavu, u kome se nalazio i Hitler sa svojim štabom u jednom podzemnom skloništu. Bitka je počela 16. apr. u zoru jakom artiljerijskom pripremom i bombardovanjem iz vazduha. Za prelaz Odre izgrađeno je 50 mostova. Prvi pojas odbrane je probijen brzo. Posle dva dana počeo je proboj i trećeg pojasa. Grad je polako zaokružen i 25. aprila obruč je zatvoren, u kome je bilo 200 000 nemačkih vojnika sa 3 000 topova i 250 tenkova. Pokušaj nemačkog proboja nije uspeo. Počeo je juriš na grad sa svih strana. U gradu je nastao pravi pakao. 30. apr. osvojena je zgrada Rajhstaga (parlamenta). Istog
dana Nemci su tražili primirje, ali su Sovjeti hteli bezuslovnu kapitulaciju, što su Nemci i učinili 2. maja. Nemci su imali ogromne gubitke, posle čega nisu bili sposobni za veći otpor. Posle nekoliko dana Nemačka je kapitulirala. BITKA ZA LENJINGRAD, jedna od najtežih i najslavnijih bitaka Crvene armije i sovjetskih građana za vreme drugog svetskog rata. - Odmah posle napada Nemačke na SSSR njene trupe su se ustremile i ka Lenjingradu. Već jula 1941. one su se opasno približile gradu. Odmah su počele sovjetske pripreme za odbranu grada, u kojima je, sem armije, učestvovalo i građanstvo. Formirane su posebne jedinice odbrane, u kojima su učestvovali i građani. Jula 1941. Hitler je naredio da se Lenjigrad mora zauzeti po svaku cenu. Cilj je bio da se prekine veza SSSR sa svetom i uspostavi veza Nemaca i Finaca. Odmah je počeo nemački napad. Već početkom septembra Nem-
BITKA ZA MOSKVU
BITKA ZA VELIKU BRITANIJU
82
ci su izbili na Ladoško jezero i prekinuli kopnenu vezu Lenjingrada sa njegovom pozadinom. Od septembra 1941. Lenjingrad je bio pod opsadom. Opkoljeno je bilo 2,5 miliona stanovnika grada, pola miliona izbeglica, pored jedinica Crvene armije. Hrane je bilo za 35 dana. Jedina veza bila je iz vazduha i preko Ladoge. Nemci su neprekidno bombardovali grad iz vazduha i artiljerijom. Obruč je počeo da se steže. U gradu je stanje bilo veoma teško - zbog gladi i zime. Stanovništvo je ginula od bombardovanja, iscrpenosti, gladi i zime. Preko za·· ledene Ladoge je izgrađen „put života", ali on je postajao dok je bilo leda. Evakuisano je preko milion stanovnika, ranjenici, a stizala je hrana, ratni materijal i druge potrebe. Cela zemlja je saosećala sa Lenjingradom i pomagala koliko je mogla. Lenjingrađani se nisu predavali. Borili su se i radili na odbrani u najtežim uslovima. Počet kom 1943. probijen je nemački obruč i uspostavljena kopnena veza sa unutrašnjošću („put pobede"). BITKA ZA MOSKVU, jedna od odluču jućih bitaka drugog svetskog rata, održana u zimu 1941/1942. - U svom nastupanju u centralnom delu istočnog fronta 1941. nemačke fašističke trupe imale su za cilj osvajanje Moskve. To je bila glavna Hitlerova meta u drugom svetskom ratu 1941. Verovao je da će ubrzo posle osvajanja Moskve slomiti SSSR. Sredinom novembra grupa od četiri nemačke armije izbila je na front Kalinjin-Tula. Nemačke trupe su obuhvatile Moskvu i približile se gradu na 30 km. Grad je bio u opasnosti. Sovjetska vlada i Vrhovna komanda su privremeno napustili Moskvu. Nemci su sve pripremili da uđu u grad i obaveste svet o velikoj pobedi. Međutim, naišli su na žestok otpor jedinica Crvene armije i građana Moskve. Nemačke trupe su trpele velike gubitke. Nastupila je žestoka ruska zima koja je za Nemce stvarala mnogo veće teškoće. Nemački klinovi su razbijeni. Sredinom decembra opasnost po Moskvu je prestala. Ubrzo zatim nemačke trupe su prinuđene na povlačenje. Sovjetska ofanziva je trajala do marta 1942. Nemci su odbačeni 150200 km. Oni su izgubili bitku za Moskvu jednu od presudnih bitaka drugog svetskog rata. BITKA ZA OSLOBOĐENJE BEOGRADA 1944, velika akcija NOVJ i Crvene armije za oslobođenje Beograda okt. 1944. - Ova bitka je poznata i pod imenom beogradska operacija. Uoči ove bitke bio je oslobođen veliki deo Srbije. Ka Beogradu su nadirale krupne jedinice NOVJ - I i II armijska
grupa pod komandom Peka Dapčevića i Koče Popovića i 4. i 68. mehanizovani korpusi III ukrajinskog fronta Crvene armije pod komandom generala Ždanova, koji su nadirali iz Ru-
.....--... Naš~ 6-nag~
:>
~
Vedlnice Cr~n~ .ar.wjje ~ Nemačke Sl18!Je
--=-
O
2
,_,
6
8
fOkm
F±S
Beogradska operacija 14. do 20. oktobra 1944. godine
munije i Bugarske. Njihov cilj je bio oslobođenje Beograda i uništenje velike grupacije nemačkih trupa koje su se povlačile ka severozapadu (grupa armija E). Beogradska operacija je trajala od 11. do 22. okt. U prvoj etapi (11-14. okt.) naše i sovjetske jedinice su zaposele položaje na periferiji Beograda. Druga etapa (14-18. okt.) obuhvata borbe u samom gradu, kada su razbijene nemačke jedinice koje su se probijale iz pravca Smedereva u sam grad. Veći deo grada je oslobođen. I treća etapa (18-22. okt.), kada su razbijene nemačke jedinice pod Avalom, oslobođen čitav grad (20. oktobar), a zatim i Zemun - 22. oktobra. U ovim borbama glavni teret je podnela pešadija, tako da grad nije mnogo razoren. Značajan je doprinos Beograđana u oslobođenju svog grada. Neprijateljski gubici su bili 15 000 mrtvih i 10 000 zarobljenih i veliki ratni materijal. Gubici NOV J su 3 000 mrtvih i 4 000 ranjenih. Sovjetski gubici su verovatno nešto veći, ali nisu poznati. Ova bitka ima veliki vojnički i politički značaj. Sa njom se završava značajna faza u borbama za konačno oslobođenje naše zemlje i pobedonosnom završetku NOR i socijalističke revolucije u Jugoslaviji. BITKA ZA RANJENIKE, v. Bitka na Neretvi.
BITKA ZA VELIKU BRITANIJU, skup nemačkih akcija u drugom svetskom ratu (1940-1941) radi osvajanja bri-
BITOLJSKA BITKA
83
BIZMARK
težak položaj posle izgubljene kumatanskih ostrva i uporna odbrana Engleske. - Bitka za Veliku Britaniju je novske bitke. Srpska I armija je kretrajala od avgusta 1940. do maja nula na Bitolj da bi olakšala položaj 1941. Ubrzo posle sloma Francuske grčke vojske kod Soluna. Gubici TuHitler je 13. jula izdao naredbu da poraka oko 10 000, Srba oko 3 500 pogičnu pripreme za invaziju Velike Brinulih i ranjenih. Ovom bitkom je tanije. Nemačkim stratezima je bilo Vardarska Makedonija oslobođena od Turaka. jasno da prethodno treba ostvariti prevlast u vazduhu i onesposobiti briBIZMARK, Oto fon (Bismark-Schi:intansku avijaciju, a zatim delimično hausen Otto van, 1815-1898), nemački uništiti minska polja u Lamanšu za državnik i kancelar. Po poreklu bio prolaz invazione flote. Krajem jula je iz plemićke porodice. Po završetku prava stupio je najpre u diplomatsku pripreme su dobrim delom obavljene službu, a zatim u policiju. Docnije se i početkom avgusta počela je nemač posvetio politici i postao prvo poslaka vazdušna ofanziva. U njoj je tada nik plemstva u Zemaljskoj skupštini učestvovalo oko 3 000 nemačkih avio(1847) gde se nalazio na čelu krajnjE na prema 1 350 britanskih. Od sredine avgusta u vazdušnim napadima na Endesnice. U Savezni parlament izabrar glesku učestvovalo je preko 1 500 neje 1851. god. Neko vreme bio je pru· ski poslanik na ruskom dvoru u Pet· mačkih aviona. Napadi su vršeni na rogradu, odakle je premešten u Pari2 luke, aerodrome i druge vojne, ali i civilne objekte, pa je stradalo mnogo Za predsednika vlade i ministra spolj civilnog stanovništva. Nemačka avijanih poslova naimenovan je 1862. goc cija je u početku bitke imala prevKao kancelar Pruske postavio je set kao najvažniji cilj ujedinjenje Nema last, pa je sprovela i totalnu blokadu Engleske - uništavajući svaki brod čke u kojoj bi Pruska igrala vodeć koji se približavao njenim obalama. ulogu. Za ostvarenje ovog cilja nij Nemačke podmornice su kontrolisale birao sredstva, bio je spreman da E sve pomorske puteve prema Engleskrvavo obračunava sa svim protivn koj. Počelo je okupljanje suvozemnih cima i da vodi ratove protiv svake invazionih snaga - dve armije sa 25 ko bi se suprotstavio ostvarenju ov' divizija. Britanci se nisu predavali. njegovih zamisli. Prva mera, koju Cela zemlja, i vojska i narod, radila sproveo, odnosila se na reorganizaci: je na odbrani ostrva. Engleska je imavojske. Sa dobro opremljenom vo la 16 divizija i još milion građana pod skom, u zajednici sa Austrijom, zar oružjem. Pojačana je ratna industrija, tio je protiv Danske i pripojio Pr a nešto oružja je dobijeno iz SAD. skoj Šlezvig (1864). Zatim je, na pitan Proglašeno je opsadno stanje. Nemci Holštajna, izazvao sukob sa Austrija su počeli da koncentrišu i invazionu porazio je (1866), istisnuo iz Nemačk flotu u avgustu 1940. Krajnji rok za ~ invaziju bio je 15. septembar zbog saveza i obrazovao Severnonemački E - vremenskih prilika na Lamanšu. Povez. Posle toga, izazvao je f'rancusfi - jačani su vazdušni napadi, a glavna -pruski rat (1870-1871, v.), a s jasn meta u septembru bio je London. ciljem da skrši nadmoćnost Francm - Ipak Nemci nisu uništili englesku aviu Evropi. Za kratko vreme Prusi - jaciju i slomili vazdušnu odbranu. porazili francusku vojsku kojoj je Već 19. sept. Hitler je naredio dekonbici kod Sedana nanet strahovit por centraciju invazione flote, a 12. okt. U daljem nadiranju opkoljen je Pc invazija je odložena za proleće. Nemposle čega je Viijem I (v.) progla: ci su nastavili bombardovanje Englesza cara u Versaju (1871). Uslove mir, ke, naročito sa psihološkim ciljem. nog ugovora diktirao je Francuskoj Pojačana je i akcija podmornica. Bitsvojoj volji, proširivši znatno teritoi ka za Englesku se nastavlja do maja svoje zemlje pripajanjem Alzasa i Le 1941. Međutim, kritična tačka je za na. Da bi Francusku potpuno odv Englesku prošla i situacija polako pood ostalih sila Evrope, dao je inic činje da se menja u njenu korist. Hitivu da se stvori Trojecarski savez tler je u međuvremenu doneo plan Barbarosa odluku o napadu na među Austrije, Rusije i Nem~ SSSR, a napad na Englesku odložio (1873). Zatim je bio inicijator stv: nja defanzivnog Trajnog saveza za bolja vremena, koja za njega nisu Austro-Ugarskom 1879. i Italijom 1: došla. Ova bitka je veoma značajna u Vodio je pretežno evropsku politi] istoriji drugog svetskog rata, jedna od malo se interesovao za kolonije. U 1 odlučujućih. trašnjoj politici njegovi reakcionarn BITOLJSKA BITKA (16-18. XI 1912), gledi došli su do punog izražaja. C jedna od najvećih pobeda srpske vojnjajući se na junkere i krupne kapit ske u 1. balkanskom ratu. Turska var~ --t-„„>::...,,10. ...to::J. nnnr~vi te. proširio je militaristički apsoluti
BJELINSKI
na celu zemlju. Borio se protiv naprednih ideja svih vrsta i na njegovu inicijativu u Nemačkoj je 1878. god. donesen Izuzetni zakon protiv socijalista. Njime su bile zabranjene sve manifestacije radničke klase, njena udruženja i svaka publicistička delatnost. Protiv katoličke crkve i njenog uplitanja u politiku poveo je tzv. Kulturkampf (v.), ali je u toj borbi morao popustiti. Izuzetni zakon ukinut je tek 1890. god. odlukom Skupštine, i uz saglasnost cara Viljema II, s kojim je Bizmark došao u sukob. Na zahtev cara podneo je ostavku na položaj kancelara na kome se neprekidno nalazio punih 28 godina kao prva politička ličnost u zemlji. BJELINSKI, Visarion Grigorjevič (1811 -1848), rus. knjiž. kritičar. U početku je bio pod uticajem nem. idealističke filoz. (Fihte, Hegel), a zatim se približio teoretičarima utopijskog socijalizma (Sen-Simon, Prudon) i Fojerbahovom materijalizmu. U svojim studijama o Puškinu, Gogolju, Ljermontovu i Dostojevskom izražavao je ideju da književ. mora da bude povezana sa težnjama naroda i da kazuje njegovo stanje i potrebe. Ustajući protiv žalosne rus. stvarnosti, izvršio je snažan uticaj na nekoliko generacija rus. inteligencije. BLAGAJSKI KNEZOVI, vlasteoska porodica u Hrvatskoj, naslednici čuvene plemićke hrvatske porodice Babonića. - Ime su dobili po gradu Blagaju. Sin Radoslava II Babonića Dujam (vladao oko 1370) uspeo je da zagospodari dubičko-vodičko-sanskim posedom, koji je kao nasledni posed potvrdio Ludovik I, ugarsko-hrvatski kralj. Njegovi naslednici, blagajski knezovi, ratovali su na strani Anžujaca protiv žigmunda Luksemburškog, pretendenta na ugarsko-hrvatski presto. U anarhičnim prilikama XV veka blagajski knezovi se sele u Kranjsku i njihovim povlačenjem iz Hrvatske prestaje i njihova aktivnost na političkom polju. BLAGOVESTENSKI SABOR, crkveno-narodni sabor austrijskih Srba u Sremskim Karlovcima 1861. Pored uobičajenih crkvenih i drugih pitanja raspravljao o osiguranju srpskih privilegija. Sabor je tražio uspostavljanje ukinute Srpske Vojvodine. Austrijska vlada je Sabor iskoristila da uplaši Mađare i umeri njihove zahteve. Na Saboru je došlo do sukoba konzervativaca (predstavnika crkvene jerarhije, visokog činovništva i plemstva), i liberalne inteligencije, koju je predvodio Svetozar Miletić. BLAJVAJS, Janez (1808-1881), slovenački političar i publicista, jedan od
84
BLAZNAVAC
prvaka narodnog preporoda, vođa tzv. konzervativne struje. Od 1845. je urednik ljubljanskog lista „Novice". „Novice" su pomogle razvitak slovenačkog književnog jezika i time doprinele buđenju nacionalne svesti Slovenaca. Bio je lojalan predrevolucionarnom režimu u Austriji zahtevajući za Slovence pravo na razvitak kulture na narodnom jeziku. Bio je protivnik zanteva mlađe slovenačke inteligencije za ujedinjenu Sloveniju. Posle 1860. Blajvajs je centralna ličnost slovenaJanez Blajvajs čke politike i zauzima važne politič ke i kulturne funkcije. Umesto ujedinjene Slovenije traži autonomiju tzv. istorijskih pokrajina (Koruške, štajerske, Kranjske, Gorice). Njegov politič ki uticaj opada pojavom taborskog pokreta krajem šesdesetih godina. Ipak je do kraja života sačuvao naziv „oca slovenačkog naroda". Njegove politič ke ideje su nastavili slovenački klerikalci, koji će postati odlučujući faktor u slovenačkoj politici. BLAN, Luj (Blanc, Louis, 1811-1882), francuski političar, publicista i socijalista-utopista. Razvijao je teoriju o stvaranju zadružnih radionica i zemljoradničkih komuna, smatrajući ih efikasnim sredstvima za stvaranje socijalističkog društva. God. 1848. ušao je u privremenu vladu kao predstavnik socijalista. Za vreme pariske komune stao je na stranu njenih protivnika. Pisac je jedne obimne !storije francuske revolucije (1847-1862). BLANKI, Luj-Ogist (Blanqui, Louis-Auguste, 1805-1881), francuski revolucionar, osnivač većeg broja tajnih revolucionarnih udruženja. Veliki pobornik klasne borbe, koji je diktaturu proletarijata zamišljao kao vladavinu male grupe profesionalnih revolucionara, bez učešća širokih narodnih masa i saradnje sa njima. Njegov revolucionarni život prepun je burnih doživljaja, kad je pokušavao revolucionarne prevrate (1830, 1839, 1848, 1870, 1871). Cesto je bio zatvaran, a dva puta je osuđivan na smrt. Neposredno pred uspostavljanje pariske komune pokušao je da zbaci sa vlasti buržoaziju iz Versaja. Zbog neuspeha ove zavere bio je primoran da beži u inostranstvo, pošto ga je buržoazija osudila na smrt. Njegove pristalice, blank~tt, bili su među najaktivnijim u revolucijama 1848. i 1871. god. BLAZNAVAC, Milivoj (1824-1873) srpski oficir i državnik. Njegov uspon
BLIHER
85
za vreme druge vlade kneza Mihaila (1860-1868), kada postaje ministar vojni. Posle smrti kneza Mihaila, ne čekajući saziv Narodne skupštine, sa vojskom proglašava za kneza Milana Obrenovića. Do punoletstva Milanovog bio je jedan od kneževskih namesnika (1869-1872). Posle punoletstva kneževa postao je predsednik vlade i ministar vojni. BLIHER, Gerhard Lebereht (Bliicher, Gerhart Leberecht, 1742-1819), prus. vojskovođa. Istakao se u ratovima protiv Napoleona. Vrhovni komandant prus. vojske 1813. god., ušao je u Lajpcig i zapovedao vojskom saveznika za vreme zaposedanja Francuske (1814). Godine 1815. pritekao je u pomoć već pokolebanim engl. trupama u bici kod Vaterloa i bitno doprineo njenom konačnom ishodu. BLOKOVI, savezi država sličnih unutrašnjih uređenja, sa vojnim, ekonomskim, političkim i drugim ciljevima. - Blokova je bilo u istoriji od kako su se pojavile države. Oni postoje i danas, posle 2. svetskog rata. Oni dele svet, koji inače predstavlja jedinstvenu cellnu i takav treba da bude. Blokovi izoluju pojedine države i otežavaju među narodnu saradnju - uslov i nužnost razvoja savremenog društva. Blokovi ugrožavaju mir, jer izolovanje, razlike i suprotnosti među državama se pojapočinje
čavaju.
BODEN, Zan (Bodin, Jean, 1529-96), franc. teoretičar politike i ekonomist, po profesiji pravnik. U nizu svojih rasprava, a naročito u Sest knjiga o državi (1578), dao je prvu modernu teoriju vladarskog apsolutizma koji je povezao s merkantilizmom kao ekonom. doktrinom. Videći osnove nac. privrede i bogatstva u novcu, on je među ekonomistima prvi zapazio i pokušao da protumači revoluciju cena (v.) koju je objasnio velikim prilivom dragocenih metala iz Amerike. BODIN (Konstantin Bodin, 1081-1101), zetski kralj, sin i naslednik kralja Mihaila. - Kada je u Makedoniji izbio ustanak 1072. protiv Vizantije, ustanici sa Georgijem Vojtehom na čelu zatražili su da im zetski kralj Mihailo pošalje svoga sina da im bude vođa. Ustanici su Bodina proglasili za cara. I pored manjih uspeha u ratu, Bodin je poražen na Kosovu i ođve den u vizantijsko zarobljeništvo. Po oslobođenju iz vizantijskog sužanjstva, vladao je kao suvladar svog oca. Iskoristio je rat Normana protiv Vizantije i priključio Zeti Rašku i Bosnu. Za vreme njegove vlade kroz Zetu su prošli krstaši 1. krstaškog rata, pod vodstvom Rajmunda Tuluskog. Uspeo je da od pape dobije odobrenje za stvaranje nadbiskupije u Baru (1089).
BOGOMILSKI POHOD
Posle njegove smrti Vizantija je uspela da pokori sve srpske zemlje. BOGOMILI, pristalice verskog hrišćan skog pokreta koji je vodio borbu protiv vladajuće crkve i feudalnog poretka. - Bogomilski pokret je nastao u X veku. Dobio je naziv po njegovom propovedniku popu Jeremiji Bogumilu iz Bugarske. Bogomili su protiv učenja pravoverne hrišćanske crkve, po kome postoji samo jedan bog, tvorac svega vidljivog i nevidljivog i koji ljudima deli sve dobro i sve zlo. Pop Jeremija Bogumil uči da postoje dva boga: bog dobra i bog zla - mamon ili sotona. Bog zla je stvorio sav materijalni svet, pa i čoveka, a bog dobra čovekovu dušu. Ovo učenje o dvojstvu sveta naziva se dualizam. Bogomili odbacuju sve molitve, osim „Oče naš", ne poštuju krst i ikone, a crkve ne priznaju domovima božjim, već se sastaju u svojim kućama da se mole i uzajamno ispovedaju. Prezviter Kozma optužuje papi bogumile „da uče svoje da se ne pokoravaju vlastima svojim", „kore boljare, smatraju mrskim bogu onoga koji rade za cara i svakome rabu govore da ne radi za svoga gospodara". Bogomili su podeljeni na „savršene", stroge askete koji su se uzdržavali od žena, mesa i svojine i „slušaoce" ili „verne". Odbacivali su crkveni posed i crkvene velikodostojnike. No, ipak u starim dokumentima se nalazi pomen bogomilskih starešina, kao što su u Bosni djed, a na Zapadu - biskup. Bogomilski pokret se javlja u vreme teške feudalne eksploatacije, kada suširoki slojevi zemljoradnika i stočara, koji su živeli u nezavisnim slobodnim seoskim opštinama, počeli da gube ličnu slobodu i zemlju i padaju u feudalnu zavisnost. Bogomilski pokret se preneo iz Bugarske u Makedoniju, Rašku, Bosnu i Primorje, a potom preko Italije, savladavši Alpe, ulazi u Francusku. Bogomile u Srbiji nazivaju babuni, u Bosni krestjani, u Italiji katari (grč. čisti), u Francuskoj bulgari ili albižani (po gradu Albi). Katolička i pravoslavna crkva su proglasile bogomile jereticima. Protiv njih su vođeni krstaški ratovi, a na Zapadu ih je inkvizicija nemilosrdno gonila i snaljivala. BOGOMILSKI POHOD, veliki marš makedonskih partizana tokom februara 1944. sa ciljem da se razbukti NOR u čitavoj Makedoniji. Organizatori ovog pohoda bili su CK KPM i Glavni štab Makedonije. Formirane su dve operativne grupe koje su iz zapadne Makedonije imale da prodru jedna u centralnu, a druga u istočnu Makedoniju, i tako rasplamsaju borbu širom Makedonije. Jedan od ciljeva pohoda
BOGOSAVLJEVIC
BOLIVAR
86
bio je da se objedine akcije srpskih, kosovskih i makedonskih jedinica NOVJ na teritoriji Kumanovo-Kriva Palanka-Vranje-Crna Trava-Lužnica. Pohod je trajao oko dvadeset dana u februaru 1944. pa je poznat pod imenom februarski pohod. Jedna od najtežih bitaka tokom pohoda bila je za Vršku Cuku, koja je trajala 18 ča sova. Posle 150 km pešačenja I makedonska brigada se našla u obruču pod snažnim pritiskom okupatorskih jedinica. Međutim, došao je do izraza snažan moral makedonskih partizana. Usred noći (između 9. i 10. februara) oni su krenuli u snažan juriš i neprijatelj nije odoleo. Proboj je izvršen kod sela Bogomila, po čemu je pohod dobio ime. Neprijatelj je bio iznenađen i pobeđen. To je bilo od velikog značaja za dalji uspešni razvoj NOR u Makedoniji. BOGOSAVLJEVIC, Adam (1844-1880), političar i seljački narodni tribun pristalica ideja Svetozara Markovića, mada nije bio socijalist. Posle završenog fakulteta živi na selu (istočna Srbija) baveći se zemljoradnjom. Kao narodni poslanik (izabran 1874) vodi bučnu borbu protiv birokratskog sistema u Srbiji. Uticao na buđenje seljaka, koje će kasnije organizovati Radikalna stranka. BOHORIO, Adam (oko 1520- oko 1600), delatnik reformacije među Slovencima i Trubarov pristalica. Slavan je zbog svoje „Slovnice", kojom je slovenački književni jezik dobio prvi put naučnu podlogu. Pismo kojim su pisali slovenački protestanti dobilo je po Bohoriču naziv „bohorčica". BOJKOT, zajednička akcija grupe ljudi ili ustanova, organizacija radi prekida ekonomskih, društvenih i drugih veza sa drugom grupom ili pojedincima. - Bojkot je način borbe koji se javio u dalekoj prošlosti, ali je ime dobio po engleskom kapetanu Carlsu Bojkotu (1832-1897), koji je bio upravnik na imanju jednog engleskog veleposednika u Irskoj. Prema njemu su Irci-zakupci zemlje primenili način borbe koji je kasnije dobio naziv bojkot. Oni su nagovorili službenike C. Bojkota da prekinu svaki kontakt sa svojim poslodavcem i njegovom porodicom jer je grubo postupao i sa svojim službenicima kao i sa zakupcima. Bojkot kao način borbe primenjuje se u radničkom pokretu, ali takođe i međunarodnim i drugim odnosima. BOJOVIC, Petar (1853-1945), vojvoda. Stupio u vojnu akademiju 1875. god., a vojnoj veštini i dužnostima vojnika naučio se odmah zatim i u ratovima, 1876, 1877-1878. i 1885. god., u kojima se istakao odličnim poznavanjem stra-
tegije, taktike i
ličnom
hrabrošću.
U
balkanskim ratovima (v.) bio je načel nik štaba 1. armije, a u 1. svet. ratu
(v.) komandant 1. armije, komandant trupa novih oblasti i načelnik štaba Vrhovne komande. Proizveden je u čin generala 20. okt. 1912, a u čin vojvode 13. nov. 1918. god. Napisao je veliki broj članaka i nekoliko knjiga iz oblasti vojne strategije, taktike i ratne istorije. Bojović ulazi u red onih srpPetar Bojović skih vojskovođa koje su Srbiju proveli kroz tri pobedonosna rata i time najviše doprineli ostvarenju zajedničke jugoslavenske države. BOKOKOTORSKI USTANAK, v. Revolucionarni pokret u Jugoslaviji posle prvog svetskog rata.
BOKSERSKI USTANAK, veliki pokret gradske sirotinje i seljaka u Kini od 1899-1900. god. Bokseri su sebi postavili kao osnovni cilj borbu protiv stranog uticaja, koji su imperijalisti sve više širili u zemlji, a potpomognuti od najreakcionarnijih domaćih ugnjetača. Njihov uticaj u Kini naročito je ojačao posle kinesko-japanskog rata od 1865. god. kada je Kina podeljena na nekoliko uticajnih sfera. U početku izbijanja ustanka strane sile, među kojima Engleska, Francuska, Italija, Nemačka, Japan i Rusija, nisu pridavale ovom pokretu posebnu pažnju. Radi njegovog ugušenja poslale su manie od tri hiljade mornara. Međutim, kada je ustanak m:eo veći zamah, u Kini se za čas našla preko 70 000 stranih vojnika, svrstanih u ekspedicione korpuse, koji su se nemilosrdno obračunavali ne samo sa ustanicima, nego i sa golorukim stanovništvom. Ustanici su nastupali pod parolom: „Brani otadžbinu, uništi strance". Međutim, jake vojničke snage stranih zemalja nanele su im težak poraz i posle višemesečnih borbi ugušile svaki otpor. BOLESLAV I HRABRI ili VELIKI (vladao 992-1025), poljski kralj. Proširio je granice Poljske osvajanjem Pomeranije, šleske Moravske i oblasti zakarpatskih Slovena. Privremeno je vladao jednim delom polapskih Slovena i Ceškom. Biskupiju u Gnjeznu je podigao na stepen nezavisne nadbiskupije. Godine 1025. krunisao se za prvog poljskog kralja. BOLIVAR, Simon, vojskovođa i državnik, južnoamerički revolucionar (1783 -1830). Po poreklu bio je Španac iz Karakasa. Kao mladić stao je na če-
BOLIVIJA oslobođenje španskih kolonija. Da bi nabavio oružje, morao je da putuje u Evropu. U Londonu mu je uspelo da dođe do veće količine oružja i municije, što je vešto iskoristio po povratku u Venecuelu, čiju je nezavisnost proklamovao 1811. god. Velike uspehe postigao je u borbi protiv španske vojske koja je od 18121825. god. pokušavala da ponovo uspostavi špansku dominaciju. Svoju revolucionarnu delatnost preneo je zatim u druge južnoameričke zemlje i oslobodio, pored Venecuele, Panamu, Ekvador, Peru i Kolumbiju, u kojoj je izabran za predsednika. U njegovu čast, kao i u znak zahvalnosti za sva dela koja je učinio, Bolivija je dobila njegovo ime. .Zivotni cilj mu je bio da od ovih država stvori jednu veliku i snažnu federaciju, ali u tome nije uspeo. Pošto je osumnjičen da je želeo da uspostavi monarhiju, prisilili su ga da se odrekne vlasti 1830. god. BOLIVIJA. Staru civilizaciju Inka u Boliviji i Peruu uništili su špan. osvajači u prvoj polovini XVI v. pod vodstvom Pizaroa. Nekoliko vekova zaostala pod špan. vlašću, koja je držala u zaostalosti ne samo domoroce nego i stare špan. koloniste, B. se konstituiše kao nezavisna republika 1825. god., posle ustanka koji je izbio 1809. god. i poraza špan. vojske kod Ajakuča (1824). Ime je dobila po Simonu Bolivaru, najistaknutijem borcu za oslobođenje Latinske Amerike. U nizu ratova, koje je vodila sa susednim državama tokom XIX i u prvoj polovini XX v„ B. je izgubila primorsku oblast Atakamu (u ratu sa Cileom, 1879-82), a jedan deo teritorija izgubila je i u ratu s Paragvajem (1932-35). U II svetskom ratu bila je na strani Saveznika (1943-45). BOLJARI ili BOJARI, naziv za velike feudalne zemljoposednike kod Rusa, Rumuna i južnoslovenskih naroda. BOLJSEVICKA PARTIJA, partija koja se razvila iz boljševičkog krila Ruske socijaldemokratske radničke partije, rascepljene na kongresu 1903. god. na većinu (boljšinstvo) i manjinu (menjšinstvo). Rascep između boljševika i menjševika, koji je započeo na organizacionim pitanjima, sve više se produbljivao u ideološkim i teorijskim shvatanjima, kao i na pitanjima revolucionarne taktike i strategije, što je naročito došlo do izražaja za vreme revolucije od 1905. godine. Budući da je postalo jasno da RSDRP više ne može da se održi kao jedinstvena partija, boljševici su na VI konferenciji održanoj u Pragu 1912. god. doneli odluku da formiraju posebnu partiju pod imenom Ruska socijaldemokrat-
lo pokreta za
87
BONAPARTA sku radnička partija (boljševika). Go-
dine 1918. na VI kongresu, ova partija je na Lenjinov predlog, kako bi se što više odvojila od socijaldemokratije i menjševizma, uzela naziv Ruska komunistička partija (boljševika). (V. i Komunistička partija SS).
BOLJSEVIZAM, naziv za Lenjinova shvatanje i primenjivanje marksizma, nastao posle II kongresa Ruske socijaldemokratske radničke partije, održanog u Londonu 1903. god„ gde je došlo do rascepa partije na dva krila, od kojih je jedno, boljševičko, prihvatilo Lenjinove principe o demokratskom centralizmu, o punoj aktivnosti partijskog članstva i o disciplini kojoj se mora pokoravati svaki član partije ispunjavajući njene odluke. Naziv boljševik, boijševizam, došao je od rus. reči boljšinstvo (većina), zbog toga što je Lenjinova krilo dobilo većinu prilikom rascepa RSDRP. BOMBARDOVANJE BEOGRADA, sukob između srpskih građana i turskih vojnika kod Cukur-česme 3. juna doveo je do turskog bombardovanja Beograda iz topova sa Kalemegdanske tvrđa ve 5. juna 1862. godine. Grad je bombardovan 4,5 sata i pretrpeo je znatna razaradnja. Da bi sprečile rat Srbije i Turske, velike sile su sazvale konferenciju u Carigradu. Otpočelo je da se rešava tzv. gradsko pitanje. BOMBASKI PROCES, suđenje J. B. Titu i njegovim drugovima novembra 1928. u Zagrebu. - U periodu od 6-14. nov. 1928. održano je u Zagrebu suđenje J. B. Titu i petorici njegovih drugova na osnovu Zakona o zaštiti države. Tito je uoči hapšenja bio sekretar Mesnog komiteta KPJ u Zagrebu. Posle jedne provale uhapšen je avgusta 1928. U njegovom stanu i kod njega nađen je propagandni materijal i oružje (revolver). Međutim, policija mu je podmetnula bombu, zbog čega je ovo suđenje dobilo naziv bombaški proces. Tužba je krivila J. Broza za ilegalnu revolucionarnu komunističku delatnost. Tito se hrabro držao na sudu. On je priznao da je član KPJ, da je revolucionar i otvoreno kazao da su mu bombe podmetnute. Takođe je izjavio da se ne oseća krivim, jer ne priznaje ovaj sud kompetentnii:n, već samo sud Partije. Nikakve podatke, detalje o radu organizacije KPJ i njenih članova kao i drugova kojima je suđeno nije hteo da otkrije. Osuđen je na 5 godina strogog zatvora, čiji je veći deo izdržao u Lepoglavi i u Mariboru. BONAPARTA (Bonaparte), plemićka porodica s Korzike iz koje potiče Napoieon I (v.). Napoleonova braća: Zozef (Joseph, 1768-1844), vladao kao napuljski (1806--1808) i špan. kralj
88
BONAPARTIZAM (1808-13); Lisien (Lucien, 1775-1840), pomogao Napoleonu I da izvrši udar od 18. brimera (1799. god.), predsednik „veća pet stotina", ministar unutrašnjih poslova i poslanik u Madridu; Luj (Louis, 1778-1846), hol. kralj (1806-10), otac Luja Napoleona (Napoleona III, v.); Zerom (Jerome, 1784-1860), kralj Vestfalije (1807-13) i maršal Francuske (od 1815). - Napoleonove sestre: Eliza (Marie-AnneElise, 1777-1820), žena toskanskog vojvode Beliče Bakočija; Paulina (Marie-Pauline, 1780-1825), žena generala Leklerka, posle njega kneza Kamila Borgeze; Karolina (Caroline, 17821839), žena napuljskog kralja Mire. - Sin Napoleona I Bonaparte, Napoleon II (v.), umro je mlad kao vojvoda od Rajhštata. Poslednji iz dinastije vladao je Napoleon III (v.). BONAPARTIZAM, oblik vladavine vezan za ime dvojice franc. imperatora, Napoleona I i Napoleona III. Iako je
BORBA
bio kontrarevolucionaran i oslonjen na krupnu buržoaziju, B. se služio najopštijim i popularnim revolucionarnim devizama i zasnivao na slavi vojnih uspeha Napoleona I. Nosioci ovog sistema vladavine su bonapartisti; posle konačnog sloma Napoleona I 1815. god. najvećim delom regrutovani od vojnih veterana, penzionisanih i diskvalifikovanih Napoleonovih oficira. BONIFACIJE VIII (papa 1295-1303), rimski papa; po ugledu na čuvene pape Grgura VII i Inoćentija III pokušao je da ostvari svetovnu vlast nad evropskim vladarima. U sukobu sa Filipom IV, francuskim kraljem, doživeo je poraz i poniženje. Porazom pape Bonifacija VIII počinje da opada moć katoličke crkve i rimskih papa. BORBA, list Komunističke partije Jugoslavije. - Pojavio se prvi put 1922. u Zagrebu. Izlazio je do 1929. kada je konačno zabranjen. U ovom period'J
I
I
~y;~:si;lo.'~~ \
Bitlrn na Sutjesci
BORBA NA DRAZGOSAMA često
BORBA NA SUTJESCI
89
je menjao ime i podnaslov, ali je uvek bio uređivan od komunista, marksista. Kao organ KPJ pojavio se okt. 1941. u oslobođenom Užicu. U ratu se još jednom pojavio krajem 1942. i početkom 1943. u zapadnoj Bosni. U oslobođenom Beogradu izlazi od nov. 1944, najpre kao organ KPJ, a sada kao organ SSRNJ. BORBA NA DRAZGOSAMA, slavna bitka Cankarovog bataljona slovenačkih partizana početkom 1942. - Gorenjska je bila jedan od centara NOR u Sloveniji. Tamo su počele prve partizanske akcije. Početkom avg. 1941. stvorena je jedna od prvih većih slovenačkih partizanskih jedinica: Gorenjski ili Cankarov bataljon. Nemci su preduzeli oštre protivmere, ali to nije pokolebalo gorenjske partizane. Oni su u decembru pokrenuli narod Gorenjske na ponovnu borbu - decembarski ustanak. Razvile su se žestoke borbe. Cankarov bataljon se početkom 1942. prebacio u selo Dražgoše pod planinom Jelovicom u Gorenjskoj. Nemci su prikupili snage za napad na partizanski bataljon. Oni su 9. januara prešli u napad. Borbe su trajale tri dana - do 11 jan. 1942. Partizani su odbili više nemačkih napada. Vodili su se žestoki okršaji uz velike gubitke naročito na nemačkoj strani. To je bila do tada najveća i najuspešnija borba slovenačkih partizana. Cankarov bataljon se povukao na planinu Jelovicu. Nemci su ušli u selo Dražgoše i spalili ga. Cankarov bataljon je narednih dana imao nove žestoke borbe i znatne gubitke, pa se podelio na tri čete koje su vodile borbu na novom terenu. BORBE NA SUT.JESCI, ratne operacije koje je neprijatelj vodio protiv operativne grupe NOVJ sa Vrhovnim štabom na čelu u maju i junu 1943, poznate pod imenom peta neprijateljska ofanziva. Posle neuspeha četvrte ofanzive i zbog očekivanja iskrcavanja zapadnih saveznika na Balkan neprijatelj je preduzeo ovu novu akciju. Borbe su se vodile od sredine maja do kraja juna 1943. na teritoriji Crne Gore, Sandžaka, Bosne i Hercegovine. Neprijatelj je angažovao velike snage: četiri nemačke divizije i tri puka, tri italijanske divizije, jedan bugarski puk, jedna domobranska brigada i drugi pomoćni odredi okupatora i kvislinga uz veliku podršku artiljerije, tenkova i avijacije sa oko 117 000 vojnika. Glavnu operativnu grupu NOVJ na čelu sa Vrhovnim štabom činili su l, 2, 3. i 7. divizija, dve brigade sa velikim brojem ranjenika, rekonvalescenata i tifusara. Tu se nalazio i CK KPJ i deo AVNOJ-a. Naše snage su brojale oko 19 000 boraca. Naše jedinice su bile iscrpene teškim prethodnim borbama.
Operacije su se vodile na teškom planinskom terenu nepodesnom za manevrisanje i snabdevanje NOVJ. Cilj neprijatelja je bio da spreči prodor glavne operativne grupe NOVJ i Vr-
~~~::::;~1
~ ~
EĐ
()
;;,r:::;:J:;:kv;;;1%:}: Vrhov11/ .ft8/J Bolnica
/O
21)
Proboj na Sutjesci
hovnog štaba u Srbiju radi rasplamsavanja NOP u istočnim krajevima naše zemlje. Neprijatelj je opkolio naše snage sa više koncentričnih obruča. Operacije su počele 15. maja uz veliku upotrebu artiljerije i avijacije. Neprijatelj je hteo da potisne naše snage na planinske terene Pive, Tare i Durmitora i da ih tu uništi. Vrhovni štab je odustao od nameravanog prodora ka Srbiji. Doneo je odluku da se okupe snage oko Foče radi proboja obruča u pravcu istočne Bosne, ali taj proboj nije uspeo. Krajem maja doneta je odluka da se proboj izvrši na pravcu Vučevo-Sutjeska-Zelengora.
Počet
kom juna formirane su dve grupe. Prva grupa (1. i 2. divizija) trebalo je da se probije preko Sutjeske i Zelengore, a druga (3. i 7. divizija) preko Tare u Sandžak. Druga grupa nije uspela, pa se pridružila prvoj. Došlo je do ogorčenih borbi u kanjonu Sutjeske, na Zelengori na Milinkladama itd. Naše snage su imale velike gubitke. Ranjen je i drug Tito. Ipak je izvršen proboj tri nemačka obruča i sredinom juna naše snage su izbile na planinu Jahorinu. U obruču je ostala 7. divizija. Njeni napori da se probije u pravcu glavnine nisu dali rezultate. Pojedine grupe su se prebacile u Crnu Goru. Za to vreme glavna operativna grupa je nastavila prodor u istočnu Bosnu i do kraja juna je stvorila novu slobodnu teritoriju. Borbe na Sutjesci, .od-
BORBE NA TROMEDI
nosno borbe u petoj ofanzivi spadaju u najteže operacije što ih je vodila NOVJ. No, to je bio i poslednji slučaj opkoljavanja glavnine naših snaga. One su narasle i proširile područje svojih akcija širom zemlje. BORBE NA TROMEDI BOSNE, HERCEGOVINE I CRNE GORE U PROLEĆE 1942, operacije neprijatelja i njegovih saradnika vođene protiv glavnine NOVJ i poznate pod imenom treća neprijateljska ofanziva. Posle neuspeha druge ofanzive partizanske snage su stvorile veliku i povezanu teritoriju u istočnoj Bosni, Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini. Centar oslobođene teritorije se nalazio u Foči. Tu su bili Vrhovni štab i CK KPJ, koji su razvili snažnu vojnu i političku aktivnost (v. Fočanski period NOR). To je bio razlog što je neprijatelj odlučio da preduzme ove operacije. Početkom marta u Opatiji dogovorili su se o tome predstavnici nemačke i italijanske komande. U ofanzivi su učestvo vali jedna nemačka divizija i jedan bataljon, tri italijanske divizije i jake snage ustaša, domobrana i četnika. Cilj neprijatelja je bio da opkoli i uništi glavninu NOVJ na čelu sa Vrhovnim štabom i povrati slobodnu teritoriju i to najpre u istočnoj Bosni, gde su bile 1. i 2. proleterska brigada, više odreda i dva bataljona. Neprijatelj je svoje operacije započeo 31. marta. Usled njegove nadmoćnosti i raspada nekih dobrovoljačkih i partizanskih odreda pod uticajem četničke propagande, naše snage su se povukle ka Foči. U isto vreme vodile su se žestoke borbe u Crnoj Gori i Hercegovini, gde je delovalo devet partizanskih odreda i tri bataljona protiv jakih italijanskih i četničkih snaga. Partizanske snage izvan teritorije gde se vodila treća ofanziva razvile su značajne akcije i ometale planove neprijatelja u borbi protiv glavnine i Vrhovnog štaba NOVJ. U toku ofanzive stvorene su 3, 4. i 5. brigada NOVJ. Uz oštre borbe, jedinice glavnine su se povlačile u Crnu Goru i Hercegovinu. Borbe su se vodile do kraja juna. U toku ovih borbi Vrhovni štab je doneo značajnu odluku o prodoru u Bosansku krajinu. Formirana je druga grupa od pet brigada i jednog odreda, koja je sa Vrhovnim štabom na čelu krajem juna krenula u zapadnu Bosnu. To je bio kraj treće ofanzive. Neprijatelj nije postigao osnovni cilj - uništenje glavine partizanskih snaga. One su umesto izgubljene stvorile novu slobodnu teritoriju. BORBE U GRADOVIMA, aktivnost NOP u Jugoslaviji protiv okupatora i kvislinga za vreme drugog svetskog rata. Iako se NOR i socijalistička revolucija u Jugoslaviji vodila, s obzirom na
90
BORBE U ISTOCNOJ BOSNI specifične uslove, pre svega širom zemlje, van gradova, gde su se nalazile ogromne snage neprijatelja i njegovih saradnika, NOR u gradovima ima značajnu ulogu. Borbe u gradovima vodile su se pod najtežim uslovima terora okupatora i domaćih slugu. Borbe su predvodile organizacije KPJ, SKOJ i JNOF. U njima su učestvovale haljade organizovanih pripadnika NOP uz pomoć građana-rodoljuba i antifašista. Borba je zahvatila skoro sve gradove, ali je najsnažnija i najorganizovanija bila u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Splitu, Mostaru, Sarajevu, Skoplju, Nišu, Podgorici i još nekim mestima. Ljubljana je bila uzor organizovanosti i masovnosti NOP u gradovima. Pripadnici pokreta su vodili veoma raznovrsne vojne i političke akcije diverzije, atentate, sabotaže, pa čak i akcije karakteristične za mirnodopske uslove, kao što su demonstracije, pa i štrajkovi. Od građana se sakupljala novčana i druga materijalna pomoć za partizane i druge borce NOP. U gradovima su delovale ilegalne štamparije, sklanjali su se ilegalci i ranjeni partizani itd. Među najpoznatije akcije NOP u gradovima spadaju - paljenje kamiona neprijateljskih i oslobođenje Aleksandra Rankovića iz zatvora u Beogradu, atentat na izdajnika Marka Natlačena u Ljubljani, likvidacija 28 ustaša u Zagrebu, i 30 italijanskih vojnika u Splitu, bacanje bombe u hotel pun nemačkih oficira u Nišu i mnoge druge akcije. U tim akcijama stradalo je mnogo neprijeteljskih vojnika i domaćih izdajnika. Značajan je i moralni efekat ovih akcija. One su izazivale strah i nesigurnost kod okupatora i njegovih saradnika, a jačali duh otpora i veru u pobedu u NOP i u čitavom narodu. Borba u gradovima stajala je mnogo žrtava pripadnika NOP i mirnog stanovništva. Te žrtve su donele plodove. NOP u gradovima bio je sastavni deo NOR i revolucije jugoslovenskih naroda. Njihovom pobedonosnom završetku dali su značajan doprinos borci i stanovništvo jugoslovenskih gradova. BORBE U ISTOCNOJ BOSNI POCETKOM 1942, operacije okupatora i kvislinga vođene protiv NOPOJ poznate pod imenom druga neprijateljska ofanznva. Uskoro posle stvaranja 1. proleterske brigade Vrhovni štab je doneo odluku o njenom prodoru u istočnu Bosnu. To je bilo od velikog značaja za razvoj NOR uopšte i posebno u ovom kraju. Prva proleterska je nanela više snažnih udaraca neprijatelju i posebno četnicima. Stvorena je velika slobodna teritorija odakle je razvijena značajna vojna i politička aktivnost kojom su rukovodili CK KPJ i Vrhovni štab. Uspesi partizana su
BORBE U ZAPADNOJ SRBIJI
zabrinuli okupatora i kvislinge. Zato su Nemci pokrenuli nove vojne operacije protiv NOPOJ, poznate pod imenom druga neprijateljska ofanziva. Borbe su se vodile u istočnoj Bosni u periodu od 15. januara do 5. februara 1942. Snage neprijatelja bile su dve nemačke divizije i više domobranskih i ustaških jedinica. Posredno su u ovoj akciji učestvovale italijanske i četničke snage. Plan neprijatelja je bio da opkoli i uništi Vrhovni štab sa 1. proleterskom brigadom i šest istočnobo sanskih partizanskih odreda. Posle žestoke borbe kod Bijelih Voda, Sjetline, Podgraba Rogatice, Pjenovca i drugih mesta Vrhovni štab je naredio 1. proleterskoj da izvrši manevar prema Foči i to u dva pravca. Dva bataljona sa Vrhovnim štabom išla su pravcem Glasinac-Renovica-Foča, a četiri bataljona, štab i bolnica preko Sarajevskog polja i Igmana (v. Igmanski marš). U toku ofanzive četnici istočne Bosne su izvršili izdaju i prišli okupatoru. Ovim manevrom Vrhovnog štaba umesto izgubljene stvorena je nova slobodna teritorija sa centrom u Foči (v. Fočanski period NOR). Glavni cilj neprijatelja uništenje partizana - propao je. BORBE U ZAPADNOJ SRBIJI U JESEN 1941, ratne operacije između okupatora i partizana koje su poznate i pod imenom prva neprijateljska ofanziva. - Uspešan razvoj ustanka u Srbiji do septembra 1941. ozbiljno je zabrinuo okupatora i njegove saradnike - domaće izdajnike. Stvorena je velika slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji. Tu su delovale brojne partizanske snage i NOO. Za okupatora je Srbija imala veliki strategijski i ekonomski značaj. To je bio razlog što je on preduzeo zamašne ratne operacije sa ciljem da povrati oslobođenu teritoriju, opkoli i uništi partizanske odrede i uguši ustanak. Nemački okupator je angažovao dve kompletne divizije, delove četiri divizije i druge svoje jedinice kao i oružane snage svojih pomagača - Nedića, Ljotića, Pećanca, ustaša i domobrana. Ove operacije su se vodile od kraja septembra do početka dec. 1941. To je bio i kazneni pohod koji je imao za cilj da zaplaši narod. Srbije. Krajem septembra neprijatelj je prešao Savu i zaposeo Mačvu. Tom prilikom je izvršio strahovit teror nad mirnim stanovništvom ovoga kraja. Partizani su pružali otpor. Nadmoćniji neprijatelj je posle Mačve zaposeo i teritoriju između Drine i Kolubare. Istovremeno su nemački fašisti uz saradnju četnika prodirali u dolinu Zapadne Morave i šumadije, gde su izvršili strahovit teror. Posebnu surovost je pokazao nad stanovništvom Kragujevca, gde je od 21-23.
BORBE ZA
91
OSLOBOĐENJE
okt. 1941. streljao nekoliko hiljada graU toku ovih operacija došla je do izražaja izdaja od strane četnika D. Mihajlovića. Uprkos naporima Vrhovnog štaba i Tita da se ostvari saradnja u borbi protiv okupatora, četnici su napali na partizanske snage u zapadnoj Srbiji, ali su bili potučeni. Uz veliku brojnu i tehničku nadmoćnost neprijatelj je uspeo da potisne partizane i povrati slobodnu teritoriju. Veće borbe vođene su kod Gornjeg Milanovca, na Crnokosi, Bukovima, kod Mrsaća, Smaile, Slatine, a zatim kod Cajetine i na Zlatiboru. U odbrani Užica herojski je izginuo Užički radnički bataljon na Kadinjači (v. Bitka na Kadinjači). Vrhovni štab i glavna partizanska snaga su se povukli u Sandžak. Neki partizanski odredi su pretrpeli gubitke, a drugi su nastavili borbe krajem 1941. i početkom 1942. u Srbiji pod vrlo teškim uslovima. BORBE ZA OSLOBOĐENJE JUGOSLAVIJE 1944-1945, vojne operacije koje je vodila NOVJ u drugoj polovini 1944. i u prvoj polovini 1945. za konačno oslobođenje zemlje. Posle neuspeha sedme neprijateljske ofanzive, u drugoj polovini 1944. počele su borbe za konačno oslobođenje zemlje. Ove operacije se mogu podeliti u dve faze - borbe za oslobođenje Makedonije, Crne Gore i Srbije sa Beogradom i završne borbe u zapadnim krajevima za konačno oslobođenje zemlje. Sredinom 1944. Vrhovni štab NOV i POJ doneo je odluku da pošalje neke krupnije jedinice NOVJ (I i II korpus) u istočne krajeve zemlje. One su imale zadatak da pomognu srpskim i makedonskim jedinicama u borbi protiv jakih neprijateljskih snaga koje su se povlačile sa istoka i juga, da što pre uspostave konktakt sa Crvenom armijom i učestvuju u konačnom oslobođe nju ovih krajeva. Nemci i njihovi saveznici su se grčevito borili. Oni su nastojali da zadrže glavne puteve da bi omogućili povlačenje svojih snaga sa juga i izbegli opkoljavanje, koje im je pretilo posle snažnog prodora Crvene armije na Balkansko poluostrvo i u srednju Evropu septembra 1944. U leto 1944. počela je ofanziva jedinica NOVJ u Srbiji. Početkom septembra potučeni su četnici D. Mihajlovića u zapadnoj Srbiji. Počeo je prodor NOVJ kroz šumadiju ka Beogradu. Sredinom septembra došlo je do spajanja NOVJ i Crvene armije na Dunavu. Na osnovu sporazuma NKOJ i Vrhovne komande Crvene armije, njene jedinice su stupile na tlo naše zemlje radi zajedničke borbe, s tim da se posle završenih operacija povuku. Jedinice Crvene armije su učestvovale u oslobođenju severoistočne Srbije i Beograda. Sredinom oktobra odigrala đana.
BORDA
92
BORDA
- - Oslobo
·-~~ Slobodna Jvgos/avj/8 do 12.IV 1945. ~ Front Cryene ormj6 v mtyil 1.945. ~ .Prayc/~sbv,oeqđ Jugos/oY8nsh 1rmjl• - - /l91JBŠn1,~oran1ca $FlfJ
Završne operacije za
oslobođenje
se bitka za Beograd. Posle nedelju dana uličnih borbi Beograd je oslobođen 20. okt. 1944. zajedničkom borbom crvenoarmejaca i partizana. Početkom oktobra jedinice NOVJ, Crvene armije i nove Bugarske oslobodile su dolinu Morave. Do početka novembra oslobođen je veći deo uže Srbije. Neprijatelj se povlačio kroz zapadnu Srbiju ka Bosni. Borbe za oslobođenje Kosova vodile su se do početka 1945. Tu su se povlačile iz Albanije i Crne Gore velike nemačke snage. Uz njih su se borili i brojni balisti. U završnim borbama za oslobođenje Makedonije učestvovalo je 80 000 makedonskih boraca i jedinica nove Bugarske. Borbe su bile žestoke i trajale su oko dva meseca. Već u septembru makedonske jedinice NOVJ kontrolisale su veći deo teritorije Makedonije. Uskoro posle oslobođenja Skoplja (14. nov.) oslobođena je i čitava Makedonija. Krajem 1944. počele su i borbe za oslobođenje Crne Gore. Ovde su delovale brojne jedinice NOVJ. One su imale da razbiju četnike i ometu nemačko povlačenje iz Albanije. Borbe su trajale do 1. januara 1945. kada je oslobođena čitava Crna Gora. Posle oslobođenja Beograda front se preneo u Srem. Već pre toga jedinice Crvene armije uz saradnju partizana oslobodile su Banat i prešle u Bačku i Baranju. Tu se front stabilizovao. Takođe se front učvrstio u istočnoj Bosni i istočnoj Hercegovini i Dalmaciji. U pozadini neprijatelja iza linije glavnog fronta nalazile su se krupne jedinice NOVJ koje su vodile žestoke borbe i držale veliku slobodnu teritoriju. Početkom 1945. izvršena je reorganizacija NOVJ u JA. Završne
1945. godine
operacije JA počele su krajem marta 1945. Najpre je počela ofanziva IV armije pod komandom P. Drapšina u zapadnim krajevima - u Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskom primorju, zapadnoj Bosni i Lici. Vodile su se žestoke borbe. Jedinice IV armije su prodrle u Istru i Slovenačko primorje, a 1. maja oslobodile i Trst. Krajem marta počela je ofanziva II armije u istočnoj Bosni. Posle žestokih okršaja oslobođeno je Sarajevo 6. aprila. Jedinice II armije su prodrle na sever do Save i spojile se sa jedinicama sremskog fronta. A ovaj front je probijen 12. aprila. Tu su bile I i III armija JA. One su oslobodile Srem, Slavoniju i čitavu Hrvatsku. Zagreb je oslobođen 8. maja. Tokom maja vođene su borbe za oslobođenje Slovenije, uz učešće slovenačkih jedinica. Ljubljana je oslobođena 9. maja. Toga dana je Nemačka kapitulirala, ali je JA nastavila operacije do 15. maja do punog sloma nemačkog okupatora i njihovih domaćih slugu. Oni su pretrpeli velike gubitke. Tako je sa oslobođenjem zemlje završen pobedonosno NOR jugoslavenskih naroda. BORDA (Borgia), plemićka porodica poreklom iz španije koja se početkom XV. v. naselila u Italiji. Najznačaj niji je Rodrigo, kasnije papa Aleksandar VI (v.). Od njegove dece, koju je imao s Banocom Katanei, najpoznatiji su: Cezare (Cezare, 1475-1507), koji je u 17. godini imenovan za nadbiskupa Valencije, a u 18. za kardinala. Oženio se šarlotom d'Alber, sestrom navarskog kralja. Dobio je titulu vojvode Romanje, iako je bezuspešno ratovao da se domogne tog poseda. Nastupao je bezobzirno, slu-
BORIĆ žeći
se intrigama, prevarama, ubistvima. Postao je prototip vladara, u Makijavelijevom Vladaocu, koji svojim svojstvima može izvršiti ujedinjenje Italije. Lukrecija (Lukrezia, 1840-1519), vojvotkinja od Ferare. Udavala se za Đovanija Sforcu, grofa od Pezara, Alfonsa Aragonskog, koga je ubio njen brat čezare, i Alfonsa d' Este, vojvodu od Ferare, služeći time političkim kombinacijama svoga oca. Bila je lepa i kult. žena, koja je na svom dvoru okupljala pesnike, umetnike i humaniste. BORIĆ (oko pol. XII veka), bosanski ban, rodom iz Slavonije. Posed mu je zahvatao okolinu Broda, u Požeškoj Županji. Prvi put se pominje 1154. godine, kada je, kao vazal ugarsko-hrvatske krune, ratovao protiv Vizantije oko Braničeva i Beograda. Stepan III, ugarsko-hrvatski kralj, zbacio ga je s banskog položaja i uklonio iz Bosne, jer se Borić, kao bosanski ban, u borbi oko ugarskog prestola, stavio na stranu Stepanovih protivnika. Od njegovog roda su slavonski vlastelini Berislavići.
BORIS I (vladao 853-888), bugarski vladar. Ratovao je protiv Vizantije i osvojio veći deo Makedonije; bezuspešno se borio protiv Raške, Hrvatske i Franačke. Pod pokroviteljstvom Vizantije primio je hrišćanstvo i izvojevao samostalnost bugarske crkve. Godine 888. je dobrovoljno napustio presto, i po običaju feudalnih vladara zamonašio se. Umro je 907. godine. BORIS III (1894-1943, vladao od 1918), poslednji bugarski kralj, sin Ferdinanda Koburga. God. 1943. doveo je na vlast A. Cankova, koji je obrazovao profašističku vladu i zaveo teror. Vodio je progermansku politiku. Uveo je Bugarsku u 2. svet. rat na strani sila osovine. Nem. trupe je pustio u zemlju 1940. godine. BORIS GODUNOV (1551-1605, vladao od 1598), ruski car. Iako nije iz bojarske porodice, stekao je ugled služeći na dvoru, a rodbinskim vezama uspeo se do najviše društvene lestvice. Oženio se Marijom Skuratov, devojkom iz moćne porodice, a svoju sestru !rinu udao je za prestolonaslednika Fjodora (1580). Bio Boris Godunov je vanredno sposoban čovek koji se lako snalazio u zamršenim društvenim odnosima Rusije onoga vremena. Ivan IV Grozni ostavio mu je na staranje svoga nesposobnog sina, a Boris je još za nje-
93
BOSANSKI PASALUK
gova života vladao stekavši veliku vlast, bogatstvo i ugled. Njemu se neosnovano pripisuje ubistvo carevića Dimitrija, sina Ivana IV. Premda je bio omražen u redovima bojara, Boris je ojačao Rusiju vodeći razumnu politiku, te je posle smrti Fjodora I izabran za cara. Njegova je velika zasluga što je osnovana ruska patrijaršija (1589), čime se ruska crkva osamostalila od Carigrada. U zemlji je znao da napravi ravnotežu pomažući niže plemstvo protivu bojara. Sa zemljama zapadne Evrope uspostavljao je kulturne i ekonomske veze. Kad je on umro u Rusiji se pojavio lažni Dimitrije, predstavljajući se kao ubijeni carević Dimitrije. On je uz pomoć poljskih magnata i katoličke crkve uspeo da uđe u Moskvu i da vlada 1605-1606. godine. BORNA (vladao 810-821), knez dalmatinske Hrvatske. Uz pomoć franačkog cara Ludviga Pobožnog borio se protiv Vizantije da bi prisvojio dalmatinske gradove, čije pitanje pripadnosti hrvatskoj kneževskoj teritoriji nije jasno bilo određeno ahenskim mirom (812). Kao franački vazal, učestvovao je u ugušenju ustanka Ljudevita Posavskog. BORODINSKA BITKA, prvi veći sukob francuskih i ruskih trupa za vreme Napoleonovog pohoda na Rusiju 1812.
(v.). Do bitke je došlo 7. sept. 1812. god. kod ruskog sela Borodina. Francuskom vojskom je komandovao Napoleon I Bonaparta, dok se na čelu ruske armije nalazio Kutuzov, tek nedavno postavljen za vrhovnog komandanta. Sa francuske strane u bici je učestvo valo 133 000 vojnika, a sa ruske 117 000. U strahovitom sukobu, jednom od najvećih tog vremena, Francuzi su izgubili blizu 50 000 vojnika, ali su ipak uspeli da zauzmu važne položaje ruskih trupa. U međuvremenu, ruska vojska se konsolidovala i bila spremna da ponovo prihvati borbu. Međutim, do nastavka bitke nije došlo, tako da je ona u taktičkom pogledu ostala nerešena. Napoleon nije hteo da angažuje svoje odmorne, rezervne snage, dok je Kutuzov, neočekivano, sutradan izdao naređenje o daljem povlačenju svoje vojske prema Moskvi. BORUT (oko polovine VIII v.), knez karantanskih Slovena. Karantanci su u VIII veku vodili borbu protiv Franaka. Kada su Avari nasrnuli na Karantaniju, knez Borut je zatražio pomoć od Bavaraca. Posle poraza Avara, Bavarska je potčinila Karantaniju svojoj vlasti. Borut je kao vazal morao da da Bavarcima, kao taoce, svoje rođake Gorazda i Hotimira. Za vlade Boruta u Karantaniji se uvode feudalni odnosi i hrišćanstvo. BOSANSKI PASALUK (beglerbegluk, elajet), turska administrativna jedinica,
BOSANSKO-HERCEGOVACKI čije su jezgro sačinjavale današnja Bosna i Hercegovina. - Osnovan je 1580. i obuhvatao je tada ove sandžake: bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, požeški, prizrenski i vučitrnski. Broj sandžaka u bosanskom pašaluku se tokom vremena menjao. Pašaluk je kao pogranična oblast igrao važnu ulogu u turskoj carevini. Prvi beglerbeg bosanskog pašaluka bio je znameniti Ferhat-paša Sokolović. Jedno vreme je bosanski paša u vojnim poslovima bio potčinjen budimskom beglerbegu. Posle poraza Turske u ratu 1683-1699. teritorija se bosanskog pašaluka smanjuje i ograničava na današnju teritoriju Bosne i Hercegovine i novopazarskog sandžaka. Posle bune bosanskih feudalaca pod Husein-kapetanom Gradaščevićem izdvaja se Hercegovina kao poseban pašaluk (1832 -1851). Sedišta pašaluka: Banjaluka (1580-1639); Sarajevo (1639-1687); Travnik (1687-1850); i ponovo Sarajevo (1850-1878).
BOSANSKO-HERCEGOVACKI USTANAK 1875, ustanak seljaka koji je izazvao tzv. veliku istočnu krizu i oslobodilačke ratove Srbije, Crne Gore i Rusije 1876-1878. Ustanak je izbio zbog teškog položaja hrišćanske raje opterećene brojnim dažbinama u ko-
BOSANSKO-HERCEGVACKI
94
rist aga i begova brojnim porezima, od kojih je naročito bila nesnosna desetina. Ustanak je ubrzala nerodna 1874. godina, koja je izazvala glad. Age, begovi i turska vlast su zahtevali dažbine ne vodeći računa da pomognu gladnom stanovništvu. Odluka za dizanje ustanka je donesena na zboru nevesinjskih prvaka u selu Biogradu septembra 1874. i zatražena je pomoć od crnogorskog kneza Nikole. U leto 1875. otpočele su borbe u Hercegovini poznate pod imenom „Nevesinjska puška". Ustanicima su došli u pomoć dobrovoljci iz Crne Gore i ustanak je zahvatio veliki deo Hercegovine. Nešto kasnije je otpočeo ustanak i u Bosni i to najpre u Bosanskoj krajini, a zatim u Podrinju. U ustanku su uzeli učešća Srbi i Hrvati, dok je muslimansko stanovništvo bilo na strani turske vlasti. Kako su ustanicima pomagale Srbija i Crna Gora, Turska ih je optuživala zbog mešanja u njene unutrašnje stvari. Ovo je izazvalo akciju velikih sila poznatu pod nazivom istočne krize. Srbija i Crna Gora su ubrzo objavile Turskoj rat (1876), a zatim i Rusija (1877). Hercegovački ustanici su ratovali zajedno sa crnogorskom vojskom, dok se ustanak u Bosni razvijao izolovano. Među ustanicima u Bosni
Bosna od XII do XIV veka
BOSIE
nije vladalo jedinstvo i ustanak je pred kraj rata počeo da slabi. Rezultat ustanka zavisio je od završetka rusko-turskog rata. Po Berlinskom kongresu Bosna i Hercegovina su dodeljene Austriji iako je u toku ustanka stanovništvo izrazilo želju za ujedinjenjem sa Srbijom i Crnom Gorom. BOSIE, žak-Beninj (Bossuet, JacquesBenigne, 1627-1704), veliki govornik, propovednik na dvoru Luja XIV, pisac Razmatranja o svetskoj istoriji. Bio je pobornik apsolutizma i katoličan stva. Smatra se jednim od stvaralaca klas. proze u Francuskoj. Teoretičar božanskog porekla kraljevske vlasti. BOSNA I HERCEGOVINA. Preistorijski i antički period. Prvi arheološki nalazi potiču još iz paleolitskog doba (u blizini ušća Usore), ali su naročito brojni lokaliteti iz neolita kada je teritorija Bosne bila relativno gusto naseljena. Ovom periodu pripada nekoliko grupa naselja: kakanjska, posavska, tuzlanska i butmirska u Bosni i naselje u Lisičićima kod Konjica u Hercegovini. Sva naselja pripadaju zemuničkom tipu, a stanovnici su lovci i stočari. Iz bakarnog doba otkriveno je nekoliko naselja (Karavoda, Griči, Kotorac, Lohinja). U bronzanom dobu naseljava se novo stanovništvo koje pripada tzv. slavonskoj i panonskoj kulturi (Debelo brdo i dr.). U gvozdenom dobu javljaju se sojenička i gradinska naselja (Donja dolina, Glasinac). Ova naselja pripadaju ilirskim plemenima - stočari ma i zemljoradnicima. U mlađem gvozdenom dobu kroz ovu teritoriju prolaze Kelti. Rimljani su konačno zavladali ovim krajevima tek krajem I veka pre n. e. Ilirska plemena uče stvuju u opštem ilirskom ustanku (6--9. god. n. e.). Poslednja njihova tvrđava koja je pala pod rimsku vlast bila je Arduba (verovatno Vranduk). Već u I veku romanizacija je brza i uspešna. Bosnu je prekrila mreža rimskih puteva i iskorišćava se rudno blago: srebro i olovo (oko Srebrnice) i zlato (dolina Lašve i Vrbasa). Od rimskih gradova su značajniji: Domavija (kod Srebrnice), Bistue Vetus (na izvoru Rame), Bistue Nova (Zenica). Deo ilirskog stanovništva je romaniziran (ravnice, okolina gradova), a drugi deo je sačuvao stari način života (planinski krajevi). Posle pada Zapadnog Rimskog Carstva ovim krajevima vladaju Istočni Goti, a zatim Vizantija do dolaska Slovena. Srednji vek. Iako su se Sloveni naselili počet kom VII veka, prvi put se ime Bosna pominje u X veku (Konstantin Porfirogenit), a pod tim imenom se podrazumevaju teritorije današnje centralne Bosne. Na teritoriji današnje BiH pominju se i ove oblasti: Soli (oblast oko Tuzle), Travunija (oblast
95
BOSNA I HERCEGOVINA
od Kotora do Dubrovnika), Zahumlje (oblast od Dubrovnika do ušća Neretve) i Paganija (od ušćaNeretvedoušćaCetine). U Bosni se dugo zadržao plemenski način života, jer su Sloveni skoro potpuno uništili ostatke antičke kulture. Brže se razvijaju Travunija i Zahumlje. Ovde se već u IX veku počinju formirati feudalni odnosi i javljaju se nasledni kneževi. Zahumljem u X veku vlada knez Mihailo Višević. Za vreme Caslava Klonimirovića (poginuo oko 960) Bosna ulazi u sklop srpske države. Krajem X veka Bosna je u sastavu Samuilovog carstva, posle čije propasti ponovo postaje vizantijska. U doba uspona Duklje Bosna ulazi u njen sastav (krajem XI veka). U ovom periodu se u Bosni razvijaju feudalni odnosi i posebna državna organizacija na čelu sa banom. Državna posebnost Bosne ne gubi se ni pod ugarskom vrhovnom vlašću (od 1137). Sredinom XII veka pominje se bosanski ban Borić kao ugarski vazal. 1167. Bosna priznaje vizantijsku vlast i uskoro se kao vladar pominje Kulin, prva značajna istorijska ličnost. Sa Kulinom počinje doba razvijenijeg feudalnog društva. Istovremeno se javlja u Bosni bogumilsko učenje, koje će preovladati i tako će nastati posebna crkvena organizacija, koja je igrala važnu ulogu u istoriji Bosne. Za vreme Kulina Bosna se proširila i uspela je da otkloni neposrednu opasnost od Mađara, koji su kao eksponenti pape hteli da pokore „jeretičku" državu. U XIII veku Bosna je morala da izdrži veliki ugarski pritisak. U toj borbi sa Ugarskom oslabila je banova vlast, ojačala moć vlastele i crkve bosanske, a zemlja je nazadovala u privrednom i kulturnom pogledu. Početkom XIV veka Bosna je prebrodila krizu i počinje njen nagli uspon za vlade znamenitog bana Stjepana II Kotromanića (1322-1353). Ban Stjepan je osvojio Donje Kraje i Zahumlje. Otpočeo je privredni uspon (rudarstvo i trgovina), a znatno je ojačala vladarska vlast. Taj se razvitak nastavio za vlade naslednika Stjepana II, Tvrtka I (1353-1391). Koristeći se raspadom srpske države Tvrtko je osvojio deo srpskih zemalja i proglasio se kraljem Srbije i Bosne (1377). Za vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj Tvrtko osvaja veliki deo Hrvatske i Dalmacije. Posle Tvrtkove smrti bosanska država slabi i javljaju se moćne feudalne porodice: Kosače u Humu, Hrvatinići u zapadnoj Bosni i Pavlovići u istočnoj Bosni. Vlast vladara se praktično svela na središnu Bosnu i to u periodu kada je počinju ugrožavati Turci. Južni deo Bosne izdvojio se kao posebna država na čelu sa hercegom Stjepanom Vukčićem Kosačom (1435-1466). Stešnjena između Turaka
BOSNA I HERCEGOVINA i Mađara, Bosna je pala pod tursku vlast 1463, a poslednji kralj Stjepan Tomašević (1461-1463) ubijen je. Otada pa sve do 1878. Bosna je bila pod turskom vlašću. Turci su zaveli svoj feudalni sistem i uspeli da islamiziraju znatan deo stanovništva. Kao pogranična turska provincija Bosna je igrala važnu ulogu u širenju turske vlasti u doba njenog uspona i odbrani turskih granica u doba opadanja. 1580. Bosna je postala beglerbegluk, koji je uključio i nekoliko sandžaka na području Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. U doba uspona Turske razvilo se nekoliko gradova kao značajni privredni centri i centri islamske kulture. To su: Sarajevo, Foča, Mostar, Travnik, Banjaluka i dr. Opadanje turske vlasti praćeno je pojačanom eksploatacijom seljaštva, zbog čega se ono često buni, osobito u XIX veku. Poslednji veliki ustanak seljaka protiv turske vlasti bio je 1875-1878. Kako se ustanak kom-
-
96
BOSNA I HERCEGOVINA plikovao u rat Turske sa Srbijom, Crnom Gorom i Rusijom, Turska je, pored drugih teritorija, izgubila i Bosnu. Po Berlinskom kongresu Bosna je pripala Austro-Ugarskoj, koja ju je okupirala. Otada pa do 1918. Bosna i Hercegovina se nalaze pod austrougarskom upravom. Austrougarska je uprava bila tuđinska i nasilnička, mada je u to vreme postignut znatan uspeh u privrednom razvitku. Austrijska vlast je zadržala feudalne odnose na selu, i da bi lakše vladala, zavađala je Muslimane, Srbe i Hrvate. Krajem XIX veka srpska buržoazija i muslimanski begovat vode borbu za versku i prosvetnu autonomiju (v. Autonomne borbe Srba u BiH, Autonomne borbe Muslimana u BiH). U toku tih borbi javljaju se i građanske stranačke organizacije (v. Političke stranke kod Jugoslovena). Austro-Ugarska je 1908. anektirala BiH uprkos otpora stanovništva i velikih sila iz Antantinog bio-
-Granica okru9a o
20
~
60
eo
/fJOkm
Bosna 1 Hercegovina pod Austrougarskom
BOŠKOVIĆ
97
BRACA GRASI
--~-----------
ka. Anektirane pokrajine su dobile ustav 1909. Po tom ustavu BiH je bila zemlja sa ograničenom autonomijom pod kondominijumom Austrije i Ugarske. Promenjeno stanje je još više izazvalo nezadovoljstvo stanovništva, osobito omladine. Formira se nacionalna revolucionarna organizacija „Mlada Bosna'', koja se bori za uništenje Austro-Ugarske i ujedinjenje Južnih Slavena. U takvoj situaciji Bosna je doče kala i I svetski rat, posle čijeg završetka ulazi u sklop države SHS. BOSKOVIC, Ruđer (1711-1787), matematičar, fizičar, astronom i filozof. Rodio se u Dubrovniku, gde je dobio srednje klasična obrazovanje. Više školovanje je nastavio u Rimu u čuvenoj školi Collegium Romanum. Osobiti dar je pokazao za matematiku i fiziku. Već 1736. objavljuje prve naučne radove iz matematike, astronomije i geodezije. Skoro ceo svoj život proveo je u inostranstvu, ali je uvek održavao vezu sa rodnim Dubrovnikom i kao slavna ličnost činio mu je razne usluge. Po naučnim poslovima putovao je u razne zemlje. Boravio je u Italiji, Francuskoj, Nemačkoj, Holandiji, Engleskoj, a proputovao je i kroz Poljsku i Tursku. Najduže je boravio u Italiji, gde je bio profesor u Rimu, Paviji i Milanu. 1758. objavio je svoje glavno delo iz teorijske fizike, čuvenu „Philosophiae naturalis theoria ... " Bio je dopisni član Francuske akademije nauka i član raznih drugih učenih društava. Pod njegovim rukovodstvom je rađena čuvena zvezdarnica kod Milana i u njoj je proveravao rezultate svojih naučnih radova iz oblasti astronomije. God. 1774. prelazi u Francusku, dobija franc. državljanstvo i postaje direktor optike za mornaricu u Parizu. Sudeluje aktivno u naučnom životu Francuske uživajući veliki ugled u njenim naučnim krugovima. God. 1782. dobija odsustvo i odlazi u Italiju, gde u gradu Bazanu provodi poslednje godine života, dovršavajući izdavanje svojih dela. God. 1785. izišla su u Bazanu njegova čuvena „Opera" u 5 svezaka. Iscrpen prekomernim radom, psihički oboleo, umire u Milanu. Bošković je jedan od najsvestranijih i najučenijih ljudi svog vremena. U svim oblastima nauke kojima se bavio ostavio je izvanredne rezultate. Njegova naučna otkrića visoko su cenjena od savremenika i ušla su trajno u fond evropske kulture. Iako je domovinu napustio vrlo mlad, uvek je sa ponosom isticao svoje dubrovačko poreklo. Boškovićeva ličnost privlači pažnju savremenih naučnika i o njemu postoji ogromna literatura. BOZJI MIR, zabrana rata i upotreba oružja od srede do ponedeljnika ujutru u periodu srednjeg veka. - U sredn iem veku crkva se zalagala za uvođe-
nje „božjeg mira", tj. zabrane vođenja ratova u određene dane sedmice. Proglašenje „božjeg mira" omogućilo je borbu vladara protiv nepokornih feudalaca i neometan razvoj trgovine. Prekršaj „mira" se strogo kažnjavao. BO.ZJI SUD, sudski način dokazivanja krivice u srednjem veku. Ako se svedočenjem nije mogla dokazati krivica optuženog, seoski skup i sudije određivali su osumnjičenom da dohvati usijano gvožđe ili da ga izvadi iz vrele vode. U određeno vreme osumnjičeni je morao da pokaže da mu je opekotina zacelila; u protivnom kažnjavan je. Kod Srba je poznato „vađenje mazije'', tj. vađenje predmeta iz vrele vode. BRACA GRASI, Tiberije i Gaj, narodni tribuni i borci za sprovođenje agrarne reforme u starom Rimu. - Početak snažnog demokratskog pokreta u ant. Rimu usledio je 134. god. pre n. e. kada je za narodnog tribuna izabran Tiberije Sempronije Grah, odlučan pristalica agrarnih reformi. Svoje poreklo vodili su iz ugledne plebejske porodice Sempronija. Tiberije se istakao kao vojskovođa, diplomata i političar. Istakao se u III punskom ratu, kada se borio pod zidinama Kartagine. U vreme izbora za narodnog tribuna politič ka situacija u Rimu bila je vrlo zategnuta. Zalažući se energično za sprovođenje agrarne reforme, Tiberije je predlagao da se ograniče razmere okupirane državne zemlje (ager publicus). Glava porodice, prema njegovom predlogu, mogla je imati najviše 500 jugera zemlje za sebe i po 250 za odrasle sinove, s tim da nijedna porodica ne može posedovati više od 1 000 jugera. Višak zemljišta je trebalo oduzeti i podeliti ga na parcele od po 30 jugera, koji bi se dodelili seljacima u nasledno korišćenje. Radi sprovođenja ovog zakona u život trebalo je svake godine da se bira komisija od 3 člana. Većina senatorske aristokratije bila je protiv ovog zakonskog projekta, dok su seljaci na njega gledali sa simpatijama Na taj način je borba za agrarnu reformu imala sve uslove da se pre· tvori u masovan pokret. U narodno: skupštini Tiberijev je zakonski proje· kat bio prihvaćen i izabrana je ko· misija od tri člana, u koju su, osirr Tiberija, ušli još njegov brat Gaj i tas· Apije Klaudije. Već na prvom koraki komisija je naišla na velike teškob pošto je bilo nemoguće utvrditi grani ce državne zemlje. Rad komisije s• zbog toga otegao i Tiberije je postavi• svoju kandidaturu za iduću godinu z: izbor narodnog tribuna, što je bH neuobičajena po rimskim ustavnir običajima. Na dan izbora izbio je oru žani sukob jer je Tiberije optužen d teži tiraniji i kraljevskoj kruni. Z
BRAMANI
vreme sukoba Tiberije je poginuo zajedno sa 300 svojih pristalica. Posle Tiberijeve smrti rad agrarne komisije nije obustavljen, nego se nastavilo sa dodeljivanjem zemljišta. Svoje zadatke komisija je odlučno sprovodila i vršila konfiskaciju zemljišta u širokim razmerima. Ovo je stvorilo ogromno nezadovoljstvo u redovima aristokratije, koja je nastavila borbu protiv Tiberijevih pristalica, od kojih su mnogi proterani iz Rima. Nova etapa borbe za agrarnu reformu nastavljena je pod vodstvom mlađeg Tiberijevog brata Gaja, koji je 123. god. pre n. e. bio izabran za narodnog tribuna. Sa širokim ovlašćenjima koja mu je davala ova visoka funkcija Gaj je na početku svog tribunata uzeo u zaštitu pristalice svoga ubijenog brata. Prvi zakon koji je bio sproveden na njegovu inicijativu nalagao je pozivanje na sudsku odgovornost svakog onog ko bez sudske odluke progna rimskog građanina. Bilo je više nego očigledno da je ovaj zakon bio uperen protiv Popilija Lenata, koji je za vreme svog konzulovanja prognao iz Rima Tiberijeve pristalice. Ustvari, značaj ovog zakona je mnogo veći. Njime je Gaj zaštitio ličnost rimskog građanina od samovolje visokih magistrata, koji su često zloupotrebljavali svoje položaje. Nastavljajući započetu socijalnu reformu Gaj je doneo žitni zakon, po kome je svaki plebejac mogao lično da kupuje žito po niskoj ceni. Ovim zakonom Gaj je želeo da postigne i određen politički cilj i da pridobije na svoju stranu gradske plebejce. U interesu seoskog plebsa, na Gajevo insistiranje obnovljen je u potpunosti agrarni zakon njegovog starijeg brata Tiberija. Da bi sproveo svoje velike planove, Gaj je bio izabran za narodnog tribuna i za iduću 122. god. pre n. e. iako sam nije postavljao svoju kandidaturu. Da bi pokrenuo ekonomski život u zemlji, Gaj je pristupio građenju puteva, što je omogućavalo zaradu siromašnom stanovništvu i znatno im olakšalo odlazak u gradove pošto su većinom građeni putevi koji su povezivali sela sa većim naseljima. Posebnu pažnju posvetio je Gaj osnivanju novih kolonija. Na njegov predlog odlučena je da se osnuje kolonija Junonija na mestu razorene Kartagine. Na taj način on se oslobodio religijskih predrasuda jer je na teritoriju Kartagine bačeno prokletstvo 146. god. prilikom njenog uništenja. U novu provinciju trebalo je da se preseli 6000 ljudi i da se svakom od njih dodeli parcela zemljišta u veličini od 200 jugera. Svojim raznovrsnim reformama Gaj je prelazio okvire delatnosti koje su mu bile postavljene kao narodnom tribunu. Pored rukovođenja agrarnom komisijom, on se
98
BRAMANIZAM
mešao u spoljnopolitičke poslove i lič no vršio nadzor nad izgradnjom puteva i osnivanjem novih kolonija. U nemogućnosti da mu se suprotstavi, rimski Senat je bio primoran da prihvata sve njegove predloge. U vršenju svoje dužnosti on je kršio stare običaje prema kojima narodni tribun nije smeo napuštati Rim. Gaj je prešao preko toga i otputovao u Afriku da lično rukovodi osnivanjem kolonije Junonije onemogućivši na taj način bilo kakvu zloupotrebu onih koji su u staroj Kartagini sprovodili agrarnu reformu. Iskoristivši njegov boravak u Africi, opozicija se ujedinila i postigla prvi uspeh. Gajev zakonski projekat o dodeljivanju građanskog prava rimskim saveznicima bio je odbijen. Ohrabreni ovim uspehom, Gajevi neprijatelji su počeli sve smelije da deluju. Zahvaljujući njihovoj agitaciji, Gaj nije bio izabran za narodnog tribuna za iduću 121. god. pre n. e. Iste god. pokrenuto je pitanje kolonije Junonije. Aristokratija je vešto lansirala glasove o nepovoljnim znamenjima, koja su, tobož, zapažena prilikom osnivanja ove kolonije u Africi. Na inicijativu jednog od najvećih Gajevih protivnika, konzula Lucija Opimija, sazvana je narodna skupština da bi ukinula zakon o koloniji Junoniji. Kapital je određen za mesto održavanja zasedanja. Obe neprijateljske partije, i optimata i populara, došle su na Kapital potpuno spremne za odluč nu borbu. Ubistvo konzulovog pratioca bilo je povod da se hitno sazove sednica Senata, na kojoj je donesena odluka da je država u opasnosti i da se konzulu daju vanredna ovlašćenja. Na osnovu ove odluke senatori i jedan deo vitezova došli su naoružani na Kapital. Protiv Gaja i njegovih pristalica poslate su naoružane najamničke snage. Oko 3000 Gajevih saradnika bilo je ubijeno a njihovi leševi bačeni u Tibar. Gaj je pred snažnim naletima naoružanih vojnika pobegao na drugu stranu Tibra i u jednom šumarku naredio je svom robu da ga ubije. Tako se završila reformatorska delatnost dvojice narodnih tribuna, braće Graha Tiberija i Gaja. BRAMANI, sveštenici stare Indije. U početku obavljali su samo verske dužnosti. Stvaranjem arijevskih država, vodili su računa o očuvanju starih indijskih tradicija. Iz njihovih redova izašli su mnogi sveštenici, sudije, reformatori jezika i naučnici. Svoje učenje izložili su u obliku pravila o društvenom uređenju u knjizi „Manuov zakonik". Do sredine prvog milenija imali su velik uticaj na politički život Indije. BRAMANIZAM, versko učenje starih Indijaca koje je svoje ime dobilo po Brami, vrhovnom božanstvu, jedinoj stvarnosti koja je predstavljala svetski
BRANIMIR duh i božansku silu. Ovo učenje stvorili su i širili sveštenici brarnam (v.) počev od 600. god. pre n. e. Iako ga je docnije potisnuo budizam, smatra se da ovoj religiji pripada oko 200 miliona vernika. BRANll\UR (879-892), nezavisni knez dalmatinske Hrvatske. Vodeći umešnu politiku, uspeo je da izvojuje nezavisnost Hrvatske i da zavlada dalmatinskim gradovima i ostrvima. Na kamenim spomenicima u Muću Gornjem, 2drapnju (kod Skradina) i šopotu (kod Benkovca) nađeni su natpisi u kojima se Branimir naziva „dux Cruatorum" - knez Hrvata. To su najstariji spomenici u kojima se pominje ime Hrvata. U savezu sa Neretvljanima porazio je mletačku flotu kod Makarske i prinudio Mlečane da mu plaćaju danak za slobodnu plovidbu i trgovinu pored naših obala Jadranskog mora. „BRANISLAV'', ilegalni list ilirskog pokreta, koji je izlazio u Beogradu od 20. XI 1844. do polovine januara 1845, pod redakcijom Bogoslava šuleka. Izdavan je u Beogradu zbog pooštrene cenzure u Hrvatskoj posle zabrane ilirskog imena. „Branislav" je iznosio zahteve hrvatskog narodnog pokreta i kritikovao stav Mađara prema Hrvatskoj. BRANKOVIĆ, Đorđe (1645-1711), grof, istaknuta ličnost ugarskih Srba i istoričar. Prema porodičnoj legendi, potomak despota Brankovića. Vaspitavao ga je brat Sava, erdeljski mitropolit. Kao znalac jezika, bio je u diplomatskoj službi erdeljskog, a zatim i vlaškog kneza. Nudi svoje usluge Austriji, koja se sprema za rat protiv Turaka. . Od austrijskog cara Leopolda dobija titulu ugarskog baroGrof na. Njegova aktiv- Đorđe Branković nost je naročito izrazita za vreme velikog rata Hrišćanske lige (1683-1699). Car Leopold prihvata njegove ponude da jače angažuje srpsko stanovništvo u ratu protivu Turaka. Pećki patrijarh Arsenije III Crnojević izdaje mu diplomu o despotskom poreklu. 1688. predlaže caru Leopoldu stvaranje ilirske kraljevine, koja bi obuhvatila sve oslobođene narode na balkanu. Da bi ga jače privezao, car mu dodeljuje titulu kneza Svete Imperije. Kada je počela ofanziva austrijske vojske preko Save i Dunava (v. Austro-turski ratovi,
iz
Velika
Oršave
BRATSTVO
99
ISeoba upućuje
Srba)
Branković
proglas Srbima pozivajući ih na ustanak. Proglas potpisuje kao despot „!lirika". Njegove pretenzije postaju sumnjive Austriji i ona naređuje svom koman-
----------··-----
dantu Ludvigu Badenskom da Brankoviea ukloni. Pozivajući ga tobože na dogovor, Badenski Brankovića hapsi u Kladovu. Tamnovao je sve do smrti u: Oršavi, Sibinju, Beču i Hebu. Posle seobe Srba pod Crnojevićem ugled Brankovićev među Srbima silno raste. Na skupu srpskih prvaka u Budimu, iako zatvoren, biva izabran za srpskog despota. Austrijski dvor ga ne pušta među Srbe, a mesto despota određuje Srbima kao njegovog zamenika podvojvodu Jovana Monasterliju. Branković je u zatvoru napisao veliki istorijski spis „Slavenoserbske hronike". Delo nije nikada objavljeno, ali je korišćeno od strane docnijih pisaca i pozitivno je uticalo na razvitak srpske istoriografije. Umro je u zatvoru u Hebu (Ceška) 1711. BRANKOVICI, srpska vladarska porodica. Prezivaju se po Branku Mladenoviću, sevastokratoru Dušanovom, ocu Vuka Brankovića. Posle smrti cara Uroša Brankovići su se uzdigli među najmoćnije srpske feudalce, a nakon kosovske bitke Brankovići su postali turski vazali, ali ih je Bajazid I razbaštinio i proterao iz zemlje. Posle smrti despota Stefana Lazarevića Đurađ Branković postao je srpski despot. Kada su Turci pokorili Srbiju 1459. godine, Brankovići prelaze u Srem i postaju vazali ugarsko-hrvatskog kralja pod imenom „srpski despoti u J. Ugarskoj". Učestvovali su umnogim akcijama protiv Turaka. Godine 1502. umro je poslednji despot iz porodice Brankovića i njegovom smrću se gasi porodica Brankovića. Najznačajnije ličnosti ove porodice su: Vuk Branković, učesnik u kosovskoj bici, koga je narodna pesma oglasila izdajnikom i krivcem za srpski poraz; Đu rađ Branković (1427-1456), srpski despot; Grgur, Đurđev sin, oslepljen od Turaka, umro u Hilandaru kao monah; Lazar (1456-58), srpski despot; drugi Đurđev sin Lazar, srpski despot; treći Đurđev sin Vuk (1465-85), srpski despot u Sremu; Jovan (1492-1502), poslednji srpski despot u Sremu. BRATOVSTINE, udruženja zanatlija i trgovaca. Ova udruženja ujedinjavala su zanatlije prema vrsti zanata, bogatstvu i ugledu njihovih članova. Postojale su bratovštine trgovaca, mornara, ribara, graditelja brodova itd. Bratovštine su se starale o interesima svojih članova u gradu i vaspitanju mlađih članova.
BRATSTVO, egzogamna grupa u okviru plemena čiji se članovi smatraju srodnicima po tome što su, ili veruju da su potomci zajedničkog pretka. Srodstvo se računa po muškoj lozi. Bratstvo je kao ustanova postojalo kod svih naroda u fazi rodovskih zajednica. Najduže se očuvalo u Crnoj Gori, Her-
BRAZIL
100
cegovini Albaniji. Bratstva imaju prezime po svom pretku (po Petru-Petrovići itd.). BRAZIL. God. 1500 brazil. obalu je otkrio i osvojio za Portugaliju moreplovac Pedro Kabral; unutrašnjost zemlje otkrivana je i zaposedana postepeno zbog nepovoljnih prirodnih uslova. Iako je teritorija Brazila, ugovorom u Tordesiljasu (1494), ušla u port. sferu osvajanja, susedne špan. kolonije stalno su pretendovale na tu teritoriju, povremeno je prisvajale i sukobljavale se s port. kolonistima. To su činili i Holanđani, koji su u prvoj polovni XVII v. držali u svom posedu jedan deo brazil. teritorije. U borbi kolonija Latinske Amerike za političku nezavisnost, koja je ispunila drugu i treću deceniju XIX v„ nezavisnost je proglasio i Brazil 1822. god. pod vodstvom princa Pedra, portug. guvernera, koji je uzeo titulu cara. Portugalija je priznala nezavisnost Brazila 1828. god., s tim da njime vladaju carevi iz port. dinastije Braganca. Monarhističl5.a vlast je ukinuta 1889. god. zbacivanjem Pedra II, a dve godine kasnije republika je dobila ustav i federativno uređenje. Republika je stabilizovana tek posle niza građanskih ratova, koji su trajali do 1906. god., i nakon sprovođenja niza reformi (konačno ukidanje ropstva 1888). BRDA CRNOGORSKA, najviša pla• ninska oblast Crne Gore istočno od :~ reka Zete i Morače. Tu se formiralo sedam plemena, pa se zovu „sedmoro" brda. To su: Bjelopavlići, Piperi, Bratonožići, Kuči, Vasojevići, Morača i Rovca. Sa starom Crnom Gorom čine jezgro crnogorske države XIX veka. Knez Danilo, a jedno vreme i knez Nikola, nosili su titulu kneza „Crne Gore i Brda". BREGALNIČKA BITKA, borbe srpske i bugarske vojske na reci Bregalnici u 2. balkanskom ratu od 30. juna - 8. jula 1913. Brojniju bugarsku vojsku porazila je srpska vojska kojoj je pomagala jedna crnogorska divizija. Srpski gubici oko 16 000, a bugarski oko 25 000 poginulih i ranjenih. Bitka je rešila ishod rata na štetu Bugarske. BRIBIRSKI KNEZOVI, v. Subići. BRISO, Zan-Pjer (Brissot, Jean-Pierre, 1754--93), franc. revolucionar. Pošto se istakao kao pravni i polit. pisac i osnivač društva „Prijatelji Crnaca" (1788) u SAD, ušao je u revoluciju sa shvatanjima bliskim Rolanu i Mirabou, s kojima je osnovao list „Francuski patriot". Zatim je postao jedan od lidera žirondista i veliki pobornik rata protiv koalicija. Giljotiniran je za vreme jakobinske diktature, 11. juna. BRITANSKA ZAJEDNICA NARODA,
v. Komonvelt.
··-· BRUNO
BRIZINSKI (FRAJSINSKI) SPOMENICI, najstariji jezički spomenici slovenačkog jezika; pisani su latinskim slovima. Nastali su oko 1000. godine, a nađeni su u Brižiniju (Frajsing), Bavarska. Cuvaju se u Minhenu (Nemačka). BROKIJER, Bertrandon de la - (Broquiere, Bertrandon de la, XV v.), franc. putopisac. Proputovao je kroz srpsku despotovinu Đurđa Brankovića. U svom delu Putovanje preko mora dao je vanredne podatke koji služe kao izvor za srpsku srednjovekovnu istoriju, kao i za uređenje tadašnje turske države i društva. BRONZANO DOBA, preistorijsko razdoblje u kome su oruđa za rad, oružja i nakit izrađivani pretežno od bronze. Nastalo je posle kamenog doba - neolita (v.) oko. 3000. god. pre n. e. To je vreme kad je došlo do prelaska matrijarhata u patrijarhat. Najpoznatija nalazišta u Evropi nalaze se u nordijskim zemljama i na Sredozemlju. Mnoga nalazišta nalaze se i u našoj zemlji. U ovom dobu razvili su se zemljoradnja, zanatstvo i pismenost. Za bronzano slikarstvo karakteristične su slike koje su ljudi urezivali po zidovima pećina sa motivima iz svakodnevnog života u kojima dominiraju ljudi, životinje, oružje, lađe i scenske kompozicije. Trajalo je do pojave metala kada počinje gvozdeno doba (v.) oko 2000. god. pre n. e. BROZ TITO, J osip, v. Tito. BRSJAčKA BUNA, buna protiv turske vlasti u zapadnoj Makedoniji 1881. Podigli su je makedonski dobrovoljci u srpsko-turskom ratu 1876-1878. Buna je bila slabo organizovana i zahvatila je kraj između Ohrida, Bitolja, Prilepa i Kičeva. Turci su lako ugušili bunu, a nekoliko stotina učesnika osudili na robiju. Među osuđenima bio je i čuve ni vojvoda Micko, koji je u zatvoru proveo 20 godina. BRUNETSKA OPERACIJA, v. Spanski građanski rat. BRUNO, Đordano (Bruno, Giordano, 1548-1600), italijanski filozof iz vremena renesanse, materijalist i slobodni mislilac. Skolu je učio kod dominikanaca, a univerzitet u Napulju. Posle školovanja primljen je u redove dominikanaca, ali je, osumnjičen kao jeretik, 15 godina lutao po univerzitetskim centrima Evrope, sve dok se 1591. god. nije ponovo vratio u Veneciju gde je održao svoje prvo preda~anje kao naučnik i profesor. Ali, povratak u Italiju bio je koban za njega. Potkazali su ga inkviziciji koja ga je uhapsila i poslala u Rim, gde je 7 godina bio pod istragom, sve do 1600. god. kada je osuđen na smrt i spaljen na lomači na jednom rimskom trgu. U svojim delima učio je da u kosmosu postoji mnoštvo svetova koji
BRUSILOVJEVE OFANZIVE
su potpuno slični našem Sunčevom sistemu. Sa puno žara i energije propagirao je Kopernikovo učenje, dok je Aristotelovu teoriju o kristalnim sferama oko nepokretne Zemlje potpuno odbacio. BRUSILOVLJEVE OFANZIVE, tri ofanzive ruske vojske u prvom svetskom ratu, nazvane po ruskom vojskovođi ~· A. Brusilovu (1853-1926). Prva od tih ofanziva bila je avgusta 1914, kada je VIII ruska armija pod komandom generala Brusilova prodrla preko Bukovine i Karpata u Mađarsku, porazila austrougarsku vojsku i ugrozila samu Budimpeštu. Druga ofanziva počela je 4. juna 1916. kod Lucka, kada je odbačena austrougarska i nemačka vojska. Uskoro zatim oslobođena je velika teritorij a oko Lavova i zarobljeno je preko 400 000 vojnika. I najzad, jula 1917 u svojstvu vrhovnog komandanta ruske vojske, Brusilov je preduzeo i treću ofanzivu, koja je doživela puni neuspeh. Posle revolucije Brusilov je postao sovjetski general. BRUT, Marko Junije, najistaknutiji zaverenik protiv Cezara. Pre Cezarovog ubistva bio njegov miljenik. Cezar ga je odredio za pretora 44. god. pre n. e. Posle Cezarove smrti napustio Rim i otišao najpre u Atinu, a zatim u Makedoniju. Bio dobar govornik i pisac, izvršio samoubistvo 42. god. pre n. e. BUDIMPESTANSKA KONVENCIJA, taj· ni ugovor između Rusije i AustroUgarske zaključen 15. jan. 1877. koji reguliše položaj obeju sila u istočnoj krizi 1875-1878. U slučaju rata Rusije sa Turskom, Austro-Ugarska će zauzeti stav blagonaklone neutralnosti, a Rusija se neće protiviti da Austro-Ugarska u pogodnom trenutku okupira Bosnu i Hercegovinu. BUDIMSKI PASALUK, administrativna oblast Turske sa centrom u Budimu. Osnovan 1541, kada su Turci osvojili Ugarsku od Dunava do Blatnog jezera. Do osnivanja bosanskog pašaluka 1580. obuhvatao je niz naših krajeva u Srbiji, Bosni i Hrvatskoj. Pašaluk je nestao oslobođenjem Ugarske u ratu 1683-1699. Poslednji ostatak budimskog pašaluka bio je smederevski sandžak, koji je posle ovog rata pripojen rumelijskom pašaluku. BUDINI, antički narodi, koji su, prema Herodotu, zauzimali veliko prostranstvo severno od Skita. Neki ih smatraju precima Slovena. Pretpostavka se oslanja na rezultate istraživanja prema kojima su preci Slovena živeli razjedinjeni u više grupa plemena. A jednu od tih grupa sačinjavali su Budini. BUDISAVLJEVIĆ, Srđan (1883-1968), jugoslovenski političar i državnik. Rodio se u Slavonskoj Požegi. Osnovnu školu i gimnaziju je završio u Gos-
BUGARSKA
101 piću,
a pravo u Zagrebu, Hajdelbergu
i Berlinu. Doktorirao je pravo u Zagrebu I posvetio se advokaturi. Svoju
aktivnost je počeo pre prvog svetskog rata, još kao student. Zatim kao advokat branilac na veleizdajnič kom procesu (1908-1909) i kao poslanik Hrvatskog sabora. 1918. je bio sekretar Narodnog vijeća i poverenik u Vladi veća. Između dva rata bio je poslanik u parlamentu 1923, 1925. i 1927, naj~re kao predstavnik demokrata, a zatim samostalnih demokrata - stranke ClJl je bio dugogodišnji vođa. Pripadao je opoziciji protiv šestojanuarske diktature. Od 1939. do 1941. bio je ministar u vladi Cvetković-Maček, ali je odbio da potpiše pakt, a zatim i u vladi D. Simovića i S. Jovanovića u emigraciji. Posle povratka u zemlju bio je prvi namesnik od marta do novembra 1945. Posle toga se penzionisao i povukao iz političkog života. BUDIZAM, filozofska nauka i vera. U Indiji suprotstavila se bramanizmu. Prema legendi, osnovao ga šakjamuni, pronovednik druge polovine VI v. n. e. Ime Buda što znači prosvećeno znanje, dobio' onog momenta kada je našao put istine. Za kratko vreme nova vera stekla mnogobrojne pristalice u azijskim zemljama. BUDONI, Semjon Mihailovič (1883- ), sovjetski vojskovođa i maršal. - Buđoni je seljačkog porekla. Učestvovao je u rusko-japanskom ratu kao običan vojnik, dok je u prvoi:i svetsko;n ra~u bio narednik ruske voiske. Aktivno Je učestvovao u februarskoj i oktobarskoj revoluciji kao predsednik pukovskog i član divizijskog sovjeta. Posle pobede revolucije postao je jedan od komandanata Crvene armije i organizator konjice. Uspešno je komandovao krupnim jedinicama u borbi protiv kontrarevolucionarne vojske. Između dva rata nalazio se na visokim vojnim i političkim dužnostima. Dopunio je svoje voino obrazovanje. Učestvovao je i u driigom svetskom ratu i imao je značaine funkcije. BUGARSKA. Najstariji poznati stanovnici Bugarske bili su Tračani. U toku VII veka otpočela je kolonizacija Grka u tračke zemlje, na primorju Egejskog i Crnog mora (Anhijal, Mesemvrija, Odesa). Te kolonije su bile centri grč kog uticaja. Za vlade Filipa i Aleksandra najveći deo tračkih plemena Bugarske priznavao je makedonsku vlast. Tračka plemena su se dugo opirala Rimljanima i tek su 46. godine n. e. bila definitivno pokorena. Nastala je brzo jelinizacija južne (provincija Trakija) i romanizacija severne Bugarske (provincija Mezija). Podelom Rimskog Carstva Bugarska je pripala Istočnom Rimskom Carstvu (395). U V veku u političku
BUGARSKA Bugarsku upadaju razna germanska plemena, ali Tračani i tada sačinja vaju većinu stanovništva. Krajem V veka počinju napadi Slovena iz Vlaške nizije. U drugoj polovini VI veka počinje slovenska kolonizacija severne Bugarske, a početkom VII veka Sloveni naseljavaju celu Bugarsku. Tokom VII veka Vizantija uspeva da potčini niz plemena u Južnoj Bugarskoj. Plemena u Meziji (sev. Bugarska) bila su na putu stvaranja države kada se javljaju Bugari. Protobugari pripadaju turskoj grupi plemena. Iz centralne Azije naseljavaju se između Kaspijskog i Crnog mora i tu ih u 2. polovini IV veka pokoravaju Huni. Najezda Avara u 2. polovini VI veka povukla je deo Protobugara u oblasti srednjeg Dunava i Tise. Veći deo Protobugara je ostao da živi oko ušća Volge i Dona i ovde se krajem VI veka stvara velika Bugarska na čelu sa Kuvratom. Posle Kuvratove smrti država se raspada (oko 660). Jedan deo Protobugara na čelu sa Asparuhom naseljava se na ušću Dunava u Besarabiji, napadajući Vizantiju. Konstantin IV pokušava da ih suzbije, ali pohod nije uspeo i Bugari su se naselili u današnjoj severnoj Bugarskoj do Stare planine (680). Bugari su ovde pokorili slovenska plemena i stvorili državu. Bugarska država se brzo širila. Već je kan Tervel (701-718) prisajedinio deo istočne Trakije, dok je kan Krum (803-814), pobedivši vizantijskog cara Nićifora (811), prisajedinio veliki deo Makedonije. U procesu jačanja države vrši se slavizacija Bugara i ubrzana feudalizacija društva. Bugarski boljari se stapaju sa slovenskom aristokracijom, a slobodni seljaci se sve više pretvaraju u zavisne parike. Za vlade kana Borisa (852889) Bugari primaju hrišćanstvo iz Carigrada (864) i uskoro je Bugarska dobila posebnu crkvenu organizaciju. Primanje hrišćanstva ubrzalo je potpuno stapanje Bugara i Slovena. Osobiti uspon Bugarska je doživela za vlade Simeona (893-927). Pošto je proširio svoju državu, Simeon se proglasio za cara i bugarsku crkvu uzvisio na rang patrijaršije. Bugarska prestonica Preslav bila je važan centar srednjovekovne kulture i ovde su radili učeni Jovan Egzarh, episkop Konstantin i Cernorizac Hrabar. Za vlade naslednika Simeonova Petra (927-969) Bugarska slabi i tada se javlja i bogumilstvo. Uskoro je vizantijski car Jovan Cimishije pokorio Bugarsku (971). Vizantijska vlast nad Bugarskom trajala je do kraja XII veka. Krajem XII veka Vizantija slabi usled sukoba sa Mađarima, Normanima, krstašima i Srbima. God. 1185. podigli su Bugari u-
BUGARSKA stanak na čelu sa Petrom i Asenom. Vizantija nije uspela da uguši ustanak i formirano je tzv. Drugo Bugarsko Carstvo. Već je Asen I (1187-1196) proširio državu južno od Balkana, a Kalojan (1197-1207) osvaja deo Makedonije. Za vlade Asena II (1218-1241), koji pobeđuje epirskog cara Teodora (1230), Bugarska postaje vodeća država na Balkanu. Za vreme Drugog Carstva formira se razvijeno feudalno društvo. Vlast boljara sve više jača. Razvijaju se i gradovi kao: Trnovo, Sofija, Vidin, Vama, Sozopolj, Anhijal, Mesemvrija i Plovdiv. Za naslednika Asena II Bugarska država slabi, a u XIV veku, osobito posle bitke kod Velbužda (1330), postaje drugorazredna država. Posle smrti cara Jovana Aleksandra (1331-1371) bugarska se država podelila. Vidinom je zavladao Jovan Stracimir, a Trnovom Sišman, dok je istočnom Bugarskom zavladao sin Dobrotice Ivanko. Pocepana Bugarska je postala lak plen Turaka. 1382. je pala Sofija, 1393. Trnovo, a 1396. Vidin. Bugarska je pod turskom vlašću ostala sve do 1878. Položaj Bugara pod Turcima bio je sličan položaju ostalih pokorenih hrišćana Balkanskog poluostrva. Turci su zaveli svoj feudalni sistem i naselili brojno stanovništvo, koje je bilo uporište njihove vlasti. Bugarski narod je pružao otpor u hajdučkim akcijama i ustancima, ali je Turska uporno držala Bugarsku kao važnu svoju provinciju na domaku Carigrada. Krajem XVIII i početkom XIX veka počinje buđenje nacionalne svesti bugarskog naroda. Protivnici emancipacije bugarskog naroda, pored Turaka, bili su i Grci fanarioti, koji su u svojim rukama držali crkvu i škole. Na jačanje bugarskog narodnog preporoda uticali su srpski i grčki ustanci i rusko-turski ratovi. Sredinom XIX veka bogatiji slojevi bugarskog društva počinju borbu za samostalnu bugarsku crkvu. Borba se završila sultanovim fermanom 1870, kojim je bila uspostavljena Bugarska egzarhija (v. Bugarska egzarhija). Uporedo se javlja i nacionalno-revolucionarni pokret, čiji su nosioci bili: Georgi Rakovski, Vasil Levski, Ljuben Karavelov i Hristo Botev. Javlja se ideja za stvaranje bugarske samostalne države. 1876. izbio je u Bugarskoj ustanak protiv Turaka. Ustanak je ugušen, ali je uskoro došlo do rata Srbije, Crne Gore i Rusije protiv Turske. Ruska vojska je oslobodila Bugarsku i posle neuspešnog sanstefanskog mira Berlinskim kongresom stvorena je severno od Balkana Kneževina Bugarska. Južno od Balkana formirana je autonomna provincija Istočna Rumelija. 1885. izvršeno je ujedinjenje Bugarske i Ru-
BUGARSKA EGZARHIJA melije pod vlašću kneza Aleksandra Batenberga (1879-1886). Posle kneza Batenberga, čijem je zbacivanju doprinela Rusija, za kneza je izabran Ferdinand Koburški (1887-1918). U ovom periodu se izgrađuje buržoaska država i razvija kapitalistička privreda. 1908. Bugarska je proglasila nezavisnost, a knez Ferdinad se proglasio za „cara". Bugarska je učestvovala u 1. i 2. balkanskom ratu (v. Balkanski savez, Balkanski ratovi). U 1.
svetskom ratu Bugarska je saveznik centralnih sila i okupirala je Makedoniju i istočnu Srbiju. Posle poraza u 1. svetskom ratu Ferdinand je abdicirao i nasledio ga je Boris (1918-1943). U 2. svetskom ratu fašistički režim Borisov uvukao je Bugarsku u Trojni pakt. Bugarska je učestvovala na strani fašističkih sila i okupirala Makedoniju i deo južne Srbije. Dolaskom jedinica Crvene armije u Bugarskoj je izbio ustanak 9. sept. 1944, zbačena je fašistil:ka vlada i obrazovana vlada Otečestvenog fronta na čelu sa komunistima. Bugarska je postala narodna republika i pod svojim vođom Georgi Dimitrovom pristupila izgradnji socijalističkog društva. BUGARSKA EGZARHIJA posebna bugarska crkva, organizovana na osnovu sultanskog fermana od 28. febr. 1870. - Padom Bugarske pod tursku vlast nestala je i samostalna bugarska patrijaršija. Posle pada Carigrada sultani su priznali Carigradskoj patrijaršiji versku vlast nad svim pravoslavnim vernicima u turskoj državi. Obnovom Pećke patrijaršije 1557. srpska crkva je bila samostalna do ukidanja Patrijaršije 1766. Postojala je u turskoj državi još jedna autokefalna crkva Ohridska arhiepiskopija, ali je i ona nastojanjem Carigradske patrijaršije ukinuta 1767. Tako je Carigradska patrijaršija potčinila svojoj crkvenoj vlasti sve pravoslavne hrišćane u Turskoj. Carigradska je patrijaršija postavljala u slovenskim krajevima turskog carstva za vladike Grke, uvodila grčki jezik u bogosluženje, otvarala grčke škole i tako vršila jelinizaciju slovenskog življa. Stvaranjem srpske nacionalne države, srpska se crkva faktički odvojila od Carigradske patrijaršije, ali u svim krajevima gde su živeli Sloveni pod Turcima Carigradska patrijaršija je očuvala svoju jurisdikciju. Početkom XIX veka javlja se pokret među slovenskim stanovništvom za uvođenje slovenskog jezika u crkvu, za vladike slovenskog porekla, a kasnije i za posebnu slovensku crkvu. Taj je pokret zahvatio Makedoniju i Bugarsku. Otpočela je tzv. borba protiv fanariota (naziv za Grke po kvartu Fanar u Carigradu, gde se
103
BUGARSKA EGZARHIJA nalazila Patrijaršija). Na čelu ovoga p~kreta bila je u Bugarskoj tek formirana trgovačko-zelenaška buržoazija i čorbadžije. Slično je bilo i u Makedoniji (v. Narodni preporod kod Makedonaca, braća Miladinov). Borba je u Bugarskoj počela četrdesetih godina XIX veka, posle Gilhanskog hatišerifa, koji je dao šire mogućnosti pokorenom hrišćanskom stanovništvu. Vođe pokreta bile su Neofit Bozveli i Ilarion Makariopoljski. Oni su otpočeli borbu za samostalnu bugarsku crkvenu opštinu u Carigradu. Borba se nastavila posle izdavanja tzv. Hatihumajuna 1856, koji je, između ostalih reformi, predviđao i reformu crkve. Bugarski prvaci Gavril Krstevič, dr Stojan Comakov, Petko Slavejkov i Todor Burmov nastavili su sa zahtevima za posebnu bugarsku crkvu. Carigradska patrijaršija, kao nosilac grčke verske i kulturne hegemonije, nije htela da popusti. U spor se umešala carska Rusija. Duže vremena Rusija je bila na strani Carigradske patrijaršije, jer je htela da očuva crkveno jedinstvo pravoslavnih u Turskoj i da preko Carigradske patrijaršiie ostvari svoj politički uticaj na sve balkanske hrišćane. Ali kako je pokret za samostalnu crkvu bio jak i u Makedoniji i u Bugarskoj, i Rusija je revidirala svoju politiku. Ona je vršila pritisak na Patrijaršiju da za Bugare formira posebnu crkvu, ali zavisnu od Patrijaršije. Patrijaršija nije pristajala ni na tako umereno rešenje. Duže vremena su turske vlasti bile na strani Patrijaršije, gledajući u njoj ustanovu lojalnu turskoj državi. Kako je pokret u narodu bio veoma jak i kako su crkvene opštine zasipale Portu svojim molbama, turska vlast se Plašila da Pokret ne dobije širi nacionalni i za Tursku onasni karakter. Zato ie i Turska počela vršiti pritisak na Carigradsku patriiaršiju da iziđe u susret bugarskim zahtevima. Turska vlast je prihvatila bugarske zahteve posle kritskog ustanka (1866-1869), kada su se zaoštrili odnosi Turske i Grčke. Kako Carigradska patrijaršiia nije htela da popusti, sultan je rešio da svojim fermanom stvori posebnu bugarsku crkvu. Po fermanu od 1870. posebna bugarska crkva nazvana je egzarhijom i nalazila se pod vrhovriom vlašću Carigradske patrij::iršije. Oblast te bugarske egzarhije nije se ograničila samo na bugarske kraieve, nego se postepeno širila i na makedonskP. Egzarhija je konačno osnovana 1872, kada je za prvog bugarskog ei;!zarha izabran vidinski mitropolit Antim. Carigradska patrijaršija nije priznala novo stanje i proglasila je bugarsku egzarhiju šizmatič kom (otpadničkom, raskolničkom). Bu-
BUHENVALD
_L;~f.
garska egzarhija je postala nosilac velikobugarske ideologije u slovenskim krajevima na Balkanu. Preko crkve i škole, delujući legalno, ona je vršila denacionalizaciju makedonskog stanovništva. Posle stvaranja bugarske države egzarhija je bila sprovodnik politike bugarske države. BUHENVALD, zloglasni nacistički koncentracioni logor za vreme 2. svetskog rata. - Ovaj logor se nalazio u Tiringiji, blizu Vajmara u Nemačkoj. Stvoren je po dolasku Hitlera na vlast za nemačke antifašiste. U toku rata kroz logor je prošlo preko 50 000 ljudi iz 18 evropskih zemalja. Oni su bili grozno mučeni, a mnogi i ubijani. BUKSEK, Vilim (1874-1924), jedan od prvaka Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije. Uređivao organ stranke „Slobodu". Pored V. Koraća najaktivniji socijaldemokratski političar u Hrvatskoj. Pripadao je desnom reformističkom krilu i posle stvaranja Jugoslavije bio ministar u vladi. Lj. Davidovića. God. 1921. postaje predsednik oportunističke Socijalističke partije Jugoslavije. BUKURESKI MIR 1812, mir između Rusije i Turske, zaključen posle rusko-turskog rata 1806-1812. - Očekujući Napoleonov napad, Rusija je, i pored vojnih uspeha, morala da zaključi po Tursku relativno povoljan mir. Ugovor ima 16 članova, kojima se reguliše: razgraničenje Rusije i Turske, pitanje slobodne plovidbe Dunavom i potvrđuju se i raniji ugovori. Osma tač ka se odnosi na srpske ustanike. Ustanicima se daje amnestija, ali su dužni da ustupe gradove turskim garnizonima, a utvrđenja podignuta u toku ustanka da poruše. Porta obećava Srbima povlastice kakve uživaju stanovnici grčkog arhipelaga, unutrašnju samoupravu, pravo da sami kupe danak itd. Bukureški mir nije bio povoljan za Srbe zbog nepreciznih odredaba i Srbi su ga odbili. Turci su ustanak ugušili silom, ali su odredbe bukureškog ugovora poslužile kao pravna osnova autonomije Srbije posle II srpskog ustanka. BUKURESKI MIR 1886, mirovni ugovor između Srbije i Bugarske posle srpsko-bugarskog rata 1885. Mada je Bugarska bila pobednik u ratu, pristala je na relativno povoljan mir po Srbiju pod pritiskom Austro-Ugarske. Mir ima svega jednu tačku, u kojoj je stajalo da se potpisivanjem ugovora uspostavlja mir između Srbije i Bugarske. Pored srpskog i bugarskog delegata, ugovor je potpisao i predstavnik Turske kao države suverena Bugarskoj. BUKURESKI MIR 1913, mirovni ugovor posle 2. balkanskog rata zaključen između pobeđene Bugarske i drža-
BUNA NA HVARU va pobednica - Srbije, Grčke, Rumunije i Crne Gore. Bugarska je prihvatila nepovoljne uslove. Rumunija je dobila bugarsku Dobrodžu, Makedonija je podeljena: Srbija je dobila Vardarsku, Grčka Egejsku, a Bugarska Pirinsku. BULA, 1) kod Rimljana je okrugla kožna ili metalna kesica u kojoj se čuvaju amalije protiv „zlih čini" i nesreće; 2) u srednjem veku je dvostrani pečat careva i najviših crkvenih dostojnika; 3) naziv za vladarsku ispravu ili povelju kojom se potvrđuju povlastice (npr.: „Zlatna bula" Andrije II, izdata 1222. godine, kojom se daje potvrda o slobodi srednjeg i sitnog plemstva, ili, „Zlatna bula" Bele IV, izdata 1242, a odnosi se na proglašenje Zagreba slobodnim kraljevskim gradom); 4) papski proglas upućen vernicima. BULANZE, Zorž (Boulanger, Georges, 1837-91), franc. general i ministar vojske (1886). Istakao se za vreme Treće republike svojom monarhistič kom propagandom, koristeći za to razne afere koje su potresale državu, a dobrim delom i sam ih izazivajući, kako bi pokazao da se država nalazi u opasnosti i da joj treba veliki moralni preobražaj. Bulanžistički pokret dospeo je na vrhunac 1889. god. kad je njegov vođ izabran za poslanika Pariza. Uskoro, međutim, republikanci otkrivaju njegove intrige i zloupotrebe. Bulanže je pobegao u Belgiju i ubio se na grobu svoje ljubavnice, Margerite de Bonmen. BUNA NA HVARU, sukob pučana i plem1ca na ostrvu Hvaru 1510-1514. Hvar je bio u sastavu mletačke Dalmacije, ali je na njemu vladalo domaĆE. plemstvo. Pučani gradsko stanovništvo i seljaci nisu imali nikakva politička prava. Seljaci su bili lično slobodni, ali većina od njih nije posedovala zemlju, nego su obrađivali zemlju plemića kao koloni. Položaj se seljaka krajem XV veka pogoršava, oni se zadužuju i prodaju svoju zemlju, pri čemu su često nastavljali da obrađuju svoju raniju zemlju kao koloni. Koloni su zemlju obrađivali po ugovoru, dajući gospodaru određeni deo letine i snoseći sve troškove oko obrade. Pored toga oni su gospodaru zemlje morali činiti razne poklone. Neki od bogatijih seljaka su se bavili trgovinom, tako da su bili povezani sa gradskim stanovništvom. Nezadovoljni pučani su digli bunu maja 1510. Povod je bio osiono ponašanje plemića. Ustanak je zahvatio čitav Hvar, a na njegovo se čelo stavio Matija Ivanić, zvani vojvoda Janko. Seljaci su provalili u grad i zajedno sa gradskim pučanima napadali plemićke kuće, a
BURBONI
BURZOAZIJA
105
neke od plemića su i pobili. Knezu Hvara su izjavili da zahtevaju ravnopravnost. Mletačka vlada je na Hvar poslala zapovednika mornarice, a u Veneciji su vođeni pregovori između predstavnika pučana i plemstva. Pregovori nisu dali rezultate. Mletački zapovednik Đustinijani pokušao je da bunu uguši oštrim merama. 65 kolovođa bune je proterao sa ostrva. Tada je ustao ceo Hvar, a pokret je zahvatio i neke susedne dalmatinske gradove. Buna je trajala do 1514. Te godine je dostigla kulminaciju. U osvojenom Hvaru izvršen je pokolj svih zatečenih plemića. Mletačka je vlada energično pregla da uguši bunu. Ostrv() je osvojeno, pri čemu je mletačka' vojska surovo postupala prema pobunjenicima. 20 zarobljenih pobunjenika mletački je komandant obesio o jarbole. I pored surovog obračuna, stanje se dugo nije moglo srediti. Mletački predstavnici su i kasnije javljali o zaoštrenim odnosima između pučana i plemića.
BURBONI (Bourbons), franc. dinastija, čiji su ogranci vladali i u Španiji i u Kraljevini Obeju Sicilija. Poreklom iz X veka. Burbonska dinastija nasledila je na franc. prestolu dinastiju Valoa 1589. god. dolaskom na presto Anrija IV. Time je počeo tzv. stari režim u Francuskoj koji se završio svrgavanjem s prestola Luja XVI 1792. god. Prekinuta franc. revolucijom i Napoleonovom vladavinom, vlast dinastije Burbona uspostavljena je pod Lujem XVIII 1814. god. i trajala je do julske revolucije 1830. god„ do svrgavanja šarla X (s kraćim prekidom izazvanim Napoleonovom vladavinom od sto dana 1815. god.). - Jedna sporedna grana dinastije Burbona presađena je u Španiju posredstvom Filipa, unuka Luja XIV, i tu je vladala 1714-1931. god. od Filipa V do Alfonsa III. Druga sporedna grana vladala je Kraljevinom Obeju Sicilija, odn. vojvodstvima Farmom i Pijačencom, 17351860. god„ kad je ujedinjenjem Italije i ona izgubila vlast. BURKHART, Jakob (Burckhardt, Jakob, 1818-97), švajc. istoričar. Svojim najvažnijim delima (Kultura renesanse u Italiji; Grčka kulturna istorija; Razmatranje o kulturnoj istoriji) postavio
je temelje proučavanja kult. istor. modernim naučnim metodima, s jako izraženim smislom za individualnu i kolekt. psih. i za slikanje naravi jednog vremena. BURSKI RAT, ratni sukobi između južnoafričkih burskih država i Engleske koji je vođen od 1899-1902. god. Nastao je zbog toga što su Buri nastojali da se oslobode ekonomske zavisnosti od engleskog imperijalizma. Englezi su,
međutim,
želeli da potpuno vladaju južnim delovima Afrike i za to su bili spremni da u svako doba upotrebe oružje i vojsku. U početku rata Buri su postigli značajne uspehe. Uplašeni za svoje pozicije, koje su ozbiljno bile dovedene u pitanje, Englezi su dopremili u Afriku ogromna vojna pojačanja. Pre nego što su preduzeli odlučne akcije njihove trupe su brojale oko 250 000 dobro naoružanih vojnika, dok je Bura bilo nepunih 30 000. Pošto su im Englezi zauzeli mnoga uporišta, Buri su se odlučili na vođenje gerilskih borbi koje su trajale pune dve godine. Nemajući drugog izlaza Buri su bili primorani da 31. maja 1902. god. potpišu mirovni ugovor, kojim su dobili ograničenu samoupravu. BURZOAZIJA (franc. bourgeoisie), vlada- · juća klasa kapitalističkog društva koja poseduje sredstva za proizvodnju i živi od kapitalističkog dohotka, kome je izvor eksploatacija najamnog rada. Naziv je francuskog porekla i označavao je gradsko stanovništvo koje je u feudalnom poretku pripadalo tzv. trećem staležu (v.). Sa razvitkom proizvodnje, posle otkrića Amerike, u Evropi niču gradovi (v.) čiji su stanovnici postali „klasa po sebi'', tj. razlikovali su se po svojoj ekonomskoj i političkoj ulozi od klase sveštenika i plemića. Tokom vremena građani (les citoyens) postaju odlučujući činilac ne samo u ekonomskom životu, već i u politici određene zemlje. Raslojavanjem gradskog stanovništva formira se imućni sloj trgovaca i zanatlija, tzv. patricijat, koji tokom vremena postaje „klasa za sebe" i ističe svoje političke zahteve težeći da uzme političku vlast iz ruku feudalaca. Nova klasa bogatih građana, buržoazija, izvojevala je sebi političku vlast (različitim putevima i metodama, od kojih je najznačajnija francuska revolucija 1789), ukinula je feudalizam i prokrčila put slobodnom razvoju kapitalizma. U svom razvojnom putu buržoazija je svojevremeno bila napredna klasa i doprinela je naglom razvoju ekonomskih snaga, kulturi i nauci. U daljem razvitku kapitalizma krupna buržoazija teži da celokupnu privredu koncentriše u ruke manjeg broja kapitalista-magnata, koji drže ekonomski i politički monopol. Danas reakcionarna buržoazija služi se svim sredstvima da se održi na vlasti (v. fašizam, nacionalsocijalizam). U krilu buržoaskog društva stvara se „grobar buržoazije", proletarijat, koji socijalističkim revolucijama ruši nazadan buržoaski poredak, stvara socijalističko društvo koje teži ka komunizmu, tj. stvaranju besklasnog društva u kome neće biti eksploatacije čoveka nad čo vekom.
CARIGRADSKA PATRIJARSIJA
106
BUSATLIJE BUSATLIJE, albanska feudalna porodica - nnsledne skadarske paše 17631831. Poznati su: Mahmut-paša (17791796), koji je poginuo na Krusima prilikom pohoda na Crnu Goru, i Mustafa, zvani Skodra-paša (1811-1831). Skodra-paša je proširio vlast na celu Albaniju i bio je žestoki protivnik reformi sultana Mahmuda II. Potučen od sultanovih snaga kod Prilepa, predao se i poveden je u Carigrad.
BUTMIR, selo blizu Ilidže kod Sarajeva, jedno od najpoznatijih preistorijskih nalazišta neolitske kulture u Evropi. Bio je centar za proizvodnju kamenih oruđa, oružja od kamena i keramike. Među ogromnom količinom kamenih predmeta pronađenih na ovom lokalitetu ističe se posuđe sa bogatom dekoracijom i razne vrste oružja i oruđa (noževi, strele, dleta, brusovi i dr.) od kojeg je pronađeno i otkopano do sada nekoliko hiljada komada.
c CANKAR, !van (1876-1918), slovenački književnik, talentovani i snažni slikar savremenog društva i njegov oštar kritičar. Zaštitnik je slabih i borac za slobodu i socijalnu pravdu. Kao pristalica naprednih ideja došao je rano u sukob sa konzervativnom sredinom. Već 1899. spaljene su njegove pesme Erotika, po zapovesti ljubljanskog bisskupa. U mlađim godinama piše pesme, a kasnije drame i pripovetke. Njegove drame: Kralj Betajnove, Za dobro naroda, Sluge i pripovetka Sluga Jernej i njegovo pravo i dr. oštra su kritika nepravdi tadašnjeg društva i poziv potlačenima na otpor. Cankar je jedan od najboljih stilista i poznavalaca jezika u slovenačkoj književnosti. Snažno je uticao na mladu slovenačku inteligenciju, a svojim književnim delima pomogao je buđenju revolucionarnog pokreta. Cankar je bio borac za nacionalno oslobođenje svoga naroda. Od svih slovenačkih javnih radnika, on je najdalje otišao u zahtevima za rešenje nacionalnog pitanja. Cankar je smatrao da se definitivno rešenje nacionalnog pitanja Južnih Slovena može ostvariti u slobodnoj i nezavisnoj jugoslavenskoj federativnoj republici. CARIGRADSKA KONFERENCIJA, konferencija predstavnika velikih sila od 11. dec. 1876-20. jan. 1877. Sazvana je na predlog britanske vlade radi rešavanja pitanja nametnutih ustancima u Bosni i Hercegovini i Bugarskoj, kao i ratom Srbije i Crne Gore protiv Turske. Posle dugih pregovora u kojima su se pokazale suprotnosti između velikih sila bile su donesene ove odluke: Srbija i dalje ostaje pod vrhovnom sultanovom vlašću, ali
Turska je izigrala usvajanje odluka konferencije na svojevrstan način. U trenutku kada je trebalo odluke potpisati veliki vezir Mithat-paša je izjavio da je sultan svom narodu podario ustav, tako da će u Turskoj nastati nova era u kojoj će svi podanici biti jednaki, bez obzira na veru i narodnost. Iako su velike sile bile svesne ove turske lakrdije nisu ništa preduzele i konferencija je propala. CARIGRADSKA PATRIJARSIJA, crkvena oblast pod vlašću vrhovnog verskog poglavara u Istočnom Rimskom, kasnije Vizantijskom Carstvu. Već 381. Drugi vaseljenski sabor hrišćanske crkve priznao je carigradskom patrijarhu drugo mesto u hrišćanskoj hijerarhiji, odmah posle episkopa Rima (pape). Cetvrti vaseljenski sabor u Halkedonu potvrdio je drugo mesto carigradskom patrijarhu i dodelio Patrijaršiji pravo vrhovnog suđenja u celoj istočno-hrišćanskoj crkvi. Od kraja VI veka carigradski patrijarsi nazivaju se „vaseljenskim" i imaju prvo mesto u hrišćanskoj crkvi na Istoku. Tokom vremena teritorija Carigradske patrijaršije poklapa se sa teritorijom vizantijske države. Sirenjem hriščanstva kod slovenskih naroda Carigradska patrijaršija
CARIGRADSKI DRUM
107
Bugarske samostalne patrijaršije. Godine 1054. nastao je potpuni rascep između Rima i Carigrada. Od tada carigradski patrijarsi još više ističu svoje prvenstvo na hrišćanskom istoku. Godine 1204. Patrijaršija je doživela težak udar osvajanjem Carigrada od strane krstaša i stvaranjem Latinskog Carstva (1204-1261). U Carigradu je postavljen latinski patrijarh, a pravoslavni carigradski patrijarh boravio je u Nikeji. Godine 1219. carigradski patrijarsi su priznali nezavisnost srpske crkve, koja se 1349. proglasila za patrijaršiju. Sem toga na Balkanu je postojala samostalna Ohridska arhiepiskopija, naslednica nekadašnje patrijaršije. Padom Vizantijskog Carstva teritorija Carigradske patrijaršije došla je pod tursku vlast. Turski sultani su priznavali vlast Carigradske patrijaršije nad njenim vernicima, garantujući patrijarsima versku autonomiju. Uz podršku turske vlasti Carigradska patriiaršija se trudila da pod svojom jurisdikcijom obuhvati sve pravoslavne hrišćane Turskog Carstva. Međutim, iz dubljih političkih razloga Turci su obnovili Pećku patrijaršiju 1557. (v. Pećka patrijaršija). Kada je Pećka patrijaršija ukinuta 1765. njena teritorija je pripala Carigradskoj patrijaršiji. Carigradska patrijaršija je postala nosilac grčkog verskog i kulturnog uticaja među pokorenim pravoslavnim narodima Turske. Grčke vladike u srpskim, bugarskim i makedonskim oblastima postavljale su grčke sveštenike, otvarale grčke škole trudeći se da odnarode slovensko stanovništvo i da ga postepeno grciziraju. Patrijaršija je eksploatisala svoje vernike skupljajući verske dažbine uz podršku organa turske vlasti. Zato je nastao otpor njenih slovenskih vernika. Po kvartu Fanar u Carigradu, gde je bio centar Carigradske patrijaršije, njene su predstavnike nazivali fanariotima. Oslobođe njem Srbije posle 2. srpskog ustanka, srpska crkva postaje samostalna, mada ne kida veze sa Patrijaršijom u Carigradu. Nezavisna je bila i crkva u Crnoj Gori, a i pravoslavna crkva ugarskih Srba (Karlovačka mitropolija). Tokom vremena nezavisne su postale i ostale pravoslavne crkve, tako da se područje Carigradske patrijaršije znatno smanjilo. U drugoj polovini XIX veka borbu protiv Carigradske patrijaršije poveli su Makedonci i Bugari. Godine 1870. sultan je svojim fermanom dozvolio Bugarima osnivanje tzv. Bugarske egzarhije. Tako se područje Carigradske patrijaršije veoma smanjilo i ono danas obuhvata nešto grčkih vernika u Turskoj, u nekim grčkim krajevima i grčke verni-
CARINSKI RAT
ke u evropskim zemljama i Americi. I pored toga carigradski patrijarsi očuvali su prvi rang u hrišćanskoj pravoslavnoj crkvi i nose titulu vaseljenskih patrijarha, mada iza te titule ne stoji nikakva realna crkvena vlast. CARIGRADSKI DRUM, najvažnija saobraćajnica Balkanskog poluostrva. Drum su prosekli Rimljani; spajao je Singidunum (Beograd) sa Carigradom i nazivali su ga „Via militaris". Njime su prodirali Goti, A vari, Sloveni i dr„ a za Vizantiju je bio glavni drum Carstva. Posle pada Vizantije pod tursku vlast deo puta od Niša do Beograda vodio je kroz Pomoravlje, čime je postignuto izvesno skraćenje starog rimskog puta. U tursko doba bio je strateški put za sve pohode na zapad i glavna privredna saobraćajni ca jugoistočne Evrope. Posle mira u Drinopolju (1828) smatrao se neutralnim zemljištem, koje je dostupno svim prolaznicima. CARIGRADSKI MIR, 13. juna 1700, sklopljen između Rusije i Turske na trideset godina, odvojeno od ostalih uče snica u velikom ratu 1683-1699. god. koje su zaključile karlovački mir. Njime je Rusija, dobijanjem Azova, izišla na Crno more, zauvek je oslobođena davanja godišnjeg danka krimskom hanu, a on je bio obavezan na poštovanje odredaba ugovora; Porta se obavezala da garantuje bezbednost ruskih hadžija na njihovom putu kroz njene zemlje za Jerusalim. Rusija je dobila pravo da drži svoga predstavnika na Porti. a time je data osnova za jačanje njenog uticaja među hrišćanskim podanicima Porte. CARINSKI RAT IZMEĐU SRBIJE I AUSTRO-UGARSKE 1906-1911, otpor Srbije politici ekonomskog pritiska Austro-Ugarske koja je njime htela da Srbiju pretvori u svoj agrarni privesak: i da onemogući njenu ekonomsku i političku emancipaciju. - Još od svog formiranja srpska država je ekonomski zavisila od susedne Austro-Ugarske Carevine. Skoro ceo izvoz Srbije bio je upućen na Austriju. Srbija je izvozila u Austriju poljoprivredne proizvode, a uvozila iz nje industrijsku robu. Sa Austrijom je Srbija zaključila 1882-1892. neravnopravan trgovinski ugovor, koji je širom otvorio vrata austrijskim industrijskim proizvodima, čime se sputavao razvitak domaće industrije. Olakšice koje je Austrija davala Srbiji za izvoz poljoprivrednih proizvoda, u prvom redu stoke, bile su neznatne i nesigurne. Iz političkih razloga Austrija je raznim izgovorima mogla ometati srpski izvoz i time Srbiji priči njavati štetu. Srpska buržoazija je že-
CARIZAM
108
lela povoljniji ugovor sa Austro-Ugarskom i htela je da se oslobodi njenog monopola. Austro-Ugarska, naprotiv, želela je da u celosti održi povlastice neravnopravnih ugovora iz 1882. i 1892. Važan korak Srbije u pravcu ekonomske emancipacije bilo je zaključenje carinskog saveza sa Bugarskom 1905. Savez je trebalo da bude tajan, dok Srbija ne obnovi sa Austro-Ugarskom trgovački ugovor. Međutim, Bugarska vlada je ugovor o savezu podnela na odobrenje svojoj Narodnoj skupštini, čime je povredila odredbu o tajnosti i izazvala energične mere Austro-Ugarske protiv Srbije. Austro-Ugarska je zabranila 12. jan. 1906. uvoz žive stoke i stočnih proizvoda iz Srbije. Ovom merom ona je htela da natera srpsku buržoaziju na kapitulaciju. Srpska vlada se energično suprotstavila. Zabranjen je uvoz industrijskih proizvoda iz Austro-U garske. Tako je počeo carinski rat. U prvo vreme carinski rat je naneo znatne štete privredi Srbije. Sem ekonomskih, postojali su i politički uzroci rata. Srbija je sprovodna modernizaciju svoje armije i trebalo je da nabavi velike količine oružja, u prvom redu topova. Austro-Ugarska je želela da se oružje nabavi u njenim fabrikama. Srpska vlada sve više se orijentiše u spoljnoj l'Olitici na neprijatelje Austro-Ugarske, na Rusiju i druge zemlje Antante. Zato je Srbija . želela da nabavi oružje u Francuskoj, gde je mogla da zaključi i povoljniji zajam. U težnji da nadoknadi gubitak austrijskog tržišta, Srbija se u spoljnoj trgovini orijentiše na druge zapadne zemlie. Srpski izvoz se okrenuo preko Turske prema Solunu i Dunavom prema Crnom moru. Uskoro je Srbija prebrodila krizu i pronašla nova tržišta. Time je politika Austro-Ugarske doživela neuspeh, a ugled Srbije je znatno porastao. Zabrana uvoza austrougarskih industrijskih proizvoda povoljno je delovala na razvitak domaće industrije u Srbiji. Otpočeo je veći uvoz mašina i u tom periodu podiže se znatan broj industrijskih preduzeća. Pregovori sa Austro-Ugarskom o trgovačkom ugovoru ipak su bili dugi i teški. Srbija se morala odreći glavnih odredaba o carinskom savezu sa Bugarskom i uči niti neke druge ustupke. Novi trgovinski ugovor između Srbije i Austro-Ugarske zaključen je 1910, a ratifikovan je početkom 1911, čime je carinski rat bio završen. Ugovor je po Srbiju bio znatno povoljniji od prethodnih i Austro-Ugarska je bila prinuđena da sa Srbijom pregovara kao sa ravnopravnim partnerom. Uspešan završetak carinskog rata pokazao je
CEH
svetu snagu male srpske države, koja se nije plašila sukoba sa moćnom carevinom kada su bili u pitanju njeni vitalni ekonomski i politički interesi. Carinski rat je zaoštrio odnose između Srbije i Austro-Ugarske i pokazao svetu da između ove dve države postoje nepomirljive ekonomske i nacionalne suprotnosti. Od tada austrougarska politika postaje prema Srbiji sve agresivnija, što će na kraju dovesti i do napada Austro-Ugarske na Srbiju 1914. Agresivni vojnički krugovi Austro-Ugarske monarhije u Srbiji su videli prepreku njihovim osvajačkim planovima na Balkanu. CARIZAM, oblik vladavine i političke organizacije države u kome se ogromna vlast nalazi u rukama vladara-cara. - Carizam je oblik apsolutistič ke monarhije i vid apsolutizma koji je karakterističan za velike monarhističke imperije. Uzor carizma u novom veku imali smo u Rusiji do 1917. Ruski carizam je poznat i pod imenom samodržavlje. U njemu je car imao veliku, apsolutističku vlast. Takva vladavina se oslanjala na dvorsko plemstvo, birokratiju, policiju i crkvu. Zbog takve vladavine, Rusiju su nazivali u X veku „carstvo žandarma''. Carizam guši svaki revolucionarni i liberalni pokret i slobodnu misao. CARMINA BURANA, srednjovekovna zbirka pesama siromašnih đaka i studenata-lutalica, poznatih pod imenom vaganti ili golijardi. Teme ove zbirke pesama su vino i ljubav, ali se pored toga nemilosrdno šiba pokvarenost plemstva i sveštenstva. Nazvana je Burana po mestu Benedictbeuern (lat. Bura sancti Benedicti) u G. Bavarskoj, gde je rukopis pronađen. CEH (v. esnaf), udruženje zanatlija iste struke. Ceh je imao zadatak da udruživanjem zanatlija u jedinstvenu organizaciju spreči konkurenciju među proizvođačima, a istovremeno da određuje kvalitet proizvodnj.e, cenu robe, visinu nadnica, trajanje radnog dana, broj radnika u radionici i da propisuje uslove za prevođenje u zvanje kalfa i majstora. Cehovi su ograničavali slobodu proizvodnje, upotrebu savršenijih mašina i metoda rada, te su tako kočili unapređivanje procesa proizvodnje. Brinuli su se za svoje iznemogle članove i porodice umrlih zanatlija. Cehovske organizacije su nastale u XII veku i održale su se do početka XX veka. U Vojvodini, od nosno na području južne Ugarske, cehovi su imali i izvesnu sudsku autonomiju i uzimaju vidnog učešća u rešavanju ekonomskih, nacionalnih i kulturnih pitanja srpskog naroda. U Hrvatskoj cehovi su se razvili iz bra-
CELIBAT tovština (v.), koje su nastale u XIV veku. Bratovštine su ukinuli Francuzi u Dalmaciji, a u Hrvatskoj cehovske organizacije su prestale sa radom za vlade Bahovog apsolutizma (druga pol. XIX v.). Slovenački cehovi su se razvili po srednjovekovnom evropskom uzoru. Srednjovekovne cehovske organizacije imale su i vojnički karakter. Cesti ratovi i napadi na gradove iziskivali su angažovanje zanatlija za odbranu gradskh zidina od napadača. Kada su cehovi postali kočnica razvoja manufakturnih radionica i ubrzanja procesa proizvodnje, država ih je ukinula. CELIBAT, beženstvo ili bezbračan život. Katolička crkva zabranjuje svojim sveštenicima stupanje u brak. Pravoslavna crkva zabranjuje bračni život samo višim crkvenim dostojnicima i monasima. CELJSKA HRONIKA, letopis porodice celjskih grofova od njihovog postanka do 1460. godine, odnosno do borbe oko njihovih poseda, posle izumiranja porodice Celjskih. Pisana je na nemačkom jeziku. Original nije saču van, ali postoji veliki broj prepisa. CELJSKI GROFOVI, vlasteoska porodica nemačkog porekla. Osnivač porodice Celjskih grofova bio je Fridrih Zovneški, gospodar grada Zovneka, u Savinjskoj dolini. Zenidbom je dobio u miraz grad Celje, a istovremeno stupio u vazalni odnos sa Habsburgovcima, od kojih je 1341. godine dobio titulu celjskog grofa. Njegov unuk Herman II proslavio je ime porodice Celjskih; u sukobu između Habsburgovaca i Luksemburgovaca oko dominacije nad srednjom Evropom stao je na stranu rimsko-nemačkog cara i ugarsko-hrvatskog kralja Sigismunda Luksemburškog. U bici kod Nikopolja (1396) u kojoj su Turci porazili hrišćansku vojsku, Herman II je odbranio Sigismunda da ne padne u tursko ropstvo. Kao nagradu za ovaj podvig dobio je od kralja Varaždin i posede u Hrvatskom zagorju, a kasnije i Međumurje. Godine 1400. Herman II je nosio titulu: grof celjski i zagorski, ban dalmatinski, hrvatski i slavonski. Kada je izumrla porodica Ortenburg, Herman II je nasledio brojne posede u Koruškoj i Kranjskoj, a od Tvrtka II, bosanskog kralja, koji nije imao
109
CENTRALIZAM ti Srbijom. Ugarska porodica Hunja-
dija suprotstavila se širenju celjskih grofova. Iako je Ulrih postao kraljevski namesnik nad Ugarskom, zaverenici su ga ubili u Beogradu 1456. godine. Ulrihovom smrću izumire porodica Celjskih, a njihove posede prisvojili su Habsburgovci. CENIĆ, Mita (1851-1888), istaknuti srpski socijalist, sledbenik Svetozara Markovića. Njegova revolucionarna delatnost počinje još 1872. kada piše svoje prve članke u socijalističkom duhu. Zbog pokušaja izdavanja socijalističkog lista u šapcu, osuđen je na 8 godina robije 1874. Po izlasku sa robije 1880. nastavlja svoju političku aktivnost i 1881. pokreće list „Radnik". U listu Mita Cenić vodi žestoku polemiku sa srpskim radikalima osporavajući im pravo da sebe nazivaju naslednicima ideja Svetozara Markovića. Godine 1882. pokreće list „Borbu'', a u saradnji sa A. Bankovićem, uređuje list „Ii;tinu" u Ostružnici. Izdao je spis „Moja tamnovanja" i politički spis „Bogoslov i doktor" u kojem se obračunava sa radikalima. Mada po svojim idejama nije pripadao modernom radničkom pokretu, njegova je zasluga što je nastavio revolucionarnu delatnost u doba prevlasti radikala i slabljenja uticaja socijalističkih ideja. Njegov rad je doprineo pripremi modernog radničkog pokreta u Srbiji. CENTOPAKT, v. Bagdadski pakt. CENTRALIZAM, sistem organizac1je države, društvene i političke organizacije, ustanove ili preduzeća u kojima donose u velikoj meri centralni organi odluke i kontrolišu njihovo sprovođe nje. - U svim državama postoje centralni - viši i necentralni - niži organi. Centralizam u jednoj državi ogleda se u tome što viši centralni organi imaju veliku ulogu i prava u odnosu na niže, necentralne organe. Niži organi manje ili više su podređeni i njihova je osnovna dužnost da sprovode u delo odluke centralnih organa koji ih u tome kontrolišu. Centralni organi imenuju, postavljaju i razrešavaju necentralne organe, čije odluke mogu i da ponište, ukinu ili -izmene. Prema tome centralni organi su odlučujući. Oni donose odluke, u državi zakone, koje niži organi obavezano poštuju i sprovode u delo. Ja-
CENTRALNE SILE
110
čanje
centralizma umanJuJe ulogu i prava nižih organa i građana, članova organizacije. Razlikujemo dva oblika centralizma - birokratski i demokratski. U birokratskom centralizmu postoji puna prevlast centralnih organa, koji se oslanjaju na birokratski, činov nički aparat i ne priznaju ili ne poštuju prava necentralnih, nižih organa. U demokratskom centralizmu i centralni i necentralni organi demokratski se biraju te i jedni i drugi imaju određena prava, s tim što ih centralni organi imaju više, a odnosi između centralnih i necentralnih organa se zasnivaju na međusobnom poštovanju prava i vršenja dužnosti u okvirima zakona, pravila. Centralizam u Jugoslaviji je uveden odmah sa njenim stvaranjem 1918. On je proizilazio iz unitarističkog uređenja, gde pojedini narodi nisu imali svoju nacionalnu suverenost. Postojala je izvesna lokalna samouprava, ali je ona naročito posle 1929. smanjena jačanjem prevlasti centralnih organa, na čelu sa kraljem i vladom. Cilj ovog centralizma bio je da se sačuva buržoaska vlast, monarhija, eksploatacija radnih masa. Posle NOR u Novoj Jugoslaviji stvorena je jaka državna vlast - oblik diktature proletarijata. U prvim godinama posle rata preovladavao je centralizam, jer je trebalo obezbediti tekovine NOR i socijalističke revolucije, sprečiti pokušaje obnove buržoaskog poretka, stvarati sve uslove za izgradnju socijalističkog društva. Ovaj centralizam je imao drugačiji društveni, klasni karakter, jer je vlast, država, predstavljala interese proletarijata i drugih radnih slojeva. Vrhunac je imao 1948, a onda sa decentralizacijom i posebno uvođenjem samoupravljanja u privredi 1950. počinje njegovo prevazilaženje. CENTRALNE SILE, v. Trojni savez. CENTRALNI KOMITET SKJ, v. Komunistička
partija Jugoslavije.
CENTUMVIRI, kolegijum od stotinu ljudi sudija u starom Rimu. U II v. bilo ih je 180. Njegovo osnivanje datira oko 149. pre n. e. U početku iz svake tribe birano je po tri građanina. Sudili su samo u civilnim sporovima oko vlasništva, nasleđa, patronata i dr. Rasprave su držali jedino u Rimu i one su bile javne. Sredinom III v. gubi im se trag. CENTURIJA, prvi put zabeležena u starom Rimu za vreme reforme kralja Servija Tulija, VI v. pre n. e. kada je stanovništvo podeljeno u 193 centurije. U vreme Julija Cezara bila je šezdeseti deo rimske legije, a brojala je 100 vojnika. Od stotine, lat. centum, i nastalo je ime. CENZOR, počasna funkcija u antičkom Rimu. Vremenom, u doba Republike
CETINSKI SABOR značaj im je pora5tao. Svake pete godine birana su po dva cenzora od bivših konzula. Procenjivali su imovinu radi plaćanja poreza, i podele građana. Brinuli su se o moralu svih građana. Popis koji su vršili zvao se cenzus i obavljao se na Martovom polju. Svaki građanin Rima morao je pred cenzorima dati tačne podatke o svojoj porodici, staležu, imovini, nekretninama, novcu i robovima. Posle ovoga cenzor je naplaćivao porez. Od 351. pre n. e. mogli su i plebejci biti cenzori. CERSKA BITKA, jedna od prvih bitaka 1. svetskog rata, vođena između srpske i austrougarske vojske avgusta 1914, u kojoj je srpska vojska odnela značajnu pobedu. Ova bitka se vodila od 12-20. avgusta 1914. Odnos snaga je bio donekle ujednačen: 200 000 austrougarskih prema 180 000 srpskih. Neprijatelj je imao brojniju artiljeriju. Bitka je počela ofanzivom austrougarske vojske pod komandom generala Poćoreka. Austrougarska 5. armija je prešla Drinu, a 2. armija je prešla Savu, zauzela šabac, u nameri da osvoji Srbiju. Srpska Vrhovna komanda je brzo prebacila pojačanja na ovaj front i izradila plan bitke. Bilo je odstupanja od toga plana - srpska vojska je prešla u frontalni protivnapad (umesto bočnog) i u noćnom okršaju (15-16. avgusta} kod sela Tekeriša nastao je preokret. Narednih dana bitka se razvila na celom frontu i austrougarske trupe su bile prinuđene na povlačenje. Oslobođena je či tava teritorija Srbije. Austrougarski gubici su bili 30 000 mrtvih i ranjenih i 4 500 zarobljenih, a srpski oko 16 000 ljudi. Na čelu srpskih trupa istakao se general Stepa Stepanović, koji je posle ove bitke dobio čin vojvode. CETINSKI SABOR, sabor hrvatskog plemstva, održan krajem decembra 1526. i početkom januara 1527. Na njemu je Ferdinand Habsburški izabran za hrvatskoga kralja, pošto je posle mohačke bitke ugarski presto bio upražnjen. Prethodno Ferdinanda je jedan deo ugarskog plemstva izabrao za kralja Ugarske na saboru u Požunu. Prilikom izbora, hrvatsko plemstvo je Ferinandu postavilo ove uslove: 1. da za odbranu Hrvatske drži u zemlji stalnu vojsku od 1 000 konjanika; 2. da na granici Hrvatske, u Kranjskoj, drži stalno od ređeni broj vojnika; da utvrdi pogranične gradove i da im poveća garnizone; 3. da poštuje prava hrvatskih staleža, hrvatske saborske odluke i stare običaje. Ovim je hrvatsko plemstvo pokazalo da Hrvatsku smatra posebnom zemljom, ravnopravnom sa Ugarskom. Deo mađarskog plemstva je u Stonom Beogradu izabrao za ugar-
CETKIN
CETKIN
111
00 Obo.tbrani r11Sporea' ____ _. Pravci dds6vo !!~W,~(;@J
.SfliJflB
.Srpske icmo,gorakesnage
~ Neprjlatejske snage O
20
40
GO
Cerska bitka
skog kralja Jovana Zapolju. Zapolju je izabrala i slavonsko plemstvo na saboru u Dubravi. Nastala je duga borba između Ferdinanda i Zapolje, koju su iskoristili Turci, osvojivši veći deo Ugarske. CETKIN, Klara (Zetkin, Klara, 18571933), istaknut borac u nem. i među narodnom radničkom pokretu, u kojem je naročito radila na organizovanju žena. Od 1890. god., kad se vra-
tila u Nemačku iz emigracije, rukovodila je ženskim radničkim pokretom: uređivala je list „Jednakost" i bila inicijator prve međunarodne konferencije žena (1907), na kojoj je izabrana za sekretara Međunarodnog ženskog sekretarijata. Sarađivala je sa Engelsom i Lenjinom, i bila veoma aktivna u 2. internacionali. Na njenu inicijativu, 8. mart je proglašen danom žena (1910. na međunarod-
CEZAR
112
noj konfereneiji žena u Kopenhagenu). Za vreme I svetskog rata pristupila je savezu „Spartak'', bila među osnivačima KP Nemačke, i do dolaska Hitlera na vlast, poslanik u Rajhstagu. Zatim je sav svoj rad vezala za Komunističku internacionalu (član prezidijuma, rukovodilac ženskog odeljenja). CEZAR, carska titula mnogih vladara. Nastala u starom Rimu u znak sećanja na Gaja Julija Cezara. Od vremena cara Dioklecijana, na prelazu iz III u IV v„ Rim je izgubio svaki raniji značaj. U Rimskom Carstvu bilo je četiri cara, dva avgusta i dva cezara. Tako su od savladara, cezari postali carevi već u starom Rimskom Carstvu. CEZAR, Gaj Julije, najveći rimski vojskovođa i državnik (100-44. god. pre n. e.). - Neverovatnom brzinom stekao je zavidnu karijeru u Rimu. Proslavivši se u ratovima vratio se u Rim gde je sa Krasom i Pompejom stvorio Prvi trijumvirat 60. pre n. e. Sledeće godine izabran je za konzula. U sedmogodišnjem ratu osvojio GaJ irulije Cezar je Galiju i posle dva pohoda na Germaniju, pokušao u dva maha invaziju Britanije. Zbog sukoba sa Senatom i Pompejom pošao s vojskom na Rim, iz kojeg je Pompej pobegao. Stigao ga u Grčkoj i pobedio kod Farsale 48. god. pre n. e„ a zatim je u Africi potukao i egipatsku vojsku. Ostavivši upravu nad Eegiptom svojoj saveznici, kraljici Kleopatri, otišao je u Malu Aziju gde u munjevitom naletu pobeđuje protivnike. Odatle je poslao svoj čuveni izveštaj Senatu od samo tri reči: „Veni, vidi, vici" - dođoh, videh, pobedih! Pri povratku u Rim postao je diktator. Savladavši sve protivnike i neprijatelje postao je apso~ lutni gospodar. Izvanredne vojne uspe~ he proslavio je održavanjem pet tri:jumfa i to za pobede u Galiji, Egiptu, Pontu, Africi i Španiji. Vojne uspehe postigao je osobitom strategijom: neprekidne ofanzive, nagli pokreti trupa, brze akcije kojima se iznenadi neprijatelj, vođenje borbe do iscrpljenja i dr. Kao monarh proglasio je opštu amnestiju. Otpočeo je značajne državne reforme. Povećao broj senatora i organizovao sudstvo. Bio je inspirator mnogih dela i sam je opisao svoje ratovanje u Galiji, jednom vrstom memoara, a građanski rat protiv Pompeja, zapaženim delom u tri knjige. Uveo je nov kalendar koji je u njegovu čast nazvan julijanski, kojim se i danas
CICERON
služi pravoslavna crkva. Affgafovari celim svojim genijem na stvaranju novog poretka i režima koji je trebalo da mu donese carsku krunu, bio je iznenada zaustavljen. I to u času svoje najveće popularnosti. Patricijski zaverenici na svirep način oduzimaju mu život 15. marta 44. god. pre n. e. CEZAROPAPIZAM, prevlast svetovne vlasti nad crkvenom. Vladar je istovremeno gospodar države i crkve. Ovakvu premoć vladara nad crkvom ostvario je vizantijski car Justinijan (527-565). CICERON, Marko Tulije, najveći rimski govornik, filozof i političar (106-43.
pre n. e.). - Ubeđeni pristalica, a zatim vođa republikanaca u antičkom Rimu, brzo je stekao ugledno mesto među rimskim političarima. Već kao mladić istakao se vatrenim govorima rimskoj omladini. Njegov izvanredni oratorski talenat došao je do pune afirmacije prilikom održavanja govora u Senatu protiv Katiline. Pošto nije izabran za konzula, čime mu je onemogućeno da zavede diktaturu, Katilina je skovao zaveru protiv Republike služeći se demagoškim obećanjima. Svojim čuvenim govorima protiv Katiline, Ciceron je razotkrio zaveru i prisilio svog protivnika da pobegne iz Rima. Za vreme građanskog rata bio je na strani Pompeja. Posle Cezarove pobede nad Pompejem stao na Cezarovu stranu, bio pomilovan i ponovo je u Rimu. Iako se bavio samo filozofjom, ostao je protivnik Cezara. Odobravao je njegovo ubistvo. Politički kratkovid, nije imao osećaja za novonastale prilike. To ga je dovelo u sukob sa Markom Antonijem, što ga je stalo glave. Umesto konačne afirmacije, dospeo je na listu proskribovanih, a to je značilo neizbežnu smrt. Ziveo je u vreme kada se naročita pažnja posvećivala besedništvu. Ne saMarko Tulije mo što je bio neCiceron 'ladmašen govornik, nego je postao i najveći teoretičar besedništva. U svojim retorskim delima razradio je sva govornička pravila, ističući kao posebno: sadržinu govora, držanje govornika i intonaciju glasa. Sam je održao preko 100 govora, od kojih je očuvano 58. Kao filozof nije imao originalnih misli. Od književnih radova ističu se na prvom mestu njegova pisma. Sačuvano ih je 774. Sva njegova dela pisana su jezikom koji se s pravom smatra uzorom klasične rimske proze. Iz njegovog pera potiču
„CIMERVALDSKA LEV'lCA"
113
najlepš1 i najčistiji primeri latinskog jezika. Njegova kulturno-istorijska zasluga sastoji se u prenošenju i popularisanju grčkih ideja na latinskom tlu. „CIMERVALDSKA LEVICA", v. Treća internacionala.
CIMERVALDSKO UDRUZENJE, v. Treća
internacionala.
CIONIZAM, jevr. nac. pokret za stvaranje nezavisne države u Palestini, osnovan delatnošću T. Hercela (v.) na prvom cion. kongresu u Bazelu (1897) i osnažen BaLfurovom deklaracijom (v.) iz 1917. god. (v. Izrael). CISTERCITI ili BERNARDINCI, katolički monaški red, osnovan 1098. godine u francuskom manastiru Cisterciumu. Cisterciti su držali ogromne zemljišne posede. Za vreme reformacije proterani su iz severne Nemačke; u Austriji car Josif II im je oduzeo posede, a u Francuskoj je red ukinut za vreme francuske revolucije (1789). CREPOVIĆI, vlasteoska srpska porodica; držala je posed u Pomoravlju, oko Paraćina. Vlastelin Crep je razbio Turke 1380. g. na Dubravici (u Pomoravlju) kada su pokušali da upadnu u zemlju njegovog gospodara Lazara Hrebeljanovića.
CRKVA, verska organizacija, hram. Među pripadnicima hrišćanstva imala je najpre značenje zgrade u kojoj se vrše bogosluženja. Docnije, međutim, dobila je širi značaj i sve do danas predstavlja zajednicu svih hrišćanskih vernika. Među najpoznatije crkvene zajednice ubrajaju se: hrišćanstvo, islam, budizam i dr. CRKVA BOSANSKA, samostalna hrišćanska bogomilska crkva u srednjovekovnoj Bosni; glavni nosilac bosan. ske državne misli. - Bogomilsko uče nje je prihvaćena u Bosni kao protivteža širenju katoličanstva od strane ·Ugarske i pravoslavlja iz Raške. Bosanski bogomili su prihvatili feudalizaciju društva i državnu organizaciju nasuport ostalim bogomilima, koji su negirali postojanje klasnih organizacija. Na čelu bosanske crkve stajao je episkop, koga je narod nazivao djed ili did; uz njega su bili sveštenici zvani strojnici i delili su se na više, goste i niže, starce. Pripadnici crkve razlikovali su se prema pridržavanju pravila crkve bosanske. Postojali su „pravi kristjani" i „mrsni ljudi". Prvi su se strogo pridržavali bogomilskih verskih načela i propisa, a drugi su bili samo njeni pripadnici, vernici, koji nisu ispunjavali sve verske propise. Bosanska crkva nije držala feudalne posede, nije gradila velelepne crkve i manastire, jer se to protivilo njenom učenju. Bosansko sve. štenstvo je predstavljalo jedini obrazovani sloj feudalnog društva i slu-
CRNA GORA
žilo je verno i savesno državnoj administraciji. Protiv Crkve bosanske, kao jeretičke crkve, pape su preko Ugara vodile neprekidne krstaške ratove. Padom Bosne pod tursku vlast pripadnici Crkve bosanske u većini su prešli u islam. CRKVENA VLASTELINSTVA ili METOHIJE, crkveni ili manastirski posedi u srednjovekovnoj Srbiji. Vladari su darovali crkvama ili manastirima velike posede. Crkvena ili manastirska vlastelinstva, odnosno ljudi naseljeni na tim posedima, bili su oslobođeni vojne obaveze (do XV v.) i plaćanja poreza državi. Zahvaljujući povlasticama, crkva je postala najjači i najmoćniji feudalac. CRKVENI RASCEP ili RASKOL, podela hrišćanske crkve na rimokatoličku i grčkopravoslavnu, izvršena 1054. godine. - Borba oko prevlasti nad hrišćanskim svetom vođena je na politič kom i dogmatsko-liturgijskom planu. U sukobu su prevagnula dogmatska razmimoilaženja. Dugo se raspravljalo o zapadnjačkoj nauci o proishođenju duha svetoga od oca i sina (filioque), o rimskom postu subotom, o celibatu i upotrebi kvasnog hleba za pričešće u vizantijskoj i beskvasnog u rimskoj crkvi. Sukob je završen rascepom crkava na rimokatoličku i grčkopravoslav nu. Papa Lav IX i carigradski patrijarh Mihailo Kerularije bacili su 1054. godine jedan na drugog prokletstvo i uzajamno su proglasili za jeretike sve one vernike koji priznaju vlast protivničke strane. I do danas se zadržala podela hrišćanske crkve na dve osnovne grane, mada je tokom vekova pokušavano da se ostvari jedinstvo hrišćanskog sveta. CRNA GORA. - Najstariji poznati stanovnici Crne Gore bili su Iliri, čije je veliko pleme Labeata živelo na teritoriji Crne Gore i severne Albanije. Njihov grad Skodra (Skadar) postao je u III veku pre n. e. centar prostrane ilirske države. U rimsko doba na teritoriji Crne Gore ističe se pleme Dokleata, po čijem glavnom naselju Doklea ova oblast u srednjem veku naziva se Duklja. Crna Gora je u doba Rimljana ulazila u sastav provincije Dalmacije, a kasnije u sastav provincije Prevalitane. Ova se teritorija brzo romanizovala i ističu se gradovi: Rhisinium (Risan), Butua (Budva), Olcinium (Ulcinj) - u primorju, i Doklea u unutrašnjosti. Početkom VII veka teritoriju Prevalitane naseljavaju Sloveni. Doklea je razorena, ali se oblast naziva Dukljom sve do kraja X veka, kada se javlja naziv Zeta. Prvi pomen imena Crna Gora je iz doba kralja Milutina (1282-1321). Kasnije
CRNA GORA
CRNA GORA
se Crna Gora pominje u ugovoru Mlečana sa despotom Đurđem (1435). Duklji i Zeti u srednjem veku pripada i predeo severne Albanije oko Skadra. U gradovima preovlađuje romansko stanovništvo, koje uživa autonomiju. Prva poznata ličnost iz istorije Duklje je knez Petar (sredina X veka), ali je poznatiji knez Vladimir (oko 9701016). Vladimira je pobedio i zarobio makedonski car Samuilo, ali ga je vratio kao svog zeta i vazala. Padom Samuilove države (1018) pala je i Zeta pod vizantijsku vlast. Uskoro je Stefan Vojislav digao ustanak, oslobodio se vizantijske vlasti i stvorio svoju dinastiju. Njegov sin Mihailo (10501082) uzdigao je državu na stepen kraljevine (1077), a za vlade Bodina (1082 -1102) Duklji su pripojene Raška i Bosna. U XII veku Zeta slabi usled dinastičkih borbi i osamdesetih godina Stefan Nemanja je prisajedinjuje Raškoj. Od tada pa do smrti Dušanove, Zeta je sastavni deo države Nemanjića, ali uživa poseban položaj. Zetom su upravljali naslednici prestola „mladi kraljevi" ili članovi dinastije. U doba Nemanjića u Zeti se konačno formiraju feudalni odnosi u ravnim predelima. U planinskim krajevima živelo je mnogobrojno stočarsko „vlaško" stanovništvo, koje je bilo uključeno u feudalni sistem, ali sa jakim ostacima rodovskih odnosa, što će krajem XV veka usloviti formiranje crnogorskih plemena. Posle smrti Dušanove Zeta se odvaja kao posebna država pod vlašću porodice Balšića (Stracimira, Đurđa i Balše II). Balšići su proširili svoju državu u Albaniji i prema Kosovu, ali pogibijom Balše II kod Berata (1385), njihova se država naglo smanjuje. Naslednika Balše II, Đurđa Bal,.,,,...---....----._,"""' šića, potiskuju Tur~f~' 'f f.:.'. \1 ci, Mlečani i njegov '///' (~·'. f vlastelin Stevan Crnojević, osnivač poo/f• A::..• 1. rodice koja će ka' ,. ~-~To.•i•""· snije zavladati Ze" ' tom. Poslednji BalE.PHOH fO.Pbl. šić, Balša III, umro je na dvoru svoga ujaka despota Stefana Lazarevića ostavivši mu Zetu u nasleđe. Despotovu vlast u Zeti ugrožavali su Crnojevići, .....,_ _.....__ _ __,,,,, vazali. KaNaslovna strana da su Turci zauzeIstorije Crne Gore v. Petrovića li Medun (1457), prestala je vlast srpskih despota a u neosvojenom delu Zete, koji se od tada sve češće zove Crna Gora, zavladala je porodica Crnojevića. Ivan Crnojević (1465-1490) vladao je gornjom
.,
l,
A.
mletački
Zetom kao mletački vazal, vodeći borbe sa Turcima. Godine 1479. Turci su osvojili mletački Skadar i proterali Ivana Crnojevića, ali je ovaj posle dve godine obnovio svoju državu, priznavši tursku vrhovnu vlast. Ivan Crnojević je premestio svoje sedište na Cetinje, gde je podigao Cetinjski manastir. Ivanov sin Đurađ (1490-1497), koji je nabavio čuvenu cetinjsku štampariju, oklevetan kod Turaka od svog brata Stevana, morao je da beži u Italiju. Uskoro je Stevan zbačen sa vlasti, a Crna Gora je priključena Skadarskom sandžaku (1499). U okviru Skadarskog sandžaka Crna Gora je predstavljala posebnu teritoriju na čelu sa vojvodom. Otpočelo je zavođenje turskog feudalnog sistema, ali je to izazvalo nezadovoljstvo stanovinštva. Da bi učvrstio svoju vlast u Crnoj Gori, sultan je formirao poseban Crnogorski sandžak i dao ga na upravu najmlađem sinu Stevana Crnojevića, Staniši, poturčenom Skender-begu (v. Skender-beg Crnojević) (1514-1528). Crnogorci su proglašeni za slobodne stočare, filurdžije. Na toj osnovi u XVI i XVII veku razvijala se autonomija Crne Gore. U ovom periodu postepeno se formira i plemensko društvo u Crnoj Gori. (v. PLemena u Crnoj Gori). Crnogorci su imali svoje domaće plemenske starešine, jedinstveni organ za Crnu Goru, tj. Crnogorski zbor, a postepeno jača i vlast cetinjskih mitropolita. Kako su turski feudalci napadali Crnu Goru želeći da unište njenu autonomiju, otpočela je borba Crnogoraca protiv turske vlasti. Crnogorci učestvuju na strani Mletaka još u kandijskom ratu, (1645-1649), a u morejskom ratu zbacuju tursku vlast (1683-1699). Mitropoliti iz porodice Petrovića-Njegoša (v. DanHo, Sava, Vasitije), sve više ujedinjuju crnogorska plemena, a šćepan Mali (1767-1773) uspostavlja prvi put j,aču centralnu vlast. Neprekidnom borbom sa Turcima, koju prati unutrašnji razvitak, stvaraju se preduslovi za izgradnju države. Snažne temelje toj državi daje mitropolit Petar I (17841831), ali tek Petar II izgrađuje u potpunosti državni aparat. Naslednik Petra II, knez Danilo (1851-1860) zavodi svetovnu vlast, obezbeđuje razgraniče nje sa Turskom i zavodi apsolutistički režim. Danilovu politiku jačanja kneževske vlasti i borbe sa Turcima nastavlja knez Nikola (1860-1918). Posle neuspešnog rata sa Turskom 1862, knez Nikola je aktivno učestvovao u istoč noj krizi, izazvanoj Bosanskim ustankom g. 1876. Crna Gora je ratovala zajedno sa Srbijom i Rusijom 18761878. Berlinskim kongresom Crna Gora
115
CRNA RUKA
8
lm
o s
Crna Gora porfe#v111 XIX ve.ke
~
Crns Gora oKo /890.
-
Cr111 Gord posle t85o.
-
-
CRNOGORSKA FEDERALISTIČKA
Cm1 6cr'1 p
~~
~Jlf.
K~·o.s,61,ođenl 1912.·
- - Gran~ tSR Crnt:f G~o'BnĐs O . IO N 40 .«1/rm
Crna Gora u XIX
je dobila priznanje nezavisnosti i udvostručila svoju teritoriju sa gradovima Podgoricom, Nikšićem, Barom i Ulcinjem. U proširenoj Crnoj Gori počinje brži privredni razvitak na kapitalističkoj osnovi. Crna Gora je znatno privredno napredovala i uporedo se modernizovala. No knez Nikola dugo zadržava patrijarhalni apsolutizam, što protiv njega izaziva građansku klasu, a osobito školsku omladinu. Da bi onemogućio svoje protivnike, knez 1905. donosi ustav. Ustav je pooštrio političke borhe u Crnoj Gori, osobito posle pokušaja organizovanja atentata na kneza. Knez Nikola je počeo da goni svoje protivnike, zbog čega gubi ugled kod naprednih snaga u zemlji i kod južnih Slovena. Da bi popravio svoj položaj, knez Nikola se proglasio za kralja 1910. Crna Gora je učestvovala u balkanskim ratovima i proširila svoju teritoriju sa jednim delom Sandžaka i Metohije. U 1. svetskom ratu Crna Gora je uzela učešća na strani Srbije i sila Antante. Godine 1915. otpočela je ofanziva austrijske i bugarske vojske na Srbiju. Srpska vojska se povukla preko Crne Gore i Albanije na solunski front. Crnu Goru su okupi~ali Austrijanci početkom 1916. Kralj Ni· kola sa vladom povukao se u Fran-
1
početkom XX veka
cusku i tamo je proveo celo vremc rata. Godine 1918. Crnu Gorn su oslobodile srpske trupe. Krajem te godine Velika narodna skupština u Podgorici proglasila je prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i zbacivanje dinastije Petrovića. CRNA RUKA, v. Dragutin Dimitrijević-Apis. CRNE KOŠULJE, v. Fašizam. CRNOGORSKA ANTIFASISTICKASKU· PSTINA NARODNOG OSLOBODENJA (CASNO), v. Zemaljsko antifa§ističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore. CRNOGORSKA FEDERALISTICKA STRANKA, buržoaska politička stran-
ka u Crnoj Gori. - Stranka federalista stvorena je godine 1922. Njeni tvorci su koristili nastalo nezadovoljstvo zbog centralističkog uređenja Kraljevine SHS i položaja Crne Gore u njoj. Federalisti, kako i njihovo ime govori, zahtevali su federativno uređenje države. U stranci su se javile tri struje. Prve dve struje su bile separatističke, tj. za odvajanje Crne Gore od Jugoslavije, a treća za federativnu Jugoslaviju u kojoj bi Crna Gora bila posebna, federalna jedinica. Stranka nije imala veću političku ulogu između dva rata. U toku 2. svetskog rata desničarski elementi ove stranke sarađivali su sci okupatorom i borili se protiv NOP.
CRNOJEVIĆI
CRNOGORSKA PLEMENA
------------------CRNOGORSKA PLEIHENA. Postoje dva mišljenja o postanku crnogorskih plemena: 1) crnogorska plemena su nastavak plemenske organizacije Južnih Slovena prilikom njihove seobe na Balkan (Cvijić i njegovi učenici) i 2) crnogorska plemena su se razvila iz katuna (stočarskih naselja) gornje Zete (Jiriček), Drugo je mišljenje prihvaćeno od većine savremenih naučnika sa dopunom da su katuni stočara sa rodovskom i vojnom organizacijom obuhvatili sela u župama sa zemljoradničkim stanovništvom, unevši u sela elemente rodovske organizacije i vojne demokratije. U crnogorskim plemenima nije nikada postojala potpuna socijalna jednakost. Starešine su imale izvesne odlike pov1ašćenog sloja sa klasnim obeležjem. Plemena su se menjala u svom razvitku, uključujući u svoju strukturu manja plemena ili doseljenike. Ovakva plemenska struktura društva u Crnoj Gori morala je doći u sukob sa turskom feudalom državom. Pleme se sastojalo od više bratstava. Bratstva vode poreklo od zajedničkog pretka, dok se za pleme to ne može reći. Istina, plemenska tradicija najčešće izvodi poreklo plemena od jednog pretka. Vasojevići npr. izvode svoje poreklo od Vasa, Bjelopavlići od Bijelog Pavla, Piperi od Pipa itd. Pripadnici bratstava i plemena poseduju privatnu svojinu i ona je osnova njihove egzistencije. Postoji i zajednička imovina plemena i bratstava, tzv. komuni, koja obuhvata pašnjake, šume i vode. U uslovima ekstenzivne stočarske privrede ta je svojina igrala važnu ulogu i činila je ekonomsku osnovicu jedinstva plemena. Bratstva i pl
njenje" časopis na francuskom „Crnogorski bilten". Sedište Odbora bilo je u Zenevi. Vođi Odbora bili su u tesnoj vezi sa srpskom vladom, od koje su dobili novčana sredstva i uputstva za rad. Oni su bili i službenici crnogorskog odseka srpske vlade. Crnogorski odbor je sarađivao i sa Jugoslovenskim odborom, pa su njegovi članovi učestvovali i u potpisivanju Krfske deklaracije. Nešto kasnije, avgusta 1917. Crnogorski odbor Je objavio posebnu deklaraciju u Parizu kojom pozdravlja sporazum sa Krfa. Kralj Nikola i njegova vlada oštro su osudili rad Crnogorskog odbora. CRNOJEVIĆA STAMPARIJA, prva srpska štamparija na Balkanu. Otpočela je rad na Obodu, kod Rijeke Crnojevića, a potom je premeštena na Cetinje. Osnovao ju je Đurađ Crnojević 1493. godine. U njoj je štampano šest knjiga: Oktoih prvoglasnik (1494), Psaltir (1494), a u periodu od 1494-1496. g. štampani su Oktoih petoglasnik, Molitvenik Cetvorojevanđelje i Cvetni triod. Prvi štampar bio je monah Makarije. Posle pada Zete pod tursku vlast štamparija je prestala sa radom. CRNOJEVIĆI, vladarska zetska porodica. - Pominju se prvi put 1331. godine kao gospodari katunske nahije. U doba vlade Balše II gornjozetski vlastelin Radič Crnojević, odmetnuo se od Balšića, gospodara Zete. Oslanjajući se na pomoć bosanskog kralja Tvrtka I, Crnojevići su upravljali kao nezavisni vladari u Gornjoj Zeti. No borbe sa porodicom Balšića nastavile su se kroz ceo XIV vek i polovinom XV veka. Posle izumiranja porodice Balšića (1421), Crnojevići su nastavili borbu sa Đurđem Brankovićem, zakonitim naslednikom Balšića u Zeti. U političkoj borbi protiv svojih suparnika Crnojevići su koristili potporu Venecije. Kada su Turci 1479. godine zauzeli Zetu, Crnojevići (!van) se sklanjaju u Italiju. Posle smrti Mehmeda II Osvajača, kada u Turskoj izbijaju borbe oko prestola, Crnojevići se vraćaju iz Italije i kao turski vazali ponovo upravljaju Zetom. Kada je francuski kralj šarl VIII pokušao da izazove ustanak pokorenih naroda u Zeti i Albaniji, Crnojevići su podržali plan Francuza, u nadi da će se osloboditi turske vlasti. Plan Crnojevića i Francuza Turci su otkrili, te je Zeta 1499. god. pripojena Skadarskom sandžakatu. Gospodar Zete, Đurad, sklonio se u Italiju, a Stefan Crnojević, njegov brat, prešao je u islam. Padom Zete pod tursku vlast prestala je vlada Crnojevića u Zeti. - Najznačajniji gospodari Zete iz porodice Crnojevića su: Stefan (1426-
CRVENA ARMIJA 65), Ivan (1465-90), f>urad (1490-96) i Stefan (1496-8).
CRVENA ARMIJA, oružana sila Sovjetskog Saveza od 1918. do 1946. i naziv još za neke revolucionarne armije. Zvaničan naziv oružanih snaga mlade sovjetske države bio je od 1918. Radničko-seljačka crvena armija. Ona je stvorena dekretom Sovjeta narodnih komesara od 28. januara 1918, mada se kao dan Crvene armije slavi 23. februar u spomen pobede vojske Sovjetske Rusije kod Pskova i Narve nad nemačkom armijom. Do stvaranja Crvene armije oružanu snagu Sovjetske Rusije trebali su da predstavljaju naoružani radnici okupljeni u Crvenoj gardi i naoružani narod umesto stajaće vojske. Surovost građanskog rata i strane intervencije doveli su do pramene koncepcije vođa oktobarske revolucije o oružanim snagama revolucije i sovjetske države. Tako je došlo do stvaranja regularne Crvene armije na principima opšte vojne obaveze i postavljanja komandnog kadra. Pored vojnih, postojali su i politički rukovodioci politički komesari. Ubrzo je Crvena armija postala masovna i jaka armija. Godine 1920. ona je imala 5,5 miliona ljudi i ubrzo odnela pobedu nad unutrašnjim i spoljnim neprijateljima sovjetske vlasti. Posle građan skog rata jako je smanjena i 1927. g. ima samo pola miliona ljudi. Od 1929. g. počinje njena modernizacija, a zatim i brojni porast, usled pogoršanja među narodnih odnosa. Ipak, ona nije dovoljno spremna dočekala nemački napad 1941. Razloga ima više - Staljinove „čistke" i verovanje da Hitler neće pogaziti pakt iz 1939. i drugi. U toku rata nastao je snažan uspon Crvene armije velikim naporima cele zemlje i izvesnom pomoći zapadnih saveznika. Ona je postala ogromna snaga koja je odigrala odlučujuću ulogu u pobedi nad fašizmom. Od 1946. g. naziva se Sovjetska armija. CRVENA GARDA, naoružani odredi radnika, odlučna snaga u ostvarenju sovjetske vlasti 1917. god. u Rusiji. - Poreklo Crvene garde je u naoružanim partijskim odredima koji su se pojavili u revoluciji 1905, a koje su stvorili boljševici. Ovi odredi su ponovo aktivirani i stvarani u februarskoj revoluciji 1917. god. u obliku radničke milicije. Vlada Kerenskog hoće da raspusti ove odrede i oni se povlače u ilegalnost i čuvaju svoje oružje i organizaciju. Crvena garda se aktivirala u borbi protiv Kornilova. Uoči oktobarske revolucije odredi Crvene garde se -··šire po celoj zemlji. Njihov broj narasta na nekoliko desetina hiljada-i u njima glavnu reč vode boljševici. Cr-
117
CRVENI KRST
vena garda je odigrala odlučujuću ulogu u Petrogradu 7. XI 1917. u preuzimanju vlasti iz ruku privremene vlade i time obezbedila pobedu oktobarske revolucije. Ona je bila oružana sila Sovjetske Rusije do 28. I 1918, kada je stvorena Crvena armija, dekretom Sovjeta narodnih komesara. Crvena garada je činila jezgro Crvene armije i postepeno se slivala sa novim jedinicama u jedinstvenu oružanu silu Sovjetske Rustje - Crvenu armiju. CRVENA POMOĆ, organizacija za pružanje pomoći progonjenim komunistima i drugim revolucionarnim borcima od strane reakcije. - Ova organizacija je stvorena odlukom Cetvrtog kongresa Kominterne 1922, a pod imenom Među narodna organizacija za pomoć borcima revolucije. Na čelu je stajao Centralni komitet, čije je sedište bilo u Berlinu do 1933, a od tada pa sve do raspuštanja 1947. u Moskvi. Ona je 1938. okupljala sekcije čak iz 72 zemlje i imala skoro 14 miliona članova. Posebno je bila aktivna uoči i u toku 2. svetskog rata. U Jugoslaviji je poznata pod popularnim imenom CEPE. Osnovana je već 1922. Posebno je bila aktivna u vreme šestojanuarske diktature i uoči 2. svetskog rata, kada je (1940) promenila naziv u Narodna pomoć Jugoslavije. U NOR ona je prerasla u Narodnooslobodilački front i bila je jedna od osnova masovne organizacije NOP. CRVENA SINDIKALNA INTERNACIONALA, međunarodna sindikalna organizacija stvorena pod uticajem Kominterne. - Ova organizacija je poznata i pod imenom Profiterna, a stvorena je na inicijativu Izvršnog komiteta Kominterne 1920. god. Osnivački kongres je bio 1921. u Moskvi i na njemu su bili predstavnici sindikalnih organizacija iz 28 zemalja i to onih organizacija koje su stajale na komunističkoj platformi i pod vođ stvom komunističkih partija. Na sledećem kongresu 1922. god. opet u Moskvi bilo je delegata iz 41 zemlje koji su predstavljali organizaciju koja je okupila oko 12 miliona radnika. Profiterna je delovala do 1937. kada je raspuštena. Do toga je došlo posle VII kongresa Kominterne kada je istaknuta potreba za stvaranjem jedinstvenih sindikata u svakoj zemlji i jedinstvene međunarodne sindikalne organizacije. CRVENA ZASTAVA, simbol revolucionarne borbe, zastava komunističkih i socijal. partija, prvi put nošena u demonstracijama na Marsovom Polju u Parizu 1791. god., kod nas 15. febr. 1876. god. u Kragujevcu od strane pristalica Sv. Markovića (Crveno barjače s natpisom „samouprava"). CRVENI KRST, međunarodna org. koja ostvaruje mnogobrojne zadatke u
CRVENI TEROR
oblasti soc. pitanja i zdravstva, a osobito pružanje pomoći žrtvama prirodnih katastrofa i rata. Ideju osnivanja C. k. dao je A. Dinan (v.) posle bitke kod Solferina 1859. god„ kad je na ratištu ostalo nekoliko desetina hiljada napuštenih ranjenika, a samo udruženje osnovano je na međunarodnoj konferenciji u 2enevi 1863. godine. - U musl. zemljama: crveni polumesec. CRVENI TEROR, primena sile i nasilja revolucionarnih snaga u borbi protiv reakcionarnih. - Marksisti su protiv terora kao metoda borbe, a posebno protiv individualnog terora. Ipak u istoriji ima dosta primera primene terora od strane proletarijata, radnič kog i socijalističkog pokreta i vlasti. Takav teror je često odgovor na tzv. beli teror, nasilja i progone buržoazije nad radnicima i radničkim pokretom. CRVENKOVSKI, Krste (1921- ), makedonski političar i državnik. - Rodio se 1921. u Prilepu. Gimnaziju je završio u Prilepu, a Filozofski fakultet studirao u Skoplju. Kao student pristupio je revolucionarnom pokretu i 1940. g. postao član KPJ. U NOR je učestvovao od 1941. i bio je jedan od organizatora ustanka kao politički komesar prvog partizanskog odreda u Makedoniji. U toku NOR nalazio se na važnim političkim i vojnim dužnostima. Jedno vreme, krajem 1942. i početkom 1943. bio je u zatvoru u Tirani. Rezervni je potpukovnik i nosilac brojnih odlikovanja, među kojima je i Orden narodnog heroja. Posle rata vršio je mnoge političke dužnosti u Makedoniji i federaciji; bio je savezni i republički narodni poslanik a zadnjih nekoliko godina i predsednik SK Makedonije. CUVAJ, Slavka, ban i komesar u Hrvatskoj (1912). Kada je u Hrvatskoj uoči balkanskih ratova nastala politička kriza, Cuvaj je, kao verni sprovodnik politike vladajućih krugova Beča i Pešte, postavljen za hrvatskog bana. Na njegov predlog raspušten je Hrvatski sabor i ukinut ustav. Ogorčeni omladinci Jukić i Plamenćak pokušali su na njega dva atentata. Iste godine je smenjen zbog otpora naroda. CVETKOVIC, Dragiša (1893-1969), jugoslovenski političar i državnik. Završio je pravne nauke. Pripadao je Radikalnoj stranci. Najpre je bio predsednik opštine u Nišu od 1923. do 1929; u više mahova bio je narodni poslanik počev od 1927. god„ a takođe i ministar u više vlada od 1928. god. Za vreme šestojanuarske diktature bio je u opoziciji, ali od 1935. je na vlasti u vladi M. Stojadinovića i kao pripadnik JRZ. Godine 1938. došao je u sukob sa M. Stojadinovićem kao pristalica saradnje sa V. Mačekom. Posle
CVIJIC
pada M. Stojadinovića formirao je vladu februara 1939, a posle sporazuma sa Mačekom, avgusta 1939, stao je na čelo nove vlade. U unutrašnjoj politici guši demokratska prava radnika, te progoni komuniste i revolucionarni pokret uopšte. U spoljnoj politici sve tešnje povezuje Jugoslaviju sa fašističkim zemljama. Vrhunac takve politike je bio 25. marta 1941. kada je u Beču potpisao pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu. Samo dva dana kasnije, 27. marta, njegova vlada je zbačena. Od 1943. do smrti živeo je u emigraciji. CVIJIC, Jovan (1865-1927), istaknuti naučnik, geograf i antropogeograf. Bio je profesor geografije na Velikoj školi i na univerzitetu u Beogradu, član i predsednik Srpske akademije nauka, član mnogih inostranih akademija i naučnih društava. Svoju naučnu karijeru počinje još 1887. kao student Velike škole; od tada pa do svoje smrti intenzivno se bavi naukom, objavivši veliki broj naučnih radova koji su mu doneli zasluženu slavu kod nas i u Jovan Cvijić svetu. Najveći deo njegove naučne aktivnosti vezan je za geografsko proučavanje Balkanskog poluostrva, a posebno Srbije. O različitim geografskim pojavama ovog regiona objavio je niz fundamentalnih naučnih dela. Pored geografskih problema sve više ga interesuju i etnografski i antropološki problemi Balkanskog poluostrva. Cvijića možemo smatrati osnivačem moderne antropogeografije kod Srba. Pokretač je znamenite edicije „Naselja i poreklo stanovništva", koja i danas izlazi, a čije je 22 prve knjige on uredio. Kruna Cvijićevih istraživanja sa područja regionalne geografije jeste delo „Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i stare Srbije". (Posebna izdanja SAN I, 1906. (XVII), II, 1907. (XVIII), III, 1911. (XIX). Većina Cvijićevih radova bili su za evropsku nauku prava otkrića i štampani su i u inostranstvu. Poslednjih godina svog naučnog rada Cvijić je izdao dva sintetička dela: 1) Balkanska poluostrvo i južnoslovenske zemlje (Beograd, I, 1922; II, 1932, i II izdanje, Beograd, 1967) i 2) Geomorfologija (I, Beograd, 1924, II, 1926, III nedovršena). U prvom delu dao je svoja shvatanja antropobiografije Balkanskog poluostrva, a u drugom on sistematski iznosi re-
CVINGLI
CANDRAGUPTA
119
zultate izučavanja reljefa na Balkanskom poluostrvu. Cvijić je bio i aktivan društveni radnik i izvanredan pedagog koji je odgojio čitav niz istaknutih nastavnika i naučnika. Bio je angažovan i u svim važnijim, kulturnfrn, političkim i nacionalnim zadacima svoga vremena. CVINGLI, Urlih (Zwingli, Ulrich, 14841531), švajcarski humanista i verski reformator. Istakao se već za vreme studija u Beču i Bazelu, gde je stekao visoko obrazovanje. Usavršavajući se i dalje, posle završetka studija, postao je jedan od najobrazovanijih humanista svoga vremena. Ziveo je i radio u vreme kad je u mnogim evropskim zemljama, naročito u Nemačkoj, započeo veliki pokret za reformu crkve, reformacija. Prihvativši ideje ovog pokreta, otpočeo je sa sprovođenjem re-
formacije u švajcarskoj, najpre u Cirihu. Ovom delatnošću došao je u sukob sa Rimokatoličkom crkvom, pre svega sa papom i visokim klerom. Po ugledu na Lutera, osnova njegovih reformatorskih ideja bilo je Sveto pismo. Nije priznavao papi vrhovno versko starešinstvo i u tom odbacivanju najviše je napadao crkvenu raskoš i rasipništvo dostojanstvenika oko pape. Odlučan da svoje ideje sprovede do kraja prekršio je celibat, zabranu stupanja u brak za sveštenike katoličke vere, i osnovao bračnu zajednicu. Protiv protivnika svoje nove vere poveo je odlučnu borbu, ali je u jednom sukobu poginuo. Najveći broj njegovih pristalica pristupio je drugom švajcarskom reformatoru, Kalvinu, s kojim su oni zajedno stvorili jedinstvenu reformističku crkvu.
c CAADAJEV, Pjotr Jakovljevič (17941856), rus. prosvetitelj i filozof. Pristalica „zapadnjačke" struje među rus. intelektualcima, on je u svojim Filozofskim pismima kritikovao polit., društvenu i kult. zaostalost Rusije, zbog čega je proglašen duševno obolelim. CABRINOVIC, Nedeljko (1895-1916), pripadnik organizacije Mlada Bosna i učesnik u atentatu na austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda 28. jula 1914. Pre G. Principa on je bacio bombu na Ferdinandova kola, ali nije uspeo. Kao maloletan osuđen je na 20 godina zatvora. Umro u Terezijanumu u Ceškoj. CAJAVEC, Rudi (1911-1942), jedan od prvih partizanskih avijatičara, sa Franjom Kluzom pionir novog Jugoslavenskog ratnog vazduhoplovstva. - Po završetku gimnazije studirao je prava i učestvovao je u revolucionarnom pokretu. Na početku rata radio je kao službenik u Zagrebu i Banjaluci gde je l}ristupio u NOP. Rudi Cajavec Kao rezervni poručnik-pilot mobilisan je za vazduhoplovstvo NDH. Maja 1942. zajedno sa Kluzom preleteo je na oslobođenu te-
ritoriju, na aerodrom u Prijedoru. Odmah se uključio u akcije NOVJ i sa svojim avionom izvršio je niz borbenih letova. U borbi za Banjaluku 1942. ranjen, prinudno se spustio, stupio u borbu sa četnicima D. Mihajlovića. Proglašen je za narodnog heroja. CANG KAJ SEK (1887), kineski general, državnik i političar. - Završio je vojne škole. Pristupio je organizaciji Kuomintang i učestvovao u buržoaska-demokratskoj revoluciji od 1911. U to vreme bio je blizak saradnik dr Sun Jat Sena. Posle 1. svetskog rata nastavio je vojne studije u Moskvi i postao blizak Staljinu. Posle smrti Sun Jat Sena (1925), staje na čelo vojske Kuomintanga i prilazi desnom krilu ove organizacije, koja okuplja konzervativne snage koje se plaše daljeg razvoja kineske revolucije. Godine 1926. Cang Kaj šek se sukobljava sa komunistima i levim krilom Kuomintanga i otpočinje građanski rat koji sa izve:mim prekidima traje sve do 1950. do njegovog poraza, odnosno do pune pobede socijalističke revolucije u Kini. Sa ostacima svojih snaga uz pomoć SAD on se od 1950. nalazi na Tajvanu (Formoza), kao šef kineske kapitalističke države, priznate od većeg broja zemalja i od Ujedinjenih nacija. CANDRAGUPTA, indijski car (320291. pre n. e.). Najznačajniji predstavnik dinastije Marija, organizovao prvu veliku državu u Indiji pošto je oterao poslednje ostatke trupa Aleksandra Ma-
CAPAJEV
120
kedonskog. Od svoje prestonice stvorio jedan od najznačajnijih kulturnih centara Istoka u kojoj su izgrađene velelepne građevine, neviđenog sjaja. CAPAJEV, Vasilij Ivanovič (18871919), legendarni partizanski komandant i heroj oktobarske revolucije. Rodio se u siromašnoj seljačkoj porodici. Učestvovao je u 1. svetskom ratu gde je više puta odlikovan za hrabrost. Prišao je oktobarskoj revoluciji i 1918. postao član Boljševičke partije. Početkom 1918. formirao je više odreda za borbu protiv unutrašnjih neprijatelja revolucije i komandovao. Uče stvovao je u gušenju više kontrarevolucionarnih pobuna. Posle kratkotrajnog vojnog školovanja, postao je komandant divizije. Uskoro je stradao u borbi sa belogardejcima. Dobio je mnoga visoka odlikovanja i stekao veliku popularnost. CAPLIN, Carli (1889- ), filmski glumac i režiser. Rodio se u siromašnoj engleskoj porodici artista. Detinjstvo je proveo u Londonu, gde se pojavljivao na sceni sa ocem i bratom. Kao mladić dolazi u SAD gde nastupa u komedijama na sceni i u kratkim filmovima i stiče veliku popularnost u tumačenju siromašnog i tužnog klovna. Posle 1. svetskog rata stvara posebno preduzeće i snima, režira, glumi, piše scenarije za niz filmova kojima je stekao svetsku slavu. U svojim filmovima otkriva suprotnosti i zla savremenog društva u kome živi. Posebno mesto ima njegov film Veliki diktator, u kome daje njemu svojstvenu, ali snažnu kritiku fašizma. Zbog nesređenog ličnog života i nerazumevanja američke sredine posle 2. svetskog rata nastanjuje se u Evropi, ali i malo snima. CARLS I STJUART (Charles I, 16001649, vladao od 1625), engleski kralj, sin i naslednik Džemsa I, oženjen Anrijetom, ćerkom francuskog kralja Anrija IV (1625). Posle neuspeha u ratu sa španijom i uzaludne pomoći koju je đa vao francuskim hugenotima u La Rošelu, Carls I je došao u sukob s parlamentom koji mu je 1628. podneo Peticiju prava. Odbivši da je primi, vladao je apsolutnom vlašću jedanaest godina (1629-1640) bez parlamenta, uz pomoć savetnika Straforda, koji je u svojoj ulozi zamenio vojvodu od Bakingama, kao i biskupa Lođa, koji se našao na čelu crkvenih poslova. Da bi došao do novčanih sredstava, uveo je ranije ukinute poreze, a Lod je započeo progone puritanaca (v.), koji su se počeli iseljavati u Ameriku. Izazvavši negodovanja svojim poreskim merama i ustanak u prezviterijanskoj Škotskoj (1638),
CARLS kralj je bio prisiljen da prvo sazove kratki, a zatim dugi parlament (1640), u kome je opozicija dobila prevlast i uspela da osudi na smrt Straforda (1641) i Lođa (1643). Odgovorivši na to zatvaranjem vođa opozicije, kralj je time podstakao izbijanje građanskog rata, u kojem su trupe obloglava~a (puritanaca) i independenata (v.), k~Je je reorganizovao Kromvel (v.), porazile kraljevsku vojsku (1645), Carls I se sklonio u Škotsku, gde je potražio azil ali su ga Škoti 1647. za novac izru'čili parlamentu. Posle vojnog udara, koji je izvršen u decembru 1648, ~ ni;tsilnog čišćenja parlamenta od kralJev1h pristalica, Carls I je 6. februara 1649. osuđen na smrt, a 9. februara u Londonu i pogubljen. CARLS II STJUART (Charles II, 16301685, vladao od 1660), kralj Et;gleske, sin Carlsa I. Posle poraza nJegovog oca Carlsa I u borbi protiv Kromvela, sklonio se u Francusku (1646), a zatim u Englesku. Proglašen za kralja škotske posle pogubljenja čarlsa I (1649) 'vratio se na Ostrvo, ali je doživ~o poraz kod Vorčestera (1651) u borbi protiv Kromvela, pa je ponovo pobegao u Francusku. Iz Francuske je prešao u Nemačku kad je Mazaren sklopio sporazum s Kromvelom. Posle smrti Kromvela i njegovog sina Ričar da, vratio se na engleski presto uslugom generala Monka (1660). Iako potajno naklonjen katoličanstvu, on je 1662. izdao Zakon o uniformitetu, prema kojem je anglikanska crkva ponovo utvrđena kao državna, tako da se svaki državni službenik morao zakleti na njenih 39 članova. Pod uticajem Luja XIV, on je s njim sklopio savez protiv Holandije i prodao mu Denkerk. Oženio se Katarinom Portugalskom, koja mu je donela Tanger i Bombaj. Rat protiv Holandije doneo mu je Nju-Amsterdam, nazvan posle toga Nju-Jork (1667). Pod uticajem katolika, izdao je Zakon o toleranciji (1672), kojim su ukinuti zakoni protiv katolika. Uplašen od katoličke reakcije, Parlament je prinudio kralja da izda Testakt (1673), čime je povučen Zakon o toleranciji u korist Zakona o uniformitetu. Time su državne službe ostale zatvorene za katolike do 1829. Zbog isključenja vojvode od Jorka, kraljevog brata, iz prava nasleđa, zbog toga što je prešao u katoličanstvo, došlo je do podele parlamenta na konzervativne torijevce (v.), koji su branili vojvodina prava, i vigovce, koji su se borili za načelo narodnog suvereniteta i prava parlamenta. Da bi pridobio javno mnenje, kralj je odobrio akt Habeas corpus (1679), prema kome niko nije mogao biit zatvoren bez pis-
CARTIZAM menog obrazloženja, a zatvorenik se morao izvesti pred sud u određenom roku. Zahvaljujući podršci torijevaca, Carls II je od 1681. vladao bez parlamenta. Umro je kao katolik. CARTIZAM (Chartism), pokret engleskih radnika od 1837-1848. god. - Izbio je 28. februara 1837. god. na velikom radničkom mitingu na kome je usvojen zahtev upućen parlamentu kojim se tražilo: opšte biračko pravo za muškarce koji su napunili 21 godinu, održavanje izbora svake godine, usvajanje principa tajnog glasanja na izborima, izjednačavanje svih izbornih okruga, ukidanje imovinskog cenzusa za sve poslaničke kandidate i davanje dnevnica poslanicima. Ti zahtevi bili su objavljeni u obliku narodne povelje - čarter - u kojoj su sve ove tačke bile formulisane u vidu zakonskog projekta. Tako je otpočeo čartistički pokret, najpre u Londonu, a zatim se agitacija za Narodnu povelju proširila po celoj zemlji. Održavani su masovni radnički mitinzi na kojima je uzimalo učešće ogromno mnoštvo radnika. Pošto ovi radnici nisu danju mogli napuštati svoj redovan posao. mitinzi su održavani noću pri svetlosti buktinja. Mnogi govornici na ovim skupovima pozivali su radnike na oružani ustanak. To je izazvalo uznemirenost u redovima vladajuće buržoazije, koja je 12. decembra 1838. god. donela dekret kojim je zabranjeno održavanje noćnih mitinga. Međutim, pokret se nije mogao ugušiti dekretima. U Londonu je 4. februara 1839. god. svečano otvoren Prvi opšti kongres čartističkih delegata, pod nazivom: Sveopšti konvent industrijskih klasa. Na njemu je došlo do rascepa u dve stranke; „moralne sile" i „fizičke sile". Pristalice prve stranke bili su za primenu mirnih, legalnih metoda borbe, dok je druga stranka zahtevala oružani ustanak ako parlament ne usvoji povelju. Ova predviđanja su se i obistinila. Na svojoj sednici od 12. jula 1839. god. parlament je odbio peticiju koju je potpisalo 1 250 000 radnika. Predviđeni oušti štrajk koji je trebalo da traje mesec dana nije uspeo, pošto u redovima čartista nije bilo jedinstva. Da bi ugušila pokret vlada je preduzela najbrutalnije mere i uhapsila 42 najistaknutija vođa. Stvaranjem novog Nacionalnog čartističkog saveza (National Charter Association) 1840. god. u Mančesteru sastavljena je nova peticija koju je potpisalo 3 500 000 pristalica, ali je parlament i nju odbio 1842. god. To je bio podsticaj za vladajuće krugove da nastave sa još većim represalijama i masovnim hapšenjima. U ovom periodu čartistički pokret je pokazao prve znake većeg slabljenja. Ponovo je obnovljen 1848.
121
CEHOSLOV ACKA
god. kada je u Londonu sazvan novi čartistički konvent. Na ovom zasedanju je odlučeno da se preda nova peticija koju je potpisalo 5 miliona pristalica. Reagujući odlučno vlada je upotrebila vojsku i osujetila održavanje velikih demonstracija u Londonu. U među vremenu parlament je odbio i ovu peticiju. Poslednji put izvršeno je masovno hapšenje čartista, posle čega je pokret prestao da postoji kao poseban politički faktor. CASLA V Klonimirović (vladao 931-60), raški župan. - Osvajanjem Raške od strane Bugara, krajem IX v., mnogi raški feudalci su odvedeni u ropstvo, među kojima i Caslav Klonimirović. Posle smrti bugarskog cara Simeona, Caslav je pobegao iz bugarskog ropstva i uz pomoć Vizantije obnovio rašku državu (927-28). Za vlade Caslava Klonimirovića Raška je obuhvatala Travuniju, Bosnu, Soli i Duklju. Braneći zemlju od Mađara Caslav je poginuo 960. godine. CEHOSLOV AČKA, slovenska država, stvorena 28. okt. 1918. godine. U toku vekovnog ropstva Ceške (v.) i Slovačke (v.) pod tuđinskom vlašću tinjala je kod Čeha i Slovaka težnja za slobodom. Stvaranjem mlade češke i slovačke buržoazije u XIX v. pojačala se borba za nacionalno oslobođenje zemalja od austrougarske vlasti. Tokom 1. svetskog rata stvorena je u Rusiji jaka oružana grupa od zarobljenika (40 000 vojnika) koja se borila protiv centralnih sila. U leto 1915. češka emigracija formira češki zagranični odbor, kasnije nazvan češki nacionalni savet, čiji je predsednik postao T. Masarik. Ovaj Savet borio se za ujedinjenje Čeha i Slovaka, uveravajući saveznike o potrebi stvaranja nezavisne čehoslovačke države. Posle sloma austrijskog fronta 14. okt. 1918. obrazovana je privremena čeho slovačka vlada, koja je 28. okt. 1918. proglasila nezavisnu čehoslovačku državu. Ovaj proglas je dopunjen saglasnošću skupštine slovačkih političara, od 30. okt. 1918., kojom se Slovačka priključuje novoformiranoj državi. Čehoslovačka vlada je zadržala češ ki korpus u Rusiji (koji se borio za slobodu svoje zemlje) da se bori protiv sovjetske Rusije. U toku građanskog rata u Rusiji i vojne intervencije kapitalističkih zemalja češki korpus je vodio dugotrajne borbe protiv oktobarske socijalističke revolucije i mlade sovjetske države. Mirovnim ugovorima (versajskim - 1919, senžermenskim 1919, i trijanonskim 1920) Čehoslo vačkoj su pripale ne samo češke i slovačke zemlje, već i Prikarpatska Rusija, kao autonomna pokrajina. Novim ustavom 29. febr. 1920. Čehoslovačka
CEKA je postala buržoaska republika sa Tomašem Masarikom, predsednikom, na čelu. Mlada čehoslovačka republika bila je tesno povezana sa Engleskom i Francuskom, a takođe, u savezu sa Jugoslavijom i Rumunijom stvorena je Mala antanta, kao protivteža nemač kom imperijalizmu i protiv SSSR-a. Cehoslovačka je između dva rata vodila antikomunističku i antisovjetsku politiku, iako je imala diplomatske odnose sa SSSR-om, a KPC-u bio dozvoljen rad. U toku Hitlerovih priprema za rat Engleska i Francuska su minhenskim sporazumom žrtvovale Cehoslovačku da bi „spasle" mir u svetu. Nemci su 1939. anektirali Sudetsku oblast, okupirali Cešku, proglasivši je svojim protektoratom, a Slovačka je proglašena „nezavisnom" državom, dok je Prikarpatska Rusija pripala fašistič kog Mađarskoj. U toku 2. svetskog rata KP Cehoslovačke je organizovala otpor okupatorskom režimu. Stvoren je Nacionalni front Ceha i Slovaka; otpočele su borbe protiv nemačkog okupatra koji je odgovorio spaljivanjem sela, odvođenjem stanovništva u logore i masovnim streljanjima. U inostranstvu, emigranti stupaju u antihitlerovsku koaliciju, vlada sklapa sporazum sa SSSR (12. dec. 1943), a na teritoriji SSSR stvaraju se češki i slovački oružani odredi, koji sa Crvenom armijom učestvuju u borbi protiv fašizma. Pred oslobođenje Evrope od nacizma, u Slovačkoj je podignut ustanak (okt. 1944), a u Pragu izbija oružani otpor (maja 1945). Istovremeno sa praškim ustankom 4. apr. 1945. u Košicama je stvorena čehoslovačka vlada Nacionalnog fronta. U oslobođenu zemlju vratili su se emigranti-političari sa predsednikom Eduardom Benešom, koji je ponovo zanzeo mesto predsednika Republike. Na izborima 1946. g. najveći broj glasova u Skupštini imala je KPC; za predsedn~ka vlade Nacionalnog fronta izabran je Klement Gotvald; nova vlada je sprovela delimično nacionalizaciju, agrarnu reformu i konfiskaciju imanja ratnih zločinaca. Na svom putu ka socijalizmu vlada se sukobljavala sa konzervativnim buržoaskim poslanicima; na novim izborima 1948. odnela je potpunu pobedu KPC, a nova vlada je prekinula taktiziranje sa buržoaskim političarima. Umesto preminulog predsednika Republike E. Beneša, izabran je K. Gotvald, a za predsednika vlade izabran je Antonjin Zapotocki (194853). Moskovskim sporazumom između SSSR i Cehoslovačke (1945) Prikarpatska Rusija je vraćena Ukrajinskoj SSR. Godine 1948. u Cehoslovačkoj su izvršene velike pramene: razbijeni su protivnici socijalističke republike, KPC je uzela
CEMBERLEN
122
svu vlast u zemlji,
partija je u KPC, ukinuta je nezavisna KP Slovačka, a 9. maja 1949. g. donet je novi ustav po kome je Cehoslovačka narodna demokratska republika; po novom ustavu predsednik Republike se bira na 7 godina; pretlsednici su bili: K. Gotvald (1948-53), Antonjin Zapotocki (195357), Antonjin Novotni (1957-68), Ludvid Svoboda (1968). U toku 1948 -56. KPC je vodila antijugoslovensku kampanju posle donošenja Rezolucije IB. U toku 1948-56. došlo je do likvidacije mnogih istaknutih čeških i slovačkih političara (Rudolf Slanski i dr.). Na Zemaljskoj konferenciji 1956. doneta je odluka o uspostavljanju prijateljskih odnosa sa SFRJ i SKJ. Cehoslavačka je 1955. postala član Varšavskog pakta. U eri humanizacije socijalizma naprednih snaga smenjen je 1968. s vlasti A. Novotni; za predsednika Republike izabran je L. Svobcrda, a za prvog sekretara KPC A. Dubček. Avgusta 1968. godine snage Varšavskog pakta zaposele su teritoriju Cehoslovačke. Iako je izvestan broj sovjetskih trupa ostao i dalje u Cehoslovačkoj, na svim rukovodećim mestima ostali sv ljudi koji su stupili na scenu pre sovjetske intervencije; godine 1969. Cehosloval'ka je organizovana kao federativna država sa dve federalne jedinice, Ceškom i Slovačkom. Iste godine, poštujući princip federativnosti, uspostavljena je Slovačka Komunistič ka partija. Sa novim političkim promenama u partijskom aparatu KP Ceške i KP Slovačke, Aleksandar Dubček je dao ostavku na položaj generalnog sekretara CK KPC, a na njegovo mesto je izabran G. Husak. CEKA, skraćenica za Izvanrednu komisiju za suzbijanje kontrarevolucije, organ sovjetske vlasti. - Ceka je stvorena ubrzo posle izbijanja oktobarske revolucije i uspostavljanja sovjetske vlasti. To je bio organ državne bezbednosti stvoren za borbu protiv neprijatelja sovjetske vlasti. Jedan od prvih rukovodilaca Ceke bio je F. E. Đeržinski. Godine 1922. Ceka je reorganizovana u GPU - Glavnu političku upravu, zapravo političku policiju, a 1936. u NKVD - Narodni komesarijat unutrašnjih poslova, a 1946. u MVD - Ministarstvo unutrašnjih poslova, CELINI, Benvenuto (Celini, Benvenuto, 1500-71), ital. zlatar, vajar, pisac ču vene autobiografije. Mnogovrsnošću svog talenta, neobuzdanošću u životu i svojim shvatanjima, jedan je od najtipičnih predstavnika renesanse. CEMBERLEN, Hjuston Stjuart (Chamberlain, Houston Stewart, 1855-1927), nem. pisac engl. porekla, autor OsnoSocijalistička
Cehoslovačke uključena
CEMBERLEN
123
va XX veka, dela kojim je postao jedan od duhovnih otaca nem. rasizma. CEMBERLEN, Nevil (1869-1940), istaknuti britanski političar i državnik. Pripadao je Konzervativnoj stranci i bio dugo njen vođ. Bio je više puta ministar, a od 1937-1940. i predsednik engleske vlade. Vodio je politiku popuštanja prema fašističkim silama i njihovoj agresivnoj politici, poznatu pod imenom, „politika nemešanja" koja je došla do izražaja u vreme španskog građanskog rata. Jedan je od potpisnika Minhenskog pakta 1938. kojim je Nemačkoj ustupljena Sudetska oblast, što je bio uvod u fašističku okupaciju Cehoslovačke 1939. Tu je došla do vrhunca politika popuštanja prema fašizmu, poznata pod imenom „minhenska politika". S obzirom da su fašističke težnje bile nezajažljive, Cemberlen je Nemačkoj objavio rat posle napada na Poljsku. Maja 1940. zamenio ga je Cerčil. CEMBERS, Efraim (Chembers, Ephraim, ? -1740) engl. enciklopedist, tvorac prve engl. Enciklopedije ili Univerzalnog
rečnika
umetnosti
i
nauka
(1728), dela koje je poslužilo kao uzor
Didrou i Dalamberu za sastavljanje franc. enciklopedije (1751-76). CERCIL, Vinston (Churchill, Sir Winston Leonard Spencer, 1874-1965), veliki engleski državnik, političar i pisac. Potiče iz lordovske porodice. Završio je vojne škole. Svoju karijeru je počeo kao vojnik, novinar, ratni dopisnik. Posle toga je postao poslanik kao pripadnik Konzervativne stranke. On je bio i ostao konzervativac, iako je jedno Vinston Cerčil vreme bio i u Liberalnoj stranci. Uoči 1. svet. rata bio je u dva maha ministar, a na početku rata lord Admiraliteta, ali doživljava neuspeh sa dardanelskom operacijom. Bio je zatim na frontu, pa opet ministar. Posle rata se istakao kao ogorčeni protivnik oktobarske revolucije i organizator strane intervencije u Sovjetskoj Rusiji, kao idejni neprijatelj socijalizma. Između dva rata bio je u više mahova ministar, no, njegova veličina dolazi do izražaja u vreme 2. svetskog rata. Nasuprot kolebanju pojedinih britanskih političara, on se odlučno suprotstavio fašizmu. Od 1940-1945. bio je predsednik vlade i značajni činilac u pobedi Antihitlerovske koalicije. Posle rata okreće se protiv SSSR i zajedno sa Staljinom doprineo je zaoštravanju međunarodnih
CESKA
odnosa, širenju „hladnog rata" i podeli sveta na blokove, pa je i u tome bio jedan od ideologa. Ostavio je dela velike književne i istorijske vrednosti, a pre svega „Drugi svetski rat'', po kome je 1953. dobio Nobelovu nagradu za književnost. CERNISEVSKI, Nikolaj Gavrilovič (1828 -89), rus. pisac, autor čuvenog dela Sta da se radi i niza književno-estetičkih i filoz. studija. Oslanjao 11e na Hegelovu dijalektiku i Fojerbahov materijalizam, ali je ostao u granicama utopijskog socijalizma i prosvetiteljstva. Svojim demokratskim i revolucionarnim idejama izvršio je veliki uticaj na rus. inteligenciju početkom druge polovine XIX v., zbog čega je proveo 20 god. na robiji i u progonstvu. CERNJAJEV, Mihajlo Grigorovič (1828 -1898), ruski general dobrovoljac u srpsko-turskom ratu od 1876. Kao panslavist dolazi u Srbiju pred sam rat, prima srpsko državljanstvo i generalski čin. Posle objave rata komandovao je glavnim snagama Srbije, tzv. moravskom vojskom. Posle poraza kod Đu nisa napušta komandu i odlazi u Rusiju. CESMICKI, Ivan, v. Janus Panonius. CESKA. U preistorijsko doba bila je naseljena, o čemu svedoče mnogobrojna arheološka nalazišta. U starom veku u njoj su živeli Kelti, a po keltskom plemenu Boii, Ceška je nazvana Bohemija. U I. v. teritoriju ove zemlje naseljavalo je germansko pleme Markomani, protiv kojih je ratovao rimski car Marko Aurelije. Od V veka, preko Karpata. češku zemlju naseljavaju Sloveni. Najstarija slovenska plemena koja su se naselila u današnjoj Ceškoj bila su: Cesi (koji su po svom vođi Cehu dobili ime), Lemuzi, Pšovani i Zličani. Raspadom rodovske zajednice i zbog čestih napada A vara i Franaka stvoren je u VII v. plemenski savez zanadnoslovenskih plemena pod Samom (vladao 623-58). Posle njegove smrti plemenski savez se raspao, što je omogućilo Karlu Velikom da pokori češka plemena. Posle raspada Franačke (843) stvara se samostalna država Moravska Kneževina, kojom vladaju knezovi Rastislav (843-70) i Svatopluk (870-94). Ceški Sloveni su primili hrišćanstvo od Franaka, ali je proces hristijanizacije ubrzan u IX veku dolaskom slovenskih propovednika Cirila i Metodija. Prodorom Ugara na zapad (960), Moravska je nala pod nilhovu vlast i ostaće pod Ugrima do 1527. a potom pod Habsburzima do 1918. godine, dok će Ceška ući u sastav Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva. Ff'udalnom češkom kneževinom upravljao je knez Pšemisl, osnivač dinastije Pšemislovića. Njegov
CE"SKA sin Vaclav pokušao je da oslobodi Cešku od nemačke vlasti, ali je u ratu protiv Nemaca poginuo, a Cesi su ga nazvali „Sveti Vaclav". Njegovi naslednici su bezuspešno pokušavali da se oslobode nemačkog jarma. Boleslav II (967-99) prvi je osnovao biskupiju u Pragu (973), a Bžetislav I (1034-55) privremeno je osvojio Moravsku i deo Slovačke od Ugara. Verni vazal Henriha IV, nemačkog cara, Bžetislav II (1061-92) pružio je pomoć caru protiv pape Grgura VII, te je nagrađen kraljevskom krunom (1086) i otada će češki kraljevi igrati značajnu ulogu pri izboru careva Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva. Za vreme njegove vlade dovodeni su u Cešku nemački rudari, trgovci, pa i plemići i seljaci, što će ubrzati privredni razvoj zemlje u kojoj će Nemci zauzimati najvažnija mesta u državnoj, privrednoj i crkvenoj jerarhiji. Pšemisl Otokar II (125378) iskoristio je međuvlašće (interregnum u Sv. Rimsko-Nemačkom Carstvu) i osvojio Austriju, štajersku, Kranjsku i Korušku i kandidovao se za nemačkog cara. Njegov protivnik Rudolf Habsburški usmrtio ga je u bici na Moravskom polju (1278) i oduzeo mu sve osvojene zemlje, dok je češkom zavladao Vaclav II (12781305). Izumiranjem poljske dinastije .Pjastovića (1300) Vaclav II je izabran -za poljskog kralja, a smrću poslednjeg vladara iz porodice Arpadovića (1301) postao je i ugarsko-hrvatski kralj. Snažna unija pod vlašću Vaclava III nije odgovarala interesima rimskonemačkih imeratora, te je Vaclav III ubijen 1306. godine i time je učinjen kraj porodici Pšemislovića, kao i personalnoj uniji. U borbi za češku kra·ljevsku krunu učestvovalo je nekoliko nemačkih porodica. Godine 1310. za ' kralja je izabran Javan, sin nemačkog - cara Henriha VII, te tako započinje vlada porodice Luksemburgovaca (1310 -1447). Najznačajnija ličnost iz ove porodice je Karlo I, češki kralj i nemački car (nazvan Karlo IV 1346-1370). Za vreme njegove vlade sva prava rezervisana za Nemce ustupljena su Cesima, a seljaci su dobili pravo da se pred kraljevskim sudom parniče sa svojim gospodarima. Osnovao je prvi slovenski univerzitet u Pragu (1348), objavio zbirku zakona, podigao zamak Karlštajn i most na Vltavi. Za vreme njegovih naslednika Vaclava IV (13781419) i Sigismunda (1419-37) izbio je antifeudalni i antikatolički pokret pod vodstvom Jana Rusa, a husitski ratovi izazvali su duboke socijalne, političke i ekonomske promene u češkoj. Sigismundovom smrću ugasila se porodica Luksemburgovaca, a od 1437. do 1457.
124
C:ESKA godine Ceškom upravljaju Habsburgovci (Albreht i Ladislav). Nezadovoljni politikom austrijskih careva češki fel;ldalci su izabrali 1457. godine za kralJa Đorđa Pođebrada
(1457-71). Pođebrad
se zanosio mišlju o stvaranju protivturskog saveza, jer je bio izabran i za poljskog kralja. Posle njegove smrti češki i poljski feudalci su izabrali za kralja Vladislava I Jagelonca (14711516), koji je posle smrti ugarskog kralja Matije Korvina izabran i za ugarsko-hrvatskog kralja. Tako je stvorena poljsko-češko-ugarsko-hrvatska unija pod dinastijom Jage~onaca. Njeg?: vog sina Ludviga II (LaJoš II) porazih su Turci na Mohaču 1526. godine, a češki, potom ugarsko-hrvatski staleži biraju austrijskog cara Ferdinanda I za kralja, čime je Ceška ušla u sasta". Habsburške Monarhije. Habsburgovc1 su nemilosrdno progonili češke protestante, stoga je za vlade Ferdinanda II (1619-37) došlo do odluke da se povede borba protiv Habsburgovaca. Pobunjenici su 21. maja 1618. nasilno u: klonili nemačke namesnike, izbacivši ih kroz prozor praške namesničke palate (defenestracija). Oni su zbacili Habsburgovce s vlasti, a za češkog kralja izabrali nemačkog protestantsk~g kneza Fridriha Falačkog. Carska voJska je ugušila ustanak, porazivši pobunjenike u bici na Beloj Gori 1620. Posle ustanka nastalo je najcrnje ropstvo u češkoj. Ovim ustankom otpočeo je tridesetogodišnji rat (1618-48) u kome je Ceška, kao poprište borbe najviše stradala. Poces germanizacije i borbe protiv prostestantizma posle rata sve više se pojačavao, a sve do vlade Josifa II, koji je, Patentom o verskoj toleranciji, dopustio slobodu veroispovesti. Pod uticajem francuske revolucije (1789) mlada češka buržoazija otpočinje sa borbom za nacionalna prava; dolazi do stvaranja katedre za češki jezik na Praškom univerzitetu i drugih nacionalnih institucija. U revolucionarnoj 1848. godini Česi stvaraju „Narodni odbor" kao neku vrstu češke vlade, sazivaju I sveslovenski kongres u Pragu, i otpočinju oružanu borbu protiv Habsburgovaca. Bečka vlada je ugušila revoluciju u svim „svojim" zemljama, pa i u češkoj. U vreme Bahovog apsolutizma, u češkoj se naglo razvija industrija i moderna poljoprivreda, što uslovljava brži razvitak kapitalističkih odnosa. Austrijsko-Ugarskom nagodbom (1867), tj. stvara~ njem dvojne monarhije, nade Čeha za nacionalno oslobođenje pod Austrijom su pokopane. Koristeći se političkim popuštanjem Austrije krajem XIX i
CETNICI početkom XX veka u Češkoj se stvaraju . buržoaske političke stranke, kao i radničke socijalističke organizacije koje se bore za svoja nacionalna prava. Jedan od najjačih političkih vođa bio je Tomaš l\lfasarik koji je uticao na formiranje čitave generacije čeških patriota, kao i na jugoslavenske političare iz Srpsko-hrvatske koalicije. U toku 1. svetskog rata nezadovoljstvo protiv Austro-Ugarske je sve više raslo. Od zarobljenika u Rusiji stvara se oružana češka grupa koja se bori protiv Austrije, a češka emigracija formira 1915. Ceški zagranični odbor koji se bori za oslobođenje zemlje i ujedinjenje sa Slovačkom. Posle raspada Austro-Ugarske, 28. okt. 1918. godine, sporazumno sa odlukom slovačkih političara proglašava se ustanovljenje nezavisne Čehoslovačke države (v. Cehoslovačka).
CETNICI, gerilci u vreme ratova Srbije; pripadnici poluvojničke organizacije i protivnici partizana u vreme NOR. - Naziv dolazi od reči četa. Cetnici se javljaju u XIX v. u vreme ratova koje je Srbija vodila za nacionalno oslobođenje. To su bili gerilski odredi koji su se borili u okviru regularne vojske i za vreme ratova, ali i mimo !1jih. Njih je srpska buržoazija i vlada koristila za širenje nacionalne propagande u Južnoj Srbiji i Makedoniji. U Makedoniji četnici su se borili ne samo protiv Turaka, već i protiv suparničke grčke, a naročito protiv bugarske nacionalne propagande, kao i protiv narodnooslobodilačkog autonomnog pokreta Makedonaca okupljenog oko VMRO. Posle 1. svetskog rata u Jugoslaviji je delovala poluvojnička organizacija Udruženje četnika, čiji je zadatak bio jačanje srpske nacionalne propagande i podrška hegemonističkoj politici vladajuće srpske buržoazije i monarhije na celu sa dinastijom Karađorđevića. Posle okupacije zemlje i početka NOR stvaraju se četnički odredi koji su se borili protiv partizana i otvoreno ili prikriveno sarađ.ivali sa okupatorom. Retki odredi i njihovi pripadnici sarađivali su sa partizanima, a neki od njih su prešli u NOVJ. Među četničkim odredima posebno mesto imaju oni što ih je stvorila grupa oficira na čelu sa pukovnikom Dražom M1hajlovićem. Oni su se sklonili u šumu da bi izbegli zarobljeništvo. Odrede su stvarali ne za borbu, već da bi se suprotstavili partizanima i obezbedili očuvanje starog, buržoaskog poretka i monarhije u Jugoslaviji. Oni su ubrzo usp0stavili vezu sa izbegličkom jugoslovenskom vladom u Londonu i zapadnim saveznicima koji su im dali
125
CETVRTA INTERNACIONALA podršku, a zatim i pomoć. Kraljevska vlada je priznala .četnike D. Mihajlovića kao „Jugoslavensku vojsku u otadžbini", a D. Mihajlovića za njenog komandanta, odnosno načelnika Vrhovne komande, a od početka 1942. do sredine 1944. i za ministra vojske. Tih odreda bilo je pre svega u Srbiji, a z&tim u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i u delovima Hrvatske gde ima srpskog življa. Bilo je pokušaja stvaranja četničkih odreda, odnosno „Jugoslavenske vojske u otadžbini" i u ostalim krajevima (Slovenija, Makedonija), &li uglavnom sa manje uspeha. Organizatori pokreta bili su pre svega aktivni oficiri Jugoslavenske vojske, mada je tu bilo i predstavnika buržoaskih partija, predstavnika starog državnog aparata, buržoazije i drugih slojeva. U toku 1941. pa ponegde i počekom l!J42. bilo je pokušaja saradnje četnika i partizana. U tom smislu u ranu jesen bilo je kontakata najviših rukovodstava, pa i dva sastanka Draža -Tito. Ti pokušaji uglavnom nisu dali rezultate. Ubrzo zatim došlo je do sve otvorenijeg sukoba, a istovremeno i do sve već-e i sve otvorenije saradnje čet nika sa okupatorima i drugim kvislin7ima. 'I'u saradnju D. Mihajlović je pokušao da prikrije, jer je održavao kontakte sa saveznicima, predstavljao vladn koja je bila u ratu sa fašističkim zemljama i trebalo je da bude predstavljen kao vod otpora u Jugoslaviji. Nemački okupatori prihvatili su sa izvesnom rezervom saradnju sa četni cir:i.a, svesni njihove prozapadne orijentacije, ali su ih koristili i pomagali u borbi protiv partizana. Sa italijanskim okupatorom saradnja je bila veoma jaka i otvorena. O toj saradnji u zemlji ubrzo nije bilo tajni, a vremenom, iako teško, to su saznali i saveznici i čitav svet. Iako sa žaljenjem, zapadni saveznici su morali da napuste četnike i da pružaju pomoć partizanima, te da ih priznaju kao saveznike u borbi protiv fašizma. U sukobima sa NOVJ četnici su trpeli sve veće poraze, iako nisu birali sredstva u borbi, služeći se izdajom naroda i terorom nad sopstvenim narodima koji je u partizanima video svoje prave predstavnike. Jedan od snažnih poraza četnici su doživeli u martu i aprilu 1943. u Hercegovini, u 1944. su slomjeni, a 1945. i likvidirani. Njihovi ostaci su ili pobegli sa okupatorom ili su se krili u zemlji do konačnog uništenja. CETVRTA INTERNACIONALA, među narodna radnička organizacija stvorena 1938. koja je okupila „leve", trockistič ke komunističke partije i grupe. -
COMPI
CETVRTA NEPRIJATELJSKA Ova organizacija je poznata kao Trockistička internacionala po svom idejnom vođi Trockom. Ona je okupila one komunističke grupe i partije koje su se odvojile od Treće internacionale. To nisu velike organizacije i one nemaju veliki uticaj u radničkom pokretu. Trockisti imaju najviše pristalca u Engleskoj, SAD, Francuskoj, Japanu, Argentini i još u nekim zemljama. Njihova ideologija je krajnje „leva", ultrarevolucionarna, ali sa dosta poze, fraza i demagogije. Trockisti razvijaju tezu o svetskoj revoluciji i oružanom ustanku kao jedinom sredstvu i putu u ostvarenju socijalizma. U Cetvrtoj internacionali uojavio se rascep, koji je došao do izražaja 1953. kada su se javile tri grupe: 1. oko Međunarodnog sekretarijata, na čijem je čelu M. Pablo; 2. oko Međunarod nog komiteta, vođ D. Kenon i 3. oko Latinsko-američkog biroa. CETVRTA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA, v. Bitka na Neretvi. CETVRTI KONGRES KPJ, v. KPJ. CETVRTI KONGRES NFJ, v. Narodni front.
CICA ROMANIJSKI, v. Vajner, Slaviša. CILE, obalu C. otkrio je 1520. god. Magelan na svom putu oko sveta. Ova zemlja je tada bila naseljena indijan. plemenima, od kojih su neka ulazila u državu Inka. Osvajanje C. počelo je osnivanjem grada Santjago, ali su pojedina indijan. plemena, naročito na severu, pružala otpor sve do XIX veka. Zemlja je pretvorena u latifundije, na kojima je domorodačka radna snaga korišćena do istrebljenja. Zbog toga je dolazilo do ustanaka (1651, 1655, 1723, 1766) koji su trajali do opšteg pokreta Lat. Amerike za emancipaciju (1810-26). Cile je proglasio nezavisnost 1818. godine. Današnje granice dobio je posle ratova s Bolivijom i Peruom (1879-83), nakon kojih je pridružio provincije Tarspaka, Arika i Antofagasta. CINKVECENTO (Cinquecento), ital. naziv za XVI v. odn. za drugo, zrelo razdoblje renesap.se. CINZ (lat. census), redovna dažbina koja se u Sloveniji isplaćivala vladaru; plaćana je najpre u naturi, a od XVI v. u novcu. CITLUK, naziv za posede u turskom feudalnom sistemu i to: 1) seljački posed, koji je dobijala muslimanska raja od feudalnog gospodara, plaćajući gospodaru zemlje određene dažbine; 2) zemljoposed sa čivčijama u vlasništvu gospodara zemlje zvanog čitluk-sahibija Civčija je naziv kmeta, koji radi na posedu čitluk-sahibije.
ČIŽINSKI,
Josip ( ? -1937), poznat pod pseudonimom Milan Gorkić, istaknuti rukovodilac KPJ u periodu između dva svetska rata. Clan CK KPJ postao je 1927. a od 1932-1937. bio je politički sekretar KPJ. Za njega je vezan niz pogrešnih odluka koje su otežavale oporav&k i snaženje KPJ. On je bio za kompromisnu saradnju sa nekim buržoaskim političarima, ometao je stvaranje KP Hrvatske i Slovenije, uticao je na odluku o raspuštanju SKOJ, podržavao je neke elemente u KPJ koji su se pokazali kao izdajnici, kao što je bio Petko Miletić itd. Uživao je podršku Kominterne, što je otežavalo prodor novih snaga u KPJ na čelu sa J. B. Titom. Ipak je stradao u jednoj od Staljinovih „čistki", optužen kao neprijateljski agent. COLAKOVIC, Rodoljub (1900), istaknuti jugoslovenski revolucionar, :političar i državnik, književnik i publicista. - Rodio se 1900. u Bijeljini gde je završio osnovnu i nižu trgovačku školu, dok je trgovač ku akademiju završio u Sarajevu. Studirao je na Visokoj ekonomsko-komercijalnoj školi u Zagrebu, a završio je i aspiranturu na Međunarodnoj lenjinskoj školi u MoRodoljub Colaković skvi. Zbog učešća u atentatu na M. Draškovića osuđen je i proveo na robiji blizu 12 godina. Od 1933. do 1939. bio je u emigraciji, a zatim opet u zatvoru pod prismotrom policije do početka NOR. Jedan je od organizatora ustanka u Srbiji 1941, a od 1942. u BiH. Za vreme rata bio je na mnogim vojnim i političkim funkcijama, član Glavnog štaba Srbije i BiH, član PK KPJ za BiH, sekretar AVNOJ-a itd. Posle rata nalazio se na visokim državnim i političkim funkcijama u Beogradu, a neko vreme i u Sarajevu. Bio je savezni i republički poslanik, rezervni je general-major i nosilac brojnih odlikovanja domaćih i stranih, a među njima i Ordena narodnog heroja. Bavi se književnim, prevodilačkim i publicističkim radom. Od književnih dela značajna su: „Kuća oplakana", „Zapisi iz oslobodilačkog rata", „Kazivanja o jednom pokoljenju", a od prevedenih zajednički prevod sa M. Pijade Marksovog „Kapitala". COMPI, češljači vune u firentinskim srednjovekovnim radionicama sukna. Zbog teškog ekonomskog položaja, za-
CRNORIZAC HRABAR
127
CIRILICA
jedno sa siromašnim firentinskim zanatlijama, podigli su ustanak 1378. g. protiv bogatih patricija i uzeli opštinsku upravu u svoje ruke. Sopstvenici suknarskih radionica poveli su borbu protiv pobunjenika obustavom proizvodnje i time izazvali besposlicu i glad rneđu čompima. Vođa čompa Mikel Lando izdajnički se držao, podržavajući zahteve „ugojenog firentinskog naroda" tj. vlasnika radionica, te je prvi radnički ustanak surovo ugušen. CRNORIZAC HRABAR (prva polovina X v.), makedonski monah, branilac staroslavenske azbuke. Napisao je delo O pismeneh. U ovom delu brani slovensko pismo od grčkih napada, tvrdeći da je slovenska azbuka ravnopravna sa grč kom i latinskom i da se njome mogu pisati crkvene knjige.
CU DE (1886), jedan od istaknutih vođa kineske revolucije, vojskovođa, clr:favnik i političar NR Kine. - Rodio se 1.886. u seljačkoj porodici. Još u revoluciji 1911. bio je komandant puka i istaknuti član Kuomintanga. Posle sukoba izmP-đu komunista i Cang Kaj Seka on diže ustanak u Nankingu 1927, a kada je ovaj ugušen odlazi u unutrašnjost i zajedno sa Mao Ce Tungom radi na stvaranju Crvene armije, a 1931. postaje i njen vrhovni komandant. Za vreme japansko-kineskog rata, kada je došlo do sporazuma sa Cang Kaj Sekom, postaje komandant čuvene 8. revolucionarne armije. Posle 2. svetskog rata vspešno vodi borbu protiv čang Kaj šeka. Posle rata se nalazio na najvišim partijskim i državnim funkcijama. ,,,,„,,
CANO, Galeaco (1903-1944), italijanski političar i državnik. - Potiče iz grofovske porodice. Ubrzo posle 1. svetskog rata pristupio je fašističkom pokretu. Učestvovao je u fašističkom pohodu na Rim 1922. Veoma mlad stupio je u diplomatsku službu fašističkog režima. Zatim je bio ministar i član Velikog fašističkog veća. Učestvovao je i u osvajačkom ratu protiv Etiopije. Posle toga bio je neprekidno ministar spoljnih poslova od 1936-1943. Bio je Musolimjev zet i uživao je njegovo veliko poverenje sve do pred njegov pad. Cano je 1943. posle teških poraza bio za prekid rata. Musolini ga je smenio. Posle kapitulacije Italije uhapšen je, osuđen na smrt i streljan. Objavljeni su njegovi memoari. CEHA.JA, u turskoj upravi pomoćnik, zamenik i prvi saradnik raznih turskih dostojanstvenika: velikog vezira, begIcr-bega, sandžak-bega itd. Skoro svaki turski državni organ imao je svoga ćehaju. Cehajom se nazivao starešina nekih esn.:ifa, starešina sela ili varoši. Kapu-ćehaja je bila titula srpskog diplomatskog predstavnika na Porti do prnglašenja nezavisnosti Srbije 1878. CELE-KULA, kula u Nišu u kojoj su uzidane lobanje ustanika poginulih u boju na Cegru, za vreme 1. srpskog ustanka 1809. Cini se da je u kulu uzidane preko 900 lobanja od kojih je do danas ostalo samo nekoliko desetina. Iznad kule se sada nalazi kapela radi zaštite kule od propadanja. Kula je trebalo da pokaže srpskom stanovniitvu moć Turske i da bude opomena
svakom Ko se buni protiv njene vlasti. stvari kula je spomenik strašnog varvarstva i okrutnosti turskih gospodara. CIRILICA, slovensko pismo, nastalo od glagoljice, koju je bio sastavio Cirilo za potrebe propovedi na slovenskom jeziku. Kako je glagoljica teško i zamršeno pismo, Kliment Ohridski je sastavio novo pismo, a po svom učitelju Cirilu nazvao ga ćirilicom. Nastala je od grčkog pisma, od koga su uzeta 24 slova, a ostala su načinjena prema patrebi slovenskog jezika. Prva ćirilica imala je 38 slova. Iz Makedonije i Bugarske prodrla je u Rašku, Zetu, Basnu i Hrvatsku, a potom među Istoč ne Slovene. Najstariji spomenik napisan ćirilicom je Samuilov natpis (993), a potom slede Savina knjiga, Suprasatski zbornik (X v.) itd. U Bosni natpis bana Kulina (1185) i njegova povelja Dubrovniku (1189) jesu najstariji bosanski ćirilski spomenici, dok se ći rilica u Hrvatskoj upotrebljava u Klisu, Sinju, Poljicama i ostrvu Braču. Najstariji hrvatski ćirilski spomenik je natpis kneza Miroslava Kačića. Cirilica je najpre imala kvadratni, a potom pravougaon oblik. Od XIII veka stvara se brzopis za pisanje povelja. Stari tip ćirilice postajao je do XIX veka. Vuk Stefanović Karadžić je stvorio građansku ćirilicu (1818) od 30 slova; odbacio je sva nepotrebna slova, a u azbuku uneo nova slova č, ć, lj, nj, j i dž. Vukova ćirilica je primljena u Srbiji 1868. Makedonska ćirilica je U
ćIRILO
.ĆURčJIJA
I METODIJE
s.tvorena 1945. ·po ugledu na Vukovu. U njoj postoji umesto đ i ć t i K, a za glas dz ima slovo S. Rusi su svoju ćirilicu reformiSali posle oktobarske revolucije, a Bugari posle 2. svetskog rata. CIRILO I METODIJE, propovednici hrišćanstva među Zapadnim Slavenima, tvorci slovenskog pisma i utemeljači slovenske pismenosti i kulture. - Metodije je bio više godina vizantijski upravnik jedne slovenske pokrajine. Bio je odličan poznavalac pravnih nauka i vojne veštine. Zbog neslaganja sa verskom ikonoklastičnom politikom vizantijskih careva povukao se iz političkog života u olimpski manastir kod Bruse, u M. Aziji. Konstantin (u kaluđerstvu -- Cirilo), brat Metodijev, školovao se u Carigradu, a potom postao bibliotekar Carigradske patrijaršije i profesor filozofije na Visokoj školi. Posle ubistva vizantijskog cara Teoktista 856. g. povukao se u manastir, u kome se nalm·io i njegov brat Metodije. Po želji vizantijskog dvora braća su poslata na Krim da šire hrišćanstvo među !fazarima, da bi oslabili uticaj arapskih i jevrejskih misionara i svojom diplomatijom obnovili su hazarsko-vizantijski savez. Posle uspešne misije braća su se vratila u olimpski manastir. Poznavajući jezik Makedonskih Slavena Konstantin i Metodije su se, verovatno, spremali da šire hrišćanstvo među Slavenima. U njihovo vreme kneževinom Moravskom upravljao je knez Rastislav (846-70). On je želeo da sačuva teško stečenu nezavisnost od nasrtljivih Nemaca, koji su preko svog sveštenstva pripremali put nemačkom osvajanju Moravske. Da bi obezbedio savez sa moćnom Vizantijom, Rastislav se obratio vizantijskom caru Mihailu III s molbom da mu uputi misionare koji bi propovedali hrišćan stvo n& slovenskom jeziku. Car se odazvao Rastislavljevoj želji i poslao mu Konstantina i Metodija. Znajući da se hrišćanstvo ne može širiti bez pismenosti, Konstantin je sastavio prvo pismo za slovenski jezik, služeći se jednom vrstom grčke azbuke, dopunjavajud je slovima za one glasove koji nisu postojali u grčkom govoru. Tako je nastala prva slovenska azbuka glagolji.ca. Braća su prevela na slovenski jezik najpotrebnije hrišćanske knjige i tako postali tvorci slovenske književnosti. Konstantin i Metodije uspešno su širili u Moravskoj hrišćanstvo i tako . su::: bili uticaj nemačkog sveštenstva. Ogorčeni zbog uspeha slovenskih apostola, nemački sveštenici su optužili papi da Konstantin i Metodije šire
lažnu. veru~-- Stoga ·s.u· braća pozvana u Rim da opravdaju svoje širenje hrišćanstva među Slavenima. Pregledavši prevode crkvenih knjiga papa Hadrijan II je odobrio braći širenje hrišćan stva na slovenskom jeziku. U papskom gradu Konstantin se zakaluđerio i dobio ime Cirilo. Ubrzo je bolešljivi Cirilo umro 869. god. Posle Cirilove smrti papa je imenovao Metodija za panonf:'ko-moravskog arhiepiskopa i poslao ga da širi hrišćanstvo među moravskim Slovenima. U međuvremenu nitrar..ski knez Svatopluk je na prevaru zarobio Rastislava i predao ga Nemcima, a Metodija su prognali u neki udaljeni manastir u Nemačkoj. Posredstvom pape Jovana VIII Metodije je oslobođen i proteran u Panoniju, kod kneza Kocelja. Kako su Nemci osvojili i Panoniju, a Moravci ponovo proterali nemačke sveštenike,.. Metodije se vraća u Moravsku. Godine 88!5. Metodije je umro i sahranjen u Velehradu (Moravska). Posle Metodijeve smrti nemačka stranka u Moravskoj uspela je da nagovori papu Stjepana V da zabrani širenje hrišćanstva na slovenskom jeziku, stoga su učenici Cirila i Metodija proterani iz zemlje. Oni su se sklonili u južnoslavenske zemlje, Makedoniju i Bugarsku. Centar slovenskog bogosluženja i književnosti postao je Ohrid. Slovenski sveštenik Kliment sastavio je jednostavnije slovensko pismo, koje je po svome učitelju Cirilu nazvao ćirilicom. CUPRILICI (Koprili), istaknuta turska porodica, albanskog porekla, iz koje su u XVII veku izišla tri velika vezira. Prvi je Muhamed (1656-1661), koji je uspešno vodio kandijski rat i osvojio Erdelj. Njegov sin Ahmed (1661-1676) dovršio je kandijski rat, a brat Ahmedov - Mustafa (16891691) zaustavio je austrijsku ofanzivu za vreme bečkog rata (1683-1699) i proterao Austrijance preko Save i Dunava (1690). Poginuo je u bici kod Slankamena (1691). Istoj porodici pripada i veliki vezir Husein, koji je zaključio karlovački mir (1699) i Numan-paša koji je opustošio Crnu Goru (1714). CURčIJA, f>orđe, jedan od istaknutih junaka 1. srpskog ustanka. Ustanicima je prišao kao hajduk ratujući s Turcima u zapadnoj Srbiji. Kao bivši hajduk malo je mario za disciplinu, pa je dolazio u sukob sa srpskim starešinama. U leto 1804. samovoljno je zavladao u Mačv~, Jadru i Rađevini, pa ga je zato· glavni zapovednik toga kraja Jakov Nenadović ubio iste godine. U njegovoj četi bio je pisar mladi Vuk Karadžić.
D'ANUNCIO
DAWJE
129
D D'ANUNCIO, Gabriele (1863-1938), italijanski književnik i političar. U politici je bio izraziti šovinista i preteča fašizma. Posle prvog svetskog rata upao je sa svojim odredima u Rijeku, koja je tada bila slobodan grad i pripojio je Italiji. Imao je neprijateljski stav prema Jugoslaviji. DABIŠA, (vladao 1391-95), bosanski kralj. - Posle smrti kralja Tvrtka I u Bosni su izbili sukobi između moćnih feudulaca. Da bi obezbedio mir u zemlji i ojačao kraljevsku vlast, Dabiša je zatražio pomoć od ugarsko-hrvatskog kralja Sigismunda. Ugovorom (u Đa kovu, 1393), između bosanskog i ugarsko-hrvatskog kralja Sigismunda priznat je za vrhovnog gospodara Bosne i Dabišinog naslednika. Dabiša se odrekao pretenzija na Hrvatsku i Dalmaciju, pa je Bosna svedena na granice koje je imala pre Tvrtka I. DACANI, antički stanovnici današnje Rumunije; narod tračke jezičke grupe; bavio se zemljoradnjom i stoćar stvom. Neki savezi tračkih plemena ratovali već u III v. pre n. e. protiv Kelta, Skita i Germana, a docnije i protiv Rimljana. Sredinom I v. pre n. e. vladar Burebista stvorio je ogromnu državu ujedinjenjem velikog broja plemena. Zbog sve češćih upada u Panoniju otpočeli su dugotrajni ratni sukobi sa Rimljanima. Ovo je još više ujedinilo Dačane pod novim kraljem Decebalom, koji je 85. pre n. e. preko Dunava prešao u Meziju - istočne oblasti naše zemlje. Posle čitavog niza ratova rimski car Trajan pobedio je Dačane, zauzeo njihovu zemlju, od koje je stvorio rimsku provinciju Dakiju. Docnije, zbog čestih napada Gota, rimski vojnici i koloni evakuisani su iz Dakije na teritoriju sa desne obale Dunava. Stvorena je nova provincija sa glavnim gradom Serdikom, današnjom Sofijom. DACE ili DAZBINE, sva davanja stanovnika jednog područja svome gospodaru ili predstavniku poreske vlasti. - U feudalnom društvu gospodar vlastelinstva je ostvarivao svoje prihode od svog imanja tzv. vlastelinske rezerve i od obaveza zavisnih ljudi. Obaveze zavisnih ljudi se dele na radne, naturalne i novčane. Radne obaveze, poznate pod imenom rabota ili tlaka, korišćene su za obradu vlastelinske rezerve i iznosile su u Hrvatskoj i Slo-
veniji od 2 do 26 dana u godini, a u Srbiji 106 dana. Naturalne dažbine davane su gospodaru u iznosu 1/4 ostvarenih agrarnih proizvoda i nazivale su se i „desetak". Sa razvojem robno-novčane privrede radne i naturalne dažbine pretvarane su u novčana davanja. U redovne novčane dažbine koje su se isplaćivale vladaru spadaju: u Sloveniji - činž, u Hrvatskoj - marturina, a u Srbiji, Makedoniji i Zeti soće. Obaveze zavisnih ljudi, za svako domaćinstvo ponaosob, zapisivane su u Hrvatskoj i Sloveniji u knjige, tzv. urbare, na manastirskm vlastelinstvima su obaveze propisivane darovnom poveljom, a u Makedoniji su unošene u sniskove tzv. praktike. DAGOBERT (600, vladao 628-638), franački kralj, iz porodice Merovinga. Došao je na franački kraljevski presto posle smrti oca Lotara II. Uspeo je da ujedini celu franačku teritoriju. Skršio je moć krupnih velikaša i učvrstio kraljevsku vlast. U savezu sa Vizantincima i Langobardima ratovao je protiv Zapadnih Slovena. Posle njegove smrti u kraljevstvu je nastala feudalna anarhija i bezakonje. DAHAU, jedan od velikih fašističkih logora smrti. - Ovaj logor se nalazio u selu Dahau kraj Minhena. Osnovan je po dolasku Hitlera na vlast 1934. I to je bila velika fabrika smrti za nemač ke antifašiste i porobljene Evropljane. Više stotina hiljada ljudi ovde je mučeno, ponižavano i ubijeno, a među njima bilo je i dosta Jugoslovena. DAWJE, janičarske poglavice u beogradskom pašaluku, koji su se odmetnuli od sultana, ubili Mustafa-pašu i zavladali pašalukom zavodeći režim nasilja nad srpskim stanovništvom u vremenu od 1801-1804. - Koristeći se nesređenim prilikama u turskom carstvu krajem XVIII veka i napadom Napoleona na Egipat, janičari u beogradskom pašaluku izvrše prevrat. Beogradskog pašu Mustafu, pristalicu re...: formnog pokreta sultana Selima III, ubiju, a vlast u beogradskom pašaluku podele janičarske poglavice: Aganlija, Alija Kučuk, Mula Jusuf i Mehmed-aga Fočić. Po gradovima i palankama dahije su postavile svoje ljude zvane kabadahije (male dahije), a po selima su izgradili hanove i u njima smestili oružane posade, tzv. subaše. Turskim spahijama su, ukoliko su bili njihovi
DAKIJA
protivnici, oduzimali spahiluke. Otpočeo je tzv. proces čitlučenja, pri čemu su feudalne obaveze raje udvostručene. Dahije su ukinule sve povlastice koje su Srbi uživali posle svištovskog mira, na osnovu carskih fermana iz 1793-1796. Ukinuta je knežinska samouprava, a porezi i razne dažbine znatno su povećani. Zavladala je opšta imovinska i lična nesigurnost i umnožila su se nasilja svake vrste. U takvim uslovima zanemarena je proizvodnja, a trgovina stokom između pašaluka i Austrije znatno je smanjena. Dahije su time ugrozile osnovne interese svih slojeva srpskog stanovništva i interese jednog dela Turaka. Na dahijska nasilja stanovništvo beogarskog pašaluka žalilo se Porti, ali ona nije mogla kazniti odmetnike. Ugroženo stanovništvo je počelo da se odmeće u hajduke, tako da se pohajdučila „desetina naroda". Pokušaji oštećenih spahija da dahije silom proteraju - nije uspeo. Oko dahija se okupljalo mnoštvo odmetnika iz svih krajeva carstva, osobito iz Bosne i Albanije. Dahijska nasilja su naterale srpske prvake da pripreme I srpski ustanak (v. I srpiski ustanak). Sva četvorica dahija su pobijena u Ada-Kaleu od potere srpskih ustanika. DAKIJA, rimska provincija, stvorena početkom II v. posle velikih uspeha rimskog cara Trajana u borbi protiv Dačana. U njen sastav ulazio je najveći broj naših zemalja. (V. i Dačani). DALADJE, Eduar (Daladier, Eduard, 1384- ), francuski političar i državnik, jedan od zastupnika tzv. „minhenske politike". Na političku scenu je stupio posle prvog svetskog rata kao poslanik stranke radikalsocijalista. Posle toga je više puta bio ministar, a od 1938-1940. i predsednik francuske vlade. Prema fašističkim silama vodio je politiku popuštanja, koja je dostigla vrhunac kada je potpisao minhenski sporazum 1939. Ipak je Daladje bio i na čelu vlade koja je ratovala sa Hitlerom. Za vreme rata bio je interniran u Nemačku. Posle rata bio je poslanik, ali igra neznatnu ulogu u političkom životu. DALAMBER, Zan (D' Alembert, Jean, 1717-1783), francuski matematičar i filozof-materijalist iz vremena prosvećenosti. Većina njegovih radova je iz oblasti matematike kojoj je posvetio najveći deo svog života. Međutim, kao pripadnik francuske materijalističke škole XVIII v. družio se sa tadašnjim najistaknutijim naučnicima, kao što su bili Volter, Didro, Zan Zak Ruso i dr. Zajedno sa njima organizovao je izdavanje Enciklopedije nauke, umetnosti i zanatstva (v.), za koju je napisao uvodni članak.
DALMACIJA DALMACIJA - današnja naša oblast na Jadranskom primorju, ali se tim imenom nazivala teritorija koja je u različitim vremenima imala i različiti opseg. Sam naziv potiče od ilirskog plemena Dalmata, po kome su Rimljani dali ime svojoj provinciji Illyricum. Rimska provincija Dalmacija zahvatala je veliki deo današnje Jugoslavije od mora do Zapadne Morave i od Save do šar-planine. Podelom Rimskog Carstva (395), Dalmacija je pripala zapadnom delu, a posle pada Zapadnog Rimskog Carstva Dalmacija je pripala Vizantiji. Kada su Balkansko poluostrvo naselili Sloveni (početkom VII veka), vlast Vizantije u Dalmaciji se ograničila na nekoliko primorskih gradova, koje nisu razorili Sloveni (Zadar, Trogir, Dioklecijanova palata, oko koje je nastao Split) i nekoliko ostrva (Rab, Osor, Krk) i kasnije na Dubrovnik i Kotor. Ove teritorije su sačinjavale vizantijsku Dalmaciju, koja je bila potčinjena egzarhatu u Raveni a kasnije je postala samostalna t~ma. U XI veku Dalmacijom su upravljali hrvatski kraljevi (Krešimir IV i Zvonimir), ali je Vizantija i tada smatrala Dalmaciju svojom teritorijom. Kada su ugarski vladari zavladali Hrvatskom, pretendovali su na Dalmaciju, što je bio uzrok stalnih ratova između njih i Mletačke Republike. Tek 1358. ugarski vladari su za duže vremena zavladali Dalmacijom. 1409, za vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj, Vladislav Napuljski ustupa svoja prava na Dalmaciju Mletačkoj Republici, koja će posle nekoliko godina potčiniti celo dalmatinsko primorje (1420). Taj njihov posed prekidala je teritorija Dubrovačke Republike, dok se južni deo mletačkih jadranskih poseda (Boka Kotorska) nazivao Mletačka Albanija. Turskim osvajanjima u XVI veku mletač ka vlast u Dalmaciji ograničavala se duže vremena na gradove sa najužom okolinom. Tu će teritoriju Mlečani postepeno širiti posle uspešnih ratova protiv Turaka. Posle kandijskog rata (1645-1669) Mlečani su proširili svoj posed u Dalmaciji na nekoliko manjih mesta, a posle morejskog rata (16831699) dobijena je današnja Gornja Dalmacija sa gradovima Knin, Sinj, Vrlika, Vrgorac i Gabela na Neretvi. Poslednje proširenje mletačkih poseda u Dalmaciji, tzv. „najnovije tekovine", bilo je po požarevačkom miru (1718), kada· je dobijen Imotski i neke druge oblasti. Time se konačno oformila Mletačka Dalmacija, koja se poklapa sa današnjim pojmom Dalmacije, ali bez Boke Kotorske. Mletačka Dalmacija je sačinjavala posebnu provinciju, kojom je upravljao generalni providur, čije je sedište bilo u Zadru. Gradovi su sa-
DALMATI
131
Oa1mocj/a posle
DALMATI
1700
Oalmacja posle 1718. Granice Dslmacjje 17.97.
~ Dvbrovačka repvb!iks O
20
40
ISO
====== -~~~-
80km
~:====::i===C'3:====::i -;:::;-
Teritorijalni razvoj čuvali autonomiju i u njima je na vlasti bilo lokalno plemstvo, koje je često vodilo borbu protiv nižih gradskih slojeva, tzv. pučana (v. Buna pučana na Hvaru). Mlečani su sprečavali ekonomski razvitak Dalmacije, jer je trgovina morala ići preko Venecije. Većinu stanovništva su sačinjavali Hrvati i Srbi, ali je po gradovima bilo dosta !talijana ili italijaniziranh Slovena, pripadnika viših slojeva. Mletačka Republika je Dalmaciju branila poglavito snagom domaćeg stanovništva, koje je naseljavano na granici kao uskoci i hajduci (Ravni Kotari, Boka). Mletačka vlast nad Dalmacijom se završila 1797, kada je Napoleon ukinuo Mletačku Republiku, a njene posede ustupio Austriji. Prva austrijska vlast u Dalmaciji je trajala od 1797-1806, kada je po požunskom miru Dalmacija ustupljena Francuskoj. Od Dalmacije i drugih poseda Napoleon je 1809. formirao tzv. Ilirske provincije (v. Ilirske provincije). Od 1815. do 1918. Dalmacija je bila sastavni deo austrijske države. Po tzv. Austro-ugarskoj nagodbi 1867. Dalmacija je pripala austrijskom delu monarhije, kao posebna autonomna zemlja. Centar Dalmacije je bio i dalje u Zadru, gde je bilo sedište guvernera i Dalmatinskog sabora. Iako su najveći deo stanovništva sači-
mletačke
Dalmacije
njavali Hrvati i Srbi, vlast se dugo nalazila u rukama povlašćene italijanske ili italijanizirane manjine. Tek šezdesetih godina počinje šira politič ka aktivnost Hrvata i Srba protiv !talijana tzv. autonomaša. Tek 1870. Srbi i Hrvati dobijaju većinu u Dalmatinskom saboru. Hrvatske političke stranke su zahtevale ujedinjenje Dalmacije i Hrvatske, ali austrijski vladajući krugovi nisu na to pristajali. I za vreme Austrije, i pored privrednog i kulturnog napretka, Dalmacija je bila zaostala provincija, u kojoj je najveći deo stanovništva sačinjavalo siromašno seljaštvo, koje je masovno odlazilo na pečalbu u razne zemlje Evrope i Amerike. DALMATI, ilirsko pleme nastanjeno u srednjoj Dalmaciji. Bavili se uglavnom stočarstvom i zemljoradnjom. Bili su veoma ratoborni. U početku bili zavisni od Ardijejaca, ali se odmetnuli od njih i postali nezavisni. Vršili stalne napade na svoje susede, koji su zatražili pomoć od Rimljana. Više od 160 godina trajao je sukob sa Rimljanima, koji se završio porazom Dalmata za vreme Batonovog ustanka. Rimljani su ih konačno pokorili 6. god. n. e. Po njima nova provincija dobila ime Dalmacija.
DANILO
l>ALMATIN DALMATIN, Antun (poč. XVI v. - 1579), protestantski pisac. Kao pristalica reformacije napustio je Istru i preselio se u Ljubljanu 1559. U Ljubljani ga je Stjepan Konzul angažovao da prevodi protestantske knjige na hrvatski jezik. 1561-1566. prevodi sa Konzulom niz protestantskih knjiga namenjenih Hrvatima i Srbima. Izdanja latinicom radio je sa Konzulom, a ćiri licom pretežno sam. Njihova delatnost je povezana sa programom slovenač kog protestantskog vođe Trubara. Iako su dela pretežno verskog sadržaja, odigrala su značajnu ulogu u razvitku književnosti na narodnom jeziku i doprinela ideji o srodnosti jugoslavenskih naroda. DALMATINSKA HRVATSKA, v. Hrvatska.
DAN ARMIJE, v. Jugoslavenska narodna armija.
DAN BORCA, v.
Narodnooslobodilački
rat.
DAN REPUBLIKE, v. Jugoslavija 1945 -1968. DAN USTANKA SRBIJE, CRNE GORE, SLOVENIJE, BiB, HRVATSKE I MAKEDONIJE, v. Narodnooslobodilački rat.
DANAK U KRVI, kupljenje hrišćanske dece od strane turskih vlasti radi popunjavanja janičarskog reda. Uveden je za vreme Murata II, posle poraza Turaka kod Angore (1402). Kupljenje dece vršeno je prema potrebi, treće, pete ili sedme godine. Najčešće je danak kupljen u pojedinim pokrajinama, ali ponekad i u celoj državi. Kupljena su isključivo zdrava deca. Prilikom kupljenja vršene su razne zloupotrebe. Deca su u grupama vođena u Carigrad i vaspitavana za janičare (v. Janičari). Danak je ukinut u XVIII veku, kada su janičari stekli pravo da se žene, pa se red popunjavao od janičarske dece. DANDOLO, mletačka aristokratska i trgovačka porodica. Dala je Mletačkoj Republici četiri dužda. Najznačajniji je Andrea (1307-1354), koji je veštom politikom oduzeo ugarsko-hrvatskom kraljevstvu Zadar i Skradin (1346). Dužd Enriko (1112-1203) iskoristio je 4. krstaški rat, ponovo osvojio izgubljeni Zadar, a kada je osvojena Vizantija (1204), Mletačka Republika je dobila velike posede i tako ostvarila prevlast na Sredozemnom moru. „DANICA ILIRSKA" - prvi književni i kulturno-prosvetni hrvatski list, koji je pokrenuo Ljudevit Gaj kao prilog „Novina horvatskih, slavonskih i dalmatinskih". Prvi broj nosi naslov kao i novine, a od 1836. „Danica ilirska". „Danica" je izlazila do 1849. U listu su sarađivali nosioci hrvatskog narodnog preporoda: Babukić, Rakovac, Vraz,
Demetar, Šulek, Mihanović i dr. Ta književnost je bila pretežno rodoljubivog karaktera i ima više istorijsku nego estetsku vrednost. „Danica" je odigrala značajnu ulogu u buđenju nacionalne svesti hrvatskog naroda. DANILO II (1270-1337), srpski arhiepiskop i književnik. Odrastao na dvoru kralja Milutina, gde je stekao visoko obrazovanje. Zamonašio se i postao starešina manastira Hilandara. Kada je izbio sukob između braće Milutina i Dragutina zbog nepoštovanja deževskog ugovora, vraća se u Rašku i miri ih. Obnovio je više srpskih manastira i napisao biografije kraljeva Uroša, Milutina, Dragutina i kraljice Jelene, a potom životopise srpskih arhiepiskopa od Arsenija do Save III. Biografije su ušle u zbornik poznat pod imenom „Zivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih". DANILO III (1350-96), srpski patrijarh. -Napisao je biografiju kralja Milutina i Slovo o Simeonu Nemanji. Povodom prenosa tela kneza Lazara iz Prištine u manastir Ravanicu ispevao je Pohvalu knezu Lazaru, snažnu pesmu verskog karaktera. DANILO PETROVIĆ, vladika crnogorski (1697-1735), rodonačelnik buduće crnogorske dinastije Petrovića-Njegoša. Njegov ugled u Crnoj Gori bio je veliki, ali stvarna vlast mala zbog samovolje plemena i njihove međusobne zavađenosti. Za njegovog vladikovanja uspostavljene su prve veze Crne Gore sa Rusijom. Na poziv Petra I, koji je ratovao sa Turskom 1711, Crnogorci sa Danilom na čelu pojačali su akcije protiv Turaka. Posle mira Rusije i Turske Crna Gora je ostala usamljena pred osvetom Turaka 1714 došlo je do čuvenog Cuprilićevog pohoda na Crnu Goru, u kome je Crna Gora opustošena, a znatan deo stanovništva pobijen. Vladika se sa delom glavara i naroda sklonio na mletačku teritoriju, što je poslužilo Turcima kao izgovor za objavu rata Mlecima (v. Mletačka-turski ratovi). 1715. Danilo je bio u Rusiji, dobivši izvesnu materijalnu pomoć. Za vladike Danila je došlo do tzv. istrage poturica. Svojom aktivnošću vladika Danilo je unapredio jedinstvo crnogorskih plemena. DANILO I PETROVIĆ NJEGOS, knez crnogorski (1851-1860), naslednik vladike crnogorskog Petra II Petrovića Njegoša. - Odredivši ga za svog naslednika, Petar II šalje Danila na školovanje u Rusiju. Na putu za Rusiju, u Beču stiže mu vest o smrti vladike Petra, te se vraća u Crnu Goru da preuzme vlast. Prvog jan. 1852. Senat crnogorski prema testamentu vladičinom proglašava Danila za vladara Crne Gore. Danilo je nagovorio Senat da se
DANILOV ZAKONIK
133
uputi zahtev ruskom caru da ga prizna za svetovnog vladara sa titulom kneza. Aprila 1852. ruski car mu daje investituru i Crna Gora postaje kneževina. Novostvoreno stanje u Crnoj Gori je Austrija priznala ali je knez morao da savlada u samoj zemlji otpor konzervativnih glavara, kojima su na čelu _,, bili neki kneževi J rođaci. Prve godine r1..' svoje vladavine Da~ nilo je morao da iz' drži teški rat sa \, Turskom, tzv. 0mer-pašinu godinu. K1i.e;tr~~~lo I pored smrtne opanosti, knez je srećno završio rat bez teritorijalnih gubitaka. Turci su ~orali pre~inuti neprijateljstva, pošto su u korist Crne Gore intervenisale Austrija i Rusija. Po završetku rata knez energično radi na unutrašnjem uređe nju svoje državice. Smenjuje nepokorne glavare, proteruje rođake koji su mu pravili opoziciju, guši bune u nekim plemenima (Piperi, Bjelopavlići Kuči), radi na usavršavanju vojne or~ ganizacije i uspostavlja apsolutističku vladavinu. Tek za vlade kneza Danila Crna Gora postaje prava država. Knez je vodio aktivnu spoljnu politiku. Po:naga? je ustanike u Hercegovini, zbog cega Je sa Turskom bio u stalnom neprijateljstvu. 1858. je došlo do novog pohoda Turaka na Crnu Goru. Crnogorci su pod vodstvom kneževog brata Mirka odneli sjajnu pobedu na Grahovu. Pobeda na Grahovu je uslovila mešanje velikih sila, koje su naterale Tursku da pristane na obrazovanje međunarodne komisije za razgraniče nje Crne Gore i Turske. Komisija je utvrdila crnogorske granice 1859 čime je Crna Gora dobila faktičku 'nezavisnost. Iduće godine kneza je ubio u Kotoru njegov lični protivnik. DANILOV ZAKONIK, - zakonik koji je doneo crnogorski knez Danilo I Petroveć 5. maja 1885. - Još je vladika Petar I Petrović pokušao da donese zakonik kojim bi se u Crnoj Gori učvrstila državna vlast. Međutim, tek za vlade kneza Danila stvaraju se svi uslovi za potpuno sprovođenje zakonika u život pošto je konačno utvrđena državn~ vlast, uništena plemenska anarhija i uspostavljen kneževski apsolutizam. Najviše je u Zakoniku odredaba iz krivičnog prava, sa ciljem da se zavede imovinska i lična sigurnost crnogorskih građana. Zakonik garantuje i privatnu svojinu, jednakost građana pred zakonom, zabranjuje primitivne običaje. Kazne po Zakoniku su veoma stroge. Smrtna kazna se predviđa za
f,
DAPCEVIC
uvredu vladara, izdaju otadžbine, če domorstvo, paljevinu i krađu po treći put. Zakonik predviđa i telesne kazne i to za krađu. Zatvor je predviđen za najmanje krivice. U Zakoniku ima i ustavnih odredaba, koje sankcionišu apsolutnu monarhiju u Crnoj Gori i neprikosnovenost ličnosti vladara. Zakonik predviđa opštu poresku obavezu za sve građane i stroge kazne za neispunjavanje tih obaveza. Nekoliko članova se odnosi na nasledno pravo. Zakonikom se zabranjuje četovanje Crnogoraca u primorju i predviđaju se kaznene mere protiv narušilaca ove zabrane. Zakonik je odigrao veliku ulogu u procesu izgradnje pravnog poretka u crnogorskoj državi. DANSKA, naseljena već u starom veku germ. plemenima. Hrišćanstvo i feudalni odnosi učvršćuju se u IX veku. Pod vodstvom kralja Knuta Velikog (915-1035), dan. Normani potčinjavaju Norvešku i deo Engleske. Pred opasnošću od nem. feudalaca i Hanze, Danska sa švedskom i Norveškom sklapa Kaimarsku uniju (1397), s dan. dinastijom na čelu. švedska je uniju napustila 1525. godine. Primivši protestantizam, D. učestvuje u tridesetogodišnjem ratu (v.), a zatim se zajedno s Rusijom suprotstavlja ekspanziji švedske u velikom severnom ratu (1700-21). Zbog savezništva s Napoleonom I D. je 1814. god. kažnjena oduzimanjem Norveške koja je prisajedinjena švedskoj. Godine 1849. D. je dobila ustav i uređena je kao parlamentarna monarhija. Zbog svojih juž. provincija šlezviga i Holštajna, D. je vodila dva rata protiv Pruske (1848. i 1864), i najzad je bila prisiljena da ih ustupi Pruskoj. Severni deo Šlezviga, pretežno naseljen Dancima, vraćen je D. plebiscitom posle 1. svetskog rata. Od 2. svetskog rata D. je napala i pregazila Nemačka 1940. godine. DANTON, žorž-Zak (Danton, Georges-J acques, 1759-1794), francuski revolucionar i jedan od osnivača Kluba kordeljera za vreme francuske revolucije (1789-1794). Završio je prava i jedno vreme se bavio advokaturom. Istakao se za vreme pada Bastilje. U početku je bio vrlo blizak jakobincima, ali se docnije odvojio od njih i u zajednici sa svojim najbližim saradnicima osnovao je 1790. god. Klub kordeljera (v.). Bio je na strani Robespjera 1793. god., kada je došlo do konačnog obračuna sa žirondincima, i tada pripojio svoj klub jakobincima. Docnije je došao s njima u otvoreni sukob zbog svog suprotstavljanja teroru, tako da je Robespjer naredio da se uhapsi i giljotinira. DAPCEVIC, Peko (1913), istaknuti jugoslavenski vojskovođa, državnik i političar. - Rodio se 1913. u Ljuboti-
DARDANCI
134
nju u Crnoj Gori. Studirao je pravne nauke u Beogradu. Kao student se priključio revolucionarnom pokretu i 1933. je postao član KPJ. Učestvovao je u španskom građanskom ratu i stekao oficirski čin republikanske vojske. Jedan je od organizatora ustanka u Crnoj Gori 1941. i komandant Lovćen skog odreda, pa Glavnog štaba Crne Gore, član Vrhovnog štaba NOVJ i komandant mnogih elitnih jedinica NOVJ i na kraju i armije. Posle rata se nalazio na visokim Peka Dapčević vojnim i političkim dužnostima - načelnik Generalštaba, član CK KPJ, član Saveznog izvršnog veća, poslanik u Grčkoj, savezni i republički poslanik. Završio je posle rata Višu generalštabnu akademiju. Rezervni je general-pukovnik. Nosilac je najviših domaćih i stranih odlikovanja. Napisao nekoliko knjiga i članaka iz oblasti vojnih nauka. DARDANCI, antički narod, koji je bio naseljen u području gornjeg Vardara, Belog Drima, Morave i Timoka. Neki ispitivači smatraju da su ilirskog porekla, dok drugi ističu samo njihovu srodnost sa Ilirima. Tokom III v. pre n. e. ujedinili se u veliku državu kraljevinu. Dva veka docnije pokorili ih Rimljani i na njihovoj teritoriji podigli mnogobrojne ceste koje su povezivale Dunav sa Jadranskim morem. Među gradovima isticali se Scupi (Skopje), prestonica rimske Dardanije, i Ulpijana (Lipljan) na Kosovu. Bili su poznati kao hajduci, dok im je glavno zanimanje bilo stočarstvo. U Rimu je bio na glasu čuveni dardanski sir. Bavili su se i rudarstvom. Zbog jake romanizacije vremenom im se izgubio svaki trag. DARDANELSKA OPERACIJA 1915, pokušaj englesko-francuske ratne flote da zauzmu ovaj strategijski važan moreuz. - Dardaneli i Bosfor, značajni moreuzi, kojima se održava pomorska veza između Crnog i Sredozemnog mora, imali su i u prvom svetskom ratu ogroman strategijski značaj. To je bio razlog da englesko-francuska flota na inicijativu V. Cerčila, tada prvog lorda Admiraliteta, organizuje ovu operaciju sa ciljem da ih posedne. Sem vojnog ova operacija imala je i politički značaj. Trebalo je izvršiti pritisak na Bugarsku i Grčku da uđu u rat na strani Antante. Ova ekspedicija je obuhvatila, između ostalog, i 18 baznih brodova i krstarica. Saveznici su naišli na žestok otpor. Operacije su trajale do
DE GOL
januara 1916. i završile se neuspehom za Antantu uz gubitak 4 bojna broda, a usledila je i Cerčilova ostavka. Ova ekspedicija je u vezi i sa stvaranjem Solunskog fronta u prvom svetskom ratu. DARIJE, persijski kralj (521-486. pre n. e.), tvorac najveće persijske države, koji je želeo njeno prostranstvo da proširi i na grčku teritoriju u Evropi. U borbi protiv Grka pretrpeo poraz na Maratonskom polju 490. pre n. e. Kao dobar organizator podelio zemlju na satrapije, uveo porez umesto poklona, izgradio puteve i stvorio prve pošte. DARVIN, Carls Robert (Darwin, Charles Robert, 1809-82), engl. prirodnjak, tvorac teorije o evoluciji živog sveta. U svojim delima o postanku vrsta, o prilagođavanju životinja i biljaka uslovima, i o poreklu čoveka izgradio je teoriju (darvinizam) da se živi svet razvijao prirodnim odabiranjem u borbi za opstanak. Snažno je uticao i na razvitak društvenih nauka i književnosti. Opisao je Put prirodnjaka oko 'sveta, koji je obavio 1831-1836. godine. DA VIDOVIC, Dimitrije (1789-1838), novinar i publicist. Još kao student u Beču pokren•o je „Novine srpske", koje su izlazile 1813-1821. Kasnije prelazi u Srbiju i obavlja dužnost sekretara kancelarije kneza Miloša. „Novine srpske" je uređivao u Srbiji 1834-1835. Na zahtev kneza Miloša izradio je Sretenjski ustav. Bavio se književnošću i istorijom, ali bez većeg uspeha. DAVIDOVIC, Ljubomir (1863-1940), srpski i jugoslovenski političar i državnik. - Rodio se u Vlaškom Polju pod Kosmajem. Završio je Filozofski fakultet i bio je profesor i direktor gimnazije. Učestvovao je u srpsko-bugarskom ratu 1885. Jedan je od organizatora čet ničke akcije u Makedoniji. Najpre je pripadao radikalnoj stranci, a 1901. sa grupom Lj. Stojanovića osniva Samostalnu radikalnu stranku. Posle rata on je jedan od osnivača i predsednik Demokratske stranke. Od 1901. je poslanik u Skupštini Srbije, a posle rata u više mahova i Skupštini Kraljevine Jugoslavije. Prvi put je postao ministar 1904. u vladi Srbije, a posle rata bio je u više mahova ministar i predsednik vlade. Kao političar bio je izraziti pristalica buržoaske parlamentarne demokratije. Iako je u odbrani svojih stavova dolazio u sukob, ipak nije bio odlučan u borbi protiv centralizma i diktatorskih težnji. Kao profesor biologije napisao je više naučnih članaka, a kao političar više političkih napisa. DE GOL, šarl (1890), istaknuti savremeni francuski vojskovođa, političar i državnik. Završio je vojne škole. Učestvovao je u prvom i u drugom
DEBELJAK
135
svetskom ratu. Posle kapitulacije Francuske juna 1940. emigrirao je u Englesku. U emigraciji je osnovao pokret otpora „Slobodni Fracuzi" i nastavio borbu protiv sila fašizma. Posle oslobođenja Francuske bio je predsednik Privremene vlade 1944-1945. Organizovao je novu stranku „Pokret okupljanja francuskog naroda'', ali nije imao većeg uticaja u parlamentarnoj borbi. Bio je dugo van političke borbe, sve do 1958, kada šarl ne Gol je Francuska zapala u veliku krizu zbog oslobodilačke borbe Alžira. Tada je De Gol ponovo došao na čelo vlade, sproveo referendum, izmenio ustav i 1959. izabran za predsednika Republike. Na tom položaju je bio neprekidno deset godina. Načinio je sporazum po kome je Alžir dobio nezavisnost. Sredio je političke i ekonomske prilike u zemlji, a u spoljnoj politici je ojačao ugled Francuske vodeći „evropsku" politiku i za punu nezavisnost od SAD. Objavio je svoje memoare, koji su prevedeni i kod nas. DEBELJAK, Josip, v. Savez komunističke
omladine Jugoslavije.
DECEMVIRI (lat. - deset ljudi), rimski činovnički kolegijum desetorice, biran za neke posebne funkcije. Umesto redovnih magistrata 451. pre n. e. izradili su deset ploča zakona i ovima su dodali još dve ploče. Tako je nastao ču veni rimski zakonik Dvanaest ploča, koji su decemviri iduće godine izložili na Forumu. DECENTRALIZACIJA, proces proširenja prava i samostalnosti nižih, necentralnih organa, u odnosu na više, centralne organe državne vlasti. - Samim tim što pored centralnih postoje i necentralni, niži, lokalni organi vlasti u jednoj državi, znači u izvesnom smislu decentralizaciju vlasti. Decentralizacija može da nastane iz formalnih (tehnič kih) i suštinskih razloga. U prvom slučaju ona postoji zato da bi necentralni organi olakšali posao centralnim organima, koje zbog njihovog obima ne mogu sami da obave. U ovom slučaju niži organi nisu stvarno samostalni, već sprovode odluke centralnih organa kojima su podređeni. To i nije prava decentralizacija. U drugom slufaju necentra1ni (niži, lokalni) organi vlasti imaju određen stepen samostalnosti i centralni organi ne mogu neograničeno da se mešaju u njihov rad. Za decentralizaciju je važno kako se formiraju necentralni organi - da li se demokratski biraju ili ih viši (centralni) organi imenuju. Ukoliko je veći
DEKABRISTI
broj i važniji deo poslova u rukama necentralnih organa i ukolil':o je njihova samostalnost veća, utoliko je i decentralizacija šira i stvarnija. Decentralizacija je karakteristična za demokratske države. U novoj Jugoslaviji ona je počela da se razvija od 1949. i taj proces stalno traje. Decentralizacija je jedna od osnovnih odlika jugoslovenskog samoupravnog socijalistič kog društva. Iako se decentralizacija odnosi pre svega na organizaciju državne vlasti, države uopšte, nju možemo da nađemo u manjoj ili većoj meri u svakoj društvenoj organizaciji - političkoj, ekonomskoj, kulturnoj ili kakvoj drugoj. DECIMIRATI, v. Desetkovati. DEDAL, ličnost iz priča antičkih Grka. • Prikazivan je kao tvorac mnogih veština i graditelj. Sagradio lavirint kritskom kralju Minosu. Bio zatvoren, ali je pobegao napravivši sebi i svom sinu Ikaru krila od perja, slepljena voskom. Oduševljen letom, mladi Ikar se približio Suncu, koje je otopilo vosak i tako je Ikar pao u more. Ovaj motiv bio je omiljen i kod mnogih rimskih pisaca. DEJANOVICI (DRAGASI), vlasteoska porodica; upravljala je istočnom Makedonijom u XIV veku. - Posle Dušanove smrti u žegligovskom, velbuškom i radomirskom kraju osamostalio se sevastokrator Dejan (135!5). Njegovi sinovi, despot Dragaš i Konstantin. potčinili su svojoj vlasti župe Slavište, Preševo, Vranje, Inogošte, Ovče polje, Zletovo i Radovište. Posle maričke bitke postali su turski vazali. U bici na Rovinama (1395), između Turaka i vlaškog vojvode Mirčete, Konstantin je poginuo kao turski vazal. Smrću Konstantinovom severoistočni deo Makedonije je potpao pod tursku vlast. Konstantinova kći Jelena bila je udata za vizantijskog cara Manojla II Paleologa. Poslednji vizantijski car Konstantin IX Paleolog (1449-53) zvao se po svome dedi Dragaš. DEKABRISTI, članovi pokreta rus. plemstva i inteligencije koji su bili mišljenja da se u Rusiji, po ugledu na zap. Evropu, ukinu carsko samodržavlje i feudalni sistem i da se izvedu reforme. Godine 1818. oni su osnovali tajno udruženje Savez blagostanja, koje se uskoro raspalo na nekoliko udruženja: Severno društvo, Južno društvo, Društvo ujedinjenih Slovena. Do pobune je došlo u Petrogradu, 14. dec. (zbog toga naziv: dekabristi) 1825. god. među oficirima, pripadnicima Severnog društva, prili-
kom smene na prestolu. bili neodlučni, pa je buna odmah otkrivena i nedelje kasnije ugušena
Zaverenici su njihova pougušena. Dve je i pobuna
DEKOLONIZACIJA
DEKOLONIZACIJA
·:
o VOZNFSFNsKOO.
„(lr;t:;
:o
.SV.JELEN4 o f61?'"ć:/
o r1'1SrAN OE' /(f./M./A c
f,/;rit.J GOF
r/JritJ
··.:.
t.
Yl!NECUELA
8, ITALIJA
/4. JilGOSLAVIJA
21.
z
llOLANO/JA
9. AilSTRIJA
15. ALBANIJA
22. BEČUANA !Orili.;
/0, NLMAČKA
16. RUMi/NIJA
.?8. ETIOPIJA
S.5. PAK/S T.41\1
29 SOMA LIJA
.J6. JEM.t:N
23. TANGAM.llKA (/Jrib.)
30. BRIT SOA..f4LIJA
37 JORDAN
8!. TUNI.S
.J8. SIR/JA
18. GRČKA
24 N../ASA (briĆ} 25. UGANDA (bri{;.j
.32. M4ROKO
.19 !RAK
6. GIBRALTARrbr.JIZ. ČĐIOSLOVAČKA
19. Ti!RSKA
26. MOZAMBIKA lporb.)
20. KAMERUN
27. KENIJA !bri{;.J
JS. ERITREJA .J4. AVGANl.STAN
40. NEPAL
7. .ŠVAJCARSKA
J. BELGIJA
r Pode!/eoa aa 4
4. l'l?ANCilSKA .), .ŠPANIJA
o,+vp'ac/one zolle) 17. BilGARSKA
I/. PUL.ISKA IJ.
MAĐARSKA
JV60LAPA0..4FRIKA
Politička
41. Bi!RMA
karta sveta
DEKOLONIZACIJA
137
DEKOLONIZACIJA
•o 0 đ
a
D
O
e,
#AVAJSkAO.
ISAO)
D
Ođ
M'Ali'ŠALSk40 O<:> t'l7e!l1'/
.... ..
• o
"
-
DoCAGOS rllnč)
o
„ •
o
J
s
K
K
E
A
o
·'.'·
N~::/t~i~IQ~.b::'.~;~ŽIO.
:~~:i~''o
N
?:.
"fbJ'l;.)
NOYA KALEOONl./A
rrr) D
-,
g0:,KLENOSKA 0
MAKftORI (A~ze/) (Mz-e/.J "''- rRANC/NOOl
.
>
C CINOAO (n"nt}
A2. SRIT. MALAJA
L LJf/ŠIN(Porć-Ar6ory3p)
43. BRIT. BORN/00
M
MAKAO (por6.)
44. :?EMLJA C.l'IL.IEMA (n) V VEJllAVEJ (j;;J;)
4.5
KOREJA
46, .BASf/70LEN0
47. SVAZ/l.ENO
posle 2. svetskog rata
z
...
DEKART Južnog društva u
Ukrajini. Neki od su kažnjeni smrKahovski i dr), a veliki broj (oko 120) poslat je na robiju. DEKART, Rene (Descartes, Rene, lat. Renatus Cartestius, 1596-1650), franc. filoz„ matematičar i fizičar. Svojim delima (najvažnija: Rasprava o metodu, pobunjeničkih vođa ću (Riljejev, Pestelj,
Principi filozofije, Pravila za rukovođenje umom, Metafizička razmatranja
i dr.) postavio je osnove filoz. racionalizma i modernog naučnog metoda, zasnovanog na egzaktnom ispitivanju („Codito, ergo sum" „Mislim, dakle postojim"). DEKLARACIJA NEZAVISNOSTI, akt o proglašenju nezavisnosti severnoamerič kih kolonija od Engleske i osnivanju Sjedinjenih Američkih Država koji je proklamovan 4. jula 1776. god. Ovom istorijskom činu prethodile su žestoke borbe protiv engleske vojske, čime je, u stvari, otpočela borba severnoamerič kih kolonija za nezavisnost. Prvi oružani sukobi izbili su 1775. god. i u njima su ustanici pretrpeli nekoliko poraza. U vreme borbi, u kojima su ustanici počeli da postižu prve značaj nije uspehe, pojedine kolonije proglasile su se slobodnim i nezavisnim državama. Na Drugom zemaljskom kongresu 1776. god. mnoge nekadašnje kolonije predstavljene su kao samostalne države. Delegacija iz države Virdžinije, na čijem se čelu nalazio Tomas Džeferson, predložila je rezoluciju u kojoj je bilo zapisano: „Ove kolonije jesu, i po pravu treba da budu slobodne i nezavisne zemlje". Zatim se u Deklaraciji govorilo o raskidu sa Engleskom i obrazovanju samostalne države. Tvorac deklaracije bio je T. Džeferson. U njenoj osnovi su ideje franc. i engl. prosvetitelja XVIII veka. DEKLARACIJA OUN, v. Organizacija ujedinjenih nacija.
DEKLARACIJA
PRAVA COVEKA I donesena na zasedanju Ustavotvorne skupštine prvih dana francuske revolucije, 26. avgusta 1789. god. U njoj je proklamovano sledeće: „Ljudi se rađaju i ostaju slobodni i jednaki u pravima. Socijalne razlike mogu biti zasnovane samo na opštoj korisnosti"; „Cilj svakog političkog društva je očuvanje prirodnih i neotuđivih prava čoveka. Ova prava su: sloboda, sopstvenost, bezbednost i otpor protiv ugnjetavanja"; „Načelo svake suverenosti nalazi se uvek u naciji. Nijedno telo, nijedna individua, ne može vršiti vlast koja ne proizilazi od nacije". „Pošto je svojina pravo neprikosnoveno i sveto, niko ne može biti nje lišen, osim kada to zahteva državna potreba, zakonski utvrđena, i GRAĐANINA,
138
DEKOLONIZACIJA
pod uslovom pravične i prethodne naknade štete". Ovo proklamovanje svetog i nepovredivog privatnog vlasništva, karakteristično je za francusku buržoasku revoluciju koja je, ukidanjem feudalne svojine, proklamovala nepovredivost kapitalističke svojine i njenih odnosa. Za svoje vreme ovaj dokumenat je bio veoma progresivan, pošto je njime konačno uništena feudalna svojina. Ova deklaracija koja se sastojala od 17 tačaka uključena je kao uvodno poglavlje u ustav od 1791. god., kao i u neke druge buržoaske ustave. DEKLARACIJA PRAV A OD 1689. GOD., doneta u Engleskoj nakon svrgavanja Džemsa II i dolaska na presto Viljema III Oranskog i Marije Stjuart (1688). Deklaracija je bila delo parlamenta, a kraljevski par je prihvatio dokumenat na svečanoj sednici parlamenta pre nego što je proklamovan. Zasnovan na principima Velike povelje sloboda (v.) i Peticije prava (1528), deklaracija je jamčila da se
bez odobrenja parlamenta ne mogu dizati porezi, držati stalna vojska i obustavljati zakoni. Nijedan kraljev akt u tim pitanjima nije mogao biti zakonit ako se nije oslanjao na odobrenje parlamenta. Zajamčena je ·nezavisnost sudova, zaštita građana od hapšenja bez sudske odluke i sloboda svih protestantskih veroispovesti. Ministri su odgovorni parlamentu, i kralj ih ne može pomilovati. Time je Engleska učvršćena kao parlamentarna monarhija, sa obezbeđenim građans kim pravima. DEKLARACIJA SRPSKE VLADE, v. Jugoslavija 1918-1941.
DEKOLONIZACIJA, istorijski proces borbe za uništenje kolonijalizma u svetu. Dekolonizacija je započela u 18. veku i traje sve do naših dana. U tom procesu možemo izdvojiti dva perioda: do i posle drugog svetskog rata. Početak dekolonizacije imamo u uspešnom ratu za nezavisnost i stvaranju SAD krajem 18. veka. Ona se uspešno nastavlja početkom 19. veka u zemljama Južne Amerike koje vode uspešnu borbu za oslobođenje od španskog i portugalskog kolonijalnog ropstva. Ta borba se nastavlja kroz čitav 19. vek. Prvi svetski rat je izazvao krizu kapitalizma uopšte i posebno kolonijalizma. Na snažan polet antikolonijalnog p0kreta posle rata ogroman uticaj imala je oktobarska revolucija. Pokret je zahvatio mnoge zemlje Afrike, Amerike i posebno Azije, gde je najjači u dvema najvećim zemljama - Kini i Indiji. Rezultati, me-
DEKRET O MIRU đutim, nisu bili veliki, iako su kolonijalne sile morale da čine ustupke snažnim oslobodilačkim težnjama porobljenih naroda. U toku drugog svetskog rata antikolonijalni pokret se slio sa antifašističkim, a u nekim zemljama sa revolucionarnim socijalističkim pokretom. Posle rata dekolonizacija je ušla u svoju drugu i završnu fazu. Na proces dekolonizacije veliki uticaj imali su pobeda Antihitlerovske koalicije, veliki uspesi revolucionarnog socijalističkog pokreta i Organizacija ujedinjenih nacija. Pravo naroda na samoopredeljenje je ušlo u Povelju OUN kao jedno od njenih osnovnih načela. I pored otpora kolonijalnih sila, dekolonizacija je uzela široke razmere. Odmah po završetku rata niz kolonija je stekao nezavisnost (Sirija, Liban i Jordan 1946, Burma, Indija i Pakistan 1947, Indonezija i Cejlon - 1949, Libija - 1951, Eritreja - 1952, Sudan 1955, Tunis i Maroka - 1956, Gana i Malaja - 1957, Gvineja - 1958, Kipar 1959). Vrhunac dekolonizacije je bio 1960, kada je 16 afričkih zemalja primljeno u OUN kao nezavisne države. Te godine je OUN prihvatila Dekleraciju o osudi kolonijalizma i hitnosti njegovog ukidanja. I proces dekolonizacije se nastavio iako su kolonijalne sile nastojale da ga spreče, uspore ili ublaže na razne načine uključujući i ratove protiv narodnooslobodilačkih pokreta (Indonezija, Indokina, Alžir, Angola itd.). Međutim, taj istorijski proces uprkos svemu teče dalje. DEKRET O MIRU, v. Oktobarska revo-
lucija.
DEKRET O VLASTI, v. Oktobarska revolucija.
DEKRET O ZEMLD, v. Oktobarska revolucija.
DEKRETI II SVERUSKOG KONGRESA SOVJETA, v. Oktobarska revolucija. DELCEV, Goce (1872-1903) ideolog i najistaknutiji organizator makedonskog revolucionarnog nacionalnooslobodilačkog pokreta. - Rođen je u Kukušu (Egejska Makedonija), gimnaziju je učio u Kukušu i Solunu, a vojnu školu u Sofiji. Kao pitomac sofijske vojne škole či ta i među drugove širi socijalističku literaturu, zbog čega je iz škole isključen. Goce Delčev Posle isključenja 1894. postaje učitelj u štipu i tu se upoznaje sa Damjanom Grujevim, istaknutim makedonskim revolucionarom i rodoljubom. Sa Grujevim je jedan od osnivača Unutrašnje makedon-
139
DELIGRADSKA BITKA
ske revolucionarne organizacije (VMRO). Ubrzo postaje najistaknutija ličnost organizacije i osobito je zaslužan za njenu revolucionarnu i demokratsku orijentaciju. Delčev je bio najveći protivnik politike balkanskih buržoaskih vlada, koje su pod firmom oslobođe nja želele da sprovedu podelu Makedonije, ne priznajući nacionalna prava makedonskog naroda. „Ja se borim za slobodu Makedonije sa širokim pravima za sve siromahe, svih nacija, vera i jezika" - govorio je Delčev. Po njemu se Makedonija mogla osloboditi ustankom njenog naroda bez mešanja sa strane. Ove njegove ideje unesene su u statut organizacije koja je bila strogo ilegalna i imala ogroman uticaj na porobljeno makedonsko stanovništvo. Od osnivanja organizacije pa do svoje smrti Delčev je član njenog Centralnog komiteta. Slobodnu Makedoniju je Delčev zamišljao kao prelaznu formu ka federaciji slobodnih balkanskih naroda. šireći revolucionarne ideje, Delčev je proputovao ilegalno celu Makedoniju. Bio je veliki protivnik agenata bugarske vlade u VMRO-u, tzv. vrhovista. Kada su vrhovisti na kongresu u Solunu doneli odluku za dizanje ustanka, Goce se tome usprotivio, znajući da nema uslova za njegovu pobedu. I pored Delčevljevih nastojanja, dignut je čuveni ilindenski ustanak, koji su turske vlasti u krvi ugušile. Delčev niie dočekao ustanak jer ga je turska patera ranije ubila. Njegova je smrt bila najveći gubitak za VMRO. DELFI, starogrčki grad pod Parnasom sa Apolonovim hramom i čuvenim proročištem. U Apolonovom svetilištu sedela je sveštenica po imenu Pitija. Po verovanju starih Grka, ništa se značajnije nije moglo preduzeti pre nego što bi se pitalo za savet u Apolonovom hramu u Delfima. Sedeći nad pukotinom u dnu hrama, iz koje je izbijala para, Pitija je davala nerazumljive ili dvosmislene reči koje su tumačili sveštenici. Na taj način oni su često mogli uticati na mnoge političke događaje. Svi oni koji su tražili savete donosili su obilne poklone. Tako su Delfi postali ne samo centar najznačajnijih umetničkih dela nego i najbogatiji grad, koji se preko svoga proročišta mešao u poslove pojedinih država odobravajući im znatne novča ne zajmove. Odlukom vizantijskog cara Teodosija proročište je ukinuto 390. g. Danas jedno od najvažnijih arheoloških mesta u Grčkoj, na čijem se kompleksu mogu videti najvažniji ostaci antičkih građevina. DELIGRADSKA BITKA, borbe ustanika u 1. srpskom ustanku u toku 1806. na deligradskim utvrđenim položajima.
DELKASE
- Očekujući glavne turske napade dolinom Morave od Niša, srpske starešine su odlučile da se u dolini Morave izgradi utvrđenje. Tako je podignut sistem šančeva 12 km severozapadno od Aleksinca i to utvrđenje su ustanici nazvali Deligrad {grad-junak). Deligradski utvrđeni položaj se sastojao iz glavnog utvrđenja i 5--6 sporednih šančeva. Na deligradskim položajima ustanici su držali znatne snage, od nekoliko hiljada vojnika, i to u toku celog ustanka. Pošto Turci nisu uspeli u svom pohodu 1805, uputili su na ustanike dve vojske: iz Bosne preko Drine i iz Niša dolinom Morave. Bosansku tursku vojsku Srbi su doče kali na Mišaru i pod vodstvom samog Karađorđa odneli sjajnu pobedu {v. Mišarska bitka). Nišku vojsku u jačini od 50 000 predvodio je rumelijski paša Ibrahim. 16. juna 1806. turska vojska je došla pod Deligrad, koji je branio čuveni vojvoda Petar Dobrnjac sa 6 000 Srba. Druga srpska vojska od 4 000 ljudi spr!i!čavala je Turke da obiđu Deligrad. Zestoke borbe su trajale nekoliko nedelja, ali se posada Deligrada junački branila. Posle pobede na Mišaru Karađorđe je pohitao u pomoć Deligradu i preuzeo sam komandu nad celom vojskom. Srbi su uputili jedno jako odeljenje pod Stanojem Glavašom prema Prokuplju. Turci su zbog toga bili prinuđeni da se povuku. Pored mišarske pobede pobeda na Deligradu je najslavnija u I srpskom ustanku. Turci su videli snagu srpskih ustanika i bili su spremni na popuštanje. Posle ovih pobeda došlo je do sklapanja sa Turcima tzv. Ičkovog mira {v. Ičkov mir). Na deligradskim položajima vođene su borbe sve do propasti 1. srpskog ustanka 1813. godine. DELKASE, Teofil (Delcasse, Theophile, 1852-1923), franc. političar. Učvrstio je položaj Francuske u najakutnijoj fazi imperijalizma stvarajući, kao ministar spoljnih poslova, Srdačni sporazum sa Engleskom (1904), približivši se Italiji i zaključivši ugovor sa Spanijom o zap. Africi i Maroku. Zatim je, kao ministar mornarice, izvrs10 reorganizaciju ratne flote i pripremio je za ulazak u rat. Godine 1913-1914„ kao ambasador u Petrogradu, radio je na učvršćenju saveza s Rusijom. Za vreme 1. svetskog rata bio je ministar spoljnih poslova, ali se povukao zbog neslaganja sa otvaranjem Solunskog fronta. DELSKI SAVEZ, nazvan tako po grč kom ostrvu Delosu u Egejskom moru. Zaključen je 477. pre n. e. posle velikih grčkih pobeda nad Persijancima. Na čelu Saveza nalazila se Atina kao najjača pomorska sila. Sve članice Sa-
DEMOKRATIJA
veza prihvatile su obaveze koliko treba da daju vojnika i brodova koliko novca u zajedničku blagajnu, koja se nalazila na ostrvu Delosu. DEMETAR, Dimitrije (1811-1872), dramski pisac, pesnik, pozorišni kritičar i učesnik u hrvatskom narodnom preporodu. Kao Gajev pristalica bio je saradnik i redaktor „Narodnih novina". Najveću aktivnost je pokazao u organizaciji pozorišnog života kod Hrvata. Taj rad je shvatao kao sastavni deo buđenja nacionalne svesti. Sudeluje u organizovanju prve hrvatske opere, izvedene 1846. Posle Bahovog apsolutizma 1860. povereno mu je organizovanje Hrvatskog narodnog kazališta. Kao pisac je bio plodan, ali bez mnogo dara i orginalnosti. Preveo je oko 50 drama i time mnogo doprineo unapređenju pozorišnog života kod Hrvata. Kao pristalica Ilira i veliki rodoljub radio je na jačanju kulturnih veza između Srba i Hrvata. Organizovao je gostovanje novosadskih glumaca u Zagrebu, doprinoseći time saradnji oba pozorišta u periodu kada se pozorište smatralo veoma značajnom nacionalnom ustanovom. Svojim rodoljubljem i marljivim radom obezbedio je značajno mesto u kulturnom životu Hrvata. DEMETRA, u grčkoj mitologiji boginja plodnosti i zaštitnica poljoprivrednih radova. Centar kulta bio u Eleusini, blizu Atine. Kada su joj ukrali ćerku Persefonu, lutala po svetu da je pronađe. Najlepše dočekana u Eleusini. Zajedno sa Persefonom glavno je božanstvo prilikom održavanja Eleusinskih misterij a. DEMOKRATIJA, vlast naroda, nastala nasuprot aristokrati.ii u kojoj su vladali samo plemenski pravci. U svom razvitku prošla je kroz nekoliko faza. Prvi njen stupanj bila je rodovska demokratiia koja je bila zasnovana na plemenskom društvenom uređenju. Na ;.:ajedničkim skupovima odlučivalo se o svim pitanjima uz prisustvo svih /
141
DEMOKRATSKA
je počivalo na radu velikog broja robova. U većini antičkih grčkih država-polisa zavedena je ista demokratija u kojoj su politička prava uživali samo odrasli muškarci kao ravnopravni građani. A oni su činili oko 20°/o celokupnog stanovništva. Iako ovo nije bila prava demokratija, ona se prenosila vekovima u političku teoriju i praksu. I pored toga što je u starom Rimu bilo zavedena republikanska uređenje, u njemu nikada nije bilo demokratije kao što je to bio slučaj sa ant. Grč kom. Sa sve većim razvitkom gradova stvarala se buržoazija kao nosilac demokratskih ideja u borbi protiv feudalnog apsolutizma. To je bio početak buržoaske demokratije koja je uspostavljena buržoaskim revolucijama u nekim evropskim zemljama. U ovom periodu mnoge demokratske tekovine naroda imale su samo deklarativni karakter. U socijalističkoj demokratiji vlast naroda je prihvaćena kao osnovno pravo svakog čoveka na osnovu kojeg on sam odlučuje o svojim pravima. DEMOKRATSKA FEDERATIVNA JUGOSLAVIJA (DFJ), v. Jugoslavija od 1945-1968. DEMOKRATSKA STRANKA, jedna od najznačajnijih
građanskih
političkih
stranaka u Jugoslaviji posle prvog svetskog rata. - Demokratska stranka je nastala kao protivteža Radikalnoj stranci. Stvorena je februara 1919. na skupu u Sarajevu. Pored političara iz Srbije okupljenih oko Lj. Davidovića, u stvaranju stranke učestvuje jedan deo bivše Srpskohrvatske koalicije oko S. Pribićevića, političke grupe iz Slovenije (Zerjav i Kramer), iz BiH (bivša Kačićeva grupa) i pojedini poslanici iz Makedonije i Crne Gore. Maja 1919. sa Demokratskom strankom su se ujedinile srbijanske građanske stranke: Samostalna radikalna, Naprednjačka i Liberalna stranka i deo Jugoslovenske demokratske lige. Iako je imala pristalice i glasače širom zemlje, to je bila pretežno srpska, pa i srbijanska stranka. Njen vođ bio je do smrti 1940. Lj. Davidović. Demokratska stranka je zastupala srednje slojeve buržoazije, a imala je pristalice i glasače na izborima u redovima ostalih društvenih grupa. Stranka je zastupala ideje buržoaske parlamentarne demoluatije, zatim integralnog jugoslavenstva, a u većem delu svoje aktivnosti i centralizma i monarhije. Demokrati su u više mahova bili na vlasti sami ili u koaliciji sa drugim strankama. Još češće su demokrati bili u opoziciji i radili na stvaranju opozicionih blokova, a naročito posle 1929. Tada u stranci dolazi do novoi rascepa. Prvi put je nastao rascep kada
DEMON se 1924. izdvojio S. Pribićević sa grupom poslanika iz Hrvatske i Slovenije i stvorio Samostalnu demokratsku stranku. Jedan deo stranke 1929. sarađuje sa diktatorskim režimom, a veći deo je u opoziciji i on počinje pomalo da napušta centralizam i da prihvata federalizam kao načelo organizacije jugoslovenske države. Novi rascep nastaje 1938, kada se izdvaja levica oko dr. I. Ribara. Za vreme drugog svetskog rata nastaje rasulo stranke. Deo vođa je emigrirao, a od onih koji su ostali u zemlji pojedinci sarađuju sa okupatorom, drugi su u NOP, a treći politički pasivni. Po oslobođenju zemlje deo stranke oko M. Grola sarađuje sa NOP i ulazi u Privremenu vladu DFJ, gde obrazuje legalnu građansku opoziciju sa pripadnicima nekih drugih stranaka. M. Grol 1945. obnavlja stranku, ali znatan deo pripadnika stranke je u NFJ (Carevićeva grupa). Posle izbora 11. nov. 1945. uglavnom prestaje rad Demokratske stranke. DEMOKRATSKI CENTRALIZAM, princip unutrašnje organizacije i oblik i način uređivanja odnosa u jednoj složenoj organizaciji. - Ovaj princip je karakterističan za unutrašnju organizaciju i način rada i rukovođenja u revolucionarnim radničkim partijama. Pod demokratskim centralizmom se podrazumeva pre svega da su svi organi demokratski izabrani i odgovorni članstvu organizacije. Međutim, niže organizacije i organi su odgovorni i obavezni prema odlukama viših organa. Demokratski centralizam obuhvata i ova dva načela: 1. da svi članovi ravnopravno pretresaju i slobodno odlučuju i 2. da je odluka većine obavezna i za manjinu. Ovakav princip je nužan za revolucionarne organizacije u kojima je potrebno osigurati jedinstvo misli, volje i akcije svih članova i cele organizacije radi ostvarenja njihovih ciljeva, programa. Demokratski centralizam je jedno od osnovnih načela organizacije i rada SKJ i uslov za njegovo akciono i idejno jedinstvo. DEMOKRIT, grčki filozof (oko 460-370. pre n. e.). Svojim učenjem postavio osnove materijalističke filozofije. Svoj pogled na svet izrazio atomima, od kojih se sve sastoji. Njegovo učenje u celini prihvatio Epikur, a prikazao ga u stihovima rimski pesnik Lukrecije Kar u svom spevu „O prirodi". Osnovao školu iz koje su potekli mnogi naučnici i filozofi antičke Grčke. DEMON, po verovanju najstarijih naroda Hindusa, Egipćana, Asiraca i Grka - natprirodna pojava i zao duh koji utiče na život ljudi. Prema učenju Platona, svakog čoveka prate dva demona, jedan dobar, a drugi zao, dok
DEMONJA je Sokrat uc10 da je to unutrašnji glas koji se kod ljudi manifestuje u njihovim postupcima. Verovanje u demone prešlo je i u srednji vek, a kod primitivnih naroda ostalo sve do danas. DEMONJA, Nikola (1919-1944), istaknuti pratizanski komandant i junak. Bio je stolarski radnik. Od prvih dana bio je istaknuti učesnik narodnooslobodilačkog pokreta u Baniji. Bio je neustrašivi borac i bombaš. Istakao se u borbama u Slavoniji kao komandant divizije. Proglašen je za narodnog heroja. DEMOS (grč. - narod), u staroj Grčkoj označavao narodnu masu, običan, „prosti" puk, za razliku od „plemenitog" staleža, aristokratije. Vodeći borbu protiv aristokratije, demos je, pobedivši svog protivnika, uspostavio novo, demokratsko uređ(;)nje. Gde mu to nije pošlo za rukom, uživao je samo politička prava, ali bez ikakve vlasti. DEMOSTEN, atinski govornik i državnik, najveći orator antičkog sveta (384 -322. pre n. e.). - U mladosti učio govorništvo i već u dvadesetoj godini odneo prvu pobedu u govoru protiv svojih tutora. Docnije se istakao političkim govorima, koji su mu doneli svetsku slavu. Svoju najveću političku i besedničku aktivnost razvio je protiv makedonskog kralja Filipa II, Demosten oca Aleksandra Velikog, u kome je video najveću opasnost za slobodnu Grčku. Slavu su mu donele Filipik" i Olintski govori, u kojima se zalagao za grad Olint. Boreći se za očuvanje mira, održao je čuveni govor „O miru". Pošto je Filip II prekršio ugovor o miru, stao je na čelo antimakedonske stranke u Atini, koja je objavila rat Makedoncima. U bici kod Heroneje Atinjani su pobeđeni. Radi odbrane Atine tražio je popravku gradskih bedema i prvi priložio veću sumu novca. Zbog ovog je predložen za dobitnika zlatnog venca, što su mu protivnici osporili. Na procesu održao je čuveni govor o vencu, remek-delo besedničke veštine, i briljantno dobio spor. Među tim, grčki polis, koji se nalazio u agoniji, nije mogao naći spasa u Demostenovim govorima. Propast je bila neminovna, a zahvaljujući njegovim govorima, mogla se samo za trenutak odložiti. Duboko razočaran, dolaskom Aleksandra Makedonskog, potpuno se povukao iz političkog života i otišao iz Atine. Vratio se posle Aleksandrove
142
DERBENDZIJE
smrti i ponovo je u prvim redovima borbe protiv Makedonaca. Pošto je zauzeta Atina, osuđen je na smrt. Kaznu je izbegao odlaskom na jedno ostrvo, gde je ispio otrov. Već u antičko doba njegovi govori su isticani kao najlepši primer besedništva. krajem III v. pre n. e. sve njegove govore prikupljala je retorska škola koja je u to vreme radila u Atini. Docnije stvoren je poseban katalog govora. U rimsko doba govori su mu bili sistematski proučavani i komentarisani. Imao velik uticaj na Cicerona u Rimu. DEMULEN, Kamij (Desmoulins, Camille, 1760-1794), francuski advokat i političar, pristalica kordeljera. Pored advokature, bavio se i publicistikom objavljujući kritičke članke protiv monarhije. Za vreme izbijanja francuske revolucije nalazio se na čelu mase koja je izvršila napad na Bastilju. Vršio je dužnost sekretara Dantona i zajedno s njim sarađivao sa Robespjerom. Docnije je, zajedno sa najistaknutijim kordeljerima, došao u sukob sa Robespjerom što ga je stajalo života. Pošto je od strane revolucionarnog suda osuđen na kaznu smrti, izveden je na giljotinu i pogubljen 5. aprila 1794. god. DENJIKIN, Anton Ivanovič (1872-1947) ruski general, jedan od vođa kontrare~ volucije u Rusiji od 1917-1920. - Uče stvovao je u prvom svetskom ratu kao komandant korpusa, a zatim i komandant fronta. Posle pobede oktobarske revolucije postaje jedan od organizatora belogardejske „Dobrovoljačke armije" za borbu protiv sovjetske vlasti i ugušenje revolucije. U tome je dobio vojnu i finansijsku pomoć od sila Antante. Najpre je zavladao Kavkazom (1918), a zatim i Ukrajinom (1919) ali je iste godine doživeo i prvi veliki' poraz od Crvene armije kod Orela. Denjikin se povlači ka jugu, gde je početkom 1920. potučen, odakle se sa ostacima svoje vojske, uz pomoć flote sil~ Antante, prebacuje na Krim, predaJe komandu Vrangelu, a sam je emigrirao u Englesku. Ziveo je posle toga u Francuskoj i SAD. Napisao je memoare iz građanskog rata. DEPARTMAN (franc. departement), okrug, administrativna jedinica. U Francuskoj, departmani su prvi put uvedeni kao administrativno-teritorijalne jedinice za vreme revolucije 1789. god. DERBENDZIJE, čuvari koji su obezbeđivali prolaz putnika i vojske kroz klisure i na brdskim putevima u Turskoj. Derbendžije su uživale povlastice u plaćanju poreza i u davanju feudalnih dažbina. Oni su bili oslobođeni kuluka i drugih nameta. Najčešće su čitava sela blizu planinskih tesnaca bila derbendžijska.
DERENCIN
14.S
DERENCIN, Emerik (sredina XV v. 1493), hrvatsko-slavonsko-dalmatinski ban. - Potiče iz plemićke porodice, iz germerske županje. Godine 1492. postao je senjski kapetan, a 1493. ban. Upad Turaka u Hrvatsku prisilio ga je da se pomiri sa Bernandinom Frankopanom, koji je pokušavao da osvoji Senj, nekadašnji posed Frankopana. Pod vođ stvom Derenčna hrvatsko plemstvo se sukobila s Turcima (koji su se vraćali sa pljačkaškog pohoda iz Slovenije) na Krbavskom polju 1493. Hrvatska vojska je bila strahovito potučena. Derenčin se u ropstvu otrovao, ne mogavši da podnese ponižavajuće ropstvo i poraz. DESANT NA DRVAR, vojna operacija nemačke vojske iz vazduha izvršena 25. maja 1944. sa ciljem uništenja Vrhovnog štaba NOV i POJ. - Neuspesi nemačkih trupa i njihovih slugu u Jugoslaviji da savladaju NOVJ i uguše borbu jugoslovenskih naroda, prinudili su ih na ovu pomalo avanturističku i očajničku akciju. Cilj Nemaca je bio da vazdušnim desantom unište Vrhovni štab NOV i POJ, koji se nalazio u Drvaru. Istovremeno su krenule nemačke motorizovane i pešadijske snage iz Banje Luke, Mrkonjić Grada, Jajca, Livna, Bihaća, Bosanske Krupe i Bosanskog Grahova da bi okružile Drvar i spojile se sa desantnim jedinicama. U ovoj tzv. drvarskoj operaciji, koja je trajala od 25. maja do 5. juna 1944, učestvovale su i izvesne ustaške i četničke snage. Oslobođenu teritoriju su branili delovi I, V i VIII korpusa NOVJ. Na dan 25. maja, na rođendan druga Tita, u ranu zoru Nemci su bombardovali grad i spustili jedan bataljon padobranaca. Razvile su se žestoke borbe u gradu i veći deo nemačkog bataljona je uništen, pre nego što su stigla nemačka pojačanja iz vazduha. Vrhovni štab je uspeo da napusti Drvar i probio se do Kupresa. Sa Kupreškog polja Vrhovni štab se savezničkim avionima prebacio na ostrvo Vis. Prilikom desanta neprijatelj je pretrpeo velike gubitke oko 1 000 mrtvih, 2 000 ranjenih i 1 000 zarobljenih. Gubici NOVJ su bili znatno manji - oko 700 poginulih, ranjenih i nestalih, ali je dosta stradalo i civilno stanovništvo u gradu nad kojim su nacistički vojnici vršili nasilja. Tako je prepao plan neprijatelja jer desant nije dao očeki vane rezultate. Istovremeno su se vodile žestoke borbe u okolini Drvara protiv nemačkih jedinica koje su nadirale sa kopna. To je bila drvarska operacija, deo borbi u prvoj polovini 1944. poznatih pod imenom VII neprijateljska ofanziva.
DESTALJINIZACIJA DESETKOVATI, uništiti likvidirati svakog desetog. Ovaj zloglasni običaj zaveden je prvi put u starom Rimu, kada su Rimljani ubijali svakog desetog pobunjenika za vreme ustanaka i pobuna. Ponekad je primenjivan i za vreme inkvizicije u mnogim zemljama zapadne Evrope počev od XII v. kada su zlostavljani i kažnjavani mnogi jeretici od strane katoličke crkve. Kao uobičajen termin upotrebljava se za vreme ratnih sukoba i odnosi se na velike gubitke pojedinih vojnih jedinica koje su u ratu izgubile veliki deo svog ljudstva. Za takve jedinice se kaže da su desetkovane. DESPOT, neograničeni vladar, samodržac. Ovo vizantijsko dvorsko dostojanstvo uvedeno je na srpskom dvoru istovremeno sa uvođenjem carske titule (1346). Dodeljivano je namesnicima osvojenih vizantijskih oblasti; posle rasula srpske carevine, 1402. god. vizantijski car Jovan dodelio je ovu titulu Stefanu Lazareviću. Posle smrti Stefana Lazarevića vizantijski car Jovan VIII Paleolog je 1429. god. dodelio ovu titulu Đurađu Brankoviću. Titulu despota nosili su srpski zapovednici u Južnoj Ugarskoj sve do 1537. godine. Despotizam, oblik samodržavne vlasti karakterističan za robovlasničke monarhije drevnog Istoka (Persija, Egipat, Vavilonija i dr.); odlikuje se potpunim samovlašćem, samovoljom gospodara. DESPOTOVINA SRPSKA, v. Stefan Lazarević, Đurađ Branković.
DESTALJINIZACIJA, proces otkrivanja suštine Staljinove vladavine, prevazilaženje tog sistema, kao i otklanjanja njegovih teških posledica koje je izazvao u SSSR, međunarodnom radnič kom i socijalističkom pokretu i u međenarodnim odnosima. To je nov termin i nova pojava. Javljaju se posle Staljinove smrti (1953), a posebno posle XX kongresa KPSS (1956), na kome su otkrivena mnoga nedela i deo suštine staljinizma. Proces destaljinizacije se iz SSSR i KPSS proširio i na druge socijalističke zemlje i komunističke partije. To se ogleda u proširenju demokratije, zakonitosti, kolektivnog rukovođenja. Posle izvesnog zastoja, proces je dobio nov impuls na XXII kongresu KPSS (1961). Taj proces imao je mnoge protivnike - a među njima je i dobar deo rukovodstva KP Kine. Uprkos subjektivnih i objektivnih teškoća, taj proces je u toku. Destaljinizaciji su značajan doprinos i praktični i teoretski dali i jugoslavenski komunisti. On je najpre došao do izražaja u sukobu koji je izbio na videlo 1948, a još više u razvijanju humanog i demokratskog samoupravnog socijalizma u Jugoslaviji.
DEVICA ORLEANSKA DEVICA ORLEANSKA, v. Jovanka Orleanka. DEZEVSKI UGOVOR, 1282. god. sklopljen između braće Dragutina i Milutina u Deževu o ustupanju prestola mlađem bratu Milutinu i nasledstvu posle Dragutinove smrti. - Neuspešna Dragutinova spoljna politika ogorčila je srpsku vlastelu, te su prisilili kralja da presto ustupi svom mlađem bratu. Prema ugovoru, Milutin će vladati doživotno, s tim da posle njegove i Dragutinove smrti kruna pripadne jednom od Dragutinovih sinova. Milutin je pokušao da pogazi deževski ugovor, što je izazvalo bratoubilački rat. Arhiepiskop Danilo II pomirio je zavađenu braću, a ugovor je prividno ostao na snazi. Posle Dragutinove i Milutinove smrti prestola se dočepao Milutinov sin Stefan Dečanski. DIAZ, Bartolomej (Diaz, Bartholomeu, 1450-1500), portugalski moreplovac i istraživač. Najviše je ispitivao zapadnu obalu afričkog kontinenta. U vremenu od 1486-1487. god. oplovio je celu zapadnu obalu Afrike od Gibraltara do Rta dobre nade na krajnjem jugu kontinenta. Prilikom velike istraživačke ekspedicije, koja je 1500. god. preduzeta u pravcu Brazila, našao je smrt za vreme bure u talasima kojima se celog života oduševljavao. DIDONA, mitska kraljica Kartagine, kojoj se pripisuje osnivanje ove antičke države. Pobegavši iz rodne Fenikije, došla je u Afriku, gde je izmolila od kralja Jarbe toliko zemlje koliko može obuhvatiti volovskom kožom. Nadmudrivši ga, isekla je kožu na tanke kaiše i zahvatila zemljišta za čitav grad. Postala predmet već. antičkih književnih dela. DIDRO, Deni (Diderot, Denis, 17131784), francuski književnik i filosof, osnivač i rukovodilac Enciklopedije nauke, umetnosti i zanatstva (v.) Svestrano obrazovan, vrlo brzo je postao najistaknutiji predstavnik mlađe generacije francuskih prosvetitelja. Kao urednik Enciklopedije, imao je moguć nosti da se upozna sa najznačajnijim naučnim dostignućima u mnogim oblastima, što mu je bilo od velike koristi. I pored ogromnog posla oko izdavanja Enciklopedije, nalazio je vremena da se bavi filozofijom i književnim radom. Svoj materijalistički pogled na svet izrazio je u mnogobrojnim filozofskim delima. Međutim, nije mogao u potpunosti da se oslobodi idealističkog shvatanja raznih društvenih pojava. Kao izvanredno obdaren književnik i umetnički kritičar, svom svojom bujnom energijom borio se za realistički metod. Na književ. nom polju rada postigao je zadivljujuće rezultate kao esejist. Svojim dram-
DIKTATURA PROLETARIJATA
skim delima stvorio je nov pravac u francuskoj literaturi poznat pod imenom „građanska drama". DIJASPORA, raseljavanje naroda ili pripadnika neke verske zajednice iz njihove postojbine u druge krajeve u kojima ovi i dalje zadržavaju svoje kulturu, veru i običaje. Prvi put zabeležena je u istoriji u VIII v. pre n. e., kada su raseljeni Jevreji za vreme vladavine asirskog cara Sargona. U Evropi prvi put je primenjena u antičko doba, kada su Grci u Mediteranu stvorili svoje prve kolonije. Među ovima najpoznatija je bila Graecia Magna (v.) u južnoj Italiji. U našoj zemlji prvi put je došlo do raseljavanja domaćeg stanovništva u XVI v., kada su iz Hrvatske preseljeni u Austriju Hrvati koji su u novoj postojbini dobili naziv Gradišćanski Hrvati. DIKANZ, šarl (Du Cange, Charles du Fresne, 1610-1688) franc. erudita, osnivač moderne vizantologije. Raspolagao je, pored istor., i velikim znanjima iz filologije, geogr., prava i pomoćnih istor. disciplina, naročito numizmatike i paleografije. Sastavio je najveći rečnik srednjovek. lat. jez. (Glossarium ad scriptores infinae latinatis, 1678) i
mediae rečnik
et grč.
jez. vizant. epohe (1688). U svojim studijama iz vizant. istorije govori i o Juž. Slovenima. DIKTATOR, pojedinac koji neograniče no vlada u državi. Prvi put u istoriji pojavio se u starom Rimu za vreme republike. Birao ga je rimski Senat u vreme kad je postojala najveća opasnost u državi. Za vreme trajanja diktature sva vlast se nalazila u njegovim rukama i bila je ograničena samo na teritoriju Italije, a od 300. god. pre n. e. samo na grad Rim. Za prvog diktatora bio je postavljen Gaj Licinije 367. god. pre n. e. sa zadatkom da sprovede svoje zakone u korist rimskog plebsa. Po zakonu od 44. god. pre n. e. ovo je zvanje ukinuto. U savremenoj istoriji diktatorom se naziva lice koje samo vrši svu vlast u zemlji bez ikakvih ograničenja i suprotstavljanja sa bilo koje strane. DIKTATURA PROLETARIJATA, istorijski tip države i oblik političkog režima u kome je vladajuća klasa proletarijat. - Pod diktaturom proletarijata se podrazumeva istorijski tip države i oblik političke vlasti radničke klase koji se javlja posle pobede proleterske revolucije u prelaznom periodu od kapitalizma ka socijalizmu. Ovaj termin su prvi put upotrebili K. Marks i F. Engels sredinom 19. veka. Za klasike naučnog socijalizma diktatura proletarijata je rezultat klasne borbe između kapitalista i radnika, a zatim, još preciznije, da je to država prelaz-
DIMIC
145
nog perioda, posle pobede revolucije. I dalje, oni su smatrali da proletarijat po dolasku na vlast mora da izgradi nov državni aparat i politički režim koji će da zameni buržoaski. Od marksističkih teoretičara diktaturom proletarijata posebno se bavio Lenjin u svom delu „Država i revolucija". On je prihvatio i dalje razvio misli Marksa i Engelsa. Prvi primer diktature proletarijata bio je Pariska komuna. Posle toga imamo sovjetsku državu posle oktobarske revolucije, a posle drugog svetskog rata i u nizu novih socijalističkih zemalja. Već oktobarska revolucija i njen rezultat SSSR izazvali su različita i nova mišljenja o diktaturi proletarijata, koja su u savremenom svetu znatno proširena i izmenjena, pre svega zbog mnoštva primera i razlika nastalih u praksi. Diktatura proletarijata se pojavila u svim socijalističkim zemljama, ali u vrlo razlčitim oblicima, što je rezultat različitih i objektivnih i subjektivnih uslova u kojima su se odigrale i odigravaju socijalističke revolucije i socijalistički preobražaji u pojedinim zemljama. U Jugoslaviji se posle pobedonosnog završetka NOR i socijalističke revolucije 1941-1945. takođe pojavila diktatura proletarijata u specifičnoj formi, kao što je bila i jugoslovenska revolucija, odnosno istorijski uslovi u kojima se ona odigrala. U našoj zemlji je to bila demokratska država i režim najširih radnih slojeva u kojoj su rukovodeću i presudnu ulogu imali radnička klasa i KPJ. Diktatura proletarijata u Jugoslaviji je od 1945. do naših dana u stalnom razvoju. U prvim godinama posle rata vlast je bila čvrsto koncentrisana u rukama proletarijata, odnosno njegovih predstavnika okupljenih u organizovanim socijalističkim snagama na čelu KPJ. Vremenom se ta vlast sve više demokratizuje i prenosi na neposredne proizvođače i sve građane koji neposredno samoupravljaju. DIMIC, Nada (1923-1942), istaknuti uče snik narodnooslobodilačkog pokreta i narodni heroj. Rođena je u Lici. školu je učila u Zemunu. Isključena je iz gimnazije zbog političke aktivnosti. Posle toga bila je fabrička radnica u Sisku, gde je postala član KPJ. Uhapšena je od ustaša 1941, ali je pobegla iz zatvora i otišla u partizane. Zarobljena je i posle strašnog mučenja ubijena u logoru. DIMITRIJE IVANOVIC DONSKI (1350 -1389), moskovsko-vladimirski knez. Porazio je litavske knezove, koji su bili privremeno osvojili Volinjsku, Kijevsku i Cernigovsku oblast i opsedali Moskvu. Pokorio je povološke Bugare i potukao tatarskog hana Mamaja na Kulikovom polju, na reci Donu, 1380. 10
* ELMZ
5: Istorlja
DIMITROV
Iako su Tatari opustošili Moskvu 1382. god„ Dimitrije Donski ih je prinudio na povlačenje i u svojim sunarodnicima razvio uverenje da moskovska Rusija može uspešno voditi borbu za oslobođenje od tatarskog jarma. DIMITRIJE ZVONIMIR (vladao 10751089), hrvatski kralj, verni vazal pape Grgura VII. Posle Petra Krešimira IV rimski papa i latinsko sveštenstvo doveli su na hrvatski presto Dimitrija Zvonimira. Uz saglasnost pape, obnovljena je Ninska biskupija. Zvonimir je oduzeo Vizantiji dalmatinske gradove i ostrva. Došao je u oštar sukob s Mlečanima, koji su u borbi za investituru podržavali cara Henriha IV; zbog svoje vazalske odanosti prema papi upleo se u rat s Vizantijom i Mlečanima. Zvonimir je uspeo uz papinu pomoć da otkloni napad Normana koji su pokušali da se dočepaju Dalmacije. Kada je na zahtev pape pozvao Hrvate da pođu u 1. krstaški rat, ubijen je na saboru na Kninskom polju 1089. godine. DIMITRI.JEVIĆ APIS, Dragutin (18771917), pukovnik srpske vojske. Vođa zavere protiv Aleksandra Obrenovića. God. 1911. osnovao tajnu nacionalnu organizaciju „Ujedinjenje ili smrt", popularno nazvanu Crna ruka. Uhapšen je na solunskom frontu pod optužbom da je organizovao atentat na regenta Aleksandra. Na solunskom procesu 1917. osuđen je na smrt i streljan. God. 1953. na revidiranom procesu dokazano je da je atentat insceniran i svi su osuđeni rehabilitovani. DIMITROV, Georgi (1882-1949), istaknuti bugarski političar i državnik i jedan od vođa međunarodnog komunističkog pokreta. Rodio se u radničkoj porodici. I sam je bio tipografski radnik u Sofiji, gde je 1902. pristupio Socijaldemokratskoj partiji. Kada je 1903. došlo do njenog rascepa, Dimitrov je prišao levom revolucionarno - marksističkom krilu „tesnih" i ubrzo poGeorgi Dimitrov stao jedan od istaknutih partijskih rukovodilaca, a 1909. i član CK. Uče stvovao je na I i II balkanskoj konferenciji. Posebno je bio aktivan u sindikalnom pokretu. Za vreme prvog svetskog rata osudio učešće Bugarske u ratu. Posle rata Dimitrov je jedan od osnivača KP Bugarske (1919). Bio je jedan od rukovodilaca septembarskog ustanka 1923, posle koga je morao da emigrira. Posle toga je radio u Izvršnom komitetu Kominterne, u koji je
DIMNINA
izabran još 1921. Godine 1933. uhapšen je u Berlinu i optužen za paljenje Rajhstaga. Na procesu u Lajpcigu na sjajan način pretvorio je svoju odbranu u optužbu fašističkog režima. Pod pritiskom svetske javnosti bio je oslobođen i sproveden u SSSR. Od 19351943. bio je generalni sekretar Kominterne. Značajan je njegov referat na VII kongresu Kominterne o fašizmu i Narodnom frontu. Posle drugog svetskog rata vratio se u Bugarsku i bio predsednik vlade i generalni sekretar KPB do svoje smrti 1949. u Moskvi. DIMNINA, porez na dohodak; plaćala ga je svaka kuća u novcu ili određenim agrarnim proizvodima. Uveden je u rano feudalno doba. Postojanje dimnjaka u kući smatralo se znakom imovne moći seljaka. Dimnina je postojala u mnogim evropskim zemljama; u Hrvatskoj se ubirala u korist Hrvatskog sabora, a ukinuta je 1832. godine. DIMOV, Cvetan (1910-1942), istaknuti makedonski politički radnik. Bio je krojački radnik. U mladosti je pristupio komunističkom pokretu. Bio je organizator SKOJ-a i sindikata u Skoplju. Učestvovao je u pripremanju ustanka u Makedoniji 1941. kao član PK KPJ i posebno u organizovanju prvih borbenih akcija. Uhapšen je od bugarskog okupatora i umro mučenič kom smrću. Proglašen je za narodnog heroja. DIMURIJE, Šarl-Fransoa (Dumouriez, Charles-Fran~ois, 1739-1823), francuski general i vojskovođa, ministar spoljnih poslova za vreme francuske revolucije. Po izbijanju revolucije, prišao je na stranu pobunjenika kao pristalica žirondinaca. U 1792. god. tri meseca je bio ministar spoljnih poslova, ali je brzo napustio svoj položaj i preuzeo komandu u vojsci. Postigao je velike pobede u ratu protiv Pruske i Austrije. Smenjen je 1793. god. zbog sumnji da je počeo raditi protiv interesa revolucije. Pošto mu nije pošlo za rukom da se, uz pomoć vojske, obračuna sa svojim protivnicima, pobegao je u Austriju. DINAN, Anri (Dunant, Henri 18281910), švajcarski fil~ntrop. Dao je ideju da se stvori međunarodna organizacija Crvenog krsta i bio je jedan od njegovih osnivača, kada je 1863. god. formiran Međunarodni komitet Crvenog krsta. Docnije je pao potpuno u zaborav sve do 1901. god., kada mu je dodeljena Nobelova nagrada za mir. DINAT (grč. dynatos-moćan, jak, ugledan), krupni vizantijski zemljoposednici koji su u IX veku proširili svoje posede pripajanjem vojničkih i seljač kih imanja. Seljaci i vojnici, da bi zaštitili svoja imanja i sebe od samovolje carske administracije, stupali su
146
DIPLOMATIJA
pod zaštitu moćnih velikoposednika dinata, koji su njihova imanja prisvojili i učinili ih zavisnim seljacima. DIOGEN, grčki filozof (oko 403-323. pre n. e.), zalagao se za povratak na prvobitno primitivno stanje. Zbog toga živeo kao prosjak i spavao ispred hramova ili u buretu. Bio protivnik ropstva. O njemu sačuvano mnogo anegdota, često zajedljive, političke prirode. Postale su brzo teme mnogih dela likovne umetnosti. DIOKLECIJAN, rimski car (284-305), rodom iz Dalmacije. Vojničku službu počeo kao običan vojnik. Docnije komandovao vojskom u Meziji, zatim carskom gardom, koja ga je proglasila carem. Vodio mnoge ratove na raznim stranama. Ra.tovao s Germanima i u Galiji, a zatim na istoku protiv Persijanaca i Saracena u Siriji. Da bi uspostavio što čvršći mir u carstvu i da bi se lakše borio protiv spoljnih neprijatelja, uzeo sebi jednog savladara. Pored toga, uz svakog avgusta postavio je po jednog cezara. Tako je vlast bila podeljena između četiri cara. Međutim, državu time nije podelio pošto su zakone koji su važili za celo carstvo zajedno izdavala sva četiri vladara. Svoju prestonicu preneo u Malu Aziju, u Nikomediju. U njoj je zaveo istočnjačke običaje zahtevajući da se pred njim pada na kolena, a ličnost da mu se poštuje kao božanstvo. Napustio je presto 305. g. i povukao se u svoju palatu kod Salone u Dalmaciji. Kad su izbili novi nemiri, odbio je da se ponovo vrati na rimski presto. DION, Kasije, rimski istoričar (155229), po poreklu Grk. Došao u Rim, gde je vršio razne državne funkcije. Bio senator, pretor i konzul. Napisao Rimsku istoriju u 80 knjiga, od kojih su očuvane samo knjige od 36-60. Njegovo delo obuhvata perod od dolaska Eneje u Italiju do svoga konzulata. DIONIS, u mitologiji starih Grka bog plodnosti, uživanja i vina. Njegov kult bio veoma rasprostranjen, od Indije do Italije. Grčka drama razvila se na njegovim svečanostima - Dionizijama, na kojima su priređivane igre - orgije, gde se igralo i pevalo do besvesti. Pevači su bili prerušeni u satire, pokriveni jarećim kožama. Tako je nastao naziv tragedije, koji znači pesma jaraca. U Atini su svake jeseni išle vesele povorke sa pesmom i igrom. Iz ovih pesama i igara razvila se komedija. Kao zaštitnika misterija i orgija slavile su ga grčke žene svake druge godine. U društvu satira, polubožanstava s nogama jarca, postao je inspiracija likovnih umetnika. DIPLOMATIJA, održavanje međunarod nih poslova i vođenje međunarodnih
DIPI,OMATIKA
147
odnosa između država. Prvi put naziv je upotrebljen u XVIII v. iako je održavanje diplomatskih odnosa veoma starog datuma. U starom Istoku diplomatske poslove vodili su sami vladari. Diplomatski saobraćaj prvi put je zakonom regulisan u ant. Grčkoj kada su pojedine države-polisi menjale između sebe diplomatska poslanstva koja su uživala status nepovredivosti. U ant. Rimu diplomatske poslanike je postavljao najpre Senat, a docnije carska kancelarija. Veliku diplomatsku aktivnost razvili su naročito vizantijski carevi u srednjem veku, a posle njih Venecija, gde su uvedeni posebni pismeni propisi za mletačke predstavnike u inostranstvu. Vrlo živu diplomatsku službu razvio je Dubrovnik u XIV i XV v. sa mnogim državama u kojima su se nalazili predstavnici Dubrovačke Republike. U to vreme dolazi do uspostavljanja stalnih diplomatskih predstavništava, koja od sredine XVII v. postaju redovna pojava u održavanju međunarodnih odnosa među državama. Tada je uveden poseban ceremonijal prilikom primanja diplomatskih predstavnika na dvorovima vladara. Na kongresima u Beču (1815) i u Ahenu (1818) utvrđen je redosled diplomatskih titula, među kojima su najpoznatije: ambasador, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar i otpravnik poslova, i ova zvanja su zadržana sve do danas. DIPLOMATIKA, pomoćna istorijska nauka, čiji je predmet proučavanja verodostojnosti istorijskih izvora - povelja, akata, ugovora, izveštaja i dr. Kao naučna disciplina razvila se krajem XVII v. Kritički ispitujući izvorni materijal, diplomatika stavlja istoričarima na raspolaganje samo verodostojna dokumenta proglašavajući sve falsifikate neverodostojnim i nepouzdanim za rekonstrukciju pojedinih istorijskih događaja.
DIREKTASI anarhosindikalistička grupa u okviru Srpske socijaldemokratske stranke. Pojavili su se 1909. i poveli borbu protiv rukovodstva stranke. Grupu su sačinjavali Nedeljko Divac, Sima Marković i dr. Po njima je radničkoj klasi dovoljna sindikalna borba, a da je politička borba štetna, jer odvlači radnike na pogrešan put. Radnici treba da pređu na direktne akcije. Otuda naziv direktaši. Protiv direktaša rukovodstvo stranke je povelo odlučnu borbu. Na VII kongresu Srpske socijaldemokratske stranke (1909) direktaši su pretrpeli poraz. Na kongresu je razrađeno pitanje odnosa partije prema svim oblicima klasne borbe radnika. Na VIII kongresu (1910) direktaši su konačno ideološki pobeđeni. · .,,,_,,,.
DIVAC DIREKTORIJUM (Le Directoire), najviša zakonodavna vlast u Francuskoj, stvorena na osnovu Ustava iz 1795. god. - U njegov sastav ulazilo je pet članova direktora, od kojih je svake godine jedan zamenjivan kockom. Direktorijum se u svom radu rukovodio nepomirljivom politikom protiv pristalica zbačenih jakobinaca, ali i onih koji još nisu prežalili likvidaciju monarhije u Francuskoj. U svom odnosu prema koaliciji protiv Francuske nastavio je politiku jakobinaca postavljajući na najodgovornija mesta u vojsci sposobne komandante, među kojima je najpoznatiji bio NapoLeon Bonaparta (v.). Obračunavajući se sa svim svojim protivnicima, članovi Direktorijuma su nemilosrdno uništavali svaki pokušaj pobune. Bezobzirno postupanje u svim domenima političkog i ekonomskog života Francuske izazvalo je veliko nezadovoljstvo u siromašnim kvartovima Pariza. Za njegovu vladavinu karakterističan je procvat velikih špekulacija najširih razmera, koje su buržoaziji donosile ogromne prihode. S druge strane, to su godine užasne bede i stradanja širokih masa stanovništva. Novac je izgubio skoro svaku vrednost pošto je cena najneophodnijih predmeta povećana 230, a nadnice samo 63 puta. Protiv vladavine Direktorijuma organizovan je rojalistički ustanak. Borba protiv ustanka bila je poverena krupnom bogatašu i špekulantu Barasu, kao članu Direktorijuma, koji se obratio s molbom Napoleonu Bonaparti da preuzme komandu nad vojskom spremnom za borbu protiv ustanika. Već drugog dana ustanka, pošto je vešto rasporedio artiljeriju po ulicama Pariza, Napoleon je ugušio pobunu. Borbu protiv Direktorijuma pokušao je da organizuje komunista Fransoa Babef (v.), oslonivši se na nezadovoljstvo pariske sirotinje. Zavera je bila otkrivena, a vođe ustanka pogubljene. Pošto se vratio iz Egipta (1799) Napoleon Bonaparta je izvršio prevrat u zemlji i prisilio članove Direktorijuma da podnesu ostavku 18. brimera 1799. godine. DISKRIMINACIJA, obespravljenje, ponižavanje pojedinaca, grupa ili država. Može biti rasna u kojoj se ograniča vaju prava etničkih grupa ili celog naroda i ekonomska koja se sprovodi u međunarodnim odnosima. Njen je cilj da se, suprotno međunarodnom pravu i postojećim ugovorima, izvrši pritisak na neku zemlju. U pozadini ove vrste diskriminacije kriju se obično politič ki pritisci koji imaju određen clj. DIVAC, Nedeljko (1883-1964), profesor biologije i srpski i jugoslovenski političar. Rodio se u selu Divci u za-
DIVAN SULTANSKI
padnoj Srbiji. Završi.o je biološku grupu nauka na Univerzitetu u Beogradu i bio je profesor gimnazije i Više pedagoške škole. Još kao student je prišao socijalističkom pokretu. Posle rata on je kao pripadnik desnog, oportunističkog krila u pokretu jedan od osnivača i vođa Socijaldemokratske stranke Jugoslavije. Bio je biran za narodnog poslanika 1920. i 1923. Posle oslobođenja Beograda 1944. pristupio je NFJ i obnovio rad svoje stranke 1945. Bio je poslanik Privremene narodne skupštine 1945. Posle 1945. se povlači iz političkog života. Kao biolog bavio se naučnim radom i objavio više priloga iz oblasti citologije i genetike, zatim je prevodio i pisao udžbenike. DIVAN SULTANSKI, savet uz velikog vezira, centralni organ državne uprave u Turskoj. Divan su sačinjavali: veliki vezir, veziri i drugi najvažniji državni funkcioneri. Sednice su održavane po strogom ceremonijalu. Do kraja vlade Mehmeda Osvajača sultani su prisustvovali sednicama Divana, kasnije samo izuzetno. Na sednicama su svi stajali sem sultana. DIVERZANTSKE AKCIJE, v. Narodnooslobodilački rat. DIVIDE ET IMPERA (lat.-razdvoj pavladaj). Ovu političku parolu sa potpuno jasnim ciljem prvi put su upotrebili stari Rimljani. Docnije su je prihvatile sve zavojevačke sile prilikom osvajanja tuđih teritorija. Da bi se što duže zadržali u osvojenim oblastima, unosili su razdor među domaće stanovništvo koje je, podeljeno, često vodilo među sobne ratove, od kojih su koristi imali jedino osvajači. DIVIZIJE U NOR, v. Narodnooslobodilački rat. DIVLJASTVO, najraniji period u prvobitnoj zajednici, koji vremenski odgovara kamenom dobu. Počinje od najranije pojave čoveka i zahvata dug vremenski period sve dok se kod prvobitnog čoveka nisu razvili zemljoradnja i stočarstvo. Za vreme njegovog trajanja ljudi su živeli u hordama slično životinjama. Do pojave najprimitivnijeg oruđa skupljali su gotove proizvode, onakve kakve su nalazili u prirodi. Trajalo je sve do pojave varvarstva, koje se smatra višim stepenom društvenog razvitka prvobitnih ljudi. DIZRAELI, Bendžamin (Disraeli, Benjamin 1804-1881), engleski državnik i književnik. Sin književnika iz imućne buržoaske porodice, i sam se već od rane mladosti bavio književnim radom i držanjem govora, u čemu je pokazao velike ambicije. Opredelivši se docnije za politiku, postao je jedan od najvećih engleskih državnika u drugoj polovini XIX v., tvorac engleske ekspanzionističke politike, na kojoj je počiva-
DOBROVOLJACKA VOJSKA
la moć Britanske Imperije. Da bi stekao što veću političku karijeru, napustio je u parlamentu svoju Radikalnu stranku i prišao konzervativcima, čiji je vođa uskoro postao. Prvi put postao je predsednik vlade 1868. god., ali samo nekoliko meseci, jer je morao da podnese ostavku, posle neuspeha na izborima. Ponovo je postao prva politička ličnost Engleske 1874. god. kada je došao na čelo engleske vlade i na tom položaju ostao je sve do 1880. god. Ovo vreme je obeleženo njegovom blistavom karijerom punom velikih uspeha kako na unutrašnjem planu, tako i u spoljnoj politici. Njegovom zaslugom ostrvo Kipar u Sredozemnom moru postalo je englesko vlasništvo, a veštom i odlučnom politikom u Aziji obezbedio je kraljici Viktoriji titulu carice Indije. Njegovom inicijativom došlo je do poništenja bugarskih granica stvorenih sanstefanskim mirom (1878). DOBRNJAC, Petar (1771-1831) ustanički vojvoda. Pre 1. srpskog ustanka bio je hajduk, a zatim trgovac. Kada je počela buna na dahije, Dobrnjac je bio buljubaša u vojsci Milenka Stojkovića i učestvovao je u bici na Ivankovcu. Osobito se istakao u borbama na Deligradu 1806. Od 18061808. zapovedao je ustaničkom vojskom prema Nišu. Dobrnjac je pripadao onoj grupi vojvoda koja je htela da ograniči Karađorđevu vlast. God. 1809. bio je u ustaničkoj vojsci prema Nišu . pod komandom Karađorđevog prijatelJa Miloja Petrovića. Osećajući se zapostavljenim što nije dobio komandu prema Nišu, došao je u sukob sa Milojem Petrovićem. Njihov sukob bio je jedan od glavnih uzroka poraza na Cegru. Posle ovog poraza, Dobrnjac je napustio Srbiju. Na posredovanje Rusa, Karađorđe je Dobrnjcu dozvolio povratak, i 1810. je zapovedao u Negotinskoj krajini. Sukobi sa Karađorđem su nastavljeni. God. 1811. Karađorđe je na skupštini vojvoda uspeo da izvrši reorganizaciju Sovjeta i učvrsti svoju vlast. Dobrnjac je postavljen za popečitelja pravosuđa. Kako nije ponuđeni položaj prihvatio, kao ni Milenko Stojković, proteran je iz Srbije. Posle toga Dobrnjac je živeo u Besarabiji. DOBROLJUBOV, Nikolaj Aleksandrovič (1836-1861), ruski publicista, prosvetitelj i književni kritičar. U mladosti je odbacio religiozne predrasude i otpočeo sve više da se interesuje za književnost. Izdavao je ilegalne novine u kojima su objavljivani revolucionarni članci i buntovne pesme. Zajedno sa Cerniševskim uređivao je časopis Savremenik. DOBROVOLJACKA VOJSKA JUGOSLAVIJE (DVJ), v. Jugoslovenska armija.
DOLGORUKI DOLGORUKI
JURIJ VLADIMIROVIC knez suzdaljski, veliki knez kijevski i osnivač Moskve. - Na položaj velikog kneza došao je uz pomoć varvarskog plemena Polovaca. Zbog svoje nezasitne strasti za osvajanjem nazvan je Dolgoruki (duge ruke). Tverski letopis mu pripisuje da je 1147. osnovao Moskvu. DOLINA KRALJEVA, dolina u Egiptu u blizini Luksora, na levoj obali Nila. U njoj pronađene mnoge grobnice egipatskih faraona i njihovih velikaša, od kojih je najznačajnija Tutankamonova, pronađena tek 1922. god. U njoj je otkrivena potpuno očuvana faraonova mumija, kao i sav nakit i blago koje je s njom bilo ostavljena. DOMAGOJ, (864-76), knez dalmatinske Hrvatske. Uspostavio je dobre odnose sa Venecijom, a kao vazal italijanskog kralja učestvovao je sa svojom flotom u osvajanju Barija, koji su držali sicilijanski Arapi. Kasnije, odnosi sa Venecijom su se pogoršali, Domagojeva flota opustošila je venecijansku Istru, što je izazvalo početak neprijateljstava između Hrvatske i Venecije. Mletački izvori nazivaju Domagoja „pessimus dux Sclavorum" (najgori slovenski knez). Za vreme Domagojeve vlade Hrvatska se oslobodila franačkog, odnosno italijanskog vazalstva. DOMBROVSKI, Jaroslav (Dabrowski, Jaroslaw, 1836-71), polj. revolucionar. Emigrirao u Francusku 1864. god„ pošto je uhapšen od strane rus. vlasti. U Pariskoj komuni postao je komandant grada i zahtevao napad na Versaj. Poginuo je na barikadama komandujući na najistaknutijem odseku odbrane Pariza, kod Nejia. DOMEN, porodični zemljišni posed vladajuće dinastije u srednjovekovnom društvu. Franački car Karlo Veliki je ozakonio razliku između državnog i kraljevog, odnosno carevog privatnog dobra. Od prihoda sa domena podmirivali su se troškovi dvora i kraljevske porodice. DOMICIJAN, rimski car (81-96), zanemario ratovanja i posvetio se sređiva nju prilika u car11tvu. Vodio brigu o zemljoradnji, izgradnji cesta i podizanju građevina. Organizovao takmiče nja književnika za grčku i latinsku poeziju. Zanesen uspesima, proglasio se gospodarom i bogom. Poginuo od zaverenika, dok je odlukom Senata naređeno brisanje njegovog imena sa svih spomenika. DOMINAT, politički sistem u Rimskom Carstvu uveden krajem III v. Car je postao dominus, što znači gospodar svih svojih podanika. Vekovne slobodarske tradicije rimskih republikanskih institucija time su pretrpele poslednji poraz. Rimsko Carstvo sve više (1090-1157),
14:9
DON BUAN
je ličilo na monarhije kakve su postojale na istoku. DOMINIKANCI, katolički monaški prosjački red, nazvan po osnivaču Dominiku Guzmanu, rodom iz Španije. Red je osnovan 12150 god. sa zadatkom da suzbije albižanske jeretike u Francuskoj. Dominikanci pripadaju grupi tzv. prosjačkih redova, jer se odriču poseda, a njegovi članovi su živeli od milostinje kako bi vernicima dočarali siromaštvo katoličke crkve i približavanje prvobitnom hrišćanskom učenju o jednakosti ljudi. U suzbijanju jeresi služili su se propovedima, te se otuda nazivaju Ordo fratrum praedicatorum - Red braće propovednika. U borbi protiv neprijatelja katoličke crkve koriste se i terorom. Papa Gregorije IX poverio im je 1232. god. vođenje inkvizicije. U našim zemljama pojavljuju se u XIII veku i osnivaju mnoge manastire u Dalmaciji i Sloveniji. Uporno su suzbijali bogumile u Bosni. Iz njihovih redova izašlo je mnogo učenih teologa, kao što su Toma Akvinski, a na našem jeziku objavili su veći broj filozofskih i teoloških rasprava. U doba reformacije potisnuli su ih još revnosniji jezuiti. DOMOBRANSTVO, oružana formacija Hrvatsko-Ugarske Kraljevine i Nezavisne Države Hrvatske. - Obrazovano je 1868. posle Hrvatsko-ugarske nagodbe. Ono je predstavljalo oružanu silu Ugarsko-Hrvatske Kraljevine u Hrvatskoj i Sloveniji. Taj isti naziv uzet je i za redovnu vojsku, oružane snage NDH. Domobranstvo NDH je počelo da se stvara uz saglasnost nemačkih okupatow posle stvaranja NDH - 10. aprila 1941. god. U početku to su bile malobrojne jedinice, ali posle izbijanja ustanka domobranstvo NDH je počelo brojno da raste. U domobranstvo su mobilisani stanovnici NDH, a oficiri i podoficiri su bili uglavnom iz stare jugoslovenske vojske. Iako je domobranstvo brojno jačalo, njegova borbena vrednost nije bila jaka. U njegovim redovima javilo se antifašističko raspoloženje, koje je rasla sa usponom NOP i neuspesima okupatora i njegovih slugu. Vremenom se javlja dezerterstvo i prelaz na stranu partizana. U toku 1945. sa porazom okupatora i raspadom NDH raspalo se i domobranstvo. DON HUAN (Juan) od Austrije (15471578), španski vojskovođa, vanbračni sin Karla V. Ratovao je protiv severnoafričkih gusara (1568) i protiv Mavara pobunjenih u Grenadi (1570). Bio je vrhovni komandant ujedinjene hrišćanske armade koja je pobedila tursku flotu kod Lepanta (1571), zatim generalni namesnik španskih poseda u Italiji (1575) i guverner Nizozemske
DONACIONALNO-FEUDALNI (1576), gde je nastavio borbu protiv Viljema Oranskog. Planirao je da izvrši invaziju Engleske i oslobodi Mariju Stjuart. DONACIONALNO-FEUDALNI SISTEM, darovanje plemićima zemljišnih poseda da bi predano i verno vršili vojnu službu. - Ovaj oblik feudalnog sistema javio se u Ugarskoj. Ugarski kraljevi su smatrali da su vlasnici cele zemlje kojom su vladali i da njome mogu slobodno raspolagati kao sa svojom privatnom svojinom. Vladari prve ugarske dinastije, Arpadovići, počeli su darovati zemlju onima koji su ih učinjenim uslugama zadužili. Prve donacionalne (darovane) posede dobila je katolička crkva. Kada su se odnosi između ugarskih kraljeva i papa poremetili zbog težnji papa za svetovnim gospodstvom, vladari su počeli tražiti oslonac protiv crkve među svetovnim licima. Tako su počeli darivati posede svojim vernim vojnicima, uz obavezu da u korist kralja vrše vojničku, odnosno konjaničku službu. Kada su Arpadovići u XII veku postali i hrvatski vladari, otpočeli su uvoditi donacionalno-feudalni sistem i u Hrvatskoj. Prvi kraljevski donatio - dar poklonio je Bela III krčkom knezu Bartolu 1193. god., poklonivši mu župu Modruš. Uživalac donacija je punopravni vlasnik poseda sa obavezom da kralju, o svom trošku, povede određeni broj vojnika u rat i da samostalno organizuje odbranu svog poseda u slučaju napada neprijatelja. Kralj može oduzeti plemiću donacionalni posed u slučaju neverstva ili neispunjavanja vojne obaveze. Ukoliko porodica koja drži posed izumre, donacio se vraća kralju. Donacionalni sistem se zadržao u Hrvatsko-Ugarskoj Kraljevini do prve polovine XIX veka. Novi uslovi ratovanja, uvođenje vojne granice i plaćeničke vojske uticali su da je donacionalni sistem izgubio svoj značaj. Osnovna razlika između donacionalnog sistema i zapadnjačkog feudalnog sistema je u tome što je odnos vazala i seniora u Ugarsko-Hrvatskoj Kraljevini manje naglašen, te je plemstvo imalo više slobode u ekonomskom, finansijskom, sudskom i političkom pogledu. DOOMSDAY BOOK (KNJIGA STRM!NOG SUDA), popis obradivog zemljišta, ljudi, inventara i dažbina, izrađen po nalogu engleskog kralja Viljema Osvajača 1085-1086. god. Kako je normanskim osvajanjem Engleske došlo do društveno-političkih i ekonomskih promena u zemlji, popisom je utvrđe no stanje poseda, vrsta i veličina zemljišta, imena starih i novih vlasnika i prihoda kralja i njegovih vazala. DORANI, narod grčkog porekla koji se tokom XII v. pre n. e. doselio u Grč-
DRAGOVIC
ku i pokorio starosedeoce. Bili na višem stupnju razvitka jer su poznavali oružje od gvožđa, što im je omogućilo da nametnu svoj uticaj drugim narodima. U toku svoje druge kolonizacije osnovali naselja na Jadranskom moru i u južnoj Italiji. Njihovom seobom završen mikenski period u istoriji Grčke.
DORIA, Andrea (1466-1560), jedan od najistaknutijih pomoraca svih vremena, kondotijer u službi rodnog grada Đenove, pape, napuljskog kralja, franc. kralja i najzad cara Karla V. Prešavši 1528. god. u službu Habsburgovaca, postao je gospodar Đenove pod njihovim suverenitetom. Ratovao je na moru decenijama protiv Francuza, svog velikog rivala, tur. admirala Hajrudina Barbarose, i afr. gusara. Usavršio je tehn. plovidbe jedrima. DRACKA KRIZA, diplomatska kriza u toku I balkanskog rata nastala zbog zaposedanja Albanije od strane srpskih trupa. Izlasku Srbije na more energično se suprotstavila Austro- Ugarska, a podržavale su je saveznice Nemačka i Italija. Srbija je očekivala podršku Rusije i njenih saveznika Francuske i Engleske. Da bi izvršila pritisak na Srbiju, Austro-Ugarska je izvršila delimičnu mobilizaciju. Da bi izbegle teže zaplete, velike sile su rešile da se to pitanje poveri konferenciji ambasadora u Londonu. Konferencija je 17. XII 1912. odlučila da se obrazuje albanska država. Usvojen je ruski predlog da se Srbiji dozvoli pristup jednoj neutralizovanoj albanskoj luci, preko koje može uvoziti robu i ratni materijal. Srbija je izjavila da prihvata odluke Konferencije i da će trupe povući posle zaključenja mira. Na novi pritisak Austrije srpske trupe su napustile Drač 6. V 1913, a ostale albanske teritorije tek posle novog ultimatuma Austrije 25. X 1913. DRAGOVIO, Radovan (1878--1906), istaknuti socijalistički političar, rukovodilac i osnivač Srpske socijaldemokratske stranke. Socijalističke ideje je prihvatio kao gimnazijalac, ali gimnaziju nije završio zbog teških materijalnih prilika. Kao stolarski radnik radio je u Zagrebu i Gracu. Boraveći u Rađovan Dragović Austriji, naučio je nemački jezik i temeljno se upoznao sa marksističkom literaturom. U Srbiju se vraća 1899, gde razvija izvanrednu političku aktivnost, propagirajući socijalističke ideje
DRAGUTIN
i organizujući radnike. Radi na organizovanju sindikata i vodi upornu borbu za poboljšanje ekonomskih i političkih uslova za radnike. Okuplja oko sebe intelektualce marksiste, među njima i Dimitrija Tucovića. Bio je član uredništva i saradnik svih socijalističkih listova koji su pokretani počet kom XX veka. Pokretač je lista „Radničke novine" 1902. Kada je osnovana Socijaldemokratska stranka, postaje njen predsednik, obavljajući tu funkciju do svoje smrti. DRAGUTIN (1276-1316), srpski kralj iz dinastije Nemanjića, sin kralja Uroša I i ćerke ugarskog kralja Stefana V, Jelene. - Zbacio je oca s vlasti. Posle neuspešnog rata protiv Vizantije odrekao se prestala, deževskim ugovorom 1282. godine, u korist mlađeg brata Milutina. Za sebe je zadržao saverni deo Srbije, a od svog šuraka, ugarsko-hrvatskog kralja, dobio je na upravu Mačvu s Beogradom, Srem, Usoru i Soli, a od brata Milutina Kučevo i Braničevo. Kada je Milutin hteo da pogazi ugovor, došlo je do bratoubilačkog rata. U ovom sukobu Dragutin je pobeđen, nateran na poslušnost, iako je formalno Milutin priznao postojanje deževskog ugovora. DRAJFUSOVA AFERA, nazvana tako po Alfredu Drajfusu (Dreyfus, Alfred, 1859-1935), francuskom oficiru, generalštabnom potpukovniku. Pošto je bio osumnjičen da je vršio špijunažu u korist Nemačke (1894), uhapšen je i sledeće godine osuđen na doživotnu robiju, iako nije bilo stvarnih dokaza da se bavio špijunažom. Iste godine (1895) šef kontraobaveštajne službe francuskog generalštaba uspeo je da otkrije pravog krivca, ali mu je zabranjena da i dalje ispituje ovaj slučaj. Među tim, istina o Drajfusovom slučaju dospela je u javnost. Saznalo se da on nevin leži na robiji. U zemlji je nastala politička kriza, u kojoj su glas protesta podigli napredni krugovi protiv reakcionarnih snaga. Vatreni branilac Drajfusa bio je književnik Emil Zola, koji je zbog uvrede vojske bio osuđen na godinu dana zatvora. Pod sve snažnijim pritiskom, vlasti su Drajfusu najpre smanjile kaznu na 10 godina, prilikom ponovnog suđenja, a za vreme treće revizije procesa 1906. god. oslobodile ga kao nevinog. DRAKON, atinski državnik i zakonodavac iz VII v. pre n. e. Neki ispitivači sumnjaju da je istorijska ličnost. Pret· postavlja se da je izvršio prvu kodifikaciju zakona (621. god. pre n. e.), koji su bili vrlo strogi - „krvlju pisani". Od toga je nastao atribut „drakonski" kao sinonim za preterano stroge zakone ili mere.
151
DRASKOVIC
DRANG NAH OSTEN (nem. Drang nach Osten „prodor na Istok"), deviza nemačke imperijalističke politike pre 1. svet. rata koja je, pored ostalog, težila za kolonijalnim potčinjavanjem zemalja Balkana i Bliskog istoka. Među pokušaje ostvarenja ovakve politike spadaju izgradnja Bagdadske železnice i finansijsko-političko vezivanje Turske za Nemačku. DRAPSIN, Petar (1914-1945), istaknuti komandant u NOR i general JNA. Posle završene srednjotehničke škole u Beogradu studirao je tehniku u Pragu. Odatle odlazi u Španiju, gde se borio kao dobrovoljac na strani republikanaca. Od 1939-1941. nalazio se u koncentracionim logorima u Francuskoj i Nemačkoj, odakle je pobegao, po izbijanju ustanka, u Jugoslaviju. Uče stvovao je u NOR od 1941. i nalazio se na mnogim visokim političkim dužnostima. Njegove vojničke sposobnosti došle su do punog izražaja u završnim operacijama za oslobođenje zemlje, kada je komandovao IV armijom, a posebno u borbama za oslobođenje Istre, Slovenačkog primorja i Trsta. Bio je organizator tenkovskih jedinica i komandant I tenkovske armije. Poginuo je nesrećnim slučajem na vršenju svoje dužnosti. Proglašen za narodnog heroja i odlikovan mnogim našim i sovjetskim odlikovanjima. DRASKOVIC, Janko (1770-1856) - grof pokrovitelj narodnog preporoda kod Hrvata (v. Ilirski pokret). Kada je počeo narodni preporod u Hrvatskoj, Drašković, mada star, prihvata njegove ideje. Kao ugledna ličnost i čovek znatne kulture koristio je mladim ilirskim vođama kao politički pokrovitelj i savetnik. Njegov spis „Disertacija'', namenjen predstavnicima Hrvatske u Ugarskom saboru, prihvaćen je od iliraca kao njihov politički program. U Disertaciji se traži ujedinjenje hrvatskih zemalja i stvaranje posebne hrvatske vlade. Ujedinjenu Hrvatsku Drašković shvata u sklopu Austrije i u zajednici sa Ugarskom. Te svoje zahteve Hrvati bi ostvarili uz pomoć dvora. Program predviđa rad na privrednom razvitku - razvitku industrije, trgovine i poljoprivrede. Kao predstavnik hrvatskog plemstva, Drašković je protivnik ukidanja kmetstva. On zahteva da plemići blago postupaju prema kmetovima „kao oci". Kao politički vođ iliraca, Drašković je razvio dosta živu aktivnost četrdesetih godina prošloga veka. Mnogo je doprineo osnivanju prvih nacionalnih ustanova Citaonice ilirske, Gospodarskog društva, Matice ilirske i Narodnog kazališta. Posle zabrane ilirskog imena radio je uz pomoć svojih prijatelja, uticajnih na dvoru, da vlasti ne uguše narodne ustanove koje su ilirci osno-
DRAVIDI
152
vali. U revoluciji 1848. ne pokazuje veliku aktivnost, ali su ga prvaci pokreta i dalje smatrali svojim pokroviteljem. Predsedavao je čuvenoj martovskoj konferenciji, koja je 1848. pokušala da formuliše hrvatske nacionalne zahteve. Bio je poslanik u Saboru 1848, ali je zastupao umereno mišljenje. On je za Hrvatsku tražio posebnu vladu, ali nije bio za kidanje ustavnih veza sa Ugarskom. Pod starost je doživeo Bahov apsolutizam, preživljavajući kao mnogi narodni prvaci, gorko razočaranje zbog neuspeha narodnog pokreta. DRA VIDI, grupa naroda u Indiji, nazvani tako po dravidskim jezicima kojima govore. Među njih sredinom II milenija pre n. e. prodrli Arijevci i potisnuli ih prema jugu. Naselivši južni deo poluostrva razvili svoju književnost koja je već od svog postanka pod uticajem sanskrita. Procenjuje se da ih danas ima 80 miliona. DREJK, ser Frensis (Drake, Sir Francis, 1540--96), engl. moreplovac, prvi Englez koji je oplovio svet (između 1577. i 1580). Nekoliko decenija predstavljao je najveću opasnost špan. prevlasti u Atlantskom okeanu. Učestvo vao je u uništenju špan. Nepobediv11 armade 1588. god. (samo u Kadizu uništio je 30 brodova). Pokušao je da uspostavi kolonijalnu moć Engleske u Virdžiniji. DRUGA I PO INTERNACIONALA, v. Međunarodno radničko cijalističkih partija.
ujedinjenje so-
DRUGA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA, v. Borbe u istočnoj Bosni počet kom 1942.
DRUGI FRONT U DRUGOM SVETSKOM RATU, američko-britansko iskrcavanje poznato pod imenom operacija „Overlord", koja je izvršena 6. juna 1944. i kojom je otvoren novi, veliki front, protiv Hitlera u Evropi. - Pitanje otvaranja drugog fronta u Evropi, pored istočnog, postavilo se još krajem 1941. u odnosima među saveznicima-članicama Antihitlerovske koalicije. Od 1941-1944. glavni teret rata nosio je SSSR. Položaj Crvene armije je bio težak u 1941. i 1942. Vlada SSSR je insistirala da se otvori novi front u zapadnoj Evropi, koji bi olakšao položaj Crvene armije. Front u severnoj Africi i Italiji nije bio ono što je SSSR očekivao. Drugi front je otvoren tek juna 1944. Do toga vremena saveznici nisu bili dovoljno spremni. To je bio glavni razlog što taj front nije otvoren ranije. Odluka je doneta još na konferenciji u Kazablanci januara 1943. Za komandanta je određen general D. Ajzenhauer. Okupljene su ogromne snage - 39 divizija, kojima je komandovao feldmaršal Montgomeri,
DRUGI SRPSKI USTANAK 7000 ratnih i transportnih brodova i 13.000 aviona. Za mesto iskrcavanja određena je severozapadna Francuska, Normandija poluostrvo Kotanten. Nemačke snage na zapadnom frontu bile su velike - 60 divizija pod komandom feldmaršala Rundšteta, a u rezervi još 7 oklopnih divizija. Invaziona flota je krenula noću uoči 6. juna. Istovremeno je počelo dejstvo savezničke avijacije. Ujutru je počelo iskrcavanje tri divizije iz vazduha. Nemci su bili iznenađeni. Oni su oče kivali napad u oblasti Pa de Kalea. Narednih dana saveznici su stvorili jak mostobran i iskrcali brojne jedinice iz desantnih brodova. Do kraja jula mostobran je bio širok 120 km, dubok 10-20 km, a tu je bilo oko 26 savezničkih divizija. Početkom jula počeo je proboj nemačkog fronta. Nemci su doveli 43 divizije, ali uzalud. Njihov komandant je smenjen. U to vreme je izvršen i neuspeli atentat na Hitlera (20. jula). Svi napori Nemaca da zatvore prodor saveznika propao je. Proboj kod Avranša otvorio im je put u unutrašnjost Francuske. Kada je početkom avgusta nastao mali zastoj u nadiranju saveznika, zbog snabdevanja i nagomilavanja trupa, Hitler je preduzeo protivnapad, ali bez uspeha. Drugi front se učvrstio. Hitler je bio okružen i njegov poraz je bio neminovan. DRUGI SRPSKI USTANAK, ustanak srpskog naroda 1815, koji je doveo do stvaranja autonomne kneževine Srbije i omogućio izgradnju buržoaskog društva i države. - God. 1813. Turci su ugušili 1. srpski ustanak, opljačkali i opustošili Srbiju, a veliki deo stanovništva pobili ili odveli u roblje. Najveći deo starešina je pobegao u Austriju, a sa njima i nekoliko desetina hiljada stanovnika. Posle gušenja ustanka Porta je za beogradskog pašu postavila Sulejmana Skopljaka, koji je uspostavio režim nasilja i samovolje. Kako su Turci dali amnestiju, najveći deo izbeglica se vratio, a sa njima i jedan deo starešina. Od starešina koji su se predali Turcima osobiti značaj je stekao vojvoda Miloš Obrenović. Njega su Turci postavili za obor-kneza rudničke, l:ragujevačke i čačanske nahije. Preko Miloša i drugih starešina Turci su hteli da umire narod. No uskoro počeše nova turska nasilja. Iznureni narod bio je opterećen porezima i kulucima. Uče stala su turska nasilja zbog kupljenja oružja, te se ponovo javlja ideja za dizanje ustanka. Već 1814. izbila je buna u okolini Cačka sa Radži-Prodanom Gligorijevićem na čelu. Buna je ostala ograničena na nekoliko nahija i Turci su je lako ugušili. U tome ih je pomogao Miloš Obrenović, nadajući
DRUGI SRPSKI USTANAK
153
se da će nasilja turska biti manja ako se narod što pre umiri. Kako turska nasilja nisu prestajala, 1815. na zboru u Takovu, doneta je odluka o dizanju ustanka. Za vođu ustanka je izabran Miloš Obrenović, koji na to pristade posle izvesnog oklevanja. Odmah po dizanju ustanka došlo je do okršaja sa Turcima. Srbi se utvrde na Ljubiću, a osvajanjem Paleža uspostave vezu sa Austrijom, odakle su se mogli snabdevati oružjem. Malobrojna turska vojska nije mogla odmah ugušiti ustanak. Porta je uputila na ustanike dve vojske - iz Bosne pod Huršid-pašom i iz Rumelije pod Marašli Ali-pašom. Pašama je naređena da što pre uguše ustanak, kako ne bi dali vremena Rusiji za intervenciju. Srbi su u sukobu
DRUGI SRPSKI USTANAK
sa Turcima izvojevali dve veće pobede na Ljubiću i Dublju. Plašeći se komplikacija sa Rusijom, Porta je naredila pašama da pregovaraju sa ustanicima. Miloš Obrenović je prihvatio pregovore i sporazumeo se sa Marašli Ali-pašom, koji je bio popustljiviji. Srbi su prop1,lstili tursku vojsku u Beograd, a u pašaluku je zavedena zajednička srpsko-turska uprava. Kao beogradski vezir Marašli Ali-paša je upravljao pašalukom zajedno sa knezom Milošem. Uz kneza je u Beogradu osnovana narodna kancelarija, kao neka vrsta vrhovne vlasti za Srbe. Po nahijama uz turske muselime postavljeni su srpski knezovi. Porez i spahijske dažbine su Srbi sami skupljali. Posle ovog sporazuma prestale su voj-
-c::;>--. SeverničAi clesent v M:JrmandjiY6:VI)
===:.. N4!'W?aćks11rden sks o.f'snr/ya
Perpin. 'an--=-L i o n 9 k i
_ -> S'!verničk/ prot'1v udsr
_
---------
J
4
Drugi front u drugom svetskom ratu
DRUGI SVETSKI RAT
DRUGI SVETSKI RAT
ničke akcije, zaveden je red u pašaluku, a knez Miloš je nastavio rad na dobijanju pisane garancije povlastica. U borbi za autonomiju Miloš se oslanjao na odredbe Ičkovog mira i bukureškog ugovora iz 1812. (v. Ičko Petar; Bukureški mir 1812). U tome je Miloša pomagala ruska diplomatija. Turska je obećavala dati hatišerif o povlasticama, ali je stalno odugovlačila, nadajući se da će u povoljnim prilikama izbeći obaveze. Miloš je neprekidno slao delegacije u Carigrad i trošio silne novce podmićujući turske velikodostojnike. Istovremeno je u zemlji učvršći vao vlast. Postepeno je oduzeo sve funkcije beogradskom veziru, tako da je postao neograničeni gospodar Beogradskog pašaluka. Zbog grčkog ustanka 1821. Turci su prekinuli pregovore o povlasticama, a srpsku delegaciju nekoliko godina držali u zatvoru. 1826.
Turska je bila prinuđena da po sporazumu sa Rusijom izda Srbima hatišerif o autonomiji (v. Akermanska konvencija). Međutim, Turci su ponovo odugovlačili i tek posle rusko-turskog rata i jedrenskog mira pristali na davanje hatišerifa. Hatišerif je izdat 1830. i po njemu je Srbija dobila potpunu unutrašnju autonomiju (v. Hatišerifi 1830. i 1833). Iako vazalna, Srbija je stekla uslove za samostalni nacionalni razvitak. Feudalni odnosi su ukinuti i stvoreni su uslovi za kapitalistički razvitak. DRUGI SVETSKI RAT, najveći ratni sukob u !storiji, koji je trajao punih šest godina (1939-1945), a vodio se između Ujedinjenih naroda i sila Trojnog pakta, koji je hteo da porobi svet. - Ubrzo posle prvog svetskog rata došlo je do pogoršanja međunarodnih odnosa. Versajski mir bio je nestabilan. U svetu su postojale brojne suprotno-
Evropa pred drugi svetski rat
DRUGI SVETSKI RAT sti između pobeđenih i među samih pobednika,
pobednika, izizmeđu malih i velikih, razvijenih i nerazvijenih zemalja i kapitalističkih i socijalističkih snaga. Sa učvršćenjem fašizma u pojedinim zemljama, posebno u Nemačkoj (1933), opasnost po mir se povećala. Fašističke sile vodile su agresivnu spoljnu politiku u želji da izvrše novu podelu sveta, pa čak i da svetu nametnu svoj „novi poredak". Uoči rata su počele pripreme: trka u naoružanju, ratna propaganda, početak stvaranja blokova. Došlo je i do prvih fašističkih agresija, koje su predstavljale žarišta rata. Zapadne, demokratske kapitalističke sile nisu bile spremne za rat i nisu ga želele, jer je njima uglavnom odgovarala postojeća podela sveta. One su računale i da usmere fašističke sile na SSSR. Istovremeno je i SSSR sklopio pakt o nenapadanju sa Nemačkom (avgusta 1939). Popustljivost silama fašizma i nesloga među antifašističkim zemljama doprinele su jačanju fašističkih sila. Rat je počeo napadom Nemačke na Poljsku. Uvidevši da Hitlerovi osvajački apetiti nemaju granica, Engleska i Francuska su objavile rat Nemačkoj (3. septembra 1939). Tako je počeo rat. Nemačke trupe, bolje opremljene, duboko su prodrle na teritoriju Poljske. Krajem septembra pala je Varšava, a počet kom oktobra Poljska je kapitulirala. U toku rata na teritoriju Poljske ušle su i sovjetske trupe i anektirale njene delove gde su živeli Belorusi i Ukrajinci. Istovremeno je stvoren i zapadni front na francusko-nemačkoj granici. Ona je bila obostrano utvrđena (linije Mažino i Zigfrid). Tu 1939. nije bilo većih borbi. Krajem 1939. izbio je rat između SSSR i Finske. Marta 1940. Finska je kapitulirala i SSSR je anektirao deo njene teritorije. Aprila 1940. Nemačka je napala Dansku i Norvešku. Danska je okupirana bez otpora, a Norvežani su se borili do juna 1940. zajedno sa Englezima koji su došli u pomoć. I Norveška je okupirana. Okupatoru je pomogao norveški izdajnik V. Kvisling, čije je ime postalo sinonim za izdajnike-saradnike fašističkih okupatora u drugom svetskom ratu. Danska i Norveška imale su veliki strategijski značaj. Tu su bile nemačke pomorske i vazduhoplovne baze. Još su trajale borbe u Norveškoj, kada je 10. maja 1940. počeo nemački napad na Belgiju, Holandiju i Luksemburg, a preko belgijske teritorije počela je i nemačka ofanziva na Francusku. Tokom maja kapitulirale su i okupirane su ove zemlje: Luksemburg, Holandija i Belgija. Francuska vojska se slabo branila. Nisu pomogle ni engleske trupe koje su došle u pomoć. Nemačke
155
DRUGI SVETSKI RAT tenkovske i druge motorizovane jedinice prodirale su u „klinovima", koji su se zatvarali u „džepove'', gde su opkoljene francuske snage uništene. Nemci su koristili masovno i avijaciju ne samo za bombardovanje vojnih objekata već i civilnog stanovništva radi izazivanja panike u pozadini. Ovu taktiku su fašističke armije primenjivale na svim frontovima. U Francuskoj su se pojavili takođe izdajnici (Peten, Vegan, Laval i dr.). I pakt SSSR-Nemačka iz 1939. je uneo izvesnu zabunu kod komunista, dela radnika i inteligencije u Francuskoj, Belgiji i Holandiji, pa su postavljali pitanje „zašto" i „za koga" da se bore. Veliki poraz doživele su englesko-francuske snage kod Denkerka na obali Lamanša. Deo ovih trupa se prebacio u Englesku. Uoči kapitulacije Francuske ušla je i Italija u rat (10. juna). Njene trupe su prešle Alpe, ali nisu imale veće uspehe. Petenova vlada je 22. juna potpisala kapitulaciju. Nemci su anektirali Alzas i Loren, a !talijani Nicu i Savoju. Sem toga Nemci su okupirali 2/3 francuske teritorije, a 1942. i ostatak. Na okupiranom području stvorena je izdajnička vlada maršala Petena sa sedištem u Višiju. Međutim, francuski rodoljubi su pružili otpor okupatoru i borili se protiv izdajnika za sve vreme okupacije. Pokret otpora se pojavio u svim zemljama u kojima je došlo do neprijateljske okupacije. U 1940. u Evropi došlo je i do italijansko-grč kog rata. Iako nadmoćniji, !talijani su naišli na snažan otpor i bili su prinuđeni na povlačenje u Albaniju. Posle sloma Francuske, Engleska je bila u kritičnoj situaciji. Nemačka je spremala invaziju. Njena avijacija je vršila razorna bombardovanja Engleske, a posebno Londona. Spremala se i invaziona flota, ali Hitler je ubrzo odustao od iskrcavanja. U 1940. borbe su se vodile i na Dalekom istoku i severnoj Africi. Japan je nastavio invaziju Kine. Došlo je do sporazuma između Kuomintanga i KP Kine. To je ojačalo otpor osvajaču. Japan je uz saglasnost Petena poseo francusku koloniju Indokinu. U Africi su 1940. počele borbe između Engleza i !talijana na tlu Egipta i Libije. To su bile manevarske borbe, ali manjih razmera. U toku 1940. proširena je teritorija SSSR baltičke države Estonija, Letonija i Litvanija ušle su u sastav SSSR, kao i Besarabija i Bukovina, koje su pripadale Rumuniji, a ova je morala takođe da ustupi deo Transilvanije Mađarskoj i južnu Dobrudžu Bugarskoj. Krajem 1940. konačno je oformljen blok fašističkih sila Trojni pakt, savez Nemačke, Italije i Japana, kome su prišle i neke manje države: Mađarska,
DRUGI SVETSKI RAT
-
Bugarska, Rumunija, pa i nakratko Jugoslavija, kao i satelitske države: Slovačka, NDH i Mandžuko. U 1941. g. rat je ušao u novu fazu - obuhvatio je skoro ceo svet. Najpre je došlo do sloma Jugoslavije i Grčke. Događaji od 27. marta u Jugoslaviji poremetili su Hitlerove planove i izazvali njegov bes. Zato je odlučio da napadne Jugoslaviju. Tako je došlo do aprilskog rata (6-18. aprila). Jugoslavija je brzo kapitulirala zbog nadmoć nosti neprijatelja, svoje slabosti i izdaje. Nemci su napali Grčku istog dana (6. aprila) iz Bugarske, a posle dva dana i sa tel'itorije Jugoslavije. Grčka je već bila u ratu sa Italijom. Grcima su došle u pomoć engleske tru-
DRUGI SVETSKI RAT
pe, ali uzalud početkom maja i je kapitulirala. Uprkos kratkotrajnosti, rat na Balkanu je imao velikog značaja za tok drugog svetskog rata. Napad na SSSR (plan „Barbarosa") odložen je za pet nedelja. Osim toga u Jugoslaviji, Grčkoj i Albaniji došlo je uskoro do snažnog pokreta otpora, do NOR. Napad na SSSR je izvršen 22. juna. On je iznenadio SSSR, njegovi zvanični krugovi su računali na pakt sa Nemačkom. SSSR je bio nedovoljno spreman. Hitler je pokrenuo ogromne armije. U ratu su uče stvovali i njegovi saveznici. Napadači su za nekoliko nedelja prodrli 200-400 km i osvojili ogromna prostranstva: baltičke zemlje, Belorusiju, UkrajimL Grčka
Drugi svetski rat u Evropi
DRUGI SVETSKI RAT
157
Krim i došli blizu Lenjingrada, Moskve i Dona. Crvena armija je imala ogromne gubitke. Glavni cilj Hitlera bila je Moskva, došlo je do velike bitke, ali Nemci su zaustavljeni i poraženi. Došlo je do sovjetske zimske protivofanzive kod Moskve i na Donu. Krajem 1941. (7. decembra) napadom Japanaca na pomorsku bazu Perl Harbur na Havajima ušle su i SAD u rat. Tada je konačno oformljena Antihitlerovska koalicija, u kojoj su, pored četrdesetak zemalja koje su uče stvovale u borbi protiv fašizma, glavnu ulogu imale SSSR, SAD i Engleska. Osnovu ove koalicije čini Atlantska povelja (avgust 1941), u kojoj su izneti njeni ratni planovi. U severnoj Africi na početku 1941. nastavljena je engleska ofanziva i !talijani su potisnuti do Tripolisa. Tada su došle veće nemačke snage, a Romel je preuzeo komandu. Usledila je nemačko-italijan• ska ofanziva i Englezi su potisnuti do
DRUGI SVETSKI RAT
granica Egipta. Zatim je došlo do nove engleske ofanzive. Osim toga !talijani su poraženi u Somaliji i Etiopiji i ove zemlje su konačno oslobođene. Fašističke sile su htele da učvrste svoj uticaj na Bliskom istoku zbog petroleja, ali nisu uspele. Na Dalekom istoku u Kini nastavlja se ofanziva Japana, ali sa manje uspeha, a počinje velika uspešna ofanziva na jugoistoku Azije i na Pacifiku. U 1941. nastavile su se velike borbe u vazduhu i na moru, gde su velike uspehe imale nemačke i japanske podmornice. U 1942. odigrale su se odlučujuće bitke drugog svetskog rata - pre svega staljingradska. Nemci su na istočnom frontu imali i dalje uspehe. Opkolili su Lenjingrad, ali svi napori da ga zauzmu propali su. Njihov glavni udar bio je na jugu sa ciljem da izbiju na Volgu i Kaspijsko jezero zbog petroleja. Avgusta 1942. počeo je napad na Staljingrad. Sovjeti su se herojski borili. Grad
DRUGI TRIJUMVIRAT je razoren do temelja, ali nije osvojen. U novembru je počela sovjetska ofanziva. Velike nemačke snage su opkoljene i do početka 1943. uništene. Nastupila je prekretnica drugog svetskog rata. U severnoj Africi došlo je do dve Romelove ofanzive. Englezi su potisnuti do Aleksandrije. U oktobru 1942. odigrala se i ovde prelomna bitka kod El Alamejna. Engleska 8. armija pod Montgomerijem odnela je pobedu. Novembra 1942. angloameričke trupe pod komandom Ajzenhauera iskrcale su se u Alžiru, Maroku, a kasnije i Tunisu. Inicijativa je bila u rukama saveznika. Na Dalekom istoku Japanci su postigli ogromne uspehe osvojili su Indoneziju, Burmu, Malaju, Filipine i brojna ostrva u Indijskom i Tihom okeanu. SAD još nisu bile spremne da se suprotstave Japanu, a i pružale su pomoć saveznicima u Evropi i Africi, gde se rešavala sudbina rata. Posle staljingradske bitke nastavljena je sovjetska ofanziva početkom 1943. U leto 1943. došlo je do poslednje nemačke velike ofanzive na istočnom frontu. U čuvenoj bici kod Kurska Nemci su pobeđeni. Inicijativa je konačno prešla u ruke Crvene armije i ona je ne ispušta do kraja rata. Slede sovjetske ofanzive jedna za drugom, a Nemci se povlače. U 1943. Nemci i !talijani su potučeni u severnoj Africi. Juna 1943. angloameričke trupe su se iskrcale u Italiju. To je dovelo do pada fašizma, a septembra 1943. Italija je kapitulirala, što je od velikog značaja za dalji tok rata. Na Dalekom istoku i Pacifiku Japanci su zaustavljeni i inicijativa je postepeno prešla u ruke saveznika. Novembra 1943. sastali su se Cerčil, Staljin i Ruzvelt u Teheranu, gde su rešavali o daljem zajedničkom ratovanju do pune pobede. Staljin je zahtevao da zapadni saveznici stvore novi, drugi front i olakšaju borbu Crvene armije. - U 1944. najpre je Lenjingrad konačno oslobođen opsade i Nemci su daleko odbačeni. I na ostalim frontovima pod pritiskom Crvene armije Nemci se povlače. Oslobođena je cela teritorija SSSR i Crvena armija je stupila na tlo Nemačke. Finska, Rumunija i Bugarska su kapitulirale. Sovjetske trupe su stupile na tlo Poljske, Mađarske i Jugoslavije radi zajedničke borbe sa NOVJ. Konačno, 6. juna 1944. otvoren je i drugi front u Francuskoj. To je bila najveća desantna operacija u istoriji ratovanja. Do kraja godine angloameričke trupe izbile su na granicu Nemačke. Februara 1945. došlo je do Krimske konferencije (Ruzvelt, Staljin i Cerčil). Rat je ušao u završnu ofanzivu. Najpre je kapitulirala Mađarska. Oslo-
DRUSTVO NARODA
158
bođena je Poljska Cehoslovačka. Glavni udar Crvene armije uperen je na Berlin. Tu je došlo do velike i presudne bitke i 2. maja Berlin je pao. Posle nedelju dana Nemačka je kapitulirala. U proleće 1945. počela je angloamerička ofanziva na zapadnom frontu. Nemački okupator je slomljen i došao je do kapitulacije 9. maja 1945. Borbe na italijanskom frontu 1944. nisu bile velikih razmera. U 1945. otpor Nemaca u Italiji je slomljen u aprilu. Na Dalekom istoku i Pacifiku 1944. saveznici su konačno preuzeli inicijativu. Japanci se povlače, ali se žestoko bore čak i posle kapitulacije Nemačke. Avgusta 1945. u rat protiv Japana ušao je i SSSR. U to vreme bačene su i prve atomske bombe na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki. Konačno 2. septembra i Japan je kapitulirao. Time je posle punih šest godina završen drugi svetski rat punom pobedom ujedinjenih naroda okupljenih u Antihitlerovskoj koaliciji nad fašizmom. Zbog toga je to bio pre svega antifašistički rat. Svet je spasen od katastrofe koju mu je donosio fašizam. Ta pobeda, rat uopšte odneo je ogromne žrtve. U ratu je učestvovala 61 država, a samo šest je bilo neutralno. Pod oružjem je bilo 110 miliona ljudi. Poginulo je između 55 i 60 miliona i 35 miliona je ranjeno. Svet je podneo ogromne materijalne žrtve, od kojih se dugo oporavljao, a posledice su ipak ostale. DRUGI TRIJUMVIRAT, savez između Avgusta Oktavijana, Antonija i Lepida, zaključen 43. pre n. e. javno i potvrđen od Narodne skupštine. Uskoro se raspao pošto je između Avgusta i Antonija došlo do otvorenog sukoba, koji se završio trijumfom Avgustovim; ovaj je posle uklanjanja protivnika postao jedini gospodar u Rimu. DRUGO ZASEDANJE AVNOJA, v. Av-
noj.
DRUŠTVENO UPRAVLJANJE U JUGOSLAVIJI, v. Samoupravljanje u Jugoslaviji.
DRUŠTVO NARODA, međunarodna organizacija stvorena posle prvog svetskog rata radi očuvanja svetskog mira i saradnje među narodima. - U prošlosti je bilo više pokušaja stvaranja ovakve organizacije od strane pojedinih vladara, političara i javnih radnika. Prvi svetski rat i njegove posledice uticali su da se ideja o ovakvoj međunarodnoj organizaciji ostvari. Glavni inicijator bio je predsednik SAD Vudro Vilson. On je u svom poznatom programu „14 tačaka" od 8. I. 1918. izneo zahtev i dao predlog naziva organizacije Društvo naroda. Posle dužih diskusija, zbog neslaganja velikih sila (SAD, Engleska i Francuska),
DRVAR
189
na Versajskoj konferenciji potpisan je Pakt o formiranju Društva naroda. Pakt je potpisalo 26. zemalja Antante i novostvorene države. Kasnije su Društvu naroda prišle i druge države, tako da se broj članica popeo na 60. SAD, iako osnivač ove organizacije, praktično nikad nisu bile njen član. I mnoge druge države nisu bile čla nice, neke su kasnije pristupile (Nemačka, SSSR), a druge napustile (Japan i Nemačka). Prema tome Društvo naroda nikad nije bila univerzalna, opštesvetska organizacija, i to je bila jedna od njenih osnovnih slabosti. Društvo naroda je počelo rad 1920, a njegovo sedište bilo je u Zenevi. Glavni organi Društva naroda bili su: 1. Skupština svih članica; 2. Savet od 15 članova, od kojih su 5 bili uvek predstavnici velikih sila; i 3. Sekretarijat. Postojali su i drugi razni organi i stručne organizacije u okviru Društva. Na osnovu Pakta članice Društva su se obavezale da će poštovati nezavisnost i integritet svake zemlje i izbegavati rat, i tražiti mirna rešenja međunarodnih sporova. U vreme svog skoro 20-godišnjeg postojanja Društvo naroda je rešavalo krupne međunarodne probleme koji su ugrožavali svetski mir. Međutim, ono je pokazalo neefikasnost u tome, i to je bila druga velika slabost ove organizacije. Pored toga Društvo naroda nije u potpunosti odbacilo rat kao sredstvo rešavanja sporova, zatim u Društvu su glavnu reč vodile velike sile, koje su se borile za prevlast, a takođe je Društvo ispoljavalo i antisovjetski karakter. Tako je poslednji akt Društva naroda, 14. XII 1939, bio isključenje SSSR iz članstva zbog rata sa Finskom, iako je i pre toga bilo lokalnih ratova, a drugi svetski rat je već bio u toku. Društvo naroda nije ispunilo svoj osnovni zadatak - očuvanje mira u svetu. I pored krupnih slabosti, ova organizacija je pomagala u rešavanju nekih međunarodnih sporova i u razvijanju međunarodne saradnje na raznim poljima. DRVAR, v. Desant na Drvar. DRZAV A, ljudska organizacija stvorena u vreme kad je čovek dospeo na viši stupanj svog razvitka koji je stvorio određene klase. Njeni začeci javili su se već u prvobitnoj zajednici kada je prvi put došlo do društvenog raslojavanja i stvaranja bogatih i siromašnih. U daljem razvitku sve više je dolazilo do zaoštravanja interesa onih koji su vladali i onih koji su bili eksploatisani. Da bi vladajuća klasa mogla držati u pokornosti one kojima je vladala, bilo je neophodno stvoriti jednu organizaciju sa potrebnim aparatom koji je obezbeđivao superiornost vladajuće
DRZAVNI KAPITALIZAM klase. U svom razvitku kroz istoriju stvorena su četiri osnovna tipa države: robovlasnička, feudalna, buržoasko-kapitalistička i socijalistička. U robovlasničkoj državi vlast se nalazi u rukama vlasnika robova koji upravljaju celokupnim državnim aparatom. Najveći deo njenog stanovništva sačinjavali su robovi koji su politički bili potpuno bespravni. U feudalnom društvu državnom organizacijom rukovodio je vladar kao apsolutni gospodar u zemlji. Raspadanjem velikih feudalnih država stvorene su manje teritorijalne jedinice u kojima su gospodarili moć ni feudalci. U buržoaskoj kapitalistič koj državi vodeću ulogu imali su kapitalisti koji su usavršili sve državne instrumente pomoću kojih vrše eksploataciju onih koji nemaju vlast u svojim rukama. Preuzimajući deo državnog aparata od kapitalističkog društva, socijalistička država konačno prestaje da bude instrumenat klasnog ugnjetavanja, nego služi sprovođenju diktature proletarijata i likvidaciji kapitalističkog društvenog uređenja. U socijalističkom društvu država postepeno odumire da bi u komunizmu potpuno nestala. Zavisno od društvenih odnosa, postoji i organizaciona forma države. Po formi vladanja ona može biti monarhija ili republika. U okviru ova dva osnovna tipa država postoji unutrašnja razlika, već prema tome da li je jedna monarhija apsolutistička ili ustavna, odnosno da li je republika federativna, savezna država ili organizovana kao konfederacija. DRZAVA SHS. v. Jugoslavija od 19181941.
DRZAVNA ZEMLJA (ager publicus), u starom Rimu zemljište nastalo novim ratnim osvajanjima. Davana je jedino patricijima na korišćenje. Plebejci nisu imali pravo na nju, zbog čega je sirotinja nastojala da učestvuje u njenoj podeli. Svi pokušaji da se agrarnom reformom podeli - propadali su, a inspiratori, kao što su bili braća Grasi, ubijeni na najsvirepiji način. DRZAVNI KAPITALIZAM, oblik kapitalizma u kome država i njeni organi preuzimaju izvesne funkcije koje su imali privatni kapital i privatni vlasnici. - Državni kapitalizam nije novi stadijum, faza u razvoju kapitalizma. To je samo skup tendencija i pojava u monopolističkom kapitalizmu, imperijalizmu. Te pojave nastaju u momentu kada kapitalizam dospeva u krizu, kada ekonomski i politički postaje neodrživ u klasičnom obliku i kada spontano ili planski traži izlaz iz krize i način za svoj dalji opstanak. Uprkos izvesnih promena ostaju sačuvane i dalje osnovne odlike kapitalističkog sistema. Država i njeni organi preduzimaju iz-
DRZAVNI STALEZI
-
vesne mere kontrole, pa i ograničenja privatnog kapitala i privatne inicijative u privredi i sami neposredno rukovode delimično privredom, čak i postaju vlasnici dela kapitala i čitavih privrednih grana, učestvuju u usmeravanju, planiranju cele nacionalne privrede, ali u osnovi ipak ne zadiru u suštinu kapitalističkog sistema. Uglavnom te mere koje država i njeni organi preduzimaju upravo i imaju za cilj da sačuvaju, održe kapitalizam i otklone i ublaže krize u koje on zapada. Osnovni razlog tih kriza dolazi iz osnovne suprotnosti kapitalizma, društvene proizvodnje i privatne svojine nad sredstvima za proizvodnju i privatnog prisvajanja rezultata proizvodnje. Ta suprotnost je sve veća sa modernizacijom proizvodnje, kada i njen društveni karakter dolazi do sve punijeg izražaja. A izlaz se između ostalog traži u državnokapitalističkim merama. Država je primorana da prilagođava kapitalistički sistem novim uslovima. Međutim, mnoge od tih mera koje država preduzima sužavaju osnovu kapitalizma i tako potkopavaju sam sistem. Naime, merama kontrole, plana u privredi, ograničenjem privatne inicijative, pa i kapitala, zanemarivanjem principa profita kao osnovnog motiva kapitalističke proizvodnje i drugim sredstvima stvaraju se uslovi za ugrožavanje osnove kapitalizma kao sistema. Jačanje državnog sektora, etatizacija, podržavljenje svojine i proizvodnje dovodi do jačanja javne, a slabljenja privatne svojine i inicijative u privredi. Međutim, svojinski, a time i društveni odnosi se bitno ne menjaju - oni ostaju kapitalistički, odnosno eksploatatorski. Ove mere i akcije države da očuva kapitalizam daju izvesne rezultate, ali istovremeno te mere i akcije mogu da znače i izvesne korake ka socijalizmu. Koliko će ti koraci biti veći i brži, zavisi od političke snage radničke klase i drugih faktora koji teže socijalizmu. DRZAVNI STALEZI (franc. etats generaux), predstavnici višeg sveštenstva, plemstva i uglednih građana u Francuskoj. Do XIV veka francuski kraljevi su najvažnija državna pitanja rešavali u saglasnosti sa svetovnim i duhovnim plemićima, koji su sačinjavali kraljevski feudalni savet. Kada se građan stvo pojavilo kao značajan politički i ekonomski faktor, kralj Filip IV sazvao je prvi put 1302. godine Skupštinu državnih staleža. Prema tadašnjim propisima sveštenstvo je predstavljalo prvi stalež, plemstvo drugi, a predstavnici ostalog dela stanovništva treći stalež. Staleži su zasedali odvojeno, a sastajali su se da izrade zajednički od-
DUBROVNIK
govor kralju. Skupština državnih staleža postojala je, sa prekidima, do 1789. godine, tj. do francuske revolucije (v.). DRZA VNI UDAR, nasilno preuzimanje vlasti u jednoj državi na nezakonit način uz korišćenje vojske. Njegovi izvođači-zaverenici pripremaju se u najvećoj tajnosti i u zakazano vreme deluju vrlo brzo primoravajući šefa države da napusti svu vlast koju oni uzimaju u svoje ruke. Cesti su slučaje vi da se izvrši i bez upotrebe oružja iako su zaverenici imali spremnu vojsku za slučaj potrebe. DRZISLAV (969-995), hrvatski kralj; u crkvenim natpisima naziva se Stjepan. U ratu između Samuilove Makedonije i Vizantije Držislav je stao na stranu Vizantinaca, pa je za uzvrat dobio upravu nad dalmatinskim gradovima i znake kraljevske časti. Držislav je prvi hrvatski vladar koji se krunisao za kralja Hrvatske i Dalmacije. Za vreme njegove vlade Venecija je odbila da plaća danak za slobodnu plovidbu Jadranom, koji je plaćala hrvatskim vladarima punih sto godina. Ovo je učinila stoga što su Makedonci prodrli u Hrvatsku; hrvatski kralj Držislav nije mogao da primora Mlečane na ispunjavanje njihovih obaveza. DUALIZAM, dvojnost, dvovlašće. Javlja se u filozofiji, religiji i politici. Nasuprot monizmu filozofski dualizam priznaje dve osnovne, ravnopravne supstance od kojih je jedna duh a druga materija. Izraziti predstavnik ovog pravca u filozofiji bio je Dekart. U religijskom učenju pod ovim pojmom podrazumevaju se dva suprotna principa koja se bore za pobedu u svetu. To su dobro i zlo, odnosno svetlost i tama. Karakterističan primer politič kog dualizma bila je dvojna monarhija Austro-Ugarska (1867-1918), u kojoj su dve vladajuće klase izvršile među sobnu podelu pokorenih država da bi na taj način lakše vladale u nasilnim putem stvorenoj mnogonacionalnoj državi. Mađarskoj su pripale Hrvatska, Zakarpatska Ukrajina i Transilvanija, dok je Austrija vladala u Sloveniji, češkoj i Poljskoj. Na čelu ove dualističke monarhije nalazila se habsburška dinastija. DUBROVNIK. Prema tradiciji, koju je zabeležio Konstantin Porfirogenit, Dubrovnik je osnovan u VII v. od izbeglica iz razorenog grada Epidaurusa (današnjeg Cavtata). Naselje nazvano Ragusium (Ragusa) nastala je na morskom grebenu i nekoliko vekova je sačuvalo svoj romanski karakter. U neposrednoj blizini ovog naselja, na padinama brda Srđa, vremenom se stvaralo slovensko naselje Dubrovnik. Vekovi-
161
DUBROVNIK
ma, ova dva naselja su se stapala u jedno, tako da je morski rukavac, koji ih je delio, vremenom zatrpan. Oba grada su se sjedinila do kraja XIII
Kula
Minčeta
DUBROVNIK
ju u svoje ruke uvoznu i izvoznu trgovinu tih zemalja, kao i eksploataClJU njihovih rudnih bogatstava, na čemu posebno rade desetine njihovih kolonija koje se osnivaju gotovo u svim krajevima istočnog dela Balkanskog poluostrva. Zahvaljujući kopnenoj trgovini i rudarstvu, Dubrovčani će, naročito od XV veka, sve više razvijati i svoje pomorske snage, tako da su sredinom XVI veka raspolagali trgovačkom flotom od oko sto brodova veće nosivosti. Uporedo s tim došlo je i do širenja dubrovačke teritorije: 1333. god. prodao je car Dušan Dubrovniku grad Ston i poluostrvo Pelješac, a car Uroš ustupio mu je 1358. god. pojas zemljišta uz srpsko-dubrovačku granicu; god. 1399. prodao je bosanski kralj Ostoja Dubrovčanima primorje od Orašca do Stana; jedan deo Konavala kupljen je 1419. god. od Sandalja Hranića, a drugi deo, sa Cavtatom, 1426. god. od Radoslava Pavlovića. Ovim teritorijalnim proširenjem naročito je ojačala dubrovačka vlastela, koja je nove zemlje gotovo u celini između sebe podelila. Osobito veliki privredni uspon doživeo je Dubrovnik u prvoj polovini XV veka, i to pre svega usled velike eksploatacije rudnih bogatstava Srbije i Bosne. Dubrovački zanati, i do tada razvijeni, delimično prerastaju u manufakture. Zahvaljujući ovome, a naročito velikom broju i dobroj organizaciji njegovih
u Dubrov;ii;;.u
veka, kad su opasana zidinama. Tada dolazi i do sve većeg stapanja romanskog i slovenskog stanovništva, tako da se već u XV v. može govoriti o završenom procesu slovenizacije Dubrovnika. Dubrovnik je, s kraćim prekidima, priznavao vrhovnu vlast Vizantije do početka XIII v. Od 1205. - do 1358. godine priznavao je vrhovnu vlast Venecije, a zatim je prihvatio
- - k'/JraYan.s.kl putevi -----· Gr,gnice Duhrovni/ra .sa Qrbj/om dof333.g.
IJ57
41
republici
---------~~--
PRIMORJE
li
/I/ O
fRNOVtCA V/7'41./NA
10
20
.JOk/11
Dubrovačka
vrhovnu zaštitu Ugarske. U početku malo naselje stočara i ribara, Dubrovnik uspostavlja pomorske veze i stvara trgovačke ugovore s dalmatinskim i italijanskim gradovima, a od kraja XII v. dobija povoljne povlastice za trgovinu u Srbiji i Bosni, kojima on ' najviše duguje za svoj ekonomski procvat. Dubrovčani postepeno preuzima11
* ELMZ
5: !storija
Republika trgovačkih kolonija na Balkanu, Dubrovnik je mogao izdržati turska osvajanja i postepeno se prilagoditi novom gospodaru svog zaleđa. Dubrovčani su počeli isplaćivati godišnj; danak Turcima (koji se vremenom ustalio na 12 500 dukata) već tokom XV veka, tako da je ugarski suverenitet samo nominalno trajao do 1526. godine. Naj-
DUCE veći
DUSAN STEFAN
162
procvat svoje kopnene trgovine i pomorstva doživeo je Dubrovnik u XVI veku, kada on igra ulogu glavnog posrednika između balkanskog i podunavskog tržišta, s jedne, i mediteranskih zemalja, s druge strane. Slabljenje dubrovačke privrede počinje od kraja XVI veka, kad se u trgovinu s Turskom sve više upliću trgovci drugih zemalja, a vlastela Dubrovnika sve više se povlači iz poslova i živi od rente. Ovo opadanje izazivala je svojim merama i Venecija, koja se od kraja XVI veka sve više vezuje za balkansko tržište i onemogućuje dubrovačku plovidbu na Jadranskom moru. Težak udar doživeo je Dubrovnik 6. apr. 1667. godine, kad je strahoviti zemljotres, praćen požarom, uništio veći deo grada i odneo živote gotovo polovini stanovnika. Krajem tog veka dolazi i do prestanka dubrovačke kopnene trgovine na Balkanu. Do izvesnog oživljavanja dubrovačke privrede doći će samo u nekim razdobljima XVIII veka, i to pre svega zahvaljujući tranzitnoj plovidbi u vodama Sredozemlja. Kad je Francuska mirom u Požunu 1805. dobila posed Dalmacije, njena vojska je tom prilikom, 27. maja 1806. god„ zaposela i Dubrovnik. Akt o konač nom ukidanju Dubrovačke Republike proklamovan je 31. jan. 1808. god. Posle Napoleonovog pada, Dubrovnik je pripao Austriji i ostao u njenom posedu do 1918. godine. Već za vreme vrhovne vlasti Ugarske, Dubrovnik se konstituiše kao patricijska republika, u kojoj Veliko veće, kao skupština punoletne vlastele, predstavlja zakonodavnu vlast i daje svoje članove za druga dva veća: Veće umoljenih (Senat), koje rukovodi unutrašnjom i spoljnom politikom republike, i Malo veće, koje je nosilac izvršne vlasti. Na čelu republike nalazi se knez koji se bira svakog meseca od članova Velikog veća i koji rukovodi radom Malog veća. Pored ovog, u Dubrovačkoj repu. blici je postojao i čitav niz manjih organa vlasti koji su se brinuli o nje. nim finansijama, zdravstvu, snabdevanju, crkvi itd. DUCE, v. Musolini. DUKLJA (lat. Dioklia, grč. Diokleia), srpski naziv za srednjovekovnu oblast u prostoru od Boke Kotorske do reke Bojane. Ime je dobila po ilirskom plemenu Dokleatima, odnosno po rimskom gradu Doklei. Duklja je kao oblast poznata pod tim imenom do X veka. Od XI veka se naziva Zeta (po reci Zeti), dok se staro ime održava samo u titulama vladara. Stari naziv je · Dioklitija, dok je naziv Duklja novijeg i narodnog porekla. DUKLJANIN POP (verovatno XII v.), sveštenik iz Bara, pisac Letopisa popa
Dukljanina (v.) ili tzv. Barskog rodoslova. Njegovo delo je značajan izvor
za proučavanje naše srednjovekovne istorije. DUNDIC ALEKSA, v. Oktobarska revolucija i Jugoslaveni.
DUŠAN STEFAN, Nemanjić (kralj 1331 -1346, car 1346-1355), prvi srpski car. Kao naslednik prestola istakao se u bici kod Velbužda (1330). Kako njegov otac, Stefan Dečanski, nije hteo da iskoristi poraz Bugara, da bi proširio državu, Dušan je, uz pomoć ratoborne vlastele zbacio oca s prestola. Obezbedivši ženidbom prijateljstvo s Bugarima, posvetio se osvajanju vizantijskih oblasti. Snažnim prodorom kroz Vardarsku dolinu osvojio je gradove Kostur, Prilep, Strumicu, Ohrid i opseo Solun. Upad Mađa ra u severnu Srbiju Car Dušan prinudio je Dušana na sklapanje mira s Vizantijom. Potisnuvši Mađare iz svoje zemlje, Dušan se posvetio snaženju i jačanju svoje države. Posle smrti vizantijskog cara Andronika III protiv njegovog maloletnog sina Jovana V ustao je velikaš Javan Kantakuzin. Kako državni udar nije uspeo, Kantakuzin je sa Dušanom sklopio savez protiv Vizantije. U novom pohodu Dušanova vojska je osvojila Melnik, Voden i Albaniju sa Krojom, Beratom i Valonom. Zbog Kantakuzinove verolomne politike Dušan je raskinuo savez, a Kantakuzin je otišao Turcima Osmanlijama. Po njegovom nagovoru Turci su se iskrcali na Balkan i kod Stefanijane porazili 1344. g. odred srpske konjice. Ne poklanjajući pažnju ovom malom sukobu s Turcima, Dušan je osvojio niz gradova u Albaniji i Makedoniji, a najveći uspeh je požnjeo osvajanjem grada Sera, što je Turke nagnalo na povlačenje. Godine 1345. Dušan se proglasio za cara, a 1346. uzdigao je srpskog arhiepiskopa u rang patrijarha i u prisustvu bugarskog i srpskog patrijarha krunisao se u Skoplju za „cara Srbljem i Grkom". Posle krunisanja Dušan je osvojio Epir i Tesaliju, te se južna granica srpskog carstva protezala do Korintskog zaliva. Dušan je bezuspešno ratovao protiv Bosne zbog Huma, protiv Mađara, koji su ponovo provalili u Srbiju, i protiv Turaka, kao saveznik Vizantije. Uviđa jući opasnost od Turaka Osmanlija, Dušan je tražio od pape da ga imenuje za „kapetana" hrišćanske vojske protiv Turaka. Ovu zamisao je osujetio ugarski kralj. Dušan je planirao da
DUŠANOV ZAKONIK
DUŠANOV ZAKONIK
163
C::'.".i::~S:::~u~-=·~~--L-L-~~--"~~~~~~~~~~__,
t:===s;::==':;~;:::;;;;E.".'.".:'°11es:-o;;;;;;;;::=::ji============:J
•• ••••••• • Prvobitna zapa&na granit'fl .srpske drfeve PU6t?YI'
O
Crkve i maMstirl 50
/00
Srbija u doba cara Dušana
uz pomoć mletačke flote osvoji Carigrad, ali ga je u ovim namerama prekinula smrt. Kao car posvetio je pažnju zakonodavnom radu. Na dva državna sabora, 1349. i 1354, donet je Zakonik koji nosi njegovo ime. U Dušanovom zakoniku se nalaze odredbe iz raznih oblasti prava usmerene da se učvrsti klasni feudalni poredak. Srbija je dostigla vrhunac pod Dušanom, jer su se njegove ambicije poklapale sa težnjama vlastele za što većim osvajanjima novih zemalja i Carigrada. Feudalni poredak je za vreme njegove vlade dospeo do svog najvišeg razvoja. DUŠANOV ZAKONIK (u starim rukopisima se naziva Zakon blagovjernago cara Dušana), najvažniji zakon feudalne Srbije, donet na saborima 1349. i dopunjen 1354. Zakon je donet s ciljem da se osigura vladajući položaj i po-
vlastice vlastele, da obezbedi mere za držanje meropaha i drugih sebara u pokornosti i učvrsti vlast u osvojenim oblastima stvaranjem jedinstvene balkanske države. Zakon se sastoji od 201 člana. Prvih 38 članova posvećeno je crkvi, a zatim slede odredbe koje se odnose na povlastice vlastele i njihove dužnosti, koje govore o obavezama zavisnih ljudi, sebara i meropaha, o sudstvu i pravu sudija, o kaznama za razne vrste krivičnih prestupa itd. Prilikom sastavljanja Zakona, kao izvori poslužili su: Odredbe iz vizantijskog prava, tzv. Vasilike, razne srpske povelje i ugovori. Uz Zakonik se nalaze dva vizantijska pravna dokumenta: skraćena Sintagma Matije Vlastara i Zakon cara Justinijana, te sva tri spomenika čine celinu i izvor za prouča vanje prava u Dušanovoj državi. Ori-
DVADESET SEDMI MART
DZEFERSON
·ginal Dušanovog zakonika nije saču van, ali postoji preko 20 prepisa, od kojih su najznačajniji prizrenski i struški. DVADESET SEDMI MART 1941, dan kada je zbačena vlada Cvetković-Ma ček, koja je potpisala pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu suprotno volji i interesima jugoslovenskih naroda. Krajem 1940. fašističke sile, a posebno Nemačka, vršile su pritisak na Jugoslaviju da pristupi Trojnom paktu da bi on uspešnije ostvario svoje osvajač ke planove. S druge strane, vladajući jugoslovenski krugovi su sve više orijentisali spoljnu politiku zemlje prema fašističkim silama. Oni su bili pod snažnim utiskom velikih ratnih uspeha Osovine, a u osloncu na njih videli su mogućnost za održanje svog nestabilnog položaja u zemlji. U to vreme je jačao otpor naroda sa KPJ na čelu protiv spoljne i unutrašnje politike vladajuće buržoazije. Prve demonstracije u zemlji su izbile još 25. marta 1941. kada je stigla vest da su predstavnici jugoslovenske vlade potpisali u Beču pristupanje Trojnom paktu. Demonstracije su se nastavile 26, a dostigle vrhunac 27. marta. Zahvatile su celu zemlju, a centar je bio u Beogradu. Njihov organzator je bila KPJ. Koristeći se antifašističkim, demokratskim i patriotskim raspoloženjem naroda, grupa oficira na čelu sa generalom D. Simovićem organizovala je zaveru i u zoru 27. marta 1941. izvršila puč zbacila Namesništvo i proglasila maloletnog Petra II za kralja, srušila vladu Cvetković-Maček i formirala novu sa D. Simovićem na čelu. U toku dana demonstracije su uzele ogromne razmere. Demonstranti su tražili prekid sa Trojnim paktom, demokratske reforme i izrazili spremnost da brane zemlju. Nova vlada nije zvanično poništila protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu i vodila je uzdržanu politiku da bi izbegla rat. Međutim, ovaj akt narodnih masa značio je da Jugoslavija, njeni narodi neće fašizam i savez sa silama Osovi-
ne. Ovaj događaj ima ogroman unutrašnji i međunarodni značaj. To je bio početak velike antifašističke borbe jugoslovenskih naroda, koji su dali velik doprinos zajedničkoj pobedi oslobodilačkih naroda protiv fašizma. Taj akt je izazvao bes Hitlera i poremetio njegove planove. Istog dana on je doneo odluku o napadu na Jugoslaviju. DVADESETI KONGRES KOMUNISTIč'KE PARTIJE SOVJETSKOG SAVEZA, znacaJan je događaj u istoriji SSSR i međunarodnog radničkog pokreta u borbi protiv staljinizma. XX kongres KPSS održan je februara 1956. u Moskvi. On ima istorijski značaj. Na njemu je data kritika Staljinovog „kulta ličnosti", odnosno uzroka i posledica antisocijalističkih pojava u periodu Staljinovog rukovođenja. Od posebnog je značaja referat sekretara CK KPSS N. S. Hruščova na zatvorenoj sednici Kongresa: O kultu ličnosti i njegovim posledicama. Kongres i njegove odluke znače početak snažnije destaljinizacije, otkrivanja i odstranjivanja posledica Staljinove politike u unutrašnjem razvoju SSSR, međunarod nim odnosima i komunističkom pokretu u svetu. Kongres je ukazao na potrebu poštovanja zakonitosti, razvijanja unutarpartijske i uopšte demokratije u SSSR, takođe je istaknuta potreba jačanja politike miroljubive koegzistencije i saradnje u međunarod nim odnosima, kao i ravnopravnih odnosa među socijalističkim zemljama i komunističkim partijama uz puno poštovanje specifičnih uslova svakog socijalističkog pokreta. Kongres se bavio i pitanjem novog (VI) petogodišnjeg plana, koji je i dalje stavljao akcenat na tešku industriju, ali je posvećivao više pažnje nego dotada lakoj industriji, poljoprivredi i životnom stangardu sovjetskih ljudi. Nosioci novog kursa u SSSR sa Hruščovom na čelu naišli su na snažan otpor u birokratskim snagama. DVOVLAšCE U RUSIJI 1917, v. Oktobarska revolucija.
Dž DZEFERSON, Tomas (Jefferson Thomas, 17 43-1826), severnoamerički političar i državnik. Najpre je bio advokat, a 1769. postao član zakonodavne skupštine u Virdžiniji. Naročito se istakao u borbama za oslobođenje severnoameričkih kolonija od Engleske. Kao pred-
sednik posebnog odbora sastavio je i predložio Kongresu Deklaraciju nezavisnosti (v.), kojom su stvorene Sjedinjene Američke Države. Docnije je stupio u diplomatsku službu i kao poslanik SAD proveo u Parizu od 17841789. Istupio je kao demokrat, i pustio
DZEMIJET
165
je svoje robove na slobodu zalažući se za ukidanje ropstva u SAD. Po povratku iz Evrope bio je najpre Vašingtonov sekretar od 1790-1793, potpredsednik SAD od 1797-1801. i predsednik SAD od 1801-1809. Zabranio je uvoz robova u zemlju i kupio Luizijanu od Napoleona I Bonaparte. Stvorio je Demokratsku stranku u SAD, koja je za kratko vreme postala jedna od vodećih političkih partija u celoj zemlji. Doprineo je najviše da se u Virdžiniji otvori Univerzitet (1819). DZEMIJET, politička organizacija muslimana iz Makedonije, Kosova i dela Sandžaka između dva svetska rata. - Ova politička stranka Turaka, Šiptara i drugih muslimana osnovana je 1919. Okupila je pre svega muslimansku gradsku buržoaziju, veleposednike i begove u cilju očuvanja njihovih klasnih, verskih i nacionalnih interesa, naročito u borbi protiv kolonizacije i agrarne reforme u ovim krajevima posle 1. svetskog rata, a koje su pogađale interese muslimanskog stanovništva, a posebno viših slojeva. Osnivač i vođ stranke bio je Nedžib Draga, a posle njegove smrti njegov brata Ferad Draga. Organ stranke bio je list „Rak" (Pravo), zatim „Hak Joli" (Put k pravu) i na kraju „Medžaede" (Borba). Naziv stranke Džemijet znači družba, skup. Stranka je imala najveću ulogu u političkom životu u periodu od 1919 -1925. Na parlamentarnim izborima 1920. Džemijet je dobio 8, a 1923. 14 poslaničkih mandata. Međutim, na izborima 1925. nije dobila nijedan mandat i od tada počinje opadanje stranke. U Ustavotvornoj skupštini 1921. poslanici Džemijeta su odigrali važnu ulogu. Njihovi glasovi su doprineli usvajanju Vidovdanskog ustava. Za uzvrat radikalska vlada je usporila sprovođenje agrarne reforme i kolonizaciju u muslimanskim krajevima Makedonije, Kosmeta i Sandžaka. DZEMS I STJUART (James I, 1566-1625, vladao od 1603), engleski kralj. Postao je kralj Škotske pod imenom Džems VI posle abdikacije njegove majke Marije Stjuart. Uprkos pogubljenju njegove majke 1587, ostao je vezan za Englesku, koja mu je pružila podršku za vreme verskih nemira u Škotskoj. Posle smrti Jelisavete I
DAKON PAVLE
(1603), koja nije ostavila naslednika, postao je kralj Engleske pod imenom Džems I. Vodeći miroljubivu politiku, približio se katoličkim silama i više puta se sukobljavao sa parlamentom, koji se suprotstavljao ujedinjenju Škotske i Engleske i osporavao njegove finansijske mere i spoljnopolitičke poduhvate. Stajao je pod snažnim uticajem vojvode od Bakingama. DZEMS II STJUART (James II, 16331702, vladao 1685-1688), engleski kralj, mlađi sin Carlsa I. Pobegavši u Holandiju u momentu Kromvelove revolucije, stupio je u službu Francuske. Za vreme Carlsa II ratovao je protiv Holanđana u zvanju velikog admirala (1665-1672). Primivši katoličan stvo, morao je odstupiti (1673) i napustiti Englesku. Kao kralj, vodio je otvorenu katoličku politiku, obnovio veze s papom, prmio njegovog poslanika i dozvolio povratak jezuitima u Englesku. Izdao je Deklaraciju o toleranciji (1687), kojom je dao slobodu vere katolicima i puritancima. Pokušao je da vlada apsolutistički, po ugledu na Luja XIV. Presto je napustio pod pritiskom tzv. beskrvne revolucije 1688, koja je izbila kad mu se rodio sin. Na presto su dovedeni njegov zet Viljem Granski, generalni namesnik Holandije, i njegova kći Marija, koja je ostala u protestantizmu. DZINGIS BAN (pravo ime TEMUCIN, 1155-1227), osnivač Mongolske države. Ujedinio je mongolska plemena i na skupštini (kurultaju) izabran za velikog hana. Osvojio je severnu Kinu, Iran, !rak, Turkestan, Afganistan, a njegov sin je osvojio Azerbejdžan, Gruziju i na reci Kalki porazio ruske knezove. Njegova država se prostirala od Japanskog i 2utog do Crnog mora. Umro je za vreme opsade tajgutske prestonice, a državu su podelila njegova četiri sina. DZON BUL (XIV vek), sveštenik, jedan od vođa u Tejlorovom ustanku engleskih seljaka 1381. godine. Propovedao je ukidanje staleških razlika i oduzimanje crkvenih imanja. Uhvaćen je i bačen u tamnicu gde je i umro. Danas se pod imenom Džon Bul podrazumeva šaljiv naziv za tipičnog Engleza, uzet iz satirične zbirke Dr Dž. Arbatnota „!storija Džona Bula".
D ĐAKON,
Pavle (VIII v.), pisac i kaluđer manastira Monte Kasino (Italija). Pisao je pesme i druge spise verskog karak-
tera. Najznačajnije mu je delo „!storija Langobarda" u kome ima dragocenih podataka za najraniju istoriju Slovena.
ĐAKOVA
BUNA
f>ILAS
ĐAKOVA
BUNA 1825, najveća buna u Srbiji za prve vlade kneza Miloša. Buna je bila izazvana nezadovoljstvom seljaka zbog preteranih dažbina, kuluka i svakovrsnog nasilja kneza Miloša i njegovih starešina. Buna je otpočela u selu Selevcu u smederevskoj nahiji. Na čelo bune stavio se Miloje Popović zvani Đak, trgovac iz sela Kusatka. Buna se ubrzo proširila na Lepenicu i Jasenicu. Knez Miloš je na pobunjenike poslao vojsku pod komandom svog brata Jovana, koji je pokušao da umiri pobunjene seljake obećavanjem da će knez zbaciti omrznute starešine. Seljaci su uputili delegaciju knezu Milošu. Đak se nije zadovoljio Jovanovim obećanjima i pobunio je smederevsku, požarevačku, kragujevačku i beogradsku nahiju došavši sa 5.000 ljudi u Topolu. Milošu je upućen zahtev da se smanji porez, ukine kuluk i uspostavi ranija narodna samouprava. Kada je video da je buna dobila opasne razmere, knez Miloš je uputio vojsku iz nepobunjenih nahija na čelu sa Tomom Vučićem-Perišićem. Među buntovnicima je nastalo kolebanje, tako da je Đak morao da pristane na pregovore. Izabrana je delegacija pobunjenih seljaka da podnese žalbe naroda knezu Milošu. Đak je raspustio seljake kuća ma, ali je raspuštene seljake Vučić izdajnički napao i veliki broj poubijao. Đak je bio uhvaćen i posle surovog mučenja ubijen. Buna je bila izrazito seljačka, ali vodstvo je bilo iz redova bogatijih seljaka i seoskih trgovaca. Mada buna nije dala nikakve rezultate, pokazala je knezu Milošu i njegovom aparatu da moraju umeriti svoje zahteve prema seljaštvu. Istovremeno ona je signalizirala knezu da je njegov primitivni državni aparat nedovoljan i da ga treba ojačati i modernizovati. Posle Đakove bune, knez Miloš je preduzeo mere za jačanje državnog aparata i vojske.
ĐAKOVIC,
Đuro
(1886-1929),
politički
radnik i istaknuti rukovodilac KPJ. Rodio se u Brodskoj Varoši u siromašnoj seljačkoj porodici. Posle osnovne škole u rodnom mestu, završio je bravarski zanat u Slavonskom Brodu. Od 1905. živi u Sarajevu kao metalski radnik i odmah stupa u organizovani radnički i omladinski pokret kao učesnik i organizator mnogih akcija. Za vreme 1. svetskog rata osuđen je od austrougarskih vlasti kao „veleizdajnik", najpre na smrt, a zatim na robiju. Pred kraj rata po izlasku sa robije radio je na obnavljanju radničkog pokreta. Posle rata jedan je od vođa revolucionarnog radničkog pokreta u BiH i iedan od osnivača SDPJ(k). Na Vukovarskom kongresu bio je izabran u centralno partijsko veće KPJ, a no-
vembra 1920. i za poslanika Ustavotvorne skupštine na komunističkoj izbornoj listi. Sledeće, 1921. god. bio je delegat KPJ na III kongresu Kominterne. Po prelasku KPJ u ilegalnost nastavio je svoju političku aktivnost iako je često hapšen i proganjan. Posebno se istakao u borbi protiv frakcija, a za jedinstvo u KPJ. U god. 1927. i 1928. boravio je u Moskvi i studirao na Lenjinskom univerzitetu. Vratio se Đuro Dalrnvić u zemlju kao opunomoćenik Kominterne sa zadatkom da sprovede u delo njeno „Otvoreno pismo" članovima KPJ, sa ciljem uspostavljanja jedinstva. Na IV kongresu KPJ 1928. izabran je za organizacionog sekretara CK KPJ i uspešno je nastavio borbu protiv frakcija, a zatim i protiv diktature kralja Aleksandra. Zbog toga je aprila 1929. uhapšen, mučen i mučki ubijen na jugoslovensko-austrijskoj granici, pod vidom insceniranog bekstva. Posle 20 godina, 1949. sahranjen je u Beogradu, na Kalemegdanu. ĐENOVSKA KONFERENCIJA, među narodna ekonomska konferencija. Ova konferencija je održana 1922. sa ciljem da se nađe rešenje za teške posledice rata i ekonomsku krizu koja je svet zahvatila posle prvog svetskog rata. Na konferenciji su učestvovali i predstavnici SSSR. To je bio prvi prodor kroz blokadu koju su kapitalistič ke zemlje vršile prema prvoj zemlji socijalizma. ĐILAS, Milovan (1911), jugoslavenski političar, državnik i publicista. - Rodio se u Kolašinu (Crna Gora). Posle završene gimnazije studirao je književnost i pravne nauke na Beogradskom univerzitetu. Kao student pristupio je revolucionarnom pokretu i KPJ. Aktivno je učestvovao u radu na konsolidaciji KPJ uoči 2. svetskog rata. Izabran je za člana CK KPJ i Politbiroa na V zemaljskoj konferenciji. Učestvovao je u NOR kao jedan od organizatora i najviših rukovodilaca. Bio je član Vrhovnog štaba NOVJ. Posle rata bio je na najvišim partijskim i državnim funkcijama (član CK i Politbiroa, odnosno Izvršnog komiteta i sekretar CK KPJ, zatim ministar, narodni poslanik itd.), sve do 1954. Na III plenumu CK KPJ Đilas je isključen iz CK KPJ i KPJ zbog svojih sitnih buržoasko-anarhističkih shvatanja. Posle toga u dva maha je osuđen zbog napada na ustavni poredak ze-
DOBERTI
mlje. Kao publicista javio se još pre 2. svetskog rata. Osim publicistike se bavi i književnim i naučnim radom. DOBERTI, Vinčenco (Gioberti Vincenzo, 1801-1852), ital. političar, sveštenik i filozof, god. 1848-49. predsednik vlade Kraljevine Sardinije. U početku je radio na ostvarenju federacije italijanskih država pod papskom arbitražom; kasnije se zalagao je ujedinjenu Italiju pod ustavnom monarhijom. DOLITI, Đovani (Giolitti, Giovanni, 1842 -1928), ital. državnik i političar, više puta predsednik ital. vlade (1892-1893, 1903-1905, 1906-1909, 1911-1914, 1920 -1921). Kao liberal naginjao je levim reformističkim strujama. Iako nije bio socijalist, zalagao se za jačanje radničkih sindikata i radio na donošenju socijalnog zakonodavstva; suprotstavljao se ulasku Italije u 1. svetski rat i bio protivnik fašizma. DORDE (vladao od 1114-18 i od 1125 -31), zetski kralj. Podigao je ustanak protiv Vizantije 1114. godine i stvorio samostalnu zetsku državu. Posle vizantijske vojne intervencije napustio je Zetu i potražio utočište kod raškog župana Uroša I. Uz Uroševu pomoć ponovo se vratio u Zetu, proterao Vizantince i stupio na presto 1125. godine. Posle njegove smrti Vizantija je ponovo osvojila Zetu, a rad na oslobođenju od vizantijske vlasti nastavio je Stefan Vojislav. ĐORĐE I (George I, 1660-1727, vladao od 1714), engleski kralj, prvi u dinastiji Hanoveranaca. Sin izbornika Hanovera i unuk Džemsa I Stjuarta, nasledio je engleski presto posle smrti kraljice Ane (v.). Malo zainteresovan za stvari u Engleskoj, čiji ni jezik nije znao, on je većinom živeo u Nemačkoj, a upravu je prepuštao ministru Volpolu i parlamentu, tako da se u njegovo vreme potpuno afirmiše ono što je u Engleskoj utvrđeno u vreme kraljice Ane: parlamentarni sistem s dve antagonističke stranke, torijevci-
ma i vigovcima (v.).
II (George II, 1683-1760, vladao od 1727), egleski kralj iz dinastije Hanoveranaca, sin Đorđa I. Vladao je uz snažnu podršku ministara Volpola, Pilhama i Pit-Njukastla. Učestvovao je bez uspeha u ratu za austrijsko nasleđe (1740-1748), u kome je i poražen kod Fontenea (1745), ali je u sedmogodišnjem ratu (1756-1763) već za njegovo vreme Engleska uglavnom potisnula Francusku iz Indije i Kanade. ĐORDE III (George III, 1738-1820, vladao od 1760), engleski kralj iz dinastije Hanoveranaca, unuk Đorđa II, koga je i nasledio. Uspešno je parifskim mirom (1763, v.) završio sedmogodišnji rat, u kojem je Engleska, po.tisnuvši Francusku iz Kanade i Indije,
DORĐE
167
DURAD BRANKOVIC
a španiju iz Srednje Amerike, obezbedila svoju svetsku dominaciju. Politika lorda Norta (1770-1782) izazvala je, međutim, nezadovoljstvo i pobunu u američkim kolonijama (1773-1775), koje su za Englesku bile konačno izgubljene versajskim mirom 1783, što je za prvog ministra Engleske dovelo Pita Starijeg. Mentalno poremećen već 1788, Đorđe III je posle 1810. bio potpuno lud, tako da je mesto njega vladao kao regent njegov sin (od 1811). DORDE IV (George IV, 1762-1830, vladao od 1820), engleski kralj, sin Đorđa III, mesto koga je kao regent upravljao državom od 1811. I on mentalno poremećen, živeo je povučeno pored svoje metrese i prepuštao vođenje politike Keningu, prvo u inostranim poslovima, a zatim u zemlji. DORDE V (George V, 1865-1936, vladao do 1910), engleski kralj, mlađi sin Edvarda VII; oženjen princezom Marijom Tek, im~o je s njom šestor~ dece, od toga kralJeve Edvarda VIII i Đor đa VI. Poštujući parlamentarni sistem, stvarno je predstavljao Imperiju jedino za vreme prvog svetskog rata (1914-1918).
.
.
DUMRUK, turski naziv za carmu. Srbija je posle oslobođenja od Turaka u~ vojila turski carinski sistem i naziv đumruk za carinu, đumrukdžija za carinika i đumrukana za carinarnicu. Za naplatu carine postojala je tarifa, ali se često naplaćivala i od oka. Tek zakon od 1850. tačno je regulisao ustrojstvo đumruka. DUNISKA BITKA, poraz srpske vojske u srpsko-turskom ratu 1876. Glavna srpska vojska pod komandom ruskog generala Cernjajeva bila je upućena dolinom Morave prema Nišu. Posle izvesnih početnih uspeha, Srbi su morali da pređu u odbranu. Na razvuče nom frontu od 40 km nalazilo se 40 000 srpskih vojnika sa ciljem da spreč~ prodiranje Turaka prema Kruševcu i Deligradu. Glavna bitka se odigrala 29. X 1876. na Đuniskim visovima. Jača i bolje naoružana turska vojska od oko 70 000 vojnika uspela je da zauzme Đuniske visove, i da predvoji srpsku vojsku. Srbi su bili prin_uđeni da se povlače prema Kruševcu i Deligradu a Turci su osvojili Aleksinac. Posle poraza kod Đunisa, knez Milan je bio prinuđen da traži prmirje, ~a šta je Turska pristala na mtervenc1JU velikih sila. Uskoro je bio zaključen mir na osnovu status quoa. DURAĐ BRANKOVIC (1375, vladao 1427-56) srpski despot; nasledio je svog ujaka despota Stefana Lazarevića. Prema ranijim ugovorima sa Mađarima njima su vraćeni Mačva i Beograd (dok je Golubac komandant grada predao Turcima); oni su dotle pripadali
EDVARD
EBER srpskoj despotovini. Despot Stefan Lazarević je pred svoju smrt predao Turcima Niš i Kruševac. Pritisnut sa dve neprijateljske strane, Đurađ je morao za neko vreme da obnovi vazalni odnos prema sultanu. Za odbranu zemlje sagradio je tvrdi grad Smederevo. Novi grad nije odoleo napadu Turaka; grad je osvojen 1439, kao i srpska despotovina, a zarobljene Durđeve sinove Turci su oslepili. Kada su Mađari 1443. preduzeli napad na Tursku, u ovoj akciji učestvovao je i Durađ Branković. Posle turskog poraza između zaraćenih strana zaključeno je segedinsko primirje (1444); Turci su pristali
da se obnovi Despotovina, čak su vratili despotu Golubac i Kruševac. Posle obnove Despotovine Đurađ je rasipao svoje vojne snage ratujući u Bosni i sa Mlečanima da bi povratio primorske gradove (1448-52). Ponovo osnaženi Turci zauzimaju Carigrad 1453. godine, godine 1455. Novo Brdo, a 1456. kreću na Smederevo i Beograd. Udruženim snagama Đurađ Branković i proslavljeni ugarski vojskovođa Janoš Hunjadi odbili su turski napad, ali su iste godine oba ratnika umrla. Tri godine kasnije Turci su zauzeli Smederevo (1459) i Srbija je pala pod tursku vlast.
E EBER, Zak-Rene (Hebert, Jacques-Rene), francuski političar i istaknuti borac za vreme francuske revolucije (1757-1794). Svojim naprednim shvatanjima nametnuo se levom krilu jakobinaca, kojem je uskoro postao vođa. Borio se najviše za zaštitu interesa proletera i poluproletera, učesnika u revoluciji. Na stranicama narodnog lista „Otac Dišen'', čiji je izdavač bio, istupao je oštro protiv religije i za obustavljanje bogosluženja. Videći u njegovim pogledima na revoluciju, a još više u njegovim revolucionarnim akcijama, veliku opasnost za sitnu buržoaziju, čije je interese štitio, Robespjer ga je optužio da je pripremao prevrat. Doživeo je sudbinu mnogih svojih saradnika i istomišljenika. Po naređenju Robespjera, nad njim je izvršena giljotina u martu 1794. god. EBERT, Fridrih (Ebert, Friedrich, 1871 -1925), nem. političar, socijaldemokrat, sekretar (1905) i predsednik (1913 -19) Socijaldemokratske partije, prvi predsednik Vajmarske republike (1919 -25). Za vreme 1. svetskog rata podržao militarističku i nacionalističku politiku Nemačke, a posle rata poneo je deo odgovornosti za progone komunista. EDIKT, naređenje sa pravnom snagom u starom Rimu. U doba republike izdavao ga pretor, dok su u doba carstva tu ulogu preuzeli sami carevi. Kao dokumenta sa zvaničnom zakonskom snagom predstavljaju važan izvor za proučavanje rimskog prava. Skupljeni su u Justinijanovom kodeksu. EDIL, viši činovnik gradske uprave u Rimskom carstvu. Počev od 494. pre n. e. birana su dva plebejska edila koji su vršili dužnost pomoćnika na-
rodnih tribuna. Pored toga, brinuli su se za priređivanje javnih igara, ishranu stanovništva, održavanje javnih zgrada i puteva i vodili nadzor nad javnim redom na ulicama i tržnicama. U doba Carstva gube značaj, dok za vreme cara Dioklecijana potpuno nestaju. EDIP, ličnost iz grčke mitologije prema kojoj je bio sin tebanskog kralja Laja i Jokaste. Da se ne bi ispunilo proročanstvo Laj je odneo novorođenog sina u planinu gde su ga našli pastiri i predali korintskom kralju. Kad je odrastao i saznao zlu sudbinu, da treba da ubije oca i da se oženi rođenom majkom, pobegao iz Korinta misleći da su tu njegovi pravi roditelji. Na putu je ubio, ne znajući, svoga oca Laja. Pred Tebom rešio zagonetku Sfinge i kao nagradu dobio kraljevstvo i kraljicu Jokastu, u stvari svoju rođenu majku, za ženu. Saznavši pravu istinu iskopao je sebi oči i bio odveden u atinsku opštinu Kolon gde je umro. EDISON, Tomas Alva (Edison, Thomas Alva, 1847-1931), severnoamer. nauč nik i pronalazač epohalnog značaja na području elektrotehnike: pronalazak elektr. sijalice, fonografa, mikrofona, kinetoskopa (prvi je primenio filmsku traku od celuloida); među prvima je sagradio elektr. centralu; usavršio je telefon i akumulator. Osnovao je film. atelje i vrs10 sinhronizovanje film. slike s tonom. EDV ARD I (1239-1307, engleski kralj iz porodice Plantageneta. Slomio je samovolju krupne vlastele i borio se za ujedinjenje britanskog ostrva pod vlašću engleske krune. Pripojio je svojoj državi pokrajinu Vels, a 1295. god. uključuje predstavnike gradova u Parlament
EDVARD radi rešavanja poreskih pitanja u zemlji. EDVARD Ili (1312-77), engleski kralj iz dinastije Anžu-Plantagenet. Pokorio je Škotsku i uzdigao ugled kraljevske vlasti. Posle izumiranja porodica Kapeta u Francuskoj, započeo je rat za francusku krunu, koja mu je pripadala po ženskoj liniji, i time otpočeo rat između Engleske i Francuske poznat pod imenom stogodišnji rat (1337-1453). Posle neuspešnih vojnih pohoda, odrekao se francuske kraljevske krune, a za uzvrat dobio pokrajinu Akvitaniju u Francuskoj. Unapredio je englesku trgovinu i tekstilnu proizvodnju. Proširio je prava engleskog parlamenta. EDVARD VI (Edward VI, 1537-1553, vladao od 1547), engleski kralj iz dinastije Tjudor, sin Henrija VIII i Jovanke Simur. Pošto je došao na presto veoma mlad, za protektora Kraljevstva imenovan je njegov ujak Somerset, a zatim Varvik, koji su englesku reformaciju orijentisali u smislu puritanstva i kalvinizma. EDVARD VII (Edward VII, 1841-1910, vladao od 1901), engleski kralj, sin kraljice Viktorije i Alberta, iz kuće Saks-Koburg; oženio se danskom princezom Aleksandrom (1863). Odlično obrazovan, elegantan, prijatan u ophođenju, on je dugo vremena bio poznat kao prestolonaslednik koji živi mondenskim životom u Parizu ili se bavi sportom. Smatran je liberalnim vladarom koji se drži načela ustavne monarhije. Orijentisao je britansku spoljnu politiku u smislu saradnje sa Antantom, sklopivši sporazume sa Francuskom (1904) i Rusijom (1907); tražio je mogućnosti pomorskog sporazuma s Nemačkom.
EFEMERIDE, kraljevski dnevnik prvi put vođen u taboru Aleksandra Makedonskog. U njemu su se nalazili svi podaci o događajima u kojima je vladar učestvovao. Zbog toga je bio važan izvor za biografiju makedonskog kralja koji su koristili Plutarh i Arijan. Vodio ga je i pisao glavni sekretar uz pomoć vladara i vojskovođa. EFORI, visoki funkcioneri u mnogim državama-polisima stare Grčke. U Sparti ih je bilo 5 i oni su činili jedan kolegij, biran svake godine. Dužnost im je bila da vrše nadzor nad radom kraljeva, da sazivaju narodnu skupštinu i pregovaraju sa stranim poslanicima. Kolegij je ukinut 227. pre n. e., ponovo je uspostavljen, ali je izgubio raniji značaj. EGEJSKA KULTURA, civilizacija stvorena na ostrvu Kritu u Egejskom moru i u Mikeni na Peloponezu u III mileniju pre n. e. Zbog ova dva osnovna centra, iz kojih se širila u susedne oblasti i ostrva, naziva se i kritsko-
169
EGIPAT
-mikenskom kulturom. U njenom razvitku, zahvaljujući značajnim arheološkim otkrićima, utvrđene su tri osnovne razvojne faze, stara, srednja i nova. Među najpoznatije lokalitete ove kulture ubrajaju se otkopani gradovi Knosos i Festos na ostrvu Kritu u kojima su otkrivene raskošne palate. Tirins i Mikena, sa ogromnim kiklopskim zidovima i grobnicama, među kojima se ističe Atrejeva riznica (v.), najvažnija su nalazišta ove kulture u kontinentalnom delu Grčke. Za vreme dorske seobe oko 1150. god. pre n. e. srušeni su mikenski gradovi, a njihova kultura je svoje mesto ustupila novoj kulturi gvozdenog doba. EGINA, antička grčka država na istoimenom ostrvu, jugozapadno od Pireja. Kao jaka pomorska sila bila je protivnik Atine, čiju je prevlast morala priznati 455. pre n. e. posle dugotrajne blokade. Atina je razorila u njoj sva utvrđenja, a 431. pre n. e. proterala je sve stanovnike i naselila ih na Peloponez. Za vreme Rimljana uživala je određenu autonomiju. EGIPAT, najstarija država u dolini reke Nila stvorena krajem IV milenija. Useljenjem novogo etničkog elementa, tj. semitskih nomada, nastao je odlučujući momenat u istoriji ove zemlje. Od mnogobrojnih državica stvorene su najpre dve veće države, severna u donjem i južna u gornjem Egiptu. Oko 2280. pre n. e. došlo je do njihovog ujedinjenja u jedinstvenu državu sa prestonicom u Memfisu. Ovaj period naziva se Staro Carstvo. Na čelu države nalazi se faraon, apsolutni vladar, oličenje države, vrhovni sudija i vojskovođa. Razvile su se trgovačke veze sa susednim zemljama, a brodovima se plovilo do Sirije. Religija i kultovi dobili su centralno mesto u životu celokupnog stanovništva, a sveštenici ogromnu moć. Iz njihovih redova birani su često novi faraoni, naročito posle velikih političkih kriza. Iz kulta mrtvaca razvio se običaj građenja velikih faraonskih grobnica, piramida, u kojima se razvila monumentalna likovna umetnost. Poklanjajući ovim hramovima ogromne posede, faraoni su se lišavali bogatstva. Zbog toga su bili primorani na ustupke aristokratiji. Nastao je period socijalnih previranja i žestokih sukoba i pobuna. Nestalo je državnog jedinstva. U manjim područ jima lokalni knezovi počeli su sami da vladaju. Borba između ovih oblasti noma dovela je do raspadanja Starog Carstva. - Oko 2052. pre n. e. zemlja je ponovo ujedinjena. Nastao je period Srednjeg Carstva. Uspostavljen je centralizam, ali uz osetno smanjenje uti-caja sveštenika. Najveću pažnju faraoni su poklonili sistemu navodnjavanja,
EGIPAT
170
koji je konačno dovršen. Vodom iz novih kanala i bazena stvorene su vrlo plodne i lako obradive površine zemljišta. Došlo je do procvata književnosti, medicine, matematike i astronomije. Faraoni su podizali manje piramide. Oko 1600. pre n. e. Egipat su zauzeli Hiksi, pošto su prethodno osvojili Siriju i Palestinu. Domaći knezovi u južnim oblastima očuvali su svoju nezavisnost. Iz ovih krajeva otpočeo je pokret protiv Hiksa koji su proterani posle 100 godina okupacije. Obnovljena država dobila je naziv Novo Carstvo. Teba je postala glavni grad. Stvorivši jaku vojsku faraon Tutmes III osvojio je 1472. pre n. e. Palestinu i Siriju i njihovom stanovništvu nametnuo je danak. Stvorena je najjača sila na Istoku čije je prostranstvo bilo ogromno. Razdaljina između južne i severne granice iznosila je preko 3 200 km. Međusobnim ratovima Egipćani i Heti su oslabili i nisu bili u stanju da pruže snažan otpor sve jačim napadima Libijaca i njihovih saveznika „pomorskih naroda" koji su uništili hetsku državu i od Egipta oduzeli sve azijske zemlje. Libijska plemena postala su gospodari najvećeg dela egipatske teritorije. Na taj, način krajem II milenija jedinstvena država ponovo se raspala. U donjem Egiptu ostalo je nekoliko nezavisnih gospodara u koje su svi polagali velike nade i one nisu bile bez osnova, iako su Asirci tokom VII v. pre n. e. postali gospodari Egipćana. Gospodara jedne samostalne oblasti - nome, domaćeg kneza Psametiha I, Asirci su postaviil za svog namesnika u osvojenoj zemlji. Njemu je pošlo za rukom da protera asirske posade i da osnuje poslednju samostalnu egipatsku dinastiju, nazvanu Saiska, po gradu Saisu. Izgradio je jaku flotu u kojoj su Grci igrali odlučujuću ulogu kao i u trgovini, koja se razvila u grčkim kolonijama duž delte reke Nila. Za vlade Psametihovog sina Neha otpočela je izgradnja kanala kojim je trebalo spojiti Sredozemno sa Crvenim morem. Poslednjeg vladara iz ove dinastije pobedio je persijski kralj Kambiz kod Peluzija 525. pre n. e. Tako je Egipat postao persijska provincija sa određenom samoupravom. Još jednom je robovlasnička država postala nezavisna, dok je 333. pre n. e. nije osvojio Aleksandar Makedonski. Posle njegove smrti nastaje nova, helenizovana država Ptolemejevića, koja se održala sve dok Rimljani nisu pokazali veće interesovanje za nju počev od I v. pre n. e. Pošto je postao pozornicom rimskog građanskog rata za vreme Ptolemeja XIII i Kleopatre, pretvoren je u rimsku provinciju i žitnicu Rimskog Carstva. U njemu se raz-
EGIPAT vija hrišćanstvo, koje su prihvatili najpre siromašni felasi. Na njihove dijalekte prevedena je Biblija već oko 350. n. e. Protiv nagle ekonomske propasti zemlje ustali su Kopti u V v. zahtevajući od vizantijskih careva da pramene svoju politiku. Zbog toga je arapski kalifa Muavije dočekan kao oslobodilac 658. god. Početkom X v. Fatimidi su dograbili vlast u Egiptu i vladali puna dva veka. Početkom XII v. zauzeli su ga Mameluci, koji su vladali sve do dolaska Turaka 1517. Na čelo uprave došao je beglerbeg, zatim paša uz svesrdnu podršku mameluč kih feudalaca. Posle 252 godine Mameluci, okupljeni oko Ali Beja, 1769. podigli su ustanak i proglasili nezavisnost Egipta. želeći da ojača svoj uticaj na srednjem Istoku, Francuska je 1798. preduzela napad, zauzela Aleksandriju, ali se posle dve godine morala povući. Mameluci su ponovo uzeli vlast u svoje ruke, međutim, novi namesnik, turski general Mehmed Alija, potisnuo ih je i postao stvarni gospodar. On je unapredio poljoprivredu i razvio žive trgovačke veze sa mnogim evropskim zemljama. Izdržao je sukob sa Portom, ali je pristao da plaća danak Turskoj. Dalji kulturni i ekonomski napredak nastavljen je za vreme njegovih naslednika. Ukinuto je ropstvo i otpočela je izgradnja Sueckog kanala 1858. Za vreme velike ekonomske krize 1876. Engleska i Francuska su dodelile Egiptu pomoć uz uslov da imaju po jednog predstavnika u egipatskoj vladi. Zbog čestih ustanaka protiv stranaca, Engleska je preduzela vojnu intervenciju i 1882. stavila zemlju pod svoju kontrolu. Za vreme prvog svetskog rata Egipat je učestvo vao na strani Antante i objavio rat Turskoj. Ukidanjem turske vrhovne vlasti Engleska je uspostavila svoj protektorat nad celom zemljom. Posle rata javio se jak nacionalni pokret koji se borio za samostalnost zemlje. Pod pritiskom 1922. Engleska je priznala egipatsku nezavisnost, uz izvesna ograničenja. Proglašena je kraljevina, engleska vojska ostala je samo u zoni Sueckog kanala, a nova država primljena je 1937. u Ligu naroda. Iako na strani Engleske, tokom 2. svetskog rata Egipat nije ratovao. Zbog teritorijalnih sporova došlo je do ratnog sukoba sa Izraelom 1948. u kome je Egipat pretrpeo poraz Sprečen da zavede diktaturu, kralj Faruk je prisiljen na abdikaciju 1952. Posle kratkotrajne vladavine njegovog sina, vlast su preuzeli oficiri, organizovani u tajnom udruženju. Proglašena je Republika 1953. sa generalom Nagibom na čelu. Uskoro, došlo je do sukoba između njega i revolucionarnog oficir-
EKSKOMUNIKACIJA
skog veća, u kome je vodeću ulogu imao pukovnik Gamal Abdel Naser, glavni organizator državnog udara. Postepeno, Naser je, zajedno sa svojim saradnicima, preuzeo vlast u zemlji. Juna 1956. proglašen je za predsednika Republike, a mesec dana docnije nacionalizovana je međunarodna kompanija Sueckog kanala. Novembra 1956. izvršena je englesko-francuska agresija, ali je zaustavljena akcijom Ujedinjenih nacija. EKSKOMUNIKACIJA (lat. excomunicatio), isključenje iz zajednice, crkvena kazna kojom se pojedinac, grupa ljudi, narod ili država isključuju iz verske zajednice zbog nepoštovanja ili povrede crkvenih propisa. Prema crkvenim zakonima isključeni ne prestaju biti pripadnici crkve, ali gube neka prava, među kojima je i druženje sa vernicima. U toku srednjeg veka ekskomunikacija je bila najsnažnije sredstvo političke borbe crkve za svetovnu vlast. U težnji da skrše moć svetovnih vladara i uspostave duhovnu i svetovnu moć nad hrišćanskim svetom, pape isključuju iz crkve ne samo pojedince, već i narode. Tako je papa Grgur V 998. godine bacio interdikt na Francusku, 1102. g. papa Grgur VII na Nemačku, a Inoćentije III na Englesku. Od reformacije ova kazna gubi svoj značaj. EKSPLOATACIJA, iskorišćavanje zemljišta i drugog prirodnog bogatstva, a u društvenim odnosima iskorišćavanje čoveka od čoveka. Sa razvitkom društvenih odnosa imala je različite vidove. Javila se već u prvobitnoj zajednici, ali je svoje klasične forme primila u robovlasničkom društvu kada su za svoje gospodare radili robovi bez ikakvog prava da uživaju plodove svog rada. Feudalni gospodari eksploatisali su zavisne seljake-kmetove čiji se položaj u pojedinim srednjovekovnim državama nije mnogo razlikovao od položaja antičkih robova. U kapitalizmu se eksploatacija vršila na ekonomskoj osnovi. Eksploatisani su bili slobodni, ali bez sredstava za proizvodnju. Koristeći se ovakvim njihovim položajem, kapitalista je, zloupotrebljavajući svoj dominantni položaj, izrabljivao radnu snagu eksploatisanih prisiljavajući ih na duže radno vreme i zakidajući im na zaradi. EKVADOR. Arheološka iskopavanja svedoče o staroj autohtonoj civilizaciji u Ekvadoru, koju je u XIV v. zamenila civilizacja Inka, kad oni stvaraju svoje carstvo u J. Americi. Godine 1534. Ekvador je postao špan. kolonija, pošto su Pizaro i Almaro uništili državu Inka. Tokom vekova, Ekvador je naseljen velikim brojem špan. emigranata, koji su se dobrim delom iz-
171
ELEUSINA
mešali sa indijanskim starosedeocima. Stanovnici Ekvadora uzeli su učešća u ustancima protiv vrh. vlasti Španije 1809-1822. god., kad je S. Boiivar (S. Boiivar) obrazovao republiku Velika Kolumbija. Ekvador se odvojio kao posebna republika 1830. god. U 1. svet. ratu Ekvador je objavio rat Nemač koj. Zbog sporne provincije El Oro izbio je 1941. god. rat između Ekvadora i Perua, koj je pretendovao na tu pokrajinu i najvećim delom je zadržao u svojoj vlasti. Naročito posle 1. svet. rata Ekvador je dospeo u veliku ekonomsku zavisnost od SAD. ELEUSINA, starogrčka svetilište, udaljeno oko 15 km od Atine, poznato po čuvenim antičkim svetkovinama - eleusinijama. - U njoj su dominirala dva centralna hrama, posvećena Artemidi i Demetri. Svake pete godine održavale su se ovde svečane igre. Međutim, mesto je postala slavno po eleusinskim misterijama, mističnim svečanostima koje su održavane februara i septembra. Prema jednoj legendi, prosalve je ustanovila sama boginja Demetra kad joj je nestala ćerka Persefona. Na njima su najpre učestvovali samo stanovnici mesta, poznati kao izvanredni zemljoradnici. Vremenom, ovo malo naselje postala je stecište mnogih Grka, pošto su njegove svečanosti postale simbol besmrtnosti. Jesen, kad se baca zimsko seme u zemlju, povezana je sa Persefoninim silaskom u Had. Ali, to nije značilo njenu smrt. U proleće, kad ozimi usevi počinju da rastu, Persefona, prema verovanju starih Grka, ponovo se javlja i donosi radost i život. To su stanovnici ovog mesta proslavljali najsvečanije. Antički pisci, Sofokle i Plutarh, pisali su sa najvećim poštovanjem o eleusinskim misterijatna, ističući posebno njihov moralno-vaspitni značaj. Kad je Rim osvojio Grčku najistaknutiji Rimljani, kao Ciceron, car Hadrijan i Marko Aurelije dolazili su ovamo da bi bili posvećeni za vreme održavanja svečanosti. Novoprijavljene je morao preporučiti jedan već posvećeni grčki građanin. Posle toga bilo im je dozvoljeno da prisustvuju samo malim misterijama u proleće, dok su tek u jesen, šest meseci docnije postali ravnopravni. Posebnu pažnju uživala je ovo mesto u antičko doba. Kad je rimski car Valentinijan zabranio sve noćne svetkovine 370. g. ovo mesto je potpuno izuzeo. Odlukom cara Teodosija 391. eleusinske misterije bile su definitivno zabranjene. A samo pet godina docnije, 396, Alarihove horde razorile su ovo mesto i tako je ono vremenom palo u zaborav. Arheološkim iskopavanjem 1882. otkrivena su mnoga antička svetilišta u Eleusini.
ELIDA ELIDA, pokrajina u zapadnom delu Peloponeza u Grčkoj. Počev od VIII v. pre n. e. bila je jedna od najznačaj nijih oblasti na Peloponezu zahvaljujući velikim privilegijama koje je dobila radi organizovanja Olimpijskih igara (v.), pošto se na njenoj teritoriji nalazilo svetilište Olimpija, gde su se održavale svake četvrte godine ove najveće panhelenske svečanosti. EMANCIPACIJA (lat. emancipare - otpustiti, proglasiti samostalnim, osloboditi se), oslobođenje iz stanja zavisnosti, ugnjetavanja i ograničenja slobode (npr. oslobođenje robova, škole od crkve, dece ispod očinske vlasti, kolonija od metropole i sl.). EMIR, prvobitno-starešina arapskog plemena, kasnije vladalac. U doba mamelučkih i turskih sultana emir je označavao titulu najviših državnih dostojnika koji su od vladara primili posed. EMPEDOKLE, grčki filozof iz V v. pre n. e. Bio je dobar političar, besednik, pesnik i lekar, jednom rečju „čudo tvorac", kako su ga popularno nazivali njegovi sugrađani iz Agrigenta. U osnovi materijalista, postavio je teoriju o četiri osnovna elementa: voda, vazduh, vatra i zemlja. Njih drži ljubav, a razdvaja ih mržnja. ENCIKLOPEDIJA NAUKA, UMETNOSTI I ZANATSTVA (Encyklopedie des Sciences, des Arts et des Metiers), zbornik svih znanja koja su objavili francuski naučnici u 35 velikih tomova 1751-1780. god. pod rukovodstvom D. Didroa (v.). - U sastavljanju ovog značajnog dela učestvovali su najistaknutiji naučnici Francuske XVIII v., poznatog u istoriji kao doba prosvećeno sti, među kojima su se najviše istakli Volter, Didro, Dalamber, Ruso i dr. 0~1a predstavlja skup svih znanja iz oblasti nauke, umetnosti i zanatstva do kojih su došli francuski naučnici XVIII v. Pošto su u njoj obuhvaćene sve delatnosti ljudskog uma, prikazane u shvatanju njenih autora, to se u njoj ogleda tadašnji pogled na svet. Zbog toga nije slučajno što su njeni autori postavili pred sebe osnovni zadatak ne samo prosvećivanje i upoznavanje društva sa uspesima i rezultatima pojedinih oblasti nauke nego i borbu protiv feudalnog i apsolutističkog uređe nja. Na njenim stupcima objavljeni su mnogobrojni politički članci borbenog sadržaja, koji su bili upereni protiv religije i feudalnog poretka. Videći u njenom objavljivanju veliku opasnost za svoje pozicije u društvu, francuske vlasti su, potpomognute od strane crkve, pokušavale na sve moguće načine da onemoguće njeno izlaženje. Kada im to nije polazilo za rukom, pribegavale su poslednjem sredstvu. Zabranjivale su objavljivanje ovog dela. Međutim, uporni Didro, sa svojim najver-
ENEJA
172
mJ1m saradnicima, pronalazio je uvek načina da nastavi rad i da odštampa svih 35 tomova ne odstupajući nijednog trenutka od svojih ubeđenja kojima se rukovodio prilikom organizovanja njenog pisanja. Svojim sadržajem, ovo epohalno delo odražava shvatanja i poglede na prirodu i društvo francuskog materijalizma XVIII v. ENCIKLOPEDISTI, naziv za grupu francuskh naučnika, književnika i filozofa koji su napisali i objavili čuvenu Enciklopediju nauka, umetnosti i zanatstva (v.), po kojoj su i dobili naziv.
Cilj im je bio da se rezultati njihovih naučnih istraživanja objave i tako postanu pristupačni široj javnosti. Među
njima najpoznatiji su bili Didro (v.), Volter (v.), Ruso (v.) kao i drugi francuski prosvetitelji,
naučnici
i filosofi
(Dalamber, Monteskije, Holbah, Helvecij'IAS i dr.). Zahvaljujući, uglav-
nom, njihovom sistematskom i upornom radu objavljeno je 35 velikih tomova Enciklopedije, najznačajnijeg kulturnog spomenika epohe prosveće nosti. Enciklopedisti nisu bili jedinstveni svojim pogledima na prirodu i društvo, ali ih ipak približuju racionalistički duh, prosvetiteljske namere, oštra kritika starog režima i izvesna materijalistička gledanja. ENEAS SIL VIUS PIJE XII (Enea Silvio de Piccolomini, 1405, papa 145864), rimski papa i istoričar. Zalagao se za preduzimanje krstaškog pohoda protiv Turaka koji su nezadrživo nadirali na Balkansko poluostrvo. Poslao je kraljevsku krunu poslednjem bosanskom kralju Stevanu Tomaševiću. Kao humanista u svojim delima dao je verodostojne podatke o Bosni i južnoslovenskim zemljama u XV veku. Prvi je nazvao Južne Slovene Ilirima, te se to ime prihvata u literaturi i u ostalim dokumentima. Napisao je delo De statu Europae. ENEJA, legendarni trojanski junak koji je napustio grad kada je već sav bio u plamenu. Glavna ličnost Vergilijeve Enejide. - Prema grčkoj mitologiji sin je trojanskog kralja Anhiza i boginje Afrodite. Prema Homeru, borio se hrabro protiv Grka i posle Rektora najveći je trojanski junak. Kao što je Ahil na grčkoj strani, tako je on na trojanskoj strani, divni, veličan stveni sin jedne boginje, ljubimac bogova. Njegov lik postao je omiljeni motiv mnogih priča, legendi, istorijskih i književnih dela kod starih Grka i Rimljana. Najlepše ga je opevao rimski pesnik Vergilije u svom spevu „Enejida". Nije slučajno izabran za glavnu ličnost u delu najvećeg rimskog pesnika. Rimljani su u svemu podržavali Grke, pa i u poeziji. Kao pandan Ilijadi i Odiseji nastala je Enejida,
ENE.JIDA
koja se ni formalno ni tematski ne razlikuje mnogo od Homerovih spevova. Enejin lik, uz to, trebalo je da da legitimnost Rimskom Carstvu koje se oslanjalo na Trojanska. Zbog toga o njemu Vergilije peva kao o osnivaču Lacija, dok je Romul, legendarni osnivač Rima, jedan od njegovih potomaka. Godinama je lutao po morima, izbegavao sva iskušenja, kao što je boravak kod kartaginske kraljice Didone, da bi najzad stigao u Italiju. Tek posle mnogih bitaka uspeo je da osigura boravak sebi i svojoj pratnji. To je bila njegova poslednja pobeda na zemlji. ENEJIDA, epsko delo rimskog pesnika Publija Vergilija Marona, u 12 pevanja. Ime dobila po glavnom junaku, Trojancu Eneji. Ona je u stvari hvalospev prvom rimskom caru Oktavijanu Avgustu iz porodice Julijevaca, a poreklo ove ugledne rimske porodice potiče od Enejinog sina Askanija, koji je u Rimu nazvan Jul. ENGELS, Fridrih (Engels, Friedrich, 1820-1895), revolucionar, filozof i sociolog, tvorac naučnog socijalizma zajedno sa Karlom Marksom. - Po poreklu iz bogate nemačke porodice, u kojoj je stekao religiozno obrazovanje, on je već od svoje rane mladosti bio oduševljeni pristalica slobodoumnih humanističkih ideja. Boravak u Engleskoj iskoristio je za proučavanje društvenih odnosa i poFridrih Engeis litičke ekonomije u ovoj zemlji. Iz ovog vremena potiču njegova dva značajna naučna rada: Skica za kritiku nacionalne ekonomije i Položaj radničke klase u Engleskoj. Počev od 1845. god. najviše je boravio
u Brislu, gde je uskoro stigao i Karl Marks. Od tada su oni delovali zajedno okupljajući radnike i učeći ih socijalizmu na bazi klasne borbe. Zajedno sa Marksom napisao je Nemačku ideologiju, delo u kome su osudili individualizam i idealizam mladohegelijanaca. Ne odvajajući se, Marks i Engels zajednički rade na organizovanju Saveza komunista, po čijoj im je odluci povereno, na Kongresu 1847. god., da sastave Manifest komunističke partije, poznat u istoriji i kao Komunistički manifest (v.). Za vreme burnih dana, kada je izbila revolucija 1848. god. u Nemačkoj, odmah se vratio u zemlju i stao u prve revolucionarne redove. Posle ugušenja revolucije, sklonio se najpre u švajcarsku, a zatim se preselio u London, gde je uskoro stigao i njegov nerazdvojni prijatelj Marks.
173
ENGLESKA REVOLUCIJA
Ponovo zajedno, dva revolucionara su nastavili aktivni rad zalažući se za osnivanje Prve internacionale (v.), u kojoj je Engels bio član Generalnog veća. Oštro je kritikovao Bakunjina (v.) i njegove anarhističke poglede zalažući se, zajedno sa Marksom, da se ovaj isključi iz redova Internacionale. Uskoro je poveo veliku borbu protiv Eugena Diringa, pseudosocijaliste, koji je širio svoje ideje u Nemačkoj. Rezultat te borbe bila je Engelsova knjiga Anti-Diring, u kojoj su izneti osnovni principi i suština marksizma. Najteži udarac u njegovom životu izazvala je smrt Karla Marksa (1883), kada je ostao bez najvernijeg druga, prijatelja, saradnika i inspiratora mnogih njegovih dela. Svestan da se borba mora voditi dalje, Engels se prihvatio poslova, preuzevši na sebe i obaveze koje je dotle vršio Marks sa velikim uspehom. Uče stvovao je u osnivanju Druge internacionale (1889, v.) i poveo u njoj borbu protiv revizionizma. Pored održavanja prepiske sa radničkim organizacijama, prihvatio se velikog i najodgovornijeg posla, da dovrši i pripremi za štampu drugi i treći tom Marksovog Kapitala (do 1894). Zadivljujuću energiju posedovao je Engels u to vreme iako je imao već oko 70 godina. Pored svojih poslova, stizao je da se bavi i sopstvenim naučnim radom. Iz ovog perioda potiču njegova značajna naučna dela kao što su: Poreklo porodice, privatne svojine i države i Ludvig Fojerbah i kraj nemačke klasične filozofije. U svojoj
nesvakidašnjoj aktivnosti interesovao se za problematiku iz svih oblasti društvenog života, nauke i kulture. Mnogostruko obrazovan, čitao je i pisao na oko 20 jezika, što mu je omogućilo da prati sva svetska zbivanja o kojima je đavao svoju ocenu sve do poslednjeg dana života. ENGLESKA, v. Velika Britanija. ENGLESKA REVOLUCIJA. Do početka XVII v. engl. vladari su mogli sprovoditi apsolutističke mere u svojoj unutrašnjoj politici, jer je još uvek vladala izvesna ravnoteža između zemljišne aristokratije i buržoazije, a anglikanska crkva uspevala je da se suprotstavi kat. reakciji. Međutim, dolaskom na presto dinastije Stjuarta (1603), koja je dala nekoliko nedovoljno sposobnih vladara, klas. antagonizam se pojačao, verske razlike podvukle, a apsolutističke težnje vladara dospele u zavisnost od volje sve razvijenije grad. klase i novog plemstva. Tako je engl. istorija XVII v. ostala pod pečatom soc„ polit. i verskih sukoba koji su se završili revolucionarnom promenom u smislu pobede buržoazije, zavođenja parlamentarizma i učvršćenja građ. prava. U
EPARHIJA
174
sukob " parlamentom počeo je već ulaziti Džems I (1603-25). Dospevši u nezavidan fin. položaj zbog pomaganja franc. hugenota, n~eg
EPIDAUR
sti i građ. prava. Godine 1662. izdan je Zakon o uniformitetu, po kojem je anglikanska crkva utvrđena kao državna. Naginjući sve više franc. uticajima i katoličanstvu, kralj je 1672. god. izdao Zakon o toleranciji, ali ga je, na protivljenje puritanaca i anglikanaca, već sledeće god. porekao i izdao zakon Testaktu, po kojem se svaki drž. službenik morao zakleti da priznaje supremat, tj. kralja kao glavu anglikanske crkve. (Testakta je ukinuta tek 1829. god. kad je dozvoljeno i katolicima da stupaju u drž. službe). Sve je to bio odraz polit. borbi u parlamentu, gde se postepeno obrazuju dve stranke: torijevska, koja je branila prava dinastije, isticala princip verske tolerancije i štitila interese zemljišne aristokratije; i vigovska, koja se borila za prava parlamenta, htela da ograniči kraljevsku vlast, zastupala prevlast protestanata i branila interese buržoazije. U toku ovih borbi parlament je ojačao svoje pozicije izglasavši Habeaskorpusakt (1679), prema kojem niko nije mogao biti zatvoren bez pismene i obrazložene naredbe i morao je u određe nom roku biti izveden pred sud. Naslednik čarlsa II, Džems II (168588), ponovo je izdao Deklaraciju o toleranCiJi (1687), vodio kat. politiku i zastupao načela apsolutizma. To je protiv njega izazvalo ne samo vigovce, i dobar deo torijevaca. Kad mu se rodio sin, protiv njega je 1688. god. izbila slavna ili beskrvna revolucija. Na presto su dovedeni Viljem Oranski, generalni namesnik Holandije, i njegova žena Marija, kći Džemsa II, koja je ostala u protestantizmu. Novi kraljevski par prihvatio je 1689. god. Deklaraciju prava (v.), koja je postala osnova ustavnog i parlamentarnog uređenja Engleske. EPARHIJA, vojna oblast kojom je upravljao eparh. U istočnoj pravoslavnoj crkvi predstavlja područje ili oblast kojom upravlja crkveni starešina episkop. Eparh je starešina grada u Vizantiji ili vojni komandant. Od IX v. eparh - gradonačelnik preko svojih činovnika kontrolisao je kvalitet i cene robe kojom se snabdevao grad. EPIDAUR, antički grad u Grčkoj, u neposrednoj blizini istočne obale Peloponeza. U njemu su sagrađeni mnogobrojni arhitektonski spomenici, među kojima su najpoznatiji bili hram boga Askleptija i čuvena starogrčka pozorište, jedno od najvećih antičkih pozorišta. U njemu je bilo mesta za preko 30.000 gledalaca. Nalazeći se u mirnom kraju, u kome su vetrovi prava retkost, ovo se pozorište odlikuje jedinstvenom akustikom, koju sva dosadašnja ispitivanja nisu mogla da reše
EPIKUR
175
i da odgonetnu tajnu njegovih konstruktora. Danas je ono jedno od najpoznatijih turističkih središta, u kome se svake godine održava festival, na kome se prikazuju klasična dramska dela antičkih tragičara. Istoimeni stari grčki i rimski grad sagrađen je na obali Jadranskog mora, jugoistočno od Dubrovnika, na mestu današnjeg Cavtata. U rimsko doba bio je najvažniji grad i luka u ovom delu Dalmacije. Početkom VII v. zauzeli su ga Sloveni prilikom svog izlaska na Jadransko more. EPIKUR, grčki filozof (341-270. pre n. e.), s pravom nazvan Demokritovim nastavljačem. Osnovao je svoju školu u Atini i učio da je cilj filozofije čove kova sreća do koje se dolazi poznavanjem prirodnih zakona. Imao je mnogobrojne pristalice i nastavljače koji su izopačili njegovo učenje ističući da je uživanje najveće dobro. Od ovoga su vremenom nastali mnogobrojni poučni izrazi. Vremenom epikurejac je postao sinonim za svakoga kome je životni ideal jedino da se posveti uživanju. Tako je nastala i epikurejska poezija, u stvari pesništvo čulnog uživanja i raznovrsnih naslada u životu. U njoj se opeva srećan i bezbrižan život u kome se brige i patnje namerno izbegavaju. EPIRSKA DESPOTOVINA, osnovao ju je Mihailo II Anđeo (1204-1215), posle rušenja Vizantijskog Carstva od strane krstaša 4. krstaškog rata. - Despotovina je zahvatala Epir sa Albanijom, Etolijom i Akarnanijom. Najviši uspon despotovina je dostigla za vreme vlade Teodora Anđela Du.ke Komnina (1215-30), osvajanjem Solunske kraljevine, istočne Makedonije i Tesalije. Ohridski arhiepiskop krunisao je Teodora za „cara Romeja", čime je hteo istaći njegove težnje za osvajanjem Carigrada. Osporavao je pravo na carsku krunu latinskom i nikejskom caru. Pod Teodorovim uticajem bio je i raški kralj Radoslav, jer je bio oženjen njegovom ćerkom. U sukobu sa Bugarima kod Klokotnice (1230) Teodor je zarobljen i oslepljen. Posle uspešno okončanog rata Bugari su prisvojili Trakiju i Makedoniju, nikejski car Solun, a preostalim delom Despotovine, Epirom i Tesalijom nastavio je da vlada Mihailo II Anđeo. Mihailo II uz pomoć sicilijanskog kralja i ahajskog kneza pokušao je da zaustavi snaženje Nikejskog Carstva. Pružio je obilatu pomoć Anžujcima da se domognu Carigrada i vizantijske carske krune, ali se ceo poduhvat završio neuspehom. Posle zauzimanja Carigrada od strane Mihaila Paleologa, nikejskog cara i obnavljanja Vizantije (1261), Epirska Despotovina počinje da gubi od svoje
ERENTAL moći i pretenzije na carsku krunu. Snažna i obnovljena Vizantija 1340. g. uspela je da osvoji Epirsku Despotovinu i time učini kraj vlade Anđela i Despotovine. ERAZMO ROTERDAMSKI (Erasmus Desiderius, pravo ime Geert Geerts, 1466-1536), holandski humanist, književnik, filolog i filozof. Svojim radom uticao je na nemačku reformaciju i svoje savremenike. Smatrao je da reformu crkve treba izvršiti reorganizacijom crkvenih opština i obrazovanjem sveštenstva, a ne reformom crkvenih dogmi, zlog čega je došao u sukob sa Luterom. Zbog svojih slobodoumnih ideja došao je u sukob i sa papstvom. Najznačajnija su mu dela: Coloqu.ia (Razgovori) i Laus Stultitiae (Pohvala ludosti). U svom delu Pohvala ludosti na satiričan način je kritikovao neukost, lenost i raspusni život kaluđera, kao i nemoral crkvenih velikodostojnika. On je prvi dao program humanističkog školskog obrazovanja. ERDELJ (Transilvanija ili Sedmogradska), oblast u današnjoj Rumuniji, koja zahvata teritoriju karpatskih planina na površini od 55.731 km'. U starom veku ulazio je u sastav Dakije, a posle rimskih osvajanja bio je duže vremena rimska pogranična oblast. Erdelj je prisajedinio Ugarskoj osnivač ugarske države, kralj Stefan I (9971038). Od tada pa do 1918. Erdelj se smatrao sastavnim delom ugarskih zemalja, iako je imao svoju posebnu istoriju. Poseban državni život Erdelja počinje 1540. kada je posle smrti Jovana Zapolje njime zavladao Zapoljin sin Ivan. Od tada pa do 1690. Erdelj je bio posebna kneževina pod vrhovnom turskom vlašću. Naročiti uspon Erdelj je doživeo kada je za kneza izabran čuveni vojskovođa Stefan Batori (1571), koji je izabran za poljskog kralja. Jedno vreme erdeljskom kneževinom vladao car Rudolf (početak XVII veka), ali su česte pramene na prestolu bile uslovljene položajem Erdelja između Turske i Habsburške monarhije. Posle poraza Turaka pod Bečom, car Leopold Habsburški naterao je poslednjeg erdeljskoga kneza Mihaila Apafja da prizna vrhovnu vlast ugarskog kralja. Godine 1691. Erdelj je ušao u sklop Habsburške Monarhije, ali je sačuvao status autonomne zemlje. Autonomija Erdelja ukinuta je 1868. posl( austro-ugarske nagodbe. U Erdelju ji živelo mešano stanovništvo. Većim stanovništva sačinjavali su Rumuni ali je vlast sva bila u rukama malo· brojnijih Mađara i Nemaca. Posle : svetskog rata Erdelj je pripao Rumu niji. ERENTAL, Alojz Leksa fon (Aerhren thal, Aloys Lexa von -, 1854-1912)
ERFURTSKI KONGRES
176
austrougar. državnik i diplomat, poslanik u Rusiji i Rumuniji, 1906-12. god. ministar spoljnih poslova. Kao jedan od nosilaca austrougar. ekspanzije na Balkanu, sproveo aneksiju Bosne i
Hercegovine
(v.).
ERFURTSKI KONGRES, naziv za sastanak Napoleona I s rus. carem Aleksandrom I i nekim nem. vladarima, koji je 1808. god. održan u Erfurutu i na kojem je obnovljen savez zaključen 1807. god. (v. Tilzitski mir).
ERFURTSKI PROGRAM, program nem. Socijaldemokratske partije koji je donesen na kongresu partije u Erfurtu, i kojim je zamenjen Gotski program iz 1875. god. (v.). U programu se izlažu tendencije kapitalističkog razvitka, ukazuje na potrebu polit. borbe i međunarodne radničke solidarnosti, i ističe neminovnost pobede socijalizma putem socijalizacije sredstava za proizvodnju. Ovaj program je nešto bliži koncepcijama naučnog socijalizma, ali u mnogo čemu samo formalno, jer ostaje u ograničenim okvirima koncepcija 2. internacionale. U njemu se ne razrađuju teze o diktaturi proletarijata, ima dosta elemenata kompromisa s potrebama Nemačkog Carstva, a religija se tretira kao privatna stvar svakog člana partije. Program su kritikovali Engels i Lenjin. ERIDA, mitološka biće kod starih Grka. Prema Homeru ona je boginja nesloge, svađe i borbe koja je „najpre mala, ali brzo diže glavu do neba hodajući po zemlji". Prema jednoj legendi nije bila pozvana na svadbu Peleja i Tetide, Ahilovih roditelja. Ipak se pojavila, ali _ je nisu pustili unutra. Zbog toga je bacila među goste jabuku sa natpisom: „Najlepšoj". Njena jabuka razdora iza. zvala je žestoku svađu između Here, Atine i Afrodite. Po Parisovoj presudi jabuka je pripala Afroditi, koja mu je obećala najlepšu ženu. EROS, bog ljubavi kod starih Grka. Prema jednoj staroj legendi ubraja se među najstarija božanstva; jer, najpre je nastao Haos, zatim Zemlja, pa Tartar i Eros. Najlepši je među bogovima, koji čini da kod njih i ljudi ovlađuje razum i dobar savet. Zamišljali su ga kao silu koja spaja i sjedinjuje delove svih stvari. On istovremeno čini harmoničan red u svetu. Za razliku od ovog kozmičkog, nastao je njegov lik . u docnijim mitovima. Zamišljan je kao . lep dečak ili mladić, prepun lukavstva i vragolija. Imao je zlatna krila i luk i strelu i, leteći tamo-amo, ranjavao gde koga stigne. Njegov idealni lik izradili su najbolji umetnici starog veka. Praksitelov kip smatran je najboljim umetničkim delom starog veka. Rimski car Neron preneo ga je iz
ESNAFI
Grčke u Rim gde je propao za vreme jednog požara. Docnije prikazivan je u društvu svojih pratilaca. Bila su to ljupka, nestašna, krilata deca sa lirom i cvećem u rukama. ESERI (Socijalisti-revolucionari), sitnoburžoaska partija u Rusiji. - Stranka esera nastala je iz pokreta narodnjaka, a stvorena je 1902. Za njih je seljaštvo bilo vodeća revolucionarna snaga i zastupali su ideju o „seljačkom socijalizmu". Njegovo ostvarenje videli su u socijalizaciji zemlje preko zadruga, a kao glavno srodstvo borbe zastupali su individualni teror. Eseri su bili aktivni u političkom životu Rusije. Uče stvovali su u revoluciji 1905. Imali su svoje predstavnike u dumi. U partiji esera došlo je do rascepa i pojavile su se dve struje: „desni" eseri su stvorili Narodno-socijalističku stranku, a „levi" ili „maksimalisti" ostali su verni individualnom teroru kao metodu borbe. „Desni" eseri, na čelu sa Kerenskim, ušli su u Privremenu vladu 1917, dok su „levi" jedno vreme sarađivali sa boljševicima. Kasnije oni dolaze u sukob sa sovjetskom vlašću, organizuju pobune i atentate (eserka Kaplanova ranila je Lenjina), pa su isključeni iz sovjeta. Partija esera se raspala 1922. godine. ESHIL, antički pisac i tvorac klasične grčke tragedije (525-456. pre n. e.). Svedok sudbonosnih događaja koje je preživela antička Grčka, kao što su pad tiranije u Atini i istorijska pobeda nad Persijancima. Učestvovao je kao hoplit u bitkama kod Maratona, Salamine i Plateje. Istakao se kao veliki pristalica demokratske države. Od njegovih dela sačuvano je 7 tragedija. Prvi je u helenskoj književnosti napisao tragediju sa savremenim istorijskim sižeom. Njegova tragedija „Persijanci" posvećena je događaju iz grčko-persij skog rata u kome je i sam učestvovao. Dugo je boravio na Siciliji, na dvoru sirakuškog vladara, gde je sa velikim uspehom prikazivao svoje drame. Tragedije mu se još uvek prikazuju po celom svetu, punih 25 vekova posle njegove smrti. Stekao je slavu među klasicima ne samo antičke Grčke, nego i svetske dramske književnosti, u kojoj ga smatraju za jednog od najvećih dramskih pesnika uopšte. ESNAFI (v. ceh), zanatske i trgovačke organizacije iste ili srodne struke, stvorene radi zaštite sopstvenih ekonomskih i političkih interesa; u turskim balkanskim pokrajinama takve organizacije nazivaju se ovim imenom. Esnafom je upravljao zbor ili londža, na čijem se čelu nalazio ustabaša ili protomajstor. Uprava esnafa sastojala se od ćehaje (majstora), kalfabaše (nadzornika rada), čauša (pomoćnika)
ESTERHAZI
177
i barjaktara (zastavnika esnafa). Pravila esnafa nisu bila zapisana, već su se održavala tradicijom. Kao i kod cehova, osnovni zadatak im je bio: zaštita zanatlijskih i trgovačkih interesa, kontrola i ograničavanje proizvodnje, suzbijanje konkurencije, briga za nemoćne članove i njihove porodice i dr. Od XVI i XVII v. esnafi postaju i janičarske organizacije, kada se janičari počinju ženiti i baviti zanatima. ESTERHAZI (Eszterhazy), mađ. plemić ka porodica koja je do 1945. god. imala najveće posede u Mađarskoj. Naročit ugled stekla je u XVII v., i od tada je davala veoma uticajne funkcionere u austr. i austro-ugar. diplomatiji i u kat. crkvi. Nikola I (1582-1645) istakao se kao nosilac kat. reakcije u Ugarskoj; Pavle I (1645-1713) dobio je prinčevsku titulu svojim zaslugama u ratu protiv Turaka 1683-99. god.; Nikola-,ozef (1767-90) obnovio je porodični dvor kao „mađ. Versaj"; Nikola II (17941833) odbio je Napoleonovu ponudu da postane kralj Ugarske (1809) i ostavio bogatu umetn. galeriju. ESTONIJA, baltička zemlja - danas u sastavu SSSR kao jedna od socijalističkih republika. Stanovnici Estonije su narod finsko-ugarskog porekla. Na početku XIII veka i na ovo područje prodrli su Nemci i Danci. Oni uspostavljaju svoju vlast, dele Estoniju na dva dela i šire hrišćanstvo. Od 1346. i danski deo dospeva pod vlast Nemaca. Od 1561. Estonija je pod vlašću švedske. Posle završetka severnog rusko-švedskog rata Estonija je dospela pod vlast Rusije i ostala sve do 1919. Za vreme 1. svetskog rata Estonija je bila pod nemačkom okupacijom. Septembra 1918. proglašena je kao sovjetska republika, ali se ona održala samo do januara 1919. Od 1919. do 1940. Estonija je bila samostalna, posebna država. Po unutrašnjem uređenju to je bila buržoaska demokratska, parlamentarna republika. Sa SSSR je bila u dobrim odnosima i SSSR je bio zainteresovan za prisajedinjenje ove zemlje. Takav pokret je bio snažan i u Estoniji i 1940. njen parlament je tražio od vlade SSSR da Estonija postane savezna republika, što je i prihvaćeno. Od 1941-1944. Estonija je bila pod nemačkom okupacijom i tek posle 2. svetskog rata počeo je temeljni socijalistički preobražaj Estonije u okviru SSSR. ETATIZAM, težnja i oblik potčinjava nja društva državi, sistem u kome država i njen aparat imaju odlučujuću ulogu u celokupnom javnom životu. Etatizam je istorijska pojava, koju srećemo sa pojavom prvih država, a postoji i u savremenom društvu. Težnje 12
*
ELMZ 5: !storija
ETIOPIJA
za Jacanjem države i njenim pretvaranjem u samostalnu snagu iznad društva javljaju se obično u prelaznim periodima kada postoji izvesna ravnoteža snaga između dve osnovne, antagonističke klase. Tada se država javlja kao „treća sila" koja se izdiže iznad društva, pa u manjem ili većem obimu i i:rnad vladajuće klase. Primere imamo u apsolutističkim monarhijama, u vreme Bonaparte, u vladavini Bizmarka itd. U savremenom društvu etatističke težnje imamo i u razvijenim i nerazvijenim i socijalističkim i kapitalstičkim zemljama, kao i u bivšim kolonijama itd. Uloga države u današnje vreme porasla je, a sa njome jača i et3tizar,-1. Različiti su uzroci i različite manifestacije etatizma. Etatizam se pojavio i u našoj zemlji posle pobede socijalističke revolucije kada je trebalo obezbediti narodnu vlast i ostale revolucionarne tekovine i obezbediti uslove za izgradnju socijalističkih odnosa. U tom momentu on je odigrao važnu ulogu. Međutim, tendencije daljeg i stalnog jačanja države, etatizma i birokratizma dovode do deformacija i teškoća u izgradnji socijalizma. Zbog toga su se vodeće socijalističke snage u Jugoslaviji na čelu sa KPJ (SKJ) suprotstavile tendencijama etatizma i birokratizma i počele da jačaju i razvijaju samoupravljanje kao najefikasnije sredstvo za otklanjanje negativnih strana i posledica etatizma i za izgradnju humanog socijalističkog društva. ETIOPIJA, jedna od najstarijih samostalnih država na tlu Afrike koja se nalazi na sevcroistoku ovog kontinenta. Etiopija je bila naseljena od najstarijih vremena. U starom veku bila je izložena napadima staroegipatske države sa kojom je održavala i čvrste trgovačke veze. U VII. veku pre n. e. došli su novi osvajači iz Arabije i stvorili državu sa centrom u Aksumu. U III veku pre n. e. dolaze egipatski i grčki trgovci i stvaraju trgovačke kolonije. U IV veku u Etiopiju prodire hrišćanstvo. Aksumska država se širila do VI veka. Tada dolazi do provale Arapa, širi se islam i stvara arapska država sa sedištem u Afatu. Između dve države vode se borbe do pred kraj XVI veka. Pod najezdom susednih plemena raspala se Afatska država, dok se Aksumska država ili Abisinija održala. Međutim, oslabila je centralna vlast cara (negusa), na račun lokalne vlasti feudalaca (rasova), a hrišćanstvo je preovladalo. U XIX veku prodire izvestan uticaj Francuza i Engleza, a kasnije i !talijana koji su zauzeli deo Etiopije (1885), ali su 1896. kod Adue pretrpeli poraz. Etiopija je sačuvala nezavisnost koju su početkom XX veka
ETJEN MARSEL
178
priznale i velike sile. U XIX veku se centralna vlast sa sedištem u Adis Abebi. Posle rata 19351936. Italija je osvojila Etiopiju i anektirala je. U toku 2. svetskog rata Etiopija, na čelu sa carem Haile Selasijem i uz pomoć Engleske, oslobodila se italijanske vlasti. Godine 1950. njoj se priključila Eritreja kao autonomna pokrajina. ETJEN MARSEL (Etienne Marcel, XIV v.), suknarski trgovac, starešina gilde i vođ ustanka trgovaca i zanatlija koji je izbio u Parizu 1358. god. Velika poreska opterećenja, izazvana stogodišnjim ratom, pogodila su građane francuskih gradova. Planuo je ustanak, na čijem čelu se našao Etjen Marsel. Pariski ustanici su zahtevali ograničenje kraljevske vlasti i kontrolu državnih finansija od strane državnih staleža. Zbog njihove nepovezanosti sa seljačkim ustankom (žakerija) koji je istovremeno izbio u Francuskoj, kraljevska vojska je ugušila ustanak pariskih građana, a Etjen Marsel je ubijen. ETNOLOGIJA, nauka koja proučava život ljudi u njihovim najrazličitijim manifestacijama. Na osnovu podataka materijalne, društvene i duhovne kulture pojedinih naroda, ona proučava socijalno uređenje, pravne uredbe, umetnost, religiju i dr. Predmet posebnih istraživanja je čovek kao društveno i duhovno biće. Svojim rezultatima pomaže mnogo istorijskim naukama. ETRURCI, antički italski narod koji je bio naseljen u današnjoj Toskani u srednjoj Italiji. - Njihovih 12 gradova bilo je ujedinjeno u poseban savez. Još nije rešeno njihovo poreklo. Naučnici su u tom pogledu podeljeni u dve grupe. Jedni smatraju da su ovi narodi autohtoni, što znači da su nastali i razvili se u srednjoj Italiji, dok drugi iznose hipoteze prema kojima su oni. došli u Italiju početkom I milenija ili morem iz Male Azije ili kopnom iz srednje Evrope. Ostavili su veliki broj pisanih spomenika, ali tajna njihovog jezika i etničke pripadnosti nije još rešena. U VI v. pre n. e. Rim se nalazio u njihovim rukama. Tokom IV v. pre n. e. vodili su dugotrajne borbe sa Rimljanima, ali su pretrpeli poraz i došli pod rimsku vlast. Među tim, i dalje su imali velikog uticaja na stvaranje rimske civilizacije. U njihovom životu presudnu ulogu igrala je religija u kojoj su bili sjedinjeni elementi mnogobrojnijih religija prednjeg istoka. Istaknuto mesto u njihovom javnom životu zauzimali su sveštenici koji su imali svoj poseban stalež. Preko njih u Rim su preneseni najraznovrsniji običaji vezani za religijske kultove koje je Ciceron nazvao discipliučvrstila
EURIPID
nom Etruraca. Njihovo pismo se s pravom ubraja među najstarija na Apeninskom poluostrvu. Međutim, ono još nije pročitano. Pisali su s desna na !evo. Jezik im se ne ubraja među indoevropske jezike u koje inače spadaju svi evropski jezici. To je još jedna njihova osobenost. Od velikog broja njihovih natpisa mnogi se nalaze u Arheološkom muzeju u Zagrebu, gde se nalazi do sada najduži etrurski natpis sa oko 1 500 reči. U umetnosti ostavili su velik broj spomenika svih vrsta, tako da se na osnovu njih može saznati nešto više o ovim narodima. Posebnu pažnju posvećivali su izgradnji gradskih vrata i bedema, a od sakralnih spomenika, hramovima. Motivi na freskama u grobnicama bili su posvećeni gozbama, igrama, takmičenju, kao i scenama iz lova i ribolova. EUKLID, grčki matematičar i jedan od najvećih naučnika starog veka. Ziveo u III v. pre n. e. Posle školovanja u Atini, gde je stekao znanje iz matematike, otišao je u Aleksandriju, koja je u vreme Ptolemeja bila najveći kulturni centar ondašnjeg sveta. Predavao je geometriju u školi koju je sam osnovao i u kojoj je napisao svoje „Elemente'', najznačajnije delo iz matematike napisana u antičko doba. EUPATRIDI, aristokrati u antičkoj Atini, nazvani tako što su bili rođeni od plemenitih otaca. Odigrali su veliku ulogu u političkom životu Atine u najstarija vremena. Na njihovo insistiranje i uz njihovo aktivno učešće proterani su kraljevi iz Atine, a njihova vlast preneta je na arhonte. Solonovim merama potisnuti su, a na njihovo mesto su došli novi aristokrati čija se moć zasnivala na bogatstvu. EURIDIKA, u grčkoj mitologiji legendarna nimfa, žena Orfejeva. Umrla je od ujeda zmije. Prema legendi Orfej je sišao u podzemni svet i svojom svirkom i pesmom odobrovoljio bogove podzemlja da mu vrate ženu. Bilo mu je dozvoljeno, ali pod uslovom da je ne pogleda pre nego što izađu iz Hada. Orfej to nije mogao izdržati, nego se okrenuo da je vidi i zbog toga je zauvek izgubio. Ovaj dirljiv doživljaj iz mitologije obrađen je već u antičko doba. Takođe je omiljena tema u muzici sve do naših dana. EURIPID, poslednji predstavnik grčke klasične tragedije (485-406. pre n. e.). - Bio je učenik sofista i zastupao je modernije ideje za svoje vreme. Zbog toga su ga mnogi napadali, naročito atinski komediografi, a pre svih Aristofan. U političkom životu nije uče stvovao. Poslednje godine svog života proveo je u Peli, prestonici makedonskih kraljeva, gde je i umro. Napisao je 75 drama, od kojih je očuvano 17
EVANS"'
FALANGA
179
tragedija. Nije se držao mitološke građe kao Eshil i Sofokle, nego je u svojim delima prikazivao junake slične običnim ljudima. Dok je Sofokle prikazivao ljude kakvi bi trebalo da budu, kod Euripida su oni upravo onakvi kakvi su u svakodnevnom životu. Verovatno ga je Aristotel zbog toga nazvao najtragičnijim pesnikom tragedije. Bio je već u antičko doba uzor najvećem broju pisaca dramskih dela. U starom Rimu imao je veliki uticaj, a preko Seneke taj uticaj se preneo na stvaranje drame u evropskoj književnosti. EVANS, Artur (Evans, Sir Arthur John, 1851-1941), engl. arheolog koji je obišao i mnoge krajeve naše zemlje. Značajna iskopavanja počeo je na Kritu 1900. god. ali u početku nije postigao zapaženije rezultate. Jedno vreme je bio obustavio radove, ali je, počev od 1925. postao slavan otkrivši ostatke kulture iz III milenija pre n. e. u Knososu. EVGENIJE SA VOJSKI (Franz Eugen, Prinz von Savoyen, 1663-1763), princ austrijski vojskovođa i diplomata. Trebalo je da postane sveštenik, ali su ga više privlačile matematika i druge prirodne nauke koje je u mladosti proučavao. Pošto mu nije pošlo za rukom da bude primljen u francusku armiju, stupio je u austrijsku vojsku, u kojoj se proslavio kao vojskovođa. Istakao se u borbama protiv Turske i Francuske, koje su mu donele velika priznanja i brza napredovanja u vojsci. Najpre je postao general, a 1693. dobija čin feldmaršala. Pošto je preuzeo vrhovnu komandu nad austrijskom vojskom, odneo je nad Turcima veliku pobedu kod Sente 1697. Posle toga je
učestvovao
u ratu protiv Francuske Nove uspehe postigao je u borbama protiv Turaka, i to kod Petrovaradina 1716. i Beograda 1717. Ovim pobedama osujetio je namere Turskog Carstva prema Evropi. Na osnovu odredaba karlovačkog mira (v.) 1699. i požarevačkog mira 1718. obezbedio je Austriji proširenje njene teritorije na račun naših oblasti u Hrvatskoj i Slavoniji, Banatu, severnoj Srbiji i jednom delu Bosne. U Beču je, u svom dvorcu Belvedere, skupio dragocene zbirke umetničkih dela i veliku biblioteku. EVLIJA CELEBIJA, turski putopisac (1611-1682). Od 1630. preduzima niz putovanja po Turskom Carstvu i nekim drugim zemljama. Ta putovanja je opisao, te je tako nastalo dragoceno delo od 10 velikih tomova. Posetio je naše zemlje u nekoliko navrata, opisujući na tom putovanju svako značajnije mesto. Godine 1660. išao je preko Pirota, Palanke, Niša, Aleksinca, Paraćina, Batočine, Kolara, Grocke u Beograd. U Beogradu je boravio mesec dana i detaljno ga opisao. Iste godine putovao je od Beograda preko Valjeva, Srebrenice, Sarajeva u Travnik. Obišao je i celu severnu Dalmaciju, delove Slavonije, Slovenije i Međumurja. Obišao je i delove Makedonije. U putopisima daje obilje istorijskog i etnografskog materijala. Pored tačnih podataka o mestima koja je video, ima dosta opisa prema pričanju, pa čak i izmišljenih kazivanja. Na našem jeziku objavljeni su odlomci koji se odnose na jugoslavenske zemlje i izdati su pod naslovom: Evlija Celebija, „Putopis", odlomci o jugoslavenskim zemljama I i II tom, izdat u Sarajevu 1957. 1701-1714.
F F AKTORIJE, trgovačka predstavništva nekih evropskih zemalja osnovana tokom XVI v. u prekomorskim zemljama. Vremenom su postale značajne naseobine preko kojih se širila kolonijalna uprava u Aziji, Africi i Americi. Najpoznatije su bile u Indiji i Kini, u kojoj se od sredine XIX v. preko njih vršio celokupan trgovački promet sa evropskim zemljama. FAKULTET SLOBODNIH VESTINA, srednjovekovna škola koju je bilo potrebno završiti da bi se moglo upisati na druge fakultete. Fakultet slobodnih veština obuhvatao je sedam školskih disciplina podeljenih u dve grupe
predmeta: trivijum ili tropuće i kvadrivijum ili četvoropuće. U okviru trivijuma izučavali su se: gramatika, dijaletika i retorika, a kvadivijum je obuhvatao: muziku, aritmetiku, geometriju i astronomiju. FALANGA, zbijen vojnički red teško naoružanih pešaka kod starih Grka. Imala je obično po osam redova. Reformom makedonskog kralja Filipa II u IV v. pre n. e. stvorena je čuvena makedonska falanga sa dvostruko većim brojem redova. Njeni oklopnici bili su naoružani kopljima dugim preko 6 m. Imala je veliku prodornu moć.
FALANSTERA
180
FALANSTERA, naziv za fiktivne zgrade predstavnika utopijskog socijalizma. Njihovo podizanje predlagao je Furije (v.), prema čijoj je zamisli trebalo da se grade u poljima i šumama i da u njima stanuju stanovnici koji bi se istovremeno bavili zemljoradnjom i industrijom. Osnivanjem ovih zgrada, verovali su socijalisti utopisti, mogla bi se izbeći razlika između grada i sela. FANARIOTI, naziv za sve Grke u Turskoj po kvartu Fanar u Carigradu gde je bila Carigradska patrijaršija i jaka grčka kolonija. Fanarioti su preko crkve i škola ugnjetavali pravoslavne Slovene u Turskom Carstvu. Bili su veoma omrznuti i protiv njih su Sloveni vodili borbu zahtevajući posebnu crkvu i škole na narodnom jeziku (v. Narodni preporod kod Makedonaca, Bugarska egzarhija, Ohridska arhiepiskopija). FANATI~A:M, preterano oduševljenje,
zanesenJastvo nekom idejom koja se prihvata bez ikakvog razmišljanja. u istoriji je poznat verski fanatizam či je su se pristalice zanosile religio~nim dogmama, a docnije ovo je preraslo u versku netrpeljivost praćenu izvršavanjem masovnih zločina. FAO, v. Ujedinjene nacije. FARADEJ, Majkl (Faraday, Michael, 1791-1867) engl. fizičar i hemičar. Postavio je osnove elektrotehnike otkrićem zakona elektromagnetske indukcije i osnove elektrohemije otkrićem zakona elektrolize; otkrio je vezu između magnetskog polja i svetlosti i obrtanje ravni polarizacije u magnetskom polju. Ova, i niz njegovih drugih naučnih otkrića, ulaze u temelje naše epohe koja se koristi elektr. i dr. prirodnim energijama. FARAON, naziv za vladara u staroj egipatskoj državi, nastao 1570. pre n. Osnovno značenje ove reči je e. velika kuća. Od toga je najpre nastao naziv za kraljevsku palatu, a počev od XVIII dinastije tim imenom nazivali su se svi apsolutni vladari starog Egipta. Istovremeno bio je vrhovni sudija i vojskovođa. U miru je upravljao državnom administracijom i po svojoj volji birao činovnike. Uvođenjem ovako jake centralističke vlasti slomljen je svaki otpor rodovske aristokratije koja je iz pojedinih oblasti - noma pružala otpor da bi zadržala prvobitno stanje. Svaki od njih je preduzimao pljačkaške pohode, čime su stekli ogromna bogatstva. Glavni cilj :.vakome bio je da sagradi sebi grobnicu - piramidu. FASIZAM, reakcionarna ideologija i društveno-politički pokret sitne buržoazije i deklasiranih elemenata koji se u nekim zemljama javlja i kao najreak-
FASIZAM
cionarniji politički režim. - Kolevkom fašizma smatra se Italija. Ovaj pokret se javio posle 1. svetskog rata i u Nemačkoj i u drugim zemljama. Uzroci pojave fašizma brojni su i raznovrsni u pojedinim zemljama. Nemačka je rat izgubila i u pojedinim njenim krugovima javila se težnja za revanšom i novom podelom sveta. Slič ne pojave imamo u Italiji i Japanu, iako su ove države pobednice. U tim zemljama posle 1. svetskog rata nastala je velika ekonomska i politička kriza. Reakcionarni slojevi videli su u fašizmu izlaz iz krize i sredstvo za ugušenje snažnog revolucionarnog pokreta radnih masa. Fašizam se javio u onim zemljama gde se nije učvrstila buržoaska parlamentarna demokratija. On nije nacionalna pojava, karakteristična za jednu zemlju, već internacionalna, koju srećemo u određenom periodu razvoja kapitalizma. U nizu zemalja buržoazija je prihvatila fašizam kao oruđe za rešavanje svojih problema i očuvanje poretka. Osnovne odlike fašizma su: grubi nacionalizam i rasizam, antikomunizam, diktatura i agresija. Fašisti su isticali svoju naciju iznad drugih, a raspirivali su nacionalnu i rasnu mržnju. U tome su se posebno isticali nemački nacisti. Najveći protivnik fašizma bio je revolucionarni radnički, komunistički pokret. Zato su :fašisti razvijali snažnu antikomunistič ku propagandu, progonili revolucionarni radnički pokret i sklopili Antikominterna pakt. Tamo gde su fašisti došli na vlast gušili su osnovna demokratska, građanska i ljudska prava i političke slobode i zaveli diktatorski režim. Spoljna politika fašističkih država bila je krajnje agresivna. !talijanski fašisti su hteli da zagospodare Sredozemljem, japanski militaristi Azi;.. jom i Pacifikom, a nemački nacisti su maštali da uspostave svoj „novi poredak" u čitavom svetu. Osnivač fašizma u Italiji bio je B. Musolini. On je još 1919. stvorio fašističke odrede, a 1922. fašisti su izvršili poznati „marš na Rim". Na vlasti su se konačno učvrstili 1925. Na čelu vlasti bilo je Veliko fašističko veće. Ta vlast se oslanjala na vojsku, policiju, fašističku partiju i na njene vojne odrede „crne košulje". U Nemačkoj fašizam se pojavio takođe odmah posle 1. svetskog rata i poznat je pod imenom nacionalsocijalizam ili nacizam. Nemački fašisti su hteli da ovim imenom privuku radne mase. Najpre je bilo više fašističkih organizacija koje je ujedinio Hitler. I pre 1933. nacisti su pokušali da se dočepaju vlasti, ali bez uspeha. Glavna smetnja im je bio radnički pokret. Velika ekonomska kriza i njene teške posledice u Nemačkoj bile
FATAMIDI
su povoljan uslov za dolazak nacista na vlast. Nacisti su demagoški nastupali - napadali su kapitaliste i Jevreje i obećavali rešenje krize. Po dolasku na vlast nacisti su u Nemačkoj zaveli diktaturu; oni su naročito proganjali revolucionarni radnički pokret. Jevreji, komunisti i drugi napredni ljudi odvođeni su u koncentracione logore i fizički uništavani. Na čelu nacističke Nemačke 12 godina je stajao A. Hitler. On se oslanjao u svojoj diktaturi na partiju i njene vojne SS i SA odrede, zatim na jak državni aparat i posebno na vojsku i tajnu policiju. Fašizam kao politički režim učvr stio se u još nekim zemljama, iako je on u svakoj imao specifične odlike, kao npr. u Japanu, Austriji, španiji, Portugaliji, zatim Rumuniji, Mađar skoj, Bugarskoj i u nekim drugim zemljama. U zemljama sa dužom parlamentarnom i buržoaskodemokratskom tradicijom fašizam se sa manje ili više uspeha javio kao ideologija i politički pokret, ali nije uspeo da dođe na vlast, da uspostavi politički sistem vladavine. U 2. svetskom ratu fašizam je doživeo slom. Posle rata imamo pojave neofašizma, ali je on svuda naišao na snažan otpor antifašističkih, demokratskih snaga i uglavnom nije uspeo da pusti jače korene. FATAMIDI, arabljanska srednjovekovna dinastija koja tvrdi da potiče od Muhamedove najmlađe ćerke Fatime. Vladali su u severozapadnoj Africi, od Egipta do Maroka, od 909. do 1171. godine. Osnovali su grad Kairo. Dinastija je proširila svoju vlast nad Sirijom i Palestinom, ali su izgubili severnu Afriku. Godine 1171. Salah edin (Saladin) potisnuo je porodicu Fatamida i osnovao novu dinastiju Ejubida. FAUST, Johan (Faust, Johann ili Georg, oko 1480 oko 1540), poznat kao doktor Faust, alhemičar, astrolog, pustolov, o kome se stvorila legenda da je sklopio ugovor sa đavolom, predstavnik srednjovek. misticizma i poverenja u okultne nauke, onoga što je predstavljalo mračno naličje renesansnog XVI veka. Ušavši u legendu, Faust je dospeo i u mnogobrojna književna (Lesing, Gete, Hajne, Bajron, T. Man) i muzička (Guno, Vagner, Berlioz i dr.) dela. FAVR, Zil (Favre, Jules, 1809-80), franc. političar i državnik, republikanski lider. Učestvovao u zbacivanju Napoleona III i proglašenju Treće republike (4. sept. 1870). Radio na ugušenju pariske komune. Sklopio frankfurtski mir (v.) kao ministar spoljnih poslova (1871). FEBRUARSKA REVOLUCIJA U RUSIJI 1917, buržoaske-demokratska revolucija koja je dovela do pada carizma
FEBRUARSKA REVOLUCIJA
i uspostavljanja buržoaske privremene vlade. - U vreme 1. svetskog rata došlo je do revolucionarne krize koja je u Rusiji bila najoštrija. To je bila zaostala zemlja u kojoj su postojale najdublje društvene suprotnosti. U Rusiji je vladao carizam koji je držao u bespravlju ne samo najšire mase seljaka i proletarijata, već i buržoaziju. Radnici i seljaci bili su grubo eksploatisani, a rat je još više pogoršao njihov položaj. Neruski narodi bili su nacionalno obespravljeni, izloženi rusifikaciji. Buržoazija je bila lišena učešća u vlasti i nezadovoljna neuspesima u ratu u kojem je imala osvajač ke težnje. U Rusiji su postojali ostaci feudalizma koji su kočili razvoj kapitalizma. Sve su to uzroci koji su doveli do revolucije. Ovakve prilike izazvale su opšte nezadovoljstvo. U toku 1915. i 1916. izbilo je oko 2 500 štrajkova uz učešće od 1,5 milion radnika. Na selu su izbili seljački nemiri. U vojsci je raslo antiratno raspoloženje. I buržoazija je sve jače ispoljavala svoje nezadovoljstvo. Ona je spremala državni udar da zbaci carizam i da uspostavi buržoaski parlamentarizam. Buržoazija je imala uz sebe deo plemstva i izvesne krugove u vojsci. Početkom 1917. revolucionarna kriza je dostigla vrhunac. U toku januara i februara u Petrogradu i drugim gradovima izbili su masovni štrajkovi i demonstracije. Vrhunac je bio 10. marta (21'1. februara po starom kalendaru - otud februarska revolucija) kada je u Petrogradu proglašen generalni politički štrajk. Demonstranti su tražili zbacivanje cara, mir, hleb i slobodu. Carska policija je bila nemoćna. Vlada je pozvala vojsku. Deo vojske je prišao demonstrantima. Radnici su se naoružavali, stvarali su odrede Crvene garde i birali sovjete organe revolucije i nove vlasti. Demonstracije su prerasle u revoluciju. To su bili zadnji dani carizma. Od članova poslednje dume formirana je nova - privremena vlada. Car je ostao bespomoćan. On je abdicirao u korist svoga brata kneza Mihajla. Kada je ovaj odbio presto, u Rusiji je proglašena republika. To je bio pad carizma. Došlo je do borbe za vlast između buržoazije i proletarijata. Vlasti se dočepala buržoazija preko dume i privremene vlade u kojima je imala većinu. Međutim, pored dume i privremene vlade postojali su i sovjeti u kojima su vremenom većinu dobili· predstavnici radnika i seljaka - boljševici. U zemlji je nastao privremeni period dvovlašća. Tako se odigrala buržoaske-demokratska, februarska revolucija. Zbačen je carizam i uspostavljena je buržoaska republika. Međutim,
FEDERALISTI
182
to nije bio kraj revolucije u Rusiji. To je bila njena prva faza. Sledeća faza bila je oktobarska, socijalistička revolucija koja je dovela do zbacivanja buržoazije i uspostavljanja sovjetske, radničko-seljačke vlasti. FEDERALISTI U CRNOJ GORI, v. Crnogorska
federalistička
stranka.
FEDERALIZAM, oblik unutrašnjeg uređenja složene države iz više udruženih država. Začetke federalizma imamo još u staroj Grčkoj. U srednjem veku primere federalističkog uređenja imamo u švajcarskoj. Federalizam kao sistem državnog uređenja uzeo je šire razmere tek u novom veku (Holandija, SAD) i danas kada u socijalističkim zemljama
FENIKIJA
glašenja republike. Jer, pobedom najrevolucionarnijeg krila, za vreme burnih događaja, njihovi bi interesi bili najviše ugroženi i bile bi im oduzete sve privilegije koje su imali kako u zemlji, tako i u francuskim posedima na drugim kontinentima. FENELON (Fenelon, Franc;:ois de Salignac de La Mothe, 1651-1715), franc. pisac, vaspitač unuka Luja XIV, do 1695. god. kad je pao u kraljevu nemilost, zatim nadbiskup u Kambreu. Naročito je postao glasovit svojim romanom Doživljaji Telernaka (1699), kojim je jasno nagovestio epohu prosvećenosti kritikujući apsolutistički sistem Luja XIV, i zalažući se za obrazovanje slobodnije ličnosti. FENIKIJA, primorska oblast u severoistočnom delu Sredozemlja gde je u ant. doba narod Feničana stvorio niz manjih država. - Pod Fenikijom se podrazumeva priobalni deo Sirije, između planine Livan i Sredozmenog mora. Zemlje pogodne za zemljoradnju bilo je vrlo malo, zbog čega su se stari stanovnici pretežno bavili povrtarstvom. Pojedine oblasti bile su u ant. doba vrlo bogate bakrom, gvožđem i čuve nim kedrovim drvetom, koje je omogućilo razvitak pomorstva. U oblastima ant. Fenikije bilo je ljudskih naselja već u neolitske doba. U bakarno-bronzano doba ovu teritoriju naseljavala su semitska plemena. Ona su najpre živela u južnim i zapadnim oblastima Palestine i u III mileniju pre n. e. počela su da prodiru na sever duž obala Sredozemnog mora. Ovim narodima, koji su se posebno isticali u gradnji brodova, stari Egipćani su dali naziv Fenehu - graditelj brodova. Od ovoga naziva nastala je grčko ime Feničanin, po kome je čitava oblast dobila svoje ime. Na istočnim obalama Sredozemnog mora stvorili su Feničani veliki broj primorskih gradova, od kojih je svaki bio poseban politički centar. Na taj način stara Fenikija bila je rascepkana na niz manjih država-gradova kojima su na čelu stajali robovlasnici iz redova trgovaca, brodovlasnika i bogatijih zanatlija. Zahvaljujući naglom razvitku trgovine, pojedini od ovih gradova izbili su u prvi plan i postali prvorazredne pomorske sile ant. sveta. Među njima najpoznatiji su bili Ugarit, Biblos, Sidon i Tir. Ugarit je već krajem III milenija postao značajan grad koji je uspostavio trgovačke veze sa Egiptom i Kritom. Na osnovu arheoloških iskopavanja može se sa sigurnošću tvrditi da je to bio značajan politički i kulturni centar. Među otkopanim objektima posebno mesto zauzima kraljevski dvorac u kome je otkriven bogat arhiv. Velik broj dokumenata ispisan je ugarskim alfabetskim
FERDINAND
pismom, koje se smatra jednim od najstarijih alfabeta. Od 3000-1500. god. pre n. e. vodeću ulogu preuzeo je Biblos koji je postao prva pomorsko-trgovačka sila u istočnom Mediteranu. Sledećih 500 god. pripalo je Sidonu, dok najzad, oko 1000. god. pre n. e. u prvi plan nije izbio Tir, koji je imao nekoliko istaknutih vladara, među kojima je najpoznatiji bio Hiram I (969936. god. pre n. e.), kome je pošlo za rukom da osvoji ostrvo Kipar u istoč nom delu Sredozemnog mora i da na ovom ostrvu osnuje prvu feničansku koloniju. Sredinom II milenija pre n. e. feničanski gradovi su postali zavisni od Egipta, a docnije od Heta, koji su u prvoj polovini XIV v. pre n. e. zauzeli neke feničanske gradove. Svi ovi gradovi proživeli su tokom II milenija pre n. e. period opadanja. Tek docnije, kad je Egipat počeo da opada, a Hetsko carstvo doživelo propast, feničanski gradovi su povratili izgubljenu nezavisnost. Među ovima najpre se oporavio Tir koji je sredinom X v. pre n. e. izgradio veliku trgovačku flotu i držao u svojim rukama svu trgovinu na Sredozemnom moru. Ovaj mali primorski grad ojačao je za kratko vreme toliko da je bio u stanju da izdrži tešku borbu sa mnogobrojnim Asircima. Ovo je bio poslednji period feničanske nezavisnosti. Krajem VIII v. pre n. e. Asircima je pošlo za rukom da osvoje feničanske gradove, či me je Fenikija konačno izgubila samostalnost. Međutim, iako su bili zavisni od drugih naroda, Feničani su neprekidno razvijali svoju trgovinu i postali najpoznatiji trgovci ant. sveta. Duž obala Sredozemnog mora oni su osnovali mnogo kolonija, od kojih je najpoznatija bila Kartagina. Kao vešti i hrabri moreplovci oplovili su celo Sredozemno more i kroz Gibraltar prvi uplovili u Atlantski okean. Mnogi ispitivači smatraju da su Feničani stigli na sever do Velike Britanije i Severnog mora, a na jugu do rta Dobre Nade. Prema podacima grčkog istoričara Herodota feničanski moreplovci u VI v. pre n. e. oplovili su Afriku. Poklonivši posebnu pažnju trgovini i moreplovstvu Feničani nisu u istoj meri vodili računa o stvaranju svoje kulture. Međutim, i na ovom polju oni su ipak postigli jedinstven uspeh. Jedno od najkrupnijih dostignuća feničan ske kulture jeste stvaranje alfabetskog pisma. Već u XIV v. pre n. e. oni su stvorili posebne znake za slova od kojih su docnije napravili posebnu azbuku od 22 slova, što predstavlja prvu azbuku ove vrste u istoriji, a koju su docnije primili stari Grci. FERDINAND II KATOLICKI (1452- ' - - " - - ~...i '"""a' kr
FERDINAND
Zena mu je bila Izabela Kastilijska, koja je na kraljevski presto Kastilije stupila 1474. god. God. 1479. oženio se Izabelom Kastilijanskom, čime je izvršeno ujedinjenje Aragonije i Kastilije, kojima su se kasnije pridružile ostale španske pokrajine. Vladao je apsolutistički, a vidno je pomagao i pokret inkvizicije. Za vreme njegove vlade Kristifor Kolumbo otkrio je, u ime španske krune, pomorski put za Ameriku 1492, a iste te godine Španci su osvojili Granadu, poslednje arapsko uporište. U spoljnoj politici bio je aktivan, ratujući protiv Francuske Sarla VIII u Italiji, gde je i zauzeo Napuljsku Kraljevinu 1503. Na granici prema Francusko; osvojio je špansk deo Navare 1512, i na severnoj obal Ferdinand II Afrike nekoliko vaKatolički žnih luka. FERDINAND I (1503-64), rim.-nerr car, iz dinastije Habsburga, sin Fi lipa Lepog i Jovane Lude, brat Karl: V, koji mu je 1527. god. dao na u pravu austr. zemlje; posle Mohačk bitke (1526) izabran za kralja Cešk1 Ugarske i Hrvatske, došao je u suko s drugim pretendentom na te zemljf Jovanom Zapoljom, i ratovao proti Turaka koji su mu uzeli najveći dE Ugarske i Slavonije (do 1541). Izabra je za cara posle abdikacije Karla 1558. godine. Nastojao je na mirni odnosima između katolika i protest: nata i jačao centr. vlast u Austriji. FERDINAND li (1578-1637), rim.-ne1 car, iz dinastije Habsburga, sin Fe dinanda I; od 1617. češ., a od 161 ugar.-hrv. kralj; rim.-nem. car 1619. godine. Porazio Cehe na Bel Gori (1620). Nosilac protivreformac' i tridesetogodišnjeg rata. Godine 16'. izdao je Restitucioni edikt o povrat crkv. dobara katolicima. FERDINAND IIl (1608-57), rim.-nE car, iz dinastije Habsburga, sin F1 dinanda II; ugar.-hrv. kralj 1625, č kralj 1627, rim.-nem. car 1637. godi Preuzeo je vrhovno zapovedništvo r carskom vojskom nakon ubistva ' lenštajna. Nastojao je na smiriva1 rata (od 1641) i zaključio je Vestfal mir (1648). FERDINAND VI (1712-1759, vladao 1746), kralj Spanije (zvani El Sal:: bio je treći sin Filipa V. Nasled porodične odlike duševnih bolesnik vladarske nesposobnosti, Ferdinand vladanje zemljom prepustio sposob: savetnicima markizu de la Ensenac
FERDINAND
Hose de Carvajalu, koji su Španiju privredno, politički i kulturno učvrstili. FERDINAND IV (I) (1751-1825), iz špan. ogranka burbonske dinastije, kralj Napulja od 1759, kao Ferdinand I kralj Kraljevstva Obeju Sicilija od 1815. godine. Svrgavan s prestola Napoleonovim naređenjem 1805. godine. Posle ugušenja revolucije od 1820. god., zaveo vladavinu terora. FERDINAND VII (1784-1833), španski kralj, sin Karla IV, God. 1808. morao je da se odrekne prestola u korist Napoleonovog brata Zozefa. Na presto se vratio 1814. god. i zaveo apsolutizam. To je izazvalo ogromno nezadovoljstvo, naročito u redovima liberalne buržoazije pod čijim je vodstvom izbila revoli'.tcija u španiji (1820). Pridržavajući se svojih principa da interveniše protiv svakog naprednog pokret.?, Sveta alijansa (v.) je poslala u Spaniju francuske trupe koje su ugušile ustanak i omogućile kralju da se održi na prestolu. Najsvirepije se posle toga obračunao sa svojim protivnicima zavođenjem terora. FERDINAND I (1793-1875, vladao 1835 --4.8), austr. car, sin i naslednik Franca I, posebno krunisan za ugar.hrv. kralja 1830. godine. Zadržao je, kao kancelara, kneza Meterniha, koji je sačuvao svoj uticaj tim pre što je car, zbog epilepsije, bio za vladara nesposoban. Događaji u 1848. god. prisilili su ga da prihvati ustav i obeća reforme u Češkoj i Ugarskoj. Napustio je Beč posle Meternihova pada i abdicirao, 2. dec., u korist bratića Franca Jozefa I. FERDINAND II (1810-59, vladao od 1830), kralj Obeju Sicilija, sin i naslednik prethodnog. Vladao je pomoću policijskog aparata. Privremeno je svrgavan s prestola 1848. god., iako je pokušao da davanjem ustava spase presto. Nazvan je „kralj bomba" (re bomba) zbog bombardovanja Mesine 1848. godine. FERDINAND I (1861-1948), bug. car, iz dinastije Saksen-Koburg-Kohari. Izabran za bug. kneza 1887. godine. Za cara se proglasio 1908. god., posle proglašenja bug. nezavisnosti. Godine 1918. abdicirao je u korist sina Borisa pre sklapanja mirovnog ugovora u Neiju. FERDINAND I (1865-1927), rumun. kralj, iz dinastije Hoencolern-Sigi;iaringen. Stupio na presto 1914. godme. U 1. svetskom ratu pristupio Antanti (1916) i zatim sklopio s Nemcima separatni mir. Krunisao se kao prvi kralj ujedinjenih Rumuna 1922. godine. FERI, Zil (Ferry, Jules 1832-93), franc. političar i državnik, ministar prosvete 1882. i predsednik vlade 1883-85. go-
FEUDALIZAM
dine. Kao republikanac, zaveo je svetovnu nastavu u školama. Završio je, kao predsednik vlade, osvajanje Tunisa i zaposeo Tonking u Indokini. FERMAN, sultanov ukaz, naredba ili zapovest vojne ili građanske prirode. Fermani su pisani posebnom vrstom arapskog pisma, tzv. divanijom, a na početku je stajao carski znak zvani tura. U toku XVI veka sultani su izdavali fermane i na našem jeziku. Fermani imaju osobiti značaj za izučava nje opšte i pravne istorije Turske. FERSEN, Aksel, grof (1755-1810), šved. maršal. Prethodno je služio u franc. vojsci (u Americi, 1780-1781, pod Rošamboom). U šved. vojsci ratovao je protiv Finske (1788). Vezan za MarijuAntoanetu, pripremio je bekstvo Luja XVI i njegove porodice (1791). Postao je, zatim, u švedskoj, maršal, diplomata, član vlade. Ubijen je posle revolucije od 1809. godine. FEUDALIZAM, društveno-ekonomski poredak u srednjem veku u kome se društvo deli na dve osnovne klase, feudalce i zavisne seljake - kmetove. Feudalci poseduju sredstva za proizvodnju (u prvom redu zemlju), a delimično imaju pravo sopstvenosti nad proizvođačem, tj. nad zavisnim seljakom. - Feudalizam, kao društveni poredak, javlja se između V i VIII v. i traje, po mišljenju nekih istoričara, do XVI veka, kada su otpočeli da se izgrađuju kapitalistički odnosi u društvu, dok drugi vide njegov završetak u XVII ili, čak, krajem XVIII veka. U feudalnom društvu eksploatatorsku klasu čine vlastelini, koji dobijaju zemlju na upravu od gospodara, seniora. članovi vladareve porodice, vojničke družine ili službenici postajali su zemljoposednici, ali i vladarevi vazali. Velikoposednici su delili posede čla novima svoje porodice ili vojničke družine, pa su oni postajali seniori, a zavisni slobodni ljudi njihovi vazali. Senior je bio dužan da štiti svog vazala ako ga neko napadne oružanom silom ili pozove na sudsku odgovornost. Vazal je morao da se pokorava senioru, zatim da vrši vojničku službu i da prisustvuje važnijim većanjima ili suđenjima. Senior je imao pravo da oduzme vazalu posed u slučaju njegovog neverstva. Svaki zemljoposednik imao je svoje vazale. Od vladara zavisile su velmože, od velmoža niža vlastela itd. Svi su oni međusobno vezani obavezama vernosti i međusobne pomoći i tako obrazuju feudalnu lestvicu ili feudalnu jerarhiju, na čijem se vrhu nalazi vladar, a na dnu piramide zavisni seljaci - kmetovi. Seljaci nisu mogli sačuvati svoje sitne posede zbog prekomernog zaduživanja ili pljačke od strane samovoljnih i ne-
FEUDALIZAM
185
obuzdanih feudalaca. Stoga su oni stupili pod zaštitu moćnih gospodara, obavezujući se da će im biti verni i ispunjavati sve obaveze koje im gospodar postavi. Tako seljaci zbog neispunjavanja obaveza gube postepeno svoju slobodu kretanja i raspolaganja svojom imovinom. Zavisni seljaci su imali prema gospodaru, vlastelinu, sledeće obaveze: radna renta, koja se sastojala u obaveznom radu na feudalčevom imanju, naturalna renta, kada se pretežni deo seljačkih dažbina sastojao u davanju agrarnih proizvoda vlastelinu i novčana renta, isplaćivanje dažbina u novčanom iznosu, tj. kada feudalci zbog razvijenosti tržišta i robno-novčanih odnosa najveći deo radnih i naturalnih obaveza zamenjuju novčanim iznosom. Za sve vreme postojanja feudalizma hrišćanska crkva je bila ideolog i branilac ovog društvenog poretka. Zasnivajući svoje učenje na postavci da je „svaka vlast od boga data" i da je „kmetstvo dar božji", crkva se energično borila protiv svakog antifeudalnog pokreta. U političkom pogledu feudalna država je prošla kroz tri etape razvitka: prva faza - rano feudalno doba (od pol. V v. do polovine XI v.) kada je centralna vladarska vlast slaba, a monarh kao „prvi među jednakim" nije bio u stanju da spreči feudalne razmirice i anarhiju; druga faza - doba procvata feudalizma (od pol. XI v. do XV v.) kada država dobija oblik staleške monarhije, u kojoj se monarh oslanja na staleže (plemstvo, sveštenstvo i građane) i ojačava svoju vlast koristeći se međusob nim sukobima staleža; u trećoj fazi doba prvobitne akumulacije kapitala i raspadanja feudalnih društvenih odnosa (od XV do XVII v.), država dobija formu feudalno apsolutističke monarhije u kojoj je vladarska moć neograničena. Počev od XVI v. građanski stalež, pod uticajem razvoja proizvodnih snaga, pretvara se u klasno svesnu buržoaziju, bori se protiv feudalnog parazitskog društva koje koči privredni razvoj nove društvene klase. Buržoazija. okuplja sve napredne društvene snage i ruši zastareli režim. Najodluč niji udarac feudalizmu zadala je velika francuska revolucija (1789), posle koje se feudalizam kao društvena forma zadržava u zaostalim zemljama srednje i istočne Evrope, a nepovratno je ukinut tokom XIX v. U zemljama Azije i Afrike feudalizam se održao do polovine XX v. i nestajao je pod udarcima narodnooslobodilačke borbe i narodnih revolucija posle 2. svetskog rata. FEUDALIZAM U JUZNOSLOVENSKIM ZEMLJAMA. Feudalno društvo u Sloveniji razvija se od VII veka, tj. u doba samostalnog unutrašnjeg slovenač-
FEUDALIZAM
kog razvoja, kada kneza bira zbor koseza, odnosno članova vojničke družine i vlastele, a ne narodna skupština. Uzdizanje kneza ogleda se u tome što je on sam odlučivao o javnim dažbinama i raspolagao svojom vojskom. Počev od sredine VIII v„ uz neposrednu pomoć Bavaraca, a kasnije Franaka učvršćuje se feudalizam u slovenačkim zemljama. U doba franačke, a potom nemačke dominacije feudalni odnosi se učvršćuju darivanjem krunskih poseda od strane vladara. Nosioci političke vlasti i jezgro feudalne vojske postaju plemići tuđinskog porekla, a uloga kosega svodi se samo na formalni izbor i ustoličavanje vojvoda. Iako su krupni feudalci bili nemačkog porekla, niže slovenačko plemstvo osiguralo je svoja prava „zemaljskim privilegijama" po kojima su niži plemići mogli slobodno da raspolažu svojim posedima i da im, u slučaju spora, sudi Zemaljski kneževski sud. Unutrašnja izgradnja feudalne klase i borbe između moćnih velikaša i sitnog plemstva odstranila je kosege iz političkog života i oni su postali zavisni seljaci - kmetovi. Od XIII do XV v. proces nemačke kolonizacije zahvatio je severne slovenačke zemlje. Germanizacija nije bila samo težnja nemačkih feudalaca da „ponemče" slovenačke zemlje, već želja da se nasele planinska pusta zemljišta i povećaju prihodi. Talas kolonizacije bio je nepovoljan za Slovence, tako da se slovenačka etnička granica protezala duž Ziljske doline do Radgone. Sa usponom i jačanjem feudalnog društva stavaraju se u Sloveniji autonomni gradovi (v.). Gradski elemenat bio je pretežno stranog porekla, dok se u selima očuvao seljački elemenat koji se uprkos hiljadugodišnjem ropstvu oču vao kao etnička celina. O društvenom razvoju Hrvata od VII do IX v. nema nikakvih podataka, a od IX do XII v. ne postoje verodostojni podaci koji bi tačno prikazali odnose u ranofeudalnoj državi. No, ipak, uprkos oskudnim izvorima zapaža se diferencijacija u hrvatskom društvu i uspon kneževske vlasti, koja je zavisna od župana i hrišćan ske crkve. Iz niza povelja zapaža se slabljenje zajedničkog vlasništva, zadruge, i učestvovanje baštinskog prava na zemlju. Postojanje „plemenštine" i s}obodnih seoskih opština kočilo je brži razvoj feudalnih odnosa. Gubitkom hrvatske nezavisnosti (1102) počinje se učvršćivati u Hrvatskoj ugarski tip feudalizma koji se formirao od XI v. uvođenjem donacionalnog sistema. Osnova ovog sistema je velika kraljevska vlast koja nagrađuje plemstvo zemljištem (donatio v.) za vernu službu, mada nisu postojali formalni ob-
FIDIJA
FIDIJA lici vazalstva. Poklanjanje donacija oslabilo je kraljevu moć, a dodeljivanje regalnih prava feudalcima umanjilo je kraljeve prihode. Velikaši su smatrali dodeljene županije svojim naslednim posedima, te se protiv njihove samovolje diže niže plemstvo. Niže plemstvo je uspelo da primora kralja da izda Zlatnu bulu (v.) 1222. godine. Ovim aktom stvaraju se prvi oblici staleškog državnog uređenja u Hrvatskoj i Ugarskoj. U Slavoniji staleški feudalni sistem je omogućio stvaranje autonomnih plemićkih županija. Zupan, koga je postavljao kralj, prestao je da bude nosilac vlasti. Od XIII v. organizovano sitno plemstvo izražava svoju volju na županijskim skupštinama, a župan postaje izvršilac zaključaka županijske skupštine. Obnavljanjem Zlatne bule 1351. g. ukinuta je razlika između donacija i nasledne plemenštine. U Hrvatskoj nije bilo kraljevskih županija, već se uzdižu moćne porodice iz zajednice „dvanaest plemena plemića kraljevine Hrvatske", koje pomoću donacija postaju moćan i odlučujući faktor u rešavanju svih državnih pitanja kraljevine. - Podaci o nastanku feudalnog društva u Bosni potiču pre stvaranja bosanske srednjovekovne države. Pod vizantijskom, hrvatskom i ugarskom vladom vrši se raslojavanje društva i od rodovskog plemstva nastaju feudalni gospodari koji su svoj posed zadržali kao baštinu ili ga zadobili darovnicom. Vlasteoske baštine nasleđene ili stečene proširivale su se vladarevim darovnicama kojima se uspostavljao odnos vazaliteta pod uslovima vernosti i vršenja vojne službe. Darovni posed sa delom vlasteoske baštine smatrao se kao svojina feudalca. Bosanska vlastela dobijala su i imunitetna prava, kao sudski imunitet ili ubiranje dažbina u svoju korist itd. „Plemenite baštine" pretvaraju se do kraja XV v. u samostalne domene, a „gospoda bosanska" sve više se odvajaju od državne vlasti, kao samostalni gospodari. Ona na vlasteoskim saborima nameću svoju volju nižem plemstvu kada se radi o donošenju državnih odluka, šta više zamenjuju i vladare. Sitno plemstvo, bilo je u vazalnom položaju prema svom senioru - vladaru. Seljaci u feudalnom dru~tvu gube lič nu slobodu. Oni su obavezni da gospodaru daju polovinu žetvenog prinosa, te ih otuda nazivaju „polovnicima". O naturalnim i novčanim dažbinama seljaka u Bosni nemamo podataka. Kroz čitav srednji vek u Bosni se pominje trgovina robljem. Ropstvo kao institucija javlja se zbog duga, kupovinom i sl. Robovi su prodavani Dubrovniku i Veneciji, a korišćeni su kao kućna posluga. Kako je crkva zabranjivala tr-
govanje krštenim ljudima, Dubrovčani su robove označavali jereticima ili ljudima dovedenim iz Bosne. Sa osvajanjem Bosne i Hercegovine od strane Turaka uništeno je bosansko-hercegovačko plemstvo, a nov feudalni poredak zasnovan je na timarsko-spahijskom sistemu. U Srbiji feudalno klasno raslojavanje otpočinje u drugoj polovini IX v. Potpuni feudalni sistem izgradio se od XIII do XV v. kada su se izdiferencirali društveni staleži, slojevi, grupe, a njihovi odnosi stabilizovali i pravno učvrstili. Osnovna klasa, vlastela (v.) ili velmože bila je značajan faktor u državi; koristili su svoj posed, baštinu (v.) kao neotuđivo pravo, dok su vlasteličići bili neposredno podređeni vladaocu, a ne vlasteli. Pored vlasteoske baštine, postojali su vlastelini-pronijari (v. pronija). Nevlasteosko stanovništvo, sebri (v.), meropsi (v.),
Vlasi (v.), sokalnici (v.) i
otroci
(v.), nalaze se u položaju potčinjenog i eksploatisanog stanovništva. Za feudalizam u Srbiji karakterističan je odnos između vlastele i vladara. Iako je srpska državna vlast, odnosno vlast vladaoca bila jaka i nezavisna, vladar je u mnogim pitanjima bio pod uticajem svoje vlastele. U XV v. srpski despoti su slomili vlast svoje vlastele i postali zahvaljujući spoljno-političkoj situaciji, neograničeni gospodari u državi. Crkvena vlastela odigrala je značajnu ulogu u srpskoj srednjovekovnoj državi pružajući vladaocu bezrezervnu podršku pri učvršćenju vlasti i borbi protiv nepokornih feudalaca. U Makedoniji proces raspadanja rodovske zajednice otpočinje pod uticajem bugarskih vladara, koji su upravljali Makedonijom. Sazrevanje feudalnih odnosa pada u razdoblje obnove vizantijske vlasti posle smrti Vasilija II (1025). U Makedoniji feudalizam se učvrstio u vizantijskoj formi. Organizacija uslovljava pretvaranje seljaka u parike (v.), a od kraja XI v. učvršćuje se pronijarni sistem. Važenje vizantijskog prava u pogledu feudalnih odnosa nisu mogle uništiti ni česte smene gospodara u Makedoniji. Car Dušan je npr. potvrdio sva prava i posede makedonskih feudalnih gospodara stečenih od vizantijskih careva. Seljaci su se delili na elevtere (one koji nisu imali posed za koji bi bili vezani) i parike. Padom Makedonije pod tursku vlast menja se feudalno uređenje (v. timarsko-spahijski sistem). FIDIJA, grčki vajar iz V v. pre n, e. U mladosti bavio se slikarstvom, a posle pobede grčke vojske nad Persijancima izradio je nekoliko statua kao uspomenu na !rčke pobede. Ovim je stekao priznanje i bilo mu je povereno da rukovodi radovima na Akropolju u Atini
FIHTE
koji su razorili Persijanci 480. pre n. e. Prema jednom podatku bio je optužen za proneveru zlata koje mu je svakako bilo stavljeno na raspolaganje prilikom izrade kipa Atine Partenos. FIHTE, Johan Gotlib (Fichte Johann Gottlieb, 1762-1814), nem. fil~zof. Kao istaknuti predstavnik nem. klas. idealističke filoz„ izvršio je snažan uticaj na pojavu i obrazovanje nem. romantizma. Svojim Govorima nemačkoj naciji, održanim u Berlinu 1807-1808. god. protiv Napoleona, postao je ideolog nem. nacionalizma. FILHELENIZAM, pokret među evrop. inteligencijom da se pomogne Grcima u njihovoj borbi za oslobođenje (1821 -29). Imao je osnovu u ponovnom otkriću ant. sveta krajem XVIII i početkom XIX v„ i u novom talasu klasicizma u knjiž. i umetnosti. Filhelenska društva slavila su staru Grčku i nove pobede grč. naroda i prikupljala pomoć ustanicima. FILIP li, makedonski kralj (359-363. pre n. e.), otac Aleksandra Velikog. Kratko vreme bio je namesnik, posle čega ga je narod izglasao za kralja. Reorganizovao je makedonsku vojsku i stvorio čuvene falange koje su odnosile pobede na sve strane. Najpre je ratovao protiv severnih suseda Ilira, balkanskih naroda, koji su ugrožavali makedonske oblasti. U novoosvojenim oblastima osnovao je novi grad Herakleju, današnji Bitolj. Boraveći još u mladosti kao talac u Tebi upoznao se sa prilikama u Grčkoj. To mu je pomoglo u ratu koji je preduzeo protiv grčkih država - polisa. Akciju su mu znatno olakšali Tesalci koji su ga pozvali u pomoć zbog poraza u ratu sa nekim grčkim polisima. Atina se spremala da zaustavi makedonsko na~liranje prema jugu. Međutim, u njoj Je došlo do rascepa. Jedni su, na čelu sa Demestenom, bili protiv Filipa, dok su njihovi protivnici u makedonskom kralju videli ne samo svoj spas nego i spas cele Grčke, kao i mogućnost zajedničkog pohoda protiv Persije. U borbi protiv udruženih Atinjana i Tebanaca odneo je pobedu 338. g. pre n. e. kod Heroneje, sklopio je mir sa Atinom i nastavio prodor prema Peloponezu. U Korintu je sazvao opštu skupštinu svih grčkih gradova - polisa, na kojoj je najpre proglašen opšti mir, a zatim obrazovan savez grčkih država za rat protiv Persije u kome je on preuzeo vrhovnu komandu nad vojskom grčkih saveznika, a njegova država dobila je vodeću ulogu u „svetom ratu" protiv Persije. Dve godine docnije, 336. pre n. e. poslao je jedan manji odred vojnika u Malu Aziju da organizuju mostobran za nesmetani prelaz glavnih vojnih snaga novog sa-
FILIP
veza. Međutim, do ovog rata nije došlo pošto je njegov glavni inspirator iznenada umro, posle teških rana koje su mu naneli atentatori, odlučni da ga ubiju. Bio je vešt vojskovođa i sposoban diplomata koji je ostvario veći nu svojih ciljeva, kao što je stvaranje velike države na Balkanskom poluostrvu. FILIP II AVGUST (vladao 1180-1223), francuski kralj iz porodice Kapeta. Učvrstio je kraljevsku vlast; ratovao je sa engleskim kraljevima Henrihom II Plantagenetom, Ričardom Lavljeg Srca i Jovanom Bez Zemlje. Pobedom kod Buvina (1214) nad Englezima, flandrijskim grofom i Nemcim.a pod komandom Otona IV, nem.ačkog kralja, osvojio je veći deo engleskih poseda u Francuskoj. Učestvovao je u 3. krstaškom ratu. FILIP IV LEPI (vladao 1285-1314), francuski kralj iz porodice Kapeta. U borbi protiv samovoljnih feudalaca oslanjao se na pomoć gradova. Poreskim reformama oduzeo je imanja bogatom monaškom templarskom redu i mnogobrojnim jevrejskim porodicama. Katolička crkva se oduprla oporezivanju i potčinjavanju kraljevskoj vlasti, što je dovelo do sukoba između kralja Filipa IV i pape Bonifacija VIII. Iz ovog obračuna kralj je izašao kao pobednik. Posle papine smrti papsko sedište premešteno je u Avinjon (Francuska). Za vreme njegove vlade počelo se formirati predstavničko telo sveštenstva, plemstva i predstavnika gradova, iz koga će se razviti državni stalež, najviše zakonodavno i predstavnička telo Francuske. FILIP VI (vladao 1328-50), francuski kralj, osnivač nove francuske dinastije Valoa. Došao je u sukob sa engleskim kraljem Edvardom III, koji ga nije hteo priznati za zakonitog naslednika francuskog prestola. Filip VI bio je sinovac Filipa IV Lepog. Cerka Filipa IV je bila udata za engleskog kralja Edvarda II, te je Edvard III kao zakoniti naslednik francuske krune tražio i francuski presto. Zbog protivljenja Filipa VI da preda Englezima francuski presto, otpočeo je rat za francusko nasleđe, poznat pod imenom stogodišnji rat (1337-1453). FILIP I LEPI (1478-1506; vladao od 1504), kralj Kastilije, bio je sin cara Maksimilijana I Habsburga. Kao nadvojvoda Burgundije oženio se Huanom Ludom, kćerkom Ferdinanda II Katoličkog i Izabele Kastilijske. Njegov buran privatni život dovodio je do oča janja Huanu, koja je, budući da ga je neizmerno volela, postala žrtva svoje strasti poremetivši pameću. Kad je posle smrti Izabele (1504), uprkos Ferdinandovom protivljenju, postao kralj
FILIP
Kastilije, neočekivano je umro. Huana je njegov leš stavila u sarkofag koji je bio od mermera, a na njemu se nalazio otvor od stakla, i pored njega provela ostatak svoga života. FILIP II (1527-1598; vladao od 1556), kralj Španije, sin Karla V. Od mladosti se učio upravljanju državnim poslovima, a odlikovao se posebnim verskim fanatizmom, izuzetnom radljivošću i bolesnim nepovorenjem prema drugima. U želji da personalnom unijom spoji Španiju sa Engleskom, oženio se (1554) engleskom kraljicom Marijom Tjudor, koja je umrla 1558. god. Karlo V predao mu je, 1556, vlast u Španiji i njenim posedima, a carsku krunu i vlast nad Austrijom svome bratu Ferdinandu I. Tako se loza Habsburgovaca podelila na dve grane: špansku i austrijsku. Filip je u zemlji zaveo apsolutizam, a na polju religije počeo je progoniti protestante i ostatke Mavara. Privredna eksploatacija, političko ugnjetavanje i verski progoni doveli su do ustanka u zemljama Nizozemske, kuda je bio upućen vojvoda od Albe sa zadatkom da nemire uguši. Španija nije uspela da Nizozemsku održi u pokornosti, tako da su se severne provincije ujedinile stekavši time nezavisnost. Filip II stekao je veliku slavu kad su pomorske snage, kojima je zapovedao Huan od Austrije, vanbračni sin Karla V, pobedile tursku flotu u bici kod Lepanta 1571. Dugo je pripremao zemlju za vanredan vojnič ki poduhvat protiv Engleske. Najzad, 1588. „Nepobediva Fillp II aramada" krenula je put Engleske, gde je u vodama Lamanša doživela potpunu propast. U španskoj ratnoj floti nalazili su se i brodovi Dubrovačke Republike. Filipova ponašanje izazivalo je čuđenje kod savremenika, a teški potresi u porodici (smrt sina Don Karlosa) vidno su uticali na njegovo duševno stanje. FILIP III (1578-1621; vladao od 1598), kralj španije, sin Filipa II. Bio je slab i nesposoban vladar, koji se teško snalazio u komplikovanim međudržavnim odnosima, pa je sa olakšanjem prepustio upravu zemlje i vođenje političkih poslova ministru vojvodi Lermi. Za vreme njegove vlade unutrašnje stanje u zemlji postala je teško; naroči to ekonomsko siromašenje bilo je posledica konačnog progona privredno aktivnih Mavara (1609-1610). Na polju spoljne politike vodio je rat protiv Engleske, sa kojom je zaključio ugo-
FILIPOVIC
189
vor, i s Holandijom s kojom je zakljuprimirje (1609). FILIP IV (1605-1665; vladao od 1621), kralj Spanije, sin i naslednik Filipa III. Bio je u svemu pravi sin svoga oca. Slab kao političar, nesposoban kao vojskovođa i razvratan kao čo vek, voleo je samo uživanja i zabavu, a na krmilo državnog broda postavljao je ministre, svoje ljubimce. Na njegovom dvoru živeo je, kao dvorski slikar, jedan od najvećih umetnika Španije Dijego Rodrigez de Silva Velaskez. Španija je za vreme njegove vladavine i dalje klizila nizbrdicom propasti čemu su naročito doprineli bezuspešni ratovi koje je vodio protiv Filip IV Nizozemske, Francuske i Engleske i ustanci koji su izbijali u Kataloniji, Napulju i Palermu; ustankom protiv španije potpuno se oslobodio Portugal 1640. godine. FILIP V (1683-1746; vladao od 1714), unuk Luja XIV i španske princeze Marije Terezije, osnivač burbonske dinastije u Španiji. Poslednji španski Habsburgovac Karlo II, sin Filipa IV, odredio ga je za svoga naslednika. Austrija je, pak, istakla svog pretendenta, što je dovelo do rata za špansko nasleđe (1701-1714). Rat je završen mirom u Utrehtu (1713), po čijim je odredbama Filip zadržao krunu španskoga kralja, ali pod uslovom da ne srne izvršiti ujedinjenje sa Francuskom, a Španija je izgubila sve evropske posede, Minorku i Gibraltar, koji je došao u posed Engleske. Nastojanjima njegove druge žene Elizabete Farneze njegovim sinovima bile su obezbeđene Napuljska Kraljevina i Farma. Filip je abdicirao u korist svoga sina Luja (1724), a pošto je ovaj iste godine umro, Filip je ponovo preuzeo vlast i vladao do 1746. god. Nervno bolestan, on nije bio sposoban da sa uspehom obavlja svoju vladarsku dužnost. FILIPIKE, naziv za govore koje je sredinom IV v. pre n. e. držao najveći grčki besednik Demosten (v.) protiv makedonskog kralja Filipa II, pozivajući Atinjane i druge Grke da se ujedine protiv opasnog neprijatelja. Istim imenom nazvano je 14 Ciceronovih govora koje je on održao posle ubistva Cezara protiv Marka Antonija. FILIPOVIC, Filip (1879-1938), srpski i jugoslavenski revolucionar i politički radnik. - Rodio se u Cačku, gde je učio osnovnu školu i gimnaziju. Studičio
FILURIJA
je je započeo u Beogradu, a zavrs10 ih u Petrogradu. Istakao se kao profesor matematike. Još kao srednjoškolac pristupio je socijalističkom pokretu pod uticajem ideja Sv. Markovića. Za vreme studija u Petrogradu učestvovao je u radu marksističkih kružoka. Učestvovao je i u revoluciji 1905. Posle povratka u Srbiju 1912. god. učestvovao je aktivno u radnič kom pokretu kao saborac D. Tucovića. Za vreme 1. svetskog rata okupatorske vlasti su ga internirale. Posle rata stoji u prvim redovima revolucionarnog pokreta. Učesnik je osnivačkog kongresa SRPJ(k) i izabran u najviše rukovodstvo u kome je ostao i kasnije. Učestvovao je i u radu Kominterne i bio je predstavnik KPJ u njenom Izvršnom komitetu. Bio je predsednik opštine u Beogradu i poslanik Ustavotvorne skupFilip Fllipović štine. Zbog svoga rada često je hapšen i proganjan. Boravio je dugo i u emigraciji. Stradao je u Staljinovim „čistkama". Napisao je mnogo članaka i brošura, a značajnija dela su mu: „Razvitak društva u ogledalu istorijskog materijalizma" i „Pedagogija matematike" zajedno sa V. Mročekom.
FILURIJA, posebna vrsta poreza u Turskoj, koju su plaćali tzv. Vlasi-stočari. Filurđije Vlasi predstavljali su slobodno seljačko stočarsko stanovništvo. Filurija se plaćala umesto harača, ušura i ispendže. Iznosila je tačno utvrđenu sumu u novcu, a plaćala se po domaćinstvu. Pojedine stočarske oblasti plaćale su filuriju kao jedini porez. Po Kanun-nami od 1523. uvedena je bila filurija kao porez u Crnoj Gori. Crnogorci su proglašeni za slobodne stočare, koji filuriju plaćaju po „vlaškom običaju". Filurija u Crnoj Gori iznosila je u XVI veku 55 akči po domaćinstvu. Filurdžije u Turskoj predstavljale su povlašćenu kategoriju pokorenog stanovništva. Obično su filur,džijske oblasti uživale manju ili veću lokalnu samoupravu. Na osnovu filurdžijskih povlastica razvila se autonomija Crne Gore u XVI i XVII veku. Slične autonomije imale su neke druge planinske oblasti na Balkanskom poluostrvu. Određenu autonomiju na temelju filurije uživali su u XVI veku i Vlasi smederevskog sandžaka. FINSKA. Finci su, kao narod ugro-fins. jez. grupe, naselili današnju jugozap. Finsku početkom n. e., i odatle se postepeno širili potiskujući Laponce
190
FIRENCA
kao domoroce. Primili su hrišćanstvo sredinom X v. od šved. kralja Eriha i na taj način dospeli pod duhovni uticaj Šveđana. U sledećoj fazi došlo je do postepene penetracije šved. veleposednika, a u toku XIII v. i. do uspostavljanja polit. vlasti švedske na fins. području. Rusko prodiranje u Finsku započelo je za vreme severnog rata, ali je zaključenjem mira, 1721., ta zemlja ponovo pripala švedskoj, sem ist. Karelije sa gradom Viborgom. Zapadnu Kareliju zadobiil su Rusi 1743. godine. U toku Napoleonovih ratova, F. je Tilzitskim mirom (1807) dospela u interesnu sferu Rusije. Aneksija je konačno izvršena 1809. godine. Finska je ostala pod rus. vlašću do 1917. godine. Do 1881. god. imala je autonomiju koja je obnovljena nakon revolucije od 1905. godine. Posle izbijanja oktobarske revolucije, F. je 6. dec. 1917. god. prok:lamovala nezavisnost; 19. marta 1919. god. proglašena je Finska Republika. Suverena vlast pripala je narodu koji vlada preko parlamenta. Vrhovna izvršna vlast nalazi se u rukama predsednika republike i vlade. Godine 1939, 30. nov., došlo je do rata između SSSR i Finske zbog sov. teritorijalnih zahteva. Rat se završio mirom u Moskvi 12. marta 1940. god., kojim je SSSR dobio Karelijsku prevlaku, sev. obalu jezera Ladoga i grad Viborg, a F. je, uz to, iznajmila SSSR-u poluostrvo Hanko (na 30 godina). Finska se sledeće god. pridružila Nemačkoj u ratu protiv SSSR, ali je, nakon prodora sovj. trupa, sklopila separatno primirje 19. sept. 1944. godine. Mir je zaključen u Parizu 10. febr. 1947. godine. Granice su ostale uglavnom iste kao što su utvrđene ugovorom u Moskvi, s tim što je F. izgubila oblast Petsamo i ustupila, do 1956, poluostrvo Porkalu. Godine 1948. zaključen je sovj.-fins. sporazum o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći. FIRENCA (Florenca), grad u Italiji, pokrajina Toskana. Od XII v. postala je samostalan grad-država koji je bio izložen unutrašnjim borbama. Nesređe ne prilike u gradu iskoristile su pojedine bogate porodice da bi učvrstile svoj položaj. Među njima najbogatija je bila porodica bankara Mediči, koji su proširili svoj uticaj i za kratko vreme postali gospodari sa neograniče nom vlašću. Jedan od najistaknutijih članova ove porodice bio je Kozma Mediči (1389-1464) koji je više od 30 god. bio neosporni gospodar u državi. Zahvaljujući njegovoj veštoj diplomatskoj politici, ogromnim finansijskim sredstvima i osvajanjima Firenca je postala gospodar najvećeg dela Toskane, stekla izlaz na Tirensko more, a
FIRENTINSKA UNI.JA pomoću
FLERI
191
prijateljskih veza sa Mletač kom Republikom i papom, ojačala je znatno svoj međunarodni ugled. Kozma Mediči je od svoje države stvorio najpre jak trgovački i bankarski centar, a zatim i kulturni. Pomažući lično umetnost, književnost i nauku stvorio je od svoga grada-države jedan od najznačajnijih centara evropskog humanizma. Veliko bogatstvo talijanskih gradova privlačilo je francuske i španske osvajače. Francuski kralj Karlo VIII prešao je Alpe 1494. god. i zauzeo severnu i srednju Italiju. Pred francuskom vojskom Pjetro Mediči je napustio grad, bežeći pred narodnim ustankom kojim je obnovljena republika. U gradu je tada vatreno istupao svojim čuvenim govorima dominikanski propovednik Savonarola koji je osuđivao bogatstvo i tražio da se sirotinji oproste dugovi. Osuđujući Rim i papu, za koga je rekao da nije hrišćanin, bio je spaljen 1498. god. Porodica Mediči se vratila u Firencu uz pomoć Španaca 1512. god. Nekoliko god. docnije oni su pripojili svojoj državi republiku Sijenu. Cuveni firentinski političar i istoričar Makijaveli (1469 -1527), koji je bio savetnik za spoljne i ratne poslove Firentinske Republike, povratkom Medičija bio je optužen za zaveru protiv nove vlade. Bačen je najpre u tamnicu, a zatim proteran iz grada. Jačajući dalje svoju državu Mediči su 1569. god. dobili javno priznanje od pape koje se manifestovalo u njihovoj zvučnoj tituli - veliki vojvoda od Toskane. U svojoj državi ostali su na vlasti sve do 1737. god„ što im je omogućilo da od Firence stvore jedan od najznačajnijih kulturnih centara. Najsjajnije doba iz vremena Lorenca Veličanstvenog uskoro je povraćeno. U gradu su obnovljene stare velelepne građevine i izgrađene nove. Stvorena su nova umetnička dela firentinske škole, jedne od najznačajnijih talijanskih umetničkih škola iz vremena renesanse. Donatelo, Giberti i Mikelanđelo Buonaroti stvorili su u ovom gradu remek-dela svetske umetnosti. Aneksijom Toskane 1737. god. od strane Austrije prestala je vladavina porodice Mediči u Firenci. U njoj su otada sve do 1859. god. sedeli prinčevi koji su svoje poreklo vodili iz dinastije Habsburgovaca. U vreme ratova za ujedinjenje Italije Firenca je u vremenu od 1865-1871. god. pripojena kraljevini Italiji. FIRENTINSKA UNIJA, pokušaj ujedinjenja katoličke i grčko-pravoslavne crkve, sklopljena 1439. god. u Firenci posredstvom vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa i rimskog pape Evgenija IV. Vizantijski car je želeo da uz pomoć pape i zapadnih katoličkih vla-
dara pribavi pomoć za borbu protiv Turaka Osmanlija. Sporazum je objavljen 1452. god. i izazvao je jak otpor kod pravoslavnog sveštenstva. Firentinska unija nije uspela da spase Vizantiju, koja je pod naletom Osmanlija pala 1453. god. pod tursku vlast. Grčko sveštenstvo na crkvenom saboru, održanom 1472. god. u Carigradu odbacilo je uniju i poništilo njene odluke. FIRER, v. Hitler. FISTEL DE KULANZ, Nima-Deni (Fustel de Coulange, Numa-Denis, 1830-89), franc. istoričar, pisac Antičke !storije političkih inFrancuske (1875-88). Posle liberalne, on, zajedno s Tokvilom (v.), predstavlja demokratsku fa-
države (1864) i stitucija stare
zu
u
franc.
istoriografiji,
obeleženu
primen~m istor.-soc. metoda. Jedan cd osmvĐča modernog gledanja na
ant. svet. Sjajan stilist. FIZIOKRATIZAM, ekonom. doktrina, ponikla u Francuskoj u drugoj polovini XVIII v., prema kojoj je izvor nac. bogatstva u proizvodnji, pre svega u poljoprivredi koja jedino daje „čisti prinos". Fiziokratizam je imao oslonca u primeni naučnih rezultata na području agrikulture, a može se protumačiti i povratkom zemljoposednika na selo i njihovim pokušajem da nađu izvore egzistencije. Povezan je sa idejnim, filozofskim i političkim kretanjima u XVIII v., možda najprisnije s devizom o povratku prirodi. Predstavnici: Kene (v.), Mirabo (v.), Tirgo (v.) i dr. FJODOR I ALEKSEJEVIC (1661-1672, vladao od 1676), ruski car, sin i naslednik Alekseja Mihajloviča. Iako njegova vladavina nije bila duga, Rusija je bila osnažena reformama koje je on sproveo u finansijama, sudstvu i vojsci. FJODOR IVANOVIC, (1557-1598, vladao od 1584), ruski car, sin cara Ivana IV Groznog, koga je nasledio na prestolu. Ovaj poslednji izdanak Rurikove dinastije bio je telesno bolestan, a kao vladar slab i nesposoban. Carsku vlast vršio je, u stvari, Boris Godunov, brat njegove žene. FLEMING, Aleksander (Fleming, Alexander, 1881-1955), engl. bakteriolog. Godine 1928. otkrio je prvi antibiotik, penicilin, čija je masovna primena počela 1942. godine. FLERI, Andre-Erkil (Fleury, Andre-: -Hercule de, 1653-1743), kardinal i prvi ministar Luja XV, najuticajnija ličnost Francuske 1715-40. godine. Osigurao Francuskoj posed Lorena 1738. god. mirovnim ugovorom sklopljenim sa Austrijom u Beču. Predviđao je engl. prevlast u svetu i radio na otklanjanju franc.-engl. antagoniz-
FOOANSKI PERIOD NOR
192
ma. Doživeo je slom ulaskom Francuske u savez sa Austrijom 1740. godine. FOOANSKI PERIOD NOR, vreme od 25. januara do 10. maja 1942. kada su CK KPJ i Vrhovni štab NOVJ razvili veliku aktivnost u razvijanju NOR, a posebno u izgradnji NOVJ i narodne vlasti. - Na početku 1942. god. postojala je prostrana slobodna teritorija u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini. Njen centar bio je u Foči, koja je bila neprekidno slobodna tri i po meseca. U gradu su se nalazili rukovodeći organi NOP na čelu sa CK KPJ i Vrhovnim štabom NOVJ. Na slobodnoj teritoriji bila je razvijena svestrana aktivnost - vojna, politička, pa i kulturna. Nastavljen je rad na izgradnji NOVJ. Stvorene su nove vojne jedinice, a među njima i 2. proleterska brigada. U vezi sa pojavom brigada, Vrhovni štab je izradio u Foči Statut proleterskih narodnooslobodilačkih udarnih brigada. Takođe, stvorene su i jedinice Dobrovoljačke vojske Jugoslavije od boraca koji su se još kolebali između partizana i četnika. U vojnu delatnost spada i rad na organizaciji pozadine i stvaranje vojnopozadinskih organa, tj. komandi mesta i komandi područja, kao i formiranje partizanskih straža. Najznačajniji oblik političke aktivnosti bio je dalji rad na izgradnji narodne vlasti. U tom pogledu od posebnog značaja su dva dokumenta što ih je Vrhovni štab doneo krajem februara 1942. u Foči. (v. Fočanski propisi). U njima su istaknuti osnovni zadaci NOO, revolucionarni i demokratski, na kojima su organi narodne vlasti zasnovani. Vrhovni štab i CK KPJ razvili su veliku aktivnost u cilju povezivanja sa vojnim i političkim rukovodstvima u susednim krajevima i nastojali da uspostave vezu sa ostalim pokrajinama. Značajnu aktivnost razvile su organizacije KPJ, SKOJ, JNOF, kao i ženske i omladinske organizacije. Takođe je proširen i kulturno-prosvetni rad u teškim ratnim uslovima i sa veoma skromnim materijalnim sredstvima. Organizovani su raznovrsni kursevi i tečaji, održane razne kulturne priredbe, pojavilo se zatim mnogo brojeva zidnih novina, listova i drugih publikacija itd. FOČANSKI PROPISI, dva značajna dokumenata za dalju izgradnju narodne vlasti što ih je krajem februara 1942. u Foči izdao Vrhovni štab. - Višemesečno iskustvo je pokazalo da je bila pravilna politika rukovodstva NOP, odnosno CK KPJ u izgradnji NOO. Narod je prihvatio NOO kao organe borbe i nove, narodne vlasti. Stečeno iskustvo u radu NOO na oslobođenim teritorijama Srbije, Crne Gore, Bosne,
FOLKSDOJOERI
Hrvatske i Slovenije do početka 1942. trebalo je uopštiti bližim propisima i istovremeno postaviti zadatke o radu i funkcionisanju NOO za naredni period na teritoriji čitave Jugoslavije. Tako je došlo do pojave tzv. fočanskih propisa, tj. dva dokumenta što ih je Vrhovni štab izdao krajem februara 1942.: 1) Zadaci i ustrojstvo NOO i 2) Objašnjenja i uputstva za rad NOO u oslobođenim krajevima. U stvaranju ovih dokumenata posebno je značajna uloga Moše Pijade. U tim propisima ističe se da su NOO privremeni organi vlasti i da je to nužno dok ih narod u potpunosti ne prihvati, a da će definitivni oblik narodne vlasti odrediti narod po oslobođenju zemlje. Među zadacima NOO bili su i ovi: angažovanje i ujedinjenje čitavog naroda u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika, snabdevanje i pomoć vojsci, organizovanje reda i bezbednosti, privrede, prosvete, briga o stanovništvu u pozadini itd. Ovi propisi sadrže i demokratska načela na kojima se zasnivaju i deluju NOO - odgovornost pred narodom, jedinstvo vlasti, samoupravnost, demokratski centralizam, ravnopravnost žena itd. Značaj ovih dokumenata je ogroman. To su prvi propisi o narodnoj vlasti koji su važili za celu zemlju. Oni predstavljaju osnovu za izgradnju novog društveno-političkog uređenja u našoj zemlji. FOJERBAH, Ludvig (Feuerbach, Ludwig, 1804-72), nem. filozof. Kao hegelijanac, ustao je protiv idealizma svog učitelja, ali je odbacio i njegovu dijalektiku. Postavši materijalist, on nije bitno prevazišao svoje franc. prethodnike, jer je ostao na pozicijama vulgarnog materijalizma. Negirao je religiju, smatrajući je sredstvom čove kovog otuđenja od samog sebe (Suština religije), a µosebno je osporavao i istor. poreklo i suštinu hrišćanstva (Suština hrišćanstva). lVIarks i Engels, koji su znali da preuzmu i razrade izvesna Fojerbahova gledanja, osporili su njegovo učenje u ime dijalektičlwg materijalizma (Nemačka ideologija; Teze o Fojerbahu). FOKA (vladao 601-610), vizantijski car. Došao je na vlast kao vođa pobunjene vojske, koja je ustala protiv politike cara Mavrikija. Njegova vlada ispunjena je mnogobrojnim pobunama pokorenih naroda, građanskim ratovima i masovnim naseljavanjem Slavena na Balkanu. Kraj anarhiji u Vizantiji učinio je Iraklije, koji je zbacio Foku s prestala i prigrabio carski presto. FOLKSDOJCERI, naziv za pripadnike nemačke narodnosti u Jugoslaviji. Oko 1930. bilo ih je oko 500 000. Uoči rata mnogi su podržavali Hitlera i bili „petokolonaši". U ratu su mnogi uče stvovali u borbi protiv NOVJ. Pred
FORUM
193
kraj rata mnogi su se povukli sa nevojskom, a znatan deo su naše vlasti iselile u Nemačku. FORUM, glavni trg u starom Rimu, središte političkog i kulturnog života. Na njemu su održavani sastanci, skupštine i suđenja. Oko trga bili su sagrađeni hramovi, većnice i na njemu su svoje radnje imali bankari i menjači. Najpoznatiji i najvažniji od svih bio je Forum Romanum i Rimu. Osim ovoga trga postojali su u ovom gradu i drugi koje su izgradili rimski carevi i dali im svoja imena: Cezarov, Avgustov, Trajanov i dr. Docnije su počeli da ih podižu i po rimskim provincijama. FORUM ROMANUM, glavni trg u starom Rimu, između Palatina i Kapitola, na kome se odvijao celokupan javni život. Kao najvažnije središte Forum (v.) je bio okružen zgradama, javnim ustanovama, radnjama i hramovima. Posebno mesto zauzimala je zgrada Kurije - rimskog Senata, sagrađena za vreme Julija Cezara. lVIeđu mnogobrojnim trijumfalnim lukovima ističu se Avgustov i Tiberijev. Većina ovih objekata podignuta je za vreme Carstva. Poslednji spomenik na ovom rimskom trgu sagradio je vizantijski car Foka 608. god. Mnoge od ovih zgrada razružene su za vreme navala varvarskih naroda na Rim, dok su druge pretvorene u crkve ili utvrđenja. Za vreme velikih arheoloških iskopavanja početkom XIX v. otkriveni su na ovom rimskom trgu ostaci mnogih antičkih spomenika, od kojih su neki rekonstruisani, dok su na drugima izvršeni stručni konzervatorski radovi i ostavljeni u onom stanju u kakvom su pronađe ni prilikom otkopavanja. FOS, Ferdinand (Foch, Ferdinand, 1851 -1929), maršal Francuske i vojni pisac. Istakao se u 1. svetskom ratu u bici na Marni. Od 1918. vrhovni komandant savezničkih snaga na zap. frontu, rukovodio je ofanzivom u avg. iste godine, posle čega je nem. vojska kapitulirala. FRAJKORI, dobrovoljački odredi u austrijskoj vojsci krajem XVIII veka. U našim zemljama vrbovani su između izbeglica iz Srbije, i Bosne i naročito su se istakli u ratu Austrije i Turske 1787-1791. Organizacija frajkora bila je slična organizaciji graničarske vojske. Komandne položaje najčešće su zauzimali graničarski oficiri i podoficiri. Za vreme pomenutog rata organizovano je nekoliko frajkorskih odreda u Bosni i Srbiji. Prvi frajkor je organizovan 1787. od izbeglica iz Srbije, a njegov komandant bio je Mihajlo Mihaljević. Ratovao je kao prethodnica austrijske vojske. Mihaljevićev frajkor je operisao pretežno u zapadnoj Srbiji. U Pomoravlju je organizovan mačkom
FRANACKA drugi frajkor pod komandom Koče An(v. Kočina krajina). Kroz frajkore je prošlo nekoliko hiljada Srba i oni su stekli znatno vojničko iskustvo, što će im koristiti za vreme borbi sa janičarima u doba uprave Mustafa-paše, a još više u I srpskom ustanku. Znatan deo ustaničkih starešina bili su nekadašnji frajkorski oficiri ili podoficiri. FRANAČKA, prva snažna srednjovekovna država, nastala na teritoriji Zapadnog Rimskog Carstva, u Galiji, u V veku, a postojala je do IX veka. Germanska plemena, Ripuarski i Salijski Franci, koja su živela na obalama Rajne u V veku otpočela su sa osvajanjem rimske pokrajine Galije. Među franačkim knezovima najistaknutiji je bio Klodoveh (vladao 481511). On je uništio ostatke rimske vlasti u Galiji, pobedio susedna germanska plemena, potisnuo Vizigote na Pirinejsko poluostrvo i stvorio snažnu franačku državu. Osnovao je dinastiju lVIerovinga, koja je dobila naziv po legendarnom pretku Meroju. Uz pomoć hrišćanske crkve podredio je svojoj vlasti vlastelu i time udario temelje novom društvenom poretku - feudalizmu. Delio je velike posede crkvenim i svetovnim velikašima koji su postajali kraljevi vazali, a seljačke mase gubile su ličnu slobodu i postajale zavisni seljaci, dobijajući od gospodara zemlju za obrađivanje. U VII veku u Franačkoj nastaje period vlade „lenjih kraljeva", nesposobnih da upravljaju državom, te u ime franačkog kralja upravljaju starešine dvora koji su se zvali majordomi. Majordom Karlo Martel (715-41) zaustavio je prodor Arabljana u Franačku, kod Poatjea 732. god., a njegov naslednik Pipin Mali je uz saglasnost pape, svrgnuo s prestola poslednjeg merovinškog vladara i 751. god. proglasio se za franačkog kralja. Franačka država je dostigla vrhunac za vlade sina Pipina Malog, Karla Velikog (vladao 768-814), po kome se nova dinastija naziva Karolinškom. On je želeo da obnovi Zapadnu Rimsku Imperiju, te je pokorio Langobarde u Italiji, Sase, gerrnansko pleme koje je živelo između Labe i Rajne, i Frize, a Bavarskoj je oduzeo samostalnost. Razbio je i raselio Avare, a Slovenima preko Labe, Save i Dunava nametnuo svoju vlast. Na jugu je osvojio deo Pirinejskog poluostrva do reke Ebra. Godine 800. krunisao se u Rimu za rimskog cara. Za vreme njegove vlade učvršćuje se feudalni poredak, vlast u državi prešla je u ruke cara i njegovih vazala, velikih zemljoposednika i crkve. Karlov naslednik Ludvig Pobožni, francuski kralj i rimski car (814 -40) uspeo je da očuva Franačku Carevinu, ali je posle njegove smrti izdelkovića
FRANCUSKA
FRANCUSKA
Evropa u VI i VII veku
FRANACKO PRAVO
195
njegovih sinova Lotara, Pipina, Ludviga Nemačkog i Karla Celavog došlo do borbe oko nasledstva. Kako je Pipin u toku borbe oko baštine umro, to su braća 843. godine ugovorom u Verdenu podelila carevinu. Lotar je dobio Italiju, Burgundiju, Flandriju i zemlje oko reka Mase, Selde i Rajne, Ludvigu Nemačkom pripala je Nemačka, odnosno zemlje istočno od Lotareve države, a Karlo Celavi je zagospodario Francuskom. Ovom podelom započinje posebna istorija Francuske, Nemačke i donekle Italije. Karolinzi su vladali u Francuskoj do 987. godine, kada ih je smenila dinastija Kapeta; u Nemačkoj se ova porodica gasi smrću Ludviga zvanog Dete. FRANACKO PRAVO, zbirka zakona ranofeudalnog franačkog društva. Svako franačko pleme imalo je posebne zakone. Sačuvane su tri zbirke najstarijeg franačkog prava: Pravo salijskih Franaka (Lex Salica), ripuarskih Franaka (Lex Ribuaria) i kamavskih Franaka (Lex Chamavorum), a nastale od VI do IX veka. Pored ovih zakona, franački kraljevi i carevi izdavali su zakonske odredbe, tzv. kapitularije, koje su važile za sve podanike u državi. Iz franačkog prava saznajemo o povlašćenom položaju vladajuće klase, a posebno su naglašene kazneno-pravne odredbe, sačinjene sa ciljem da zaštite organe franačke države. FRANC I (1768-1835), rim.-nem. car 1792-1806. i austr. car 1806-35. god„ nakon ukidanja Sv. rimskog carstva (v.) Vodio je niz bezuspešnih ratova protiv Francuske (1797, 1801, 180!;), 1809), tako da je morao da spasava položaj Austrije udajom kćeri Marije-Lujze za Napoleona I (1810). Napoleonovim porazom, Austrija je ponovo ušla u red vodećih sila i dobila znatna teritor. proširenja (v. Bečki kongres). U zajednici s ministrom Meternihom (1809-48), Franc I je postao nosilac reakcionarne politike Sv. alijanse, intervenšući naročito protiv revolucionarnih pokreta u Italiji (od među
1820). FRANC FERDINAND (1863-1914), austrijski nadvojvoda iz dinastije Habsburga - Lotringena, sinovac i prestolonaslednik Franca Jozefa I. - Franc Ferdinand je bio vrhovni inspektor austrougarske vojske i nosilac velikoaustrijske ideje proširenja Austro-Ugarske porobljavanjem drugih zemalja i naroda. Prema jugoslovenskim narodima i njihovim težnjama za oslobođenje u ujedinjenje bio je neprijateljski raspoložen. Krajem juna 1914. došao je u Bosnu radi demonstrativnih manevara trupa koje su se spremale za rat. Posle ovih manevara posetio je Sarajevo gde ga je 28. juna 1914. ubio
FRANCUSKA
Gavrilo Princip, što je Austro-Ugarska uzela kao povod za objavu rata Srbiji. FRANC JOZEF I (1830-1916, vladao od 1848), austr. car, ugar.-hrv. kralj, car i kralj Austro-Ugarske od 1867. god„ iz habsburško-lotarinške dinastije. Jedan od poslednjih nosilaca vladarskog apsolutizma. Bio je klerikalno vaspitan i pod uticajem crkv. krugova, oslonjen na ostatke feud. društva, pangermanista, zastupnik imperijalističkih koncepcija u jugoist. Evropi i Italiji. Posle sloma revolucije 18481849. god„ zaveo je centralizam i apsolutizam (v. Bahov apsolutizam). Izgubivši Lombardiju 1859. i Veneciju 1866. god„ istovremeno, u ratu protiv Pruske, izbačen iz Nemačkog saveza, izvršio je reorganizaciju carstva u smislu nagodbe s Mađarima i stvaranja „dvojne monarhije" (1867), čime su slov. narodi u monarhiji dovedeni u podređen položaj; zatim je spoljnu politiku Austro-Ugarske orijentisao ka jugoistoku (okupacija 1878. i aneksija 1908. god. Bosne i Hercegovine). U takvoj politici našao je oslonac u Trojnom savezu: s Nemačkom 1879. i Italijom 1882. godine. Sav u shvatanjima koja su već odavno bila zastarela i neostvariva, on je i u ličnom životu doživeo niz tragedija: smrt žene Elizabete, iz bavarske dinastije Vitelsbah, koju je 1898. god. ubio jedan anarhista; samoubistvo sina i prestolonaslednika Rudolfa (1889); smrt bratića i prestolonaslednika Franca Ferdinanda (1914). FRANCES GEORGIJE (1401-77), vizantijski istoričar i državnik. Povukao se iz javnog života i kao monah napisao !storiju Vizantije koja obuhvata period od 1258. do 1476. god. Njegova Mala hronika, koja obrađuje period od 1413. do 1477. g. daje veliki broj podataka za srpsku i tursku istoriju. FRANCUSKA, teritoriju današnje Francuske naseljavala su u st. v. keltska i iberska plemena. Početak rim. osvajanja te zemlje, zv. Galija, pada u 121. god. pre naše ere. Galija je u celini potpala pod rim. vlast 58-51. god. pre n. e. Cezarovim osvajanjem. Rimska vladavina, koja je potrajala pet vekova, značila je prenošenje el. jedne više civilizacije, i romanizaciju domorodačkog stanovništva. Godine 486. franački kralj Klodovik uništio je rim. vlast i obrazovao franačku državu od današnje zap. Nemačke, nizozemskih zemalja i sev. Francuske. Posle vladavine dinastije Merovinga, 511-752. god„ koji su proširili teritoriju franačke države, ali su podlegli u porodič nim borbama i u sukobu sa ojačalim feudalcima, došla je epoha Karla Velikog (768-814), kad se današnja franc. teritorija našla u carstvu koje je obuhvatalo gotovo sve zemlje zap. Evrope.
FRANCUSKA Do izvesnog izdvajanja F. dolazi Verdenskim ugovorom (843, v.), kad je carstvo podeljeno među tri unuka Karla Velikog, tako da je F. dobio Karlo Celavi (843-877). Tokom druge polovine IX v. započinje proces snaženja feudalaca koji su 987. god., posle smrti poslednjeg kralja iz karolinške dinastije, izabrali za kralja F. grofa Huga Kapeta, osnivača dinastije koja je vladala Francuskom do 1328. god. učvršćujući postepeno svoju vlast u stalnoj borbi s feudalcima. Godine 1328 -1498. Francuskom je vladala dinastija Valoa, koja je poticala iz sporedne linije Kapeta. Ova epoha obeležena je stogodišnjim ratom (1337-1453, v.). U ovom ratu, koji je izazvan engl. pretenzijama da sačuvaju i prošire vlast na franc. teritoriji, Francuzi su pretrpeli dva teška poraza (kod Kresija, 1346, i Poatjea, 1356). U međuvreme nu je u zemlji, 1358. god., izbio ustanak pariskih građana pod vodstvom Etjena Marsela (v.), a zatim je došlo i do velikog seljačkog ustanka (v. Zakerija). Uza sve to, F. je preživela veliki broj ratnih pustošenja i unutrašnjih borbi između kralja i feudalaca i feudalaca međusobno. Francuska je, na kraju, ipak pobedila Engleze zahvaljujući opštem narodnom ustanku pod vodstvom Jovanke Orleanke (v.). Englezi su na franc. teritoriji zadržali samo Kale. U ovim borbama kraljevi su ojačali svoju vlast i veliki deo plemstva privukli u svoju službu. Francuska je mogla da istupi kao snažna nac. monarhija krajem XV v. kad je uspela da prisajedini Burgundiju, Provansu i Bretanju. Od Luja XII (v.), Francuskom je vladao orleanski ogranak dinastije Valoa, a od Fransoa I (v.) ogranak Angulem iste porodice. Kraj XV i prva polovina XVI v. protekli su u znaku ratova za Italiju, koji su se bezuspešno završili Mirom u Kato-Kambreziju (1559), i u naporima F. da se suprotstavi habsburškoj dominaciji u zap. Evropi. U dr. pol. XVI v. Francuska preživljava niz verskih ratova između katolika i hugenota (1562-1598), koji će se završiti dolaskom na presto Anrija IV iz dinastije Burbona (1589) i donošenjem Nantskoo edikta (1598, v.); taj akt će, bar privremeno, značiti zavođenje verskog mira i trpeljivosti u Francuskoj. Ovim momentom F. stupa na put uspona. Uz pomoć ministara Rišeljea (v.), Mazarena (v.) i Kolbera (v.), franc. kraljevi obrazuju klasičan primer apsolutističke monarhije. Rišelje uništava poslednje hugenotsko uporište u La Rošelu, a Luj XIV nasilno sprovodi versko jedinstvo ukidanjem Nantskog edikta i proterivanjem hugenota. Pored toga, kraljevi slamaju moć krupnog
FRANCUSKA plemstva i feudalce najvećim delom vezuju za sebe, za dvorske, drž. i vojne službe. Snažan oslonac kraljevskom apsolutizmu značiće uspon buržoazije, koju će kraljevi podržavati osnivanjem manufaktura, stavljanjem pod svoju zaštitu trgovačkih kompanija i sprovođenjem merkantilizma (v.). U spoljnoj politici, F. će povećati svoj ugled intervenišući u tridesetogodišnjem ratu (v.), a svoj prestiž u zap. Evropi uspostaviće, na štetu španije, sklapanjem Pirinejskog mira 1659. god. (v.). Vodeći, između 1667. i 1714. god„ četiri osvajačka rata, Luj XIV je iscrpeo fin. snagu zemlje, ali je, prema tumačenju franc. istoričara, stvorio „prirodne" granice Francuske. Tokom XVIII v. stari režim u Francuskoj slabiće zbog sve većeg nereda u drž. finansijama, zbog pojačanog klasnog antagonizma između privilegovanih staleža i buržoazije i zbog uletanja F. u bezuspešne ratove, od kojih je za nju bio najteži sedmogodišnji rat (17561763, v.), u kojem je izgubila prevlast u Indiji i posedovanje Kanade. Najzad, dezorganizovanost starog režima, kad su i u društvu, i u privredi, a naročito na području intelektualnog rada, ponikle nove snage, postaće jedna od osnova izbijanja francuske revolucije (v.). Slom revolucije, do kojeg je došlo termidorskim prevratom 1794. god. i zavođenjem vladavine direktorijuma (v.) bio je jedan od preduslova za pojavu i afirmaciju Napoleona Bonaparte (v.), koji se oslonio na novi sloj buržoazije obogaćene u revoluciji i na nagli uspon nac. svesti franc. naroda da povede niz ratova čiji je cilj stvaranje franc. dominacije u Evropi (v. Napoleonovi ratovi). Posle Napoleonovog pada, uz kratak prekid koji je izazvala njegova vladavina od stotine dana (1815), došlo je 1814. god. do restauracije burbonske dinastije i starog režima, sa izvesnim el. ustavne monarhije, stupanjem na presto Luja XVIII (v.). Suprotnosti između revolucionarnih tradicija, novog liberalnog pokreta i prevlasti buržoazije u privrednom i društvenom životu zemlje, s jedne, i reakcionarnih mera restaurisanog starog režima, s druge strane, najviše je došla do izražaja za vreme vladavine Sarla X (v.) koji je svojim zloglasnim ordonansama protiv polit. misli i sloboda izazvao julsku revoluciju 1830. god. (v.) i dovođenje na presto Luja-Filipa iz orleanske dinastije. Vladavina ovog kralja, koji je nastupio kao liberal, obeležena je, među tim, više liberalizmom u privrednom životu nego u politici. Uporedo sa usponom krupne bankarske buržoazije, dolazilo je do sve veće prevlasti desnog liberalnog krila, na čelu sa mini-
FRANCUSKA REVOLUCIJA
strom Gizoom (v.), u unutrašnjoj politici, što je dovelo do februarske revolucije 1848. god. (v.) i, posle njenog sloma, do proglašenja Luja Napoleona za cara 1852. god. (v. Napoleon III). Drugi, i poslednji, franc. vladar iz dinastije Bonaparta istupio je veoma aktivno u rukovođenju spoljnom politikom zemlje, ustajući protiv dominacije apsolutističkih sila Rusije, u Krimskom ratu (v.), i Austrije u ratu za oslobođenje Italije 1859. god., čime je podržao nacionalnu emancipaciju pojedinih evrop. naroda. Slom je doživeo svojom unutrašnjom politikom, u kojoj se oslanjao na reakcionarne i klerikalne krugove, a presto je izgubio doživevši potpun poraz u francusko-pruskom ratu 1870-1871. god. (v.), u kojem je proglašena, 4. sept. 1870. god., Treća republika, a privremeno je došlo i do uspostavljanja Pariske komune (v.). U Trećoj republici republikanski ustav izglasan je tek 1875, a republikanska većina je pobedila 1879. god., nakon teške borbe s monarhistima, među kojima su se posebno isticali generali Mak-Mahon (v.) i Bulanže (v.). U spoljnoj politici, F. ide putem kolonijalne ekspanzije i priprema revanš Nemačkoj, zbog čega sklapa sporazum s Rusijom (1893) i Engleskom (1904). Iz 1. svetskog rata F. izlazi kao pobednica i Versajskim mirom (1919, v.) vraća u svoj posed Alzas i Loren, dobija neke vanevropske kolonije i prima mandat za privremenu okupaciju jednog dela nem. teritorije. Između dva rata, F. pokušava da zadrži primat u evrop. politici, ali pada u sve dublju ekonom., soc. i polit. krizu, što i dovodi do njenog brzog sloma u 2. svetskom ratu (22. juna 1940). Jedan deo F. dospeo je pod neposrednu vlast okupatora, dok je u juž. delu, sa sedištem u Višiju, obrazovana kolaboracionistička vlada na čelu s maršalom Petenom, koja je gotovo u svemu sarađivala sa okupatorom. Nasuprot tome, 1941. god. obrazovan je u Londonu Francuski nacionalni komitet generala De Gola (v.), a u Francuskoj je započeo delatnost pokret otpora na čelu sa Komunističkom partijom. Do iskrcavanja saveznika u Normandiji 6. juna 1944. god., kad je otvoren tzv. Drugi front (v.) i počelo oslobođenje Francuske, franc. odredi borili su se protiv fašističkih sila u kolonijama. Pariz je oslobođen 23. avg. 1944. god., a cela F. do kraja iste godine. Novim ustavom od 1. jan. 1947. god. započela je faza četvrte republike, obeležena mnogim polit. krizama, vođenjem kolonijalnih ratova i gubljenjem prekomorskih poseda (Indokina, Maroko, Tunis, Alžir i dr.).
FRANCUSKA REVOLUCIJA FRANCUSKA REVOLUCIJA (1789-1794, prema nekim istoričarima 1789-1815), veliki društveni i politički preobražaj Francuske, u kojem je uništen stari režim, sa apsolutističkom monarhijom i feudalnim odnosima, i u kojem je pobedila građanska klasa s republikanskim uređenjem, ustavnošću i demokratskim odnosima; revolucija je značila i proces ubrzanog nacionalnog preporoda francuskog naroda. Tokom XVIII v. Francuska je tonula u sve dublju političku, ekonomsku i društvenu krizu. Razvitak kapitalističkog načina proizvodnje, naročito manufakture, trgovine i pomorstva, i uporedo s tim uspon građanske klase dospevali su u sve veću nesaglasnost sa apsolutistič kim načinom vladavine i feudalnim društvenim poretkom. Nepotrebni ratovi, posebno sedmogodišnji rat, odnosili su Francuskoj bogate prekomorske teritorije (Indija i Kanada), a državne finansije dovodili do pune isrcpenosti. Raskošan život na dvoru i podizanje sjajnih građevina dovodili su državne finansije na ivicu bankrotstva. Uporedo s tim, razvitak filozofske i političke misli, kao i politička praksa u Engleskoj sve više su pokazivali da je ovakav sistem neodrživ. Razrađujući dalje tu misao, francuski prosvetitelji-racionalisti i enciklopedisti, Volter, Monteskije, Ruso, Didro, Dalamber i dr. predlagali su, svaki na svoj način, reformu društva u smislu prosvećenog apsolutizma, ustavne monarhije s podelom vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu i, najzad, republikanskog i demokratskog uređenja. Usponu francuske buržoazije i demokratizaciji javnog života postajale su sve bliže ideje Z. Z. Rusoa o prirodnim čovekovim pravima i o demokratiji. Luj XVI je po~ kušavao da nađe izlaz iz krize poveravajući državne finansije privrednim stručnjacima onog vremena. Prvo je generalni kontrolor Tirgo (v.) predložio oporezivanje plemstva i sveštenstva, ukidanje kuluka i uvođenje slobodne trgovine žitom, ali su ga privilegovani staleži u tome onemogućili. Zatim je ženevski bankar Neker (v.) oslobodio seljake na dvorskim dobrima, zatražio popis beneficija i izradio plan o državnom budžetu i njegovom obelodanjivanju pred nacijom, ali je i on bio prisiljen da se povuče. Zatim je kralj 1787. sazvao skupštinu plemstva i sveštenstva i od njih zatražio da im se oporezuju posedi, ali je taj predlog odbijen. U sledećoj godini državna blagajna je obustavila isplate. Država je bila pred bankrotstvom. Luj XVI je zbog toga bio prisiljen da sazove državne staleže (v.), tj. predstavnike plemstva, sveštenstva i trećeg staleža, koji se nisu sastajali od 1614. U toku
FRANCUSKA REVOLUCIJA
198
FRANCUSKA REVOLUCIJA
izbora za poslanike razvijena je agitacija u kojoj je napisan bezbroj brošura i letaka o narodnim zahtevima; sami seljaci su pisali žalbe na rđav poreski sistem i predavali ih svojim poslanicima. U toj kampanji posebno su se kao zastupnici trećeg staleža istakli opat Sijejes i grof Maribo (v.). - Skupština državnih staleža započela je rad u Versaju 5. maja 1789. Do razlaza između privilegovanih staleža, plemstva i sveštenstva i trećeg staleža došlo je već sledećeg dana prilikom pregovora oko proceduralnih pitanja. Plemstvo i sveštenstvo su zahtevali da se glasa po staležima, a predstavnici trećeg staleža su tražili da se glasa poimenično; tada je treći stalež samostalno pristupio verifikaciji poslaničkih mandata, i privukao sebi gotovo sve predstavnike sveštenstva i deo plemstva. Na predlog opata Sijejesa, treći stalež se 17. juna proglasio Narodnom skupštinom, nrestavnikom celog naroda; Skupština
je zatim objavila da kralj nema prava da ospori njene odluke. Narodna skupština se 9. jula proglasila za Ustavotvornu skupštinu. Predosećajući nemire, kralj je pretvorio Versaj u vojni logor, a Pariz je opkolio vojskom od 20 000 ljudi. Pariske mase su na to odgovorile opštim ustankom, koji je izbio 12. jula. Idućeg dana obrazovan je Revolucionarni komitet, a narod je razbio arsenal i prodro u magacine sa oružjem. Jula 14. narod je zauzeo i porušio zloglasnu tvrđavu Bastilju, u kojoj se tada nalazilo samo 7 zatvorenika, ali je bila simbol tiranije. Prisiljen na popuštanje, kralj je naredio vojsci da se povuče od Pariza, Neker je ponovo imenovan za generalnog kontrolora, a Lafajet (v.) je postao zapovednik Narodne garde, kao prve oružane sile revolucije. Pošto se revolucionarni požar proširio, zatim, i na sela, u noći između 4. i 5. avg., na sednici Ustavotvorne skupštine, grof od Noaja je predložio
Oe'7~":J6~1repuMKs Republf;fa J/enecj;B ~.JEHEI VeHAt:J Yo/llOdstvo To.s/ren.I
c:=:::J Kner~ving P_#emon/; Hiiliil V!}'"1o'oty0 Fl>rmt1 ~
M11onsko nyirod44llO
Dm Vo_ivods/;yoJ.l~ne
liilEfil Ovoravnik
lllIIl Av.1/;rfl."o il!J~l-zemfo
~ /\rsjj(!y1~ob'!J"'u8icif!J8
Evropa krajem XVIII veka
FRANCUSKA ZAJEDNICA
da se ukinu feudalna prava; to je i učinjeno, pojedinačnim odricanjem svakog plemića na sednici. Period rada
Ustavotvorne skupštine završen je donošenjem Deklaracije prava čoveka i građana (25. avg. 1791, v.) i prvog ustava Francuske (3. sept. 1791, v.), kojima je Francuska preobražena u ustavnu i parlamentarnu monarhiju engleskog tipa, zasnovanu na obezbeđenim građanskim pravima. U toku rada Zakonodavne iskupštine (1. okt. 1791-20. sept. 1792) došlo je do osnivanja politič kih klubova koji su se brzo pretvorili u prave političke stranke. Zirondinski klub, kome su na čelu stajali Zan Rolan, advokat Vernjo, novinar Uriso i dr., postao je stranka krupne buržoazije sa umerenim republikanskim programom (v.). Jakobinski khtb, koji su predvodili Danton, Robespjer i Mara, postao je stranka sitne buržoazije i širih narodnih slojeva, sa demokratskim i republikanskim programom. Klub Kordiljera postepeno se stopio s klubom jakobinaca. Pod vodstvom Lafajeta, Taljerana i dr„ Klub Fejana zastupao je načela ustavne monarhije. Svi ovi klubovi dobili su svoja mesta prema imenima ukinutih manastira u čijim su se prostorijama sastajali. Glavna briga Zakonodavne skupštine bila je da očuva tekovine revolucije od spoljne i unutrašnje opasnosti, jer su kralj, izbegli plemići i strane sile radili protiv novog stanja u Francuskoj. Kad je austrijska i pruska vojska provalila u Loren, francuska Narodna garda odbila ju je topovskom paljbom kod Valmija 20. sept. 1792. Posmatrajući to iz nemačkog logora, Gete je rekao ču vene reči: „Tu je započela nova era u istoriji". Tada je nastala i raširila se pesma koju su pevale marsejske garde i koja je po njima nazvana Marseljeza. Iskoristivši ovakvu situaciju, republikanci su 10. avg. 1792, pod vodstvom Maraa, digli ustanak, a Skupština je suspendovala i uhapsila kralja i odredila izbore za Narodni konvent, tj. Konstituantu koja je imala da reši pitanje budućeg državnog uređenja. Konvent (zasedao 21. sept. 1792. do 26. okt. 1795), koji je izabran opštim pravom glasa za sve muškarce preko 21 godine, već prvog dana zasedanja doneo je odluku o ukidanju monarhije i proglašenju republike sa devizom: slobodajednakost-bratstvo. Kralj je osuđen na smrt i giljotiniran 21. jan. 1793. Došavši te godine u sukob sa žirondincima, jakobinci su ustankom u Parizu oborili žirondinsku vladu i 2. juna 1793. zaveli svoju diktaturu. - Period jakobinske diktature (2. juna 1793-27. jula 1794) obeležen je revolucionarnim terorom pod vodstvom Robespjera i Odbora javnog spasa. Tokom 1793. obrazovana je prva koalicija, u kojoj su
199
FRANCUSKO-PRUSKI RAT
učestvovali Austrija, Pruska, Rusija, Engleska i dr„ sa ciljem da se uništi revolucija. Jakobinci su spoljnjeg neprijatelja suzbijali zavođenjem opšte vojne obaveze, koja je Francuskoj dala vojsku od 700 000 ljudi, tako da je vojska prve koalicije poražena u bici kod Tlorija (26. juna 1794). Ali, do razdora je došlo u samoj Jakobinskoj stranci. Oko Dantona obrazovana je stranka umerenih, koja je tražila obustavu terora. Eber, žan Pol Ru i dr. našli su se na čelu stranke besnih, koja je zahtevala dalje sprovođenje terora i novih socijalnih pramena. Robespjer i Sen Zist usmerili su sada revolucionarni teror i protiv levih i protiv desnih jakobinaca, i poslali pod giljotinu i Ebera i Dantona. Ovo je izazvalo reakciju novih članova Odbora javnog spasa, koji su 10. termidora (28. jula) 1794. izveli tzv. termidorski prevrat, giljotinirali Robespjera i Sen Žista i zaveli teror protiv krajnjih revolucionara. Jakobinski ustanak u Parizu 1795. i Babefova zavera 1796 (v.) da se obnovi revolucija - završeni su neuspehom. Donošenjem buržoaskog republikanskog ustava od 1795. obezbeđene su osnove vlade Direktorijuma 1795-1799 (v.). FRANCUSKA ZAJEDNICA, reorganizo· vana Francuska Republika u cilju oču vanja kolonijalnog carstva. - Francuska zajednica je stvorena po Ustavu iz 1958. umesto Francuske Unije koja je stvorena 1946. Do tada je Francuska bila jedinstvena, unitarna država. Sada se Francuska kao složena država sastoji od Francuske Republike (u koju pored evropske Francuske ulaze i neki njeni prekomorski posedi - departmani i teritorije) i pridruženih država i teritorija - članica Zajednice. Članice Zajednice su nekadašnje francuske kolonije, sada nezavisne države - Centralnoafrička Republika, Kongo (Brazavil), Gabon, Cad, Dahomej, Mauritanija, Madagarskar, Niger, Obala Slonovače, Kamerun, Senegal, Togo i Gornja Volta. Veze između Francuske i članice Zajednice su pretežno ekonomskog karaktera. Međutim, tim putem Francuska vrši i jak politički i kulturni uticaj u ovim nezavisnim, ali nerazvijenim zemljama. FRANCUSKO-PRUSKI RAT 1870-1871. god„ izazvao je pruski kancelar Bizmark u želji da oslabi uticaj Francuske u Evropi i da izvrši ujedinjenje Nemačke na čelu sa Pruskom. Neposredan povod ratu bio je protest Francuske upućen Pruskoj zbog upražnjenog španskog prestola na koji su Nemci kandidovali svoga kandidata. Pruski kralj je poslao Francuzima depešu čiju je sadržinu Bizmark znatno izmenio tako da je Napoleon III, duboko uvređen, objavio Pruskoj rat 19. juna 1870. god. U svom nezadrživom naletu pruske tru-
FRANK
„
FRANKOPANI
krunu. Parlament se razišao 30. maja pe su prodrle u Francusku i kod Sedana 1849. god. nakon pobede kontrarevoi Meca potukle francusku vojsku. Napoleon III se predao. Na vest o porazu, u lucije. Parizu je došlo do pobune koja se zavr- FRANKLIN, Bendžamin (Franklin, Bešila zbacivanjem sa prestala Napoleona njamin, 1706-1790), severnoamerički III i proglašavanjem republike (4. sept.). političar, književnik i fizičar. Istakao Međutim, pruske trupe su i dalje naprese u borbama za oslobođenje severnoameričkih kolonija od Engleske. Bioje dovale i opsele Pariz. Januara 1871. god. proglašeno je u Versaju ujedinjeno jedan od najbližih saradnika Džordža Nemačko Carstvo. Uskoro zatim, došlo Vašingtona, prvog predsednika Sjedije do velikog ustanka pariskog prolenjenih Američkih Država. Zajedno sa tarijata, koji je stvorio Parisku komuTomasom Džefersonom (v.) izradio je nu (v.). Plašeći se neočekivanog razvona Kongresu u Filadelfiji Deklaraciju ja unutrašnje političke situacije, vernezavisnosti (v.), na osnovu koje je prosajska vlada je požurila da zaključi glašena nezavisnost severnoameričkih kolonija i objavljeno stvaranje SAD. mir, koji je potpisan u Frankfurtu na Od štamparskog radnika, knjižara i Majni (v.). FRANK, Josip (1844-1911), hrvatski ponovinara postao je guverner Pensilvalitičar, vođa nacionalističke, reakcionije, a u diplomatskoj službi poslanik SAD u Londonu i Parizu. Ne napuštanarne i proaustrijske struje u Hrvatskoj stranci prava. U politički život jući nikada naučna istraživanja na postupa osamdesetih godina XIX veka, lju fizike, bavio se proučavanjem stekavši popularnost kritikom Hrvatelektriciteta i pronašao gromobran. Iz sko-Ugarske nagodbe. Godine 1884. izaove oblasti napisao je delo u kome je bran je u Hrvatski sabor stupajući u izneo svoje rezultate zapažene za vreStranku prava. Uspeva da stekne pome izvođenja eksperimenata sa elektiverenje već ostalerog vođe Stranke citetom. Napisao je svoju biografiju, prava Ante Starčevića. Nagovorio je prevedenu na mnoge jezike. Starčevića da osnuje tzv. čistu stranFRANKO, Behamonde Francisko (1892ku prava, u kojoj on uskoro postaje ), španski general, političar i držafaktički vođa. Zadržavajući antiaustrijvnik. - Završio je vojnu akademiju ske parole i izigravajući hrvatskog nau Toledu. Učestvovao u kolonijalnim cionalistu, Frank faktički vezuje Stranpohodima Španije, a zatim bio komanku prava za reakcionarne krugove Bedant Vojne akademije u Saragosi. Poča i Pešte. Frank je bio nepomirljiv sle pada monarhije premešten je van protivnik saradnje Srba i Hrvata. IniŠpanije, u kolonije. Bio je glavni orgacijator je tzv. veleizdajničkog procesa nizator pobune protiv republikanske protiv Srba 1908. Frank je inspirisao vlade Narodnog fronta 1936. koja se i Fridjungov proces protiv prvaka Hrpretvorila u trogodišnji građanski rat. vatsko-srpske koalicije. Njegov uticaj Uz pomoć fašističkih sila učvrstio se na politički život u Hrvatskoj bio je na vlasti sa zvanjem vođe - kaudiljo. krajnje negativan. Frankovi naslednici Franko je i na čelu španske fašističke su ustaše Ante Pavelića. stranke Falange. Posle završetka FRANKFURTSKI MIR, zaključen posle građanskog rata uzeo je svu vlast, zaveo fašističku diktaturu u osloncu na francusko-pruskog rata (v.) 10. maja vojsku, Falangu, crkvu i druge reak1871. god. u Frankfurtu na Majni izcionarne snage. među Nemačkog Carstva i pobeđene FRANKONSKA DINASTIJA, vlada NeFrancuske (preliminari mirovnog ugomačkom od 1024. do 1125. godine. Ime vora potpisani su u Versaju 26. febje dobila po pokrajini Frankoniji. Vlaruara). Prema ovom mirovnom ugovodari ove porodice težili su da uspostaru, Francuska je ustupila Nemačkoj ve hegemoniju u Evropi. U ostvarenju Alzas i sev. Loren (s gradom Mecom); ove zamisli prisajedinjeno je carstvu obavezala se da će platiti ratnu štetu Burgundija. Frankonski vladari došli od 5 milijardi zlatnih franaka u roku su u sukob sa klinijevskim pokretom od 3 godine. pape Grgura VII, što je dovelo do suFRANKFURTSKI PARLAMENT, sastao koba Henriha IV sa papom, do carse 18. maja 1848. god. zbog revolucije u skog poniženja u Kanosi i do potpisiNemačkoj sa zadatkom da nađe put do vanja vormskog konkordata (1122) o osnivanja ujedinjene nem. države i da podeli vlasti između papa i careva pri donese ustav. U njemu je došlo do suuvođenju episkopa u posed. Frankonkoba između liberalne struje, koja je sku dinastiju smenila je porodica Hoenzahtevala ujedinjenje demokratskim štaufovaca. - Najznačajniji carevi ove načinom, na osnovama federativnog porodice su: Konrad II (1024-39), Henuređenja, i struje koja se zalagala da rih III (1039-56), Henrih IV (1065se ujedinjenje izvrši na čelu s Pruskom, sredstvima sile. Iako je prevla1106), Henrih V (1106-1125). FRANKOPANI (Frankapani), vlasteoska dala druga struja, pruski kralj Fridhrvatska porodica, potiče od knezova rih-Vilhelm IV odbio je da prihvati
FRANKOVCI
201
krčkih; uzela je prezime Frankapani oko 1430. da bi dokazala da potiču od ugledne rimske porodice Frangipani. Krčki knezovi pominju se u XII veku, kada su sklopili ugovor sa Venecijom da će braniti ostrvo Krk od neprijatelja. Najznačajniji krčki knez Bartol II postao je vazal ugarsko-hrvatskog kralja Bele III i od njega dobio županiju Modruš (1193) kao vazalni posed. Darovnicom Andrije II, ugarssko-hrvatskog kralja, potomci Bartola- II dobili su po- Krsto Frankopan sed Vinodol sa okolinom. U XIII v. krčki knezovi postaju načelnici Splita, Trogira i Senja. Za vreme dinastičkih borbi između Arpadovaca i Anžujaca prisvojili su Gacko sa Otočcem. Pruživši pomoć Karlu Anžujskom, ugarsko-hrvatskom kralju, protiv samovlasnog velikaša Mladena II Šubića, dobili su kao nagradu Drežnik sa Slunjem (1323), a posle poraza Venecije, u ugarsko-mletačkom ratu, zadarskim mirom (1358) oslobodili su se zavisnosti Venecije. Pomažući Zigmunda Luksemburškog da oslobodi zarobljenu Mariju Anžujsku, Frankopani su kao priznanje za vernost ugarsko-hrvatskoj kruni dobili titulu dalmatinsko-hrvatskog bana i vladali skoro celom Hrvatskom. Od 1449. ugled Frankopana počinje da opada. Sukobi sa ugarsko-hrvatskm kraljem Matijom Korvinom i česti upadi Turaka u njihove posede oslabili su porodicu Frankopana. Ova moćna hrvatska velikaška porodica je izumrla smrću Franje Krste Frankopana, koji je sa Petrom Zrinskim pogubljen zbog zavere protiv habsburškog dvora u Bečkom Novom Mestu 1671. FRANKOVCI, v. Frank Josip. FRANSOA I (Fran<;ois I, 1494-1547, vladao od 1515), kralj Francuske, sin šarla Valoa, grofa od Angulema, i Lujze Savojske, nasledio Luja XIII, svog nećaka. Nastavljajući ratove za Italiju, prešao je Alpe, pobedio švajcarce u bici kod Marinjana i osvojio Milano, ali nije uspeo da onemogući izbor španskog kralja Karla I za petog nemačkog cara istog imena, čime je Francuska zaokružena posedom jednog Habsburgovca. U produženju ratovanja, Fransoa I je 1525. doživeo veliki poraz u bici kod Pavije (v.) i dospeo u tzv. madridska sužanjstvo, iz kojeg se oslobodio mirom tetaka, sklopljenim u Madridu 1526. Zatim je sklopio sporazum sa engleskim kraljem Henrijem VIII i italijanskim
FRANJO
državama i ušao u novi rat protiv Karla V, koji je završen za Francusku nepovoljnim ugovorom u Kambreu (1529), posle čega je Karlo V uspostavio svoju prevlast u Italiji. Da bi uspostavio ravnotežu, Fransoa I se približio Turskoj, s kojom je sklopio kapitulacije (1535, v.) i nemačkim protestantima. Izgubivši i poslednji rat s Karlom V, Fransoa I je sklopio mir u Krespiju (1544), koji nije potrajao. U unutrašnjoj politici, Fransoa I je izvršio značajne reforme u državnoj administraciji, državnom uređenju i vojsci; lično, bio je briljantnih kvaliteta kao hrabar čovek i veliki mecena. FRANSOA II (Francois II, 1544-1560, vladao od 1559), francuski kralj, stariji sin Anrija II i Katarine Mediči, muž Marije I Stjuart, škotske kraljice. Za vreme njegove vladavine poče li su progoni protestanata. FRANSE, d'Epere (Franchet, d' Esperey, Louis Felix Marie Frani;ois, 1856-1942), franc. vojskovođa, maršal Francuske, posle gen. Saraja (v.), od juna 1918. vrh. komandant savezničkih trupa na Solunskom frontu, gde je postigao odlučujuću pobedu nad Bugarima. God 1921. proglašen je za počasnog vojvodu jugosl. vojske. FRANJEVCI (Franciskani, Minoriti Mala braća), pripadnici katoličkog mona-
škog prosjačkog reda koji je osnovao Franjo iz Asiza, sin bogatog firentinskog trgovca. - Franjevci su polagali zakletvu da će biti siromašni i da će se boriti protiv pokvarenosti i bogaćenja. Pravila reda Franje Asiškog potvrdile su pape Inoćentije III (1209) i Honorije III (1223). Franjevci se dele na tri reda. U prvi red mogu da stupe samo muškarci; drugi red, tzv. red svete Klare, osnovali su Franjo Asiški i Klara Scifi i pristupačan je samo ženama, dok u treći red, koji nazivaju „trećoredci", stupaju i muškarci i žene koji nisu vezani za vetima siromaštva; mogu se ženiti i posedovati imovinu. Franjevci su bili neumorni propovednici protiv bogumilstva i protivnika Katoličke crkve, tj. jeresi. U XIII v. organizovali su u našoj zemlji tzv. Provincia Sclavoniae, pod čiju je jurisdikcij1:1 potpala Dalmacija; u Bosni je postoJala franjevačka vikarija, a u Hrvatskoj su bili povezani sa franjevcima u Ugarskoj, dok su u Sloveniji bili u .. sastavu austri~sko-štajerske provinCIJe. U vreme naJezde Turaka franjevci su organizovali otpor naroda Bosne i Hrvatske protiv turske agresije. U našim zemljama razvili su široku kulturnu delatnost. Bavili su se naukom, umetnošću, književnošću, a posebno filologijom i istorijom. FRANJO I (1777-1830, vladao od 1825), kralj Obeju Sicilija, prethodno 1812-
FRANJO 1813. namesnik kraljevstva i 1816 -1820. god. guverner Sicilije. Vladao
je apsolutistički, podržavajući korupciju. FRANJO II (1836-94), vladao 185961), poslednji kralj Obeju Sicilija, naslednik Ferdinanda II. Pošto je 1860. god. ugušio u krvi oslobodilački ustanak, izgubio je vlast nakon Garibaldijevog pohoda na Siciliju i juž. Italiju. FRANJO I LOTARINSKI (1708-65), rim.-nem. car. Od svoga oca Leopolda nasledio je 1729. god. Lotaringiju (Loren), koju je 1737. god. zamenio za Toskanu. Godine 1736. oženio se budućom caricom i kraljicom Marijom Terezijom, pa je 1745. god. krunisan za rim.-nem. cara. Za vreme austro-turskog rata 1738-39. god. bio je vrhovni komandant austr. vojske. FRESKE (ital. affresco, franc. fresque, engl. frescio), slike na zidu, izrađene na svežem malteru (žbuki) posnim bojama otopljenim u vodi. - Pre slikanja na svežem malteru umetnik izradi crtež, a potom slika brzo, jednostavno i bez detalja. Kada se slika osuši detalji se dopunjavaju bojom temperom. Freske su slikali u. preistoriji stanovnici pećine Altamire; cejlonski, sijamski, asirski, kineski i japanski umetnici su ukrašavali svoje hramove i grobnice. Umetnici Maja i Inka poznaju, takođe, fresko slikarstvo. U grčkom, etrurskom i rimskom umetničkom svetu freske zauzimaju centralno mesto pri ukrašavanju hramova i javnih građevina. U srednjem veku italijanski umetnici započinju trijumfalni pohod sa svojim fresko slikarstvom. Imena Botičelija, Mikelanđela, Rafaela, Ticijana i bezbroj drugih umetnika vezana su za najuspelija likovna ostvarenja na polju fresko slikarstva. U Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori freske su ukrašavale crkve i manastire. U Istri, severnoj Hrvatskoj i Sloveniji susreće se ciklus fresaka od XIV do XVIII veka u crkvama i manastirima, kao i u mnogobrojnim dvorcima hrvatskih i slovenačkih velmoža. U XVII i XVIII veku freske potiskuju slike na platnu. U naše doba učinjeni su pokušaji da se fresko slikarstvo obnovi kao dekoracija savremene arhitekture. FRIDJUNGOV PROCES, sudski proces vođen pred porotnim sudom u Beču 9-22. dec. 1909. god. To je bio isključivo politički proces u kome su se sporili: većina Hrvatskog sabora, tzv. Hrvatsko-srpska koalicija u licu Frana Supila i bečka vlada koju je zastupao poznati austrijski istoričar Fridjung. Politika zbliženja Hrvata i Srba, koju je na incijativu Supila sprovodila Hrvatsko-srpska koalicija nije odgovarala
FRIDRIH interesima vladajućih krugova Beča i Pešte. Da bi kompromitovala Koaliciju, bečka vlada je falsifikovala dokumente da bi dokazala veze prvaka Koalicije sa predstavnicima vlade Srbije. Istoričar Fridjung je u listu „Neue Freie Presse" objavio članak u kome je optužio prvake Koalicije da su u službi zvanične Srbije i da od nje dobijaju novac i rade na rušenju Monarhije. Fridjung je tvrdio da raspolaže autentičnim dokumentima iz kojih se vidi veleizdaja pojedinih prvaka Koalicije, a posebno Franja Supila. Istovremeno su sluge bečkog dvora u Hrvatskoj, frankovci, otpočeli kampanju protiv vođa Koalicije. Koalicija je Fridjunga tužila sudu, tako da je proces dobio prvorazredni politički karakter. Svedoci na sudu iz Srbije pokazali su da su tvrdnje o sporazumu Supila sa predstavnicima zvanične Srbije falsifikati, što je i sud morao da prizna. Izbio je skandal u kome se kompromitovala bečka vlada, jer je Fridjung izjavio da je dokumente dobio sa najvišeg mesta. Da bi zataškala skandal, vlada je izvršila pritisak na prvake Koalicije da odustanu od optužbe. Fridjung je izjavio na sudu da se uverio da su dokumenti falsifikovani. Ovakav završetak procesa bio je veliki moralni udarac za bečke reakcionarne krugove. Odustajanje prvaka Koalicije od optužbe, i njihovo poravnanje sa bečkom vladom pokazalo je da Koalicija ne želi da sledi borbenu Supilovu politiku, nego da je u interesu opstanka na vlasti spremna na kompromis. Supilo posle procesa napušta Koaliciju, i samostalno nastavlja borbu za oslobođenje Južnih Slovena. FRIDRIH I BARBAROSA (vladao 1152 -90), nemački car, značajan vladar iz prodice Hoenštaufovaca. Slomio je samovoljnog vojvodu Saske i Bavarske, Henriha Lava od Velfa. Da bi centralizovao i učvrstio vlast u Italiji i dočepao se bogatstva severnih italijanskih gradova, otpočeo je dugotrajan rat. Protiv vojske Fridriha I Barbarose italijanski gradovi su se udružili u Lombardijsku ligu sa papom na čelu. U ovom ratu (1154-78) car je poražen i mirom u Konstanci 1183. god. odrekao se regalija i prava na sudsku vlast u lombardijskim gradovima. Učestvovao je u 3. krstaškom ratu; posle pobede nad Turcima Seldžucima, udavio se (nesrećnim slučajem) u jednoj rečici kod Ikoniona (M. Azija). FRIDRIH I HOENCOLERN (Friedrich I Hohenzollern, 1657-1713, vladao od 1688, odn. 1701), prvi kralj Pruske, sin velikog izbornika Fridriha Viljema i Lujze Henrijete Oranske. Postavši izbornik pod imenom Fridrih III, on je za zasluge u ratu protiv Turaka i zbog
FRIDRm
203
usluga koje su se od njega očekivale u ratu za špansko nasleđe dobio pristanak cara da se proglasi za kralja. U Kenigsbergu 18. I 1711, on je sam sebe krunisao za kralja, a zatim svoju ženu Sofiju šarlotu Hanoveransku za kraljicu. U spoljnoj politici potpuno se oslonio na Austriju. Osnovao je Univerzitet u Haleu (1694), Akademiju umetnosti u Berlinu (1696), naučno društvo (1700). Prihvatio je izbegle francuske hugenote posle opozivanja Nantskog edikta (1685) i naselio ih u Brandenburgu. Doveo je na svoj dvor znamenitog istoričara Pufendorfa da pro·učava istoriju njegovog oca, velikog izbornika. FRIDRIH II HOENSTAUFOVAC (vladao 1212-50), car Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti, kralj Sicilije i Jerusalima. Otac Fridriha II, Henrih VI, stekao je ženidbom kraljevinu Dveju Sicilija. Fridrih II je više živeo u južnoj Italiji nego u Nemačkoj. Od svoje italijanske države stvorio je modernu centralističku državu sa činov ničkom upravom. Po njegovom ustavu na čelu države stajao je apsolutni vladar koji se savetovao sa staleškom skupštinom, a u kojoj su bili zastupljeni pored plemstva i sveštenstva, i predstavnici gradova. Na njegovom dvoru okupljali su se najveći naučnici i umetnici Evrope. Zbog svoje apsolutističke politike došao je u sukob sa papom Grgurom IX, koji ga je dva puta prokleo, a Inoćentije IV. koji je želeo da papsku svetovnu moć proširi i na Siciliju, svrgnuo ga je s prestala na saboru u Lionu (J 245) i postavio u Nemačkoj novog kralja. Fridrih II je do kraja svog žvota vodio nepomirljivu borbu protiv papa. Umro je i sahranjen u Palermu. FRIDRIH II VELIKI (Friedrich der Grosse, 1712-1786, vladao od 1740), pruski kralj, sin Fridriha Viljema I. Podvrgnut u mladosti krutoj disciplini i spartanskom vaspitanju, kao i svi Hoencolerni, on je došao u sukob sa ocem, koji ga je smatrao nesposobnim za vladara, jer je više od politike i vojske voleo književnost, umetnost i nauku. Razišavši se sa ocem zbog njegovih shvatanja va- Fridrih II Veliki spitanja, pokušao je da beži iz Pruske (1730) i zbog toga dospeo u zatvor. Ipak, on je blagovremeno stekao očevo poverenje i ušao u rukovođenje državnim poslovima, tako da se odmah po preuzimanju prestola mogao istaći gotovo izuzetnom ak-
FRIDRIB tivnošću. Fridrih II je bio jedan od najtipičnijih predstavnika prosvećenog ap-
solutizma. Sam je bio veoma plodan pisac: ostavio je na francuskom jeziku znatan broj političkih, istorijskih i pesničkih dela, pored ostalog i političku raspravu Antimachiavel, kojom je osuđivao makijavelizam kao političku doktrinu. U duhu prosvećenosti, brinuo se za širenje prosvete i kulture, a u svoj dvor Sansusi pozivao je mnoge velike ljude svoga vremena, među njima i Voltera, s kojim se inače svakodnevno dopisivao, i bio veoma sujetan na njihovo društvo. Pored toga, proglasio je versku toleranciju i ukinuo torturu (mučenje) u sudskoj istrazi, ali je u upravi zemlje ostao i dalje samodržac. Podizao je zemljoradnju, manufakturu i trgovinu. Iako je imao mnogo smisla za prosvećen i lep život po savremenom francuskom ukusu, Fridrih II je veoma dobro upoznao vojni poziv i bio gotovo genijalan vojskovođa. Vodeći osvajačke ratove, on je bezmalo udvostručio prusku državnu teritoriju i uveo je u red velikih sila. U dva rata, 1740-1742. i 1744-1745, oteo je Austriji Šlesku. U sedmogodišnjem ratu, 1756-1763 (v.), imao je protiv sebe Austriju, Francusku i Rusiju; saveznik mu je bila Engleska, ali je ona sav svoj vojni potencijal bacila na osvajanje kolonija. U ovakvoj situaciji, boreći se na tri fronta, Fridrih II se održao brzim manevrisanjem vojske, ne dajući neprijateljima da se udruže i tukući svakog posebno, tako da je, uz sve povremene poraze, dobijao i slavne pobede. Ovim ratom Pruska je sačuvala posed šleske i zadržala renome velike sile. U prvoj deobi Poljske Fridrih II je za Prusku zadobio Zapadnu Prusku bez Gdanska (1772). FRIDRIH III MUDRI (1463-1525), saski izborni knez, veliki mecena nauke i umetnosti. Pomagao je i štitio Lutera, odigravši time jednu od najvidnijih uloga u nem. reformaciji, ali u svoju zemlju nije uveo protestantizam. Godine 1519. bio je izabran za cara, ali tu titulu nije prihvatio. Osnovao je univerzitet u Vitenbergu. Smatra se za jednog od tipičnih knezova-humanista. FRIDRIH VILJEM HOENCOLERN, zv. VELIKI IZBORNIK (Der grosse Kurfilrst, 1620-1688, vladao od 1640), izbornik Brandenburga. Sin izbornika Georga Viljema, obrazovao se u Holandiji na Univerzitetu u Lajdenu i kod princa Oranskog, čijom se ćerkom, Henrijetom, oženio. .Zeleći da učvrsti svoju vlast, smanjio je prerogative provincijskih skupština (Landtag) u 'korist provincijskih savetnika i tajnog Državnog saveta. Poboljšavši državne finansije, uspeo je da stvori snažnu
FRIDRIH
vojsku i da sa uspehom interveniše u severnom ratu (1657-1660), koji je oslobodio Prusku od vazalskog položaja prema Poljskoj (mir u Olivi, 1660), a brandenburškog izbornika učinio suverenom Pruske. Učestvovao je u holandskom ratu (v. Luj XIV) 1674-1679. i bio poražen u borbi protiv Tirena u Alzasu, ali je njegova pruska vojska pobedila šveđane kod Ferbelina (1675). Izdao je edikt u Potsdamu (1684), kojim je pozvao strane protestante, prvenstveno francuske, da se naseljavaju u njegovoj zemlji. Prokopao je kanal između Odre i Elbe. Njegov poduhvat da osnuje kompaniju za trgovinu s Gvinejom (1681) nije doneo uspeha. FRIDRIH VILJEM I HOENCOLERN (Friedrich Wilhelm I Hohenzollern, 1688-1740, vladao od 1713), pruski kralj. Nasledio je na prestolu svog oca Fridriha I. Brutalan i prema svojoj porodici, grub, autoritativan i veoma ekonomičan, on je zaveo štednju, ukinuo raskoš na dvoru i izvršio reformu finansijske administracije (1723). Nastavio je kolonizaciju zemlje privhativši izbegle salcburške protestante (1727). Od švedske je uzeo istočnu Pomeraniju i štetin. Najveću brigu posvećivao je vojsci, u kojoj je naročito poboljšao sistem regrutovanja. Prema svojim saradnicima, koje je okupljao u „Tabakscollegiumu", ophodio se familijarno i autokratski. Pripremio je uspon Pruske za vreme Fridriha II. FRIDRm VILJEM II HOENCOLERN (1744-1797, vladao od 1786), pruski kralj, nećak Fridriha II, vladao pod snažnim uticajem štićenika i kurtizana. Najaktivniji je bio u spoljnoj politici, naročito intervencijama koalicije protiv revolucionarne Francuske, zbog če ga se približio Austriji. Potučen, on je ugovorom u Bazelu (1795) ustupio Francuskoj levu obalu Rajne. U deobama Poljske dobio je Gdansk (1793) i znatan deo starog kraljevstva (1795). Kupio je markgrofovije Anspah i Bajrojt. FRIDRIH VILJEM III HOENCOLERN (1770-1840, vladao od 1797), pruski kralj, sin Fridriha Viljema II, oženjen Lujzom od Melkenburga, koja ga je znala podržati u mnogim iskušenjima. Dosta uzdržljiv u ratovima protiv revolucionarne Francuske i Napoleona, on je ugovorom u Linevilu (1801) obeštećen, na račun nemačkih zemalja, za gubitak leve obale Rajne; 1805. je, za svoju neutralnost, dobio Hanover. Ali, posle osnivanja Rajnske konfederacije, on je bio inicijator osnivanja četvrte koalicije protiv Napoleona; posle Jene i Fridlanda morao je pristati na mir u Tilzitu (1807, v.), prema kojem je Pruska svedena na polovinu. God. 1812.
204
FRONDA
u savezu sa Napoleonom, on se 1813. okrenuo protiv njega, tako da se njegova vojska, pod komandom Blihera (v.), borila na strani koalicije sve do Napoleonovog sloma. Zbog toga je Pruska Bečkim kongresom (v.) dobila znatna proširenja. U početku liberalnih nazora, on je posle 1815. sprovodio u Pruskoj reakcionarne mere u duhu politike Sv. alijanse. Stvaranjem Carinske unije (v.) Pruska je u njegovo vreme postavila temelje nemačkog ujedinjenja. FRIDRIH VILJEM IV HOENCOLERN (1795-1861, vladao od 1840), pruski kralj, sin Fridriha Viljema III. Inteligentan, sklon korisnim reformama, bio je istovremeno i neodlučan, a uz to i pod štetnim uticajem svoje žene, Elizabete Bavarske. Kad je 1848. dao ustav, poverovalo se da će stati na čelo nemačkog pokreta za ujedinjenje, ali je u ime budućeg saveza nemačkih vladara odbio krunu koju mu je ponudio Frankfurtski parlamenat (v.); pod pritiskom Austrije opozvao je ustav 1850. Teško oboleo, prepustio je upravu svom bratu Viljemu u svojstvu regenta (1858). FRINA, grčka hetera iz IV. v. pre n. e. Pročula se neobičnom lepotom. Vajaru Praksitelu i slikaru Apelu poslužila je kao model za lik boginje lepote Afrodite. Ziveći u Atini bila je optužena zbog bezbožnosti i izvedena pred sud. Njen branilac bio je besednik Likurg. Prema sačuvanom predanju, uspeo je da je odbrani, a uspeh je postigao na taj način što je pred sudijama razotkrio njene grudi i pokazao im samo deo njene lepote. FROJD, Sigmund (Freud, Sigmund, 1856 -1939), naučnik i filoz„ osnivač psihoanalize, naučne teorije da neuroze i duševne pometnje nastaju zbog potisnutih i prigušenih osećanja i nezadovoljenih želja koje su iz svesnog dospele u sferu podsvesnog ili su se tu i javile, izazivajući komplekse; pri tome je on najjači naglasak zadržao na seksualnom nagonu. Frojd, koji je pred nacistima emigrirao iz Beča 1938. god„ izvršio je svojim rezultatima i idejama veliki uticaj ne samo na razvitak psih. i ped. nego i na knjiž. i umetnost. FRONDA (franc. fronde doslovce „praćka"), naziv za niz grad. ratova u Francuskoj za vreme maloletstva Luja XIV, 1648-53. god.: fronda parlamenta (1648-49) pobuna građanst va na čelu s pariskim parlamentom protiv podizanja poreza i za ukidanje staleških privilegij a; fronda prinčeva (1650-53) koji su zahtevali ograniče nje kraljeve aps. vlasti; rasprostiranje fronde, u međuvremenu, u širim plebejskim i seljačkim slojevima. Pobune je ugušio Mazaren (v.).
GAJ LJUDEVIT
FRUNZE FRUNZE, Mihail
Vasiljevič
(1885-1925),
rus. revolucionar, sovj. vojni zapovednik i teoretičar. Kao Lenjinov saradnik, učestvovao je u revoluciji 1905. god. i bio pokretač štrajkova, zbog čega je hapšen i proganjan. U građ. ratu 1918-1920. god. komandovao je ist. i juž. frontom i potukao belogardejske vođe Kolčaka i Vrangela. Dospeo je do položaja nar. komesara vojske i armije. Pisao je značajna voj. -istor. dela. FUGER, porodica nem. bankara sa sedištem u Augsburgu, koja je tokom XV i XVI v. razvila ogromne poslove u novčanim špekulacijama, u trg. i naročito u eksploataciji ruda, i vršila veliki uticaj na polit. zbivanja u zap. Evropi. Osnivač njihove moći bio je Johan (umro 1409), čiji unuci dobijaju plemstvo pozajmivši novac caru Maksimilijanu. Najviše se, među Fugerima, istakao Jakob (1459-1525), koji je eksploatisao tirolske rudnike i pomogao Karlu Habsburškom da bude izabran za cara. Od cara su F. zatim dobili pravo kovanja novca (1555). Postali su fin. magnati XVI veka. Poče li su da slabe posle tur. osvajanja Ugarske (1541), stvaranjem atlantskih luka i berzanskih središta i revolucijom cena. FULTON, Robert (1765-1815), američki inženjer, tvorac prvog parobroda koji je pušten u javni saobraćaj 1807. god. na reci Hadson kod Njujorka. FURIJE, Šarl (Fourier, Francois-MarieCharles, 1772-1837), francuski ekonomista i socijalista-utopista. Zalažući se za harmonično društveno uređenje pozivao je radnike i kapitaliste da mu priđu i da ga na delu ostvare. Predlagao je građenje falanstera (v.), zgra-
da u koJima bi stanovali radnici i se ljaci zajedno u poljima i šumama. Kritikovao je kapitalizam, ali nije shvatio njegovu pravu suštinu. Postavio je shemu društveno-ekonomskog razvitka: predindustrijska epoha; razdobljerasparčane, „neprijatne" industrije; epoha društvene, „privlačne" industrije. Kapitalizam pripada drugom razdoblju i obeležen je neprekidnim ratom pojedinaca s pojedincima. Ali, on u tome nije video suštinske elemente klasne borbe, nego je izlaz nalazio u obrazovanju falangi koje bi vodile stvaranju Harmonije, budućeg društva stvorenog od svih slojeva. Time je on prevideo ulogu radničke klase u obaranju kapitalističkog poretka i u stvaranju besklasnog društva. Najvažnija dela: Teorija četiri pokreta; Novi industrijski i socijalni svet i dr. FUSE, Zozef (FoucM, Joseph, 1759-1820) francuski političar i buržoaski revolucionar. Istakao se za vreme francuske buržoaske revolucije kao komesar Konventa, kada je u Lionu počinio mnoge svireposti. Sa položaja komesara Konventa opozvao ga je Robespjer decembra 1793, kao prikrivenog protivrevolucionara. Učestvovao je u zaveri protiv Robespjera, jula 1794, kojoj je cilj bio da se vođa revolucije zbaci s vlasti. Posle Napoleonovog državnog udara (1799) postavljen je za ministra opšte policije (1800). Na čelo francuske vlade došao je posle definitivne abdikacije Napoleona I Bonaparte 22. VI 1815. Nekoliko dana docnije, 6. VII 1815. predao je Pariz bez borbe neprijateljskoj vojsci, koja je posle pobede kod Vaterloa (v.) nastavila napredovanje na francuskoj teritoriji.
G v. Vasionska istraživanja posle drugog svetskog rata.
GAGARIN,
GAJ, Ljudevit (1809-1872), hrvatski preporoditelj, ideolog i vođa ilirskog nokreta. Osnovnu školu završio u rodnom mestu Krapini, a gimnaziju u Varaždinu i Karlovcu. Studirao je u Gracu, gde se družio sa Demetrom i Baltićem, koji mu je prvi ukazao na vrednost štokavštine. 18271828. sakuplja kajkavske narodne pesme i poslovice. Mnogo čita istorijske spise i interesuje 15e za narodnu prošlost. Citajući Vitezovićeve spise, podleže njegovoj nacionalnoj ideji i u njegovom književnom jeziku nala-
zi uzor za opštehrvatski književni jezik. Studirajući u Pešti, pada pod uticaj ideologa panslavizma kod Slovaka, Jana Kolara. Kolarova ideja o jednom slovenskom narodu i jednom slovenskom jeziku, koji se sastoji od četiri narečja nalazi se i u Gajevom spisu „Kratka osnova horvatsko-slavonskog pravopisanja" (1830). Ovim spisom Gaj želi da stvori zajednički pravopis za sve Južne Slovene koji pišu latinicom. Reformu pravopisa Gaj smatra za početak narodnog preporoda. Ova Gajeva preporoditeljska delatnost pada u doba pojačanog mađarskog pritiska na Hrvate. Mađar-
GALEN
206
skoro zahtevu za uvođenje mađarskog jezika u hrvatske škole i državne ustanove Gaj suprostavlja težnju za afirmacijom narodnog jezika. 1832. Gaj dolazi u Zagreb i okuplja mlade hrvatske književnike. Obraća se dvoru za odobrenje izdavanja novina na narodnom jeziku. 1834. Gaj je uputio proglas u kome najavljuje izdavanje ču venih „N ovina horvatsko-dalma tinsko-slavonskih" i književnog dodatka „Danice". Prvi brojevi izašli 1835. i ta se godina smatra početkom ilirskog pokreta. Oko „Novina" i „Danice" Gaj Ljudevit Gaj okuplja rodoljubivu hrvatsku inteligenciju i marljivo radi na negovanju narodnog jezika, književnosti i kulture. Sam Gaj je veoma malo pisao, ali je bio talentovani organizator i opštepriznati vođa ilirskog pokreta. Njegova pesma „Još Hrvatska ni propala", napisana 1833, postala je himna iliraca. Delatnost Gajeva je zahtevala znatna materijalna sredstva i stalno je bio u novčanim neprilikama. Zbog novaca je često pravio kompromise, koji nisu odgovarali visokom pozivu narodnog vođe. Obraća se za pomoć Rusiji, predlažući da se stavi u službu njene politike na Balkanu. 1840. putuje u Rusiju da bi obezbedio materijalnu i političku pomoć slavenofilskih krugova. Gaj se neumorno zalaže za kulturno i političko jedinstvo Južnih Slovena, bez obzira na njihove razlike u veri, tradiciji i tadašnjem društvenom i političkom položaju. Kada 1840. nastupaju oštre političke borbe između iliraca i njihovih protivnika mađarona, Gaj igra vidnu ulogu kao priznati vođa iliraca. Posle zabrane ilirskog imena 1843. Gajev uticaj postepeno slabi, ali je on i dalje vrlo veliki. Dva puta Gaj ide u Srbiju (1846. i 1847) ulazeći u pregovore sa srpskim zvaničnim krugovima, tražeći materijalnu pomoć i obećavajući potporu zvaničnoj srpskoj nacionalnoj politici. Istovremeno podnosi o svom putu izveštaj bečkoj vladi. U revoluciji 1848. igra prvih dana veoma važnu ulogu i glavni je savetnik bana Jelačića. Do dolaska Jelačićeva iz Beča, sa Kukuljevićem i Vranikanijem sačinjava tzv. trijumvirat. Predvodio je hrvatsku deputaciju koja je austrijskom caru podnela tzv. „narodna zahtijevanja". Aktivan je i u radu Hrvatskoga sabora, u kome se zalaže za slogu Srba i Hrvata. Po dogovoru
GALIJA
sa srpskom vladom oduzeo je slobodu kretanja proteranom srpskom knezu Milošu Obrenoviću, koji je došao 1848. u Zagreb, da bi revolucionarne događaje iskoristio za svoj povratak na vlast. Knezu Milošu je oduzeo veliku sumu novaca da izdejstvuje njegovo oslobođenje. Ovo ga je kompromitovalo i time je njegov uticaj skoro potpuno prestao. Posle revolucije 1848. Gajeva delatnost nije u skladu sa narodnim interesima. 1849. njegove novine se stavljaju u službu apsolutističke i germanizatorske politike bečke vlade. Pokušaj Gaja da se politički rehabilituje posle ukidanja Bahovog apsolutizma - nije uspeo. Umro je skoro potpuno zaboravljen. GALEN, grčki lekar i medicinski pisac (129-199). Napisao je preko 100 dela iz medicinskih oblasti i u njima skupio i sistematski i logički povezao u jedinstven sistem Hipokratova proučava nja i otkrića drugih grčkih lekara. Prema njemu, čovečje telo se sastoji od 4 soka: krv, sluz, žuta i crna žuč. GALI.JA, istorijska oblast u starom veku koja je obuhvatala veliki deo jugozapadne Evrope. Najpre su je naseljavala ligurska plemena koja su potisnuli Iberci, dok od VI v. pre n. e. glavninu stanovništva čine keltska plemena. Stanovnici Galije su se vrlo rano povezali sa ostalim narodima na Sredozemlju. Među prvima su uspostavili vrlo žive veze sa Kartaginom. Na njenim južnim obalama oko 600. god. pre n. e. Grci su najpre osnovali svoju prvu koloniju Masaliju, na mestu današnjeg Marseja, a zatim su kolonizirali celu mediteransku obalu. Počev od II v. pre n. e. počeli su da je osvajaju Rimljani i da na njenoj teritoriji osnivaju svoje provincije. Rimska provincija Narbonska Galija osnovana je 120. god. pre n. e. Najveće osvajačke ratove u galskim oblastima vodio je rimski državnik i vojskovođa Gaj Julje Cezar, koji je za vreme galskih ratova pokorio mnoga keltska plemena od 58. do 56. god. pre n. e. Od 55. do 50. god. pre n. e. Cezar je otpočeo drugu fazu ratovanja, u kojoj je postigao velike uspehe i uspeo da osvoji celu Galiju. Oktavijan Avgust je reorganizovao upravu po provincijama i od Galije je 22. god. pre n. e. stvorio senatsku provinciju. Obraču navajući se sa galskim ustanicima, koji su u nekoliko mahova pokušavali da se oslobode rimske prevlasti, Oktavijan Avgust je otpočeo da romanizuje galske oblasti i njihove stanovnike. Ovaj dugi proces nastavili su docniji rimski carevi sve do Dioklecijana, koji je u Galiji obrazovao prefekturu sa sedištem u Trijeru. Počet-
GALIKANSKA CRKVA
kom V v. otpočelo je snažno nadiranje germanskih plemena, koja su najpre pljačkala po galskim oblastima, a docnije otpočinju trajno da se naseljavaju u ovoj zemlji. Rimljani su nastojali svim sredstvima da zadrže u svojim rukama galsku prefekturu i da spreče naseljavanje Germana u njoj. U tome nisu uspeli i 486. god., posle pobede Germana, Galija je kao rimska provincija prestala da postoji. GALIKANSiiA CRKVA (Ecclesia Gallicanica), naziv za franc. kat. crkvu, koja je imala neke privilegije u odnosu na vlast rim. pape. Teorija o galikanskim slobodama naročito je istaknuta za vreme velike šizme 1408. godine. kad se tvrdilo da je konci! nad papom. Temelje galikanske crkve donekle je obnovio Fransoa I, naročito u pogledu svog prava da postavlja biskupe. Ta prava su proširena za vreme Luja XIV, kad je, 1682. god., donet dekret da je papa podložan ekumenskom koncilu i da nema pravo uplitanja u svetovnu upravu i sudstvo. Galikanizam je oživeo u franc. revoluciji i krajem XIX i u XX v. kad se stvara svetovno školstvo i uvodi građ. brak. Osuđen je, kao shvatanje, na Vatikanskom koncilu 1870. godine. GALILEJ, Galileo (Galilei, Galileo, 1564 1642), italijanski fizičar, matematičar i astronom rodom iz Pize. Najpre je stu· dirao medicinu, ali se docnije posvetio proučavanju Arhimedovih dela i postao jedan od najvećih fizičara i astronoma svoga doba. Konstruisao je astronomski durbin, koji je prvi put javno upotrebio na zvoniku crkve sv. Marka u Veneciji (1609). Zahvaljujući ovom pronalasku, postigao je velike uspele u istraživanju vasionskog prostora. Pronašao je neravnine na površini Meseca i utvrdio da su brda na njemu visoka 5-6 km. Veliki uspeh postigao je otkrivanjem Sunčevih pega (1611). na osnovu kojih je odredio trajanje rotacije Sunca. Nesebično se zalagao za primenu i prihvatanje Kopernikovog učenja, zbog čega je izveden pred sud inkvizicije. Pod velikim pritiskom ovog zloglasnog suda bio je primoran da se odrekne svih svojih tvrđenja i svog učenja i da javno proglasi da je bio u velikoj zabludi. GALIPOLJSKI FRONT, v. Prvi svetski rat.
GALSKI RAT, sukob između Rimljana i plemena u Galiji. Vodio ga je Cezar od 58. do 51. pre n. e. Najpre je pobedio Helvećane, a zatim osvojio či tavu Galiju, koja je postala rimska oblast. Ove ratne sukobe opisao je Cezar u svom delu „De bello Gallico'', prilike u Galiji u u kome je opisao to vreme. „: -~
207
GANDI MANATMA
GAMA, Vasko da, v. Vasko da Gama. GAMBETA, Leon (Gambetta, Leon 1838 -1882), francuski političar i vođ republikanaca. Pošto je završio prava bavio se najpre advokaturom ističući se kao izvanredno talentovan govornik. Kao republikanski vođa istakao se u borbi protiv Napoleona III. Posle francuskog poraza u francusko-pruskom ratu 1870-1871. god. (v.) najaktivnije je učestvovao u zbacivanju Napoleona III i .u proglašenju Republike, u čijoj je vladi postavljen za ministra narodne odbrane. Posle poraza pariske komune (v.) aktivno je radio na ujedinjenju buržoaskih frakcija i zalagao se za parlamentarnu borbu protiv restauracije monarhije. Bio je predsednik Skupštine 1879, a 1881. postao je predsednik vlade i ministar spoljnih poslova, ali samo nekoliko meseci. GANDI MAHATMA (1869-1948), indijski političar i vođa indijskog naroda u borbi za oslobođenje od kolonijalne zavisnosti. Pravo ime Mohandas Karamchand, a Mahatma mu je nadimak i znači velika duša. Rodio se u bogatoj trgovačkoj porodici. Završio je pravne nauke u Engleskoj i postao je advokat u Bombaju. Zatim je živeo u Južnoj Americi, gde se borio za prava Indusa koji tamo žive. Uče stvovao je u burskom i prvom svetskom ratu. Posle rata stajao je na čelu indijskog nacionalnooslobodilač kog pokreta i Kongresne stranke. On je sprovodio specifičan način borbe koji se naziva gandizam. Gandi je odbacio aktivnu i oružanu borbu i bio pristalica pasivnog otpora. Taj način borbe zasnivao se na religioznim i moralnim principima Indusa, a prihvatila ga je Kongresna stranka i ceo narod. Gandi je odbacio nasilje u borMahatma Gandi bi protiv engleske kolonijalne vlasti, a prihvatio mirne metode kao što su mirna građanska neposlušnost i bojkot Engleza i mera engleskih vlasti, mirne demonstracije. Gandi je često zatvaran, pa je u zatvoru štrajkovao glađu; i to je bio njegov metod borbe. Za vreme drugog svetskog rata osudio je Hitlera i nastojao da se Engleskoj čini manje smetnji u borbi protiv fašizma. Posle rata je nastavio borbu do oslobođenja Indije 1947. Naredne godine ubio ga je pripadnik jedne desničarske organizacije.
GANELON
208
GANELON, ličnost iz francuskog speva Pesme o RoLanu. Izdao je Franke u bici kod Ronsevoa, te je njegovo ime ostalo kao sinonim izdajnika. GARAŠANIN, !lija (1812-1874), srpski političar i državnik, jedan od najuticajnijih vođa tzv. ustavobranitelja, koji su upravljali Srbijom za vlade Aleksandra Karađorđevića (18421858). - Mada bez veće škole, Garašanin je, zahvaljujući prirodnoj inteligenciji, upornosti i marljivosti, izbio u prvi red političara i državnika mlade srpske države. Kao sin Milutina Garašanina, jednog od istaknutih starešina iz prve vlade kneza Miloša, Garašanin je napravio brzu činovničku karijeru. Kao pristalica ustavobranitelja morao je 1840. da beži iz Srbije u Carigrad sa najistaknutijim ustavobraniteljskim vođama Vučićem i Petronijevićem. Po povratku iz Carigrada 1841. učestvuje u pripremama bune protiv kneza Mihaila. Posle proterivanja kneza Mihaila, kao jedan od najuticajnijih ustavobranitelja postaje ministar unutrašnjih dela, i glavni je faktor u ustavobraniteljskom režimu. Garašanin je organizator upravnog i policijskog aparata Kneževine Srbije u doba ustavobraniteljske vladavine. Konzervativac po ubeđenju, on je protivnik ma kakvog učešća naroda u vlasti, a birokratiju smatra nosiocem društvenog reda i zakonitosti. Nemilosrdno je gušio svaki otpor ustavobraniteljskom režimu. Garašanin je pristalica aktivne spoljne politike Srbije. Mada je bio za održavanje prijateljskih odnosa sa pokroviteljem Srbije Rusijom, protivio se njenom mešanju u unutrašnje poslove srpske države. Garašanin je tvorac i prvog pisanog spoljnopolitičkog programa Srbije, tzv. načertanija (v. Garašaninovo načerta nije). Po tom programu, Srbija treba da radi na oslobođenju i ujedinjenju svih Južnih Slovena. Poslednjih godina ustavobraniteljske vladavine Garašanin je na čelu 'i'' protivnika unutraš-f nje i spoljne politike Aleksandra Karađorđevića. U rellija. Garašanin voluciji 1848. pomaže srpsku konzervativnu crkvenu hijerarhiju, ali se protivi svakom pokušaju liberalnih reformi u Srbiji. Posle revolucije 1848. oslanja se u spoljnoj politici na Francusku Napoleona III, očekujući od nje podršku u nacionalnoj poliitci Srbije. Zbog orijentacije prema Francuskoj izaziva ne-
GARAŠINOVO NACERTANIJE
poverenje ruske diplomatije, te ga je knez Aleksandar na ruski zahtev smenio sa položaja 1853. Poslednjih godina ustavobraniteliskog režima zauzima opozicioni stav prema knezu Aleksandru, prihvatajući rusku spoljnopolitičku orijentaciju. Kao protivnik kneza Aleksandra radio je na sazivu Svetoandrejske narodne skupštine. Kao tadašnji ministar unutrašnjih poslova, Garašanin je hteo da Skupštinu iskoristi za zbacivanje kneza i za učvršće nje vlasti ustavobraniteljske oligarhije. Međutim, na Skupštini je preovladala liberalna struja. Liberali zajedno sa obrenovićevcima zbacuju kneza Aleksandra i ustavobranitelje, a na vlast dovode Miloša Obrenovića. Za druge vlade kneza Miloša Garašanin kao njegov nekadašnji protivnik nije bio u državnoj službi. Dolaskom na vlast kneza Mihaila (1860-1868) Garašanin ponovo stupa na političku scenu. Pristalica apsolutističke vladavine kneza Mihaila, on je od 18611867. predsednik vlade i ministar inostranih dela. To je istovremeno period njegovog najintenzivnijeg državničkog rada. Kako Srbija ovoga vremena uživa podršku Rusije, aktivno radi na ostvarenju nacionalnog programa iznesenog u Načertaniju. U svim našim krajevima pod Turskom i Austro-Ugarskom Garašanin razvija tajnu nacionalnu propagandu. Pri kraju vlade kneza Mihaila Garašanin se razilazi s njime, ali ne u načelnim politič kim pitanjima, nego zbog planova kneževe ženidbe. Kada je izvršen atentat na kneza Mihaila, Garašanin je, iako penzionisan, sprečio zaverenicima izvršenje prevrata. Kada je posle smrti kneza Mihaila obrazovano Namesništvo sa Milivojem Blaznavcem, na čelu Garašanin se povukao u privatan život. GARASANIN, Milutin (1843-1898), političar i državnik, sin !lije Garašanina. Jedan je od osnivača Napredne stranke i njen šef sve do raspuštanja Stranke 1896. Garašanin je sa svojom strankom podržavao apsolutističku i austrofilsku politiku Milana Obrenovića. Bio je ministar i predsednik vlade za vreme srpsko-bugarskog rata. GARASANINOVO NACERTANIJE, naziv plana spoljne politike Srbije, čiji je tvorac bio istaknuti državnik Srbije !lija Garašanin. Ideju za Načerta nije Garašanin je dobio od vođe poljske emigracije Adama Cartorijskog. Agent Cartorijskog u Beogradu, Franjo Zah je Garašaninu dao pismeni nacrt plana spoljne politike Srbije u duhu ideja poljske emigracije, koja se intenzivno borila protiv ruskog uti-
GARIBALDI
caja na balkanske narode. Garašanin je u Zahov plan uneo izmene u skladu sa svojim koncepcijama o ulozi Srbije u rešavanju istočnog pitanja. Po tom Garašaninovom planu (napisanom 1844) Srbija mora voditi aktivnu spoljnu politiku. Pošto je Tursko Carstvo preživelo, Srbija se mora oslanjati na Rusiju, a još više na zapadne sile, Francusku i Englesku, i posta ti središte za ujedinjenje Južnih Slovena. Garašanin prihvata ideju da Balkan treba da pripada balkanskim narodima. Srbija bi trebalo da okupi sve Srbe, a zatim i sve Južne Slovene. GARIBALDI, Duzepe (Garibaldi, Giuseppe, 1807-1882), italijanski revolucionar, jedan od vođa nacionalnooslobodilačkog pokreta za ujedinjenje Italije. Kao mladić, pristupio je tajnoj revolucionarnoj organizaciji „Mlada Italija", koju je organizovao Đuzepe Macini (v.). Međutim, pošto nije imao uspeha u pobuni sardinske flote (1834), otišao je u Južnu Ameriku (1836). Stupio je u vezu sa tamošnjim revolucionarima i aktivno Duzepe Garibaldi učestvovao u borbama za oslobođenje Rio Granda i Urugvaja. Kada su u Italiji 1848. god. ponovo izbile borbe za oslobođenje zemlje, on se hitno vratio u zemlju i stao u red najborbenijih revolucionara, koji su hteli da proteraju Austrijance i da ujedine Italiju. Na čelu svojih dobrovoljaca borio se za stvaranje Rimske Republike, posle čijeg je pada ponovo prešao u Ameriku (1850). U Italiju se vratio 1854. god. i na ostrvu Kapresi sačekao rat protiv Austrije 1859 god. Sledeće godine on je sa neznatnim brojem svojih dobrovoljaca, svega oko 1 000, ~e nuo u pobedonosni pohod i oslobodio Siciliju. Odavde se prebacio na kopno i u prvom naletu oslobodio Napulj, 7. nov. 1860. god., posle čega je, 1861, proglašena ujedinjena Kraljlilvina Italija. Nije uspeo osvojiti Papsku Državu (1862), a u novom ratu protiv Austrije izvršio je prodor u južni Tirol (1866). Za vreme Pariske komune izabran je za člana Centralnog komiteta Nacionalne garde. Poslednji put vratio se u Rim 1871. god. uživajući ogromnu popularnost naroda širom Italije, koji ga je izabrao za narodnog poslanika grada Rima 1874. godine.
GENEALOGIJA GAUGAMELA, mesto u Asiriji, severno od antičke Ninive, poznato po bici u kojoj je Aleksandar Makedonski odneo veliku pobedu nad persijskom vojskom kralja Darija III 331. pre n. e. Sa znatno manjim snagama, koje su brojale 7 000 konjanika i 40 000 pešaka, pobedio je pet puta veću persijsku vojsku i naterao u bekstvo samog cara Darija. Posle ove pobede put prema Istoku bio mu je potpuno otvoren. Persijanci nisu pružili više nikakav otpor. GEBELS, Jozef (Goebbels, Josef, 18971945), nemački političar i državnik. Kao istaknuti funkcioner Nacističke stranke i ministar propagande Gebels je bio veliki propagator i teoretičar nacizma. Ostao je veran Hitleru do kraja života. Maja 1945. izvršio je samoubistvo sa celom porodicom. GED, Zil (Guesde, Mathieu Basile, Jules, 1845-1922), francuski socijalista. Uhapšen kao protivnik Drugog carstva i pacifista 1870. godine, zatim osuđen kao učesnik u Komuni (1871), izbegao je u švajcarsku i Italiju. Amnestiran 1876, on je prihvatio Marksove teze i osnovao revolucionarnu stranku rada čime se odvojio od umerenih posibilista. Uzeo je učešća u osnivanju Druge internacionale (1889). ~astavljajući svoj žurnalistički rad, izabran je za poslanika Lila (1893, od 1906); postao je ministar u Vivijanijevom kabinetu (avg. 1914-sept. 1915). GEJ-LISAK, žozef-Luj (Gay-Lussac, Joseph-Louis, 1778-1850) franc. hemičar i fizičar. Njegova otkrića u oblasti gasne dinamike i hem. el. ušla su u osnove savremene nauke (Gej-Lisakov zakon o širenju gasova pri povećanju temperature). Vršio je eksperimentalne letove balonom (1804). GENCIJE, ilirski kralj iz II v. n. e. Stupio u savez sa makedonskim kraljem Persejom u borbi protiv Rimljana. Savladavši Makedonce, Rimljani su krenuli na Ilire, pobedili ih, buntovnog kralja zarobili i poveli ga s mnogobrojnim robljem u trijumfalnoj povorci. Time je Ilirski savez prestao da postoji, a Iliri su primorani na savez sa Rimom. GENEALOGIJA (grč. genea - pokolenje i logos - nauka), proučavanje porekla porodica, plemena. Genealogija se naročito razvila u srednjem veku, jer je po crkvenom pravu bilo zabranjeno sklapanje brakova između članova istorodnih porodica do određenog stepena srodstva, kao i iz potrebe vlastele da dokažu svoje plemićko poreklo i time očuvaju svoje povlastice. Na dvorovima su vođene posebne
GENOCID
210
dvorske rodoslovne knjige, a plemići su posedovali genealoške table u kojima je grafički prikazivano poreklo njihove porodice. Svi ti genealoški podaci pružaju dragocene podatke o društveno-ekonomskim odnosima u srednjem veku, te je genealogija značajna pomoćna istorijska nauka. GENOCID, uništavanje ili oduzimanje uslova za život čitavim ljudskim grupama. - Termin je usvojen još na I redovnom zasedanju Generalne skupštine OUN 1946. Dve godine kasnije, na III redovnom zasedanju Generalne skupštine OUN 1948. usvojena je Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Tom prilikom je i data definicija genocida. Pod genocidom se podrazumeva zločin u nameri da se u celosti ili delimično uništi neka nacionalna, etnička ili regionalna grupa i to putem ubistva, teških povreda fizičkog ili duševnog integriteta, namernim podvrgavanjem grupe nepovoljnim životnim uslovima radi njihovog potpunog ili delimičnog uništenja, sprečavanjem prirodnog razmnožavanja itd. Jugoslavija je ratifikovala Konvenciju OUN o genocidu u potpunosti i svojim zakonima proglasila genocid za teško krivično delo. U blažoj ili jačoj formi bilo je primera genocida protiv kojih se bore napredne snage u svetu. GENS, rod, pleme. U starom Rimu ovim imenom nazivala se zajednica većeg broja porodica koje su od davnina imale zajedničkog pretka. Svoju međusobnu povezanost manifestovale su ove porodice zajedničkim prezimenom - nomen gentile. Ovako udružene neke od ovih porodica imale su veliki uticaj za vreme rimske republike na celokupan politički život starog Rima. Ukidanjem republikanskih sloboda i zavođenjem Carstva, mnoge od njih izgubile su raniji značaj. Ovakav način povezivanja porodica u jednu širu zajednicu veoma je starog datuma. Sličnog udruživanja bilo je već u prvobitnoj zajednici i svoje poreklo su mogle voditi po muškoj liniji u patrijarhatu, ili po ženskom pretku, za vreme matrijarhata. GEOGRAFSKA OTKRICA, v. Velika geografska otkrića. GERILSKI RAT, jedan od vidova borbe protiv neprijatelja koji vode ostaci regularne vojske ili novi borci iz redova stanovništva na okupiranoj teritoriji. - Ovakav način ratovanja je verovatno nastao sa pojavom rata. On se pominje u istoriji ratova u starom veku. Pa ipak, pojam je nastao u vezi sa otporom španskog naroda protiv Napoleonove okupacije. Taj „mali rat" ili - kako Španci kažu - gerila (gue-
GERMANI
rilla) bio je od 1807-1814. U među vremenu gerilskog rata je bilo i 1812. u Rusiji u borbi protiv Napoleona. Ovaj oblik ratovanja poznat je i pod imenom partizanski rat. U istoriji jugoslovenskih naroda pominju se hajdukovanje, uskočija i četovanje kao oblici gerilskog ratovanja. Gerilski rat je uzeo ogromne razmere u toku drugog svetskog rata u većini zemalja čiju su teritoriju okupirale fašističke države. U ovom načinu ratovanja dejstvuju manje pokretne vojne jedinice. Njihov osnovni cilj nije osvajanje i čuvanje posednute teritorije po svaku cenu, već iznenadni napadi na neprijatelja, uništavanje njegove žive sile, zatim diverzije i sabotaže kako bi otežali položaj neprijatelju u svakom pogledu. Gerilski odnosno partizanski rat se u nekim zemljama pretvorio u široki narodnooslobodilački i građan ski rat (Kina, Jugoslavija, Alžir, Kuba itd.). Dugo je ovaj način ratovanja bio sporan u međunarodnom pravu. Tek je 1907 (Haški pravilnik) priznat ovaj rat kao zakonit pod izvesnim uslovima: 1. da gerilska vojska ima odgovornog komandanta; 2. da gerilci nose znake raspoznavanja; 3. da oružje nose otvoreno; i 4. da poštuju pravila ratnog prava. Međutim, kao i pre, tako i posle 1907. osvajači vrlo često nisu priznavali gerilce kao regularne borce, već su ih proglašavali za odmetnike, razbojnike i kao takve gonili i kažnjavali, a ne retko ih stavljali van zakona i progonili bez suda i zakona. To su činili i fašistički osvajači u vreme drugog svetskog rata. Posle rata, Zenevskom konvencijom iz 1949. ponovo se reguliše položaj gerilaca, ali u praksi se to uvek nije poštovalo. GERING, Herman (Goring, Hermann, 1893-1946), nem. političar, državnik i vojskovođa. Istakao se u 1. svet. ratu kao avijatičar. Ubrzo posle rata pristupio je fašističkom pokretu i već 1923. imao je značajnu ulogu u puču u Minhenu kao komandant jurišnih odreda nacista. Godine 1932. postao je predsednik Rajhstaga, zatim je bio organizator i komandant vazduhoplovstva, rukovodio je privredom i bio najbliži saradnik Hitlerov, pa je određen i za njegovog naslednika. Osuđen je na smrt kao ratni zločinac. Izvršio je samoubistvo u zatvoru. GERMANI, zajedničko ime indoevropskih naroda koji jezički i etnički čine jednu grupu. Od njih su postali Nemci, Englezi i skandinavski narodi. Po imenu ovih naroda oblasti između reka Odre i Rajne stari Rimljani su nazivali Germanija. Prvobitna njihova postojbina bila je na području dana-
GERMANIZACIJA
211
šnje švedske i Danske. Odatle su se u preistorijsko doba počeli raseljavati po Evropi. Počev od II v. pre n. e. počeli su ih spominjati ant. istoričari u svojim spisima. Prvi ih je uneo u svoje delo grčki istoričar Posejdonije, a posle i mnogi rimski pisci. Oko 300. god. pre n. e. prešli su srednju i donju Rajnu i pokorili Kelte. Posle toga preduzimali su još nekoliko većih prodora u Galiju, Italiju i Španiju. Rimski državnik Gaj Julije Cezar je 58. god. pre n. e. sprečio njihova dalja prodiranja i svojim odlučnim akcijama potisnuo ih s druge strane reke Rajne, koja je otada postala granica između Rimljana i Germana. Za vreme vladavine Oktavijana Avgusta Rimljani su ratovali protiv njih i težište ratnih sukoba preneli s one strane reke Rajne, gde su postigli značajne uspehe. Od osvojenih oblasti stvorene su dve rimske provincije: Germania superior i Germania inferior. U toku II i III v. stvorili su Germani u središnom delu Evrope, na teritoriji današnje Nemač ke, nekoliko snažnih plemenskih saveza, od kojih su najpoznatiji bili Sasi, Franci i Alemani. Protiv njih su ratovali mnogi rimski carevi sa naizmeničnim uspesima sve do 260. god., kada su Germani postigli značajne pobede i uspeli da potisnu Rimljane s druge strane reke Rajne, koja je ponovo granična reka između dva naroda. Za vreme velike provale Huna u IV v. potisnuti su iz svojih oblasti i krenuli kao jedan od najbrojnijih naroda za vreme velike seobe naroda. Svoje napade radi osvajanja novih oblasti usmerili su prema Rimskom Carstvu. Sa svojim vođom Odoakarom na čelu spustili su se u Italiju, gde su 476. god. zauzeli Rim i učinili kraj Zapadnom Rimskom Carstvu. GERMANIZACIJA, ponemčivanje, nasilno nametanje nemačkog jezika narodima nenemačkog porekla. - Germanizovanje slovenskih krajeva otpočelo je u ranom srednjem veku putem vojnih osvajanja, verskom propagandom ili proterivanjem slovenskog življa, naseljavanjem nemačkih plemića, zanatlija, trgovaca, rudara i seljaka u slovenske zemlje; germanizacija se vršila i ekonomskim uništavanjem, eksploatacijom slovenskog stanovništva i zabranom upotrebe narodnog jezika, škola i sl. Upornim ponemčiva njem nestala su slovenska plemena u području reka Sale i Labe i u alpijskim krajevima Koruške i štajerske. Najuporniji germanizatori, putem sile, bili su tevtonski nemački viteški redovi, a na kulturnom planu nemački već
GESTAPO katolički kaluđeri. U slovenskim pokrajinama koje su bile pod austrougarskom vlašću sprovodi se organizovano i planski germanizacija u drugoj polovini XIX veka (Bahov apsolutizam), dok za vreme drugog svetskog rata Hitlerove horde vrše fizičko uništavanje slovenskog življa, raseljavanje i ponemčivanje slovenskog etničkog prostora. GERONTI (grč.-starci), predstavnici rodovske aristokratije u antičkoj Grč koj. U doba kraljevstva obično starci preko 60 godina koji više nisu bili sposobni za vojsku. Počev od VI v. pre n. e. bogataši i najistaknutiji predstavnici rodovske aristokratije birani su doživotno za geronte, koji su vremenom prigrabili vlast u svoje ruke. GERUZIJA (grč. - veće staraca), savet od 28 geronata, staraca, u antičkoj Sparti, čija je dužnost bila da se brine o najvažnijim državnim poslovima. Svoje predloge iznosila Skupštini na saglasnost i odobrenje. Njeni članovi bili su starci preko 60 godina koji su birani na Skupštini na kojoj su učest vovali samo spartijati, spartanski ratnici. GESTAPO, tajna politička policija u hitlerovskoj Nemačkoj. Naziv predstavlja skraćenicu od Geheime Staatspolizei, što znači tajna državna policija. - Gestapo je postao pojam za policijski teror, mučenje i bespoštedan progon političkih protivnika, svih demokratskih elemenata, a ne retko i nevinih ljudi. Gestapo je bio jedan od oslonaca nacizma u Nemačkoj. Među tim, njegova zlodela nisu zapamtili samo nemački antifašisti, nego i narodi širom Evrope koji su bili pod nemačkom okupacijom uoči i za vreme drugog svetskog rata. Na čelu Gestapoa stajao je jedan od bliskih saradnika Hitlerovih, Hajnrih Himler, koji je 1945. izvršio samoubistvo ne smejući da sačeka presudu međuna rodnog suda. Osnovni metodi Gestapoa su brutalno postupanje, teror i zavođenje straha, znači fizičko i psihič ko uništenje svojih žrtava. Pored toga Gestapo je razvio snažnu- mrežu špijunaže, potkazivanja i strahovitih logora smrti. Gestapo je do te mere bio moćan da se može reći da je i u nacističkoj Nemačkoj bio „država u državi". On je delovao i u inostranstvu na polju špijunaže. Iako je bilo JOS policijskih, špijunskih i drugih sličnih službi u Nemačkoj za vreme Hitlera, Gestapo je imao glavnu ulogu.
GIBELINI GIBELINI (ital. Ghibellini, nem. Waiblinger), pristalice jake centralističke politike nemačkih kraljeva iz porodice Hoenštaufovaca. Hoenštaufovci su vodili borbe protiv papa, samovoljnih nemačkih velmoža i severnoitalijanskih gradova koji su želeli da oču vaju svoju autonomiju. Naziv gibelini je italijanskog porekla i dolazi od imena Vajblingen, zamka u kome se rodio osnivač uorodice Hoenštaufovaca, Konrad III. Protivnici Hoenštaufovaca i pristaše papske politike nazivali su se gvetfima (naziv potiče od prezimena porodice Velfa, neprijatelja kraljevske porodice i politike). U Italiji borbe između gvelfa i gibelina otpoči nju sredinom XII veka da bi se rasplamsale tokom XIII v. Izumiranjem porodice Hoenštaufovaca (1268) borbe počinju da malaksavaju, da bi konač no izgubile svaki značaj, jer je u Nemačkoj carska vlast izgubila svoju moć.
GIBON, Edvard (Gibbon, Edward, 1737 -94), engl. istoričar, pisac, pored ostalog, znamenitog dela Opadanje i propast Rimskog carstva, u kojem je opisao razdoblje od 180. do 1453. godine. U izvesnoj meri pod uticajem franc. racionalista, uzeo je hrišćanstvo kao osnovni uzrok propasti Rima. Istakao se kao sjajan stilist, ali suviše naklonjen umetn. doživljaju istorije. Ima značajno mesto u razvitku vizantologije. GIGANTI, izmišljena mitološka bića, prema verovanju starih Grka - sinovi su Urana i Gee. Najmlađi među njima Hronos zbacio je oca s vlasti i, da mu se ne bi slično dogodilo, proždirao je svoju decu čim bi se rodila. Majci je pošlo za rukom da sakrije sina Zevsa, koji je, kad je odrastao, savladao svoga oca i okovao ga u paklu primoravši ga da vrati svu pojedenu decu. GILDA, udruženje trgovaca sa ciljem da da pruži međusobna pomoć i zaštita od konkurencije; gilde su garantovale kvalitet robe, određivale kupoprodajnu cenu prometnih proizvoda, smanjivale troškove prometa, organizovale u stranim lukama zajedničke magacine za smeštaj robe, stanove za trgovce, kancelarije itd. Gilde su bile moćne organizacije od X do XV veka. Najpoznatiji srednjovekovni trgovački gradovi Đenova i Venecija imaH su svoje posebne centre u Carigradu i Aleksandriji; severnonemački gradovi, udruženi u tzv. Hanzi, posedovali su svoja trgovačka uporišta u svim većim mestima zapadne i istoč ne Evrope. Gilda je štitila oružanom pratnjom trgovačke karavane i time osiguravala sigurnost prometa. Gilde
GIZO
se raspadaju u XVI i XVII veku, kada kapitalistički odnosi zaoštravaju konkurenciju između trgovaca kapitalista i time uništavaju monopolistički položaj dotadašnjih trgovačkih udruženja. GILGAMES, vladar Sumerana, nacionalni heroj sumerski, asirski i vavilonski. Junaštva su mu opevana u jednom od najpoznatijih književnih dela starog Istoka - u „Epu o Gilgamešu'', nastalom u Vavilonu oko 2 000. g. pre n. e. O njemu se peva kao o junaku kome nema premca. Zbog toga mu se i bogovi svete jer su mu bili zavidni. GISINGOVCI, nemačka vlasteoska porodica; potiče iz zapadne Ugarske; ime je dobila po brdu Gisingu, na kome se nalazio njihov dvorac. Igrala je značajnu ulogu u toku političkih i vojnih događaja u Hrvatskoj i Ugarskoj krajem XIII i početkom XIV v. Najznačajnija ličnost iz ove porodice je Henrih, koji je bio slavonski ban (1267-1270) i ban bosanskih oblasti Usore i Soli (1272-1273). U sukobu sa austrijskim vojvodom Albrehtom Gisingovci su izgubili svoj dominantni položaj u Ugarskoj. Za vlade Anžujaca izvesno vreme gospodarili su Slavonijom. U sistematskoj borbi Anžujaca protiv feudalne oligarije 1325. g. Gisingovci su razvlašćeni i izgubili potpuno svoju moć. GIZ (Guise), vojvodska porodica iz Lorene koja je odigrala značajnu ulogu u Francuskoj XVI v. - Fransoa Giz (1519-1563) ušao je u službu francuskog kralja, i ratovao kod Meca (1552 -1553), u Napulju (1557) i Kaleu, koji je osvojio (1558), čime je doprineo povoljnom sklapanju mira u Kato-Kambreziju (1559). Posle pokolja u Valiju (1562) stao je na čelo katoličke stranke, zauzeo Ruan, potukao protestante kod Drea, ali je poginuo pred Orleanom. Anri Giz (1550-1588), sin prethodnog. Istakao se, mlad, u borbama protiv protestanata i bio jedan od inicijatora Vartolomejske noći (1572). Stavši na čelo Katoličke lige, on je istakao pretenzije i na nasleđe francuskog prestola. Ubijen je po nalogu kralja Anrija III za vreme zasedanja državnih staleža u Blou. GIZO, Fransoa (Guisot, Fran~ois, 17871874), franc. političar i istoričar. Posle studija u Zenevi i Parizu, postao je profesor !storije na Sorboni (1812), a u državnu administraciju je ušao po zavođenju restauracije. Nekoliko puta udaljivan sa položaja zbog svojih liberalnih shvatanja, on je za vreme Luja Filipa postao vođ konzervativnog krila liberala i gotovo stalno bio na istaknutim položajima: 1830. ministar unutrašnjih poslova, ministar
GLADIJATORI
prosvete (1833), ambasador u Londonu (1840), ministar spoljnih poslova (1840) i predsednik vlade (1847). Svrgnut je s vlasti zajedno s Lujem Filipom u februarskoj revoluiciji 1848. god. Pored ostalog napisao je !storiju engleske revolucije.
GLADIJATORI, vrsta robova u Rimu, školovani za borbu ili između sebe ili sa divljim zverima. Naziv nastao od latinske reči gladius - mač. Najpre su bili mačevaoci na vojnim takmičenjima, a zatim borci na javnim priredbama. Cuvene su bile njihove borbe. Prve su održavane kod Etruraca i to na pogrebnim svečanostima. U Rimu su najstarije igre priređene 264. pre n. e. Krajem I v. pre n. e. borbe gladijatora organizovali su privatni ljudi ili niži činovnici. Kod Rimljana bile su popularnije od pozorišnih predstava. Na borbama koje je priredio Cezar kao edil učestvovalo je 320 parova boraca. Za vreme Carstva broj se povećao na nekoliko hiljada boraca, dok su borbe trajale nekoliko dana. Redovi njihovi popunjavani su ratnim zarobljenicima, robovima, zločincima, a često i slobodnim ljudima. Po naoružanju i načinu borbe bilo ih je nekoliko vrsta, od kojih su najpoznatiji bili oni koji su bili određeni za borbu protiv zveri. Najpotresnija slika iz njihovog života bila je svečana procesija pre početka borbe. Postrojeni u redove, ulazili su u amfiteatar i pozdravljali cara rečima: Ave, Caeisar, morituri te salutant -
Zdravo, care, pozdravljaju te oni koji će umreti! Posle toga nastajao je masakr živih ljudi od razbesnelih zveri, dok je izbezumljena masa likovala od zadovoljstva. Pobednik u borbi mogao je biti oslobođen ako je to masa izglasala. Od takvih su mnogi političari stvorili svoju ličnu gardu, koja im je docnije dobro poslužila u borbi sa protivnicima. Ziveći pod najtežim uslovima, naročito u gladijatorskim školama u kojima su se učili za borbe, podizali su često ustanke. Među najpoznatije ubrajaju se: Spartakov ustanak, u kome su oni dve godine vodili borbu protiv rimske vojske, od 73-71. pre n. e., zatim ustanak za vreme cara Nerona iz I v. i velika pobuna u doba cara Proba u III v. Gladijatorske borbe u amfiteatrima priređivane su u Rimu sve do V v. GLAGOLJASI, v. Glagoljska bogosluženje.
GLAGOLJICA, slovensko pismo, azbuka; sastavio ju je Konstantin (Ćirilo) pre odlaska u Moravsku kneževinu (oko 860) da bi širio hrišćanstvo na slovenskom jeziku. Ime je dobila od staroslovenske reči „glagoljati", što
GLAVARINA znači
govoriti. Javlja se u dva oblika: obla i uglasta. Glagoljica je teško i zamršeno pismo, te su učenici Ćirila i Metodija sastavili lakšu azbuku, koju su po svom učitelju nazvali ćirili com. Najstariji slovenski glagoljaški spomenici su Baščanska ploča (1100), Hrvojev misal i drugi, a od pravnih dokumenata pisanih glagoljicom značajni su: Vinodolski, Vrbnički, Krčki zakon i dr. GLAGOLJSKO BOGOSLUZENJE, verska služba sveštenika „glagoljaša", koji propovedaju hrišćansku religiju na crkvenoslovenskom jeziku koristeći se knjigama pisanim glagoljskim pismom. - Učenici ćirila i Metodija, po dolasku na Balkansko poluostrvo, širili su hrišćanstvo na slovenskom jeziku, te ih je narod radije prihvatao nego propovednike koji su se služili u bogosluženju latinskim ili grčkim jezikom. U Hrvatskoj je izbio sukob između glagoljaša i latinskog sveštenstva, jer su se latinski sveštenici plašili da ne izgube bogate prihode i uticaj u narodu. Stoga je kralj Tomislav sazvao dva crkvena sabora u Splitu (925. i 928) da bi rešio ovaj spor. Pored problema upotrebe jezika u bogosluženju, trebalo je rešiti i pitanje vrhovne crkvene vlasti nad Hrvatskom. Glagoljaše je branio biskup Grgur Ninski. Hrvatski vladari su, T10d uticajem latinskog sveštenstva i pape, zabranili glagoljaško bogosluženje, no uprkos gonjenjima glagoljaši su se održali na području senjske biskupije, na ostrvu Krim, u Istri, na nekim manjim dalmatinskim ostrvima i u unutrašnjosti Hrvatske. U XVIII v. papa je odobrio glagoljsko bogosluženje u krajeviwa gde se bilo održalo. U vreme Josifa Juraja Strosmajera (oko 1859) pokrenuto je pitanje glagoljaškog bogosluženja, ali se papa najodlučnije suprotstavio njegovom širenju. U doba fašističke vlade u Istri !talijani su zabranjivali upotrebu glagoljaškog bogosluženja i spaljivali glagoljaške knjige, a sveštenike zatvarali. Glagoljaštvo je u prošlosti bilo izraz borbe narodnih masa protiv tuđinske vlasti i nenarodnih režima. GLASINAC, oblast u Bosni, istočno od Sarajeva, na čijim su terenima pronađeni mnogobrojni ostaci preistorijskih grobnica. Otkriveno ih je više od 20 000. Najpoznatije su grobnice kod Sokolca, Bandina i Citluka. Među iskopanim predmetima na prvom mestu su dugmad, oružje i keramika, dok su mnogi predmeti stranog porekla, uvezeni, uglavnom, iz stare Grčke. GLAVARINA, vrsta poreza koja se plaćala na svaku glavu, odnosno lice u
GLEDSTON
GLAVAS
porodici, bez obzira na doba života, pol, zanimanje i imovinsko stanje. Obavezna je za sva lica u državi, tj. i za plemiće, sveštenike, građane i zavisne seljake. Glavarina je u srednjem veku bila uvedena u svim evropskim državama, a najduže se zadržala u Francuskoj i našoj zemlji (u Jugoslaviji do 1928). GLAVAS, Stanoje ( ? -1815), istaknuti hajduk i vojvoda iz I srpskog ustanka. Na zboru u Orašcu predlagan za vođu I ustanka, ali je odbio pod izgovorom da kao hajduk nije za tako odgovornu dužnost. Prvih godina ustanka jedna je od najznačajnijih ličnosti. Proslavio se u borbama na Deligradu i prilikom opsade Beograda. Posle propasti ustanka predao se Turcima, koji su ga u početku lepo primili, da bi delovao na narod da mirno prihvati ponovnu tursku vlast. Turci su mu poverili da sa svojim ljudima čuva carigradski drum. Uskoro je došlo do Hadži-Prodanove bune i Turci su se uplašili da se Stanoje Glavaš ne priključi buntovnicima. Po naredbi Sulejman-Skopljak-paše Glavaš je ubijen 1815. GLAVINOV, Vasil (1868-1929), istaknuti makedonski socijalistički organizator i propagandist. Od 1887. živi u Sofiji, aktivno sudelujući u radničkom pokretu Bugarske. Posle osnivanja Socijalističke partije Bugarske radi na osnivanju socijalističke partije Makedonije, zbog čega ga bugarski socijaldemokrati proglašavaju separatistom. 1893. Glavinov formira Makedonsku socijalističku grupu u Sofiji. 1894. je formirao u Velesu prvo radničko -prosvetno društvo u Makedoniji. Urednik je organa makedonskih socijalista „Revolucija". 1898. izdaje list „Političeska svoboda". Socijalistička grupa Glavinova vršila je znatan idejni uticaj na niz istaknutih vođa VMRO-a, kao što su Nikola Karev, Vele Markov, Nikola Rusenski i Goce Delčev. Od 1908. Glavinov živi u Solunu, gde razvija intenzivnu političku aktivnost. Stvara sindikalne organizacije i rukovodi radničkim štrajkovima. Inicijativom Glavinova dolazi do ujedinjenja Makedonske socijalističke grupe sa jevrejskom socijalističkom federacijom. 1909. uređuje u Bitolju list „Rabotničeska iskra". Kao predstavnik makedonskih socijalista učestvuje na Balkanskoj socijalističkoj konferenciji u Beogradu. U toku čitave svoje delatnosti bori se protiv pojava reformizma u Makedonskom socijalističkom pokretu. 1910-1911. rukovodi u Solunu internacionalnom socijalističkom knjižarnicom, koja je izdala niz dela istaknutih socijalističkih teoretičara.
Posle I svetskog rata živi kao emigrant u Bugarskoj, gde stoji na čelu Makedonskog emigrantskog komunističkog saveza.
GLAVNI NARODNOOSLOBODILAČKI ODBOR SRBIJE, najviši organ NOP i narodne vlasti stvoren 1941. na oslobođenoj teritoriji. nooslobodilački odbor
Glavni narod(GNOO) stvoren je odlukom CK KPJ nov. 1941. u oslobođenom Užicu. Za predsednika GNOO je naimenovan Dragojlo Dudić, za sekretara Petar Stambolić, a za članove Mitar Bakić, Nikola Grulović, Vlada Zečević, Mitra Mitrović, Milentije Popović, Mirko Tomić i Jovan Popović. Delatnost GNOO u Užicu je bila veoma kratka (tokom nov. 1941), ali veoma raznovrsna i plodna. On je delovao uglavnom kao izvršni organ vlasti, mada je vršio i funkcije političkog organa NOP, odnosno JNOF Srbije. Posle povlačenja glavnih partizanskih snaga iz Srbije uslovi za delatnosti GNOO su bili vrlo nepovoljni. Većina njegovih članova je otišla iz Srbije, a predsednik Dudić je poginuo. GNOO je kasnije obnovio svoj rad, međutim značajniju aktivnost je razvio tek u 1943, a naročito u 1944, kada se ustanak u Srbiji ponovo razmahao. Nov. 1944. na Velikoj antifašističkoj
narodnooslobodilačkoj
skupštini Srbije GNOO je prerastao u ASNOS, a nekoliko dana kasnije na Zemaljskoj konferenciji JNOF u Glavni odbor JNOF Srbije. GLAVNI STAB NOPOJ, v. Jugoslavenska armija.
GLEDSTON, Vilijem Evert (Gladstone, William Evart, 1809-1898), engleski
državnik i političar. Počeo je karijeru kao konzervativac (u vladama 1834, 1841. i 1845), ali se, došavši u sukob s Dizralijem (v.) i njegovom grupom konzervativnih protekcionista, približio liberalima, tako da je posle Palmerstonove smrti 1865. god. (v.) postao šef liberalne partije. Prvi ministar (1868-1874), dao je versku slobodu Irskoj, reformisao osnovno obrazovanje, izvršio promene u vojsci i u službi bezbednosti. Sišavši ponovo s vlasti u korist Dizrealija, naročito je osporavao njegovu politiku zaštite Turske u tzv. istočnoj krizi 1875-1878. god. Ponovo prvi ministar (1880-1885. i 1886), završio je parlamentarnu reformu koju je sproveo Dizraeli 1867. god., ali je izgubio na popularnosti u rešavanju irskog pitanja i zbog neuspeha u Sudanu i Transvalu. Za vreme njegovog četvrtog ministarstva (1892), Dom lordova je odbio njegov projekt o autonomiji Irske, zbog če ga se on, ne rešivši to pitanje, ali sačuvavši čast, povukao s vlasti 1894. god.
GOBINO
215
GOBINO, Zozef-Artur, grof (Gobineau, Jozeph-Arthur, comte de, 1816--1865), francuski diplomata, romansijer i esejista, pisac Ogleda o nejednakosti ljudskih rasa (1853-1855), zbog kojeg se smatra osnivačem savremenog rasizma. GOJNIKOVIC, Petar (oko 891-917), raški knez. Posle smrti kneza Mutimira u Raškoj je došlo do borbe između vlastele oko kneževskog prestola. Petar Gojniković je uspeo da porazi svoje protivnike i da se održi duže vremena na vlasti. Osim Raške držao je nod svojom vlašću Bosnu i Paganiju (Neretvljansku oblast). Spremao se da u savezu sa Mađarima i dračkim zapovednikom Leonom Rabduhom napadne na Bugarsku. Gojnikovićeve planove otkrio je Bugarima njegov protivnik, zahumski knez Mihailo Višević. Bugari su na prevaru uhvatili Petra Gojnikovića, odveli ga u zarobljeništvo, gde je i umro. GOLEMOVICI, plemićka porodica iz Raške. Đurađ Golemović obavljao je diplomatsku službu u korist Đurđa Brankovića, a kasnije je postavljen za čelnika u Prištini. Njegov brat Olko (Oliver) bio je kefalija u Prištini; umro je u Ježevu, kod Sereza, kao službenik sultanije Mare, rođene Branković, supruge sultana Murata II. GOLIJARDI, studenti lutalice; oslobođeni bilo kakvih obzira prema društvu, pevali su o lepoti proleća, mladosti, ljubavi i o vinu. Umeli su oštro da kritikuju društvo u kome su živeli, razobličavajući poroke crkvenih lica i nadmenih plemića. Poznata je zbirka njihovih pesama Carmina Burana, nazvana po bavarskom manastiru Benedikt Bojaren, među čijim je rukopisima pronađena. GONZALVO OD KORDOVE (1453-1515), španski ratnik. Pošto se istakao u borbama protiv Mavara, ušao je u službu Ferdinanda Aragonskog, potukao portugalskog kralja Alfonsa V (1476), Boabdila, kralja Grenade (1483) i šarla VIII, francuskog kralja (1494). Pošto je postao vice-kralj Napulja (1504) i dobio naziv „veliki kapetan", pao je u nemilost i umro na zagonetan način.
GORAZD (sredina VIII v.), knez karantanskih Slovena, sin kneza Boruta. Posle pada Karantanije pod franačku vlast odveden je kao talac u Bavarsku, gde je primio hrišćanstvo. Posle Borutove smrti vratio se u Karantaniju, ustoličen je za kneza i vladao kao franački vazal tri godine (749751). Smrt je prekinula njegovo vladanje. GORCAKOV, Aleksandar Mihailovič (1798-1883), rus. diplomat i državnik, ministar spoljnih poslova i drž. kance-
GORJANSKI
lar. Učestvovao je na mirovnim konferencijama u Parizu 1856. i Berlinu 1878. god. kao vođ rus. delegacije. Naročito aktivan za vreme ist. krize 1875 -78. god., on je tvorac San-Stefanskog mira (1878). GORDIJEV CVOR, izraz koji vodi poreklo iz mitologije starih Grka. Prema jednoj legendi, kralj Frigije Gordija zavezao je čvor na kolima nekadašnjeg frigijskog kralja Mide uz obećanje da će onaj ko od-reši ovaj zamršeni čvor postati gospodar celog sveta. Za vreme svojih velikih osvajanja u Aziji Aleksandar Veliki je posetio hram u gradu Gordionu, gde se nalazio čuveni čvor, koji niko ranije nije mogao da odreši. Presekavši mačem čvor, makedonski vladar je prvi ispunio obećanje kralja Gordije i ostvario njegovo proročanstvo stvorivši najveću državu antičkog sveta. Isti izraz upotrebljava se i danas u prenosnom značenju za komplikovanu situaciju punu nerešivih problema. GORDON, Džon Braun (Gordon, John Browne, 1832-1904), severnoamerič. vojskovođa i državnik, po zanimanju advokat. Istakao se u grad. ratu, kao general, u nekoliko bitaka. Kasnije je biran za člana senata i guvernera Džordžije (1886-93). GORGONE, legendarna bića iz stare grčke mitologije. Tri sestre zamišljene kao krilate aveti. Ime dobile po ženi -aveti Gorgoni koju je spomenuo Homer. Umesto kose imale su zmije na glavi, a svojim pogledom pretvarale su sve u kamen. Među njima najpoznatija je bila Meduza, koja je često prikazivana u umetnosti kao lepa žena sa zmijama na glavi. GORICKI GROFOVI, vlasteoska porodica, držala posede u Gornjoj štajerskoj od polovine XII veka do 1374. Gospodarili su posedirna u Posočju, Vipavskoj dolini i Goričkim brdima na Krasu, Istri i Furlandiji. Kada su stekli posede u Tirolu, gorički grofovi su se podelili na dve grane, odnosno poro-
GORKI
216
roš. Pavle Gorjanski je dobio titulu bana i gospodario vukovskom, sremskom i bodroškom županijom. Gorjanski su postali miljenici ugarsko-hrvatskih kraljeva jer su vršili i palatinsku službu (palatin je zamenjivao kralja kada je vladar bio van zemlje). Nikola II Gorjanski je bio oženjen ćerkom kneza Lazara mačvanskog
Hrebeljanovića.
Zahvaljujući
pomoći
kneza Lazara i bosanskih Kotromanića, Nikola II je porazio buntovne hrvatske velikaše sa Ivanišom Horvatom na čelu, a 1394. dobio titulu hrvatskog bana. Učestvovao je u bici kod Nikopolja (1396) sa Zigmundom Luksemburškim, ugarsko-hrvatskim kraljem. Njegov sin Ladislav Gorjanski pomagao je Luksemburgovcima u ratovima protiv čeških husita. Smrću Ladisavljevom 1459. godine gasi se porodica Gorjanskih. GORKI, Maksim (1868-1936), ruski književnik, pesnik revolucije. - Pravo mu je ime bilo Aleksej Maksimovič Pješkov. Imao je mučno detinjstvo i mladost. Bio jesudopera na brodu, železnički radnik, statista u putujućem pozorištu, pekarski radnik itd. Veoma mlad je prihvatio revolucionarne ideje i propagirao ih, zbog čega je hapšen i progonjen. Prošao je pešice preko velikog dela Rusije i upoznao dobro zemliu i narode Rusije. Njegova dela stekla su velika priznanja u zemlji i inostranstvu. Zbog revolucionarne i humanističke sadržine njegovog književnog i životnog dela car je poništio njegov izbor za akademika 1902. Sarađivao je sa boljševicima. Dugo je boravio u inostranstvu, dobrim delom zbog lečenja - bolovao je od tuberkuloze. Posle oktobarske revolucije aktivno je učestvovao u književnom i javnom životu sve do smrti. Izvršio je veliki uticaj na sovjetsku, a ostavio je traga i u svetskoj literaturi. Njegova dela su doživela bezbrojna izdanja u SSSR, a mnoga su prevođena sirom sveta. Njegovo književno stvaralaštvo ima jake romantičarske crte naročito u počet ku. U kasnijem periodu, kada postaje snažna i zrela književna ličnost, Gorki pripada jednom specifičnom obliku realizma, koji je sam nazvao socijalističkim realizmom. Teoretičari sovjetske književnosti su taj realizam proglasili za zvanični književni pravac sovjetske književnosti. Najznačajnija dela su mu pripovetke: Makar Cudra, Pesma o sokolu i mnoge druge, romani: Foma Gordejev, Mati, Detinjstvo, Zivot Matveja Kožemjakina, D~. lo Artamonovih, Zivot Klima Samgina, drame: Na dnu, Jegor Buličov itd.
GOTI GORTAN, Vladimir (1906-1929), istaknuti omladinac-rodoljub i borac proprotiv fašizma. - Pripadao je tajnoj organizaciji, čiji je cilj bio oslobođe nje naših zapadnih krajeva, koji su posle prvog svetskog rata pripali Italiji. Osuđen je na smrt od fašističkog italijanskog suda i streljan. GOSPOSVETSKO POLJE, središte Karantanskog vojvodstva, u blizini Celovca (Austrija), na kome se vršilo svečano ustoličavanje karantanskih vojvoda. Prema starim običajima karantanskih Slavena, ustoličavanje vojvoda vršilo se u crkvi Gospe svete i na kamenom prestolu, u blizini Krnskog grada. Ova ceremonija ustoličavanja vojvoda vršila se do 1414. god. Habsburški carevi su ukinuli ovaj svečani čin i uzeli sebi pravo da stvarno i formalno postavljaju karantanske vojvode. GOTFRID BU.JONSKI (1060-1100), vojvoda lotarinški i jedan od vođa 1. krstaškog rata. Učestvovao je, u toku krstaškog rata, u bitkama kod Nikeje, Antiohije, a kada je osvojen Jerusalim (1099), izabran je za gospodara Jerusalimskog Kraljevstva, sa titulom „zaštitnik Groba gospodnjeg". Nasledio ga je brat Balduin, koji je kasnije uzeo titulu jerusalimskog kralja. GOTI, germanski narod koji je najpre živeo u Skandinaviji. Sredinom II v. krenuli su prema jugu i stigli najpre do Visle, a odatle na severnu obalu Crnog mora. Sa narodima koje su tu zatekli stvorili su snažne vojne saveze i otpočeli da se sukobljavaju sa Rimljanima. Napadali su istočne oblasti naše zemlje, koje su tada bile pod rimskom upravom. Kod Niša su pretrpeli težak poraz, ali su neposredno posle toga prisilili Rimljane da im ustupe Dakiju 274. god. Posle toga među njima je došlo do verskog neslaganja pošto su jedni primili hrišćan stvo od Rimljana, dok su drugi prihvatili arijanstvo. Ova razlika, a još više pravci naseljavanja, podelili su ih na dve nove etničke grupe: Istočne u južnoj Husiji, istočno od Dnjestra, i Zapadne između Dnjestra i Dunava. Od 350-375. je period ponovnog ujedinjenja i stvaranja jedinstvene države, koju su uništili Huni i potisnuli Gote prema Zapadu. Zapadni Goti su se pojavili na rimskom limesu, odneli pobedu nad rimskom vojskom 378. i dobili status rimskih saveznika. Za vreme svog vladara Alariha preduzeli su veliki vojni pohod prema Zapadu. Napali su Italiju, osvojili Rim 410. i krenuli na sever prema Galiji. Ovde su osnovali svoju državu sa sedištem u Tuluzu, koja se održala skoro 100 godina, do 507. Odatle su se preselili
GOTSKI PROGRAM u Španiju, gde je njihova država postojala do 711, kada su je pokorili Arabljani. Istočni Goti su se ujedinili sa Hunima i vršili najsvirepija pustošenja i uništavanja po Evropi. Posle smrti hunskog vođe Atile naselili su oblasti današnje Mađarske. Krenuli su tragom Zapadnih Gota i, stigavši u Italiju, osnovali su svoju državu sa sedištem u Raveni, 493. Ova država je dostigla zavidnu kulturnu visinu, ali je uskoro počela da propada. Poslednji udarac zadao joj je vizantijski car Justinijan 553. Jedan deo Istočnih Gota u III v. dospeo je do poluostrva Krima u Crnom moru, gde su se pomešali s:i tamošnjim stanovnicima. Održali su se sve do XVI v. u ovom kraju. GOTSKI PROGRAM, program Socijal. radničke partije Nemačke, donet na kongresu ujedinjenja između ajzenahovaca i lasalovaca u Goti 1875. godine. Zbog popustljivosti ajzenahovaca, koji su učinili niz ustupaka lasalovcima u interesu ujedinjenja, Gotski program je ostao pod pečatom niza slabosti u koncepcijama borbe, demokratije, raspodele proizvoda, države itd. Marks i Engels su izvršili oštru kritiku Gotskog programa i izneli svoja shvatanja o problemima razvitka radničkog pokreta. Gotski program je znatno revidiran Erfurtskim programom (v.).
GRACIJAN, rimski car, rođen u Sirmijumu, današnjoj Sremskoj Mitrovici (359 -383). Vodio je raskošan život interesujući se više za luksuz nego za stanje u svom delu Rimskog Carstva. Vlast je prepustio svom najbližem savetniku, strancu, zbog čega je vojska ustala protiv njega. Ubijen je prilikom pokušaja bekstva. GRAD U SREDNJEM VEKU, veće naselje ljudi povezanih u jednu organizovanu društvenu zajednicu. opštinu, koju čine građani toga grada. U ranom srednjem veku postojali su u Evropi antički gradovi iz rimskog i grčkog vremena, koji su bili crkveni administrativni centri. Tada se gradsko stanovništvo nije, u mnogome, razlikovalo od seoskog, jer se bavilo poljoprivredom kao i stanovnici sela. Od XI v. stara i nova, tek stvorena gradska sedišta počela su se razvijati kao naselja zanatlija i trgovaca. Do kraja XIII v. nastala je većina evropskih velikih gradova. Porast poljoprivredne proizvodnje dozvolio je seoskim zanatlijama da se posvete isključivo svom poslu. Vredne seoske zanatlije napuštale su svoja sela i naseljavale se pored neke opatije, zamka, među :zidine starog grada, u blizini vodenih i suvozemnih puteva, na saobraćajnim
217
GRAD U SREDNJEM VEKU raskrsnicama, jednom rečju - gde je promet ljudi bio veći. Kada je grad osnovan, javila se težnja građana da u okviru naselja organizuju političko, sudsko i administrativno telo, da sami upravljaju svojim gradom, tj. da zadobiju gradsku autonomiju. Pritisak feudalnog gospodara, koji je građane opterećivao mnogobrojnim dažbinama, udružio je građane u zajednicu, koja se najčešće nazivala komuna, radi zajedničke borbe za nezavisnost. Negde novcem, pokatkad oružjem ili veštom politikom građani su uspeli da izvojuju nezavisnost. Međutim, gde je vlastelin bio jači, grad je ostajao u zavisnom ili poluzavisnom položaju, ali je uvek uspeo da ostvari osnovno pravo zagarantovanu ličnu svojinu svih građana. Da bi zaštitili svoju stečenu autonomiju od nasrtljivih plemića, građani dižu odbrambene zido, ve, stvaraju sopstvenu vojsku, brane se od napadača, te su gradovi postali predstavnici slobode u kojima progonjeni mogu naći utočište. Otuda je postala izreka: Gradski vazduh čini čoveka slobodnim. Srednjovekovni gradovi su postali nosioci progresa; oni postaju središta manufakturne proizvodnje, pružaju gospodaru pomoć protiv feudalne anarhije, omogućuju stvaranje jedinstvenog privrednog tržišta, uništenje feudalnih carinskih barijera, što omogućuje neometani privredni razvoj u državi. U njihovom krilu se razvija nauka i umetnost. U gradovima je, tokom vremena, nastajalo društveno raslojavanje. Stare gradske porodice, koje su se obogatile i obezbedile sebi isključivo pravo upravljanja gradom, nazivale su se patricijima. Niži gradski sloj: zanatlije, pomoćna radna snaga i mali trgovči ći, bio je bez političkih prava i nazivao se puk. U velikom broju gradova vodila se stalna borba protiv patricijata, za podelu vlasti i pravednije društvene odnose. Najvažniji gradovi u Evropi, nastali u srednjem veku, jesu: Venecija, Denova, Milano, Bergamo, Breša, Bolonja, Firenca, Piza; u Flandriji: Briž, Gan, Ipr; u Francuskoj: Pariz, Marsej: u španiji: Barcelona, Valensija; u Engleskoj: London i drugi. Duž reka Dunava i Rajne: Keln, Augzburg, Beč; u srednjoj Evropi: Prag, Lajpcig; oko Severnog i Baltič kog mora: Hamburg, Bremen, Libek, Bergen, Novgorod i dr. U našim zemljama, u Hrvatskoj, proces nastajanja gradova i njihovog osamostaljivanja otpočinje u XIII v. Veliki deo gradskog stanovništva bio je kolonizovan iz Nemačke i Italije i nazivali su ih „gosti". Građani su dobijali ličnu i imovinsku slobodu i zaštitu. Pravo da
GRAD U SREDNJEM VEKU
podižu gradove vladari su zadržali za sebe, i oni su ih mogli rušiti, oduzimati i darivati vlasteli i crkvi. Tako su ugarsko-hrvatski kraljevi stvarali u Hrvatskoj i Slavoniji „slobodne kraljevske" gradove sa određenom autonomijom i sopstvenim sudstvom, ali i izvesnim dužnostima prema kralju (npr: Gradec, Jastrebarsko, Samobor, Križevci i dr.). U Sloveniji su gradovi podizani iz ekonomskih i odbrambenih razloga. Posle odbijanja mađar skog napada, u drugoj polovini X veka, naselio se u slovenačkim zemljama veliki broj vlastele, koja je podigla svoje gradove-utvrđenja, npr. Spanhajmi - Ljubljanu, Kostanovicu; celjski grofovi - Celje i žovnek itd. U Srbiji se podižu gradovi u vreme formiranja jake feudalne države. Tako nastaju župni gradovi, kao prebivališta velmoža (npr. Zupanjevac, Jeleč, Koznik), krajiški gradovi, koji su imali zadatak da brane granice zemlje (Zvečan, Maglić, Stalać), gradovi koji su štitili trgove i rudnike (Rudnik, Ostrovica, Novo Brdo i dr.), ili manastire (Resava, Ravanica), prestonice (Beograd, Smederevo). U Bosni i Hercegovini poznati su gradovi-utvrđenja: Bobovac, Ostrožac, Sokol na Plivi i dr. U Makedoniji: Samuilova tvrđava, Skopsko Kale, Markovo Kale itd. U Crnoj Gori, odnosno Zeti: Brskovo, Ribnica, Zabljak i mnogi drugi. Zajednička karakteristika svih naših srednjovekovnih gradova je da su podizani u prvom redu radi odbrane od napadača. Od posebnog znača ja su naši primorski gradovi, kao: Dubrovnik, Zadar, Trogir, Split, Kotor i drugi, koji su odigrali značajnu ulogu u istoriji južnoslovenskih naroda. - Gradska uprava u srednjem veku Grad-komuna je imao svoje upravne, finansijske i sudske organe. U početnom stadijumu nastanka gradova značajnu ulogu imala je gradska skupština, koja je obuhvatala sve punoletne građane, bez obzira na položaj u društvu i njihovo imovno stanje. Kasnije, sa izdvajanjem bogatih porodica, odnosno patricijata, upravu nad gradom uzimaju u svoje ruke bogate trgovačke i zemljoposedničke porodice. Najizrazitiji oblik patricijske gradske uprave izgrađen je i sačuvan u Veneciji. Najviši organ vlasti u gradu i Republici bilo je Veliko veće, u koje su ulazili svi punoletni članovi patricijata. Senat je vršio najvažnije političke funkcije, a Malo veće, sa duždom na čelu, imalo je u svojim rukama izvršnu vlast. Nad bezbednošću grada bdelo je Veće desetorice. U francuskim gradovima na čelu uprave stajali su major (mer) i gradsko veće.
GRAD U SREDNJEM VEKU
Vlast u gradovima koji nisu dobili sva prava komune delili su građani sa vladarevim činovnikom; to su bili tzv. „buržoaski gradovi", kakav je bio npr. Pariz. U gradovima koje su osnivali vladari radi ubrzanja procesa kolonizacije i stvaranja novih privrednih žarišta, uvođena je uprava po ugledu na pravo i uređenje nekog već postojećeg, poznatog grada. Tako je veliki broj gradova u našim zemljama, kao npr. u Sloveniji, dobio svoju samoupravu po ugledu na autonomiju i prava grada Magdeburga. - Gradska srednjovekovna privreda Nagli razvitak gradske srednjovekovne privrede nastao je usavršavanjem ručne proizvodnje najraznovrsnijih predmeta široke potrošnje. Radi odbrane svojih interesa zanatlije su se udruživale u udruženja, cehove ili esnafe (v.), a trgovci u hanze ili gitde (v.). Najvažnije zanatske grane bile su suknarstvo, obrada metala, kožarstvo, građevinarstvo, staklarstvo, voskarstvo i mnoge druge. U XIII v. otvaraju se mnogi rudnici širom Evrope. Korišće njem novih tehničkih pronalazaka, uz upotrebu vodene i vazdušne energije, javlja se nov način proizvodnje manufaktura. Pojava manufakture izazvala je raspadanje zastarelog cehovskog oblika privrede. U srednjem veku jača robno-novčana privreda, potiskujući naturalnu. Zahvaljujući stvaranju jakih staleških monarhija formiraju se jedinstvena privredna tržišta. Brigu o saobraćaju preuzimaju na sebe gradovi. Podižu se novi mostovi, popravljaju putevi, izgrađuju kanali. U XII v. na Sent Gothardu u Alpima je podignut viseći most, koji je omogućio življe trgovačke veze između nemačkih i italijanskih gradova. Pomorci povezuju sva trgovačka mesta Evrope, prednje Azije i severne Afrike. !talijanski gradovi organizuju trgovinu u Mediteranu i Levantu; severnonemačka Hanza gospodari prometom na Baltičkom i Severnom moru. Iz pojedinih zemalja izvoženi su agrarni i zanatski proizvodi. Iz Engleske se izvozi vuna, iz Francuske vino, iz j. Italije žito, ulje, so, iz Pruske žito, iz Rusije krzno, vosak, drvo, sušena riba itd. Iz Kine, Indije i Arabije dopremaju se egzotični začini: cimet, biber, karamfilić, šećer, suvo voće, lekovi, boje, a u istočne luke izvozi se drvo, oružje, flamansko sukno, italijanske tkanine i robovi. Trgovci svoju robu prodaju ne samo u svojim radnjama već i na sajmovima. Poznati srednjovekovni sajmovi održavali su se u Sevilji (Španija), Bordou, Ruanu, Šampanji (Francuska), Frankfurtu na Majni (Nemačka), Brižu (Holandija) i
GRADASCEVIC
mnogim drugim mestima Evrope. Kao sredstvo razmene koristio se novac (v.), a posebno mesto u privrednom životu srednjovekovne Evrope počele su da zauzimaju banke (v.) obavljajući mnogobrojne kreditne poslove. Zahvaljujući razvijenoj gradskoj privredi, srednjovekovna Evropa dostigla je visok stepen u pogledu nauke, kulture i umetnosti. GRADAšCEVIĆ, Husein-kapetan (1802 -1834), bosanski feudalac i vod antireformnog pokreta u Bosni tridesetih godina XIX veka. Potiče iz poznate kapetanske porodice, koja je držala Gradačac, Gračanicu i Brčko. 1821. postaje kapetan i ubrzo stupa u borbu protiv reformi sultana Mahmuda II. Na sastanku kapetana u Tuzli 1831. izabran je za vođu antireformnog pokreta. Uskoro posle Tuzlanske skupštine Husein-kapetan je razbio vojsku travničkog vezira i zavladao Bosnom i Hercegovinom. Pokušaj da ga sultan prizna za bosanskog vezira nije uspeo. Hercegovački feudalci sa Alipašom Rizvanbegovićem na čelu ostali su uz sultana. Sultan je 1832. proglasio Husein-kapetana izdajnikom i uputio na njega vojsku pod novim bosanskim vezirom Mahmud Hamdi-pašom. 4. VI 1832. Husein kapetan je razbijen kod Sarajeva i morao je da beži u Austriju. Na intervenciju kneza Meterniha sultan ga je amnestirao, te se Husem-kapetan vratio u Tursku. Umro je u Carigradu. GRADOZIDANJE, obaveza zavisnih seljaka u Vizantiji i u srednjovekovnoj Srbiji, da u zajednici sa stanovnicima gradova učestvuju u obnavljanju porušenih ili oštećenih gradova, gradskih bedema ili kula. GRAĐANSKA OPOZICIJA U DFJ, protivnici NOP su u toku NOR bili poraženi. Jedan njihov deo nastojao je po oslobođenju da omete učvršćenje revolucionarne tekovine NOR i pokušavao da obnovi kapitalistički poredak u Jugoslaviji. U tome nije uspeo i definitivno je poražen uglavnom 1945. - Opozicija protiv NOP bila je još u NOR poražena, razbijena. Ona je izgubila poverenje naroda izdajom, saradnjom sa okupatorom i težnjom da obnovi buržoasko uređenje u Jugoslaviji. Opozicija je bila klasno raslojena, politički dobrim delom onemogućena, organizaciono nepovezana, sa malim uticajem u zemlji i sa izvesnom podrškom pre svega od kapitalističkih krugova Zapada. Na krajnjoj desnici bila je tzv. ilegalna opozicija. To su bili ostaci razbijenih kvislinških formacija četnici, ustaše, križari, balisti i dr. Oni su formirali nekoliko stotiml oružanih grupa i vodili oruža-
GRAĐANSKI
RAT
ne akcije, diverzije, sabotaže, propagandu protiv DFJ. Desno krilo činio je i reakcionarni deo katoličkog klera sa nadbiskupom Stepincom na če lu. On je odbijao saradnju sa narodnim vlastima, pomagao ustaše i križare i ometao učvršćenje DFJ na razne načine. Na desnici je bio veći deo političke emigracije. To su biil pojedini buržoaski političari, viši oficiri, dvor i njima su se pridružili pobeđe ni kvislinzi koji su pobegli iz zemlje. Oni su na razne načine radili u inostranstvu protiv DFJ, a imali su i veze sa opozicijom u zemlji. U centru je stajala tzv. legalna, građanska, „demokratska" opozicija. To su istaknuti građanski političari koji su najpre načinili sporazum, kompromis sa NOP kao što su I. šubašić, M. Grol i drugi. Njima su prišli pripadnici građanskih partija i pojedine grupe buržoazije koji su mislili da će oslabiti narodnu vlast i uz pomoć Zapada obnoviti kapitalistički poredak u Jugoslaviji. Oni su krajem 1945. posle izbora doživeli puni slom. Najzad, postojala je opozicija i u Narodnom frontu. Ona je želela da sačuva izvesne pozicije buržoazije, višepartijski sistem. Na njenom čelu je stajao Dragoljub Jovanović, ali je ona već u 1946. doživela slom. Buržoazija je doživela puni poraz. GRAĐANSKI RAT U SJEDINJENIM AMERICKIM DRZA VAMA, ratni sukobi između Severa i Juga vođeni od aprila 1861. god. do aprila 1865. god. Razvitak kapitalizma u SAD sve više je produbljivao suprotnosti između Severa i Juga. Pored toga, pitanje položaja crnaca u južnim državama, koji su se nalazili u ropskom položaju kod južnih plantatora, smetali su buržoaziji na Severu, koja nije mogla da dođe do neophodne radne snage, što je predstavljalo veliku kočnicu u daljem industrijskom razvitku SAD. Kada je na novembarskim izborima 1860. god. za predsednika izabran kandidat republikanske stranke Abraham Linkoln, uzbuđenje na Jugu je dostiglo vrhunac. Robovlasnici su počeli otvoreno da se bune pošto je novi predsednik bio iz porodice koja je održavala prijateljske odnose sa crncima. Najmoćniji plantatori u JUzmm državama odlučili su da se odvoje od SAD i da obrazuju zasebnu državu. Južna Karolina je prva, 20. decembra 1860. god., istupila iz saveza država. Njen primer sledilo je još šest južnih država. Jug je grozničavo počeo da se sprema za rat protiv Severa, čija je buržoazija živela u uverenju da će se konflikt rešiti mirnim putem. Već je bilo prošlo četiri meseca od dana kada su južnjaci proglasili svo-
GRAĐANSKI
RAT
220
je odvajanje od Severa, a fede:::-alna vlada je i dalje vodila neplodne pregovore sa predstavnicima južnih država. Oni su bili naročito intenzivni kada je predsednik Linkoln preuzeo vlast predsednika. Međutim, 15. aprila 1861. god., pošto su južnjaci već četvrti dan vršili bombardovanje vladine tvrđave Samter, Linkolnova vlada je stupila u odlučnu akciju i pozvala 75 000 dobrovoljaca. Na ovaj poziv javilo se, međutim, 300 000 ljudi spremnih za borbu. Na strani Severa našlo se 23, a na strani Juga 11 država. Na počet ku rata snage Severa su trpele poraz za norazom, tako da je u jednom trenutku izgledalo da je pobeda Juga sigurna. U leto 1861. god. vojska Severa pretrpela je težak poraz kod Manasasa blizu Vašingtona. Ovo je izazvalo ogromnu buru nezadovoljstva i protesta koii su predsedniku Linkolnu stizali sa svih strana. Linkoln je izdao naređenje da se preduzme opšta ofanziva protiv Juga najširih razmera, i ona je otpočela već u januaru 1862. god. Dve velike armije krenule su na izvršenje postavljenih zadataka, koje su potpuno uspešno sprovele u delo sastavši se u Novom Orleanu maja iste godine. U ovom pohodu istakao se general Ulis Grant, kome je tada bilo 39 god. Pošto su prikupili nove snage, južnjaci su preduzeli protivofanzivu jula 1862. god. i nanele težak poraz vojsci Severa. Ovaj poraz izazvao je dubok utisak među pristalicama Severa, koji najpre nisu mogli da se priberu od šokantnih vesti. Uskoro u zemlji je izbilo veliko nezadovoljstvo, praćeno demonstracijama, u kojima je došlo do pravog divljanja. Na sve strane upadalo se u prostorije listova naklonjenih Jugu, palilo se i uništavalo sve što je bilo na dohvatu ruku. Republikanci su u oštroj formi zahtevali od predsednika Linkolna da preduzme mere protiv pristalica Juga. Već ranije, 3. maja 1862. god., Linkolnova vlada je obja. vila opštu vojnu obavezu u suvozemnoj vojsci i floti, jer je dotle vojna služba, osim 1814. god., bila dobrovoljna. Ovu nepopularnu meru vešto su iskoristili agenti Juga u provokatorske svrhe. U toku ove godine vlada je donela nekoliko socijalnih mera kojima je cilj bio ukidanje ropstva. Jedna od najznačajnijih bila je uredba o dodeljivanju zemlje, Homsted-akt (Homestead Act), na osnovu kojeg je svako mogao dobiti parcelu od 80 jutara ako uplati 10 dolara. A ako na tom zemljištu provede pet godina, ona postaje njegovo vlasništvo. Ovo je bila prva mera usmerena ka likvidaciji ropstva. U periodu 1862-1863. god. iz-
GRAĐANSKI
RAT
vršena je reorganizacija vojske. Radnici su obrazovali svoje zasebne pukove i na njihovo čelo postavljali svoje komandante. U tom periodu rasplamsala se žestoka borba. Pripadnici Severa odnosili su pobedu za pobedom. Gradovi i sela su pretvarani u ogromne buktinje. Na Jugu je zavladala prava panika i u borbu je uvedeno celokupno stanovništvo. Pošto su pretrpeli još dva teška poraza, pripadnici Juga su bili primorani na povlačenje. U trećoj godini rata jasno se ispoljila nadmoćnost Savera, u kome se sve više razvijala industrija i gradila železnička mreža. Jug je, međutim, sve više nazadovao. Pošto je bio odsečen od celog sveta, počeo se vraćati naturalnom načinu proizvodnje. Sever je, naprotiv, u jeku građanskog rata proširio trgovačke veze sa mnogim zemljama Evrope, u koje je izvozio velike količine pšenice. Na novim izborima, održanim 1864. god., Linkoln je ponovo odneo pobedu nad svjim protivnikom, koji je bio pristalica kompromisa u pitanju ropstva. Krajem iste godine Sever je preduzeo čuveni marš protiv glavnog uporišta Juga u državi Džordžiji, dok je drugi deo vojske krenuo prema Ričmondu, prestonici južne konfederacije. Odluč nim akcijama obe vojske Severa pristalicama Juga je zadat odlučujući udarac. Republikanska vojska je velikodušno postupala sa zarobljenicima južne vojske. Priređujući velike svečanosti, slavili su veliku pobedu darujući na ovim proslavama slobodu čak i starešinskom kadru vojske Juga, verujući da su otklonjene sve opasnosti. Međutim, ovo se uskoro osvetilo pripadnicima Severa. Svega pet dana posle predaje snaga Juga ubijen je predsednik Linkoln za vreme predstave u pozorištu. Ubili su ga oni koji su bili veliki i nepomirljivi protivnici njegovih progresivnih ideja i reformi, čiji je cilj bio da se ukine ropstvo u SAD. To je bilo samo nekoliko dana posle kapitulacije Juga (9 . aprila 1865. god.). U ovom ratu pobedu je odnela buržoazija Severa, u kojoj su društveno-ekonomski odnosi bili znatno razvijeniji nego na robovlasničkom Jugu. Međutim, neposredno posle građanskog rata i na jugu zemlje počeli su da se razvijaju kapitalistički odnosi, prvenstveno u poljoprivredi, a zatim su nikli i veliki industrijski centri. To je bio jedan od najvažnijih rezultata ovog dugog i zamornog građanskog rata. U SAD su stvoreni svi uslovi za brzi razvitak kapitalizma, koji je zemlju pretvorio u svetsku industrijsku velesilu. Iako je u zemlji ukinuto ropstvo, crnačka
GRAECIA MAGNA
pitanje nije bilo rešeno. Koristeći se federativnim uređenjem, bivši robovlasnici su u južnim državama donosili anticrnačke zakone i zaobilaznim putem ogromnu masu crnaca lišavali svih građanskih i političkih prava. Protiv ove samovolje centralna vlada je preduzimala najoštrije mere i 1867. god. zavela je na Jugu režim vojne diktature, a tri godine docnije izvršila reviziju Ustava, u koji je unesena odredba kojom je zabranjivano suzbijanje ljudskih prava pod vidom rase, boje kože ili ranijeg ropstva. Pošto su crnci dobili pravo glasa, vojna diktatura je ukinuta na jugu zemlje 1877. god. GRAECIA MAGNA, grčka kolonija u južnoj Italiji, koju su stari Grci osnovali u VIII v. pre n. e. U ovom delu Italije nalazio se veliki broj trgovačkih centara kolonizovanih Grka, koji su na tlu južne Italije formirali i svoje zemljoradničke kolonije. Ime su joj dali Rimljani i ostalo je u zvaničnoj upotrebi sve do rimskog osvajanja ovog dela Apeninskog poluostrva. GRAH, Tiberije i Gaj, v. Braća Grasi. GRAHOVSKA BITKA, sukob između Crnogoraca i Turaka 1858. U osmodnevnoj borbi Crnogorci pod vodstvom vojvode Mirka Petrovića, brata kneza Danila, odneli su slavnu pobedu nad jačom turskom vojskom. Turci su imali oko 7 000 mrtvih i ranjenih, a Crnogorci oko 2 000. Posle ove bitke, na pritisak velikih sila, Turska je morala da pristane na razgraničenje sa Crnom Gorom (1859). GRANDI (špan. grandes - veliki), španske srednjevekovne velmože koji su dobijanjem poseda od kralja postali najmoćniji plemići u državi. Pri rešavanju važnih državnih pitanja učestvuju u kortesima, staleškim skupštinama. Nisu plaćali porez, držali su plaćenič ku vojsku i vodiil samostalnu politiku. U XVI v. vladari apsolutisti oduzeli su im prava i povlastice i pretvorili ih u zavisno dvorsko plemstvo. GRANT, Alis Simpson (Grant, Ulysse Simpson, 1822-1885), severnoamerički general i predsednik. Posebno se, kao general i komandant vojske Severa, istakao u secesionističkom ratu iz kojeg je, posle nekoliko pobeda, izišao kao armijski general (1868). Za predsednika SAD biran je dva puta, 1868. i 1872. god., kad se kandidovao kao republikanski predstavnik. Realizovao je program Obnove, ali je njegova politika kompromitovana političkim i finansijskim skandalom u njegovoj okolini.
GRCKA
221
simbolični znak pojedinca, porodice, crkvene i političke organizacije i države. Kao simbolična znamenja pojavila su se već kod starih Sumerana, a u Evropi najpre kod Grka, a zatim kod Rimljana. U savremenom značenju prvi grb stvoren je u Evropi i datira se u 1140. god. Do veće upotrebe grbova došlo je za vreme krstaških ratova, kada su pojedini feudalci obeležavali svoje vojnike različitim znacima na štitu i zastavi da bi se oni tako razlikovali od vojnika drugih feudalaca. Pod vizantijskim uticajem u našim srednjovekovnim državama uvedena je upotreba grba početkom XIII v. Otada su mnogi feudalci, plemići, gradovi i esnafi stvarali svoje grbove. Danas, pored zastave, svaka država ima svoj grb, čiji je oblik određen posebnim pravilima i regulisan zakonom. GRČKA, najstarija država Evrope, kolevka evropske civilizacije, kulture i umetnosti. - Oko 1800. pre n. e. počeli su se u nju doseljavati Indoevropljani koji su pod uticajem sa ostrva Krita na grčkom kopnu stvorili mikensku kulturu. Dolaskom plemena Dorana oko 1100. pre n. e. propala je ova kultura. Narednih 300 godina Dorci, Jonci i Eolci naseljavali su se na obali Male Azije. U novim oblastima živeli su u utvrđenim gradovima, što je docnije dovelo do stvaranja posebnih grčkih država-gradova, u istoriji nazvanih polisi. U ovo vreme stvoren je grčki alfabet, u kome je dominiralo jonsko narečje, na kome su ispevani epski spevovi Ilijada i Odiseja, večna dela slepog pevača Homera. U narednom razdoblju, nazvanom arhajsko doba (800-480. pre n. e.) nestalo je zajedničke države, nastale u mikensko doba, i stvorene su prve države-polisi, među kojima su na prvom mestu bile Argos i Sparta na Peloponezu, a Atina na poluostrvu Atici. Sredinom VIII v. pre n. e. izbili su na jugu zemlje dugogodišnji ratovi, poznati kao mesenski ratovi, iz kojih je Sparta izašla ne samo kao pobedilac nego i kao najjača kopnena sila u zemlji. Susede koje nije pokorila Sparta je prisilno vezala ugovorom u Peloponeski savez, u kome je imala odlučujuću reč. Smatra se da je Likurg bio prvi spartanski zakonodavac, koji je sve stanovnike podelio u tri klase: spartijati, perijeci i heloti. Prvi su bili ratnici i držali svu vlast u zemlji. Drugi su bili zemljoradnici, zanatlije i trgovci, a za vreme rata služili kao teško naoružani pešaci. Heloti su bili najbrojniji, posedovali su neznatna imanja i bili dužni da obrađuju zemlju spartijata, koji su ih masovno ubi-
GRB,
GRCKA
GRCKA
222
jali pri svakoj sumnji da nešto tajno pripremaju. U suptrotnom duhu i pravcu razvijala se Atina kao država, koja je, ujedinjenjem cele Atike, ekonomski postala vrlo snažna, a ukidanjem kraljevstva stvorila uslove za uvođe nje demokratskog uređenja. U politici, a naročito u umetnosti, kulturi i književnosti bacila je Spartu potpuno u zasenak i postala sinonim antičke Grčke. Jer, sve što je u starom veku poteklo iz ove zemlje vezano je za ime Atine ili neposredno iz nje potiče. U vreme kad je zemlji više nego ikada bio potreban mir, došlo je do dugotrajnih ratova koji su zahtevali ogromna sredstva i angažovanje svih Grka. Bili su to grčko-persijski ratovi, vođeni tokom V v. pre n. e. Oni su ujedinili sve grčke države-polise u jedan opšti otpor, koji se posle nekoliko sjajnih bitaka, na Maratonskom polju, u Termopilskom klancu i u pomorskoj bici kod Salamine, koja je pretvorena u svetsku legendu, pretvorio u potpuni triiumf nad Persijancima, koji su imali više vojnika nego
Stara
cela Grčka stanovnika. U vreme kad je Persijancima trebalo zadati odluču jući udarac, izbile su na površinu suprotnosti između dve grčke sile, Sparte i Atine. Izbio je jedan od najtežih sukoba u grčkoi istoriji, peloponeski rat od 431-404. pre n. e., koji je sve polise podelio u dva tabora. Atina je, pored poraza izgubila prevlast na moru, dok je Sparta postala vodeća grčka sila. Takav odnos nije dugo trajao u zemlji. Na političku pozornicu stupio je Beotijski savez, u kome je Teba imala vodeću ulogu. Iako je nad Spartom odnela pobedu u bici kod Leuktre 371. pre n. e., i Teba je iz sukoba izašla oslabljena. Utoliko je lakši posao imao makedonski kralj Filip II, koji je sebi postavio zadatak da osvoji celu zemlju. A u njoj više nije bilo države-polisa koja bi se mogla suprotstaviti Makedoncima. Polisi su, u stvari, preživljavali svoju poslednju krizu koja je značila njihov kraj. Posle pobede kod Heroneje 338. pre n. e. Filip II je održao u Korintu skupštinu svih polisa, na kojoj je
Grčka
GRCKA REVOLUCIJA
223
proklamovan mir i objavljen rat Persiji. To je istovremeno označilo poslednje istupanje grčkih polisa na istorijskoj pozornici, njihovo konačno propadanje. A time prestaje i antička istorija ove zemlje. - Međutim, iako je izgubila politički značaj, njena kultura se i dalje širi i prodire daleko na Istok zahvaljujući osvajanjima Aleksandra Makedonskog. Posle njegove smrti na njenoj teritoriji se vode borbe između njegovih dijadoha, dok konačno nije potpala pod vlast Makedonije. Počev od 197. pre n. e. uči njen je poslednii pokušaj oživljavanja grčke nezavisnosti. Osnovana su dva saveza Ahajski i Etolski. Ali, to je vreme kad se prema istoku širio nov talas sa zapada. Bili su to Rimljani, koji su 146. pre n. e. pokorili celu zemlju i od nje stvorili svoju provinciju. Pojedini rimski carevi poklanjali su joj pažnju i doprineli ekonomskom ožvljavanju. Podelom Rimskog Carstva ušla je u istočni deo i tako se u toku srednjeg veka našla u sastavu Vizantijskog Carstva, kao periferna oblast u kojoj se razvio samo grad Solun. Sve bogatstvo iz njene antičke istorije palo je potpuno u zaborav. Politički, ekonomski i kulturni centar nalazio se na Bosforu, i u Carigradu su bili zainteresovani za sve drugo samo ne za oživljavanje njene nekadašnje slave. Od sredine XV v., posle pada Carigrada, došla je pod tursku vlast, od koje se oslobodila posle skoro petovekovne okupacije. Prvi pokušaji oslobođenja od Turaka datiraju iz poslednjih godina XVIII v., kada su se pojavili hajduci - klefti. Stvaranjem revolucionarnog udruženja Heterije 1814. otpočeo je rat za oslobođenje zemlje od Turaka. U šumovitom delu Peloponeza izbio je nekoliko godina docnije ustanak koji je pokrenuo u evropskim zemljama veliku akciju za pružanje pomoći i upućiva nje dobrovoljaca. Pošto je u ratu sa Rusijom pretrpela poraz, Turska je, posle mnogih ustezanja, bila primorana da joj prizna nezavisnost 1829. Dolaskom bavarskog princa Otona za grčkog kralja nastavljene su unutrašnje borbe, koje su dovele do njegovog zbacivanja i do dugotrajnih političkih kriza sve do stupanja na političku scenu Elevteriosa Venizelosa, koji je 1910. postao predsednik vlade. Clan je Balkanskog saveza 1912. u ratu protiv Turske. Za vreme I svetskog rata izbilo je neslaganje oko uče šća u ratu i formirana posebna vlada u Solunu. Posle rata prošla je kroz nekoliko političkih kriza koje su dovele do zbacivanja kralja, proglašenja republike (1924), zavođenja dikta-
GRCKA REVOLUCIJA
ture (1926) i ponovnog uspostavljanja monarhije (1935). Napala je Italija početkom II svetskog rata, ali je pokorena tek posle napada nemačkih i bugarskih trupa. Pod okupacijom organizovan je otpor grčkog naroda gerilskim borbama. Posle povlačenja Nemaca 1944, iskrcale su se britanske snage i ostale u njoj do 1947. Između njih i oružanih formacija Elas dolazilo je do oružanih borbi. Ova poslednja kriza rešena je 1949. GRCKA REVOLUCIJA 1821-1830, borba grčkog naroda za oslobođenje od Turaka. Elementi buduće slobode grčkog naroda nalazili su se u samoupravnom uređenju njihovih stočara i vojnika, u vekovnoj borbi njihovih kLefta (v.), u naglom razvitku pomorstva krajem XVIII i početkom XIX v„ u organizaciji njihove crkve, u trgovač kim kolonijama rasejanim između Marseja i Odese i u velikim kulturnim tradicijama. Francuska revolucija i prvi srpski ustanak takođe su u velikoj meri uticali na borbeno raspoloženje grčkog naroda za nacionalno oslobođenje. Grčki patrioti su osnovali tajno udruženje poznato pod imenom Heterija, u ruskom gradu Odesi 1814. god. U njene redove stupili su mnogi borci spremni da organizuju nacionalni ustanak protiv Turske. Mnogi stranci postali su članovi ovog udruženja, među njima i vođa prvog srpskog ustanka Karađorđe. U martu 1821. planuo je davno pripremani ustanak protiv Turaka. Ustanak je prvo izbio u Vlaškoj i Moldaviji, pod vodstvom Ipsiiantija (v.), a zatim i u samoj Grčkoj. Iako je Sv. alijansa osudila ovaj ustanak, već u prvim borbama protiv trupa turskog sultana Mahmuda ustanici su postigli velike uspehe. Njihova aktivnost bila je najveća u severozapadnom delu Peloponeza. Odavde su svoje akcije usmerili prema istočnoj obali Peloponeza i oslobodili Epidavros, u kome je Narodna skupština proglasila nezavisnost Grčke 1822. Turska vojska je odgovorila brutalnim merama protiv Grka, čiji je ustanak bio zahvatio celu zemlju. Prvi na udaru bio je carigradski partijarh, koji je obešen zajedno sa 80 grčkih episkopa. Mnogi delovi zemlje bili su desetkovani jer su Turci poubijali na desetine hiljada Grka. Najveću svirepost izvršili su Turci prema stanovništvu grčkog ostrva Hiosa u Egejskom moru. Na njemu je 23 000 stanovnika poklana, dok je 47 000 prodato kao roblje. Međutim, ove represalije nisu mogle da oslabe ustanak. Na njegovo slabljenje najviše je uticao razdor među vođama ustanka, koji su se podelili u dve stranke. Na čelu prve
GROKA VATRA
nalazio se Mavrokordados, koji je zastupao interese krupnih i bogatih brodovlasnika i trgovačke buržoazije, dok je drugu predvodio Kolokotronis u ime zemljoposednika kontinentalne Grčke. Rivalstvo između ovih suparničkih stranaka dovelo je do oružanih sukoba, koji su se pretvorili u građanski rat od 1823-1825. Turci su vešto iskoristili ove međusobne borbe i preduzeli odlučne akcije da potpuno uguše ustanak. Doveli su iz Egipta vojsku Ibrahim-paše, koja je 1826. na juriš zauzela grčku tvrđavu Misolungion, bombardovala Atinu i zauzela od ustanika Peloponez. Borba Grka za nacionalno oslobođenje naišla je na velike simpatije i podršku u mnogim evropskim zemljama u kojima su bila osnovana filhelenska društva. Mnogi dobrovoljci, naročito iz krugov:i klasična obrazovane inteligencije, krenuli su u Grčku da se bore sa ustanicima za oslobođenje od Turaka i za oču vanje spomenika stare Grčke. Među ovim borcima istakao se engleski pesnik Bajron, koji je dao svoj život za slobodu grčkog naroda smrću u Misolungionu 1824. Tri velike evropske sile, koje su dotle bile rezervisane prema ovom ustanku, odlučile su da posreduju kod Turske da bi obezbedile Grčkoj autonomiju. Ovaj sporazum između Engleske, Rusije i Francuske zaključen je u Londonu 6. juna 1827. Međutim, Turska je kategorički odbila predlog velikih sila o autonomiji Grčke. To je dovelo do ratnog sukoba između ove tri evropske sile i Turske. U pomorskoj bici kod Navarina, italijansko ime za grčku luku Pilos, savezničke pomorske snage su nanele turskoj floti strahovit poraz (20. okt. 1827). Neposredno posle ove pobede Turska je pretrpela poraz u ratu s Rusijom i bila primorana da prizna nezavisnost Grčke mirom u Jedrenu 1829. Na Londonskoj konferenciji tri velike sile, Francuska, Rusija i Engleska proglasile su Grčku nezavisnom državom 3. febr. 1830. GROKA VATRA, zapaljiva smesa koja je prvi put upotrebljena u Vizantijskom Carstvu, gde je i pronađena. Služila je kao efikasno ratno sredstvo u borbi protiv brodova. Bacanjem na protivničke brodove izazivala je požar koji se nije mogao vodom ugasiti pošto je imala svojstvo da gori i na površini vode. Zbog toga se često nazivala i morskom vatrom. GROKO-ITALIJANSKI RAT 1940-1941,
v.
Italijansko-grčki
rat 1940-1941. RATOVI, dugotrajni ratni sukobi između persijske države i Grčke, vođeni sa manjim prekidima od 500-387. pre n. e. -
GRČKO-PERSIJSKI
GREVI
Do njih je došlo neposredno posle izbijanja jonskog ustanka u Maloj Aziji 500. pre n. e., u kome su grčke države-polisi ustale u odbranu svojih prava ugroženih persijskom ekspanzijom. Prvi značajniji sukob bio je 490. pre n. e. na Maratonskom polju, udaljenom 42 km od Atine, u kome su Atinjani odneli veličanst venu pobedu nad znatno nadmoćni jim neprijateljem. Posle ove suvozemne bitke, u Atini su se sukobile dve struje oko pitanja kako organizovati vojsku za buduće sukobe sa Persijancima. Aristokrati i njihov vođ Aristid bili su za povećanje suvozemnih snaga, dok se demokratska stranka, na čelu sa Temistoklom, izjasnila za izgradnju flote i stvaranje od Atine velike pomorske sile. Pobedio je Temistokle sa svojim pristalicama, dok je Aristid ostrakizovan. Udružene sa ostalim grčkim polisima, Atina i Sparta su sačekale persijske suvozemne i pomorske snage 480. pre n. e. kod Termopilskog klanca. Ovo je bio jedini put kojim su Persijanci mogli prodreti u srednju Grčku. Spartanski kralj Leonida (v.) sa svojih 300 najhrabrijih Spartanaca pružio je herojski otpor i svi do jednog su izginuli, postavši uzor svim budućim generacijama kako se treba boriti za slobodu otadžbine. Napredujući neodoljiva, Persijanci su stigli do Atine, zauzeli je, spalili Akropolj i prihvatili sa Grcima borbu na moru kod malog ostrva Salamine, blizu Pireja. Na uskom prostoru ogromni persijski brodovi nisu mogli da manevrišu, dok su se lako pokretljivi grčki brodovi brzo probijali kroz zaliv i naneli strahovit poraz Persijancima. Kada se borba prenela u Malu Aziju, Sparta je odustala, što je iskoristila Atina, sklopila Delski savez, ojačala još više svoju mornaricu i nastavila sa pobedama nad Persijancima. Mirovni ugovor zaključila je Sparta koja je postala prva sila u međuvremenu, pobedivši Atinu u peloponeskom ratu 431-404. pre n. e. GRECIJA MAGNA, v. Graecia Magna. GREVI, Zil (Grevy, Jules, 1807-1891), francuski političar. Stupio je u politički život kao pariski advokat i republikanski orijentisan saradnik National-a. Posle revolucije od 1848. god. izabran u Konstituantu, suprotstavio se ličnoj vladavini Napoleona III. Ponovo advokat (1851) i narodni poslanik, predvodio je „zatvorenu levicu" protiv kabineta E. Olivijea. Predsednik narodne skupštine (1871-1873) i poslaničke komore (1876-1877), nasledio je Mak-Mahona na predsedničkom položaju (1877). Ponovo predsednik
GRGUR
225
GROL
1885, demisionirao je zbog slrnndala s bulanžistima 1887. godine. GRGUR VII (1020, papa od 1037-1085), najborbeniji papa u srednjem veku. Kao monah, pod imenom Hildebrand, borio se za prevlast papske vlasti nad svetovnom. Kada je izabran za papu, istupio je protiv simonije (kupovine crkvenih položaja), laičke investiture (v.) i kršenja celibata (v.). Isticao je stalno pravo prevlasti crkvene vlasti nad svetovnom. Oko laič ke investiture sukobio se sa nemač kim carem Henrihom IV, te je car morao poći u Kanosu, papino boravište, da na kolenima ponizno traži oproštaj. Posle pomirenja Henrih IV je napao papu, te je Grgur VII morao da beži iz opsednutog Rima u Salerno, gde je i umro. GRGUR XIII (porod. ime Hugo Bioncompagno, 1502-1585, rimski papa od 1572), uveo je tzv. novi „gregorijanski" kalendar. GRGUR XV (porodično ime Alessandro Ludovisio, 1554-1623, rimski papa od 1621), osnovao Kongregaciju za propagandu vere (1622) koja će slati misionare radi širenja katoličanstva. GRGUR NINSKI (početak X veka) biskup Ninske biskupije, branilac glagoljaškog bogosluženja na crkvenim saborima u Hrvatskoj 925. i 928. godine. Grgur je držao pod svojom crkvenom vlašću čitavo područje hrvatske države, osim dalmatinskih gradova. Kada su na crkvenim saborima papa Jovan X i hrvatski kralj Tomislav zabranili glagoljaško bogosluženje, Grgur im se energično suprotstavio. Posle ukidanja Ninske biskupije, Grguru je dodeljena mala biskupija u Skradinu. U vreme nacionalnog preporoda (XIX v.) ličnost Grgura Ninskog je idealizovana i predstavljen je kao borac protiv latinskog klera i stranog uticaja u Hrvatskoj. U Splitu je vajar I. Meštrović izradio monumentalni spomenik Grgura Ninskog. GRIM, Jakob (Grlmm, Jakob, 17851863), nem. filolog. Značajna su mu dela: Nemačka gramatika (1819-37),
tor čuvenog pikaresknog (pustolovnog) romana Pustolovni Simplicisimus, u kojem je realistički opisao strahote tridesetogodišnjeg rata. GRINVALDSKA BITKA, 15. jula 1410. godine između saveznika Poljaka, Tatara, Litvanaca, Ceha i Rusa, pod komandom litvanskog kralja Jagela i kneza Vitovita protiv ritera nemačkog viteškog tevtonskog reda pod rukovodstvom Ulriha fon Jungingena. Bitka je vođena na području Grinvalda i Tanenberga, u istočnoj Pruskoj. Nemački tevtonski riteri bili su potučeni, što je uslovilo teritorijalno proširenje poljsko-litvanske države i suzbijanje prodora nemačkih feudalaca na Istok. GRKO-KATOLICKA CRKVA, ujedinjena istočnopravoslavna i rimokatolička crkva pod rukovodstvom pape. Stvorena je u Ferari (9. apr. 1438), odnosno u Firenci (6. jula 1439), Firentinskom unijom (v.) potpisanom između vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa, nikejskog episkopa Visariona, s jedne, i kardinala Julijana Cezarinija, s druge strane. Ovom unijom je trebalo zainteresovati zapadnoevropski svet za odbranu Vizantije od Turaka. Primat pape je formulisan na dosta neodređen način. Odlučeno je da se pravoslavci i dalje pridržavaju svojih crkvenih obreda, ali su sva sporna pitanja ipak rešena u saglasnosti rimske crkve. Iako Firentinska unija nije prihvaćena od strane vizantijskog sveštenstva, plemstva i naroda, ona predstavlja pokušaj ujedinjenja dveju najvećih crkvenih organizacija. Težnja za pokatoličenjem pravoslavnog življa naziva se unijaćenjem (unija). U toku XVIII v. za vlade Marije Terezije vođena je kampanja radi „pounijaćenja" tj. prevođenja Srba u J. Ugarskoj u katoličku veru. GROCIJUS, Hugo (Hugo de Groot-Grotius, 1583-1645), holandski politički i pravni pisac. Bio je državni savetnik, ali je zbog verskih sukoba bio prisiljen da se skloni u Francusku; na zauzimanje ministra Oksenstjerna, postao je švedski poslanik u Parizu (1625). Njegova dela Mare Liberum (Slobodno
!storija nemačkog jezika (1848), Nemačka mitologija (1835), N emačke pravne starine (1828); s bratom Vilhelmom dao je zbirku Dečje i domaće bajke i započeo da izdaje Rečnik nemačkog jezika (1852). Smatra se osnivačem na-
more, 1602) i De jure pacis et belli (O pravu mira i rata, 1625) postala su os-
učne filologije proučavanjem
i etnografije. Svojim jezika, usmene knjiž. i tradicionalnog prava ušao je u osnove romantičarskog pokreta. Izvršio je veliki uticaj i na slov. naučnike, među njima i na Vuka Stef. Karadžića. GRIMELSHAUZEN, Hanc-Jakob Kristofel (Grimmelshausen, Hans Jakob Christoffel, 1625-76), nem. pisac, au-
nova međunarodnog javnog prava. GROFOVI.JA, upravna teritorija u franačkoj državi sa grofom na čelu. Nekoliko pograničnih grofovija činilo je markgrofoviju, pod upravom markgrofa. U IX v. Hrvatska je bila pod upravom furlanskog markgrofa. GROL, Milan (187~ 1952), srpski i jugoslavenski književnik i političar. Rodio se u Beogradu, gde se i školovao. Završio je Filozofski fakultet, a zatim je dve godine studirao književnost i pozorište u Parizu. Bio je
GROTEFEND
GUBITAK
226
profesor književnosti u gimnaz1J1, a istovremeno je počeo i svoju aktivnost u Narodnom pozorištu u Beogradu kao dramaturg i upravnik. Za vreme prvog svetskog rata bio je u emigraciji. Posle rata je opet jedno vreme upravnik pozorišta, a zatim organizator i upravnik Kolarčevog narodnog univerziteta sve do 1941. Pisao je pozorišne kritike, eseje, članke; prevodio. Objavio je deo svojih spisa: „Pozorišne kritike''. „Iz pozorišta predratne Srbije" i „Iz predratne Srbije". U politički život je stupio 1901. Napustio je radikale i bio jedan od osnivača Samostalne radikalne stranke. Posle rata je jedan od osnivača Demokratske stranke, a od 1940. i njen predsednik. Do 1929. bio je dva puta poslanik, a jednom ministar, a zatim stalno u opoziciji. Za vreme drugog svetskog rata bio je u emigrantskim vladama. Na osnovu sporazuma Tito-šubašić ušao je u Privremenu vladu DFJ. U Privremenoj narodnoj skupštini bio je na čelu građanske opozicije. Posle izbora 11. XI 1945. povukao se iz političkog života. GROTEFEND, Georg Fridrih (Grotefend, Georg Friedrich, 1775-1853), filolog i istraživač klinastog pisma. Rezultate svojih naučnih istraživanja objavio je prvi put 1802. god. U njima je udario temelje za upoznavanje tajni koje su u svojoj sadržini skrivala dokumenta napisana klinastim pismom. Posle njegovog velikog uspeha istraživanje ovih starih spomenika znatno je olakšana i sve veći broj istraživanja potvrđivao je tačnost i ispravnost njegovog naučnog rada. GRUJEV, Dane (1871-1906), makedonski nacionalni revolucionar, jedan od tvoraca i najistaknutijih rukovodilaca VMRO. God. 1893. zajedno sa petoricom najistaknutijih makedonskih nacionalnih boraca osniva nacionalnu revolucionarnu organizaciju VMRO. Iduće godine je izabran za člana CK i u početku je faktički njen rukovodilac. - Zajedno sa Gocem Delčevim, kao uči telj u štipu, organizuje tajne kanale Dane Grujev za nabavku oružja za čete VMRO. God. 1898. dolazi na čelo VM:Ro::.a-za bitoljski revolucionarni okrug. Od -1900-l!fo3. nalazi -se u turskom -zatvoru -u Maloj Aziji. Iz zatvora je pušten neposredno pred ilindenski ustanak i u toku ustanka vrši dužnost člana Glavnog štaba za bitoljski okrug. Predsedava
čuvenom
Rilskom kongresu VMRO, na kome su preovladale leve progresivne struje. Poginuo je od turske potere. GRUJIC, Jevrem (1826-1895), srpski političar i jedan od osnivača liberalnog pokreta. Svoje slobodoumlje ispoljio je još kao đak beogradskog Liceja, gde je jedan od osnivača Družine mladeži srpske (1847). Sa liberalnim intelektualcima odigrao je vaznu ulogu u zbacivanju ustavobraniteljskog režima na Svetoandrejskoj ilkupštini 1858. Za druge vlade kneževa Miloša i Mihaila zauzima važne položaje iako je kao liberal često kod njih padao u nemilost. 1867. izabran je za predsednika skupštine Ujedinjene omladine srpske u Beogradu. Zbog njegovog izbora vlada kneza Mihaila je zabranila rad omladinske skupštine. Vrhunac njegove političke i državničke karijere pada u doba oslobodilačkih ratova 1876-1878, kada je jedan od najuticajnijih članova ratnog kabineta. Jedan je od retkih liberalnih prvaka, koji je do kraja ostao veran idealima mladosti. Posle rata zauzima razne položaje, ali se povlači iz aktivnog političkog života. GUBEC, Matija, v. SeLjački 1,1,stanci u Hrvatskoj.
GUBERNIJA (lat. gubernium, - krmilo vladanje), najviša upravna oblast u carskoj Rusiji, na čijem se čelu nalazio carev činovnik - gubernator. GUBITAK HRVATSKE NEZAVISNOSTI, 1102. godine, kada je Ugarska osvojila Hrvatsku, a hrvatsko plemstvo priznalo vrhovnu vlast ugarskog kralja Kolomana. Posle smrti kralja Dimitrija Zvonimira hrvatski presto je ostao upražnjen. Zvonimirova udovica Jelena, sestra ugarskog kralja, pozvala je svog brata Ladislava da preuzme hrvatski presto. Hrvatski narod se suprotstavio politici kraljice i dvorskog plemstva, te je planula borba između ove dve stranke. Ladislav, ugarski kralj, iskoristio je ovaj sukob u Hrvatskoj i 1091. godine zauzeo Slavoniju i krenuo na Hrvatsku. Među tim, zbog napada Kumana na istočne granice Ugarske, obustavljeno je osvajanje Hrvatske. Ladislavljeve planove ostvario je njegov naslednik Koloman. U prvom pohodu Kolomanova vojska je savladala poslednjeg hrvatskog narodnog kralja Petra 1097. godine na planini Gvozdu. U drugom naletu, 1102. godine, hrvatsko plemstvo, svesno da se ne može odupreti ugarskoj vojsci, priznalo je Kolomanovu vrhovnu vlast. Hrvatska je izgubila svoju nezavisnost, a ugarski kralj se obavezao da će se posebno krunisati ugarskom, a posebno krunom hrvatskih kraljeva. O priznavanju ugarskog kralja za vladara Hrvat-
GUCKOV
227
ske govori dokumenat „Pacta conventa", za koji se tvrdilo da je napisan 1102. god. Savremeni istončari misle da je ovaj dokumenat falsifikat, napisan u XIV. v. GUCKOV, Karl (Gutzkow, Karl Ferdinand, 1811-78., nem. književnik, pisac satiričkih romana, drama iz građ. života, biografija, kritičkih i kult.-istor. spisa, novinar. Svojim delima, pisanim u revolucionarnom i republikanskom duhu, postao je jedan od vođa pokreta Mlada Nemačka (v.), kome je pokušao da da demokratski smer. GUSICI, jedan od dvanaest hrvatskih plemićkih rodova. U početku XIII v. živeli su u okolini Biograda na moru, u sidraškoj župi, a potom prelaze, između 1207-1221. godine, na osnovu kraljeve donacije, u krbavsku župu. Iz porodice Gusića potekao je knez Kurjak (1292), po kome su se krbavski knezovi nazivali Kurjakovići. GUSTAV I VAZA (1496--1560), švedski kralj. Pred opasnošću od nemačke invazije skandinavske zemlje, Danska, Svedska i Norveška su se ujedinile pod danskim kraljem i tako je stvorena Kalmarska unija (nazvana po gradu Kalmaru). Unija je postojala od 1397. do 1523. Protiv danske hegemonije u ovom savezu ustao je Gustav Vaza. On je raskinuo ovu uniju i stvorio nezavisnu švedsku kraljevinu. Vaza je slomio katoličku crkvu i u svojoj zemlji uveo protestantizam. Oslobodio je zemlju od ekonomskog pritiska severnonemačkog trgovinskog saveza Hanze i tako udario temelje političkoj, ekonomskoj vojnoj snazi švedske. GUSTAV II ADOLF (1594-1632, vladao od 1611), švedski kralj. Nasledio na prestolu svog oca Karla IX. Uz podršku ministra Oksenstjerna (v.), zaključio je povoljan mir s Danskom (1613), u ratu protiv Rusije anektirao Kareliju i Livoniju (1617); u ratu protiv Poljske, završenom 1629 god., nije imao znatnijih uspeha. Ušavši u tridesetogodišnji rat (v.) na podsticaj kardinala Rišeljea (1630), on je, nižući pobede u Nemačkoj, ispoljio svoj ratnički genije. U bici kod Licena (1632) pobedio je Valenštajna, ali je podlegao ranama zadobijenim u boju. GUTENBERG, Johan (Gutenberg, Johannes, pravo ime Gensfleisch van Sorgenloch, oko 1400-1468), pronalazač štampanja pokretnim slovima tipografije. Prvi je došao na ideju da izlije slova od metala i. da od po]edinačnih-- slova sastavlja reči,- reče nice, redove i stranice. Usavršio je štamparsku mašinu, tj. stvorio je prvu štampariju, koja je u Majncu (Nemačka) 1455. odštampala dva izdanja
GVOZDENA ZAVESA
Biblije, prve štampane knjige u Evropi. U našim zemljama štamparski rad je otpočeo 1492. godine u Cetinjskom manastiru, gde je monah Makarije izdao prvu liturgijsku knjigu Oktoih. Gutenbergov pronalazak je značio revolucionaran korak u pravcu bržeg štampanja knjiga i njihovog poievtinjenja. GUVERNADUR, titula koju su Mlećani dali istaknutoj crnogorskoj porodici Vukotića u XVIII veku, a koja ju je zamenila za serdarsku titulu sa porodicom Radonjića. Guvernaduri Radonjići su pretendovali da, pored vladika iz porodice Petrovića, budu nosioci vrhovne svetovne vlasti u Crnoj Gori. Guvernadur Jovan Radonjić istupa posle smrti Šćepana Malog (1773) kao rival vladičin i pretendent na vrhovnu vlast u Crnoj Gori. U rivalskoj borbi sa crnogorskim vladikama guvernaduri se najčešće oslanjaju na Austriju pošto su vladike uživale podršku Rusije. Borba između guvernadura i vladika nastavljena je i u doba vladike Petra I. Konačnu pobedu nad guvernadurima izvojevao je Petar II, ukidajući guvernadurstvo 1831. i organizujući centralnu državnu vlast. Akcija guvernadura je bila izraz težnje određene glavarske grupe da organizuje centralnu vlast, isključujući cetinjske mitropolite kao svoje rivale. GVADALAHARSKA OPERACIJA, v. Španski građanski rat.
GVELFI, v. Gibelini. GVICARDINI, Frančesko ( Guicciardini, Francesco, 1482-1540), znameniti italijanski istoričar. Pod papama Lavom V, Hadrijanom VI i Klementom VII bio je namesnik Modene, Reda i Romanje. Zatim u službi Firence, pao je u nemilost Kozima Medičija i posvetio se pisanju svoje čuvene !storije Italije (1492-1530), kojom je stvorio obrazac modernog istoriografskog rada. Nastavio je Makijavelijevu Firentinsku istoriju (od 1492-1534) i napisao Uspomene iz svoje političke delatnosti. GVISKARD, Robert (1015-1085), normanski vojskovođa. Osvojio je Južnu Italiju od Vizantinaca. Prilikom pokušaja da osvoji Istočno Rimsko Carstvo porazio je vojsku vizantijskog cara Aleksija Komnina kod Drača 1081. godine, ali je u svom daljem ratovanju doživeo neuspeh. Kada mu zamisao o osvajanju Vizantije nije uspela, Robert Gviskar je sa bratom Rodžerom osvojio od Arabljana Siciliju. Uz pomoć rimskog pape Gviskari su stvorili Kraljevinu Dveju Sicilija. GVOZDENA ZAVESA, naziv na Zapadu za zemlje istočnog bloka, socijalističkog lagera, sveta. Ovaj izraz je upotrebio prvi V. Cerčil u jednom go-
GVOZDENO DOBA
HABSBURGOVCI
228
voru na univerzitetu u Fultonu (SAD). Nastao je u momentu kada je posle drugog svetskog rata došlo do zaoštravanja, pogoršavanja odnosa između velikih sila-članica Antihitlerovske koalicije i stvaranja blokova - zapadnog, kapitalističkog sa SAD na čelu, i istočnog, socijalističkog, sa SSSR na čelu. Izraz je postao veoma proširen u propagandi konzervativnih krugova na Zapadu. Cerčil je prvi razvio teoriju da postoji „slobodni svet", a to je zapadni, kapitalistički svet i svet iza „gvozdene zavese", a to je socijalistički, „neslobodni" svet pod vođstvom SSSR. Osnova za prodor ovog termina je ideološka podvojenost i netrpeljivost dva bloka kao i „hladni rat" izazvan zaoštravanjem sukoba između blokova do ivice „vrućeg rata". Jasno je da je ovakva zavesa između naroda neprirodna, jer je svet nedeljiva celina bez obzira na razlike koje postoje u uređenju i stepenu razvoja pojedinih zemalja. Isticanje takve zavese je štetno jer zaoštrava probleme u odnosima među narodima i državama i ugrožava mir. Iako se danas rede upotrebljava, ovaj se izraz povre-
meno još i sad javlja, naročito u vreme zaoštrenosti međunarodnih odnosa, odnosno odnosa između blokova koji su najjači izvor takvih problema. GVOZDENO DOBA, poslednji period ljudske preistorije, koje je na11talo posle bronzanog doba i proteže se sve do početka istorijskog doba u pojedinim oblastima. Ime je dobilo po ogromnoj rasprostranjenosti predmeta i oruđa od gvožđa. U ovom dobu formirane su najstarije ljudske civilizacije prednjeg Istoka u slivovima dveju reka Eufrata i Tigra. Deli se na dva perioda: starije gvozdeno doba, koje se naziva još i halštatsko doba, i mlađe gvozdeno doba ili latensko doba. Oruđa od gvožđa potpuno su potisla predmete od drugog materijala i omogućila brži razvitak zemljoradnje i zanatstva. U ovom dobu organizovani su ratni pohodi u kojima su vojnici bili naoružani mačevima, kopljima, sekirama i štitovima iskovanim od najboljih vrsta gvožđa. Za vreme trajanja ovog doba u našoj zemli bili su naseljeni Iliri, čiji su materijalni ostaci otkriveni u mnogobrojnim arheološkim nalazištima.
H HABSBURGOVCI, nemačka plemićka i vladarska porodica poreklom iz švapske; dobila je ime po gradu Habsburgu, u švajcarskom kantonu Argau. Ova porodica vladala je od 1218. do 1918. godine. Naslednici grofa Guntrama podelili su međusobno roditeljsku baštinu. Grofu Rudolfu pripali su grofovija Laufenburg, Rajnfeld, tako je stvorena laufenburška linija Habsburgovaca, koja je izumrla 1415, a Albrehtu, rodonačelniku kraljevske i carske linije Habsburgovaca, pripali su posedi u Alzasu, Argauu i grad Habsburg. Njegov sin Rudolf I (vladao 1273-1291) izabran je za rimsko-nemačkog cara. Potukao je češkog kralja Otokara II i pripojio svojim posedima Austriju i štajersku. Za vreme njegove vlade izbio je ustanak u švajcarskoj (1291-1315), što je uslovilo odvajanje švajcarske ispod vlasti Habsburgovaca. Rudolfovi naslednici osvojili su Kranjsku, Korušku i Tirol i time stvorili habsburški nasledni domen. N emački feudalci, uplašeni silnom moći Habsburgovaca, dugo ih nisu birali za svoje careve; tek 1438. god. postaju carevi Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva i tu titulu će zadržati do
1806. godine, kada ih je Napoleon I prisilio da je se odreknu. Svoj uspon ova porodica postiže za vlade Maksimilijana I, koji je veštom politikom i ženidbenim vezama proširio svoju vlast u Evropi. Maksimilijanovom ženidbom naslednicom Burgundije Habsburgovci su se dočepali bogatih nizozemskih pokrajina, a za vlade Karla V ovladali su Španijom, Napuljem, Sicilijom i kolonijalnim španskim posedima u Americi i Aziji. Ugovorom o nasleđu sa Vladislavom II, Ferdinandu I obezbeđena je češko-ugarsko-hrvatska kruna. Jedan deo od tog ogromnog carstva prepustio je Karlo V svom bratu Ferdinandu I, te su tako stvorene dve habsburške vladarske kuće: španska i austrijska. španski Habsburgovci vladali su Španijom d.o 1700. godine, mada su austrijski vladari u ratu za špansko nasleđe (1701-14) pokušali da povrate vlast u španiji, u čemu nisu uspeli. Ipak su zadržali za sebe Napulj, Siciliju, Milano i špansku Holandiju. Za vreme prve (1772) i treće (1795) deobe Poljske Habsburgovci su ovladali Galicijom. Smrću Karla VI ugasila se habsburgovska porodica po muškoj liniji. Na presto je stupila
HAD
229
Karlova kći, Marija Terezija; brakom sa Franjom Lotarinškim stvorena je habsburg-lotarinška dinastija i produžila da vlada Austrijom do njenog raspada. Odlukama Bečkog kongresa (1815) Austrija je dobila Lombardiju i mletačke oblasti. Jačanjem buržoazije i oslobodilačkih pokreta Austrija je izgubila posede u Italiji (1859. i 1866) i bila prinuđena da sa Mađari ma sklopi nagodbu. Od 1867. Habsburgovci su carevi Austrije a kraljevi Ugarske. Da bi nadoknadila gubitke u Italiji, Austri.ia osvaja 1878. godine Bosnu i Hercegovinu. Završetkom I svetskog rata Austro-Ugarska monarhija se raspala na današnje zemlje srednje i jugoistočne Evrope, a njen poslednji car Karlo IV (1916-1918) prinuđen je na abdikaciju novembra 1918. godine. - Najznačajniji vladari iz ove porodice su: Rudolf I (12181291) Maksimilijan I (1493-1519), Karlo V (1519-1556), Ferdinand I (15561564), Maksimilijan II (1564-1576), Rudolf II (1576-1612), Matija (1612-1619), Ferdinand II (1619-1637), Ferdinand III (1637-1657), Leopold I (1658-1705), Josif I (1705-1711}, Karlo VI (17111740), Marija Terezija (1745-1765), Josif II (1765-1790), Leopold II (17901792), Franja Josif (1848-1916). HAD, bog podzemnog sveta u mitologi-
ji starih Grka. U pričama i legendama prikazivan kao ćutljiv, strašan, uvek natmuren, koga ne mogu da ublaže i razvesele nikakve žrtve, molbe i obećanja. Zbog straha dali su mu drugo ime - Pluton, koje se redovno upotrebljavalo u svakodnevnom životu i na svečanostima, dok je u pesništvu zadržana prvobitno, mračno ime. Međutim, pošto je zemlja izvor biljnog života, prizivali su ga ljudi prilikom oranja. Simboli su mu ključ podzemnog sveta, troglavi pas Kerber i velika palica. V erujući u podzemni svet, stari Grci su ga nazivali Radom i zamišljali da u njemu pokojnici žive kao senke. Nalazeći se duboko pod zemljom, u legendama je to mesto prikazivano kao tužno, mračno, strašno i ružno, koga se svi, pa i bogovi, groze. Verovali su da se ono nalazi s one strane okeana, na zapadu, gde sunce nikada nije sijalo. Tamo se negde nalazio Radov dvor i podzemne reke Aheront i Stiks, preko kojih se moralo preći čamcem pre nego što bi se stiglo u dubok mrak podzemnog carstva. HADRIJAN, rimski car (117-138), jedan od najistaknutijih careva, koji je sproveo značajne reforme i ugušio jevrejski ustanak. Za razliku od svog prethodnika Trajana, prekinuo je sa osvajačkom politikom i potpuno se posvetio unutrašnjoj konsolidaciji Carstva.
BADZIC
Podigao je mnoge građevine i osnovao dva grada, jedan u Trakiji, a drugi u Egiptu. HADRIJAN li (druga pol. IX v.), rimski papa. Za vreme njegovog papstva delovali su kao misionari Cirilo i Metodije u Moravskoj. Posle optužbi nemačkih sveštenika pozvani su Cirilo i Metodije u Rim; papa Radrijan II odobrio im je širenje hrišćanstva na slovenskom jeziku, a 870. godine posvetio je Metodija za panonsko-sremskog arhiepiskopa. BADZI MUSTAFA-PASA - upravnik beogradskog pašaluka (1793-1801). Pristalica reformnog pokreta sultana Selima III. Za njegove uprave sprovedene su fermanima 1793-1796. reforme u beogradskom pašaluku. Borio se protiv janičara, organizujući vojsku od Srba. Kod Srba sačuvan u dobroj uspromeni. God. 1801. su ga ubile dahije. BADZI-PRODANOVA BUNA, 1814. Posle gušenja 1. srpskog ustanka Ture ci su zaveli režim nasilja, koji je bio sličan onome iz doba dahija. Srbija je bila opustošena, veliki deo naroda pobijen, starešine pobegle u Austro-Ugarsku ili se predale Turcima. Od siromašnog naroda Turci su zahtevali brojne poreze, gonili narod na kuluk, kupili oružje i činili svakovrsna nasilja. Ta turska nasilja izazvala su bunu u zapadnoj Srbiji i njoj se stavio na čelo hadži Prodan Gligorijević, vojvoda iz 1. ustanka. Buna je počela u selu Trnavi i zahvatila je požešku, kragujevačku i jagodinsku nahiju. Pokret nije bio organizovan, te su Turci bunu lako ugušili. Protiv bune su bile i neke srpske starešine, među kojima i Miloš Obrenović. Miloš je učestvovao u gušenju bune, jer je od beogradskog vezira dobio obećanje da neće Turci činiti nasilja ako se buna odmah umiri. Radži Prodan je pobegao u Austriju, a Turci su, uprkos obećanju, pobili oko 300 ljudi. Buna je važna kao vesnik 2. srpskog ustanka. BAD.ZIC, J ovan (1799-1869), književnik i političar, jedan od osnivača Matice srpske. Tridesetih godina XIX veka Hadžić je jedan od najistaknutijih srpskih intelektualaca u Ugarskoj. Učestvujući u osnivanju Matice srpske, Radžić postaje njen predsednik, a od 1830. do 1832. uređuje Letopis srpski. Od 1837-1846. živi u Srbiji, gde aktivno radi kao zakonotvorac i književnik. Uređivao je časopis „Golubicu" i radio u Društvu srpske slovesnosti. Bio je protivnik jezičkih reformi Vuka Karadžića i sa njime vodio žestoku polemku. Njegov rad je raznovrstan: književni, prosvetni, politički i zakonodavni. U književnosti je uzeo pseudonim Miloš Svetić. Kao pesnik
HADZIDIMOV
230
je pristalica tzv. objektivne lirike i piše hladne rodoljubive pesme, većinom u desetercu. Značajni su njegovi prevodi sa latinskog i nemačkog. Bavio se istorijom i naukom o jeziku, ali su ta dela bez veće naučne vrednosti. Hadžić je napisao Građanski zakonik za Kneževinu Srbiju, koji je važio do najnovijeg vremena. HADZmmov, Dimo (1875-1924), istaknuti nacionalni revolucionar i jedan od rukovodilaca VMRO-a. Darovit publicist, ideolog levice VMRO-a. Blizak je saradnik Goce Delčeva i nepomirliivi borac za samostalnost makedonskog nacionalnog pokreta. Posle Rilskoga kon.gresa VlVIRO. kada su u rukovodstvo izabrani predstavnici levih struja, Hadžidimov postaie urednik organa VlVIRO „Revoh;cionaren list". U listu obiavljuje niz članaka o pravu makedonsko.g narod::i na samoopredelienje i propagira ideje o ba1kanskoi federaciji. Posle mlado-turske revoluciie, Hadžidimov fo istaknuti ideolog Federativne partije i urednik nienog organa .. Kon.::tituciona zaria". Po;;le ratova 1912-1918. jedan je· od vođa progresivnoit pokreta makedonske emigracije u Bugarskoj i istaknuti rukovodilac Bugarske komunističke oartije. 1924. postaje sekretar CK BKP i narodni noslanik. Uporno vodi borbu za pravilno rešenje makedonskog nacionalnog pitania. Ubili su ga bugarski fašlstički teroristi. HADZIJA, kod hri8ćana poklonik Hristovom grobu u JerusaJimu. Poklonik i;tiče pravo da ism:ed svo
HAJRUDIN BARBAROSA
svojevrsna pljačkaška privreda. Ona vodi svoje poreklo iz srednjovekovnog drumskog razbojništva, koje u našim krajevima nikad nije prestajalo, a koje se naročito razvilo u doba propadanja naših feudalnih država. Teško je u hajdučiji razlučiti borbu protiv tuđinske vlasti od običnog kriminala. Ipak uopšteno se može tvrditi da hajdučija u našim krajevima pod Turcima ima karakter narodnog otpora tuđinskoj vladavini, njenoj eksploataciji i nacionalnom ugnjetavanju. Ukoliko je anarhija u Turskoj bila veća, i kada je Turska vodila ratove, utoliko je bio veći broj hajduka. Cesto se iz hajdučkih akcija razvijaju pravi ustanci, a hajduci predstavljaju ustanič ko jezgro i daju ustaničke vođe ili prvake. Odmećući se od vlasti, hajduci su odlazili u šume skupljajući se u čete. Hajduci su napadali iz zaseda. najčešće na drumovima, ubijajući turske nasilnike i pljačkajući ih. Zimi su hajduci boravili kod jataka, koji su ih prikrivali od turske vlasti. Turske su vlasti veoma strogo postupale prema hajducima. Zarobljenog hajduka po pravilu bi nabijali na kolac. Kada bi hajdučija postala masovna pojava, a to je bilo veoma često, turske vlasti bi preduzimale patere, u kojima je, pored vojske, uzimao učešće i narod. Hajduci su imali svoje starešine i u njihovim četama je vladala veoma stroga disciplina i svojevrstan hajdučki moral. O hajdučkim akcijama narod je ispevao brojne junačke pesme, u kojima se hajduci slave kao narodni osvetnici. BAJNE, Hajnrih (Heine, Hei-nrich, J 797 -1856), nem. pesnik, polit. pisac i re~olu:ionar. P?sle julske revolucije otisi:io Je u Panz (1831) i tamo, s prekidima, ostao do kraja života. Oduševljen demokrat, blizak socijal. idejama Sen-Simona i zatim K. Marksa s kojim .. sarađuje od 1843. god„ o~ je u SVOJim delima ustajao protiv svakog mračnjaštva i nazadnjaštva u interesu pune duhovne i soc. slobode. Snažno je uticao na pokret MI.ada Nemač ka (v.), a~i je uviđao da u Nemačkoj p~eovlađUJU snage koje sprečavaju nJen demokratski razvitak, što je posebno naglasio u svojoj polit. satiri i kritici nem. prilika Nemačka: Zimska bajka (1844). HAJRUDIN BARBAROSA (1474-1546), kapudan-paša (admiral) turske flote. Poreklom Grk iz Mitilene, kao >:apovednik alžirske gusarske flote bio je strah i trepet za sve hrišćanske brodove na Sredozemnom moru. Pomogao je alžirskom emiru da izbaci špance iz Alžira i ukliuči ga u Osmanska Carstvo (1515), a 1533. proterao je iz Tunisa lVIulej-Hasana. Posle ovih us-
HALER
luga, postavljen je za kapudana celokupne turske flote (1536). U tom svojstvu učestvovao je u zauzeću Herceg-Novog (1539); pobedio je hrišćansku flotu kod Preveze (1540), a 1541. odbio Karla V u njegovom pokušaju da osvoji Alžir. Vreme Hajrudina Barbarose na Levantu znači uspon i dominaciju turske flote. Nasledio ga je na položaju njegov sin Hasan Barbarosa, koji je takođe proveo život u gusarenju i pomorskim bitkama. HALER, Franjo, hrvatski ban (18421845) u doba političkih borbi između ilira i mađarona. Za njegova banovanja zabranjeno je ilirsko ime. Mada se trudio da bude van stranačkih borbi, njegove mere su bile uperene protiv ilirskog pokreta, a prilikom izbora u zagrebačkoj županiji došlo je do čuvenih srpanjskih žrtava 1845. HALKOKONDIL, Laonik (1432-1490), vizantijski istoričar. Napisao je !storiju u 10 knjiga, obrađujući period od 1298. do 1463. godine. U centar zbivanja stavlja Turke, prikazujući kako postaju svetska sila. Daje obilje podataka o Slovenima, te je stoga njegova knjiga značajna za proučavanje naše srednjovekovne istorije. HAMURABI, vavilonski kralj (21232081), osnivač Vavilonskog Carstva. Kao sposoban organizator i vojskovođa osvojio je sve zemlje od Persijskog zaliva do obala Sirije i stvorio državu sa ogromnim prostranstvom. Posebnu pažnju posvetio razvoju svoje zemlje vršeći veštačko navodnjavanje Mesopotamije. Izdao je najstariji pisani zakonik. HAMURABIJEV ZAKONIK, zbirka zakona vavilonskog cara Hamurabija. Najstariji poznati pisani zakonik, ispisan klinastim pismom. Bio je uklesan na jednom stubu visokom 2,25 m, u zasečenoj steni. Pronašli su ga francuski istraživači 1901, oko 4 000 godina docnije od njegovog nastanka. Predstavlja kodifikaciju vavilonskog prava i pruža dragocene podatke o socijalnoj strukturi robovlasničkog društva starog Istoka. HAN (KAN), titula mongolskih i turskih vladara u Persiji, Pakistanu i drugim azijskim zemljama. Dodeljivala se kao simbol moći ugeldnim vojskovođama, političarima, knezovima i uopšte uglednim ljudima. HAN, zgrada za prenoćište u doba Turaka. Hanovi su se nalazili uz drumove i po mestima gde su bili razvijeni zanati i trgovina. Slični hanovin:ia su i kravan-seraji. U karavan-seraJu kao javnoj ustanovi konak je bio besplatan, dok se u hanu plaćalo. U hanu je putnik mogao uz prenoćište dobiti i hranu za sebe i konja, a u karavan-seraju samo prenoćište.
231
HANOVERANSKA DINASTIJA HANIBAL (247-183. pre n. e.), kartaginski vojskovođa i jedan od najvević ratnika i stratega antičkog sveta. - Već kao dete dao je zakletvu da će večito mrzeti Rimljane. Osvojivši Španiju, spremao se protiv Rima. Tako je 218. pre n. e. počeo drugi punski rat. Pripremivši ogromnu vojsku sa potpunim naoružanjem, krenuo je prema Rimu. Izabrao je put kakav niko nije mogao ni zamisliti. A on je izveo podvig dostojan divljenja. Iz Španije prešao je Alpe i Pirineje i stigao u ItaHani bal liju. Iako iznurena od veoma napornog prelaska preko snežnih planinskih vrhova i ledenih puteva, njegova vojska je odnela nekoliko značajnih pobeda nad iznenađenim Rimljanima. U Apuliji kod Kane 216. pre n. ~· odneo je najveću pobedu nad neprijateljem, čime mu je put prema Rimu bio otvoren. Tada je nastala i čuvena izreka Hanibal ante portas - Hanibal pred vratima, koju su Rimljani uzvikivali na svakom koraku posle poraza kod Kane. Ali on nije zauzeo Rim. Postepeno Rimljani su prešli u ofanzivu i primorali ga da se povlači prema donjoj Italiji, odakle se prebacio u Afriku, gde su se već nalazile jake i dobro naoružane rimske trupe pod komandom Scipiona Afrikanca. U bici kod Zame pretrpeo je težak poraz 202. pre n. e. Posle zaključenja mirovno~ ugovora bio je primoran da napusti svoju Kartaginu, koja je posle njegovog poraza izgubila zauvek prevlast u Sredozemlju, i da pođe u progonstvo 195. pre n. e. Najpre je boravio šest godina u Siriji na dvoru kralja Antioha, a zatim u Bitiniji. Nekadašnji najveći vojskovođa i državnik molio je za gostoprimstvo kod vladara koji su bili u potpunoj zavisnosti od Rimljana. Kad ga je kralj Bitinije hteo predati Rimljanima, on se otrovao. Ispio je otrov koji je nosio sobom u prstenu. Najpoznatiji rimski pisci opisali su u svojim delima njegove ratne podvige, kojima nije bilo primera u istoriji. UANOVERANSKA DINASTIJA. God. 1692. hanoveranski vojvoda Ernest August podignut je u zvanje izbornika, a Hanover je postao izborno vojvodstvo. Aktom o nasleđu (1701) engl. parlament je priznao hanoveranskoj porodici pravo da, zbog neposredne rodbinske veze sa Džemsom I Stjuartom (v.), preuzme i engleski presto. Prvi hanoveranski kralj na engleskom
BAS
HANZA
prestolu bio je f>oTđe I (v., 1714). Za vreme kraljice Viktorlje (v.) raskinuta je personalna unija između Engleske i Hanovera. I danas vladajuća dinastija u Engleskoj. HANZA, udruženje severnonemačkih trgovaca, obrazovana u XIII veku, sa zadatkom da štiti trgovinu i trgovačke veze sa inostranstvom od pljačkaških napada samovoljnih feudalaca i gusara. U vreme opadanja carske vlasti u Nemačkoj, koja nije mogla da obezbedi sigurnost trgovine u zemlji, 1241. godine se udružuju gradovi Hamburg i Libek radi osiguranja trgovačkog puta Baltik-Severno more. Tako je stvorena Hanza. Kasnije je ovom trgovačkom savezu pristupilo oko 90 gradova-čla nova. Hanza je potpomagala kolonizatorska osvajanja Nemačkog viteškog reda i proširivala svoj uticaj na obalama Rajne i Flandrije. Zajedno sa Nemačkim viteškim redom ratovala je protiv Danske i mirom u Straslundu 1370. godine obezbedila je prevlast trgovine u Baltičkom moru. Njene trgovačke veze dosezale su do Krakova, u Poljskoj; imala je jaka trgovačka uporišta u Novgorodu, Brižu, Londonu i mnogim skandinavskim mestima. Otkriće pomorskih puteva za Indiju i Ameriku (u XVI v.) imalo je za posledicu jačanje atlantskih država (Engleske, Francuske, Spanije, Holandije, Portugalije i dr.) i slabljenje moći Hanze. Krajem XVII v. Hanza je prestala da postoji. HAOS, neizmerni ponor iz koga se, prema verovanju starih Grka, obrazovao ceo svet. U najstarijim grčkim mitovima priča se da je on najpre nastao, pre svih stvari. On je praizvor svega živoga na svetu. U pričama i mitovima o njemu sadržana su u stvari sva primitivna shvatanja antičkog čoveka o postanku sveta. HARAC ili DZIZJA, porez, glavarina koju je plaćalo pokorena hrišćansko stanovništvo u Turskoj. Harač se plaćao u skladu sa odredbama šerijatskog prava, po kome su pokoreni nemuslimanski narodi kao podanici muslimanske države morali da plaćaju određeni danak. U našim zemljama harač su plaćali po glavi svi odrasli i za rad sposobni muškarci - pripadnici nemuslimanskih religija. U stočarskim krajevima umesto harača i ostalih poreza plaćao se tzv. vlaški porez ili filurija. Filurija se po pravilu plaćala po domaćinstvima. Harač je u različitim vremenima imao različiti novčani iznos. U XV veku je iznosio jedan-dva dukata po glavi, što je zavisilo od imovnog stanja. U XVI veku stanovništvo koje je plaćala harač delilo se prema imovnom stanju u tri haračke kategorije. U praksi pak vla-
dalo je prilično šarenilo u pojedinim pokrajinama i u pojedinim periodima. Prilikom kupljenja harača vršene su različite zloupotrebe, jer se i ovaj porez đavao pod zakup. HARADZITI, najstarija islamska sekta, nastala 627. godine, pobornici vojne demokratije. Kao naslednika Muhamedove svetovne vlasti priznaju samo kalife Abu Bekra i Omara, a ostale kalife smatraju da treba da bira muslimanska zajednica. Osporavali su kurejšitima, Muhamedovom plemenu, pravo na naslednu titulu kalifa i protiv njih su vodili oružanu borbu. U verskom pogledu učili su da veru treba ispovedati činjenjem dobrih dela, održavanjem či stote tela i savesti. HARMICA (mađ. harmincz - trideset), vrsta poreza u ugarsko-hrvatskoj kraljevini koja se naplaćivala na granici, pri uvozu ili izvozu robe, u visini tridesetog dela njene vrednosti. Pominje se od XIII v. Nisu je plaćali plemstvo, sveštenstvo i slobodni kraljevski gradovi. Trg Republike u Zagrebu nazivao se harmica, jer se na njemu ubirala ova vrsta poreza. HAROLD II (1022-1066), poslednji anglosaksonski kralj. Došao je na vlast 1066. godine. Iste godine zaustavio je invaziju norveškog kralja Harolda III, ali nije mogao da spreči nadiranje normanskih osvajača koji su dolazili iz Francuske. Pao je u boju kod Senlaka, nedaleko od Hastingsa 1066. g. Sa njegovom vladom završio se anglosaksonski period engleske istorije, a vlast u Engleskoj je preuzeo normanski vojvoda Viljem Osvajač. HARON, legendarna ličnost iz grčkog mita o podzemnom svetu. Prikazivanje kao večni starac koji je u svom čamcu prevozio duše sahranjenih pokojnika preko reke Stiksa. Za taj posao dobijao je po jedan obol od svake senke. Zbog tog verovanja Grci su svakom mrtvacu stavljali u usta novac da bi ga ovaj starac prevezao u svom čamcu.
BARUN AL RASID (764-809), bagdadski kalif, iz porodice Abasida. Vodio je uspešne ratove protiv Vizantije i Hazaria; održavao j0 diplomatske odnose sa franačkim carem Karlom Velikim i Kinom. Za vreme njegove vlade arabljanska država je dosegla visok stupanj ekonomskog i kulturnog procvata. U pričama Hiljadu i jedna noć prikazan je idealizovan i neistorijski lik Haruna Al Rašida. HAS, leno u turskom feudalnom sistemu, koje je donosilo prihod iznad 100 000 aspri. Hasove su dobijali sultanovi rođaci i visoki dostojanstvenici kao naknadu za obavljanje državne funkcije. Za razliku od timara i zijameta, has je bio vezan za položaj, a
RASA-ZEMLJA
RATISERIFI
233
ne za ličnost. Hasovi su se delili na: 1) carske, 2) članova carske porodice i 3) hasove visokih vojnih i drugih či novnika. RASA-ZEMLJA, naziv za gospodarsku zemlju u turskom feudalnom sistemu. Hasa-zemljama, sem poseda, pripadale su i neke druge nekretnine, npr. mlinovi. Na basa-zemljama nije naseljavana raja, nego ih je gospodar obrađivao u ličnoj režiji: bilo kulukom raje, bilo najamnom radnom snagom, ili ih je đavao raji na obradu pod uslovima drugačijim nego na rajinskim baštinama. HASAN-PASA PREDOJEVIC, bosanski beglerbeg (1591-1593), čuven po ratovaniu na Krajini (granici Austro-Ugarske i Turske u Hrvatslrnj). Rodom je iz Hercegovine (Klobuk). Napao je na Sisak 1591. i osvojio Bihać 1592. Ponovo napao Sisak 1593, ali je pretrpeo poraz i poginuo sa tri bosanska sandžak-bega i oko 7.000 vojnika. To je bio povod ratu Turske protiv Austrije 1593-1606. HASTINGS, mesto gde se odigrala bitka (14. okt. 1066) između anglosaksonskog kralja Harolda II i normanske vojske pod komandom Viljema. Preminulog anglosaksonskog kralja Edvarda Ispovednika, koji nije imao dece, nasledio je Harold II, jedan od anglosaksonskih vitezova. Edvardov rođak Viljem, vojskovođa iz Normandije, osporio je novoizabranom kralju kraljevsku krunu. U bici kod Hastingsa, odnosno mesta Senlaka, Viljem je potukao Harolda II i oduzeo mu engleski presto. Viljemovim osvajanjem Engleske uključena je ova zemlja u krug zapadnoevropskih država koje su stajale pod uticajem Rima, odnosno katoličke crkve. HATl-HUMAJUN od 1856. godine. Da bi izbegli odluku sila, donetu na pariskoj mirovnoj konferenciji 1856. god„ o obaveznom sprovođenju reformi u Turskoj, izradili su veliki vezir Ali-paša i ministar spoljnih poslova Fuad -paša „carsko pismo" od 18. febr. 1856. god. kojim je potvrđen Hatišerif od Đuihane (v.): priznata je sloboda vere, zabranjeni su ponižavajući nazivi za hrišćane, kojima je omogućeno uče šće u drž. službama, zavedeno je javno suđenje pred mešovitim sudovima, gde svedočanstva hrišćana imaju istu vrednost kao i svedočenje muslimana, uvedeni su moderniji zatvori i kazne, hrišćani su izjednačeni sa muslimanima pred vojnom obavezom, stranci su dobili pravo posedovanja nekretnina, uvedena je jednakost u plaćanju poreza za podanike svih vera, zabranjeno je davanje poreza u zakup, uređen je drž. budžet, pripremljene su stroge kazne za korupciju, predviđeno je os-
nivanje banaka, uređenje saobraćaja i pomaganje proizvodnje. Ovaj reformni pokušaj izazvao je otpor konzervativnih krugova u Turskoj, tako da je usledio niz novih intervencija sila i novih pokušaja modernizacije. HATIŠERIF OD DULHANE ~pogrešno: Gilhane), sultanovo „ručno pismo" izdato 3. nov. 1839. god. za vreme Abdul-Medžida (1839-1861) po inicijativi Rešid-paše sa ciljem da se u Turskoj sprovedu određene reforme kako bi se onemogućile strane intervencije. Hatišerifom je obećana sigurnost života, časti i svojine svih podanika, uređe nje poreza i vojne službe. Na osnovu ovog hatišerifa Porta je izdala niz reformi i zakona, tzv. „tenzimati hairije" - korisne uredbe. Kako ovaj refornmi pokušaj nije doneo većih uspeha, hatišerif je obnovljen 1856. god. (v. Hati-Humajun).
HATIŠERIFI OD 1830. I 1833. - Hatišerifom se naziva svečana sultanova povelja. Hatišerifima od 1830. i 1833. garantovana je autonomija Kneževini Srbiji. Posle sporazuma Miloša Obrenovića sa Marašli Ali-pašom završene su borbe u II srpskom ustanku i obrazovana je zajednička srpsko-turska uprava u Beogradskom pašaluku. Oslanjajući se na odredbe bukureškog ugovora iz 1812, knez Miloš je, uz diplomatsku podršku Rusije, 15 godina vodio diplomatsku borbu na Porti da se Srbiji garantuje autonomija. I pored stalnih obećanja, Porta je odugovlačila sa izdavanjem hatišerifa o autonomiji. Tek posle jedrenskog mira 1829. Porta je pristupila izradi hatišerifa i on je svečano pročitan u Beogradu 1830. g. Hatišerif ima 20 tačaka, među kojima su najvažnije ove: Srbija dobija potpunu unutrašnju autonomiju, a knez se Miloš potvrđuje za naslednog vladara Srbije. U upravljanju knezu pomaže savet od najuglednijih starešina zemlje. Clanovi saveta ne mogu biti smenjeni sem u slučaju težeg prestupa prema Porti i zakonima zemlje. Knez ima pravo da za održavanje unutrašnjeg reda obrazuje vojsku. Porta se ne sme mešati u unutrašnje poslove Srbije. Srbiji se načelno priznaje pravo na povratak šest otrgnutih nahija. Spahiluci prelaze pod upravu Srba, a naknada spahijama će se davati zajedno sa dankom Srbije Porti. Obezbeđuje se sloboda vere i pravo podizanja škola, bolnica, štamparija i pošta. Srpskim trgovcima je zagarantovana sloboda trgovine po celom Carstvu. Muslimanima je zabranjen boravak u Srbiji, sem vojnih garnizona u pojedinim tvrđavama Srbije. Muslimanima je ostavljen rok od godine dana da prodaju svoja imanja. Hatišerifom od 1833. su rešena otvorena pitanja izme-
HAULIK đu
Srbije i Turske po hatišerifu od
1830. Porta je vratila Srbima otrgnu-
te nabije, doduše posle ustanka koji je izazvao Miloš i pošto je vojskom poseo pomenute nabije. Utvrđena je visina danka Srbije Porti i pitanje ustupanja Srbima spahijskih imanja. Muslimanima je produžen boravak u Srbiji još za pet godina. HAULIK, Juraj, zagrebački biskup i kardinal, namesnik hrvatskog bana 1838-1842. i 1845-1848. Iako dvorski čovek i konzervativac, zauzimao je blagonaklon stav prema ilirskom pokretu. Opirao se uvođenju mađarskog jezika i proglasio odluku Hrvatskog sabora od 1847. o zavođenju narodnog jezika. Posle 1848. nosilac klerikalnih shvatanja u Hrvatskoj. BAZARI, narnd nepoznatog porekla; živeo je oko Urala, a od III do IV v. stvorio je snažnu državu između donjeg toka Volge i Đona. Cesto su napadali na kijevsku državu. U IX v. Cirilo i Metodije širili su hrišćanstvo među Hazarima. Krajem X i početkom XI v. Hazare su pokorili knezovi kijevske države i otada im se gubi trag. HEFEST, bog vatre kod starih Grka, o kome su oni stvorili bezbroj mitova. Imao je svoju kovačnicu na Olimpu, u kojoj je izrađivao remek-dela za bogove i heroje. Rodio se kao ružno, hromo dete, zbog čega ga je majka Hera bacila sa Olimpa u more. Ponovo se vratio na Olimp, ali se nije dugo zadržao jer ga je ponovo zbacio Zevs. HEGEL, Georg Vilhelm Fridrih (Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, 1770-1331), nem. filoz„ najveći predstavnik klas. nem. idealističke filoz., osnivač dijalektike i teorije dijalektičkog razvitka. Iako je smatrao da svet postoji objektivno, Hegel je razvio učenje da je osnova sveta u apsolutnoj ideji i da se svet razvija u smislu sazmmja te ideje i sopstvenog izjednačavanja sa njom. Prema tome, svet je proces samorazvitka i samospoznaje apsolutne ideje, pri čemu dolazi do unutrašnjih protivrečnosti između materijalne prirode sveta i njegovog vraćanja samom sebi, svojoj duhovnoj suštini. Tako je H. svojoj idealističkoj filoz. dao dijalektičku suštinu i dijalektički metod posmatranja sveta kao procesa razvitka uslovljenog njegovim unutrašnjim protivrečnostima. Preuzevši od H. njegov dijalektički metod, Marks mu je dao materijalističku osnovu, čime je Hegelova filoz. postala jedan od izvora marksizma. Hegel je imao veliki broj svojih učenika i sledbenika, mladohegelijanaca (v.), koji su dobrim delom odstupili od njegovih shvatanja i započeli pokret Mlade Nemačke (v.). Njima su u početku pripadali i Marks i Engels. Najvažnija Hegelova dela:
234
HELENIZAM Fenomenologija duha; Nauka logike; Enciklopedija filozofskih nauka; Estetika; Filozofija istorije; !storija filozofije i dr.
HEGEMONIJA, nadmoćnost, prevlast jače klase nad drugim klasama ili snažnije države nad manjim državama. Zabeležena je u najranijim periodima ljudske istorije kada su pojedine države Starog istoka nastojale da jedna drugoj nametnu svoju hegemoniju. Ova težnja imala je oduvek politički i ekonomski karakter. Da bi se mogla koristiti prirodnim bogatstvima jedne zemlje, trebalo je putem hegemonije nametnuti narodu te zemlje svoju vlast i koristiti se plodovima njegovog rada. Sa sve većim razvitkom samostalnih država-polisa u staroj Grčkoj došlo je do polarizacije snaga. Na jednoj strani nalazila se Atina, koja je imala hegemoniju nad većim brojem polisa učlanjenih u Atinskom savezu, u kome je Atina imala prevlast. U suprotnom taboru nalazio se Pe1oponeski savez (v.) sa Spartom na čelu. U suvremenoj istoriij velike sile stvaraju političke saveze - paktove u kojima imaju svu prevlast u svojim rukama, koja im omogućuje hegemoniju nad državama-članicama ovih samo na izgled ravnopravnih saveza. HEKEL, Ernst (Haeckel, Ernst, 18341919), nemački prirodnjak, zastupnik evolucionističke teorije. Modifikujući Darvinove poglede na razvitak vrsta, smatrao je da se materija ne može shvatiti bez duha, a duh bez materije; individualni razvitak u stvari rekapitulira istoriju odgovarajuće rase. Najznatnije delo !storija čoveka (1874). Izvršio je snažan uticaj i na razvitak društvenih nauka. HEKTOR, mitska ličnost, najveći trojanski junak i vođa Trojanaca u trojanskom ratu. Homer ga je opevao kao heroja koji je naneo Grcima najveće gubitke pod Trojom. Odneo je pobedu nad Patroklom, posle koje je Ahil stupio u borbu, ubio ga, privezao za bojna kola i vukao ga oko Troje. Uz velild otkup predao je mrtvo telo Prijamu. HEJ,ADA, naziv za razne delove Grčke. Kod Homera bila je ona samo mala pokrajina u Tesaliji. Docnije se naziv proširio na znatno veću teritoriju, izuzev Peloponeza. Međutim, nije bio redak slučaj da se ovim imenom nazivaju sve zemlje u kojima su G~ci naseljeni. Kod Herodota ona Je bila maloazijska Jonija. Sada je to zvaničan naziv za današnju Grčku. HELENIZAM, duga etapa koja obuhvata sva istorijska i kulturna zbivanja kod negrčkih naroda počev od Aleksandra Makedonskog. - Naziv je nastao od grčke reči helleni!'
1:ili
HELOTI znači podražavanje svega onog što grčko. Početak ove epohe datira između 334. do 323. pre n. e., dok
235
je se se kao kraj uzima 642, kada su Arabljani zam:eli j razorili Aleksandriju, u kojoj se helenizam najduže održao. Stari Grci su održavali trgovačke i kulturne veze sa mnogim narodima, koje su nazivali varvarima, ali su u stvari od njih bili strogo odvojeni. Ta barijera uklonjena je pojavom Aleksandra Makedonskog, koji je preduzeo veliki vojni pohod prema Istoku. Tom prilikom dolazilo je do mešanja grčko-makedonskih elemenata sa istoč njačkim. Nosioci novog pravca bili su viši društveni slojevi, naročito dvorovi istočnih vladara. U novostvorenim gradovima Istoka, sa pretežno grčko -makedonskim stanovništvom, religija Istoka imala je najviše uticaja. Nastao je proces postepenog mešanja dveju kultura. U jeziku se prvo osetilo njegovo dejstvo. Stvoren je jedinstveni grčki jezik, poznat pod nazivom opšti dijalekt. Smrću Aleksandra Makedonskog raspala i;-e njegova država. Ovome su znatno doprineli njegovi naslednici-dijadosi koji su stvorili nove centre i omogućili grčkoj kulturi veliku ekspanziju prema Istoku. Aleksandrija, Pergam i Antiohija postali su nova žarišta iz kojih je izbijala prosveće nost. Do nove helenističke ekspanzije došlo je posle 146. pre n. e., kad su Rimljani pokorili Grke, a od Grčke stvorili novu provinciju. Ovoga puta talas se proširio na Zapad. Međutim, od svih helenističkih centara punu afirmaciju doživela je Aleksandrija, osnovana 331. pre n. e. U njoj je stvorena Aleksandrijska škola, najznačaj niji naučni c~ntar tadašnjeg sveta, u kome su oživljene starogrčke tradicije i razvijena Platonova i Aristotelova filozofija. Postepeno propadanje ove škole otpočelo je u III v., a kraj su joj učinili Arabljani 642. razorivši grad. HELOTI, pripadnici treće, najbrojnije grupe stanovništva antičke Sparte. Pripadala su im manja gazdinstva, ali su bili obavezni da obrađuju zemlju Spartijata. Ziveli su kao robovi, ali su se od ovih razlikovali po tome što nisu pripadali pojedincima nego državi. U slučaju pobune bili su masovno ubijani jer je uvek pretila opasnost od njihove mnogobrojnosti. U izuzetnim slučajevima pojedinci su mogli postati slobodni stičući građansko pravo. Od III v. pre n. e. ne spominju se više u istorijskim izvorima. HELVECIJUS, Klod (Helvetius, Claude d'-, 1715-71), franc. filoz. materijalist, iz kruga enciklopedista. Slično ostalim franc. prosvetiteljima XVIII v. bio je, i pored svojih materijalistčkih shvatanja, idealist u posmatranju istor.
HENRI i društva („svetom vladaju mišljenja"). Zbog njegovih revolucionarnih i ateističkih ideja, Sorbona je osudila i 1759. god. javno spalila njegovo delo: O duhn.
HEL VEĆANI, antički narod keltskog porekla. Nastanjeni su bili u oblastima današnje Svajcarske. Dolazili su u sukob sa Rimljanima. Protiv njih ratovao Cezar 58. pre n. e. i pokorio ih. U njihovoj zemlji Rimljani su osnovali dve kolonije. Najviši stupanj blagostanja doživeli su u I v. za vreme cara Vespazijana. Tokom vremena bili su romanizovani. HENDERSON, Artur (Henderson, Arthur, 1863-1935), engl. političar. Jedan od lidera sindikalnog pokreta i Laburističke partije pred 1. svet. rat; bio član vlade za vreme rata, a zatim ministar u prvoj (1924) i drugoj (192931) laburističkoj vladi. Kao predsednik Međunarodne komisije za razoružanje dobio Nobelovu nagradu za mir (1934). HENRI VIII (Henry VIII, 1491-1517, vladao od 1509), engleski kralj iz dinastije Tjudor, sin Henrija VII i Jelisavete od Jorka. Oženio se udovicom svog starijeg brata Artura, Katarinom Aragonskom (1503), pošto je za to dobio papsko odobrenje. Revnostan u proganjanju protestanata, dobio je od pape naziv „branilac vere" (1527). Zaljubljen u Anu Bolen, on je od Rima zatražio poništenje svog prvog braka, ali je to papa Klement VII odbio. Našavši oslonac u Tomasu Krenmeru, kenterberijskom nadbiskupu, Henri VIII je objavio svoj razvod i svoj novi brak, ali su ga u Rimu ekskomunicirali (1533). Aktom o suprematiji (1534), kralj je organizovao nezavisnu englesku crkvu pod vrhovnim autoritetom kralja. Ukinuo je manastire (15361540), ali je Aktom od deset članova (1536) zadržao osnove katoličkog verovanja. Pogubivši Anu Bolen, oženio se Jovankom Simur, koja je umrla 1537. god. Nemačku princezu Anu Klev, kojom se oženio 1540, smesta je oterao, a Katarinu Houard, kojom se odmah zatim oženio, pogubio je 1542. god. Progonio je i poslednju, šestu ženu, Katarinu Par. Kancelara Tomasa Mora (v.) pogubio je zato što nije odobravao njegov razvod braka s Katarinom Aragonskom i njegov raskid s katoličanstvom, .. a Tomas Kromvel je Henrt vn1 pao u nemilost zato što je prihvatio luteransko veroispovedanje. Sekularizacijom manastirskih imanja Henri
HENRIH
VIII je uticao na pojavu novog plemstva u Engleskoj, koje ga je podržalo da uvede izvesne oblike apsolutističke vladavine. U njegovo vreme, počeo je uzimati maha proces ograđivanja (v.). Umro je pošto je odredio red vladanja svoje dece iz raznih brakova: Edvard VI (v.), Marija (v.) i Jelisaveta (v.). HENRIH IV (vladao 1050-1106), rimsko-nemački car iz frankonske dinastije. Osioni i samouvereni car postavljao je samovlasno episkope u Nemač koj. Zbog laičke inv~titure (v.) papa Grgur VII ga je isključio iz crkve, a njegove podanike oslobodio zakletve. Ekskomunicirani car morao je ići u Kanosu, gde se nalazio papa; tri dana čekao je na kolenima u odelu pokajnika da mu greh bude oprošten (1077. god.). Posle sukoba sa papom sredio je prilike u Nemačkoj, opseo je Rim i prinudio papu na povlačenje. Godine 1105. pobunjeni nemački kneževi prinudili su ga na abdikaciju. HENRIII VI (vladao 1165-1197), rimsko-nemački car, iz porodice Hoenštaufovaca, sin Fridriha I Barbarose. Uspeo je da održi vlast nad Svetim rimsko-nemačkim carstvom, a vazalsku zakletvu morao je da mu položi i engleski kralj Ričard Lavlje Srce. Henrih VI je, posle duže borbe sa normanskom Sicilijanskom Kraljevinom, ovladao ovom zemljom i ostavio ju je u nasledstvo svojoj ženi. HENRIK MOREPLOVAC (NAVIGATOR) (1394-1460), portugalski princ, sin kralja Jovana I, jedan od prvih svetskih istraživača-moreplovaca. Odigrao je istaknutu ulogu u organizovanju velikih pomorskih otkrića XV v. Kao strastan ljubitelj astronomije i geografije skupio je ogromnu kolekciju mapa, globusa i knjiga. Raspolagao je znatnim finansijskim sredstvima, koja su mu omogućila da okuplja oko sebe najpoznatije kosmografe, pomorce i druge putnike, koje je obilato novčano pomagao prilikom odlaska na pomorska istraživanja. Bavio se i trgovinom i stvorio je više akcionarskih trgovač kih kompanija, koje su imale monopol nad trgovinom u novootkrivenim oblastima. Bio je protivnik trgovine i lova na crnce, ali je 1441, prilikom prodaje crnaca u Lagosu, uzeo za sebe deo sredstava koja su mu pripadala kao vodećoj ličnosti u akcionarskom društvu koje je organizovalo lov na crnce i posle toga ih prodavalo na tržištu. HERA, po verovanju starih Grka žena Zevsova, kraljica neba, koja je, na zamišljenom sedištu bogova na Olimpu, uživala isto poštovanje kao i Zevs. Poštovana je kao zaštitnica žena i braka, dok joj je kult bio rasprostranjen po celoj Grčkoj. Prikazivana je kao osvetoljubiva prema svima onima koji je nisu dovoljno poštovali.
HERCL HERAKLIJE, v. Iraklije. HERAKLIT, grčki filozof, koji je živeo na prelazu iz VI u V v. pre n. e. U svojim delima zastupao materijalističko učenje, prema kome se sve kreće i razvija na osnovu borbe suprotnosti. Ovu svoju dijalektičku misao izrazio je u simboličnom ognju koji je večan. Njegovo učenje odražava sve borbe i pramene koje je u to vreme preživljavao grčki polis. HERALDIKA, pomoćna istorijska nauka koja proučava postanak, pravila za sastavljanje i istorijski razvoj grbova. Kao materijal za izučavanje grbova služe grbovi na grbovnicima, pečatima, spomenicima, zgradama itd. Za izučavanje grb9va kod Srba značajan je prevod Zefarovićeve Stematografije Pavla Ritera Vitezovića i Heraldički običaji u Srba u primeni i književnosti Stojana Novakovića. U Hr-
vatskoj heraldikom su se bavili Ivan Ljudevit Gaj i dr., a za Basnu i Hercegovinu mađarski istoričar Taloci i Franjo Rački. HERCEG, srednjovekovna titula u značenju: vojvoda. U vreme Arpadovića herceg označava člana kraljevske kuće koji zamenjuje kralja u Hrvatskoj. Titula herceg se javlja i u srednjovekovnoj Bosni, kada je Stjepan Vukčić Kosača, želeći da istakne svoju nezavisnost prema bosanskim kraljevima, nazvao sebe „herceg od sv. Save" 1448. godine. Tragovi naziva herceg vrlo su česti u našoj zemlji: Hercegovina, Herceg-Novi, Hercezi itd. . HERCEN, Aleksandar (1812-1870), ruski politički pisac. Posle izgnanstva na Ural zbog svojih slobodoumnih ideja (1834-1842), povezao se sa revolucionarnim krugovima u Francuskoj i Italiji i 1847, putujući Evropom, konačno odbio da se vrati u Rusiju, gde mu je imetak konfiskovan. Proteran i iz Francuske (1851), prvo se nastanio u Londonu, a zatim u Zenevi (1854), gde j~ objavljivao reviju Polarna zvezda i periodičnu publikaciju Zvono, u kojima se pre svega zalagao za ukidanje kmetstva u Rusiji. Više liberalan nego revolucionaran, socijalističkih koncepcija, samo jednim delom svojih shvatanja i programa, u sukobu s ruskim anarhistima, on je pre svega bio nosilac težnji jednog dela zapadnjački orijentisane ruske inteligencije da se Rusija konačno evropeizira. HERCL, Teodor (Herzl, Theodor, 1860 -1904), stvaralac cionističkog pokreta. Mađarski pisac jevrejskog porekla, zatim novinar u Parizu (1891-1895), on je 1896. objavio knjigu Jevrejska država kojom se zalagao za povratak Jevreja u Palestinu. D.il bi širio svoje ideje, osnivao je cionistička udruženja i organizovao kongrese. Voršić,
HERDER
237
HERDER, Johan Gotfrid (Herder, Johann Gottfried, 1744-1803), nem. filoz. istor., knjiž. i filolog. Pripadajući prosvetiteljskom pokretu, oslanjao se na Spinozin materijalizam i Lajbnicov idealizam, koje je pokušao da dovede u saglasnost, ali je, u posmatranju istor. i društva najviše naučio kod Monteskijea i Rusoa. U svom najvažnijem delu Ideje za filozofiju istorije čove čanstva (1784-91), Herder je izneo shvatanja o karakteru i duhu naroda, koja su ušla u osnove romantičarskog pokreta, čime je povezao dve epohe, racionalističko-prosvetiteljsku i romantičnu. Velikim delom na njegovim idejama zasniva se naučni pokret proučavanja nar. jez., starina, običaja, usmene knjiž. i tradicionalnog prava, kojem su pripadali braća Grim i, kod nas, Vuk Stef. Karadžić. Herder je sam dao primer takvog rada izdavši zbirku nar. pesama raznih naroda Glasovi naroda u njihovim pesmama (1788). HERKUL (HERAKLE), prema mitologiji starih Grka - najviši ideal grčke junačke moći, personifikacija nadljudske snage. - O njegovom poreklu i rođenju stvoreno je nekoliko legendi. Sin je Zevsa, vrhovnog grčkog boga, i Alkmene, mikenske kraljice. Kad je u njemu otkrio božansku snagu, mikenski kralj mu je odabrao najbolje vaspitače i učitelje. Iz nepažnje ubio je svog učitelja muzike, zbog čega je po kazni poslat na brdo Kiteron da čuva stada. Tu je ostao do svoje 18. god. i za to vreme uništio čuvenog kiteronskog lava, koji je pustošio stada. Krenuvši po zemlji, dospeo je do raskršća na kome je razmišljao kojim putem da krene u život. Neizvesnost su prekinule dve žene. Prva mu je obećala sva životna uživanja, dok mu je druga pokazala put ka slavi koji je ispunjen patnjama i iskušenjima. Herkul je odabrao put koji mu je donosio slavu. Iz braka sa ćerkom tebanskog kralja imao je troje dece, koju je ubio u ludilu pošto mu je prethodno Hera pomutila razum. Kad se osvestio, pošao je u Delfijsko proročište. Rečeno mu je da se može oči stiti greha ako stupi u službu Eristeja iz Mikene. Pripisuje mu se 12 junačkih dela koja je sam izvršio. Najpre je savladao nemejskog lava, koji je imao neprobojnu kožu. Drugu borbu vodio je protiv lernejske aždaje, koja je imala 9 glava, od kojih jednu besmrtnu. Treći podvig bio je hvatanje živog divljeg vepra, dok mu je za izvršenje četvrtog dela bilo potrebno godinu dana gonjenja kerinejske košute sa zlatnim rogovima dok je nije uhvatio. U petoj borbi savladao je stimfalske ptice grabljivice koje su imale perje i kandže od tuča. Sesti podvig je savladivanje amazonske kraljice Hipolite, dok je u sedmom navratio tok reke u
HERKULOVI STUBOVJ
štalu elidskog kralja Augija, koja se godinama nije čistila. Osmim delom je uhvatio na ostrvu Kritu čuvenog kritskog bika, kojeg je živog doveo u Mikenu. Devetim podvigom savladao je trakijskog kralja Diomeda, koji je svoje konje hranio ljudskim mesom. Bacio ga je konjima da ga pojedu. Da bi u desetom delu oteo Gerionova goveda, morao je preći iz Evrope u Libiju. Na rtovima između evropskog i afričkog kontinenta, s obe strane moreuza, postavio je, za uspomenu, Herkutove stubove (v.). Na istom kontinentu, u Libiji, izvršio je svoje jedanaesto delo pronašavši zlatne jabuke Hesperida, koje je doneo u Mikenu. U poslednjem, dvanaestom delu, imao je najteži zadatak. Morao je silaziti u podzemni svet, odakle je doveo troglavog psa Kerbera, koga je savladao bez oružja. Izvršenjem ovog dela oslobodio se grehova, napustio je Mikenu i vratio se u Tenu. O njegovoj smrti sačuvalo se bezbroj legendi i mitova, od kojih je najrasprostranjeniji mit o samospaljivanju Herkula na planini Etu, na kojoj je podigao sebi lomaču i zamolio prisutne da je zapale. Poštovan je kao heroj u celoj Grčkoj, kome su kao osnivaču Olimpijskih igara podizali spomenike u svim vežbalištima. Iz Grčke njegov kult proširio se u antički Rim, gde su ga osobito poštovali i podigli mu nekoliko hramova u Rimu. HERKULANUM, antički grad u Italiji, koji je svoj puni procvat doživeo krajem I v. pre n. e. Tada su u njemu mnogobrojni rimski patriciji podigli letnjikovce i raskošne vile. Veliku štetu grad je doživeo 63, kad je pretrpeo potres. Međutim, erupcijom vulkana Vezuva, u čijem se podnožju nalazio, zatrpan je lavom, čiji su slojevi na pojedinim mestima bili debeli od 1225 m. Počev od 1737. preduzeta su sistematska arheološka iskopavanja koja još i sad traju. Naročito su od 1927. organizovana sistematska istraživanja. Otkrivene su čitave četvrti antičkog grada, koji je lava konzervirala sve do naših dana. Duž mora su sačuvane mnoge vile i kuće sa posebnim karakteristikama. Pored mnogih građevina, na prvom mestu se ističu pozorište, bazilika sa freskama, terme i velika zgrada pod nazivom: Villa dei papiri. To je najraskošnije sačuvana vila iz rimskog doba sa statuama i potpuno oču vanom bibliotekom, u kojoj je pronađeno oko 2 000 svitaka od papiru.sa sa tekstovima mnogih grčkih filozofa. HERKULOVJ STUBOVJ, naziv u grčkoj mitologiji za današnji Gibraltar. Prema legendi, prilikom izvođenja svog desetog junačkog dela, Herkid (v.) je putovao u Afriku da bi u Libiji oteo Gerionova goveda. Pošto nije mogao proterati veliko stado goveda kroz pe-
HERMANDADE
238
ćinu između Evrope i Azije, raskinuo je kopno, stvorio moreuz i na taj način povezao Sredozemno more sa Atlantskim okr2anom. Kao uspomenu na ovo delo postavio je sa obe strane stubove koji su po njemu dobili svoje ime. HERMANDADE (.5pan. Santa hermandad- sveto bratstvo), savez srednjovekovnih gradova, stvoren za zaštitu svojih prava od nasrtaja samovoljnih feudalaca, kao i radi očuvanja javnog reda i borbe protiv zločinaca u samom gradu. Postojale su od 1295. do 1498. španski kraljevi su se koristili njima u borbi protiv plemstva. U doba Ferdinanda V hermandade je postala ustanova za čuvanje reda u državi. Stvaranjem apsolutističke monarhije ukinute su privilegije gradova i time pravo da stvaraju međusobne saveze-hermandade. HERMES, bog pastira i trgovaca u religiji starih Grka. U mitovima je prikazivan kao glasnik bogova koji je posredovao između njih i ljudi. Zbog toga je slavljen i kao zaštitnih glasnika na zemlji. Ali, pošto glasnici treba dobro da znaju govoriti da bi usmeno mogli preneti sve poruke, on je istovremeno i zaštitnik rečitosti i duhovne okretnosti. HERODOT, najstariji grčki istoričar (oko 484-425), nazvan ocem istorije. Rodom iz Halikarnasa u Maloj Aziji, učestvo vao je kao mladić u borbama protiv persijskog vazala, zbog čega je proteran, zajedno sa porodicom, na ostrvo Samos. Odatle je krenuo na dugo putovanje, posle kojeg je došao u Atinu, gde su mu među najboljim prijateljima bili Perikle i Sofokle. Napisao je Istoriju, podeljenu docnije na 9 knjiga, koje nose imena 9 muza. Zelja mu je bila da čitaocima pruži što opsežnije istorijske, geografske i etnografske podatke i da proslavi grčku pobedu nad Persijancima. Zbog toga je mnogo putovao i na licu mesta beležio najzanimljivije događaje čiji je svedok bio ili je o njima slušao. Dajući opis zemlje u koju je doputovao, zatim njene zakone, običaje, legende, bajke i istorijske događaje, on je često mešao istinu i legendu. Ali, i pored toga, njegova Istorija je značajan istorijski izvor za događaje koji su u njoj opisani. Smrt ga je prekinula da - završi svoje životno delo. HEROJSKO DOBA, najstariji period nekog naroda ispunjen mitovima i legendama o izmišljenim herojima i junacima. U nedostatku stvarnih istorijskih podataka za ovo maglovito vreme koriste se narodna predanja ulepšana mitološkom fantazijom. U mnogim od ovih priča ima izvesnog - istodjskog jezgra. Takav je slučaj sa herojskim dobom u staroj Grčkoj, koje je, pored
HETSKA DRŽAVA
mitova i legendi, opevano u epskim delima pesnika Homera „Ilijadi" i „Odiseji". Iako u ovim epovima ima najviše izmišljenog i preuzetog iz veoma razvijene grčke mitologije, njihova istorijska podloga je neosporna. HERONEJA, stari grad u Beotiji, kod kojeg su se odigrali značajni događa ji. Makedonski kralj Filip II je ovde naneo težak poraz udruženim Atinjanima i Tebancima 338. pre n. e„ čime je zadat poslednji udarac nezavisnosti grčkih gradova polisa, a istovremeno je prestao da postoji i savez između Atine i Tebe. HESIOD, epski pesnik stare Grčke iz VIII v. pre n. e. Svojim epom „Dela i dani" izneo je pohvale radu i uputstva za bavljenje poljoprivredom. Prikazao je samovolju zemljoposednika koji su bezobzirno postupali sa seljacima. U drugom epu „Postanak sveta" sistematski je opevao mitološka predanja o bogovima i legendarnim junadma. HETERIJA (grč.-društvo, prijateljstvo). U ant. Grčkoj H. su se nazivala razna polit„ verska ili vojnička udruženja. U Vizantiji h. su bile plaćeničke trupe u carevoj gardi kojima je zapovedao heterijarh. Krajem XVIII v. h. su tajna polit. udruženja koja je počeo da osniva pesnik K. Rigas i koja su imala za cilj oslobođenje grč. naroda. Heterija je naročito razvila svoju delatnost u Vlaškoj i Moldaviji, gde su se istakla braća Ipsilanti. HETSKA DRZAV A, stvorena je u III mileniju pre n. e. u istočnim oblastima Male Azije, koje su docnije dobile zajednički naziv Kapadokija. Pošto su se naselili u oblastima Male Azije u III mileniju pre n. e„ Heti su otpočeli u dolinama da se bave zemljoradnjom, dok su u planinskim predelima gajili stoku, na prvom mestu konje i ovce. Nagli razvitak stočarstva i upotreba bronze stvorili su početkom II milenija pre n. e. sve uslove za iskorišćavanje robovskog rada. Kako su u to vreme pojedina plemena vodila če ste međusobne ratove, broj robova se neprestano povećavao. Među mnogobrojnim naseljima u prv.i plan je naglo izbio grad Hatuš, koji je u XVIII v. pre n. e. postao prestonica novoformirane hetske države. Osnivač nove države bio je Labarna. Njegov sin i naslednik Hatušili I vodio je osvajač ke ratove u Siriji, koji su doneli nova prostranstva mladoj državi. Za vreme vladavine sledećeg hetskog vladara, cara Muršilija I, teritorija hetske države se još više proširila, ovoga puta na račun osvajanja u Vavilonu. To je, uglavnom, sve što se zna o najranijem periodu hetske države, koji se datira od XVIII-XVI v. pre n. e. Društveni poredak u ovoj zemlji bio je robovla-
HID.ZAD snički. Vlasnici ogromnog broja robova, pored cara, bili su hramovi i privatna lica. Na posedima pojedinih predstavnika plemstva radilo je više stotina robova. Za razliku od klasičnog robovlasništva, u kome robovi nisu razlikovani od stvari, kod Heta se zapažaju još znaci arhaičnog robovlasništva. Na osnovu hetskog prava, njihovi robovi su mogli imati manje parcele zemljišta koje su predstavljale njihovu imovinu, od koje su oni uživali prihode. Pored toga robovi su imali pravo da stupaju u brak sa pripadnicima slobodnih staleža i da u nekim sporovima istupaju na sudu i brane svoje interese. Pored robovlasnika i robova, dveju osnovnih društvenih kategorija, u hetskom društvu je bilo slobodnih proizvođača koji su se nazivali hipari. Po svom položaju i obavezama oni su bili najbliži robovima. Verovatno su to bili stanovnici pokorenih oblasti koji nisu bili pretvoreni u robove, nego samo preseljeni u druge krajeve, gde su obrađivali zemlju za račun cara, kome su u izvesnim slučajevima služili i kao vojnici. Osnovnu masu stanovništva, najbrojniju, činili su slobodnjaci, pripadnici opština. Njihova je osnovna dužnost bila da služe u vojsci i da obrađuju zemlju. Svakom ko bi odbio da obavlja vojničke dužnosti oduzimali su zemlju bez ikakve nadoknade. Vodeću ulogu u hetskom društvu imala je klasa robovlasnika, koju je sačinjavalo hetsko plemstvo; pripadnici carskog roda, sveštenici, vojskovođe i potomci rodovske aristokratije. Na čelu države nalazio se „veliki car" koji je imao zvučnu titulu „sunce". Upravu nad zemljom on je vršio preko svojih namesnika po oblastima koji su u većini slučajeva bili carevi rođaci. Počev od XV v. pre n. e. hetski vladari vode odlučnu politiku kojoj je cilj bio da se teritorija zemlje što više proširi. Razvoj međunarodnih događaja išao je u tom pogledu njima u prilog. Država Mitanaca, koja je dotle predstavljala vrlo opasnog suseda, počela je naglo da slabi, dok se egipatski zavojevački pohodi smiruju za duže vreme. Ovako povoljnu situaciju iskoristilo je hetsko plemstvo preduzimajući velike osvajačke ratove. Hetski car u XV v. pre n. e. šupilulijuma pokorio je najpre zemlju Mitanaca, a zatim i severnu Siriju. Kao vešt diplomata, on je, više veštim pregovorima a ne snagom oružja, znatno proširio uticaj hetskog carstva na mnoge susedne narode i na taj način od svoje zemlje stvorio jednu od najjačih država na Bliskom istoku. Pri kraju svoje vladavine ovaj hetski vladar je ženidbenim vezama pokušao da se umeša u unutrašnje stvari Egipta, koji je u to
239
IDKSI
vreme prolazio kroz period velikih kriza. Međutim, njegovi planovi su se završili neuspehom. Njegov naslednik Muršili II vodio je uspešne ratove protiv Egipćana, kojima je naneo nekoliko teških poraza. To je ujedno bio i poslednji veliki uspeh hetske vojske. Uskoro ona je prešla u defanzivu pokušavajući da zaštiti hetsku teritoriju od napada Asiraca. Ustupci pred nadmoćnijim neprijateljem izazvali su nezadovoljstvo u zemlji, koju su za kratko vreme zahvatili veliki ustanci. To je istovremeno označilo kraj hetske države, koja je prestala da postoji oko 1200. god. pre n. e. HIDZAD (arap. sveti rat), islamsko propovedanje verske netrpeljivosti prema „nevernicima" uslovljavalo je vođe nje svetog rata protiv drugih religija, što je omogućilo širenje islama i ujedinjenje Arabljana. HIDZRA (HEDZRA, arap. higret - seoba), bekstvo Muhameda iz Meke u Jatrib, koji se otada naziva Medina (Medinatanabi - prorokov grad). Godina Muhamedovog bekstva, 622, u islamskom svetu prihvaćena je kao početak nove (muslimanske) ere, otkada muslimani počinju da računaju vreme. HI.JERARHIJA (JERARHIJA), službena lestvica, stepenovanje vlasti, činova, dostojanstava od nižih ka višim zvanjima. Hijerarhija je zastupljena u vojsci, crkvi i administraciji. HIJEROGLIFI, naziv za neka stara pisma, na prvom mestu za egipatsko slikovno pismo, kome su stari grčki pisci dali ovo ime. Nastali su u IV mileniju i iz njih se 1 000 godina docnije razvilo hijeratsko pismo, kojim su se služili, uglavnom, samo sveštenici, po kojima je i dobilo svoje ime. Upotrebljavali su se najviše na objektima arhitekture i skulpture, zato što su bili veliki, dok se za poslovne dokumente koristilo hijeratsko pismo, kojim se pisalo na papirusu i koži. Njihovim daljim usavršavanjem stvoreno je u VIII v. pre n. e. demotsko pismo, njihov najjednostavniji oblik kojim se mogao služiti i narod, po kome je i dobilo svoje ime. Postepeno čitanje ovih najstarijih znakova počelo je 1822. Francuskom arheologu šampolionu pošlo je za rukom da dođe do jednog natpisa pored kojeg se nalazio grčki prevod. Tako se saznala tajna koju su oni vekovima u sebi skrivali, a njihovim dešifrovanjem došlo se do dragocenih podataka o istoriji starog Egipta. HIKSI, nomadski narodi semitskog porekla iz Male Azije. Prvi put su spomenuti u istoriji oko 1600. pre n. e., kada im je pošlo za rukom da osvoje Egipat i da vladaju nad njim više od 100 godina. Njihovu novu državu, stvorenu u Africi, uništili su Egipćani oko
BILANDAR
240
1570. pre n. e. posle dugotrajnih unutrašnjih nemira i teških sukoba. HILANDAR, manastir u Svetoj Gori, jedno od središta srednjovekovne srpske kulture i umetnosti. Podigli su ga Stefan Nemanja i njegov sin sv. Sava. Kralj Milutin je na mestu stare Nemanjine crkve podigao veću i lepšu, koja i danas postoji. Manastir je okružen velikim zidom, te ima izgled srednjovekovnog utvrđenja. U njemu se, pored saborne crkve, nalazi još jedanaest manjih crkvica. Hilandar je čuven po svojoj riznici, u kojoj se čuvaju mnogobrojni dokumenti i drugi spomenici značajni za srednjovekovnu istoriju srpskog naroda, kao i mnogobrojna umetnička dela. IDNDENBURG, Paul fon (Hindenburg, Paul von -, 1847-1934), nem. vojskovođa i državnik. U I. svetskom ratu postao je načelnik generalštaba i vrhovni komandant nem. vojske. Uz podršku desničarskih stranaka i prus. junkera, gotovo deset godina se zadržao na položaju predsednika Vajmarske republke (1925-34). Godne 1933, 30. jan„ dao je mandat za sastav vlade Hitleru. BIPOKRAT, najveći lekar antičke Grčke i najznačajniji lekar antičkog sveta uopšte (460-377. pre n. e.). Prikupivši iskustva egipatskih i drugih lekara, odvojio je medicinsku nauku od magije i praznoverja. Od mnogih dela, koja mu se pripisuju, pod njegovim imenom sačuvala se i čuvena zakletva sa principima lekarske etike, koja i danas ima svoju vrednost. IDROSIMA, japanski grad na ostrvu Honšu, prvi grad razoren atomskom bombom. - Hirošima je imala blizu 400 000 stanovnika. Za vreme drugog svetskog rata 6. avgusta 1945. u 8,15 časova iz američkog bombardera B-29 bačena je na ovaj grad atomska bomba od 20 kilotona TNT. Bomba je eksplodirala na 600 m. iznad tla. Eksplozija je iznenadila stanovništvo, čak nije data ni uzbuna, a tada praktično nije bilo skloništa i zaštite uopšte od atomske bombe. Zrtve su bile ogromne. Njih nije bilo lako utvrditi. Jedna komisija je radila 13 godina i zaključila da je poginulo oko 65 000 ljudi i da je razoren ili izgoreo skoro ceo grad (90°/o). Grad je obnovljen, ali posledice su ostale - invalidi, teški bolesnici od leukemije kao i od posledica zračenja, umiru i danas. Primećuju se i posledice kod dece ozračenih roditelja. BISTRI, ilirsko pleme nastanjeno u Istri. U rimskim istorijskim izvorima, pisanim krajem III v. pre n. e„ kaže se za njih da su naseljeni u predelima čija je· zapadna granica reka Timava, severoistočna planina Učka, a istočna reka Raša. Glavno zanimanje im je bilo stočarstvo i zemljoradnja. Poko-
HLADNI RAT
rili su ih Rimljani za vreme rata 179/178. pre n. e. HITLER, Adolf (1889-1945), nemački političar, vođ i ideolog nacizma i državnik. - Hitler je noreklom Austrijanac i sin železničarfl. Bio je crtač i dekorater. U prvom svetskom ratu bio je dobrovoljac u nemačkoj vojsci. Godine 1919. postaje član, 1921. i vođa Nacionalsocijalističke stranke. Posle neuspelog puča u Minhenu dospeo je u zatvor. Posle toga je proširio i reorganizovao svoju stranku i stvorio vojnopartijske SS i SA odrede. U ovom periodu piše svoju knjigu „Mein Kampf" (Moja borba), gde je izložio svoju fašističku ideologiju i politički program. Uz pomoć krupne buržoazije, koristeći se slabošću demokratskih snaga i ekonomskom krizom, Hitler je 1933. došao na vlast i postao kancelar Trećeg Rajha. Zaveo je diktaturu, počeo žestok progon Jevreja, komunista i svih demokrata. Vrši ubrzane pripreme za rat, za revanš zbog izgubljenog rata i ostvarenje svojih osvajačkih i porobljivačkih planova, pri čemu se koristi popustljivošću i neslogom velikih sila. Posle niza agresivnih poteza izazvao je drugi svetski rat, doveo čovečanstvo do ivice katastrofe, ali doživeo puni slom. HJUM, Dejvid (Hume, Davide, 171176), engl. filoz. i istoričar. N~jva~nij~ dela: Razmatranje o ljudskoJ prirodi (1739-1740), Ogled o ljudskom razumu (1739), Politički razgovori (1752), !storija Velike Britanije (1754-1759) i Prirodna i>storija (1757). Kao istoričar, Hjum je jedan od prvih koji, u pol.it. događaje, unosi i el. društva, ob1čaJe, knjiž. i umetnosti. Kao filoz. on je preteča modernog pozitivizma. ~ose~ no je razradio načelo uzročnosti koJa nije u prirodi nego u mišljenju, . či me je naročito uticao na Kanta. HJum je, svojim Esejima (1752), i ekonomist, prethodnik Adama Smita u engl. klas. polit. ekonomiji, i jedan od tvoraca kvantitativne teorije novca. HLADNI RAT, zaoštravanje međunarod nih odnosa i sprovođenje politike sa „pozicije sile" od strane velikih država radi ostvarivanja određenih političkih ciljeva, a da ipak ne dođe do opšteg ratnog sukoba. - Do hladnog rata je došlo ubrzo posle drugog svetskog rata. Nada čovečanstva da će rat prestati da bude sredstvo politike i da će se svi međunarodni problemi rešavati mirnim putem - počela je da se gubi. OUN je mnogo puta rešila krupne međunarodne sporove i krize, ali nije uspela da obezbedi stalan i čvrst mir i uvek onemogući upotrebu sile i rata. Do pogoršanja međunarodnih odnosa i pojave hladnog rata došlo je posle raspada Antihitlerovske koalicije i sukoba između bivših saveznika - velikih
HMELJNICKI
HODZA
241
sila, a pre svega između dvc supersile posle rata: SAD i SSSR. Ove dve sile su pristupile podeli sveta na blokove i u vezi s tim stvaranju vojno-politič kih saveza (Atlantski, Varšavski i drugi paktovi). Istovremeno je počela i trka u naoružanju, u kome su opet prednjačile velike sile, a posebno SAD i SSSR. U toku posleratnog perioda, u kome imamo hladni rat, dolazilo je povremeno do brojnih ozbiljnih među narodnnih kriza. Mnoge od tih kriza su se ispoljavale (pa i danas se ispoljavaju) u vidu lokalnih ratova i drugih oblika oružanih sukoba i incidenata. Ti oružani sukobi su često dovodili čovečanstvo do ivice novog svetskog rata. Postojalo je i danas postoji više žarišta iz kojih je mogao da bukne treći svetski rat (Daleki istok, Kuba, Bliski istok, Nemačka itd.). Povremeno bi kriza popuštala, nalazila su se sporazumna, mirna rešenja za krize i sporove, ali čovečanstvo je posle drugog svetskog rata dobar deo vremena bilo suočeno sa hladnim ratom. HMELJNICKI, Bogdan (oko 1595-1657), ataman ukrajinskih kozaka. Digao je kozake na ustanak protiv Poljske, oslobodio ih uz podršku Rusije i stavio pod vrhovnu vlast rus. cara (1654}. Mirom u Andusovu 1667. god. Poljska je priznala to prisajedinjenje. Istakao se u ratovima protiv krimskih Tatara i Turaka. HO SI MIN (1890-1969), istaknuti vijetnamski političar i državnik. - Potiče iz činovničke porodice. Bio je radnik, dugo je živeo u Francuskoj, gde je postao komunista. Učestvovao je u radu Kominterne. Jedan je od osnivača KP Vijetnama 1930. Organizator je borbe protiv francuskog kolonijalizma. U drugom svetskom ratu stao je na čelo borbe protiv japanske okupacije. Kada je 1945. u Hanoju proglašena DR Vijetnam, postao je njen prvi predsednik. Međutim, Francuska je prekinula sporazum u želji da ponovo porobi Vijetnam. Došlo je do dugog rat~ koji se završio 1954. sporazumom u z.enevi i podelom Vijetnama. Sve do smrti stajao je na čelu Severnog Vijetnama i borbe celog vijetnamskog naroda za ujedinjenje. HOENCOLERNI (Hohenzollern), nem. feud. i vladarska porodica poreklom iz švedske (poč. XII v.). Godine 1415. došli su u posed Brandenburga i postali izborni knezovi rimsko-nem. carstva. Od početka XVI. v„ kad im je pripala ist. Pruska, H. kao prus. vladari stalno šire svoj drž. pos(,)d, i u XVIII v. uvode Prusku u red velikih sila. Kao vodeća nem. država, Pruska će silom oružja ujediniti nem. zemlje tokom XIX v. i stvoriti nemačko carstvo. Najznačajniji prus. Hoencolerni:
koristeći izbijanje rata za špan. nasleđe, 1701. god. proglasio za kralja; Fridrih Vilhelm I (1713-40), koji je postavio temelje fin. i vojne moći Pruske; Fridrih II Veliki (1740-86), najveći predstavnik prosvećenog apsolutizma, koji je proširio Prusku osvajanjem Šleske i učešćem u deobi Poljske; Fridrih Vilhelm II (1786-97), koji je učestvovao u drugoj i trećoj deobi Poljske i u ratovima koalicija protiv Francuske; Fridrih Vilhelm III (1797-1840), koji je učestvo vao u ratu protv Napoleona i u zavođenju reakcionarnog sistema Sv. Alijanse posle 1815. god.; Fridrih Vilhelm IV (1840-61), koji je ugušio revoluciju 1848-49. god. i odbio da~ primi ulogu vladara ujedinjene Nemačke koju mu je ponudio Frankfurtski parlament; Vilhelm I, prus. kralj 1861-71. i nem. car 1871-88, čija je vladavina obeležena delovanjem kancelara Bizmarka; Vilhelm II (1888-1918), koji je zbačen s prestola po zavreštku 1. svetskog rata. - Od XVI v. porodica Hoencolerna ima više grana: Hehingen,
Fridrih I, koji se,
Sigmaringen, Ajgerloh.
HOENSTAUFOVCI, (Hohenstaufen), nem. srednjovek. vladarska porodica; upravljala je Nemačkom od XI do XIII v. Dobila je ime po zamku štaufen, koji je podigao sin viteza Fridriha fon Burena, u blizini Virtenberga. Porodica se uzdigla za vreme cara Henriha IV, koji je svome zetu Fridrihu I poklonio vojvodstvo švapsku. Najviši uspon dostigla je ova dinastija za vlade Fridriha I Barbarose (1152-1190), koji je postao car Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva. Njegov sin Henrih VI (1165 -1197) proširio je granice carstva ženidbenom vezom sa naslednicom Kraljevine Dveju Sicilija. Posle smrti Henriha VI razbuktale su se borbe između Hoenštaufovaca i njihovih protivnika gvelfa. U borbi protiv ove moćne porodice udružili su se papa, brat francuskog kralja Karlo Anžujski i firentinski bankari. Godine 1268. smrću poslednjeg Hoenštaufovca ugasila se ova moćna porodica. Najznačajniji vladari iz ove porodice su: Fridrich I Barbarosa (1152-1190), Henrih VI (11901197) i Fridrih II (1212-1250). HODZA, Fadil (1916- ), polit. radnik. Rodom iz Đakovice, od 1932. god. živeo
je kao emigrant u Albaniji gde je radio na organizovanju i aktiviranju komunist. grupa (od 1938. god. rukovodio je Skadarskom grupom komunista). Vrativši se 1941. god. u Jugoslaviju, odmah je pristupio NOP. Postao je komesar operativnog štaba NOV i POJ Kosova i Metohije i komandant Vojne uprave. Proglašen je za narodnog heroja. Posle 1945. god. zauzimao je visoke partijske i upravne funkcije na
HOLANDIJA
242
Kosovu i Metohiji. Sada je predsednik s.K:upštine SAP Kosovo, član Izvršnog biroa Predsedništva CK SKJ i član Saveta federacije. HOLANDI.JA (hol. Nederland), naseljena raznim germanskim plemenima (najpoznatija Frizi i Batavci), H. je početkom n. e. dospela u rim. vlast, ali je za vreme seobe naroda njeno germ. stanovništvo osveženo i drugim germ. plemenima, Francima i Saksoncima. Franci su potpuno potčinili Holandiju u VIII v„ donoseći joj hrišćanstvo i el. feudalizma. Posle raspada franačke države (843), H. je dospela u sastav lotarinške države, a u X. v„ podeljena na niz feud. oblasti, zavisi od nem. careva. U prvoj polovini XV v. najveći deo današnje H. (Holandija, Brabant, Limburg, a 1430. god. i Flandrija) postaje posed burgundskih vojvoda. Udajom Marije Burgundske za Maksimilijana Habsburškog (1477), H. postaje habsburški posed, od 1555. god. u vlasti španije. Tada je čitava Nizozemska bila podeljena na sedamnaest provincija sa svojim staleškim skupštinama. Na čelu Nizozemske nalazio se je štathalter, koga je postavljao špan. kralj. Iako polit. zavisne, hol. provincije već od XII v. razvijaju pomorstvo, trgovinu, zanatstvo i poljoprivredu. Tokom XVI v. Holanđani preuzimaju u svoje ruke trgovinu između baltičkog područja i zap. Evrope i počinju potiskivati Spance i Portugalce u kolonijalnoj trgovini. Uporedo s tim, H. razvija unutrašnju proizvodnju tekstila, brodova, stakla i dr„ a isušivanjem plodnih predela postaje najnaprednija evrop. zemlja u poljoprivredi. U osnove hol. emancipacije ušlo je i prihvatanje protestantizma. Zbog svega toga polit„ ekonom. i verski pritisak Španije izaziva u drugoj polovini XVI v. nizozemsku revoluciju (v.), prvu buržoasku revoluciju u istoriji, u kojoj je sedam provincija, Holandija, Zeland, Gelderland, Groningen, Utreht, Frizland, Overijsel, proglasilo 1579. god. Utrehtsku uniju (v.) radi zajedničke borbe protiv Španije, a zatim nezavisnost i otcepljenje. Španija je priznala nezavisnost H. primirjem od 1609. god. i Vestfalskim mirovnim ugovorom 1648. godine. U istoriji H. XVII v. predstavlja epohu njenog najvećeg uspona. Pored baltičke trgovine, Holanđani prodiru u područje Indonezije, gde potiskuju Portugalce, u Sev. Ameriku, gde osnivaju Novu Holandiju, i u juž. Afriku, gde osnivaju i naseljavaju Kepland. Najveći konkurent H. postaće Engleska posle izvršene buržoaske revolucije. U ratovima protiv Engleske 1652-54. i 1665-67. god. Holandija je pretrpela nekoliko poraza i izgubila svoje severnoamer. kolonije, ali
HOMER
njeno stvarno opadanje počinje tek stupanjem u personalnu uniju sa Engleskom 1688. godine. Istovremeno, H. vodi i iscrpljujuće ratove protiv Francuske (1689-97, 1701-13). Privredno slabljenje H. u XVIII v. izazvaće niz soc. nemira i revolucionarnih težnji, koje će naročito doći do izražaja posle 1789. godine. Da bi suzbila te pokrete, H. je ušla u rat protiv Francuske (1793), što je dovelo do franc. osvajanja Holandije (1795), kad je obrazovana Batavska republika, a 1806. god. Holandsko kraljevstvo na čelu s Napoleonovim bratom Lujem; god. 181G -13. H. je bila m:posredno pripojena Francuskoj. Bečkim kongresom (1815) došlo je do spajanja Holandije, Belgije i Luksemburga u Nizozemsko Kraljevstvo, koje se raspalo 1830. god. obrazovanjem Belgije kao nezavisne države, odn. 1890. god. izlaskom Luksemburga iz personalne unije s Holandijom. Za vreme Nepoleonovih ratova Engleska je oduzela od Holandije Cejlon, Kepland i neke druge kolonije, i to je Bečkim kongresom priznato kao brit. posed. U 1. svetskom ratu H. nije učestvovala. U 2. svetskom ratu H. je 1941. god., nakon velikih razaranja (Roterdam), okupirala Nemačka. Godine 1949. H. je priznala nezavisnost Indonezije. Clan je Beneluksa, carinske unije sa Belgijom i Luksemburgom (od 1948) i Severnoatlantskog pakta (od 1949). HOLBAH, Pol-Anri Ditrih, baron (Holbach, Paul-Henri Dietrich, baron d'-, 1723-1789), franc. filoz„ sa Helvecijusom najznačajniji materijalist XVIII veka. Posebno se zanimao za tehn. progres u drugim zemljama i prevodio dela iz metalurgije i o eksploataciji ruda. Najvažnija filoz. dela: Sistem prirode (1770), Prirodna politika (1773) i Univerzalni moral (1776). HOMATA.JAN, Dimitrije {prva pol. XIII v.), ohridski arhiepiskop, poreklom Grk. Protivio se osamostaljivanju srpske crkve koju je osnovao Sava Nemanjić. Vodio je prepisku sa kraljem Radoslavom Nemanjićem. Iz njegovih dela doznajemo istorijske podatke o balkanskim narodima u razdoblju XIII v. HOMER, najstariji grčki pesnik, tvorac prvih epskih dela „Ilijade" i „Odiseje". - Prema tradiciji, živeo je u VIII v. pre n. e. Međutim, kada je i da li je uopšte on živeo, ne zna se tačno pošto o njegovom životu nema pouzdanih podataka. Sumnja u njegovo postojanje izrečena je krajem XVIII v. kada je nemački naučnik Volf izneo tvrdnju da su „Ilijada" i „Odiseja" nastale spajanjem manjih pesama i da, prema tome, nisu epska dela jednog pesnika. Otada je nastalo tzv. homersko pitanje, koje do danas još nije rešeno.
HOMO SAPIENS
243
Iznošene su mnogobrojne pretpostavke, ali nijedna od njih nije dovela do konačnog rešenja. Preovladalo je, uglavnom mišljenje, koje po svemu izgleda i najverovatnije, da su „Odiseja" i „Ilijada" nastale od pesama koje su pevali narodni pevači i ove pesme je neko u IX ili VIII v. pre n. e. sastavio u dve celine od kojih svaka ima po 24. pevanja. A možda je taj neko bio baš Homer, koji nije smatrao da treba isticati svoje ime. „HOMO SAPIENS" („razuman čovek"), naziv za prvobitnog čoveka koji se prilagođavao prirodnim uslovima. Pre više od 40 000 godina njegove ruke su počele da obavljaju raznovrsne poslove. Mozak mu je bio potpuno razvijen, a to je uslovilo brži razvoj ljudske kulture. Postepeno on se, umesto prilagođavanja prirodi, pojavio kao njen gospodar, koji će je sistematski osvajati. HOPS, Tomas (Hobbes, Thomas, 1588 1679), engleski filosof i esejist, pisac čuvenog
Levijatana (Leviathan, 1651),
spisa u kojem je izložio svoje poglede na najcelishodniji sistem vlasti i dao jedan od najboljih obrazaca engleske političke proze. Iako nije uzeo aktivnog učešća u revolucionarnim događa jima Engleske, on je iz svoje epohe izvukao pouke koje su odredile smisao njegovog dela: budući da u društvu, među ljudima, vladaju strah i antagonizam, najbolja je ona apsolutistička vladavina koja će biti posledica ugovora građana i vladara i u kojoj će podanici steći najveću moguću sigurnost pokoravajući se državi kao instituciji koja im obezbeđuje zakonitost, zaštitu i međusobnu ravnotežu. HORACIJE FLAK KVINT, rimski pesnik iz I v. pre n. e. Otac mu je bio oslobođeni rob. Posle završene škole u Rimu i Atini, služio je u vojsci kao oficir. Bio pristalica republikanaca, ali je pomilovan i u društvu Mecene postao ne samo pristalica A vgustovog carstva nego i propagator njegovih političkih ideja svojim stihovima. Smatra se jednim od najvećih liričara starog Rima. HORDE, zajednice praljudi koje su imale zajedničko logorište, ali bez ikakve podele rada, bračne odvojenosti i isticanja plemenskog vođe. U njima nije bilo porodice. Vladalo je pravo divljaštvo. U srednjem veku ovaj je naziv upotrebljavan kod mongolskih naroda za države, saveze plemena, logorište nomada i prestonicu. HORTI DE NADBAN.JA MIKLOŠ (1868 -1957), austrougarski admiral, mađar ski političar i državnik. - U vreme Austro-Ugarske bio je pomorski oficir i komandant krstarice i ratne flote. Posle rata je stao na čelo kontrarevolucije i uz pomoć Antante ugušio sovjetsku vlast u Mađarskoj. Od 1920-
HRISCANSTVO 1924. bio je na vlasti kao regent i zaveo diktaturu. Povezuje se sa fašistič kim snagama u zemlji i Hitlerom i Musolinijem i u vreme drugog svetskog rata ponovo dolazi na vlast. Uveo je Mađarsku u Trojni pakt {1940) i drugi svetski rat na strani fašističkih sila (1941). Krajem 1944, kada je Crvena armija došla do mađarskih granica, tražio je primirje od SSSR, ali su ga nemački fašisti svrgnuli i poslali u internaciju. Posle rata, do smrti živeo je u emigraciji. HORVAT IV ANIŠ (1375-1381), mačvan ski ban, poreklom iz Ugarske. Posle smrti Lajoša I (Ludovika I) nastale su borbe oko prestala. Ivaniš je sa svojom braćom ustao protiv udovice Jelisavete, Lajoševe žene, i ćerke Marije, naslednice prestola. Pobunjenici su doveli na ugarsko-hrvatski presto Karla Dračkog, koji je ubrzo ubijen. Nezadovoljnici, sa Ivanišem na čelu, nastavili su borbu protiv Jelisavete i Marije. U njihovoj borbi protiv Anž.ujaca pružio im je pomoć bosanski kralj Tvrtko I. Posle Tvrtkove smrti Horvat Ivaniš se povukao u Dobor, u Bosni. Kada je novoizabrani kralj žigmund Luksemburški osvojio Dobor 1394. godine, uhvatio je Horvata Ivaniša i pogubio ga. HOSPITALCI, v. Jovanovci. HOTIMIR (vladao 751-769), knez karantanskih Slovena; kao franački vazal radio je na učvršćivanju bavarske vlasti, potpomažući širenje hrišćanstva među Karantancima i uvođenje feudalnih odnosa. Protiv njegove politike podigla su se karantanska plemena na ustanak, koji je posle trogodišnje borbe ugušen uz pomoć Bavaraca. HRELJA (prva pol. XIV v.), srpski velmoža; gospodar oblasti između štipa, Rile i Strumice. Odličan vojskovođa Stefana Dečanskog; u doba cara Dušana odmetnuo se od carske vlasti i prišao vizantijskom vojskovođi Jovanu Kantakuzinu. Kada je Dušan sklopio savez sa Kantakuzinom, Hrelja se priklonio Dušanu i povukao se u Rilski manastir; umro je 1342. godine. Dušan mu je, kao vazalu, dodelio titulu ćesara. U narodnim pesmama pominje se kao Relja Krilatica ili Relja od Pazara. HRišCANSTVO, religija nastala u Judejl tokom I v. pre n. e. Razvijalo se najpre po verskim opštinama čiji su pripadnici odbacivali privatnu svojinu i verovali u jednakost svih ljudi. Brzo je steklo velik broj pristalica koji su širili verovanje u postojanje „mesije" - spasitelja i pravednog učitelja koji se zvao Isus Hristos. Svojim učenjem o mržnji prema bogatstvu nosilo je u sebi revolucionarne elemente koji su uznemiravali robovlasnički Rim. Razvijajući se u toku prva tri veka Rim-
HRONOLOGIJA
skog Carstva, postalo je religija robova i najnižih društvenih slojeva. !stupajući sa učenjem o jednakosti svih ljudi, ono je za rimsku aristokratiju predstavljalo najveću opasnost jer je pozivalo na socijalnu jednakost. Plašeći se to~a, .".~adajući krugovi u Rimu najsvirep1J1m merama obračunavali su se sa njegovim pristalicama, čiji je broj s:r~ više rastao. Hrišćane su progomh na svakom koraku, raspinjali ih na krstove, spaljivali na lomačama, a vrhu.z:;;c obr'.'č~~avanja bilo je bacanje hnscana d1vlJ1m zverima u amfiteatrima. Umesto uništenja, ono se sve više rasprostiralo. Nikakva sila više nije :11?gla ~a ga zaustavi. Hrišćanske opstme mcale su kao pečurke po svim oblastima Rimskog Carstva. Međutim, progoni su postajali sve svirepiji naročito od kraja II v. Pripadnici nove vere okupljali su se po katakombama podzemnim hodnicima, s udubljenjim~ u zidovima koji su služili za sahranu mrtvaca. U ovim mračnim hodnicima kojih je u starom Rimu bilo oko 900 km, održavali su hrišćani svoje verske obrede, primali nove pristalice u svoje redove i osvećivali svoje prve kapele. Jedan od glavnih njihovih obreda bilo je pričešćivanje hlebom i vinom. Proživljavajući tešku ekonomsku krizu Rimsko Carstvo je bilo najpogodnij~ tlo za njegovo širenje. Došavši u sukob s njim zbog neprijateljs ;:og stava prema robovlasnicima, ftim je samo ubrzao svoj pad. Milanskim ediktom od 313. god. koji je izdao car Konstanti~, dozvoljeno je slobodno propovedanJe ove ve:ce. HRONOLOGIJA, nauka o vremenu koja se bavi proučavanjem starih načina računanja vremena. Svojim rezultatima znatno pomaže istoriji jer izraču nava vreme kada se desio neki događaj. Predmet njenog proučavanja su razni načini datiranja, koji se putem raznih metoda dovode u sklad. HRONOS (grč. - vreme), najmlađi Titan u g~čkoj mitologiji, koji je, prema pričanJu nekih mitova, zbacio svoga oca Urana i postao gospodar sveta. Njegov sin Zev~ svrgnuo ga je, posle čega je, prema Jednom mitu, otišao u Italiju, gde su ga posebno poštovali kao tvorca zlatnog veka. Smatrali su ga bogom vremena i zemljoradnje. HRUSCOV, Nikita Sergejevič (1894- ), sovjetski političar i državnik. - Rodio se u porodici rudara u Ukrajini. Radio je kao bravar u fabrikama i rudnicima Donbasa. Učestvovao je u oktobarskoj revoluciji. Posle rata je završio radnički fakultet i studirao u Industrijskoj akademiji u Moskvi. Bio je na mnogim partijskim dužnostima. Od 1934. je član CK SKP (b), od 1938. prvi sekretar CK SKP (b) u Ukrajini, a od 1939. je član Politbiroa CK SKP
HRVATSKA
(b). Za vreme rata nalazio se na važnim vojno-političkim dužnostima i bio jedan od organizatora partizanskog rata u Ukrajini. Posle rata postao je sekretar (1949), a zatim i prvi sekretar CK SKP(b) odnosno KPSS, 1958-1964. god. predsednik Sovjetske vlade. Značajna je njegova borba protiv staljinizma. U tom smislu značajan je njegov referat „O kultu ličnosti i njegovim posledicama" na XX kongresu KPSS. Bio je potpisnik Beogradske i Moskovske deklaracije o odnosima KPSS i SKJ, značajnih za normalizovanje odnosa između dve partije i zemlje. Radio je i na otklanjanju posledica „hladnog rata" i poboljšavanju međunarodnih odnosa. HRVATSKA: Preistorijski i antički period. Geografski položaj Hrvatske, koja predstavlja deo panonsko-balkanskog kompleksa, uslovio je veze sa okolnim zemljama i ne može se dati izolovan prikaz preistorijskog i antič kog perioda. Nalazišta u Krapini, Cresu i dr. svedoče o nastanjenosti ljudi neandertalskog tipa na prelazu iz starijeg u mladi paleolit. Neolitska kultura je bogata i pripada nekolikim kulturnim grupama, čije se stanovništvo bavilo primitivnom zemljoradnjom i stočarstvom (nalazišta Danilo, Vučedol, Bapska itd.). Na području Srema i Slavonije ima dosta nalazišta iz bronzanog doba. Iz tog perioda sačuvala su se utvrđena naselja „gradine". Na prelazu iz bronzanog u gvozdeno doba javljaju se Iliri kao prvi poznati narod. Početkom IV veka pre n. e. prodiru Kelti. Grci na Jadranskoj obali stvaraju kolonije (Issa, Tragurion) u IV veku pre n. e. Rimska osvajanja su pojačala već ranije otpočetu klasnu diferencijaciju. Rimljani su potpuno zagospodarili ovim krajevima tek posle ugušenja opšteilirskog ustanka 6-9 god. n. e. Rimljani su današnje hrvatske zemlje podelili u dve provincije: Dalmaciju i Panoniju. Razvijaju se i brojni gradovi: Jader, Narona, Epidaurus, Salona i dr. u Dalmaciji i Siscija, Mursa i dr. u Panoniji. Posle podele Carstva hrvatske zemlje pripadaju zapadnom delu. Posle pada Zapadnog Rimskog Carstva (476) ovim krajevima vladaju Istočni Goti, a posle uništenja njihove države Vizantija. Sloveni se naseljavaju početkom VII veka i tada su srušili niz gradova, među kojima i najveći Salonu (614). Srednji vek. Naseljavanjem hrvatskih plemena stanje je izmenjeno u svakom pogledu. Staro stanovništvo je delom uništeno, delom asimilovano, a samo se mali deo održao u nekim primorskim gradovima i na nekim ostrvima. U toku prva dva veka vrši se postepeno klasno raslojavanje, tako da krajem VIII i početkom IX veka dolazi do
245
HRVATSKA
stvaranja dve ranofeudalne države: Primorske i Posavske Hrvatske. Na prelazu iz VIII u IX vek obe države dolaze pod franačku vrhovnu vlast. Posle ustanka Ljudevita Posavskog (819) Posavska Hrvatska gubi autonomiju, ali se Primorska Hrvatska sve više osamostaljuje. Za vlade Trpimira feudalizacija napreduje (sredina IX veka), a za vlade Branimira Hrvatska se oslobađa franačke vlasti (879). Jačanje Hrvatske nastavlja se za vlade Tomislava (početak X veka), koji suzbija Mađare i Bugare i proširuje vlast na Posavsku Hrvatsku. Za Tomislavljeve vladavine Dalmacija prvi put ulazi u sklop hrvatske države, istina privremeno. Uvođenjem latinskog jezika u crkvu i novom crkvenom organizacijom Hrvatska se sve više orijentiše prema Zapadu. Posle Tomislavljeve smrti država slabi mada povremeno ima i znatnih uspeha (Petar Krešimir IV). Krajem XI veka Hrvatsku ugrožavaju Mađari i osvaJaJu njen panonski deo. Posle poraza Hrvata na Gvozdu 1097. Hrvatska je u agoniji, a 1102. hrvatsko plemstvo priznaje vlast ugarskog kralja Kolomana, obezbedivši svoje posede i povlastice Hrvatska u okviru Ugarske. Od 1102-
1527. Hrvatska se nalazi u okviru ugarske države, uživajući određenu auto-
o . .to E'±F3.
'
&o
HRVATSKA
nomiju, koja je obezbeđivala specifičan razvitak. Ta se autonomija sastojala u tome što je njome upravljao poseban kraljev namesnik - ban, a ponekad i herceg. Hrvatska je imala i svoj staleški sabor, poseban poreski sistem, novac i specifičnu vojnu organizaciju. Vlast mađarskih kralJeva je bila naročito slaba za vreme čestih dinastičkih borbi, kada se kroz feudalnu anarhiju naročito osamostaljuju pojedine krupne velikaške porodice (npr. šubići počet kom XIV veka). Doba ugarske vlasti je period izgradnje razvijenog feudalnog društva, koje je u užoj Hrvatskoj (južno od Gvozda) imalo svoje lokalne specifičnosti. Hrvatska severno od Gvozda (Slavonija), bila je čvršće vezana za Ugarsku i u njoj su bili veliki posedi mađarskih velikaša, a zavedena je i županijsko uređenje. U ovom periodu se razvija i gradska privreda, a gradovi dobijaju prilično široku samoupravu (tzv. slobodni kraljevski gradovi). Posle pada Bosne otpočinju turske provale u hrvatske zemlje, a početkom XVI veka i prva turska osvajanja. Mohačkom bitkom 1526. slomljena je otporna moć Mađara i Hrvata i za nekoliko godina Turci su osvojili veliki deo Ugarske i najveći deo Hrvatske. Hrvatska pod Habsburzima. Pogibijom poslednjeg ugarskog kralja u mohač-
eohlt
---------
Hr·vatska u XI veku
HRVATSKA NACIONALISTICKA
246
HRVATSKA NACIONALISTICKA
Ceh'
Grenice .SFliV - - Gren~e .SN llrn91MJre(/Jez /si;" iP.,lmilCjfeJ
[[[[I]] Tilrltor!JB clw1net"8nshJNrVll/J81
11.11111
lbdl!O'#t1 r!fećArJ.$' srer<> f V,p11rsko prlmt>r.faJ Terll.ior//e /.stM s11Kvemerom
l'.ZZZJ
Teritorffe! IJD!m111Cj'efAv#rj'8l
-
~ Terlćorga
~
7iln"l;orjia
Metfumu{/8 f'Ugars.ksJ
.sr~ Vo: Yodine
Hrvatska i Slovenija u XIX i XX veku
koj bici upraznJen je bio ugarski presto. Deo ugarskog i hrvatskog plemstva izabrao je za kralja Ferdinanda Habsburškog. Hrvati su taj izbor obavili na Saboru u Cetingradu početkom 1527. (v. Cetinski sabor). Ulazeći u sklop Habsburške Monarhije, hrvatsko plemstvo je sačuvalo svoja prava i povlastice. Turci su ipak osvojili najveći deo hrvatskih zemalja, tako da se Hrvatska svela na „ostatke ostataka". Istovremeno su Habsburzi smanjili teritoriju pod vlašću bana i Sabora formiranjem Vojne krajine (v. Vojna krajina). U iscrpljenoj zemlji zaoštrile su se klasne borbe seljaka i feudalaca (v. Seljački
ustanci u
Hrvatskoj).
Težeći
da uspostave apsol:.itnu vlast, Habsburzi izazivaju otpor hrvatskog i ugarskog plemstva (v. Zavera Zrinjskih i Frankopana). Taj otpor su Habsburzi skršili krajem XVII veka. Autonomija Hrvatske je time znatno okrnjena. Posle reformi u Habsburškoj Monarhiji krajem XVIII veka (v. Jozefinizam kod Južnih Slavena) ubrzava se razvitak kapitalističke privrede. Uporedo sa tim javlja se težnja ugarskog plemstva i buržoazije da što čvršće Hrvatsku potčini Ugarskoj. To izaziva otpor hrvatske buržoazije i inteligencije i buđenje nacionalne svesti (v. lirski pokret). U revolucionarnoj 1848. Hrvati su pokušali da obezbede ujedinjenje hrvatskih zemalja i širu autonomiju (v. Revolucija 1848. kod Južnih Slavena). Revolucija se završila neuspehom i uspostavljanjem apsolutizma i feudal-
ne reakcije (v. Bahov apsolutizam). 1867. Austrijska monarhija je pretvorena u dvojnu državu. Hrvatska je pripala ugarskom delu i Nagodbom od 1868. je regulisan njen državno-pravni položaj (v. Hrvatsko-ugarska nagodba). Nagodba je obezbedila prevlast Mađa ra i bila jedan od osnovnih uzroka hrvatsko-ugarskih političkih borbi. Naročito je mađarski uticaj bio jak za vreme banovanja Kuena Hedervarija (v. Kuen Hedervari Dragutin). Počet kom XX veka, posle odlaska bana Kuena, prilike se nešto popravljaju, osobito za vlade Hrvatsko-srpske koalicije (v. Hrvatsko-srpska koalicija). No sve do stvaranja države SHS (1918) očuvala se nemačko-mađarska hegemonija u Hrvatskoj. HRVATSKA NACIONALISTICKA ORGANIZACIJA (HANAO), jedna od ekstremnih nacionalističkih organizacija u Jugoslaviji između dva svetska rata. - Nerešeno nacionalno pitanje, težnja srpske vladajuće dinastije i buržoazije za nacionalnom i političkom prevlašću uopšte dovelo je do pojava ekstremnih nacionalističkih organizacija. Jedna od njih bila je i HANAO, stvorena 1922. Ona je nastala u vreme zaoštrenih nacionalnih sukoba u zemlji. Ona se razvila iz težnje za federalističkim uređe njem države nasuprot postojećem centralističkom. HANAO je okupljala uglavnom omladinu iz buržoaskih i sitnoburžoaskih slojeva. Pod vidom odbrane hrvatskih nacionalnih prava pripadnici ove organizacije su bili za od-
HRVATSKA PRAGMATICKA
vajanje Hrvatske i razbijanje zajeddržave jugoslavenskih naroda. HRVATSKA PRAGMATIČKA SANKCIJA. - Pragmatičkom sankcijom se naziva zakon o redu nasleđivanja u habsburškoj dinastiji. Kako je car Karlo VI bio poslednji muški član habsburške kuće, postavilo se pitanje nasleđa posle njegove smrti. Prema ranijim ugovorima, Ugarska je imala pravo da bira kralja kada izumre muška habsburška loza. Zato je car Karlo bio zainteresovan da se prizna pravo nasleđa ženskoj habsburškoj lozi, kako bi se sačuvao integritet Monarhije. želju Beča je ispunio Hrvatski sabor koji je na sednici 9. III 1712. predložio da Hrvatska prizna pravo nasleđa i ženskoj lozi Habsburga. Ta se odluka naziva Hrvatska pragmatička sankcija. Bečki dvor je odluku rado prihvatio, ali je mađarsko plemstvo u njoj videlo težnju hrvatskog plemstva za izdvajanjem. Zato car nije odluku potvrdio. 1723. Mađarski sabor je prihvatio odluku o priznanju prava nasleđa ženskoj habsburškoj lozi, pošto je car garantovao celokupnost zemalja krune Sv. Stefana. (V. Pragmaničke
tička
sankcija).
HRVATSKA SELJACKA STRANKA (HSS), najjača hrvatska buržoaska stranka između dva svetska rata. HSS je stvorena još 1904. Međutim, do prvog svetskog rata ona nije igrala značajnu ulogu u političkom životu Hrvata. To je bila pretežno austrofilska stranka, koja je bila protiv klasne borbe siromašnih seljaka, za umerenu agrarnu reformu. Na čelu stranke bili su njeni osnivači braća Radić - Antun i Stjepan. Njen vod S. Radić je čak i u danima stvaranja .Jugoslavije 1918-1919 bio za federativnu Austriju, a protiv .Jugoslavije. Nerešeno hrvatsko pitanje u Kraljevini .Jugoslaviji i borbenost stranke i njenog vođe doveli su do snažnog uspona HSS. Stranka i njen vođ S. Radić često su menjali svoj politički program i stav. Od novembra 1918. do 1925. stranka se naziva HRSS (Hrvatska republikanska seljačka stranka). S. Radić je tražio republiku i nacionalna prava za Hrvate. HRSS je bojkotovala Vidovdanski ustav. HRSS je često stvarala i raskidala koalicije sa drugim opozicionim strankama. Vrhunac njene opozicione aktivnosti bio je boravak S. Radića u Moskvi i pristupanje Seljačkoj internacionali (1923), zbog čega je HRSS stavljena van zakona i bila izložena snažnim progonima. Međutim, ne zadugo, i 1925. HRSS učestvuje na izborima i priznaje Vidovdanski ustav, raskida sa Seljačkom internacionalom, stranka menja ime u HSS i njeni predstavnici ulaze u vladu sa radikalima. HSS se
HRVATSKO PIT1
247
korumpira na vlasti. Savez radik HSS je trajao do 1927. HSS po prelazi u opoziciju i sklapa opozic koaliciju sa SDS S. Pribićevića, ni svog ljutog protivnika. Došlo je do stokih sukoba u parlamentu i ate ta, kada je smrtno ranjen i S. Rad: 1928. Više od deset godina HSS je ~ u opoziciji. To je period njenog 1 većeg uspona. Njen novi vođ je V. l ček. U isto vreme u HSS su došli punog izražaja bogatiji slojevi hrvat buržoazije. Neke struje u stranci dc ze u kontakt sa ustašama i fašis1 kim silama, od kojih traže podri za rešenje hrvatskog pitanja. Spora: mom Cvetković-Maček avgusta 19 HSS dolazi ponovo na vlast i deli sa srpskom buržoazijom. U HSS ja profašističko krilo ono je za prist panje Trojnom paktu. Za vreme ra došlo je do rascepa u HSS . .Jedan d je sarađivao i podržavao NDH. Dru neki predstavnici su sarađivali sa z; padnim saveznicima i učestvovali nekim jugoslavenskim emigrantskil vladama. Veći deo članstva i niže rukovodstva prišao je NOP i obnovi rad HRSS u okviru NF.T, koja se odr žala do 1948. HRVATSKA ZAJEDNICA, političk; stranka u Hrvatskoj. - Hrvatska za· jednica je nastala 1919. ujedinjenjerr jedne struje Starčevićeve Stranke prava i Napredne demokratske stranke. Okupljala je deo sitne gradske hrvatske buržoazije. Vodstvo je bilo u rukama intelektualaca - A. Trumbića, M. Laginje, I. Lorkovića, M. Drinkovića. Prihvatila je u početku monarhiju i unitarizam, pa je bila i u vladi 1920. Ubrzo po prelasku u opoziciju izjasnila se za federalizam i samoupravu i uspostavila saradnju sa HRSS S. Radića i najzad prihvatila i njen republikanizam. Međutim, otada počinje opadanje stranke, koja nikada nije ni predstavljala neku jaku političku organizaciju. Krajem 1924. nastao je i rascep u stranci, pa je jedna grupa „zajedničara" sa grupom „radićevaca" stvorila novu Hrvatsku federalističku stranku. U 1926. Hrvatska zajednica je prestala da deluje u političkom životu. HRVATSKO PITANJE, nacionalno pitanje hrvatskog naroda. - Kao pitanje se pojavilo sa razvojem kapitalističkih odnosa, nastankom buržoazije i buđe njem nacionalnog osećanja kod hrvatskog naroda. Ono se javilo na početku 19. veka kada su Hrvati bili pod vlašću tuđina Austrije, odnosno Austro-Ugarske. I zbog toga ovo pitanje se rešavalo putem nacionalnooslobodilačkog pokreta. Hrvatski narod je težio i borio se za svoje nacionalno oslobođenje i ujedinjenje. Ta hnrh~ ' n~("";l"\...,,,..1-~
HRVATSKO-UGARSKA NAGODBA
248
U prvoj polovini XIX, veka oni su prošli kroz fazu nacionalnog preporoda (v. Ilirski pokret). U drugoj polovini 19. i početkom 20. veka razvila su se različita shvatanja o rešenju hrvatskog nacionalnog pitanja, koja se mogu svesti na četiri osnovna: 1. proširenje autonomije na bazi Hrvatskougarske nagodbe iz 1868; 2. reorganizacijom Austro-Ugarske na federativnoj, odnosno trijalističkoj osnovi, gde bi Hrvatska dobila sličan položaj kao Austrija i Ugarska u Austro-Ugarskoj; 3. stvaranjem nezavisne hrvatske države, kako su jedno vreme zahtevali pravaši A. Starčevića; i 4. oslobođe njem od Austro-Ugarske i ujedinjenjem sa ostalim jugoslovenskim narodima u zajedničku državu. Posle prvog svetskog rata ostvarena je četvrta koncepcija. Međutim, način na koji je sprovedeno ujedinjenje i državno uređenje Kraljevine SHS nisu rešili hrvatsko pitanje. Integralno jugoslovenstvo i unitarno, centralističko uređenje države dobrim delom su negirali hrvatsku nacionalnu individualnost, sa ciljem da se obezbedi prevlast srpske vladajuće dinastije i buržoazije. To je stvorilo krupne unutrašnje političke probleme u Jugoslaviji od 1918-1941. Hrvatsko nacionalno pitanje je bilo izvor stalne političke krize i političkih sukoba, koji su često dovodili u pitanje i sam opstanak Jugoslavije kao države. Bilo je više gledišta o nači nu rešavanja hrvatskog pitanja. Građanske hrvatske političke stranke i grupe su uglavnom tražile reorganizaciju Jugoslavije, u kojoj bi Hrvatska imala veću ili manju autonomiju. Međutim, njihov glavni cilj bio je da se omogući hrvatskoj buržoaziji učešće i podela vlasti sa srpskom buržoazijom. Krajnje desničarske grupe (ustaše) ispoljavale su separatističke težnje, za rušenje Jugoslavije i odvajanje Hrvatske, u čemu su imale podršku fašistič kih sila. Napredne snage na čelu sa revolucionarnim radničkim pokretom i KPJ u početku su bile za unitarizam. Vremenom je KPJ izmenila stav i zalagala se za ravnopravnost, bratstvo i jedinstvo svih jugoslovenskih, pa i hrvatskog naroda. Takav stav je pobedio u NOR i u Novoj Jugoslaviji, i to je bila osnova za pravilno rešenje hrvatskog pitanja. HRVATSKO-UGARSKA NAGODBA sporazum zaključen 1868. između predstavnika Hrvatskog i Ugarskog sabora, kojim se reguliše državno-pravni položaj Hrvatske u okviru ugarskog dela Habsburške Monarhije. Po Austrougarskoj nagodbi od 1867, kojom je jedinstvena austrijska država pretvorena u dvojnu monarhiju, Austro-Ugarsku, Hrvatska je pripala ugarskom delu
HRVOJE VUKCIC HRV ATINIC
Monarhije. Po jednom članu Austrougarske nagodbe bilo je određeno da se Ugarski sabor ima sporazumeti sa Hrvatskim o položaju Hrvatske u Ugarskoj. Da bi sklopila povoljniji ugovor, mađarska vlada je za bana u Hrvatskoj postavila mađarona Levina Rauha. Rauh je pritiskom uspeo da u Sabor uvede mađaronsku većinu, i od nje je izabrana delegacija za pregovore sa delegacijom Mađarskog sabora. 1868. delegacije su se sporazumele i oba sabora su prihvatila tu tzv. Nagodbu. Hrvati su priznati za poseban „politički narod" u Ugarskoj sa posebnom teritorijom. Hrvatska je dobila autonomiju u oblasti unutrašnjih poslova, pravosuđa, prosvete i verskih poslova. Ostali državni poslovi bili su „zajednički" sa Ugarskom ili celom Monarhijom. Hrvatska je imala svoj Sabor koji je donosio zakone iz oblasti autonomnih poslova. Poglavar izvršne vlasti u Hrvatskoj bio je ban, uz koga je postojala autonomna vlada. Bana je postavljao ugarski kralj (koji je istovremeno bio car Austrije) na predlog predsednika mađarske vlade. Službeni jezik u Hrvatskoj bio je narodni, a Hrvati su imali i svoju zastavu. Postavljajući bana po svom nahođenju, ugarska vlada se mgola mešati u autonomne poslove Hrvatske. Najnepovoljnije su po Hrvate bile finansijske i privredne odredbe Nagodbe. Hrvatska je dobijala za autonomne poslove samo 450/o prihoda ubranih u Hrvatskoj, a ostalo je išlo na tzv. zajedničke poslove. Hrvati su imali 40 poslanika u Ugarskom saboru, ali su tamo predstavljali manjinu, tako da su uvek mogli biti nadglasani. I pored izvesnih pozitivnih odredaba, Nagodba je ozakonila neravnopravni položaj Hrvatske u Monarhiji. HRVOJE VUKCIC HRVATINIC (?1416), bosanski vojvoda i gospodar Donjih Krajeva u Zapadnoj Bosni. Smrću Lajoša I otpočele su borbe oko ugarsko-hrvatskog prestola. Hrvoje Vukčić se stavio na stranu Ladislava Napuljskog protiv Zigmnu· da Luksemburškog, pretendenta za kraljevsku krunu. Od Ladislava je dobio titulu hrvatskoHrvoje Vukčić -dalmatinskog bana (1391), a potom je bio naimenovan za njegovog namesnika u Hrvatskoj. U vreme borbi oko bosanskog prestola, posle smrti kralja Tvrtka I, moćni Hrvoje Vukčić je doveo na vlast kralja Ostoju. Godine 1403. Ladislav Napuljski naimenovao je
HRVOJEV MISAL Vukčića za splitskog hercega i pod njegovu vlast su došla ostrva Brač, Hvar i Korčula. Kada je Zigmund pobedio svoje protivnike i došao na ugarskohrvatski presto, Hrvoje Vukčić je prešao na njegovu stranu, zajedno sa kraljem Ostojom. Zigmundov pokušaj da se ipak osveti Vukčiću, uticao je da se ovaj bosanski velmoža okrene Turcima, što je uslovilo poraz ugarske vojske kod Doboja 1415. godine, koja je krenula da suzbije tursko nadiranje. Iduće godine Vukčić je umro. HRVOJEV MISAL, glagoljski zbornik, bogato ukrašen inicijalima i minijaturama. Izrađen je po nalogu kneza Hrvoja Vukčića Hrvatinića, u Splitu ili Omišu. Pisao ga je glagoljaš Butko, a ukrasio nepoznati umetnik. Original je nestao, ali postoji verna kopija. Misal je nastao između 1403. i 1415. godine. HUAREZ, Benito (Juarez, Benito, 1806 -1872), predsednik Republike Meksika. Poreklom Indijanac, počeo je karijeru kao advokat da se, kao prvak liberalne partije konstitucionalista, uzdigne do položaja potpredsednika Republike. Posle državnog udara pristalica SAD, povukao se u Vera Kruz i proglasio legalnim šefom države (1861). Započeo je politiku zasnovanu na antiklerikalnim reformama, ali je došao u sukob sa silama, prvenstveno Francuskom, zbog toga što je odbio da plati državne dugove. Pritešnjen francuskim trupama, on je napustio Ruebla i Meksiko (1863), gde je doveden na presto Maksimilijan Habsburški (1864). Nastavivši gerilsku borbu uz pomoć P. Diaza, on je oslobodio Severni Meksiko (1866) i uhvatio Maksimilijana, koji je streljan (1867). Ponovo izabran za predsednika (1867), on je naročitu pažnju obratio ekonomskom podizanju zemlje. Njegov ponovni izbor 1871. izazvao je pobune koje zbog smrti nije stigao ugušiti. HUGENOTI (hugenots), naziv za francuske protestante kalvinističkog uče nja koji potiče od nemačkog naziva Eidgenossen za stanovnike švajcarske. Iako je, u Francuskoj, i M. Luter imao svojih pristalica, protestantizam je široko zahvatio tu zemlju (verovatno njenu šestinu) zahvaljujući uticaju Z. Kalvina. Najveći broj hugenota poticao je od plemstva s juga, a pokret se proširio i među građanima. Posle admirala Kolinjija, vodstvo hugenotskog pokreta preuzeo je Anri Novarski (v. Anri IV), iz porodice Burbona, čim je borba između protestanata i katolika, zasnovana verski, politički i klasno, preneta i na područje dinastičkih obračuna. Nasuprot hugenotima, obrazovana je Katolička liga, koju su predvodile moćne vojvode od Giza, pa je tako došlo do niza verskih ratova u
249
HUMANIZAM
Francuskoj koji su prekinuti dolaskom Anrija Novarskogi na presto i njegovim izdavanje Nantskog edikta (v.), prema kome su hugenoti dobili pravo slobodnog ispovedanja vere i izvesne političke privilegije. Novu akciju protiv hugenota preduzeo je glavni ministar Luja XIII kardinal Rišelje, koji je protiv njih vodio četiri rata i najzad, 1629, izdao Aleski edikt milosti (v.), koji je hugenotima oduzeo izuzetan politički položaj, ali im je ostavio slobodu veroispovedanja. Nantski edikt ukinuo je Luj XIV 1685, pred čijim je progonima napustilo Francusku oko 200 000 hugenota, mahom preduzimljivih bankara, manufakturista, trgovaca i intelektualaca, koji su se naselili u Nemačkoj, Holandiji, švajcarskoj i Engleskoj, nanevši time znatnu štetu francuskoj privredi i kulturi. Akt o verskoj toleranciji izdao je u Francuskoj Luj XVI, a punu građansku i političku ravnopravnost dobili su hugenoti tek u vreme revolucije. Danas u Francuskoj ima preko milion hugenota. HUK, Robert (Hooke, Robert, 1635-1703), engleski fizičar. Dao je tzv. Hukov zakon o elastičnosti, usavršio barometar, mikroskop i teleskop, otkrio sistem će lija u rastu biljaka, ispitivao putanju Zemlje i gravitaciju. HUMANIZAM (lat. humam.i.s - ljudski), kulturni i naučno-filozofski pravac koji se javio početkom renesanse; usmerio je svoje interesovanje prema čove ku i njegovom obrazovanju, nasuprot crkvi, koja je sve svoje snage usmerila ka čovekovoj privrženosti bogu. Humanizam se kao pokret javio u antičkoj Grčkoj, kada se kao etički ideal propovedao slobodan čovek, tj. „čovek je mera svih stvari". U srednjem veku crkva je potisnula ovo shvatanje, tvrdeći da je ovozemaljski život „dolina plača" i privremeno boravište ljudi na putu ka rajskom blaženstvu ili veči tim isoaštanjima. Osnovna obeležja humanizma su: individualizam u politici i javnom životu, gde svaki stvaralac nastoji da njegovo ime postane slavno; u nauci - empirizam, kada naučnici temelje zaključke na posmatranju prirode, iskustvu i ogledima, nasuprot sholastičkom slepom verovanju Svetom pismu i spisima crkvenih otaca; racionalizam u privrednom poslovanju, gde se vodi računa o tačnim proraču nima u privrednom poslovanju; i realizam u umetnosti. Kolevka humanizma je Italija; pisci F. Petrarka, Bokačo i Dante proučavali su grčke i latinske pisce i tražili svoje uzore u književnim i filozofskim delima antike. Tako se stvara nova kultura - renesansa ili preporod, na temeljima antičke kulture, koja je odgovarala stremljenjima mlade građanske klase. Ideal
HUMANIZAM
250
humanista je svestrano obrazovan čo vek, koji je razvio svoje umne sposobnosti, napustio dogmatska shvatanja, a po svom pogledu na svet i život postao slobodan duh koji se uputio u nauku, književnost, a posebno u izučavanje klasičnog latinskog jezika. Humanisti su se okupljali na dvorovima italijanskih velmoža, cenjeni i izjednačeni sa plemićkom aristokratijom zbog svoje obrazovanosti. Nemačka je upoznala humanizam preko Erazma Roterdamskog i Ulriha fon Hutena; francuski College de France (Francuski kolež) postao je neka vrsta humanističkog univerziteta, a među francuskim humanistima posebno mesto je zauzimao Fransoa Rable. Razvitak engleske književnosti i umetnosti povezan je sa imenima čuvenih humanista Tomasa Mora i Viljema Šekspira. U nas1m zemljama najznačajniji humanistički pisci su Ilija Crijević i Marko Marulić. U vezi sa humanizmom je i reformacija koja predstavlja pobunu protiv crkvenih stega i normi. Pokret humanizma i renesanse je došao kao prirodna posledica snaženja gradova, kao napredni buržoaski pogled na svet koji razbija srednjovekovne okove feudalizma i crkvenu sholastiku. U XVIII v. razbuktao se pokret prosvetiteljskog humanizma. Neohumanistički pravac u Nemačkoj stvorio je Vilhelm Humbolt, koji se u književnosti oplodio u delima Silera, Getea, Lesinga i drugih pisaca, u Engleskoj u delima _fabijanaca u Rusiji u delima njegovih propagatora Bjelinskog, Dobroljubov_a, . ~er cena Tolstoja i dr. Neohumamsti zele da i'.izdignu čovečju ličnost u visinu čiste čovečnosti. Ideje humanista se javljaju u vreme kada je potrebno iz:neniti društveni poredak, kada se poJave režimi koji koče razvitak društvenih i proizvodnih snaga. Akcije. humanist~ se javljaju, uglavnom, u pasiv~om obll~u. Oni ne preporučuju revoluc10narne istupe već samo ukazuju šta ne valja u određenom stepenu društva i šta sprečava čoveka da živi lepšim i dostojnijim životom. U modernom svetu ~e javlja pojam socijalističko~ human_izma. Socijalistički humanisti odbacUJ~ apstraktna maštanja o ljudskoj sreći. Oni tvrde da je moguće ostvariti humanizam promenom društvenih odnosa. Pobedom socijalizma, ukidanjem klasnih odnosa nestaće eksploatacije čo veka od čoveka i među ljudima nastaće drugarstvo i prijateljstvo. Najviši stupanj humanizma nastaće k<:da . i;;stane razlike između umnog 1 flzickog rada u besklasnom komunističkom društvu. HUMANIZAM KOD JUZNIH SLOVENA. Humanizam se u našim zemljama javlja u onim sredinama gde je posto-
HUMANIZAM
jala relativno razvijena gradska privreda i gde su privredne i kulturne veze sa zapadnim zemljama redovno održavane. Radi se pre svega o Dubrovniku i Dalmaciji, koji su bili pod neposrednim uticajem italijanskog humanizma, severnoj Hrvatskoj, koja je dobila podsticaj od ugarskog, i Sloveniji, koja se nalazila pod uticajem nemačkog humanizma. Humanizam u Dalmaciji i Dubrovniku, iako pod snažnim uticajem italijanskog, ima i sopstvene podsticaje u ostacima antičke kulture, koja je uvek bila živa u dalmatinskim gradovima. Začeci humanističke kulturne aktivnosti pripadaju XV veku. U početku su to najčešće učeni! talijani, koji žive u našim krajevima kao nastavnici, notari, gradski kancelari, lekari i sveštenici. Takvi su u Dubrovniku Ravenjanin Johanes Conversini (1343-1408) i Filip de Diversis, koji živi u Dubrovniku tridesetih godina XV veka. Aktivnost humanista u našim krajevima koncentrisana je poglavito u nekoliko gradova na jadranskoj obali, gde tradicija i relativno materijalno blagostanje omogućavaju širu kulturnu delatnost. To su pre svega: Dubrovnik, Zadar, Šibenik, Trogir i Split. Prvi sigurni podaci o dubrovač kim humanistima potiču iz XV veka. Osobito je poznat u drugoj polovini XV veka Ilija Crijević, učenik Pomponija Leta, obnovitelja rimskog klasičnog teatra. Crijević je dugo živeo u Rimu, gde je uživao ugled darovitog glumca, deklamatora i pesnika. Poslednje godine života proveo je u Dubrovniku razvijajući svestranu kulturnu aktivnost. Njegova ogromna književna ostavština ostala je u rukopisu sve do najnovijeg doba. Nju sačinja vaju pesme, pesničke poslanice, pisma, govori, rasprave i enciklopedijsko delo „Lexikon". Najveću literarnu vrednost predstavlja njegova ljubavna poezija, u kojoj ispoljava bogatstvo osećanja i istančen ukus. Pored Crijevića u Dubrovniku deluje još niz humanista kao: Jakov Bunić, Damnjan Benešić, Marin i Ivan Lukarići, Nikola Rastić i dr. Na prelazu iz XV u XVI vek, deluje u Dubrovniku istaknuti humanista-istoričar Ludovik Crijević Tubero (14591527). Njegovo delo „Komentari svoga vremena" zabranjeno je od strane katoličke crkve zbog kritike njenih zloupotreba. U komentarima daje dragocene podatke o političkoj i kulturnoj istoriji evropskih država, Turske i naših zemalja. Ovom periodu pripadaju: Juraj Dragišić, Petar Gučetić Dragojević, Mate Bobalić i humanista albanskog porekla Ivan Gazuli. U II polovini XVI veka dubrovački humanisti se okupljaju oko tzv. Akademije slo-
HUMBOLT
251
žnih. Pesnici su pod uticajem petrarkizma i pišu svoje pesme na italijanskom, latinskom i narodnom jeziku. Najistaknutiji su Sabo Bobaljević Mišetić, Miho Monaldi i Nikola Nalješković. Najobrazovaniji humanist ovog kruga bio je Nikola Vitov Gučetić, pisac brojnih filozofsko-naučnih rasprava na italijanskom jeziku. Slična je mada nešto manja, aktivnost i u dalmatinskim gradovima. Jedno od takvih humanističkih žarišta je i Zadar. Počet kom XV veka ovde se u manastiru svetog Kršovana stvara bogata biblioteka sa mnogo knjiga istaknutih italijanskih humanista. U XVI veku zadarski humanisti pišu skoro isključivo na narodnom jeziku. Među njima najznačajniji su: Petar Zoranić sa svojim delom „Planine", Baraković sa „Vilom Slovinkom", Budinić svojom ljubavnom lirikom i Krnarutić sa epom „Vzjatije Sigeta grada". Humanistička delatnost je znatna i u Šibeniku. Ovde deluje znameniti Juraj Šišgorić, poznat po svojoj zbirci pesama na latinskom jeziku, a još više po spisu „O položaju Ilirije i grada Šibenika". Po njemu je Ilirija sva teritorija na kojoj žive balkanski Sloveni. U Šibeniku je stekao humanističko vaspitanje i znameniti Antun Vrančić (1504-1573), sekretar na dvoru mađarskog kralja Jovana Zapolje, a kasnije ostrogonski nadbiskup i kardinal. Vrančević je održavao vezu sa humanistima svetskoga glasa, kakvi su bili Erazmo Roterdamski ili Melanhton. Vrančić je izdao zbirku pesama u Krakovu, a u svojim putopisima daje dragocene istorijsko-geografske podatke o Erdelju, Vlaškoj i Moldaviji. Mada deluje van domovine, očuvao je simpatije prema rodnom kraju, a svoj maternji jezik naziva ilirskim. U Šibeniku je živeo i delao i Ivan Tomko Mrnavić (1580-1637), poznat kao falsifikator i nekritični pisac istorijskih dela. Niz istaknutih humanista delovao je i u Trogiru. Najistaknutiji među njima je Frank Trankvil Andreis, koji u mladosti deluje u Nemačkoj, Francuskoj, Belgiji i Ugarskoj, da bi pred smrt ponovo došao u rodni Trogir, odavši se humanistič kim studijama. Napisao je mnogobrojne rasprave, govore, poslanice i filozofske traktate. Andreis spada u red najučenijih naših humanista XVI veka. Krajem XV veka počinje snažna humanistička aktivnost u Splitu. Ona je vezana za ime Marka Marulića, pisca epova: „Davidijade" i „Judite", i mnogo cenjenog i često izdavanog teološko-filozofskog dela „Saveti za srećan život". Marulić je prikupljao latinske natpise iz Italije i naših krajeva i napisao je niz pesama na latinskom i hrvatskom jeziku. Marulićevom krugu
BUNI
je pripadao i Franjo Božićević Natalis, autor Marulićeve biografije. Slična humanistička žarišta postoje u Istri, na ostrvima i na hrvatskom severu. Ali na hrvatskom severu uslovi za humanističku delatnost su nepovoljniji. Turske provale, feudalna anarhija i uticaj katoličke crkve odražavaju se nepovoljno na kulturni rad. Ovde je humanistička aktivnost pod uticajem ugarskog centra humanizma. Delatnost humanista severne Hrvatske vezana je za aktivnost tzv. Korvinovog kruga (kruga humanista na dvoru mađarskog kralja Matije Korvina), među kojima je najznačajniji I van česmički (J an Panonius). !van česmički (1434-1472) istaknuti je pesnik i uticajna ličnost na Korvinovom dvoru. Korvinovom krugu pripadaju i neki naši humanisti: Petar Zamanja, Toma Basiljević, Serafim Bunić, Filip Gradić, Ludovik Crijević Tubero, Feliks Petančić i dr. Može se uopšteno konstatovati da je humanizam u našim zemljama od XV-XVIII veka dao znatne rezultate i pored nepovoljnih društvenih i političkih prilika. No delatnost naših humanista nije onako raznovrsna i plodna kao u razvijenijim sredinama zapadnih zemalja. Naši humanisti deluju u skučenim materijalnim i kulturnim uslovima, te se oseća ograničenost njihovih vidika. Svestraniju delatnost razvijaju oni naši humanisti koji deluju u razvijenim sredinama na strani. Ipak delatnost naših humanista uključuje naše narode u krug evropske kulture toga vremena. HUMBOLT, Aleksandar (Humboldt, Alexander von, 1769-1859), nemački prirodnjak, osnivač naučne geografije i astronom. Vršio je velika istraživanja u Americi, Aziji i Evropi. U svom glavnom delu Kosmos usavršio je princip kauzalnosti (uzročnosti) i pokazao jedinstvo prirodnih fenomena. :HUMBOLT, Vilhelm (Humboldt, Wilhelm, 1765-1835), nemački filozof, antropolog, filolog, estetičar i pedagog, osnivač Berlinskog univerziteta (1810). Bio je predstavnik neohumanizma u Nemačkoj i veoma uticajan na raznim područjima naučne, filozofske i umetničke delatnosti, od filozofije jezika do estetike. HUNI, azijski nomadsko-skitački narod, mongolskog porekla, najbolji jahači. Oko 200. pre n. e. osnovali su svoju državu u Mongoliji i istočnom Turkestanu, odakle su dugo napadali ~Kinu. Krajem III v. Kinezi su ih potisnuli od svojih granica. Tada su se okrenuli prema zapadu. Evropi je zapretila jedna od najvećih opasnosti. U drugoj polovini IV v. prodrli su u Evropu iz Azije ravnicom između Kaspijskog jezera i planine Urala, poznatom pod nazivom „Vrata naroda". Njihova lako pokretljiva konjica odnela je 375. ve-
BUNJADI
252
BUSITSKI POKRET
obećan ustav, ravnopravnost hrišćana liku pobedu nad Ostrogotskim savezom i muslimana, sloboda zbora i dogovora uništivši istočnogotsku državu. Za krati dr„ što je izazvalo veliko oduševljeko vreme, posle ove pobede, cela Panje među svim pokorenim narodima. nonija se našla u njihovim rukama. Ali od svega ovoga mladoturci nisu Svojim pohodima znatno su ubrzali ništa izvršili, nego su zaveli još žešći veliku seobu naroda. Za vreme kralja teror, naročito u zemljama Balkanskog Atile (434-453) obrazovali su moćnu poluostrva. što je dovelo do novih nedržavu sa središtem u Panoniji. Odatle put im je bio otvoren prema Balkanmira. BUS, Jan (1369-1415), češki verski reskom poluostrvu, Italiji i zapadnoj formator, narodni borac za oslobođenje Evropi. Otpočeli su sa čestim napadima zemlje od nemačkog jarma, profesor na slovenska plemena na jugu i na germanska u Galiji na zapadu. U svom Praškog univerziteta. Hus je tvorac pohodu protiv Italije postigli su značeškog književnog jezika. Oduševio se čajan uspeh. Povukli su se tek pošto reformatorskim idejama engleskog proim je obećan godišnji danak. U među fesora Džona Viklifa i u svom delu vremenu Rimljani su se udružili sa „O crkvi" oštro kritikovao papino meFrancima i Zapadnim Getima i spremšanje u svetovne poslove; tražio je da ni su očekivali nove napade. Za to osnov vere bude Sveto pismo i da se vreme oni su iznenada krenuli prema crkva liši svojih ogromnih poseda. NjeCarigradu, vizantijskoj prestonici na govim idejama oduševio se i češki kralj Bosforu. Ovde se Atila sporazumeo sa Vaclav IV. Nemački profesori Praškog carem Teodosijem o podeli Carstva. univerziteta i predstavnici rimske crkZadovoljan postignutim uspehom, Ative optužili su Husa da je jeretik. Kala je poveo svoje ratnike ponovo preda je 1415. sazvan opšti crkveni sabor ma zapadu. Na Katalaunskim poljima u Konstanci, Hus je pozvan da, na 451. pretrpeo je težak poraz. Iduće goovom skupu, iznese i opravda svoju dine oni su ponovo napadali rimske nauku. Od rimsko-nemačkog cara Sioblasti, ovog puta u severnoj Italiji. gismunda dobio je jemstvo da sloU svom nezadrživom naletu pojavili bodno iznese svoje mišljenje i da će su se pred samim Rimom. Međutim, se slobodno vratiti u Cešku. Međutim, iznenada su se povukli i vratili u šukatolički sveštenici pogazili su carevo movite panonske predele. Ziveći ovde obećanje, Husa su oglasili jeretikom, kratko vreme u miru, pretrpeli su najosudili i spalili. veći udarac: umro im je 453. njihov BUSINSKA BUNA, štrajk i oružani kralj Atila. Ubrzo posle njegove smrti sukob između žandarma i radnika ruddržava im se raspala, a oni se vremenika Kreke. - U nizu revolucionarnih nom sjedinili sa drugim narodima. akcije radničke klase u Jugoslaviji b!o HUNJADI, Janoš ( 1387-1456), ugarski je i štrajk rudara Kreke. Posle dugih vojskovođa, poreklom iz Erdelja. Uče pregovora između radničkih povernika stvovao je u ratovima protiv Turaka i predstavnika vlasnika rudnika, koji u Vlaškoj, Erdelju i Srbiji. Posle usu se završili bezuspešno, došlo je do spešno okončanog ugarsko-turskog raštrajka. On je izbio decembra 1920. ta 1443. godine, potpisano je segedinPokušaj poslodavaca da pomoću radsko primirje, koje je iste godine prenika-štrajkolomaca uguše borbu rukinuto i ugarska vojska je ponovo nadara nisu dali rezultate. Posle toga pala Tursku. U bici kod Varne 1444. rudari i njihove porodice bili su izUgri su bili poraženi, i sam ugarskobačeni iz državnih stanova u Kreki. -hrvatski kralj je poginuo. Hunjadi Njih su primili njihovi drugovi Jovan je pokušao da nastavi borbu radnici iz sela Husina. Vlasti su poprotiv Turaka sklopivši savez sa Skenslale žandarme da ih silom vrate na der-begom Kastriotom. Došavši na Koposao. Radnici su se tome suprostavili sovo polje da se sastane sa saveznii došlo je do oružanog sukoba u selu kom, napali su ga Turci i strahovito Husino 27. XII 1920. Tom prilikom poporazili, te otuda potiče izreka: „Straginuli su jedan žandarm i jedan rl!dao kao Janko na Kosovu". Iako je dar. Došla je i vojska i pobuna Je jedno vreme bio u neprijateljstvu sa ugušena. Mnogo radnika i seljaka je Đurađem Brankovićem, pomogao je maltretirane i uhapšeno. Kao vođi budespota u borbi protiv Turaka. Naneo ne izvedena su: na sud tri radnika, od je težak poraz turskoj flotili na Dunakojih je jedan osuđen na smrt, ali je vu 1456. god. prilikom pokušaja sultakasnije pomilovan. na Mehmeda II da osvoji Beograd. HUSITSKI POKRET, češki narodnoosloUmro je u Zemunu od kuge 1456. U bodilački, antifeudalni i protivkatonarodnim pesmama se pominje kao lički pokret (1415-33); dobio je ime Sibinjanin Janko. po Janu Husu (v.). Pristalice Jana HuHURIJET, proklamacija mladoturaka sa nazivali su husitima. Husitski poposle pobede mladoturske revolucije kret nije bio jedinstven. U njemu su (v.), koja je objavljena u Solunu i se razlikovale dve struje: umerena Skoplju jula 1908. godine. U njoj je struja (čije su pristalice nazivali ka-
HUSITSKI RATOVI
IBARURI
253
Jikstincima, umerenjacima ili utrakviograničila se na čisto verske zahteve, dok je taboritska struja (nazvana po glavnom gradu Taboru), pored verskih zahteva, isticala radikalne promene, ukidanje privatne svojine i potpunu društvenu jednakost. Husitski pokret je bio usmeren i protiv nemačkog gospodstva u Ceškoj. Protiv husitskog pokreta papa i car Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti i nepriznati češki kralj žigmund Luksemburški su poveli krstaški rat (v. Husitski ratovi). HUSITSKI RATOVI (1420-1434), vođeni radi proterivanja nemačkih kolonizatora, sveštenika rimokatoličke crkve a za oslobođenje Ceške. Posle Husove smrti povećao se broj njegovih pristalica, tzv. husita. U ovom pokretu stvorile su se dve struje. Umerenjaci ili kalikstinci su se ograničavali na čisto verske zahteve: da svako može propovedati „reč božju", da se pričešćivanje vrši „u oba vida'', da se sveštenstvo vrati „apostolskom siromaštvu" i da se izvrši podela crkvenih imanja u korist češkog plemstva. Njihove pristalice su bili plemići i bogato građanstvo. Druga struja, tzv. taboriti (nazvani po gradu Taboru, gde je bio smešten logor pobunjenika) zahtevali su raskid s papom, ukidanje manastira i privatne svojine i potpunu društvenu jednakost. Sukob je otpočeo ustankom u Pragu 1418. godine izbacivanjem Nemaca iz praške skupštine i odbijanjem da se nemački car Sigismund prizna za češkog kralja. Otpoče la je borba protiv carske i papske vojske. Husite je predvodio proslavljeni heroj Jan Žiška, a posle njegove smrti (1424) Prokop Veliki. Husiti su prodrli u Nemačku, dopirući do obala Baltičkog mora. Zbog naprednih ideja pobunjenika, car i papa pozvali su evropske feudalce u krstaški rat protiv husita. Zaplašeni antifeudalnim istupanjem taborita, umerenjaci su napustili borbu i pomirili su se sa papom i carem. Godine 1433. postignut je sporastima) (v.)
zum, tzv. Praški kompaktati, po kojima je u Ceškoj priznato pričešćivanje „u oba vida'', bogosluženje na češkom narodnom jeziku, ali nije odobrena sekularizacija crkvenih imanja. Taboriti nisu prihvatili sporazum. Oslabljeni, izdajom umerenjaka, bili su poraženi kod Lipana 1434. g. Husitski ratovi imali su veliki značaj za Cešku. Nemački uticaj u privrednom i političkom životu je oslabio, što je omogućilo razvitak češke privrede i kulture. HUSREV-BEG (Gazi) - bosanski sandžak-beg (sa prekidima od 1521-1541). Istakao se osvajanjima Knina i Skradina 1522, Ostrovice 1523, Obrovca 1527, Jajca i Banjaluke 1528. Uzeo učešća u osvajanjima Požege 1536, Klisa 1537, a učestvovao je i u gorjanskoj bici 1537. U Sarajevu je podigao mnoge građevine (Begova džamija, Medresa i Bezistan). HUTEN, Ulrih fon (Hutten, Ulrich von, 1488-1523), nemački humanista i verski reformator. Pobegavši iz benediktanskog manastira u Fuldi, vodio je život lutajućeg studenta, zatim plaćeni ka u carskoj vojsci, humaniste i pesnika koji nastavlja obrazovanje u Italiji. Maksimilijan I ga je ovenčao za pesnika. Ovaj vitez-pesnik pozivao je svoje savremenike u krstaški rat protiv Turaka, a zatim protiv Rima. Napisao je nekoliko znamenitih pamfleta i poslanica u korist Lutera, a zatim je prešao i na razmatranje socijalnih pitanja, ustajući na stranu srednjih slojeva i seljaka. Umro je napušten od svih. HUVER, Herbert Klark (Hoover, Herbert Clark, 1874-1965), severnoam. državnik i političar, jedan od vođa Republikanske stranke. Nalazio se na mnogim državnim funkcijama. Od 1928-1932. bio je predsednik SAD. Isticao se kao veliki neprijatelj SSSR i popustljivom politikom prema Nemačkoj. Vodio je nedemokratsku i neuspešnu politiku u vreme velike svetske ekonomske krize nasuprot Ruzveltovom „njudilu". HVARSKE BUNE - v. Buna pučana na Hvaru.
I IB, v. Informbiro. IBARURI, Dolores (Ibarruri, Dolores, 1895), pseudonim: La Pasionarija, španski revolucionar, generalni sekretar KP španije. Od 1917. god„ kada je stupila u Socijalističku partiju Španije, i 1920. god., kad je pristupila Kominterni i učestvovala u osnivanju KP
španije, nalazila se na naJv1s1m partijskim dužnostima, da, posle pobede Narodnog fronta u španiji (1936), bude izabrana za poslanika u parlamentu, a sledeće god. za potpredsednika. Veoma uticajna za vreme građanskog rata, posle poraza Republike živela je u emigraciji, pretežno u SSSR-u. God. 1942.
IBERI
254
izabrana je za generalnog sekretara CK KP Španije. IBERI, prastari narodi Pirinejskog poluostrva, o čijem se poreklu ne zna · ništa. Pretpostavlja se da su se u Evropu doselili ili iz severne Afrike ili sa Kavkaza. Krajem II milenija uspostavili su veze sa Feničanima, a oko 600 pre n. e. sa Grcima. Počev od III v. pre n. e. počeli su ih napadati Kartaginjani i pokorili ih. Za vreme II punskog rata Rimljani su osvojili · Španiju i otpočeli protiv njih dugotrajne borbe. Pobedivši ih na kraju, otpočeli su postepeno da ih romanizuju. Jezik im još nije ispitan, verovatno zbog oskudice pisanog materijala. Sačuvano je svega oko stotinu epigrafskih spomenika, što je nedovoljno za proučavanje jednog nepoznatog jezičkog područja. Već od X v. pre n. ere u Iberiju su prodrli Kelti, čime je otpočelo etničko mešanje ova dva naroda. Današnje Baske mnogi ispitivači smatraju potomcima ovog naroda. Istim imenom nazivaju se stanovnici ant. Iberije, južno od Kavkaza, koje su pokorili najpre Rimljani i vladali njima više od 200 god., sve dok nisu u IV v. n. e. pali pod persijsku vlast. IBRAHIM I DELI („Ludi", 1615-49, vladao od 1640), osmanski sultan. Nasledio na prestolu svoga brata Murata IV. Dok je sam, duševno neuravnotežen, bio naklonjen svireposti i vodio razvratan život, vreme njegove vladavine obeleženo je nizom vojnih pobuna u Carigradu i sve oštrijom ekonomskom krizom u državi i anarhijom u upravi. U njegovo vreme bila je opsada Azova (1641) i počeo je kandijski rat (1645). Iako je, dovevši zemlju do rasula, 1649 god. pristao da abdicira, udavljen je nekoliko dana posle svrgnuća sa prestola. IBRISIMOVIC, Luka (oko 1620-1698). Narodni junak i sveštenik, učesnik u velikom ratu za oslobođenje Slavonije (1683-1699). Ibrišimović je bio na čelu slavonskih ustanika, koji su se pridružili austrijskoj vojsci. Pod njegovim vodstvom je izvojevana pobeda kod Požege. Posle rata štitio je narod od nasilja austrijskih činovnika. ICKO, Petar, diplomata iz doba I. srpskog ustanka. Pred ustanak poznat kao krupni trgovac u Beogradu. Pristalica reformi koje je u beogradskom pašaluku izvodio Mustafa-paša, za čije je uprave bio bazrđan-baša (starešina trgovaca). Za vreme dahijske vladavine izbegao u Zemun, odakle 1802. potpomaže pokret spahija beogradskog pašaluka protiv dahija. Po izbijanju I srpskog ustanka vraća se u Beograd. Ustanici mu poveravaju važne diplomatske misije. Učestvovao je u pre-
IDN
govorima srpskih starešina sa Bećir -pašom 1804. i pregovarao sa austrijskim vlastima o pomoći ustanicima. Najkrupniji njegov rezultat je misija u Carigradu u toku 1806. i 1807. Koristeći se pobedama ustanika na Mišaru i Deligradu u leto 1806, Ičko je uspeo da za ustanike izdejstvuje na Porti veoma povoljne uslove mira. Porta je bila popustljiva prema Srbima, jer je očekivala rat sa Rusijom, pa je htela da onemogući rusko-srpsku vojnu saradnju. Tzv. Ičkovim mirom Porta je pristala da Srbi u beogradskom pašaluku plaćaju tačno utvrđe nu sumu godišnjeg danka. Danak bi prikupljale srpske starešine, koje bi obavljale sve carske i narodne službe. U Srbiji bi bilo zabranjeno da borave janičari, krdžalije i ostali nasilnici. Srbi bi sami čuvali granice. U Beogradu bi postojao sultanov finansijski činovnik-muhasil, kome bi Srbi predavali danak. Septembra 1806. Ičko je došao u Beograd sa muhasilom. Srpske su starešine na skupštini u Smederevu prihvatile uslove mira i uputile Ička u Carigrad da donese pismenu potvrdu navedenih odredaba mira. Međutim, Rusija je objavila Turskoj rat i pozvala srpske starešine da joj se pridruže. Srbi su prihvatili ruski poziv, nastavili ratovanje i odbacili Ičkov mir. Ipak su ovi rezultati Ičkove delatnosti bili veoma značajni. Odredbe Ičkovog mira su korišćene u bukureškom ugovoru 1812. Pozivajući se na odredbe Ičko vog mira i bukureškog ugovora, Srbi su posle II srpskog ustanka izvojevali autonomiju. IČKOV MIR, v. Ičko, Petar. IDEALIZAM, jedan od dva osnovna filozofska pravca koji, suprotno materijalizmu, smatra da je suština i osnovni princip sveta ideja (duh, svest). Prema objektivnom idealizmu, materijalni svet je proizvod univerzalne ideje (Hegel). Subjektivni idealizam smatra materijalni svet proizvodom lične čovekove svesti (Berkli). Idealizam je nastao na osnovi podele rada na fizički i duhovni, a kako je poslednji privilegija vladajuće klase, i idealizam je u istoriji bio filozofija viših klasa. Suprotan naučnom, idealizam je svojom suštinom najbliži religioznom pogledu na svet. I pored toga, njegovi najistaknutiji predstavnici, od Platona do Hegela, zaslužni su za razvitak filozofije i ljudskog saznanja uopšte. IDN, Antoni Robert (Eden, Anth.QllY Robert, 1897- ), engl. političar i državnik. - Studirao je orijentalne jezike u Oksfordu. Za vreme 1. svet. rata bio generalštabni oficir. Prvi put je postao član parlamenta 1923. kao konzervativac, a 1931. je ušao u vladu kao po-
IFIGENIJA
255
ministra spoljnih poslova, a 1935. i kao ministar, ali je taj položaj napustio zbog čemberlenove „minhenske politike". Za vreme rata bio je jedan od najbližih čerčilovih saradnika i ministar rata i spoljnih poslova od 1941-1945. Bio je i u čerčilovoj vladi 1951-1955. Posle čerčilovog povlače nja postaje šef Konzervativne stranke i predsednik vlade. Početkom 1957. je podneo ostavku posle neuspeha englesko-francusko-izraelske agresije na Egipat. Posle toga se povukao iz aktivnog političkog života. IFIGENIJA, prema grčkoj mitologiji ćerka kralja Agamemnona i Klitemnestre. Otac ju je žrtvovao u Aulidi bogovima da bi pustili povoljan vetar i omogućili grčkoj vojsci odlazak u Troju. Njen lik su obradili ne samo grčki tragičari Eshil, Sofokle i Euripid nego i rimski, kao i evropski pisci novog doba, Rasin i Gete. IGLESIJAS, Pablo (Iglesias, Pablo, 1850 -1925), španski socijalist. Ugledan član 1. internacionale, prvo je bio pod uticajem Bakunjina, a zatim K. Marksa i Lafarga. God. 1879. bio je jedan od osnivača Socijalističke partije Španije; 1885-1896. predsednik Sveopšteg saveza radnika; 1910. prvi socijalistički poslanik u španskom parlamentu. Završio je kao protivnik oktobarske revolucije i SSSR-a. IGMANSKI MARS, manevar dela I proleterske brigade krajem januara 1942. - I.m. se odigrao u vreme žestokih borbi i istočnoj Bosni početkom 1942. poznatih pod imenom druga neprijateljska ofanziva. Partizanske snage su bile izložene pritisku najmoćnijih nemačkih i kvislinških jedinica. Vrhovni štab NOPOJ je odlučio da se I proleterska brigada povuče sa područja Romanije i Ozrena. Posle toga brigada je podeljena u dve kolone. Svaka od njih dobila je zadatak da različi tim putevima prodre do Foče. Manja kolona sa Vrhovnim štabom je preko Renovice krenula ka Foči. Druga, desna kolona obuhvatala je veći deo brigade. Ona je išla pravcem: Rakova noga -Visovica-Stubline-Grabljiva njiva -Jošanica-Reljevo-Igman planinaTrnovo-Foča. Ovaj njen pohod poznat je kao „igmanski marš". On se odigrao noću između 27. i 28. jan. 1942. na temperaturi od preko -30°C, po dubokom snegu i teškom planinskom terenu. Mnogim borcima (oko 160) smrzli su se pojedini delovi tela u toku marša, koji je bio dug oko 100 km. Borci su pokazali visok moral, vanrednu izdržljivost i požrtvovanje. Manevar je uspeo. To je bio jedan od najslavnijih poduhvata 1. proleterske brigade i čitavog NOR. moćnik
IKONOKLASTI
IGO, Viktor (Hugo, Victor, 1802-1885), jedan od najvećih franc. pesnika i romansijera XIX v., najistaknutiji predstavnik franc. romantizma, borac za slobodu i demokratska prava. Za vreme Luja Filipa postao je per Francuske i akademik, 1848. god. izabran Je za republikanskog poslanika u ustavotvornoj skupštini, a posle državnog udara Napoleona III 1851. god. živeo je u izgnanstvu, odakle je napadao „Napoleona Malog" i borio se za republikanska uređenje i pobedu demokratskih načela. U Francusku se vratio nakon uspostavljanja Treće republike. Bio je jedan od prvih pisaca koji je prikazivao život najnižih slojeva gradskog stanovništva i isticao njihov bedan položaj (Jadnici). god. 1876. napisao je vatreni članak Za Srbiju. IGOR RJURIKOVIC (vlada 913-945), knez Kijevske Rusije, sin Rjurikov. Pokorio je plemena Ugliča, Drevljana i Pečenega. Preduzeo je dva pohoda protiv Vizantije (941. i 944) i opsedao Carigrad. Posle neuspešnog ratovanja sklopio je s Vizantincima trgovački ugovor (944). Za vreme njegove vlade tekao je brže proces feudalizacije, a slobodnim seljacima nametao je velike dažbine. Poresko opterećivanje izazvalo je ustanak plemena Drevljana. U obračunu sa pobunjenicima Igor je zarobljen i ubijen 945. godine. IGOR SVJATOSLAVIC (1151-1202), knez ruskih kneževina Sjeverske i Cernigova. Učestvovao je u ratovima protiv Kijeva i Pečenega. Posle smrti brata Olega postao je novgorodsko-sjeversko-černigovski knez. U novom ratu protiv Polovaca (1185) doživeo je poraz, koji je opevan u epu „Slovo o polku Igoreve". Kompozitor A. P. Borodin (1833-87) komponovao je operu Knez Igor, u kojoj glorifikuje njegovu borbu da spase Rusiju od tuđinskog porobljavanja i feudalnog rasula. IKONOKLAST! (grč. eikon slika, klastos razbijač), versko-politički pokret u Vizantiji (VIII v.); borili se za uklanjanje ikona iz hramova i bogosluženja, protiv poštovanja svetaca i crkvenih svetinja; u političkom životu, zastupali su vojnofeudalnu aristokratiju. Pravoslavna crkva je sa svojim pristalicama, ikonopoklonicima, podržavala interese stare robovlasničke aristokratije, te su sukobi starog i novog bili zaodenuti plaštom borbe oko poštovanja ikona. Pokretači ikonoklastičke borbe bili su carevi Lav III (714-741), Konstantin Kopronim (741775) i Lav IV (775-780). Oni su zabranili potpuno upotrebu ikona u bogosluženju i hramovima. Ovaj pokret ima i versku podlogu. Propovednici istočnjačkih religija (pr. muhamedanci) smatrali su poštovanje ikona mnogo-
256
JKONOLATRI.JA
boštvom. Između ikonoklasta i ikonodula razvila se oružana borba. Sukob se smirio kompromisom za vlade carice Irene, naslednice Lava IV. U početku bilo je dopušteno korišćenje samo slika sv. Trojstva, kasnije, 842. godine, odneli su pobedu ikonoduli, tj. stranka ikonopoklonika. Pokret ikonoklasta javio se i za vreme reformacije (XVI v.). IKONOLATRIJA, klanjanje verskim slikama i njihovo obožavanje. ILIJADA, starogrčki junački spev koji se pripisuje slepom Homeru (v.). Ime je nastalo po Ilionu ili Troji, maloazijskom gradu, koji su, prema tradiciji, najstarija grčka plemena opsedala deset godina na posletku zauzela. Poslednjih 48 dana ovog dugogodišnjeg ratovanja predmet su ovog epa, čije vreme nastanka takođe nije utvrđeno. ILINDENSKI USTANAK, ustanak makedonskog naroda protiv turske vlasti 2. avg. 1903. Organizator ilindenskog ustanka je bila Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO). Pred ilindenski ustanak VMRO nije
ILINDERSKI USTANAK
bila jedinstvena. Delatnošću bugarske vlade i buržoazije u VMRO-u se javlja probugarsko krilo, tzv. vrhovisti. Cilj vrhovista je bio da provokacijama u Makedoniji izazovu zaplet kako bi Makedoniju priključili Bugarskoj. Koristeći se teškim položajem makedonskog naroda i nesposobnošću turske vlasti da izvede ma kakve reforme, vrhovisti su pripremili ustanak. Na kongresu VMRO-a u Solunu januara 1903. u odsustvu vođa-osnivača VMRO-a (Delčeva i Petrova), vrhovisti su uspeli da se donese odluka o dizanju ustanka. Preporučeno je da okružni kongresi organizuju pripreme ustanka. Ustanak je obuhvatio bitoljski vilajet, dok je u skopskom i solunskom samo pojačana aktivnost četa VMRO-a. Ustanak je počeo na Ilinden 2. avgusta i u bitoljskom vilajetu je bio dobro organizovan i masovan. Oko 30 000 ustanika je palilo begovske kule, presecalo komunikacije i napadalo turske garnizone. Do sredine avgusta ustanici su osvojili veliki broj sela i tri grada: Kruševo, N evesku i Klisuru. Kulminacija ustanka je tzv. Kruševska
l#+X!id
Teri/;or/ja t1s/;onike
-
Glavne l
-
-
GrtJnicB .SFRJ
o
10
30
e---+3
ot(jeguš
Ilindenski ustanak
40km.
ILION
257
Republika, kojoj je na čelu stajao istaknuti revolucionar Nikola Karev. Ustanici su pozvali u borbu sve narodnosti u Makedoniji, ističući da se bore za nacionalno i socijalno oslobođenje svih stanovnika Makedonije. Turci su angažovali protivu ustanika oko 200 000 vojnika i surovo ugušili ustanak. U 203 sukoba poginulo je oko 1 000 ustanika, blizu 2 000 neboraca, spaljeno je 200 sela, a 30 000 stanovnika je emigrirala. Posle ugušenog ustanka nastavljene su turske represalije i pojačana je aktivnost balkanskih država, koje su želele podelu Makedonije. Organizacija VMRO-a je znatno oslabljena, kako zbog progona od strane turske vlasti, tako i zbog unutrašnjih borbi različitih struja. ILION, v. Troja. ILIRI, indoevropski narod, koji je u ant. doba naseljavao zapadne oblasti Balkanskog poluostrva. - Prostirali su se najvećim delom u mnogim oblastima naše zemlje. Prema podacima grč. istoričara Herodota u V v. pre n. e„ granica im je bila Jadransko more, na jugu Epir, a na severu Dunav. Na istočnoj obali Jadrana spominje ih i grč. logograf Hekatej iz Mileta o. 500. god. Mnoga njihova plemena naseljavala su Albaniju. O ovim plemenima govori Plinije i naziva ih Illyri propriae dicti. Mnogi arheolozi, koji proučavaju preistoriju, smatraju da su u ove krajeve na Balkanu došli iz srednje Evrope. Do ove velike migracije došlo je krajem II milenija. Za vreme ove seobe dospeli su sve do Epira. Skrenuvši na zapad, prešli su o. 1000. god. u Italiju, u kojoj su osvojili jugoistočnu obalu. Drugi su produžili prema jugu i proširili se ne samo po srednjoj Grčkoj nego su mnoga plemena dospela sve do Peloponeza. Ant. pisci, koji su o njima pisali, doneli su i neke oskudne vesti o fizičkoj konstituciji i životu ovih naroda. Tvrdili su za njih da su visokog stasa, vrlo jaki, dobri ratnici, skloni piću, dok o čistoći nisu vodili računa. Svake osme godine delili su ponovo zemlju. Među Ilirima isticalo se nekoliko plemena, od kojih su najpoznatija bila: Histri u Istri, a dalje prema istoku Liburni, Delmati, Daorsi, Ardijeji i Plereji. U unutrašnjosti zemlje raspoređena su bila plemena: Karni, Latobici i Norici, uglavnom na teritoriji današnje Slovenije. Zaleđe Hrvatskog primorja naseljavali su Japodi, dok su Jasi, Kolapijani, Varcijani i Breuci zaposeli područje između Save, Drave 1 Dunava. U unutrašnjosti Bosne i Hercegovine nalazili su se Mezeji, Ditioni, Desitijati i Autarijati, dok su Dardani bili u Srbiji i Makedoniji. Pored ovih, u Makedoniji su još bili Peonci, Linl7
* ELMZ 5: !storija
ILIRIK kesti i Dasareti, a u Crnoj Gori Dokleati. Dolaskom Kelta na Balkanskom poluostrvu mnoga od ovih plemena sjedinila su se s njima, stvorivši nova ilirsko-keltska plemena. U toku svoje duge istorije pošlo im je za rukom da samo jednom stvore svoju državu. Pleme Ardijeja iz Dalmacije okupilo je oko sebe mnoga plemena u III v. pre n. e. Njihov kralj Agron uspeo je da stvori veliku i snažnu državu, čija se teritorija prostirala od reke Krke sve do severozapadnih oblasti današnje Albanije. Ističući se posebno kao vrlo smeli i vešti moreplovci, Ardijeji su krstarili Jadranskim morem kao gusari. Interesi rimskih trgovaca bili su time veoma ugroženi. To je dovelo do ratnog sukoba 229-228. pre n. e„ kao i drugog sukoba 219. god. pre n. e. U to vreme na čelu države nalazila se kraljica Teuta, koja je nasledila svog muža, kralja Agrona, veoma odvažna u vođenju državnih poslova. U svojoj prestonici, u Skadru, zavela je red među svojim, često nedisciplinovanim, podanicima. Posle zaključenog primirja sa Rimljanima ilirska država je izgubila mnoge svoje oblasti, a njena teritorija je svedena na uski primorski pojas. Preduzevši novi pohod protiv ilirskog kralja Gencija, 167. god. pre n. e„ Rimljani su pokorili njegovu državu, a uskoro su preduzeli vojne pohode i protiv drugih ilirskih plemena. Osvajajući sistematski ilirska područja, Rimljani su skršili poslednji otpor Ilira za vreme Batonovog rata, vodenog od 6--9. god. naše ere, i postali njihovi gospodari. Otada je započela postepena romanizacija ilirskih plemena. Vremenom su pripadnici pokorenih plemena počeli da zauzimaju istaknute pozicije, kako u rimskoj vojsci, tako i u administraciji. Mnogi od njih stekli su najviša zvanja u vojsci i kao najhrabriji legionari dospeli su čak i do carskog prestola. Među najistaknutijim rimskim carevima, koji su svoje poreklo vodili od Ilira, istakli su se Aurelijan, Prob i Dioklecijan. Naseljavanjem Slovena na Balkanska poluostrvo oživela je uspomena na Ilire. Ovim imenom su vizantijski pisci nazivali slovenska plemena. Ova tradicija nastavljena je u XVII i XVIII v. kada se govorilo o ilirskoj narodnosti u okviru Ugarske. Ilirskim pokretom u prvoj polovini XIX v. u Hrvatskoj ova tradicija je poslednji put oživela. O ilirskom jeziku, nestalom verovatno na prelazu iz starog u srednji vek, zna se vrlo malo. O njemu se još uvek vode lingvističke raspre i analiziraju saču vane reči. ILIRIK, antički naziv za oblasti Balkanskog poluostrva u kojima su živeli
ILIRSKE PROVINCIJE
258
Iliri. Posle rimsko-ilirskih ratova (229. i 167. pre n. e.) pojam !lirika se počeo širiti, da bi 27. pre n. e. postao senatska provincija. Uskoro teritorija je znatno proširena pripajanjem Panonije. Posle ugušenja ustanka ilirskih plemena 9. god. n. e. podeljen je na dve provincije, Panoniju i Ilirik docnije nazvanu Dalmacijom. Refdrmom cara Dioklecijana postao je jedna od prefektura Rimskog Carstva i obuhvatao je skoro celo Balkansko poluostrvo. Tada je, zbog ogromnog prostranstva bio podeljen na manje administrativn~ jedinice - dijeceze. Poslednju administrativnu podelu izvršio je Konstantin Veliki, stvorivši tri manje provincije. Ova se podela očuvala, sa neznatnim promenama, sve do dolaska Slovena. ILIRSKE PROVINCIJE, administrativno-politička jedinica, koja je obuhvatala Dalmaciju'. Dubrovnik, Boku Kotorsku, Istru, Goricu, Trst, Kranjsku Zapadnu Korušku, civilnu Hrvatsku' i Vojnu krajinu od Save do mora, pod francuskom vlašću (1809-1813). Ove teri!orije. je ~apoleon oduzeo Austriji pozunsk1m i senbrunskim mirom (1806 1809, v.). Stvaranjem ovih provincija Na~ poleon je odvojio Austriju od Jadranskog mora, čime je olakšao sprovođe nje čuvene kontinentalne blokade. Površina Ilirskih Provincija je iznosila oko 55 000 km 2 sa preko 1 500 ooo stanovnika različitih narodnosti: Hrvata, Srba, Slovenaca, !talijana i Nemaca Naziv vodi poreklo od antičkih Ilira· nekadašnjih stanovnika ovih krajeva' a ~oji se upotrebljavao kao oznaka z~ J_uzne Slo".en~; Francuska nije anektirala provmc1Je, tako da je njihov državno-~ra':'~i položaj bio svojevrstan. U provmc1Jama su uvedeni samo neki francu~k~ z_akoni. Uveden je Napoleonov .c1':'1lm kodeks, što je doprinelo slablJenJu feudalnog sistema. Na čelu Ilirskih Provincija stajao je generalni ~uverner, kome su pomagali generalni mtendant (za upravu) i komesar (za pravosuđe). Centar provincija bila je Ljubljana. Celokupna teritorija se delila na šest civilnih provincija i Vojnu krajinu. Gradovi su izgubili raniju autonomiju, a vlastelinstva sve javnopravne funkcije. Zavedena je jednakost pred sudom. Poreski sistem je pojednostavljen i ukinute su poreske povlastice. Feudalni odnosi su ostali, ali je ukinuta lična zavisnost seljaka. Ukinuti su cehovi i zavedena sloboda zanata i trgovine. Velika pažnja posvećena je razvitku školstva i osnovan je veći broj osnovnih i srednjih škola. Nastava se izvodila na jeziku zemlje, ali kako nije bilo stručnih kadrova, faktički se izvodila na nemačkom i italijanskom. Ovakav stav francuske
ILIRSKI POKRET
uprave iskoristili su Hrvati i Slovenci za afirmaciju svoje narodnosti i jezika. Austrijska vojska je okupirala Ilirske Provincije krajem 1812, a Bečki kongres 1815, priznao je austrijsku aneksiju. ILIRSKI POKRET, naziv za nacionalni preporod hrvatskog naroda u periodu 1835-1848. Nosioci tog preporoda su želeli da ilirskim imenom, kao zajedničkim za sve Južne Slovene, istaknu njihovo etnička i kulturno jedinstvo. Ilirsko ime kao oznaka za Južne Slovene uzeto je zbog pogrešnog shvatanja da Južni Sloveni predstavljaju potomke starih Ilira. Taj naziv za Južne Slovene često se upotrebljava još od XV veka, kako u literaturi, tako i u istorijskim dokumentima. I pored opštejugoslovenskog karaktera, ilirski pokret je u praksi bio hrvatski nacionalni pokret, čiji je cilj bio ujedinjenje hrvatskog naroda, radi otpora mađar skom pritisku, koji se naročito pojačao početkom XIX veka. Društveni preduslovi za pojavu ilirskog pokreta su pre svega: razvitak kapitalističke privrede u hrvatskim zemljama krajem XVIII i početkom XIX veka i pojava domaće buržoazije, koja u uslovima feudalizma, podeljenosti hrvatskih zemalja i nacionalne porobljenosti, nije imala povoljne uslove za svoju ekonomsku i političku afirmaciju. Hrvatske zemlje su bile podeljene na: Bansku Hrvatsku (provincija!), Vojnu krajinu i Dalmaciju. Samo je Banska Hrvatska uživala autonomiju, imajući svoga bana i Sabor, ali je bila potčinjena Ugarskoj, a preko Ugarske Bečkom dvoru. Vojna krajina i Dalmacija bile su direktno potčinjene Beč kom dvoru, tako da su veze naroda u ovim pokrajinama, uprkos tome što se radilo o jednom narodu, bile veoma slabe. Nemci i Mađari, kao privilegovani narodi Austrijske Monarhije, ugnjetavali su ostale narode, među kojima i Hrvate. Zato se sa razvitkom kapitalizma i pojavom buržoazije javlja težnja za nacionalnim jedinstvom i otporom. Taj otpor nije moglo da pruži malobrojna i denacionalizovano plemstvo, a ni seljaštvo, koje je, usled feudalne potlačenosti, bilo nesposobno za ma kakav organizovan pokret. Nosilac tog nacionalnog otpora su buržoazija i inteligencija, jer su one osećale da tuđinska vladavina i zastareli feudalni sistem sputavaju razvitak naroda i onemogućavaju njihovu ekonomsku i društvenu afirmaciju. Zato hrvatska buržoazija i inteligencija bude nacionalnu svest naroda, da bi se tako oduprli nemačkom i mađarskom pritisku. Mađarski se pritisak pojačava tridesetih godina XIX veka i izražava se u zahtevu da se mađarski jezik uvede
IMPERATOR
259
u Hrvatsku kao zvanični i da se što čvršće veže Hrvatska za Ugarsku. Takvoj politici Mađara suprotstaviće se ilirski pokret, čiji je vođa i ideolog bio Ljudevit Gaj (v. Gaj, Ljudevit). Pravi početak pokreta je pokretanje „Horvatsko-dalmatinsko-slavonskih novina" i „Danice", oko kojih se okupljaju borbene Gajeve pristalice. Iduće godine „Novine" i „Danica", uzimaju ilirsko ime, čime žele da podvuku opštejugoslovenski karakter pokreta. Ilircima je bilo jasno da se nacionalno jedinstvo može postići samo afirmacijom nacionalne kulture. Zato marljivo rade na razvitku nacionalne književnosti i kulture uopšte. Oko „Novina" i „Danice" okupljaju se mladi hrvatski književnici, koji marljivo neguju sve vrste lepe književnosti. Glavni cilj tih književnika je negovanje rodoljubivih osećanja, a u toj književnosti ima i mnogo prazne patetike. Ipak u ovom krugu deluju i pravi talenti, kao što su Mažuranić i Preradović. Ilirci marljivo rade na stvaranju hrvatskih kulturnih ustanova kao što su: Hrvatska čitaonica, Ilirska (kasnije Hrvatska) matica, Kazalište i dr. Delatnost iliraca je izazvala akciju Mađara, koji preko svojih pristalica u Hrvatskoj rade na gušenju narodnog pokreta. Pristalice Mađara su bile odnarođeni plemići i konzervativno seljačko plemstvo. Sa kulturnog polja, ilirski pokret prelazi na političko. Pristalice Mađara formiraju tzv. Horvatsko-ugarsku stranku, a pristalice ilira Ilirsku, kasnije Narodnu stranku. Ilirci su uspeli da pridobiju jedan deo domaćeg plemstva, zbog čega je njihov pokret odustao od zahteva za dubljim socijalnim promenama. Politički vođa iliraca postaje grof Janko Drašković, čiji se spis „Disertacija" smatra političkim programom iliraca (v. Dra§ković, Janko). Između iliraca i mađarona (naziv za pristalice Mađara u Hrvatskoj) otpočele su žestoke političke borbe. Te su borbe vođene u štampi, u Hrvatskom saboru, a osobito prilikom izbora za organe vlasti u županijama. Politika Bečkog dvora je prema ilirskom pokretu bila dvolična. Dvor je pomagao pokret ukoliko je on bio uperen protiv Mađara, jer je mađarski pokret bio za nemačke vladajuće krugove u Austriji opasan. No, kako je ilirski pokret imao jugoslovensku orijentaciju, on je bio opasan ne samo za Mađare nego i za Nemce. Zato Bečki dvor, gledajući sa simpatijama ilirski pokret u početku, kasnije ga sputava. 1843, izlazeći u susret Mađarima, Bečki dvor zabranjuje upotrebu ilirskog imena. Borba između ilira i mađarona naročito se zaoštrila prilikom izbora u zagrebačkoj županiji. U borbu prilikom izbora umešala se
IMPERIJALIZAM vojska i došlo je do pogibije šesnaest narodnjaka (naziv za ilirce posle zabrane ilirskog imena), tzv. srpanjske žrtve (1845). Ilirski pokret, i pored simpatija za njega, nije stekao veći broj pristalica kod Srba i Slovenaca, jer su ovi narodi imali već formiranu nacionalnu kulturu. Vrhunac pokreta bila je revolucionarna 1848, posle čega pokret slabi. Ilirski pokret je dao hrvatskom narodu nacionalnu kulturu, probudio njegovu nacionalnu svest i time omogućio otpor tuđinskom pritisku. IMPERATOR, naziv najviših bogova u rimskoj mitologiji, a zatim atribut nosilaca najviše vlasti u starom Rimu. U početku ovu titulu nosili su vojni komandanti sve do održavanja trijumfa. Od vremena Oktavijana Avgusta (I v. n. e.) - titula rimskih vladara koji su je nosiil ispred svog imena označa vajući time svoju najvišu vlast. U istovetnoj funkciji, ali sa značenjem cara upotrebljena je u novom veku kod mnogih evropskih naroda, naročito u Rusiji. IMPERIJ, naziv za najvišu vojnu, upravnu i sudsku vlast u starom Rimu. U najstarije vreme pripadala je kraljevima, a u doba republike konzulima ili vojnim tribunima s konzulskom vlašću. Od I v. n. e„ od vremena cara Avgusta, označavao je rimsku državu. U srednjem veku oznaka svetovne vlasti kralja ili naziv za državu sa kraljem odnosno imperatorom na čelu. IMPERIJALIZAM. Opšte značenje ovog termina pretpostavlja težnje za nasilnim proširenjem državnih granica preko određene nacionalne teritorije u cilju osvajanja zemalja drugih naroda i uspostavljanja prevlasti u jednom delu sveta. Imperijalizam može biti i ekonomski, kad se na stranoj teritoriji uspostavlja ekonomska, a preko nje i politička prevlast, pre svega zadobijanjem tržišta i investicijom kapitala. Imperijalizmom se naziva i ona faza u savremenoj istoriji u kojoj dolazi do stvaranja finansijskog, odn. monopolističkog kapitalizma (u SAD, Nemačkoj, Velikoj Britaniji, Franuskoj i dr.), kad se vrši poslednja podela sveta na kolonije i kad, zbog nerešivih protivreč nosti među velikim silama, izbija 1. svet. rat. Jedan deo istoričara vezuje početak imperijalističke epohe za sedamdesete godine XIX v„ kad se stvara ujedinjeno Nemačko Carstvo, kad Francuska i V. Britanija užurbanije rade na proširivanju svojih kolonijalnih poseda, i kad se među sile koje odlučuju o svetskoj politici uvršćuju Japan i Italija. Drugi istoričari započinju imperijalističku epohu devedesetim godinama XIX veka kad dolazi do jačeg izražaja srastanje bankovnog i indus-
I I
!
lMPRESIONIZAM
trijskog kapitala u vidu finansijskog kapitala, kad se pojačava koncentracija kapitala i sve otvorenije manifestuju monopolističke grupe; i kad, s druge strane, dolazi do sve većeg antagonizma velikih sila oko podele sveta, zasnovanog na monopolističkim interesima. Prema Imperijalizmu kao najvišem stepenu kapitalzma (1916) V. I. Lenjina,
u ovoj epohi se, pored toga, sve prisutnije manifestuju nacionalnooslobodilač ki pokreti u zavisnim zemljama i sve viši uspon radničkog pokreta. IMPRESIONIZAM, umetnički pravac koji se javio krajem XIX veka. - Ovaj pravac se pojavio u Francuskoj. Ime je dobio po slici francuskog slikara Monea - Impresija. Impresionizam je nastao posle i kao reakcija na realizam. Nasuprot realistima, koji su crpli teme iz društvenog i političkog života i nastojali da realno slikaju ljude i prirodu, impresionisti su pre svega subjektivni i osećajni. Oni su zaljubljeni u prirodu i slikaju je onako kako je sami vide, odnosno onako kako je ona na njih ostavila utisak, impresiju. Impresionisti posebnu pažnju posvećuju bojama. Iako pretežno slikaju prirodu i zato van ateljea, oni portrete, scene iz života i druge motive slikaju na svoj impresionistički način. Najznačaj niji predstavnici impresionizma su Mone, Renoar, Pisaro i Sislej. Oni su izvršili ogroman uticaj na celokupno svetsko slikarstvo. Naši istaknuti impresionisti su Grohar, Jama, N. Petrović, M. Kraljević, J. Račić i drugi. Impresionizam se kao pravac javlja i u drugim oblastima umetnosti, posebno u muzici, i tu se ističu Debisi, Ravel, De Falja i kod nas Škerjanc i Hristić. Iako sa prirodnim specifičnostima, impresionizam se javlja i u književnosti i najznačajniji predstavnici su Malarme, Rembo, Rilke i kod nas Dučić, pored mnogih drugih. IMUNITET (lat. immunis, slobodan od nečeg), oslobođenje crkve, velmoža ili pojedinih staleža od plaćanja dažbina ili vršenja nekih javnih dužnosti. Javlja se u feudalnim državama (počev od IX v.), kada su pojedinci ili staleži, na osnovu vladarskih darovnica, sticali pravo vršenja sudske, upravne ili druge vlasti nezavisno od vladarskih upravnika. Ovo pravo opada sa stvaranjem centralizovane države. U staroj srpskoj državi manastiri su imali imunitet, tj. bili su oslobođeni plaćanja dažbina i izuzeti od sudske svetovne nadležnosti; u Hrvatskoj slobodni gradovi i pojedina vlastela posedovali su sudski imunitet i bili nezavisni od banske sudske nadležnosti. Poslanički imunitet narodni zastupnik (poslanik) ne može biti pozvan na odgovornost, niti kažnjen za izraženo mišljenje i
260
INDIJA
dati glas u skupštini. Diplomatski imuuživaju strani predstavnici u svakoj zemlji, što znači da ne odgovaraju sudskoj vlasti zemlje u kojoj obavljaju diplomatsku funkciju. INDEPENDENTI, pripadnici protestantske sekte u Engleskoj i Sev. Americi, koji su se javili u Engl. u XVI v. Protivnici su razvijenije crkvene organizacije i hijerarhije i pristalice nezavisnosti svake crkvene opštine. Odigrali su značajnu ulogu u engl. revoluciji u XVII v. INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM (lat. - popis zabranjenih knjiga) prvi put je izdao papa PavLe IV (1559) u počet ku protivreformacije, kad su pre svega zabranjene knjige protestantskih pisaca. Indeks je vremenom obuhvatao sve veći broj jeretičkih i slobodoumnih dela čije je čitanje zabranjeno katol. vernicima (na Indeks su dospela dela Kopernika, Keplera, franc. enciklopedista, liberalnih političara, klasika marksizma itd.). INDIJA, nezavisna demokratska republika na Indijskom poluostrvu u južnoj Aziji. - Svoje ime dobila je po najvećoj reci Indu. U oblastima oko ove reke postojala je vrlo razvijena kultura u IV i III mileniju pre n. e. Na osnovu arheološkog materijala zaključuje se da su prastanovnici ove zemlje bili visoko civilizovani. Najstarije države na ovom području stvorene su sredinom II milenija pre n. e. U to vreme Indiju su naseljavala dravidska plemena. Njih su postepeno počeli sve više da potiskuju prema jugu poluostrva pripadnici indoevropskih jezičkih grupa. Novi osvajači, koji su sebe nazivali Arijevcima, što znači „plemeniti", u svom prvom naletu dospeli su sve do područja gde se danas nalazi indijska prestonica Delhi. U novoosvojenim oblastima oko reke Inda Arijevci su osnovali nekoliko svojih država, na čijem su se čelu nalazile radže, nekadašnje plemenske starešine. Njihov ugled počeo je oko 1000. god. pre n. e. naglo da raste zahvaljujući podršci rodovske aristokratije. Pored njih, veliki uticaj imali su sveštenici bramani koji su, pored verskih obreda, sve više obavljali i svetovne poslove. Oni su Arijevce podelili na četiri osnovne kaste, i to: bramane - sveštenike; kšatrije ratnike; vajšije članove seoskih opština i šudre strance i ostale stanovnike koji su služili višim kastama. U svom daljem nadiranju prema jugu Arijevci su se spuštali dolinom Ganga, gde su savladali i ostale Dravide (600. god. pre n. e.). U to vreme u Indiji je stvoreno nekoliko država o kojima se zna vrlo malo pošto je njihova istorija isprepletana legendama. Među ovim držanitet -
INDIJA
261
vama najviše se istakla Magadha, čiji su vladari stvorili ogromnu teritoriju od Himalaja do Ganga. Krajem VI v. pre n. e. persijski car Darije I osvojio je veliki deo indijske teritorije oko reke Inda. Smatrajući sebe naslednikom persijskih vladara, Aleksandar Makedonski je 327. god. pre n. e. krenuo na Indiju i osvojio Pendžab - petorečje, oblasti oko velikih reka od kojih nastaje Ind. Njegov cilj je bio područje Ganga, ali je od toga morao da odustane jer su se u njegovoj vojsci pojavile bolesti i nezadovoljstva. Osvajanja Aleksandra Makedonskog u Indiji izazvala su organizovanje otpora indijskih naroda. Dinastija Marija stvorila je u dolini Ganga veliku državu koja se stavila na čelo pokreta protiv stranih zavojevača. Najznačaj niji vladar nove države Candragupta (320. god. pre n. e. - 291. god. pre n. e.) proterao je iz zemlje vojsku Aleksandra Velikog, posle čega je izgradio u svojoj prestonici najluksuznije građevine i ukrasio je najraskošnijim sjajem. Njegovi naslednici još više su proširili granice nove države. Među tim, sredinom III v. pre n. e. ovo se veliko carstvo raspalo na veći broj država. Razjedinjeni narodi Indije nisu bili u stanju da pruže otpor Skitima, koji su oko 100. god. pre n. e. upali na njihovu teritoriju. U to vreme versko učenje budizam, nastalo u VI v. pre n. e., dostiže svoj vrhunac i postaje svetska religija. Za vreme vladavine dinastije Kušan stvorena je nova država u oblastima reke Inda, koja je svoju najveću teritorijalnu rasprostranjenost dostigla u II v. za vreme vladavine kralja Kaniša. Dinastija Gupta formirala je docnije u područ ju Ganga državu koja se održala do sredine V v. Raspadu ove države doprineli su u prvom redu upadi tzv. Belih Huna. Posle njihovog odlaska u prvoj polovini VI v. ponovo je ujedinjena severna Indija, ali se ta država već 648. raspala. Proces islamizacije indijskih naroda otpočeo je 712. god. kada su se u ovoj zemlji pojavili Arapi kao osvajači. Međutim, većeg uspeha islam je imao tek u IX v. kada su stvorene neke islamske države. Počev od 1398. god. otpočinje u Indiji vladavina Mongola. Potomci Džingis-kana sistematski su osvajali indijske oblasti sve dok nisu svoju vlast proširili po čitavoj zemlji. Taj dugi proces trajao je sve do početka XVIII v. U međuvremenu najznačajniji događaj bilo je otkrivanje pomorskog puta za Indiju koji je 1498. god. pronašao Vasko da Gama. Portugalci su prvi stigli u ovu azijsku zemlju i na taj način stekli pravo trgovanja s njom. Bio je to početak infiltracije evropskih kolo-
INDIJA nijalnih sila u Indiji, jer su uskoro za Portugalcima stigli Holanđani, Englezi i Francuzi. Otpočela je misionarska delatnost, u kojoj su Holanđani imali više uspeha od Portugalaca, koje su sredinom XVII v. potisnuli iz zemlje, tako da su se ovi zadržali samo u dva priobalna uporišta. Dolaskom Engleza stvorena je Istočnoindijska kompanija i podignuto nekoliko gradova, od kojih je najznačajnija Kalkuta, osnovana 1690. god. Ono što nisu mogli postići preko snažnog uticaja Istočnoindijske kompanije, Englezi su postigli otvorenim ratnim sukobima protiv indijskih država koje nisu htele da im se pokore. Od 1775-1784. god. vođeni su ratovi koji su engleskim kolonijalistima doneli velike uspehe i znatno proširenje njihovog uticaja. Kada su 1803. god. zauzeli Delhi, njihovo širenje nastavljena je dalje u pravcu Inda. Za vreme dva poslednja vojna pohoda 1845-1849. god. završeno je osvajanje Indije, čime su Englezi stvorili političko jedinstvo zemlje zasnovano na kolonijalnoj eksploataciji. Svoju vlast održavali su preko ogromnog broja feudalnih kneževina. Za manje od 100 god. kolonijalisti su izvukli iz zemlje ogromno bogatstvo. Ovo je stvaralo sve veće nezadovoljstvo domaćeg stanovništva, koje je 1857. god. podiglo veliki ustanak sa središtem u Delhiju. Sledeće god. ustanak je ugušen uz najsvirepiji obračun prema ustanicima. Međutim, Englezi su likvidirali Istočnoindijsku kompaniju i celu zemlju stavili neposredno pod vladavinu engleske krune. U drugoj polovini XIX v. u zemlji je zabeleženo nekoliko perioda gladi u kojima je našlo smrt više od 30 miliona stanovnika. Da bi ublažili nezadovoljstvo stanovništva, kolonijalne vlasti su pristupile nekim političkim reformama. Rezultat toga bilo je stvaranje Indijskog nacionalnog kongresa, koji je svoje prvo zasedanje održao u Bombaju 1885. god. Kao protivteža Kongresu osnovana je 1906. god. Sveindijska muslimanska liga. Predstavnici obeju stranaka tražili su za vreme prvog svetskog rata samoupravu za celu zemlju. Kada je 1920. god. na čelo Kongresne stranke došao Gandi, antibritanska kampanja je dostigla vrhunac. Otpočeo je period velikih štrajkova. Gandi je bio uhapšen i osuđen na 6 god. robije, ali je iste god. (1922) pušten. Gandi i Nehru su tražili punu nezavisnost za celu zemlju. To je prisililo Engleze da 1930. god. sazovu Konferenciju okruglog stola u Londonu na kojoj Kongresna stranka nije želela da učestvuje. Sledeće god. na drugoj konferenciji uče stvovao je Gandi kao predstavnik Kongresa, ali je po povratku u zemlju
INDOEVROPL.JANI
262
uhapšen. To je izazvalo novu krizu koja se manifestovala u velikim štrajkovima iako se većina prvaka nalazila u zatvorima. Odbijajući status dominiona, indijski politički prvaci su 1942. god. odlučno tražili punu nezavisnost. Međutim, tek 1947. god. britanska vlada je objavila svoju odluku o likvidaciji britanske vladavine nad Indijom. Tada su stvorena dva nezavisna dominiona, Indija i Pakistan. Nezavisnom demokratskom republikom, Indija je postala 1950. god. INDOEVROPLJANI, najbrojnija grupa naroda čiji se jezici ubrajaju u porodicu indoevropskih jezika. Na osnovu komparativnog izučavanja pojedinih indoevropskih jezika mnogi ispitivači su zaključili da su svi ovi jezici potekli od jednog prajezika kojim su u davna vremena govorili Indoevropljani. Ovo jezičko jedinstvo raspalo se najverovatnije oko 3000. god. pre n. e. Dotle su, ovi narodi, kako se zaključuje na osnovu lingvističkih istraživanja, živeli u patrijarhalnim zajednicama i bavili su se, uglavnom, zemljoradnjom i stočarstvom. Bila im je poznata veština građenja kuća i vremenom su počeli da se bave tkanjem vune, koju su dobijali od velikih stada ovaca i drugih životinja. Privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju i zemljištem bila im je nepoznata. I pored intenzivnog ispitivanja njihove prošlosti, naučnici još nisu uspeli da reše pitanje njihove pradomovine. Najviše je pretpostavki koje ukazuju da njihovu najstariju zajedničku domovinu treba tražiti u zapadnim delovima Azije, odakle je otpočela njihova migracija. U podeli indoevropskih jezika postoji nekoliko grana, od kojih su najvažnije u Evropi: baltoslovenska grana, koju sačinjavaju slovenski narodi. Druga po važnosti je germanska grana, koja obuhvata jezike raznorodnih naroda kao što su npr. Nemci, Norvežani ili Englezi. Treću grupu sačinjavaju romanski jezici koji su se razvili od latinskog. Ovde na prvom mestu spadaju Francuzi, Talijani, Španci, Portugalci i Rumuni. Posebnu granu čine keltski jezici zastupljeni među Ircima i Bretanjcima. Grci čine posebnu grupu, kao i Arbanasi. U Aziji među indoevropskim narodima treba na prvom mestu spomenuti 3 grupe, i to: iransku, indijsku i jermerisku. Posebno mesto pripada asirskim jezicima, koji se dele u dve osnovne grupe: kentum i satem, nazvane tako po izgovoru reči „stotina". Proučava nje indoevropskih jezika, kao i njihovih naroda sa aspekta lingvistike, počelo je tek sredinom prošlog veka i do danas je dalo značajne rezultate.
INDONEZl.JA
INDOKINA, poluostrvo u jugoist. Aziji na kojem se nalaze države Burma, Tajland, Laos, Kambodža, Vijetnam (Severni i Južni) i Malezija. Pre franc. osvajanja u XIX v. najveći deo Indokine pripadao je Anamskom Carstvu koje se nalazilo pod suverenitetom kineskog cara. Svoje kolonijalna osvajanje započeli su Francuzi 1859. god. zaposedanjem Sajgona. God. 1864. uspostavljaju protektorat nad Kambodžom, 1882. uzimaju Hanoj, 1883. uvode protektorat nad Anamom, 1885, posle rata s Kinom, anektiraju Tonkin i 1887. god. uspostavljaju Union generale indochinoise, kojoj 1893. pridružuju Laos. Međutim, protiv franc. osvajanja izbija oslobodilački ustanak već 1868. god., kojim započinje dugotrajna gerilska borba, naročito pod vodstvom De Tama (do 1912), zatim 1908. god. kad je planuo ustanak seljaka, 1913-1917. god. kada se vode borbe u nizu provincija, što je dostiglo svoj vrhunac opštim ustankom u Tonkinu 1917. god., i to pod uticajem oktobarske revolucije. Između dva svet. rata stvara se nekoliko oslobodilačkih organizacija (npr. Vijetnamska nacionalna stranka koja je 1930. god. organizovala ustanak u Tonkinu), a 1930. god. organizuje se i jedinstvena Komunistička partija Indokine. Nakon franc. kapitulacije 1940. god. Petenova vlada je prepustila Japancima da zaposednu Indokinu i pretvore je u bazu za osvajanje Kine i jugoist. Azije. God. 1941. pod vodstvom Komunističke partije i Ho-Si-Mina obrazovan je Demokratski front, koji je započeo borbu za oslobođenje Indokine. To je dovelo do sporazuma, sklopljenog 6. marta 1946. god., između franc. vlade i Ho-Si-Mina o priznavanju Demokratske Republike Vijetnama, koji Francuska nije poštovala nego je pokušala da izvrši vojno zaposedanje Vijetnama. To je dovelo do opštenarodnog ustanka i dugotrajnih borbi koje su se zatim prenele i na Laos i Kambodžu (1949), a kasnije i na Aman i sev. Laos (1953). Francuske snage koje su se morale boriti na ogro~nom prostranstvu, najzad su kod Dien-Bien-Fua, doživele odlučujući poraz (9. marta - 7. maja 1954). Iste godine, 20. i 21. jula, potpisan je u 2:enevi akt o prekidu rata u Indokini. Južni Vijetnam je odvojen od Severnog ~e markacionom linijom, ali samo do izbora 1956. god„ koji, međutim, nisu održani. INDONEZIJA. Od najstarijih vremena indonežanska ostrva naseljavana su iz Azije, Australije i sa drugih ostrva Tihog okeana, tako da su se na njima uglavnom obrazovale dve etničke grupe, Indonežani i Malajci. Prve države u Indoneziji stvaraju se pre naše ere pod uticajem doseljenika iz Indije. U
INDULGENCIJA
263
XIII v. Indonezija ulazi u interesnu sferu arapskog pomorstva i trgovine. Arapi tu osnivaju svoje kolonije zatim države i prenose svoju kult~ru i islam. U istom veku Indoneziju delimično potčinjavaju Mongoli. Dugi niz vekova, sve do najnovijeg vremena u Indoneziju je neprestano priticala r~ka iseljenika iz Kine, koji su tu obrazovali svoje kolonije baveći se pomorstvom, trgovinom i rudarstvom. Prvi Evropljanin koji je otkrio Indoneziju i opisao njena bogatstva bio je Marko Polo (Marco Polo), u XIII v., a prvi evr. kolonizatori bili su Portugalci u XVI v., koje su u XVII v. preko svoje Istočnoindijske kompanije (osn. 1602) potpuno potisnuli Holanđani i postepeno stvorili Holandsku Istočnu Indiju. God. 1619. Holanđani su na Javi osnovali grad Bataviju (dan. Džakartu). Holandski trgovački kapital imao je u I. ogromne izvore prihoda, pogotovu posle uvođenja plantažerske proizvodnje s navodnjavanjem i upotrebom robovske snage. Posle raspuštanja Kompanije 1798. god. I. je 1816. god. došla pod neposrednu vlast hol. države. Tokom XIX v. Englezi su uspeli da stave pod svoj protektorat zapadni i istočni deo Bornea. Holandska vlast se naročito učvrstila posle neuspelog indonež. ustanka 1825-1830 (velfki ja1,anski rat). Borba protiv hol. imperijalizma počinje, u stvari, početkom XX v., i to pretežno na islamskoj osnovi, ali već 1914. god. stvara se Indonezijski socijaldemokratski savez (od 1918. Socijaldemokratska stranka), a 1920. Komunistička partija Indonezi1e. Holandski vlastodršci pokušali su da umire otpor indonežanskog naroda obrazovanjem Narodnog saveta (1918), u koji je ulazio i određen broj domorodaca. Posle krvavo ugušenog ustanka 19261927. god. osnovana je Nacionalna stranka sa A. Sukarnom na čelu. Ona je, nakon japanske okupacije u 2. svet. ratu, bila glavni inicijator proglašenja nezavisnosti, 17. avg. 1945. god. Tako .ie stvorena Republika Ujedinienih Država Indonezije (od 1950. Republika Indonezija), kojoj je priznat suverenitet na konferenciji u Hagu 1949. god. i koia je ostala u personalnoj uniji s hol. krunom. Ta unija je raskinuta 1954. god. INDULGENCIJA (lat. indulgentia - opro§ta.1), oproštenje, oslobođenje od kazne „na onom svetu" za počinjene grehove koje je vernik učinio na Zemlji. Prema učenju katoličke crkve, oproštajnice greha mogu davati papa, kao predstavnik Hrista na Zemlji, i namesnik sv. Petra, i, po papinom dopuštenju, viši sveštenici. Oproštajnice se daju „iz fonda viškova Hristovih i svetačkih zasluga", kojim raspolaže, po svom na-
INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA hođenju, papa. Katolička crkva je prodavala oproštaje greha i time stvorila unosnu trgovinu. Uz oproštajnice greha izdavane su i pismene potvrde uz novčanu naplatu. Ovu zloupotrebu katoličke crkve oštro su kritikovali Džon Viklif, Martin Luter i dr. INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA, preobražaj u proizvodnji koji je otpočeo sredinom XVIII v. upotrebom novih tehničkih pronalazaka. Pre početka industrijskog preobražaja, do kojeg je došlo najpre u Engleskoj, sva proizvodnja bila je zasnovana na manufakturi, što znači da je celokupan posao u proizvodnom procesu počivao isključivo na ručnom radu sa upotrebom alata i ručnih mašina. Usavršavanjem manufakture, koja se na prvom mestu manifestovala u podeli rada, znatno je unapređena proizvodnja. Time je omogućeno vlasnicima većih preduzeća da dođu do većeg kapitala. Sa znatnijim finansijskim sredstvima oni su uvideli da im organizacija rada u manufakturi ne može obezbediti veće zarade i obimniju proizvodnju. Zbog toga su bili veoma zainteresovani da se što pre pronađu nova oruđa za rad i da se primenom novih tehničkih pronalazaka ubrza proizvodnja. Razvoj spoljnih i unutrašnjih političkih događaja stvorio je sve uslove za radikalne promene u načinu proizvodnje u Engleskoj. Pošto je 1707. god. proklamovano ujedinjenje Engleske i škotske, sa zajedničkim kraljem i jednim parlamentom, a nekoliko god. docnije (1713) mirom u Utrehtu završena je dugotrajna borba za španski presto, u Engleskoj su bili stvoreni svi pogodni uslovi za dalji razvitak kapitalističke proizvodnje. Ručne sprave koje su bile jedina sredstva za proizvodnju u engleskoj tekstilnoj industriji, trebalo je što pre zameniti savršenijim tehničkim mašinama. Pronalaskom letećeg čunka udvostručena je proizvodnja engleskih tkalaca. Time je otpočeo proces industrijske revolucije u engleskoj tekstilnoj industriji. Ovaj epohalni pronalazak delo je Džona Keja (John Kay), kome je 1733. god. pošlo za rukom da usavrši svoj pronalazak i da ga osposobi za masovnu upotrebu u engleskim tkačnicama. Međutim, ovaj prvi pronalazak, koji je znatno ubrzao proces tkanja, pokazao je ujedno i sve slabosti u tadašnjoj tekstilnoj industriji. Ostali procesi proizvodnje bili su nepremostiva prepreka bržem industrijskom napretku izazvanom upotrebom Kejovog letećeg čunka. Zbog toga je hitno trebalo usavršiti tehniku predenja, koja je znatno zaostajala za procesom tkanja. Tkači nisu imali dovoljne količine spremnih sirovina da bi se mogli punim kapacitetom koristiti svo-
INDUSTRIJSKI RADNICI SVETA
jim razbojima opremljenim Kejovim čunkom. Tek je 1765. god. engleski pronalazač Džems Hargrivs (James Hargreaves), tkalac po struci, konstruisao novu mašinu za predenje, čijom je upotrebom povećana produktivnost engleske tekstilne industrije 8 puta. Međutim, primena Hargrivsovog pronalaska izazvala je veliko podozrenje u redovima engleskih tkača koji su se plašiil da će ostati bez posla ako njegova mašina za predenje naiđe na široku primenu u industriji. Iznenada, jednog dana 1768. god., tkači su provalili u Hargrivsovu kuću i razbili njegovu mašinu za predenje, na kojoj je on nekoliko godina radio dok nije završio njenu konstrukciju i ispreo prve metre vunene pređe na njoj. Bekstvom u drugi grad Hargrivs je patentirao svoj pronalazak, čime je njegova upotreba u tekstilno industriji bila obezbeđena. Masovnom primenom • mašine za predenje došlo je ponovo do nesklada u tekstilnoj proizvodnji. Tkači više nisu bili u stanju da prerade ogromnu količinu pređe. Ovo je uslovilo nove pronalaske, čiji je rezultat bio gvozdeni mehanički razboj, koji je prvi put upotrebljen 1785. god. Uskoro je došlo do primene novih pronalazaka, novih mašina, koje su za kratko vreme stvorile radikalan prevrat u engleskoj tekstilnoj industriji, a samim tim znatno uticale i na društveni razvitak u Engleskoj, u kojoj je poslednjih godina XVIII v. sagrađeno oko 150 novih fabrika. U svim ovim industrijskim objektima uveden je nov tehnološki proces zasnovan na tehničkim pronalascima. Preko tekstilne industrije industrijska revolucija počela je postepeno da hvata korene i u drugim oblastima proizvodnje. Presudnu ulogu u ovom širokom procesu odigrao je pronalazak parne mašine, koju je 1783. god. patentirao Džems Vat (James Watt). U početku na Vatov pronalazak vlasnici industrijskih objekata nisu obraćali posebnu pažnju. Docnije, među tim, kada su saznali kakve sve koristi mogu imati od upotrebe njegovog pronalaska, koji je Vat u međuvremenu usavršio, došlo je do masovne primene parne mašine u industrijskoj proizvodnji kao veoma pogodnog objekta za jeftino korišćenje pogonske snage. Pronalaskom parne mašine nastale su i druge krupne promene. Ranije, fabrike su podizane pokraj reka da bi se pad vode mogao koristiti kao pogonska snaga za pokretanje mašina. Počev od Vatovog pronalaska fabrike su mogle da se grade i na drugim mestima, što je imalo za posledicu stvaranje velikih industrijskih gradova i naselja. Parna mašina je izazvala pravu revoluciju u suvozemnom i pomorskom saobraćaju. letećim
INDUSTRIJSKI RADNICI SVETA
Pojavili su se najpre parobrodi (1807), a nešto docnije i prve lokomotive. U Engleskoj je došlo do izgradnje prvih železnica (1825) i do puštanja prvog voza u saobraćaj sa parnom lokomotivom. Da bi se železnička mreža što više širila, bilo je potrebno pojačati proizvodnju gvožđa i čelika. Industrijska revolucija zahvatila je na taj način i metalurgiju. Engleski pronalazač Kort (Cort) u svojoj specijalnoj peći dobio je 1784. god. prve količine či stog gvožđa. Primenom sve većeg broja novih tehničkih pronalazaka i mašina ubrzan je razvitak kapitalizma, koji je u industrijskoj revoluciji našao izvanredne uslove svoga naglog razvoja. Međutim, neposredni proizvođači dolazili su u sve teži položaj. Položaj industrijskih radnika postao je sve bedniji, a njihova politička bespravnost sve izrazitija. Mlada britanska radnič ka klasa počela je sve otvorenije da se bori protiv kapitalističkih preduzimača i mašinskog načina proizvodnje. Nemajući drugog načina da izraze svoje ogorčenje, engleski radnici su otpočeli sa paljenjem skladišta, lomljenjem mašina i rušenjem fabričkih zgrada. Radnici, zanatlije, koji su naglo počeli da propadaju od početka industrijske proizvodnje, i seljaci pošli su za Nedom Ludom (Ned Ludd), koji je prvi uništio jedan tekstilni razboj. Po njemu je novi pokret dobio ime ludizam, a njegovi pripadnici su nazvani ludisti. Počev od 1811. do 1816. god. priređivani su pravi rušilački pohodi nezaposlenih. Protiv ludista je donesen zakon, kojim se njihova dela kažnjavaju smrću. Njegovom primenom protiv ustanika pogubljeni su mnogi radnici - pripadnici ovog pokreta. Znatno docnije, sa sve većim razvitkom kapitalističkih društvenih odnosa, radnička klasa je uvidela da industrijski progres nije uzrok njihovog bednog položaja, nego da protivnike treba tražiti među kapitalistima koji su se jedini koristili plodovima industrijske revolucije. Na taj način je Engleska prva odmicala u svom ekonomskom razvitku. Odjek industrijske revolucije iz Engleske uskoro se preneo i na evropsko tlo, gde je takođe otpočeo proces industrijalizacije. INDUSTRIJSKI RADNICI SVETA (lndustrial Workers of the World, skr. I. W. W.), revolucionarna sindikalna organizacija u SAD osnovana 1905. god., u kojoj su ubrzo preovladali anarhosindikalistički elementi, usvojivši taktiku sabotaža i „direktnih akcija". Organizovala je niz štrajkova pred 1. svet. rat, pozdravila oktobarsku revoluciju i jednim delom postala osnova za osnivanje KP SAD (B. Hejvud i dr.). Do njenog slabljenja dolazi posle odbija-
INFORMBmo
265
nja da se priključi Komunist. internacionali 1920. god. INFORMBIRO (lnformacioni biro nekih komunističkih organizacija, IB), među narodna organizacija jednog dela komunističkih partija, stvorena 1947. Posle raspuštanja Kominterne 1943. nije postojala međunarodna organizacija komunističkih partija. Po završetku rata došlo je do inicijative za stvaranje jedne regionalne organizacije pojedinih komunističkih partija Evrope. Na osnivačkom kongresu 1947. u Poljskoj okupili su se predstavnici komunističkih partija iz šest socijalističkih zemalja (SSSR, Jugoslavije, Mađarske, Bugarske, Poljske, Cehoslovačke) i dve najveće partije iz kapitalističkih zemalja - KP Italije i KP Francuske. Naknadno je Informbirou pristupila i Albanska partija rada. Sedište organizacije je u početku bio Beograd, gde je počeo da izlazi i organ Informbiroa - „Za čvrst mir, za narodnu demokratiju". U Birou su se nalazila po dva predstavnika svake partije-članice. Informbiro je zamišljen kao konsultativno telo čiji je zadatak razmena iskustva i koordinacija rada na bazi uzajamne saglasnosti. Međutim, vrlo brzo su ti principi napušteni. Kada je došlo do sukoba KPJ i SKP (b), odnosno SSSR i FNRJ, sovjetski rukovodioci su nastojali da iskoriste Informbiro kao sredstvo u borbi protiv naše z0mlje i Partije. Tada je sedište IB premešteno u Bukurešt. Tu je održano Drugo zasedanje IB, na kome je u odsustvu predstavnika KPJ (koji su odbili da dođu) doneta Rezolucija o stanju u KPJ, kojom je na grub način napadnuta KPJ, njeno rukovodstvo, sa ciljem da se KPJ i FNRJ pokore volji Staljina. Treće zasedanje je održano 1949. u Mađarskoj, gde je doneta nova Rezolucija protiv Jugoslavije. Sve članice IB prekinule su odnose sa KPJ. Socijalističke zemlje se nisu zaustavile na tome - preduzete su raznovrsne ekonomske i političke mere sa ciljem da se slomi naša zemlja. Ovakva politika imala je teških posledica ne samo za Jugoslaviju već i za čitav međunarodni radnički pokret i socijalizam. Rascep se proširio. Ugled SSSR je oslabio. Među narodni odnosi su se pogoršali još više. Međutim, hrabrost i pravedna borba FNRJ i KPJ za nezavisnost i ravnopravne odnose među državama i u radničkom ·pokretu dobijala je sve više priznanja i pristalica. Posle Staljinove smrti i XX kongresa KPSS, sa početkom destaljinizacije, dani Informbiroa bili su odbrojani. On je 1956. i raspušen sa obrazloženjem da je u njegovom radu bilo ozbiljnih grešaka.
INKVIZICIJA INICIJALI (lat. initialis -početni), početna slova imena neke ličnosti ili početna slova pojedinih poglavlja u rukopisima ili štampanim knjigama. Običaj ukrašavanja početnih slova potiče od srednjovekovnih prepisivača knjiga. Od XVI v. u štamparstvu se otpočinje sa ukrašavanjem knjiga izrađenim klišeima. INKA, indijansko pleme iz južnoamerič ke grupe Kečua-Indijanaca koje je osnovalo carstvo Inka na prostranoj teritoriji današnjih južnoameričkih država Perua, Ekvadora, Bolivije i Cilea. - Prema predanju, ovo pleme je vodilo poreklo od boga Sunca koji je poslao na Zemlju svoja dva deteta da kao muž i žena osnuju dinastiju i državu Inka. Prema mitologiji domorodaca, to se dogodilo u XII v. Ovaj najraniji period države Inka malo je poznat. Na osnovu fragmentarnih istorijskih podataka zna se da je na čelu države stajao vladar koji je imao neograničenu svetovnu i duhovnu vlast. Docnije, kada je carstvo Inka počelo sve više da se razvija, država je podeljena na četiri veće provincije. Središte joj se nalazilo u današnjem Peruu. Imala je stalnu vojsku, dobro opremljenu i naoružanu; po svemu sudeći, brojala je oko 200 000 vojnika. Već u početku formiranja države stanovnici su podeljeni u grupe od 10-1 000 čla nova. Na taj način su mogle lakše da se regulišu poreske obaveze. Pored plaćanja poreza, stanovništvo je bilo dužno da učestvuje u izgradnji puteva koji su bili dobro uređeni i u Peruu su očuvani sve do naših dana. Privatne svojine u ovo vreme nije bilo i zemlja je bila isključivo vlasništvo države. Najveći deo prihoda prisvajali su sveštenici, pod izgovorom da je to deo koji pripada bogu Sunca. Posle geografskih otkrića carstvo Inka postalo je predmet španskih napada. Konkvistadori su, zaneseni pričama o ogromnoj količini zlata, počeli sa osvajanjem države Inka. U tome najviše uspeha imao je španski konkvistador Pizaro (v.), kome je pošlo za rukom da na prevaru uhvati vladara Inka Atahualpu i da ga spali. U toku iste, 1533, godine Pizaro je konačno osvojio celu državu i odneo iz nje ogroman plen pretopivši u zlatne šipke najdragocenije spomenike kulture Inka. INKVIZICIJA (lat. inquisitio - istraživanje), sud katoličke crkve koji je imao zadatak da pronalazi i kažnjava jeretike. Gonjenje jeretika počeli su sprovoditi rimski carevi od IV v. Na osnovu svetovnih propisa progonili su se protivnici carske i crkvene vlasti i osuđivali na smrt. U srednjem veku jeretički pokret je naglo ojačao posle
INOCENTID
266
neuspešnih krstaških ratova, kada počinje da opada autoritet rimskih papa, zbog čega se organizuje borba protiv neprijatelja „pravoverne crkve". Na crkvenim saborima krajem XII i poč. XIII v. raspravljalo se o progonima nevernika, a na IV lateranskom koncilu (1215) papa Inoćentije III je doneo odluku o organizovanom gonjenju jeretika. Nadležnost gonjenja i suđenja neprijateljima katoličke crkve poverena je dominikanskom monaškom redu 1235, a 1246. ovo je pravo prošireno na franjevački monaški red. Okrivljene ispitivao je sud pod torturom (v.); sudski postupak je vođen u tajnosti, te osumnjičeni nije mogao da pozove svedoke i branioca. Jeretici su osuđivani na kaznu smrti spaljivanjem na lomači (v. Auto-da-fe). Propratna kazna je bila oduzimanje imovine osuđenog, koju su delili međusobno crkva i država. Inkvizicija je vodila borbu protiv ča robnjaka i veštica, a takođe je zabranjivala vernicima da čitaju spise koji crkvi nisu bili po volji. Inkvizicija je razvila svoju delatnost u Francuskoj, sev. Italiji, Španiji, Engleskoj, Nemačkoj, Bosni i drugim evropskim zemljama. Španska inkvizicija je organizovana kao samostalna ustanova sa velikim inkvizitorom na čelu i vodila je upornu borbu protiv pokatoličenih Jevreja i Moriska. Broj spaljenih jeretika od XIII do XIX v. kreće se do nekoliko stotina hiljada. Godine 1808. Napoleon I je naredio ukidanje inkvizicije. INOCENTIJE III (1161, papa 1198-1216), rimski papa. Težio je da, po ugledu na papu Grgura VII, ostvari gospodstvo papske vlasti nad evropskim vladarima. Organizovao je 3. krstaški rat za oslobođenje Hristovog groba, krstaški rat protiv bogomila u Bosni i albižana u Francuskoj. Sukobio se sa engleskim kraljem Jovanom I Laklandom oko izbora kenterberijskog arhiepiskopa; papa je kralja svrgnuo §_vlasti i bacio interdikt (v.) na zemlju, stoga je kralj nazvan Jovan bez Zemlje i bio prinuđen da moli za oproštenje od pape. Bio je u svoje vreme apsolutni duhovni gospodar katoličkog dela Evrope. INOCENTIJE XI (iz porodice Odescalchi, 1611-1689), papa od 1676. Bio je inicijator i vod Sv. lige protiv Turske posle druge opsade Beča 1683. Energič nim merama uništio je korupciju i nepotizam u Rimskoj kuriji, i obnovio finansije papske države. Bio je u dugotrajnom sukobu s Lujem XIV zbog njegovih nastojanja da ostvari pune slobode galikanske crkve (v.).
INTERNACIONALA INTERDIKT (lat. interdictum - zabrana), srednjovekovna crkvena kazna koja se sastojala u zabrani vršenja bogosluženja u nekom mestu, pokrajini ili državi. Interdikt je bio moćno oružje rimskih papa protiv svetovnih vladara koji su se suprotstavljali učenju o papskoj svetovnoj supremaciji. INTERESNE SFERE, oblast (u teritorijalnom ili funkcionalnom pogledu) nad kojom neka grupa, organizacija ili država raznim sredstvima nastoji da uspostavi svoj uticaj. - Ova pojava je vrlo stara, ali je uzela šire razmere, pa se tada i termin javio, u fazi imperijalizma. Podela sveta ili njegovih regija na interesne sfere bio je sistem koji su imperijalističke države htele i dobrim delom uspele da nametnu. Ove su države, a posebno velesile, u ovom periodu u više mahova ratovima ili sporazumima vršile podelu interesnih sfera. Taj sistem se produžava do naših dana. Jedan od najčuvenijih pokušaja podele interesnih sfera koji se tiče i naše zemlje, jeste sporazum Staljin-Cerčil pred kraj drugog svetskog rata. Jačanjem snaga socijalizma, razbijanjem kolonijalizma i snažnim antiblokovskim pokretom nesvrstanih zemalja ovaj sistem je posle drugog svetskog rata uzdrman, ali još i sad je veoma prisutan u savremenim među narodnim odnosima. INTERNACIONALA, međunarodno uudrženje radnika stvoreno radi objedinjavanja radničkog pokreta i solidarnosti sa borbom radnika za sticanje svojih prava. - Razvoj kapitalističkih odnosa u pojedinim zemljama Evrope i u Sjedinjenim Američkim Državama sve više je zaoštravao unutrašnje prilike u ovim zemljama. Udruženi u svojim organizacijama, radnici su sve češće istupali sa zahtevom da im se priznaju politička i građanska prava. Iz njihovih redova nikli su pravi borci koji su stali na čelo velikih štrajkova tražeći od vladajuće buržoazije da se ispune zahtevi radničke klase. Da bi ove akcije dobile organizovani međunarodni karakter, postavilo se pitanje stvaranja zajedničke organizacije radnika. Prva internacionala (1864-1876) stvorena je na inicijativu francuskih i engleskih radnika 28. septembra 1864. Toga dana u Sent Martins Holu u Londonu održavao se veliki miting na kome su uzeli učešća engleski, francuski, nemački, poljski i drugi radnici. Predstavnici francuskih radnika saopštili su odgovor svoje radničke klase koji je skup pozdravio. Tako je odlučeno da se osnuje Međunarodno radničko udruženje. Formiran je Privremeni komitet od 32 člana sa zadatkom da
INTERNACIONALIZAM
sprovede
267
sve poslove neophodne za rada Prve internacionale. Posebnu delatnost ispoljio je među čla novima komiteta Karl Marks, organizator, teoretičar i vođa ovog među narodnog radničkog udruženja Ukazujući mu posebno poverenje, Komitet ga je izabrao na čelo komisije sa zadatkom da napiše statut i deklaraciju nove organizacije. Ovo je bilo izuzetno teško jer je trebalo stvoriti dokumente prihvatljive za različite radničke pokrete i grupe radnika koji su bili na vrlo neujednačenoj platformi ideja i organizacionih formi. Pored toga, Marks je morao da se pridržava svoje osnovne ideje da Internacionala „treba da zameni socijalističke i polusocijalističke sekte pravom borbenom organizacijom radničke klase". (v. Osnivački manifest). Marksu je ovo pošlo za rukom, i on je od 1. internacionale stvorio međunarodnu organizaciju koju su prihvatili različiti pokreti, na koje je on uspeo da prenese svoje naučne poglede na razvitak međunarodnog radničkog pokreta onog vremena. Ulaskom u Internacionalu postojeće partije u mnogim zemljama postale su sekcije ove međunarodne organizacije, kojoj se na čelu nalazio Generalni savet, u kome je Marks igrao najznačajniju ulogu. Najviši organ bio je Kongres, koji se, prema odredbama Statuta, sastajao svake godine. Kongresi su održani ovim redom: u Zenevi 1866, u Lozani 1867, u Brislu 1868, u Bazelu 1869, u Hagu 1872. i Filadelfiji 1876. Pored toga, održane su dve konferencije: u Londonu 1865. i 1871. Na kongresima i konferencijama dolazilo je do oštrih intervencija protiv raznih frakcija koje su podrivale rad Internacionale. Posebnu ulogu u ovome imali su bakunjisti, koji su na Kongresu u Hagu (1872) isključeni iz članstva. Slično je bilo i na konferenciji u Londonu (1871), kada su Internacionalu napustile vođe tredjuniona. Posebnu delatnost pokazala je Internacionala za vreme borbe francuske radničke klase u Pariskoj komuni, kada je Marks branio i slavio Komunu pred svetskom javnošću i predlagao da se komunarima pošalje pomoć. Odlukom Haškog kongresa, sedište Generalnog saveta premešteno je u Njujork. Na poslednjem Kongresu, održanom u Filadelfiji (1876), Internacionala je rasnuštena. Druga internacionala (1889-1914) stvorena je na Kongresu u Parizu 14. jula 1889, na stogodišnjicu pada Bastilje za vreme francuske revolucije (v.). Pošto je Karl Marks umre šest godina ranije, rukovodeću ulogu u stvaranju novog međunarodnog udruženja socijalističkih i radničkih partija preuzeo je njepočetak
INTERNACIONALIZAM
gov najbliži saradnik Fridrih Engels. U međuvremenu, od raspuštanja 1. internacionale (1876), radnički pokret se snažno razvio. Organizovane su velike radničke i socijaldemokratske partije stvorene ovim redom: Nemačka socijaldemokratska partija 1875, Socijalistička radnič ka partija Sjedinjenih Američkih Država 1877, Radnička partija Francuske 1879, Austrijska socijaldemokratska partija 1888. i dr. Međutim, u nekim od ovih partija, pored marksističkog, razvijao se oportunistički i reformistič ki pravac. Da bi pripadnike ovih pokreta osujetio u stvaranju novog međunarodnog tela radničke klase, Engels je učinio sve da stvori Drugu internacionalu na osnovama marksizma. Ocenivši da su uslovi stvaranja međunarodne radničke organizacije veoma povoljni, Kongres engleskih tredjuniona, održan u Londonu 1888, uz uče šće francuskih posibilista, odlučio je da se organizuje nova internacionala. Godinu dana docnije, na Kongresu socijalističkih i socijaldemokratskih partija Francuske u Parizu 14. jula 1889, na inicijativu Fridriha Engelsa i uz odobravanje Nemačke socijaldemokratske partije, objavljeno je osnivanje 2. internacionale. Nova organizacija nije imala svoj centralni organ. Tek na Kongresu u Parizu 1900. stvoren je Međunarodni socijalistički biro, čiji su zadaci bili da vodi brigu oko organizovanja sledećeg kongresa i da sređuje statističke podatke, o čemu je izdavao informacije, koje su slate partijama radi uvida u razvitak radnič kog pokreta u pojedinim zemljama. Pored osnivačkog kongresa u Parizu 1889, održani su još kongresi u: Brislu 1891, Cirihu 1893, Londonu 1896, Parizu 1900, Amsterdamu 1904, štutgartu 1907, Kopenhagenu 1910. i Bazelu 1912, Prihvativši taktiku legalne i parlamentarne borbe u svojim zemljama, učesnici na većini ovih kongresa, sve do Londonskog 1896, vodili su borbu protiv anarhista, koji su odricali svaku borbu i bili žestoki protivnici postojanja političkih partija radničke klase. Izbijanjem 1. svetskog rata većina partija ove Internacionale izdala je svoje principe i saglasila se sa imperijalističkom politikom velikih sila. (V. Treća internacionala). INTERNACIONALIZAM, princip suprotan nacionalizmu, koji polazi od među narodne povezanosti i solidarnosti, a posebno se odnosi na međunarodnu solidarnost radničke klase i socijalističkih snaga uopšte. - Ideja internacionalizma u užem smislu kao princip solidarnosti međunarodnog proletarijata i u okviru
INTERNACIONALNE BRIGADE
268
socijalističkog pokreta uopšte razv1Ja se u periodu modernog radničkog pokreta. Iako je bilo pojava i ranije, internacionalizam se razvio sa jačanjem svesti radnih masa, sa pojavom ideja naučnog socijalizma. Marks i Engels su posebno isticali da je solidarnost radničke klase u svetu jedan od važnih uslova za ostvarenje ciljeva proletarijata. U vezi s tim oni su u „Komunističkom manifestu" istakli parolu „Proleteri svih zemalja, ujedinite se", koja je do naših dana ostala moto borbe revolucionarno radničkog i socijalističkog pokreta. U fazi imperijalizma princip se proširio i na pomoć borbi porobljenih, kolonijalnih naroda za nacionalno oslobođenje i nezavisnost. Tako je internacionalizam obuhvatio saradnju i solidarnost revolucionarnog socijalističkog, nacionalnooslobodilačkog
i svakog progresivnog pokreta u najširem smislu, uprkos ljudima i pokretima koji su taj princip u pojedinim vremenima i uslovima i uže posmatrali i primenjivali. Internacionalizam je imao i ima vrlo raznolike oblike od moralnog saučešća i podrške do oružane pomoći i saradnje. U gledanjima na internacionalizam u teoriji i praksi postoje mnoge razlike. Veoma je važno da pokreti koji dobijaju pa i daju pomoć zadrže svoju samostalnost. To je uslov da solidarnost bude prava i korisna. INTERNACIONALNE BRIGADE, vojne jedinice u sastavu Španske republikanske armije, sastavljene od inostranih dobrovoljaca koji su došli radi odbrane Republike. - Od početka građan skog rata u Španiji su dolazile grupe i pojedinci antifašisti da se bore protiv fašizma, a u odbranu španske republike i njene legalne vlade. Krajem oktobra 1936. počelo je formiranje organizovanih vojnih jedinica sastavljenih od antifašista iz raznih zemalja koji su kao dobrovoljci došli u Španiju. Prvi organizatori bili su Italijan L. Longo i Poljak Svjerčevski Valter - obojica komunisti. Rukovodstvo interbrigada činili su Francuz Andre Marti (komandant) i !talijani L. Longo (generalni inspektor) i Đuzepe di Vitorio (politički komesar). Tačan broj boraca nikada nije ustanovljen. Procenjuje se da je u španskom građanskom ratu učestvovalo 30-35 000 interbrigadista, ali u jednom momentu naJvise oko 20 000. Računa se da je oko 7 000 poginulo, a još više ranjeno. Posle poraza republikanaca interbrigade su se povukle većim delom u Francusku, gde su se rasformirale, a njeni mnogi pripadnici dugo živeli u logorima. U Španiji je u interbrigadama bilo i oko 1 300 Jugoslavena. Oni
INVESTITURA nisu imali posebne brigade, aii su imali svoje čete, a bilo je i bataljona gde su bili u većem broju. Neki Jugosloveni su imali visoke položaje i oficirske činove, kao Blagoje Parović i Vladimir Copić, koji su bili komandanti brigada. Od 1 300 poginulo je blizu 700, a ranjeno je oko 280 Jugoslavena, dok je još 30 umrlo ili streljano u logorima, a 225 je uspelo da se vrati u zemlju. Veliki broj jugoslovenskih „Španaca" učestvovao je u NOR jugoslovenskih naroda, od kojih je oko 130 poginulo. INTERREGNUM (lat. interregnum, meduvLašće), vreme kada u državi nije mogao biti izabran vladar ili, iako ga je bilo, nije mogao da vrši vlast iz objektivnih razloga. U istoriji Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva interegnumom se naziva vreme kada je Carstvo, posle smrti Konrada IV Hoenštaufovca, ostalo bez vladara (1256-73), do izbora novog cara Rudolfa Habsburškog. INTERVENCIJA, mešanje, uplitanje jedne ili više država u poslove druge zemlje. Njome se no.rušava suverenitet, sloboda i nezavisnost zemlje prema kojoj je uperena. Može biti ekonomska, diplomatska, oružana i dr. INTERVENCIONIZAM, jednostrano i nasilno mešanje u unutrašnje ili spoljne stvari druge zemlje radi nametanja svoje volje i svojih shvatanja. - U međunarodnom pravu je prihvaćena zabrana intervencija koja nastaje iz suvereniteta države i naroda. To znači ako je jedna država suverena i nezavisna, druge su obavezne da to poštuju i ne smeju se mešati u njene unutrašnje i spoljne poslove. Uprkos toj zabrani bilo je u istoriji mnogo primera intervencionizma. U novoj istoriji to je slučaj intervencije u Sovjetskoj Rusiji i Mađarskoj, zatim intervencija Japana u Kini (1931), Nemačke i Italije u španiji (1936-1939) i mnogi drugi pre i posle drugog svetskog rata. Međutim, međunarodno pravo dozvoljava kolektivnu intervenciju posredstvom OUN kada treba zaštititi održavanje mira u svetu i pomoći porobljenim, kolonijalnim narodima da dobiju svoju nezavisnost. INVESTITURA (lat. - oblačenje), uvođe nje nekog lica u posed ili darovanje nekog službenog položaja. - U feudalnom društvu senior je dodeljivao posed ili neki službeni položaj predajom grude zemlje, mača, koplja i sl. U crkvi, viši starešina je dodeljivao biskupu, pored zvanja, i znake duhovne vlasti - prsten i štap. U XI v. je došlo do sukoba između nemačkih careva i papa oko pitanja investiture crkvenih lica. Pape su želele da otklone meša-
IPSILANTI nje careva prilikom izbora sveštenika, odnosno biskupa. Nastala je borba oko tzv. Laičke investiture (v.), koja se završila vormskim konkordatom (1122), po kome papa uvodi sveštenike u duhovnu dužnost, a vladar im daje simbole svetovne vlasti. IPSILANTI, Aleksandar (1783-1828), grčki nacionalni revolucionar, jedan od vođa Heterije (v.). Kao oficir u službi ruskog cara Aleksandra I upao je u Moldaviju 1821. god. i podigao tamošnje Grke na ustanak protiv Turaka. Ovaj ustanak nije doneo uspeha zbog toga što se Grcima nije pridružilo rumunsko stanovništvo i što za pokret nije pridobijeno seljaštvo. Pored toga, prema ustanku je zauzela negativan stav ne samo Austrija nego i Rusija. Prebegavši u Austriju, Ipsilanti je bio interniran. Ustanak se zatim preneo u Grčku.
IRAKLIJE (vladao od 610-641), vizantijski car; osnivač nove dinastije, koja je upravljala Vizantijom od 610. do 717. godine; njegovom vladom otpočinje istorija srednjovekovnog jelinizovanog vizantijskog carstva. Iraklije je započeo rat protiv Persije i uspeo 4a privremeno povrati izgubljene pokrajine Siriju, Palestinu i Egipat. Odbranio je Carigrad od avarska-slovenskog napada 626. godine, ali nije uspeo da zaustavi naseljavanje Slovena na Balkan. Pred kraj njegovog života Arabljani su otrgli od Vizantije Siriju, Palestinu i Egipat. IRAN, (v. i Persija), carevina u jugozapadnom delu Azije, na čijoj je teritoriji u starom veku bio nekoliko značajnih civilizacija. U srednjem veku carstvo Sasanida vodila je dugotrajne borbe protiv Vizantije u kojima je toliko oslabilo da nije bilo u stanju da se suprotstavi Arabljanima, koji su uspeli da ga pokore i da od njega .stvore deo svoje velike arabljanske države. Vremenom pojedinim područjima pošlo je za rukom da se osamostale u okviru države kalifa. Svoju nezavisnost ova područja su izgubila u XI v. dolaskom Seldžuka, koje su iz Irana potisnuli Mongoli u XIII v. Potomke moćnog Džingis-kana proterali su iz zemlje Iranci i početkom XVI v. stvorili jaku iransku državu. Sredinom XVIII v. došlo je do podele iranske države odvajanjem Avganistana. Uskoro je u zemlji vlast u svoje ruke uzela dinastija Kajara, koja je ostala na nrestolu sve do 1925. god. Krajem XVIII i početkom XIX v. došlo je do žestokih sukoba sa Rusijom u kojima su izgubljena Gruzija, Transkavkazija i deo Jermenije. Sledeći period ispunjen je borbom između Rusije i Velike Britanije za politički uticaj u Iranu. Ovi sukobi su okončani potpisivanjem
269
IRINA
ugovora dve sile o podeli interesnih sfera u zemlji. U to vreme Iran je dobio svoj ustav. I pored toga što je za vreme prvog svetskog rata bio neutralan, okupirale su ga ruske, engleske i turske vojne snage. Burni događaji 1925. god. doveli su do pramene na iranskom dvoru. Umesto šaha Ahmeda, koji je zbačen s prestala, izabran je Riza-kan za naslednog šaha Irana. Posle 2. svetskog rata, u kome je bio pod okupacijom saveznika, došlo je do spora sa SSSR-om zbog Azerbejdžana. Nekoliko godina docnije zemlja je zapala u najtežu političku krizu izazvanu nacionalizacijom preduzeća za eksploataciju nafte. Ovu akciju vodio je odlučni predsednik vlade Mohamed Mosadik, koji je uskoro bio uhapšen i osuđen zbog veleizdaje. Time je okončan spor sa Velikom Britanijom, posle čega se šah vratio u zemlju, iz koje je pobegao za vreme krize. IREDENTA, nacionalistički pokret za nasilno pripajanje i ujedinjenje teritorija najčešće na osnovu istorijskog prava. - Ovaj pokret se javio u Italiji, pa je otud i nastao naziv. U drugoj polovini 19. veka italijanska buržoazija je težila da okupi, ujedini delove severne Italije koji su ostali pod austrougar3kom vlašću. U vezi s tim u Italiji je stvoreno 1877. društvo „Italia irredenta" („Neoslobođena Italija"). Međutim, odmah se u programu ispoljio velikoitalijanski hegemonizam i težnja za osvajanjem jugoslavenskih zemalja - Julijske krajine sa Trstom, Istre, Rijeke, pa čak i Dalmacije sa ostrvima. Slični ~ahtevi su ispaljeni prema Korzici, Nici, Malti itd. Na osnovu londonskog pakta iz 1915. italijanska buržoazija je uspela da ostvari deo programa iredente prisvojivši deo naših teritorija. Irendentizam je posle prvog svetskog rata dobio nov podstrek od strane fašizma u Italiji. U toku 2. svetskog rata italijanski fašisti su prisvojili znatan deo teritorija koje su bile u programu iredentista. Iako je rat izgubila, italijanska buržoazija se nije odrekla jednog dela svojih iredentističkih zahteva. IRINA, vizantijska carica, žena cara Lava IV. Posle smrti svoga muža, upravljala je državom u ime svoga maloletnog sina Konstantina IV, od 780792. Kada ju je sin pokušao da zbaci s prestala, oslepila ga je, i vladala samostalno Vizantijom od 792. do 802. Sukobila se sa tranačkim carem Karlom Velikim zbog njegovog nezakonitog proglašenja za cara i prodora u Italiju; sazvala je u Nikeji 3. vaseljenski sabor, na kome je okončano ikonoborstvo ponovo uvedeno po-
T i
IRSKA
270
štovanje ikona. Zbacio ju je s prestola 802. godine Nićifor I. IRSKA. Najstariji stanovnici Irske u istor. epohi bili su Kelti. Hrišćanstvo je preneto u Irsku u V v., a engl. zaposedanje počelo je za vreme Henrija II Plantageneta (Henry) 1171. god., i to pre svega stvaranjem feudalnih poseda. Irci su se suprotstavili talasu reformacije (i ostali su katolici) i zbog toga što je ona dolazila preko Engleske. Prvi engl. vladar koji se proglasio za kralja Irske bio je Henri VIII (1542). Dalji korak u potčinjavanju Irske uči nio je Oliver Kromvel, koji je 16491653. krvavo ugušio ustanke !raca i njihovu zemlju razdelio engl. plemstvu, a naročito njen severoistočni deo (Alster) prepustio naseljavanju iz Engleske. Irci postaju siromašni zakupci sopstvene zemlje, bez političkih sloboda (1802. god. ukinut je irski parlament) i građanskih prava (kao katolici nisu imali prava na državne službe do 1829). Oni se iseljavaju, naročito u Sev. Ameriku, u tolikom mnoštvu da se njihov broj stalno smanjivao, na kraju je broj iseljenog stanovništva premašio broj onih koji su ostali u zemlji. Osnivanjem Mlade Irske, sred. XIX v., sa O'Konelom na čelu, počinje pokret za oslobođenje. Zatim se, 60-ih godina, ističe tajno društvo fenijevci, koji se služe terorističkim metodima borbe protiv nosilaca engl. vlasti. Izazvavši protiv sebe represalije, fenijevci su uništeni, tako da vođ novog pokreta za homrul (samoupravu), čarls Parnel, prenosi borbu u engl. parlament i koristi sredstva opstrukcije. Uporedo s njim, Devit Majkl organizuje Zemaljsku ligu i pokreće u borbu irste seljake koji otkazuju plaćanje zakupnine i bojkotuju proizvodnju. I pored pokušaja malog broja engl. državnika, pre svih Gledstona (W. E. Gladstone), da reše irsko pitanje, Irska će dobiti svoju nezavisnost tek posle dugih borbi koje će potresati Englesku: god. 1916. Jrci su iskoristili rat i proglasili republiku, tako da su borbe u Irskoj trajale do kraja rata; god. 1921. proglašena je Slobodna Država Irska, bez Alstera, sa statusom britanskog dominiona; god. 1949. Irskoj je priznata potpuna državna nezavisnost, s tim što je Alster ostao i dalje u posedu Engleske. IS, antički grad u Maloj Aziji kod kojeg je 333. pre n. e. održana velika bitka između vojske Aleksandra Makedonskog i vojske persijskog c;:;ra Darija. Aleksandar je postigao značajnu pobedu, zarobio porodicu persijskog vladara i zaplenio ogromno blago. Ovom pobedom njemu su bila otvorena vrata prema istoku.
ISA VRl.JSKA DINASTIJA
ISA, najvažnija grčka kolonija na Jadranskom moru. Osnovali su je u IV v. pre n. e. sirakuski Grci sa Sicilije na istoimenom ostrvu, današnjem Visu. Bila je ugrožena od ilirskog plemena Ardijeja. Obratila se Rimu za zaštitu i tako bila povod ilirsko-rimskom sukobu 229. god. pre n. e. Za vreme Cezara izgubila nezavisnost i uskoro romanizovana. ISAK I KOMNIN (vladao 1057-1059), vizantijski car. Izumiranjem makedonske dinastije, dočepao se prestala uz pomoć vojne sile. Učvrstio je poljuljanu carsku vlast, ograničivši moć či novničkog aparata, svemoćnih senatora i samovoljnog patrijarha Mihaila Kerularija. Odbranio je vizantijske granice od napada Mađara, Arapa i Pečenega. Zbog staračke oronulosti povukao se u manastir, gde je i umro. 1SAK II ANDEO (vladao dva puta 1185 -1195. i 1203-1204), vizantijski car; osnivač dinastije Anđela. Rasipničkim životom doveo je carstvo u težak položaj. Njegov brat Aleksije oslepio ga je i zbacio s prestola. Kada su krstaši 4. krstaškog rata osvojili Carigrad (1204), povratili su ga na presto, ali su ga ubrzo zbacili s vlasti, zatvorili u tamnicu, gde je i umro. ISAVRIJSKA DINASTIJA upravljala je Vizantijom od 717. do 829. godine. Za vreme vlade careva Isavrijske dinastije, koja je dobila naziv po prvom caru Lavu III, rodom iz Isavrije (M. Azija), otpočeo je pokret protiv poštovanja ikona, što u stvari predstavlja pokušaj oduzimanja prihoda i moći pravoslavnoj crkvi. Isavrijski carevi uvode feudalni sistem stvaranjem novih zemljoposedničkih gospodara-dinata. Zahvaljujući novom društvenom poretku, Vizantija vojnički počinje da jača. Snažnije države pomogle su reforme vojske i mornarice. Uvode se novi zakoni tzv. „Ekloge zakona". Dugotrajni ratovi Vizantije protiv Arabljana u M. Aziji, Egejskom moru, Siciliji i Italiji i pretvaranje seljaka u parike, zavisne ljude opterećene mnogobrojnim dažbinama, izazvali su ustanak seljaka pod vodstvom Tome Slavena (821-23). Ustanak je potresao temelje Carstva, te su isavrijski carevi bili prinuđeni da obustave borbu protiv poštovalaca ikona. Isavrijanci su se, tokom svoje vlade, susreli sa novim neprijateljem. Prvim Bugarskim Carstvom. Zapadni susedi Vizantije toliko su ojačali za vreme vlade cara Simeona da su želeli da zagospodare Carigradom. Moć Bugarske nije bila dugog veka. Pomoću novca i diplomatije Bugarska je oslabljena, a potom joj je zadat smrtni udarac. Isavrijski carevi su vodili dugotrajne ratove protiv Fra-
ISLAM
ISTOCNO PITANJE
271
načke. Najznačajniji vladari ove porodice su: Lav III (717-744), Konstantin V (741-775), Lav IV (775-780), 1rina, (780-802), Nićifor I (802-811), Mihaiio I Rangabe (811-813) i Lav V Jermenin (813-829). ISLAM (arap. - pokornost volji božjoj), velika svetska jednobožačka religija, najmlađa po vremenu postanka. Njen osnivač je Muhamed. Nastala je u Arabiji i proširila se u Evropi, Aziji i Africi. Poklonici ove religije nazivaju se muslimani. Muhamedovo versko učenje, iako originalno, sadrži elemente predislamske religije, jeverjskog i hrišćomskog učenja. Muslimani veruju u jednog boga - Alaha, čiji je Muhamed najveći i poslednji božji prorok. Njihove obaveze su: obavljati molitvu 5 puta dnevno, post u Ramazanu, davanje milostinje sirotinji, odlazak na hadžiluk u Meku, bar jedanput u životu, i učešće u ratu protiv neprijatelja. Muslimanima je zabranjena upotreba alkoholnih pića (vina), mesa „nečistih" životinja (svinjsko), kockanje i naplaćivanje kamata. Izvor muslimanske religije je Kuran, koji se smatra svetom knjigom i osnovnim verskim, moralnim, građanskim i krivičnim zakonikom. Islam je poslužio kao osnova ujedinjenju zavađenih arabljanskih plemena; ujedinjeni Arabljani su stvorili ogromnu carevinu, koja je pod dinastijama Omejada i Abasida, držala priobalne zemlje Afrike, španiju, zemlje srednje i zapadne Azije sve do Inda, Buhare i Samarkanda, kao i neke delove Mediterana. U islamskoj religiji javile su se, u početku širenja, dve sekte: šiiti, koji su tražili da vlast kalifa naslede Muhamedovi potomci, i suniti, pristalice nove dinastije Omejada. Tokom vremena u islamskoj religiji javile su se oko 73 sekte, kako navode islamski teolozi. Danas u svetu ima oko 350 miliona muslimana, od toga u Aziji 250, a u Africi i drugim kontinentima oko 80 miliona. ISLAMIZACIJA JUZNIH SLOVENA, prelazak južnoslovenskih hrišćana u islam, vladajuću religiju u Turskom Carstvu. Turska je bila teokratska država, te je sama ta činjenica uslovljavala prelazak jednog dela naših sunarodnika u islam. Deo pripadnika vladajuće klase pokorenog hrišćanskog stanovništva prelazio je u islam da bi sačuvao posede, staleške privilegije i omogućio društveno napredovanje sebi i svom potomstvu. Turci, po pravilu, nisu vršili nasilnu islamizaciju, ali su rado prihvatali nove vernike, dajući im različite povlastice. U islam su prelazili i pripadnici nižih slojeva, seljaci, jer je položaj muslimanske raje i ekonomski i pravno bio povoljniji. U po-
jedinim krajevima u islam prelaze či tava sela. Naročito je islamizacija bila jaka u Makedoniji i Bosni i Hercegovini u XVI i XVII veku. Pravog osmanlijskog stanovništva u našim krajevima, sem činovništva i gradskih posada, bilo je vrlo malo. Zato je islimizirano stanovništvo sačuvalo svoj jezik i neke običaje. Tokom vremena nastale su na verskoj i pravnoj osnovi velike razlike između islamiziranog stanovništva i njihovih hrišćanskih sunarodnika. Sama turska vlast je te razlike sistematski pojačavala, jer je u islamskom stanovništvu imala najbolji oslonac. Islamizirano stanovništvo je tursku državu smatralo svojom, a hrišćanske sunarodnike nevernicima. Muslimani našeg porekla su prihvatili orijentalnu civilizaciju, a obrazovani pojedinci i tursko-arapsku kulturu. Mnogi među našim muslimanima su zauzimali istaknute društvene položaje i igrali važnu istorijsku ulogu (Mehmed-paša Sokolović, Skender-beg Crnojević itd.). Potomci islamiziranih naših sunarodnika su današnji muslimani u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, koji govore srpskohrvatskim jezikom i Torbeši u Makedoniji, koji govore makedonskim jezikom. ISMAIL-PASA (1830-1893, vladao od 1863-1879), egipatski hediv, sin lbrahim-paše. Radeći na modernizaciji Egipta, učinio je mnogo na uvođenju kulture pamuka. Dao je Egiptu ustav, otvorio Suecki kanal, proširio egipatski uticaj na Sudan (1871-1876). Dospevši u finansijsku krizu, ustupio je akcije Sueca, mahom Englezima (1875 -1876), i dospeo pod stranu finansijsku kontrolu. Abdicirao je pod pritiskom sila koje su htele osigurati plaćanje duga. ISOKRAT, grčki učitelj besedništva, koji je svoju punu afirmaciju doživeo u Atini na prelazu iz IV u III v. pre n. e. Sam je govorio da nije sposoban za političkog besednika. Zbog toga je otvorio školu u kojoj je okupio znatan broj učenika. Zalagao se za čistoću jezičkog izražavanja i za umerenost nasuprot grlatim sofistima. ISTOCNA KRIZA 1875-1878, v. Bosanska-hercegovački
ustanak 1875; OsloboCrne Gore i Ru-
dilački ratovi Srbije, sije; Istočno pitanje.
ISTOCNI GOTI (Ostrogoti), v. Goti. ISTOCNO PITANJE. Pod ovim terminom, koji je ušao u upotrebu posle izbijanja grčkog ustanka (1821), podrazumeva se problem opstanka Osmanskog Carstva u Evropi. Od pojave Turaka na Balkanu sredinom XIV v. do 1683. god. Turcima se suprotstavljaju balkanske države, krstaške lige evropskih sila i sami porobljeni narodi svojim
ISTOCNO PITANJE
ustancima protiv tuđinske vlasti. Veliki broj vladara, državnika, crkvenih lica, istoričara i drugih pisaca stvaraju planove o tome kako će se potisnuti Turci iz Evrope i kako će se podeliti njihove teritorije. Bar u pogledu teritorijalnog širenja, Turska je za sve to vreme u ekspanziji, i svi ti planovi ne donose nikakvog ploda. Rešavanju I. p., pre svega, će doprineti unutrašnje opadanje Turske i dezorganizovanje njenog državnog i društvenog uređenja, kao i, s druge strane, uspon onih država, na prvom mestu Austrije i Rusije, koje će preuzeti na sebe rešavanje toga pitanja. Uporedo s tim, svojom borbom za očuvanje privilegija i za budući slobodan život balkanski narodi su, za to vreme, pripremali drugu komponentu, nacionalnooslobodilačku, koja će se od kraja XVII v., a naročito u XIX v., suprotstaviti imperijalističkim koncepcijama sila da na svoj način i u svom interesu reše Istočno pitanje. Posle poraza turske vojske pod Bečom 1683. god., Turska je izgubila najveći deo Ugarske i Slavonije, i to u korist Austrije, koja će sve do druge polovine XVIII v. voditi glavnu reč u potiskivanju Turaka iz Evrope. Uza sve njene uspehe, međutim, Beogradskim mirovnim ugovorom 1739. god. granice između Turske i Austrije ustaliće se, sve do Berlinskog kongresa (1878), na Savi i Dunavu. U tom međuvremenu, tokom nekoliko ratova, do afirmacije u rešavanju Istočnog pitanja dolazi i Rusija, osobito Kučuk-Kajnadžijskim mirom (1774), koji joj je dao pravo prolaza kroz moreuze za trgovačke brodove i pravo zaštite pravoslavnog stanovništva u Turskoj. Time je ravnoteža potpuno narušena, jer će uporedo sa sredstvima rata Turska biti izlagana i uplitanju sila u njena unutrašnja pitanja. Iako zasnovan na sasvim konkretnom planu podele Turske, rat koji su protiv nje 1788. god. povele Austrija i Rusija i koji se završio mirovnim ugovorima u Svištovu (1791) i Jašu (1792), nije doneo većih rezultata. Tokom XIX i početkom XX v. I. p. se rešava udvojenim snagama koje su stajale u međusobnoj suprotnosti, imperijalističkim, s jedne, i nacionalnooslobodilačkim, s druge strane. Ipak, u krajnjoj liniji, nacionalnooslobodilačke snage koristile su se dejstvom imperijalističkih sila, iako su ove u mnogome ograničavale ishod napora balkanskih naroda. Bukureški mir (1812) između Rusije i Turske predodredio je slom prvog srpskog ustanka, ali je svojim VIII članom obezbedio Srbiji amnestiju i izvesnu unutrašnju autonomiju, drugim rečima mogućnost Rusiji za dalje uplitanje u unutrašnje stvari Turske. To se naročito pokazalo u toku
272
ISTOCNO PITANJE grčke revolucije (1821-1830), kad je, 1826, došlo do sklapanja Akermanske
konvencije, koja je obavezivala Tursku na izvršenje odredaba Bukureškog mirovnog ugovora, i zatim, posle ruskoturskog rata 1828-1829. god., nakon kojeg je, sklapanjem Jedrenskog mira (1829), Srbija dobila autonomiju naslednog kneza, a Grčka nezavisnost. Vrhunac ruskog uticaja u Turskoj predstavlja Unkijar-Iskeleski ugovor (1833), kojim je ostvarena neka vrsta ruskog pokroviteljstva nad Portom. Ovom ruskom prestižu suprotstaviće se sile stvaranjem Konvencije o moreuzima (1841), tj. o poštovanju sultanovog prava zatvaranja moreuza svim stranim brodovima za vreme mira, kao i vođenjem krimskog rata, posle kojeg će, Pariskim mirovnim ugovorom (1856), biti sprovedena neutralizacija Crnog mora i zajedničko pokroviteljstvo sila nad Srbijom, Vlaškom i Moldavijom. Sa svoje strane, Turska će izvršiti niz reformnih pokušaja radi suzbijanja stranih intervencija i oslobodilačkih pokreta balkanskih naroda, koji neće bitnije izmeniti njenu unutrašnju situaciju. Uporedo s tim, naročito u razdoblju između 1860. i 1868. god„ balkanski narodi će raditi na svom okupljanju u prvi balkanski savez, stvaran sa ciljem da se sruši Turska i da se nove, nacionalne države povežu federativnim uređenjem. Do ponovnog sukoba između nacionalnog i imperijalističkog načela doći će za vreme tzv. istočne krize 1875-1878, kao što ce istovremeno doći i do konflikta između ruskih pretenzija na Balkanu, s jedne, i drugih sila, s druge strane. Kompromisno rešenje, koje je nađeno na Berlinskom kongresu (1878), sadržavalo je u sebi klice budućih sukoba mnogo većih razmera ne samo između balkanskih naroda i velikih sila, nego i među samim tim narodima: zakoračenje Austro-Ugarske na Balkan okupacijom Bosne i Hercegovine, ruska podrška velikobugarskim pretenzijama itd. Brzo će se, uporedo s jačanjem drugih, pojaviti i makedonsko pitanje, koje će izazvati nove intervencije sila i dugotrajne sukobe između Srbije, Bugarske i Grčke oko Makedonije. Veliku prekretnicu u rešavanju Istočnog pitanja doneće početak XX v. kad će sile Antante u velikoj meri priznati prevlast nacionalnog načela u rešavanju balkanskih pitanja, dok će politika Austro-Ugarske i Nemačke biti i dalje zasnovana na imperijalističkim planovima. Zbog toga će balkanski ratovi (1912-1913), bez obzira što su njima, sa izuzetkom zaleđa Carigrada, oduzete Turskoj, u korist nacionalnih balkanskih država, sve evropske teritorije, značiti samo privremeno rešenje
ISTOČNOINDIJSKA KOMPANIJA Istočnog tvrđeno
pitanja. To rešenje će biti poporazom Osmanskog carstva u I svet. ratu i stvaranjem Turske Republike i konačno utvrđeno doslednom primenom nacionalnog načela u toku 2. svet. rata. ISTOčNOINDIJSKA KOMPANIJA (East India Company), englesko trgovačko društvo osnovano 1600. god. sa zadatkom da razvija trgovinske odnose sa Indijom. - Podstičući razvitak engleskog pomorstva i prekomorske trgovine, Tjudori su davali velike olakšice trgovačkim kompanijama učestvujući i sami u organizovanju dalekih trgovačkih putovanja. U tome su videli veliku šansu da učvrste svoje gospodstvo na morima i u dalekim zemljama. U svom prodoru na Istok Engleska je posebnu pažnju posvetila Indiji, u kojoj su se već bili učvrstili Holanđani i Portugalci. Trgovačka buržoazija i krupni manufakturisti su prihvatili ideje dinastije Tjudora videći u organizovanju i uspešnom radu kompanija poseban nacionalni trijumf. Za vreme vladavine kraljice Jelisavete (15581603) stvoren je niz novih kompanija. Jedna od najvažnijih bila je Istočno indijska kompanija, organizovana 1600. god. s ciljem da unapređuje trgovinu sa Indijom. Za kratko vreme ova kompanija je postala čuvena u celom svetu, a u Indiji je zauzela značajne pozicije ne birajući sredstva u svom radu. Na njenu delatnost počele su da stižu žalbe sa svih strana zemlje, upućene engleskom dvoru. Međutim, umesto da bilo šta preduzme protiv ograničavanja moći kompanije, engleska kruna i vlada i dalje podstiču njen rad. šireći dalje svoj delokrug rada ova kompanija je stvorila od indijskih domorodaca izvežbanu vojsku, koja joj je poslužila kao efikasan oslonac za učvršćenje svojih pozicija u onim deIovima Indije gde su njeni interesi bili ugroženi. Uticaj kompanije na celokupni život u Indiji iz dana u dan sve više je jačao. Bez njenog odobrenja i saglasnosti nije se mogao postaviti nijedan feudalni knez. Ona je imala odlučujuću ulogu i prilikom smenjivanja neposlušnih knezova koji nisu bili po ukusu engleskih kolonizatora. Međutim, njen glavni zadatak i dalje se sastojao u odvlačenju bogatstva iz Indije, tako da je za nepunih 100 god. izvukla iz zemlje 20 milijardi rupija u zlatu. ISTOČNOINDIJSKA KOMPANIJA (francuska), osnovana 1664. god. sa ciljem da se učvrste franc. pozicije u Indiji i da se suzbija engl. i hol. trgovina s tom zemljom. Ukinuta je 1770. god. pošto je Francuska izgubila najveći broj svojih uporišta u Indiji za vreme sedmogodišnjeg rata (1756-1763). 18
* ELMZ
5: !storija
!STORIJA
273 ISTOČNO INDIJSKA
KOMPANIJA (holandska), osnovana 1602. god. Imala je središte u Bataviji, koju je osnovala 1619. god. Potisnula je Portugalce i Engleze iz Indonezije, Malaje i Cejlona i monopolisala trgovinu u tom delu sveta. Ukinuta je 1796. god„ posle če ga je svu vlast na indonežanskim ostrvima preuzela hol. država. ISTORIJA, u širem smislu, znači objektivni razvitak svega što postoji, i, u užem smislu, objektivni razvitak ljudskog društva. Pored toga, u subjektivnom smislu, istorija znači odraz objektivnog razvitka svega što postoji ili, uže, ljudskog društva u našoj svesti, naše saznanje tog razvitka i njegovo istraživanje i obrada. Zbog ovog dvostrukog značenja, rad na proučavanju i obradi istorije ljudskog društva određenije se naziva istoriografija. Njen razvitak počeo je najpre u ant. Grč koj, gde se razvila iz starih mitova i legendi. Iako su prepuni izmišljenih priča, epski spevovi Homerovi, Ilijada i Odiseja, sadrže u sebi i~orijsko jezgro. Prvu istoriju napisao je u V v. pre n. e. grčki pisac Herodot, koji se s pravom naziva ocem istorije. Neposredno posle njega grčki istoričar Tukidid je svojom istorijom peloponeskih ratova napisao prvo kritičko istorijsko delo, u kome je čitaoce ne samo obavestio o značajnim događajima nego istovremeno upozorio i poučio. U rimsko doba napisana su mnogobrojna istorijska dela, koja nisu mogla da se mere po kvalitetu sa Tukididovom istorijom. U srednjem veku, kada je bila sputavana od crkve, istorija nije imala uslova da se slobodno razvija. Bila je ograničena na anale, hronike ili izmišljene biografije svetaca u kojima je bilo istorijskog jezgra. Pa ipak. bilo je i u srednjem veku istoričara, naročito u Vizantijskom Carstvu, koji su opisali najznačajnije događaje svoga vremena, kao i ranija zbivanja koristeći se podacima iz spisa svojih prethodnika čiji su se rukopisi docnije izgubili. Humanizam i renesansa nisu bitnije uticali na pisanje istorijskih dela. Jedino u čemu se tada uspelo bilo je oživljavanje ant. pisaca i ugledanje na dela klasičnih istoričara stare Grčke. Ipak, humanističko oslanjanje na antiku doprinosi emancipaciji istoričara od autoriteta crkve, vladara ili feudalaca, a sukob između protestanata i katolika izaziva življu kritiku izvora i činjeni ca. U eruditskom XVII v. proširiće se područje istraživanja, a pojava i razvitak pomoćnih istorijskih disciplina{valeografija, diplomatika, numizmatika) omogućiće mnogo plodonosniju aktivnost na ispitivanju i objavljivanju izvora, i na sastavljanju obimnih istorija zasnovanih na bogatoj građi. Taj
ISTORIJSKI MATERIJALIZAM
ISTRA
274
rad će se nastaviti i u XVIII v., uporedo s procvatom filozofske istoriografije, koja će snažno uticati na ostvarenje prevlasti genetičkog metoda u posmatranju istorije (koja ima svoj razvitak zasnovan na uzročnosti pojava). Naučne osnove istoriografije ojačaće naročito afirmacijom filološko-kritičkog metoda i velikim trudom romantičara da otkriju i ispitaju što bogatiju građu, pre svega u arhivima, u prvoj polovini XIX v. Te osnove će se još jednom obnoviti u pozitivizmu primenom egzaktnih metoda prirodnih nauka i uvođenjem sociološkog i psihološkog načina gledanja na istorijske pojave. Potpuna naučna objektivnost u posmatranju istorije ostvariće se istorijskim materijalizmom, prema kojem je osnovna snaga koja pokreće razvitak ljudskog društva u načinu proizvodnje i u klasnoj borbi. ISTORIJSKI MATERIJALIZAM, posmatranje društva i društvenog razvitka u skladu sa načelima dijalektičkog materijalističkog shvatanja sveta. Prema istorijskom materijalizmu, kao nauč nom metodu i načinu gledanja na društvo i njegovu istoriju, društvenu svest ljudi određuje njihovo društveno biće koje je u produkciji i reprodukciji materijalnog života. Tvorac istorijskog materijalizma je Karl Marks (K. Marx), a na njegovoj razradi je posebno radio Plehanov (v.). ISTRA, poluostrvo u severozapadnom delu jugoslavenskog primorja, koje je kroz vekove predstavljalo posebnu geopolitičku celinu. Prvi poznati stanovnici poluostrva su Histri ilirskog porekla. Početkom II veka pre n. e. Istrom su zavladali Rimljani, pod kojima doživljava privredni uspon. Javlja se niz gradova, među kojima su najznačajniji Tergeste (Trst) i Pola (Pula). Rimljani su kolonizirali Istru i izvršena je brza romanizacija. Formiraju se rimski veleposedi, koje obrađuju robovi i koloni. Posle pada Zapadnog Rimskog Carstva, Istra potpada pod vlast Zapadnih Gota do 538. Te godine Istra sa Venecijom dolazi pod vizantijsku vlast. Krajem VI veka u Istru upadaju Langobardi, Avari i Sloveni. U VII veku Sloveni su naselili veći deo Istre i to Slovenci severni, a Hrvati istočni deo. 788. Istru osvajaju Franci, zavodeći feudalni sistem. Istra je imala posebnog vojvodu, a ulazila je u sastav Furlandske Marke. Posle podele Franačke, Istra je pripala kraljevini Italiji. 952. Istra se odvaja od Italije i priključuje vojvodini Bavarskoj, te se otada u Istri širi nemački uticaj. U toku XI veka Istrom upravljaju razni nemački feudalci, ali ne neposredno nego preko svojih namesnika. Centralna vlast slabi, a jačaju lo-
kalne feudalne snage, osobito biskupi pojedinih gradova. U toku XII veka dolazi do jačanja gradova i oni se oslobađaju feudalne vlasti, organizujući se kao slobodne komune. Početkom XIII veka većim delom Istre zavladao je patrijarh u Akvileji, koji je Istru dobio kao leno od nemačkog cara. Da bi očuvali svoju vlast nad Istrom, patrijarsi su se borili protiv istarskih komuna i Venecije. Krajem XIII veka Venecija je zavladala nizom istarskih gradova. Pokušaji patrijarha da istisnu Mlečane iz Istre u toku XIV veka nisu uspeli. Unutrašnjost Istre držali su gorički grofovi, koje 1374. nasleđuju Habsburzi. U XV veku Istra je podeljena na mletački deo (primorje) i
~
Teribor!Je
oslobođene
v
//~pm
svetslrom ratu
- - - - Granica slobodne teril:orfje ff.$/a Vvgosi-ltaf/ granico do.19.4.f.
- - Oona.fn.fa jv90Sl.-i4s/.gr"'1i<"l1
o
20
40
Istra i
80lrl'll
Slovenačko
primorje
habsburški deo (unutrašnjost poluostrva). U gradovima, u ovo vreme, preovladava romansko, a po selima slovensko stanovništvo. Gradovi su i pod Venecijom sačuvali autonomne ustanove, ali im je Venecija postavljala načelnike. Mletačka Istra nije nikad predstavljala administrativnu celinu. !talijansko je stanovništvo bilo povlašćeno jer su u njegovim rukama bili zemljoposedi i trgovina. Hrvatsko i slovenač ko stanovništvo je bilo pretežno seljačko i rano je dospelo pod feudalnu vlast. Slično je bilo i u habsburškom
ISUS HlUSTOS
delu Istre, samo što je ovde bilo postanovništvo. Ovakvo stanje je u Istri ostalo sa malim izmenama sve do propasti Mletačke Republike 1797. Cesti ratovi, epidemije i gladne godine u toku XVI i XVII veka su strašno proredili stanovništvo. Zbog toga su i Austrija i Venecija preduzele mere za kolonizaciju opustelih područja. Venecija u gradove Istre naseljava !talijane, a u seoska područja slovensko stanovništvo koje beži od Turaka. Sva trgovina Istre išla je preko Venecije, te je to sputavalo razvitak istarskih gradova. Slabljenju istarskih gradova doprinela je i Austrija, koja je potpomagala trgovački razvitak svojih luka Trsta i Rijeke. Posle pada Mletačke Republike Istra u celini potpada pod austrijsku vlast. Kratko vreme (1809-1813) Istra ulazi u sklop Napoleonovih Ilirskih Provincija. Posle revolucije 1848. ukinut je feudalni poredak i u Istri. U toku austrijske uprave Istrom vlast se nalazila u rukama !talijana, koji su, iako malobrojniji od Slovena, bili bogatiji, prosvećeniji, nacionalno svesniji i bolje organizovani. 1860. Istra je formirana kao autonomna pokrajina u okviru Austrije i takav je status zadržala sve do 1918. Na čelu pokrajine nalazio se Zemaljski sabor, sa Zemaljskim odborom kao organom izvršne vlasti. Centar pokrajinske uprave bio je u Poreču. Izborni sistem je obezbeđivao prevlast italijanske manjine, koja je imala većinu u Saboru i Odboru. Afirmacija Hrvata i Slovenaca išla je veoma sporo zbog ekonomske prevlasti !talijana. Tek 1902. stvoreno je .Političko društvo za Hrvate i Slovence u Istri sa sedištem u Pazinu. Za otvaranje hrvatskih i slovenačkih škola naročito je bila zaslužna Družba sv. ćirila i Metoda. Hrvati i Slovenci dobijaju početkom XX veka vlast u nizu opština, ali su !talijani sve do 1918. sačuvali većinu u Saboru. 1918, posle raspada Austro-Ugarske, Istru su okupirali !talijani i dobili je rapalskim ugovorom. Ukinuta su sva nacionalna prava Hrvata i Slovenaca i otpočela je bezobzirna italijanizacija. Posle kapitulacije Italije, septembra 1943, došlo je do opštenarodnog ustanka u Istri i 13. IX Narodni odbor za Istru je proglasio ujedinjene sa Hrvatskom. Odluku o priključenju Istre Hrvatskoj i Jugoslaviji doneo je A VNOJ na svom II zasedanju 30. XI 1943. Ugovorom o miru sa Italijom 10. II 1947. Istra je pripala Jugoslaviji. ISUS HRISTOS, prema učenju hrišćan stva, sin božji, koji je rođen u Vitlejemu za vreme rimskog cara Avgusta. Došao je na Zemlju da spase ljude. Pošto mu je učenje bilo u potpunoj suprotnosti sa načelima tadašnjeg druvlašćeno nemačko
275
J'.TALijA
štva u Rimskom Carstvu, rimski namesnik ga je osudio na smrt. Njegova legendarna istorija zapisana je u jevanđeljima, nastalim u II v. n. e. ITAKA, grčko ostrvo u Jonskom moru, prema Homerovom spevu „Odiseji" - postojbina Odiseja, koji je na njemu bio kralj. Prilike na ovom ostrvu prikazao je Homer u svom epu opisivanjem prosaca koji su tražili Penelopu. dok je Odisej lutao po svetu posle završetka trojanskog rate ITALICI, indoevropski narod, koji je u II mileniju naselio Italiju. Među ovim antičkim plemenima najvažniji su bili Latini, naseljeni u Laciji. Oni su osnovali stari Rim, koji je postepeno proširio svoju vlast nad ostalim plemenima Italika. Najpre su postali saveznici Rimske Republike, a posle 82. pre n. e. dobili su rimsko građansko pravo. ITALIJA, republika koja obuhvata celo Apeninska poluostrvo i, pored Sicilije i Sardinije, još čitav niz manjih ostrva. - Bila je naseljena već od najstarijih vremena i na njenom tlu su u ant. doba stvorene stare evropske civilizacije, kao što su bile etrurska i rimska. U najjužnijim oblastima zemlje kao i na Siciliji već krajem VIII v. pre n. e. preko grčkih kolonija razvijala se helenska civilizacija. Za vreme hiljadugodišnjeg postojanja ant. Rima zemlja je dostigla najveći procvat u ant. doba. Posle propasti Zapadnog Rimskog Carstva 476. god. bila je jedno vreme pod vlašću Germana, zatim gotskih vladara, sve dok početkom VI v. njome nije zavladala Vizantija. Ovaj i sledeći vek karakteristični su po čestim promenama vladara u Italiji. Najpre su je osvojili Langobardi, protiv kojih je rimski papa pozvao u pomoć Franačku Državu. Dolaskom u zemlju Karlo Veliki je najpre uništio Langobardsku Državu, a zatim se 800. god. krunisao za rimskog cara. Posle nestanka Karlovih naslednika otpočela je borba feudalnih velikaša za kraljevsku vlast. Otada zemlja je ostala rasparčana sve do XIX v. kad je izvršeno konačno ujedinjenje zemlje. Najpre Arapi, a zatim Normani postali su gospodari u južnim delovima Apeninskog poluostrva, dok je oblasti u gornjoj Italiji osvojio nemački kralj Oton I, koji je u Rimu 962. god. uzeo carsku krunu. Razvoj trgovine i jačanje gradskih republika, naročito Venecije, Đenove i Pize, omogućilo je procvat nekoliko samostalnih republika na tlu Italije u vreme od XII-XV v. Za vreme renesanse, kad je došlo do naglog prosperiteta književnosti i umetnosti, zemlja je doživela još veću političku rasparčanost. Pošto nije bilo snažne centralne vlasti, velik broj komuna je po-
iTALl'.JANSKA OKUPACIJA
276
ITALIJANSKA OKUPACIJA
nuela II za kralja Italije. Međutim, stigao svoju autonomiju. U njima su u Venecija je i dalje ostala u austrijskim prvi plan izbile najuglednije porodice, rukama, koja je prisajedinjena Italiji koje su u svojim rukama držale svu tek 1866. god., a posle povlačenja franvlast. Među ovima najistaknutije su cuskih trupa 1870. god. pripojen joj bile porodice Sforce u Milanu i Meje i Rim sa Papskom Državom. U diči u Firenci. Počev od XVI v. prema želji da postane velika sila, Italija se Italiji su se usmerile neke evropske u svojoj spoljnoj politici oslanjala na zemlje, pre svega Francuska i Španija, savez sa Nemačkom i Austro-Ugarkoje su njenoj političkoj razjedinjenosti skom želeći da uz njihovu pomoć stekvidela svaka svoju šansu da lako osvone kolonijalne posede. To joj je pošlo je zemlju. Francuzima je pošlo za ruza rukom poslednjih god. XIX v., kada kom da prvi zauzmu neke gradove u Italiji, ali su ubrzo pretrpeli težak po- · je osvojila Eritreju i Somaliju, a u ratu protiv Turaka 1911. god. postala raz od španske vojske, posle kojeg su je gospodar Tripolisa i Kirenaike u izgubili sve svoje posede u Italiji 1559. god. U XVIII v. Italija je ponovo poAfrici. Na početku prvog svetskog rata stala poprište žestokih ratnih sukoba, proklamovala je svoju neutralnost, ali u koje se umešala Austrija, koja je je već sledeće, 1915. god., potpisala zaposela Lombardiju, dok su nad Totajni londonski ugovor, koji joj je obezbeđivao proširenje kolonijalnih poskanom Habsburgovci stekli pravo nasledstva. Ostrvo Korzika pripalo je seda. Posle toga objavila je rat AustroFrancuskoj 1768. god. pošto je oduzeto -Ugarskoj, a 1916. god. i Nemačkoj. od Đenove. Krajem XVIII v. politički Pošto je zaključivanjem mirovnih ugoizgled Italije se znatno izmenio za vrevora proširila svoju teritoriju na račun me vojnih pohoda francuskog vojskojužnog Tirola, Slovenačkog primorja, vođe Napoleona Bonaparte, koji je Zadra sa okolinom i nekoliko dalma1796. i 1797. god. naneo nekoliko teških tinskih ostrva, Italija je zapala u teporaza austrijskoj vojsci i učinio kraj šku krizu, iz koje su kao pobednici Mletačkoj Republici. U Italiji je tada izašli fašistički odredi. Pod vodstvom stvoreno nekoliko manjih republika, Benita Musolinija fašisti su 1922. god. koje su bile zavisne od Francuske. Poizvršili državni udar i preuzeli vlast sle Napoleonovog poraza kod Vaterloa u svoje ruke. U zemlji je zavedena 1815. god. i njegovog silaska sa polidiktatura i Musolini je počeo da se tičke pozornice u Evropi došlo je do sprema za osvajačke pohode. Najpre je, velikih teritorijalnih promena u Ita1935. god. upao u Etiopiju i već sleliji. Odlukama Bečkog kongresa (1815) deće god. proglasio aneksiju ove zemNapulj i Sicilija su vraćeni španiji, dok lje. Ohrabren stvaranjem saveza sa je u srednjoj Italiji ponovo uspostavNemačkom, Musolini je napustio Druljena papska država. Đenova je pripoštvo naroda i 1939. god. zauzeo Albajena kraljevini Sardiniji, a Langobarniju. Stupivši u drugi svetski rat, Itadija sa područjem Venecije pripala je lija je doživela poraz prilikom napada Italiji, koja je postala gospodar Tona Grčku 1940. god. Iskoristivši napad skane, Modene i Parme. Italija je u Hitlera na Jugoslaviju, okupirala je to vreme postojala samo kao geografneke naše oblasti. Pretrpevši u Africi ski pojam. Držeći najveće posede u teške gubitke, kapitulirala je septemsvojim rukama, Austrija je svim silabra 1943. god. Početkom 1944. god. ma nastojala da osujeti sve pokušaje stvoren je Komitet nacionalnog oslobonacionalnog oslobođenja i ujedinjenja đenja radi pružanja otpora protiv Nezemlje. Zahvaćena velikom revolucijom maca. Savezničkom ofanzivom zemlja 1848. god. u Italiji je izbilo nekoliko je konačno oslobođena, a talijanski ustanaka protiv austrijske prevlasti. partizani su ubili Musolinija prilikom njegovog bekstva preko granice. Posle Vodstvo u ovom pokretu preuzeo je kralj Sardinije Karlo Albert, koji je abdikacije Umberta II proglašena je posle pretrpljenog poraza 1848-1849. republikom 18. VI 1946. god„ na čijem gd. abdicirao i predao presto svom se čelu nalazi predsednik. Stvaranjem sinu Viktoru Emanuelu II. Ovom poSevernoatlantskog pakta Italija je pobedom Austrija je ponovo uspostavila stala njen član. svoju vlast u Italiji, ali samo privre- ITALIJANSKA OKUPACIJA ALBANImeno. Austrija je neke svoje posede JE, u periodu od 1939-1943, kada je predala Francuskoj, koja ih je ustupila Italija pretvorila Albaniju u polukoloKraljevini Sardiniji u zamenu za Nicu nijalnu zemlju. - !talijanski fašizam je u svoje osvajačke planove o gospodi Savoju. Nacionalni pokret i borba protiv Austrije više se nije mogla zastvu na Sredozemlju uključio i Albaniju. U vezi sa tim planom u zoru 7. ustaviti. Đuzepe Garibardi je srušio aprila 1939. italijanske trupe su se isvfast Burbona, dok je Kraljevstvo obekrcale na albansku obalu. !talijanska ju. Sicilija -pripojeno Sardiniji. Ovi uvojska je bila brojnija i bolje naoruspesi doveli su 1861. god. do proglažana od albanske. Otpor albanskih rošenja sardinskog kralja Viktora Ema-
ITALIJANSKO-ETIOPIJSKI RAT
277
doljuba je bio brzo slomljen. Albanski aprilski rat 1939. je trajao ~amo tri dana. Grupa albanskih vlastodržaca na čelu sa kraljem Zoguom pobegla je iz zemlje i prepustila narod okupatoru. Italija je uspostavila svoju okupacionu upravu i to je bio kraj albanske nezavisnosti. Italija je u Albaniji držala veliku okupacionu vojsku od oko 100 000 vojnika. Okupatoru su pomagali domaći izdajnici preko raznih organa i organizacija u ugnjetavanju albanskog naroda i eksploataciji prirodnih bogatstava i radnih ljudi. Okupator se oslanjao na age i begove, barjaktare i trgovačku buržoaziju. Nezadovoljstvo naroda sa fašističkom okupacijom dovelo je do pokreta optora. Na čelu su stajali albanski antifašisti i komunisti. Taj otpor je počeo još novembra 1939. u vidu demonstracija da bi se sredinom 1942. pretvorio u oružani ustanak. !talijanska okupacija je trajala do kapitulacije Italije (septembra 1943), kada je zamenjena nemač kom okupacijom. ITALIJANSKO-ETIOPIJSKI RAT 19351936, osvajački rat fašističke Italije koji je završen osvajanjem Etiopije i njenim pretvaranjem u koloniju. - U svojim osvajačkim planovima italijanski fašisti su predvideli i pokoravanje Etiopije, jedne od retkih nezavisnih zemalja Afrike pre drugog svetskog rata. To su italijanski imperijalisti pokušali i krajem 19. veka, ali nisu uspeli. Posle incidenta na etiopijsko-eritrejskoj granici, italijanske trupe su 3. oktobra 1935. upale na teritoriju Etiopije bez objave rata. Italijani su nastupali iz Eritreje sa severa i Somalije sa juga, gde su imali svoje kolonijalne posede. Ubrzo su italijanske trupe duboko prodrle na tlo Etiopije. Svetska javnost je protestovala protiv agresije ifalijanskih fašista. Društvo naroda je preporučilo svojim članica ma da sorovedu ekonomske mere protiv Italife. U međuvremenu se etiopijski front stabilizovao, a Etiopljani su prešli u protivnapad, ali bez uspeha. Italijanima su stigla pojačanja i januara 1936. počela je njihova nova ofanziva. !talijanska vojska je bila moderno naoružana, ali i pored toga ona je upotrebljavala bojne otrove. Ostaci poražene etiopijske vojske prešli su u protivnapad, ali su doživeli po:az. Oni su nastavili gerilski rat. MaJa 1936. Italija je anektirala Etiopiju i držala je pod svojom vlašću do 1941. ITALIJANSKO-GRCKI RAT 1940-1941, osvajački pohod italijanske fašističke vojske, koja je naišla na snažan otpor grčkog naroda. Posle sloma Francuske Italija je počela pripreme za osvajački rat protiv Grčke. To je bio deo njihovih osvajačkih planova, ali i
ITURBIDE
deo planova Sila osovine za osvajanje na jugoistoku Evrope i u vezi sa napadom na SSSR. Konačnu odluku Musolini je doneo početkom oktobra, kada se uverio da jugoslovenska vlada Cvetković-Maček neće preduzimati nikakve akcije. Italijanske snage su bile 8 divizija i druge jedinice sa oko 25 000 vojnika koji su se nalazili ·u Albaniji, kao i oko 350 aviona. Grčke snage su u početku bile mnogo manje - 2 divizije, 2 brigade i neke manje jedinice i oko 150 aviona. Posle ultimatuma grčkoj vladi došao je oružani napad italijanskih trupa iz Albanije - 28. oktobra 1940. Grčka vojska je primenila defanzivnu taktiku, jer je očeki vala i napad Bugarske. Kasnije su Grci prebacili snage sa bugarske granice, izmenili taktiku i prešli u protivna pad. U početku rata grčka vojska je bila nespremna. Mobilizacija je bila u toku. !talijani su ubrzo prodrli 2040 km. Po izbijanju rata Englezi su poseli Krit i pretvorili ga u ratnu bazu. Početkom novembra Grci su prešli u protivnapad i vratili !talijane preko granice, a do kraja decembra su prodrli u · Albaniju čak i do 70 km. Italijani su poslah pojačanja u Albaniju i sakupili 17 divizija i druge manje jedinice. Grčke snage su tada bile 13 divizija i 1 brigada (februar 1941). !talijani su promenili komandanta. Umesto Badolja, Kavalero. Sve to nije bilo dovoljno, pa su pozvali i Nemce u pomoć, ali su oni to odložili za proleće 1941. U međuvremenu Nemci su privukli Bugarsku, Mađarsku, Rumuniju pa čak i Jugoslaviju u Trojni pakt. Međutim, događaji od 27. marta izmenili su Hitlerove planove. On je morao da ratuje i protiv Jugoslavije i Grčke. Napad je počeo istovremeno, 6. aprila, kad su nemačke trupe prešle bugarsko-grčku granicu, a ubrzo su i sa jugoslovenske teritorije upale nemačke divizije u Grčku. Još pre nemačkog napada Italijani su pokušali sa ofanzivom protiv grčkih trupa (mart 1941), ali bez uspeha iako su grčke trupe bile upola slabije. Posle nemač kog prodora. u Grčku usledila je italijanska ofanziva (13. i 14. aprila) i potisnute su grčke trupe. Početkom maja grčka armija je kapitulirala, a teritorija Grčke okupirana je od nemačkih, itaiijanskih i bugarskih fašističkih okupatora. Međutim, borba grčkog naroda nije prestala. ITURBIDE, Augustin (Iturbide, Augustin 1783-1824), car Meksika. God. 1810. intervenisao je u Meksiku protiv pobunjenika kao špan. oficir, i u toku borbi postao vrhovni komandant špan. vojske. U tom zvanju je 1821. god. prešao na stranu pobunjenika, da sledeće god. bude proglašen za meksi-
IVAN
kanskog cara pod imenom Augustin I. Zbačen je s prestala već 1823. god. i prognan iz zemlje. Zatim je pokušao da se iskrca u Meksiku i vrati na presto, ali je uhvaćen, i 19. jula 1824. god. streljan. IVAN, v. Jovan. IVAN DANILOVIC KALITA (vladao 1325-1340), veliki moskovski knez. Naziv „kalita" znači vreća, kesa; knez je kupovao zemlje u raznim delovima Rusije, što je omogućilo širenje kneževine. Vodio je pomirljivu politiku prema tatarskoj Zlatnoj Hordi, čiji je bio vazal. Premestio je sedište ruske pravoslavne crkve iz Kijeva, odnosno Vladimira, u Moskvu. IVAN III VASILJEVIČ (1440-1505, vladao od 1462), veliki knez moskovski i svih Rusa, osnivač jake ruske države. Oženio se vizantijskom princezom Zojom (1472), te se zbog tih rodbinskih veza smatrao naslednikom istočnorim skih careva. Moskva je važila, posle pada Konstantinopolja (Carigrada), „Drugog Rima", kao „Treći Rim", a Rusija započinje svoju istorijsku misiju zaštitnika celog pravoslavlja. Ivan uzima za grb vizantijskog dvoglavog orla, a na ruskom dvoru uvodi vizantijski ceremonijal. God. 1497, izdao je prvi ruski zbornik zakona (Sudebnik). Pod jakom centralnom vlašću ujedinio je ruske udeone kneževine, oslobodio ruska područja od Tatara 1480. i, ratujući protiv Livonije, znatno proširio svoju vlast; a da bi rusku zemlju zaštitio od nemačkog viteškog reda, dao je da se podigne tvrđava Ivangorod. IV AN IV V ASILJEVIC GROZNI (15301584, do 1533. veliki knez sve Rusije i car od 1547), ruski car, sin Vasilija III Ivanoviča. Ovaj tragični car bio je čovek izvanredne inteligencije, izuzetne radne energije i lično vrlo nesrećan. Grandiozna figura strašnoga cara bila je natkrilila celu Rusiju. Njegovu dušu razdirale su unutrašnje borbe između čoveka i vladara koji je osećao da postoji samo jedan način da se od Rusije stvori snažna država. U krvi je gušio pobune bojara (zbog toga mu ime Grozni), koji su nastojali da oslabe centralnu vlast. Svoj lični život je žrtvovao, i sve ostalo podredio je samo jednoj stvari - Rusiji kakvu je video u svojoj viziji. Sproveo je niz reformi, naročito u privredi i kulturi (dovodeći u zemlju strane zanatlije, stručnjake i umetnike), u upravi, sudstvu i vojsci (ustanovivši regularnu vojsku strelce i posebne odrede od šest hiljada ljudi nazvanih opričnici; oni su bili birani iz redova nižeg plemstva pod komandom Maljuta Skuratova, a odgovorni samo caru, sa zadatkom da unište sve bojare - protivnike samodržavlja; njihov simbol bila je
IZABELA
glava i metla na konjskom sedlu). Za vreme njegove vladavine kozački ataman Jermak Timofejevič, koji je bio pao u nemilost kod cara pa se zaposlio kod trgovačke porodice Stroganov iz Perma, organizovao je pohod na Sibir, pa je, potukavši sibirskog hana, zauzeo zemlju do Irtiša. Car je uvideo značaj ovog poduhvata, pa je Jermaku pružio punu pomoć i Sibir je bio pridružen Rusiji 1571. god. Car je, 1551-1556, osvojio Kazanski i Astrahanski kanat i potisnuo Tatare do Krima. Na severu je uspostavio veze sa Englezima, koji su 1554. otkrili severni pomorski put do Rusije i osnovali u Londonu Moskovsku kompaniju. Ratovao je protiv Livonije, čiji je vojvoda Magnus od Holštajna postao carev vazal sa titulom kralja Livonije (1570). Godine 1571. upali su Tatari u Rusiju i spalili Moskvu. lVAN V ALEKSEJEVIC (1666-1696; vladao 1682-1689), ruski car, na presto je stupio zajedno sa svojim polubratom Petrom, dok je stvarnu vlast imala, budući da su oni bili maloletni, njihova sestra Sofija Aleksejevna. Godine 1689. Sofija je prognana u manastir, a Ivan je svoje pravo na presto prepustio Petru. Njegova kćerka Ana Ivanovna vladala je posle Petra II (1730-1740). IVAN VI ANTONOVIC (1740-1764, vladao 1740-1741), ruski car. Bio je sin vojvode Ulriha od Braunšvajg-Volfengitela i velike knjeginje Ane Leopoldovne. Kćerka Petra Velikog, Jelisaveta Petrovna, svrgla ga je, uz pomoć carske garde, s prestola 1741. Nakon svrgnuća bio je zatvoren, a posle ubijen. IVANIS KORVIN (1473-1504), nasledni vojvoda slavonski i ban dalmatinski. Kao vanbračnom sinu Matije Korvina, ugarsko-hrvatskog kralja, obećano mu je da će naslediti kraljevski prest?. Kako je plemstvo izabrala za kralJa Vladislava I Jagelovića, Ivaniš je ostao nasledni vojvoda Slavonije, veran novoizabranom kralju, pomažući ga u borbi protiv Maksimilijana I, pretendenta na ugarsko-hrvatski presto. Vodio je stalno borbe protiv Turaka. Zbog sukoba sa Frankopanima oko poseda odrekao se banske časti. Posle krba~ske bitke (1493) ponovo je primio bansku titulu. Nakon poraza, u borbi protiv Turaka kod Knina, sklonio se u Krapinu, gde je i umro. IVANOVCI, v. Jovanovci. IZABELA I KATOLICKA (1451-1504), kraljica Kastilije (1474-1479); udajom za Ferdinanda Aragonskog 1479, postaje kraljica Španije. U vreme zajedničke vlade Ferdinanda i Izabele slomljena je vlast Mavara u španiji zaupseća
IZABELA
279
zimanjem Granadskog Emirata (1492), uništena je samovolja feudalaca i zavedena apsolutistička uprava u zemlji; za vreme njihove vlade udareni su temelji španskom kolonijalnom carstvu, time što je Hristifor Kolumbo otkrio Ameriku (1492). IZABELA II (1830-1904, vladala 18331870), špan. kraljica U prvom delu njene vladavine, 1833-1840, vodio se tzv. prvi karlistički rat oko prestola između Don Karlosa (Don Carlos) i Izabele II, u kojem je do sve većeg izražaja dolazio antagonizam između starih feudalnih snaga i nove buržoazije. Odnosi su ponovo zaoštreni 1851. god., kad je sklopljen konkordat s Rimom, prema kojem je nastava u školama prešla u ruke crkve. God. 18581860. Španija je ratovala u Maroku, a 1865-1866. protiv Cilea i Perua. Izabela II je zbačena s prestola u toku buržoaske revolucije 1868. god. i abdicirala je u korist sina Alfonsa XII. God. 1873. Španija je proglašena republikom. IZBORI U JUGOSLAVIJI 11. nov. 1945, v. Proglašenje FNRJ. IZBORNI CENZUS, popisivanje rimskih građana u antičko doba radi utvrđiva nja vrednosti njihovog imanja; Ovo je bilo osnovno merilo za utvrđivanje prava glasa, vršenja vojničkih dužnosti i plaćanja poreza. Po odredbama izbornog cenzusa, pravo učestvovanja na izborima sticalo se na osnovu veličine i vrednosti popisanog imanja. IZBORNI SISTEM, skup načela, prava i tehničkih radnji na osnovu kojih građani-birači vrše izbor svojih predstavnika u različite organe i organizacije. - Postoje različiti izborni sistemi. To zavisi od karaktera i vrste organa ili organizacije za koje se vrše izbori. Izborni sistem se najčešće reguliše zakonima i statutima organizacija. Najvažniji je onaj sistem koji se odnosi na izbor najvišeg predstavničkog organa jedne zemlje, države - parlament. Izborni sistem je značaj
IZRAEL
IZIDA, boginja starih Egipćana, zaštitnica braka, zemljoradnje, pomorstva i medicine. Zena Ozirisova. Za njenu pojavu na horizontu sredinom leta vezan je početak poplave. Nadživela je muža i pronašla je, prema legendi, njegov kovčeg, bačen u reku. Njen kult se u helenističko doba proširio po Grčkoj, odakle je prenesen u Rim, gde je stekao posebno poštovanje. IZOLACIONIZAM, političko učenje i praksa o izdvojenosti i samodovoljnosti jedne države, nacije, društvene grupe, organizacije, ideologije i sl. - Izolacionizmom se najčešće naziva propagiranje sprovođenja odvajanja neke zemlje od svake saradnje i svakog odnosa i veza sa ostalim svetom. Nekad su ljudi i zemlje živeli u manjoj ili većoj izolaciji. To je bilo uslovljeno stepenom istorijskog razvitka društva. Danas je izolacija retka i često veštačka pojava. Postoje retka zaostala plemena i nepristupačni krajevi koji su uglavnom izolovani. U politici izolacionizam je nekad sredstvo zaštite od tuđih uticaja, ali uglavnom izraz političke pa i kulturne zaostalosti neke zemlje ili organizacije, odnosno njihovih vođa. U SAD se na početku razvila snažna struja izolacionizma. Njen· ideolog je bio predsednik SAD Monroe, a njena parola: Amerika Amerikancima. To je najpre bilo sredstvo da se spreči mešanje evropskih sila u Ameriku, u kojoj su one imale svoje kolonije, a koje su krajem 18. i počet kom 19. veka većim delom stekle nezavisnost. Međutim, vremenom, kada je ta opasnost prestala, a i zbog toga što su američki izolacionisti bili i protiv mešanja u „evropske poslove'', to je postala primitivna, konzervativna politika. Izolacionizam ima svoje pristalice i u XX veku, ali svakim danom sve manje. Jedan od savremenih oblika je podela sveta na zapadni, kapitalistički, i istočni, socijalistički, i razne blokove i slične vojne, političke, ekonomske, pa i kulturne organizacije. Takvoj politici podeljenosti sveta suprotstavlja se politika miroljubive aktivne koegzistencije i drugih oblika međunarodnih odnosa i saradnje. Svet je danas i svakim danom sve više čvr sta i nedeljiva celina. IZRAEL, samostalna jevrejska država u jugozapadnoj Aziji, stvorena 1948. na osnovu odluke OUN. Ova zemlja se kroz istoriju različito nazivala. Pored savremenog, najpoznatiji naziv je Palestina, koji je dobila od Grka. Ova oblast je bila naseljena još u paleolitu. Na njoj su živeli različita plemena i narodi. Kroz istoriju su preko nje pro§le mno{$e seoJ:>e. Je>š u IV milenijumu
280
IZVOLJSKI
pre n. e. tu su živela semitska plemena, čiji su potomci i Jevreji. Najstarija istorija Jevreja je ispunjena mnogim legendama, koje se najvećim delom mogu naći u Bibliji. U II milenijumu Palestina je dospela pod vlast Egipta. Krajem II milenijuma Jevreji su na tlu Palestine stvorili svoju državu. U 70. pre n. e. Palestinom su _zavladali Rimljani i stvorili provinciju Judeju. Posle podele Rimskog Carstva (395) Palestina ulazi u sastav Vizantije. Početkom VII veka tu su zavladali Persijanci, ali za kratko - 640. dolaze Arapi. Pošto je Palestina bila jedna od kolevki hrišćanstva, a Jerusalim kao mesto groba Isusova, od 11-13. veka ona je cilj krstaških pohoda. Pod pritiskom Arapa Jevreji napuštaju Palestinu i krajem 12. veka njih više tamo skoro da nema. Posle vladavine Seldžuka i egipatskih mameluka 1517. Palestinoom su zavladali Turci i držali je sa jednim malim prekidom (1831-1840. egipatska vladavina) do 1917. Te godine je engleska vlada proklamovala osnivanje jevrejske države - Palestine. Posle prvog svetskog rata
JAJACKA BANOVINA
Engleska je posela ovu teritoriju, a 1923. dobila mandat od Društva naroda nad Palestinom. Tada je počelo pojačano naseljavanje Jevreja iz celog sveta, što je izazvalo protest Arapa. Kasnije je došlo do sukoba. Engleska je nastojala da uspostavi neku ravnotežu. U Palestini jača pokret za nezavisnost. Postoji i pritisak jevrejskog pokreta u svetu. I 1948. Engleska je priznala nezavisnost Palestine, gde su Jevreji proglasili nezavisnu državu Izrael. Arapske zemlje se nisu složile i do danas traju sukobi. IZVOLJSKI, Aleksandar Pavlovič (1856 -1918), ruski političar. Ušavši mlad u diplomatiju (1878), bio je sekretar ambasade u Berlinu (1888), opunomoćeni ministar u Vatikanu (1894), poslanik u Beogradu (1896), Mnhenu (1897), Tokiju (1900) i Kopenhagenu (1903). Ministar spoljnih poslova postao je u vladi Stolipina (1906). Radio je na približavanju Japanu i Engleskoj (1907), ali je doživeo neuspeh u aneksiono;i krizi (1908). Ambasador u Parizu od 1910. radio je i dalje na jačanju Antante. Posle 1917. ostao je u Parizu.
J JADOVNO, kraj u Lici gde su ustaše izvršili velika zverstva nad srpskim življem. Tu je stvoren privremeni koncentracioni logor 1941. Za tri meseca je u njemu ubijeno oko 35 000 pretežno žena i dece. JADVIGA (1370-99), poljska kraljica, mlađa kći Lajoša I Anžujca. Poljsko plemstvo odbilo je da prihvati kao kralja Poljske stariju kćer Lajoša I Mariju, koja je bila krunisana za „kralja" Ugarske i Hrvatske, već se saglasilo da za kralja Poljske izabere Jadvigu. Njenom udajom (1386) za litvanskog kneza Vladislava I Jagela stvorena je poljsko-litvanska unija; iz ovog braka ponikla je nova vladarska porodica Jagelovića (Jagelona). JAGELONI (JAGELOVICI), poljsko-litvanska dinastija. Osnovao ju je litvanski knez Jagelo (1377-1434) sklopivši brak sa poljskom princezom Jadvigom 1386. godine. Tim brakom došlo je do ujedinjenja Poljske sa Litvanskom kneževinom; stvorena je poljsko-litvanska unija koja je trajala od 1386. do 1572. godine. Jagelo je vladao Poljskom i Litvom pod imenom Vladislav II (1386 -1434). Udruženim snagama Poljaka, Litvanaca i Rusa odbio je napad ne-
mačkih ritera kod Grinvalda, odnosno Tanenberga 1410. god. U Poljskoj Jage· lovići su izumrli smrću Zigmunda II 1572. Na poljski presto došao je Zigmund III, po pobočnoj liniji Jagelović, sin sestre poljskog kralja Zigmunda Avgusta, iz švedske porodice Vaza. Ova porodica vladala je Poljskom do 1668. Vladislav V, sin Jagelov, postao je 1440. godine kralj Ugarske i Hrvatske. Poginuo je u bici kod Varne 1444. Unuk Jagelov, takođe Vladislav, postao je 1471. češki kralj, a 1490 kralj Ugarske i Hrvatske. Na ugarsko-hrvatskom prestolu nasledio ga je 1516. godine Lajoš II Jagelović. Njegovom pogibijom na Mohačkom polju 1525. godine prestala je vlast Jagelovića u Ugarskoj i Hrvatskoj, a na presto su stupili Habsburgovci. JAJACKA BANOVINA, odbrambeno područje stvorena 1463. godine, sa zadatkom da štiti ugarske granice od turskih napada. Posle pada Bosne pod tursku vlast, ugarsko-hrvatski kralj Matija Korvin 1463. god. zauzeo je Jajce i veći broj utvrđenja duž reke Vrbasa. Tako je stvoren odbrambeni pojas povezan sličnim sistemom utvrđenja u Srebrnici. Od 1465. godine ovim obla-
JAJINCI stima upravljaju banovi, te se ti posedi nazivaju jajačka i srebrnička banovina. Stvaranjem ove dve banovine stvoren je odbrambeni sistem od Beograda i Mačve do Une. Od banova jajačke banovine naročito se istakao Petar Keglević, koji je vodio uspešne borbe protiv Turaka. Posle ugarske katastrofe na Mohaču (1526) i dinastičkih borbi oko prestola Turci su 1528. god. zauzeli sva utvrđenja banovine. JAJINCI, selo kraj Beograda gde su nemački fašisti od 1941-1944. streljali oko 80 000 naših rodoljuba. JAKOBINCI, članovi Jakobinskog kluba stvorenog za vreme francuske revolucije 1789-1794. god. U početku bilo ih je svega 136. Docnije su se podelili na dve struje: umerene žirondince i buržoaske revolucionare-demokrate. Za vreme odvođen?n kralja i skupšHine i:: Versa.ia u Pariz (v.) premestili su zasedanje svog kluba iz Versaja u francusku prestonicu i smestili se u biblioteci manastira sv. Jakoba, po kome su dobili ime jakobinci. Pre toga njihov zvaničan naziv je glasio: „Društvo prijatelja ustava koji zasedaju kod jakobinaca u Parizu". Počev od jeseni 1792. god„ kada je proglašena francuska republika, promenili su naziv svog društva, koje se otada zvalo: ,.Društvo jakobinaca. prijatelja slobode i jednakosti". U svom radu nastojali su da osnuju što više uporišta širom zemlje. U tome su potpuno uspeli. Već 1790. god. imci.li su 100 provincijskih odseka širom cele zemlje, čiji se broj 1791. god. popeo na impozantnu cifru od 406. U redovima njihovog kluba nalazili su se mnogobrojni istaknuti članovi Ustavotvorne skupštine, koji su bili pristalice umerene ustavne monarhije. Do prvog većeg rascepa među njima došlo je 1791. god. kada je stvoren poseban klub Fejana, koji su pripadali višem sloju buržoazije i bili povezani sa kraljevim dvorom. Posebnu ulogu u njihovim klubovima igrali su demokratski nastrojeni člano vi, koji su se povezali sa širokim narodnim masama, sa seljaštvom i zanatlijama. Njima su se za vreme revolncfje pridružili radnici i sirotinja iz pariskih predgrađa. Pošlo im je za rukom da uzmu vlast u svoje ruke, koiu su zadržali od juna 1793. god. do jula 1794. god. Ovaj period niihove vlasti poznat je u istoriji Francuske kao vladavina jakobinske diktature, koja je predstavl.iala vrhunac razvoja francuske buržoaske revolucije. Zbog među sobnog neslaganja u njihovim redovima je došlo do rascepa, što je iskoristila krupna buržoazija, koja im je kontrarevolucijom oduzela vlast. JAKOBINSKA DIKTATURA, vladavina jakobinaca za vrcme francuske buržo-
281
JAN aske revolucije u periodu od juna 1793. god. do jula 1794. god. - Vest o kontrarevolucionarnim merama žirondinaca (v.) izazvala je veliko uzbuđenje među svim stanovnicima glavnog grada Francuske. Vođa jakobinaca Robespjer zahtevao je raspuštanje Komisije dvanaestorice koju su formirali žirondinci radi obračunavanja sa svojim protivnicima. Mnogi ugledni revolucionari pali su kao žrtve rada ove komisije, među kojima Mara (v.) i drugi istaknuti jakobinci. Držeći vlast u svojim rukama, žirondinci nisu biil zainteresovani za rešenje „ptehrambenog pitanja", koje je sve više ugrožavalo živote izgladnelog stanovništva revolucionarnog Pariza. Konvent se složio da se ukine Komisija dvanaestorice, ali time narodne mase nisu bile zadovoljne. One su zahtevale hapšenje najistaknutijih članova - vođa žirodinaca. Ogromna masa naoružanog pariskog stanovništva izašla je sa oružjem na ulice grada i opkolila zgradu Konventa 2. juna 1793. god. Iskoristivši ovo revolucionarno raspoloženje Parižana, jakobinci su preuzeli vodeću ulogu u Konventu i uspostavili revolucionarnu diktaturu. Glavnu reč otada u svim poslovima vršio je Robespjer (v.) sa grupom svojih najbližih saradnika. Na njegov predlog sprovedene su mnoge radikalne mere i doneseni zakoni koji su konačno likvidirali feudalni poredak u zemlji. Prva krupna mera jakobinske diktature bila je rešenje agrarnog pitanja. Juna 1793. god. izdat je dekret o vraćanju seljačkim opštinama sve zemlje koja im je oduzeta za poslednjih 200 god. Novim ustavom od jula 1794. god. Francuska je proglašena republikom i ukinuta staleška nejednakost. U borbi protiv spoljnih neprijatelja jakobinci su odneli pobede nad vojnim snagama koalicije. Zbog unutrašnjih borbi u redovima jakobinaca kontrarevolucija lm je oduzela vlast 27. jula 1794. god. tzv. termidorskim prevratom (v.).
JAKSICI, braća, srpske vojvode s kraja XV veka. Narodna pesma ih je opevala kao nepomirljive borce protiv Turaka. Jakšići, Dmitar ( ? -1486) i Stevan ( ? -1489) sinovi vojvode Jakše, vlastelina Đ. Brankovića prešli su u Ugarsku posle pada Smedereva, gde su dobili imanje oko r. Moriša, u Banatu. Dmitar je umro od rane zadobijene u borbi protiv Turaka, a Stevan je preminuo u Beču. JALTA, v. Krimsk.a konferencija . .JAN (.JOVAN) LUKSEMBURSKI (1296, vladao 1311-1346), češki kralj; osnivač nove vladarske porodice, Luksemburgovaca u Č
JAN dice Pšemislovića i tako stekao pravo na češku kraljevsku krunu. U spoljnoj politici oslanjao se na svoga oca Henriha VII, cara Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva. Osvojio je Hebsku oblast, Lužice i Šleziju. Podigao je prašku episkopiju na stepen nadbiskupije (1334). JAN III SOBJESKI (1624-1696), poljski kralj. Ratovao je protiv Tatara, ukrajinskih kozaka, koji su pod B. Hmeljnickim prihvatili vrhovnu vlast ruskog cara, i Turaka koje je 1673. god. porazio kod Hotina. Prilikom druge opsade Beča pritekao je u pomoć s 20 000 Poljaka, porazio Turke na Kalembergu i proslavio se kao „spasilac Evrope". JAN .ZišKA (1370-1424), predvodnik oružanog husitskog ustanka i borbe protiv nemačkog porobljivača i katoličke crkve (od 1419-1434). Posle spaljivanja Jana Husa i Jeronima Praškog, češke narodne mase povele su antifeudalnu i antikatoličku borbu za oslobođenje Ceške. Hrabri fanatični husiti predvođeni nacionalnim junakom Janom Ziškom, potukli su vojsku nemač kog cara Sigismunda Luksemburškog, pronoseći ideju reformacije od Baltič kog do Crnog mora. Ziška je upotrebio nov način ratovanja koristeći se „tvrđavama" od kola postavljenih u krug, iz čijeg centra su se husiti borili kao konjanici, uz upotrebu artiljerije. Iako oslepljen, Žiška je predvodio husite i porazio neprijatelja, koji je preduzeo pet krstaških pohoda protiv taborita. Posle njegove smrti vodstvo pokreta je preuzeo vojskovođa Prokop Veliki. JANICARI (nove trupe), specijalna pešadija u Osmanskoj Imperiji, osnovana u XIII veku. U početku janičarska vojska je popunjavana zarobljenicima, a kasnije kupljenjem dece hrišćanskih sultanovih podanika (v. danak u krvi). Deca odabrana za janičarski red vaspitavana su u tzv. adžemi odžaku u Carigradu. Najbolji među vaspitanicima ostajali su u dvorskoj službi, a ostali su raspoređivani kao vojnici u Carigradu i drugim provincijskim garnizonima. Janičari su primali platu i bili su najvernija sultanova vojska. Na čelu janičarskog korpusa nalazio se janičar-aga. U XVII veku janičara je bilo oko 40 000. Sa slabljenjem Carstva, slabi i disciplina janičara i oni stiču pravo da osnivaju svoje porodice. U XVIII veku, janičarima je bilo dozvoljeno da se bave zanatima i trgovinom i oni su se razišli po celom Carstvu. Od najbolje vojske oni ubrzo postaju elemenat nereda. Protive se reformnim pokušajima sultana. Janičarski red ukinuo je Mahmud II posle jedne bune u Carigradu 1826. JANICIJE (?-1354), prvi srpski patrijarh. Godine 1338. proizveden je u čin
282
JAPAN
arhiepiskopa; kada je trebalo krunisati Dušana za cara, čemu se protivio vizantijski car i Carigradska patrijaršija, proizveden je za patrijarha 1346. Krunisao je Dušana za cara i bio mu je odani savetnik. Umro je i sahranjen u Peći. JANKOVIC, Stojan, kotarski uskok i junak narodnih pesama. Istakao se u borbi protiv Turaka za vreme kandijskog rata (1645-1669) i morejskog rata (1683-1699). Poginuo je u na_Eadu na Duvno 1687. Poznata je pesma „Ropstvo Janković Stojana", koja ima istorijsku podlogu, ali obrađuje rašireni motiv muža na svadbi svoje žene. JANSENIZAM, katolička sekta koju je osnovao holandski teolog Jansen Kornelijus (1585-1638). Težila je nekoj vrsti filozofskog saznanja vere, propovedala je moralno usavršavanje čoveka i vodila oštru borbu protiv jezuita. U XVII v. središte franc. jansenista, kojima je pripadao i veliki mislilac Blez Paskal (Blaise Pascal), bilo je u manastiru Por-Roajalu. JANUS PANONIUS (JOVAN CESMICKI, 1434-1472), latinski pesnik-humanista, rodom iz severne Hrvatske. Obrazovanje je stekao u Italiji, a potom je vršio razne verske dužnosti u Hrvatskoj; 1459. god. postao je biskup pečuj ski. Po želji ugarsko-hrvatskog kralja Matije Korvina postao je njegov dvorjanin i pratio ga je u ratnim pohodima protiv Turaka. Kasnije, učestvuje u zaveri protiv M. Korvina, te je morao da beži iz Ugarske. Na putu se razboleo i umro u 38. godini života. Njegov književni rad obuhvataju latinske pesme (Elegiae. Poemete i dr.) i prevode sa grčkog (odlomak Homerove Ilijade). Kao izvrstan latinski pesnik i humanista bio je poznat u kulturnom svetu Evrope. JAPAN, ostrvska zemlja na Dalekom istoku, čija se teritorija prostire na četiri velika i bezbroj malih ostrva. Najstariji period japanske istorije isprepletan je mnogim legendama i mitološkim pričama. Oko 660. god. pre n. e. postavljeni su temelji najstarije japanske države, ali se o njoj iz ovog najranijeg perioda zna vrlo malo. Tek u I. v. pre n. e., kada su se ujedinila mnogbrojna plemena, formirana je država Jamato. Da bi se održala i oslobodila napada spolja nova država je morala da vodi teške borbe protiv plemena na jugozapadu, koja su se prebacivala na njenu teritoriju. Pošto je otklonjena prva opasnost, Japanci su izvršili prvi napad na Koreju gde su prisilili nekoliko manjih država da priznaju njihovu vlast. Ovim osvajanjima uspostavljena je veza sa azijskim kopnom, što će docnije biti od presudnog značaja za stvaranje japanske kulpećkog
JAPAN
-
ture. Uskoro pojavili su se prvi rezultati. U V v. u Japan je prodrlo najpre kinesko pismo, a 552. god. stanovnici ove zemlje prihvatili su budizam, dok je sredinom VII v. japanska država organizovana po kineskom uzoru. To je period činovničke države u Japanu, u kojoj su potpuno bili potisnuti plemenski velikaši i na njihovo mesto car mikado postavljao je činovnike, dok su po provincijama upravljali njegovi namesnici. Pored funkcija, koje su u većini slučajeva bile nagrade za steče ne zasluge, ovi činovnici i namesnici dobijali su i znatne zemljišne posede. Vremenom na ovaj način izgrađen je feudalni sistem u zemlji. Počev od 710. god. nastao je nov period u istoriji zemlje kada je grad Nara izabran za stalnu prestonicu i sedište cara i vlade. To je vreme najvećeg uticaja Kineza na celokupan život u Japanu. Međutim, poslednjih godina VIII v. otpočela je nova era u japanskoj istoriji u kojoj je došlo do slabljenj<1. kines~og uticaja, a oko 900. god. i do prekida svih veza sa Kinezima. Neograničena careva vlast počela je postepeno da slabi. dok su šoguni - m1sledni vojni zapovednici sve više jačali okrećući se drevnim običajima japanskog društva. Poiedine feudalne porodice toliko su ojačale da su uskoro postale faktički gospodari na dvoru. Jedna od naiuticainiiih bila je porodica Fujivara koia je· više od 200 god. vladala u zemlji, nastavljajući careve PO svojoj Volji. U XII v. došlo je do promene u J:rnanu samo utoliko što je nova porodica šoguna uzela vlast u svoie ruke, kako civilnu t'lko i vojničku, dok je car samo formalno vladao u zemlji. Feudalni sistem u ovom periodu još više je usavršen i u prvi plan postepeno sve više suzbijali vitezovi - samuraji. Oslanjajući se na njih najmoćniji feudalci su poveli dugotrajne borbe oko prestola. Rezultat ovih sukoba bilo je naglo jačanje plemstva po provincijama gde se stvaraju jaki centri sa raskošnim dvorovima. To je dovelo do stvaranja velikog broja gradova i gradskog stanovništva, čime je izmeniena društvena struktura japanskog stanovništva. Sredinom XVI v. portugalski moreployci prvi put su došli u dodir sa Japancima. Zajedno sa njima u ovu zemlju Dalekog istoka dospeli su i mnogi misionari, koji su pridobili za hrišćanstvo i neke uticajne feudalce. Dajuči hrišćanstvu punu podršku, neki najuticajniji feudalci želeli su da na taj način prošire trgovinske veze sa zemljama Evrope. Najistaknutiji među njima, Nobunaga, ujedinio je zemlju, poslao poslanstvo rimskom papi, .a od cara dobio titulu velikog državnog kancelara.
JAPMi
Uskoro protiv širenja hrišćanstva bilE su preduzete oštre mere, koje su dovelE do ustanka hrišćana 1637. god. Ustanall je ugušen na najsvirepiji način 1639 god. a hrišćanstvo je potpuno iskorenjeno u zemlji, čime se Japan potpune zaštitio od svakog stranog uticaja. U drugoj polovini XIX v. prestala je ova izolovanost Japana uspostavljanjem trgovačkih veza sa mnogim državama Evrope. Za strance su otvarane nove luke, dok masa Japanaca odlazi u inostranstvo na školovanje. Protiv ovog novog širenja stranog uticaja ustao je car uz svesrdnu podršku feudalaca i samuraja. Početkom 1868. god. car je :rreuzeo u zemlji svetovnu vlast u svoje ruke. Ovim događajem uspostavljena je vlast cara i stvoreni su uslovi za dalji nagli razvitak zemlje. Mnogim reformama ukinuta je feudalna rascepkanost zemlje, izvršeno je izjednača vanje staleža u pravima, dok je zemlja podeljena na prefekture koje su bile obavezne da se pokoravaju centralnoj vladi. Uvedeno je privatno pravo na zemlju ukidanjem feudalnog prava svojine. Posebna pažnja posvećena je razvitku industrije. Sve ovo stvorilo je uslove za brzi kapitalistički razvitak u zemlji i do stvaranja burfoaziie koja je nastojala n8. svaki način da uzme učešća u upravi zemlje. Prestonica države dobila je ime Tokio, a 1899. god. donesen je ustav. Stvoren je Gornji dom, čije je članove imenovao car, dok su 300 članova Donjeg doma birani na osnovu imovinskog CE'nzusa. Uloga novog parlamenta bila je beznačajna, jer ga je car moi;ao raspustiti po svojoj volji. Uskoro je došlo do prvih ekspanzija japanske države prema azijskom kopnu. U ratu protiv Kine 1894. god. Japan je odneo pobedu, a 1904-1905. god. drugu pobedu u rusko-japanskom ratu. Za vreme prvog svetskog rata nalazio se na strani Antante, zauzeo je neka nemačka ostrva i nametnuo svoju vlast celoj Mandžurijl. Aktivno je učestvovao u imperijalističkoj intervenciii protiv Sovjetskog Saveza 1918. god. Naiznačajnija mera posle rata bilo je uvođenje opšteg prava glasa 1925. god. za sve punoletne muškarce. Svoje agresivne planove pokazao je 1928. god. okupacijom kineske provincije šantung. dok je 1933. god. zauzeo delove severnih kineskih oblasti. Ovaj akt agresije osuđen je u tadašnjem Društvu naroda, iz kojeg je Japan posle toga demonstrativno istupio. To mu je dalo slobodu akcije i 1937. god. otpočeo je opšti napad na Kinu. Sklapanjem Trajnog pakta sa Nemačkom i Italijom 1940. god. želeo je da obezbedi velika osvajanja u Aziji. Mučkim napadom na američke brodove u luci
JAPANSKO-KINESKI RAT
Perl Harbur 8. dec. 1941. god. stupio je u 2. svetski rat. Sve do početkR 1943. god. postizao je velike uspehe osvajanjem ogromnog teritorijalnog prostranstva. Tada je prvi put u toku rata bio prisiljen da pređe u defanzivu. Očajničke pokušaje preduzimao je početkom 1945. god. da bi zaustavio neminovnu propast. Izvršena je opšta mobilizacija ljudstva od 18. do 60 god. U borbu su masovno ubacivani samoubilački piloti-kamikaze. Prestankom ratnih operacija u Evropi, SSSR je stupio u rat sa Japanom, što je uskoro dovelo do kapitulacije zemlje, koja je ostala pod američkom upravom sve do potpisivanja mirovnog ugovora 1951. god. Tada je zemlja ponovo postala suverena, ali se morala odreći svih ranije osvojenih teritorija. JAPANSKO-KINESKI RAT 1937-1945, osvajački pohod japanskih imperijalista na Kinu koji predstavlja deo 2. svetskog rata. - Japanski imperijalisti su još krajem XIX veka ispoljili svoje agresivne planove prema Kini. Uoči 2. svetskog rata u Japanu se učvrstio · desničarski militaristički režim. On se već 1936. ~porazumeva sa fašističkom Nemačkom i sklapa Antikominterna pakt. Svoje osvajačke planove u Aziji m·ema Kini. Japan je počeo da ostvaruje još 1931-1932. kada je okupirao Mandžuriju i tamo stvorio satelitsku državu Mandžuko. odnosno svoin koloniju. Već 1933. Japan je osvojio Jehol na severu Kine, a 1935. i kinesku oblast istočni Hopej. Japan je 1933. napustio Društvo naroda ~a ne b~ im.ao nikakve smetnie u svoJ1m osvaJačk1m poduhvatima. Konačno 1937. počela je invazija Kine i drugi rat koji je trajao punih osam godina. Iskoristivši svoju tehničku nadmoćnost i građan ski rat između Kuomintanga i KP Kine, Japanci su ubrzo duboko prodrli na teritoriju Kine na severu, istoku i jugu. Pred japanskom opasnošću došlo ie do sporazuma između KP Kine i Kuomintanga. Stvorena je jedinstvena armiia. Međutim, JC1panci su i dalje napr~dovali. U pozadini se vodio i partizanski rat protiv japanskih okupatora. Odnesi između Cang-Kaj-Šeka i. komunista ponovo su se pogoršavali, a J:941. došlo je do otvorenog sukoba. Tada je počela velika japanska ofanziva bez većih rezultata. U 1944. došlo je do nove ofanzive japanske vojske i postignuti su izvesni rezultati. Maja 1945. kada je Japan bio ugrožen od saveznika, njegove trupe počinju da napuštaju Kinu. Istovremeno je počela: velika ofanziva 8. i 4. armije koju su predvodili komunisti. Poslednji ostaci japanske vojske u Kini kapitulirali su 14. sept. 1945. godine.
284
JAVNA BEZBEDNOST
JAPODI, ilirsko pleme koje je zauzimalo veliku teritoriju u zapadnim krajevima naše zemlje. Iz današnje Slovenije proširili su se u Hrvatsku i jedan deo Bosne. Oko 400. god. pre n. e., prilikom prodora Kelta, došlo je do mešanja ova dva naroda. Zbog toga ih Strabon, antički istoričar I v. pre n. e„ naziva ilirsko-keltsko pleme. Rimljani su nastojali da ih pokore po svaku cenu, ali su u II v. pre n. e. imali nekoliko neuspelih pohoda. Bili su na strani Pompeja u borbi protiv Cezara za vreme građanskog rata u Rimu. U zajednici sa Dalmatima podigli su ustanak 52. god. pre n. e. Pokorio ih je Oktavijan Avgust za vreme dvogodišnjeg rata od 35-33. god. pre n. e. Naročito snažan otpor pružili su Japodi Rimljanima za vreme odbrane svog najvažnijeg središta Metuluma, blizu Postojne. Ubrzo su romanizovani živeći po opštinama koje su organizovali Rimljani i nad njima vodili strogu kontrolu, nedozvoljavajući nikakve pokušaje pružanja otpora. JAROSLAV VJ,ADIMIROVIC MUDRI {978, vladao 1019-1054), veliki kijevski knez, sin Vladimira Svjatoslaviča. Za vreme njegove vlade staroruska država je doživela pun procvat. Naredio je da se njegove odluke i naređenja sakupe u jedan zbornik, koji je nazvan „Pravda". Njegovi naslednici su ovaj zakonik dopunjavali i prerađivali i tako je stvoren zakonik koji je poznat Pod imenom „Ruska pravda". JASENOVAC, selo na ušću Une u Savu, P,de se od 1941-1945. nalazio najstrašniji koncentracioni logor, u kome su ustaše pobili nekoliko stotina hiljada liudi. · J ASON, ličnost iz grčke mitologije u ko.ioi je on prikazan kao vođa Argonauta. Sa grčkim junacima na brodu Argo otplovio je u Kolhidu, gde je uz Pomoć Medeje pronašao zlatno runo i domogao ga· se, pošto mu je Medeja otkrila sve tajne koje su ga vrebale u tom poduhvntu. Prema jednoj od mnogobrojnih priča, ubila ga je ljubomorna Medeja zbog toga što je hteo da se oženi iedn0rri lenom Korinćankom. JAVNA BEZBEDNOST, sigurnost državne i drnštvene zajednice i njenih ustanova i članova od narušavanja, od opasnih dPla koia težP rušenju iavnog. zakonitog poretka u toj zajednici i oduzimanju ili kršenju građanskih prava i slobod'l nienih čh1nova. - Javna bezbednost obuhvata sigurnost države, društvenih institucija i građana. Ona fsk1iučuje svaki protivzakoniti akt, posebno fizičke akte, koji su usmereni na rušenje javnog reda, prava građana i državnog i društven1)g poretka koji su utvrđeni pravnim aktima, a posebno ustavom te zemlje. Zbog toga javna
JAVNI POSAO
285
bezbednost je uslovljena strogim poštovanjem i ostvarivanjem zakonitosti. Uži pojmovi javne bczbednosti su čuvanje javnog poretka, reda i mira u zemlji, kao i državna bezbednost - čuvanje državnog uređenja. Napadi na javnu bezbednost proglašavaju se za protivzakonite akte i izloženi su progonima, osudi i kažnjavanju. U tom cilju postoje raznovrsni državni organi koji se brinu o javnoj bezbednosti, a to su pre svega organi unutrašnjih poslova i pravosuđa. JAVNI POSAO, delatnost pojedinaca i grupa koja je od šireg interesa za društvo, a pred očima javnosti. - Nosioci javnih poslova i funkcija nazivaju se javni radnici. To su istaknuti pojedinci, političari, kulturni i drugi javni radnici kojima su poverene određene funkcije od strane državnih i društvenih organa i organizacija, ili su izabrani od građana. Oni svoje funkcije i zadatke vrše na osnovu pravnih i drugih propisa i odluka koje su doneli organi i organizacije za koje se ti javni poslovi vrše. Neizvršavanje ili nezadovoljavajuće vršenje javnih poslova povlači krivičnu ili moralnu odgovornost i kritiku javnosti, a često i obe odgovornosti. U našoj zemlji javne funkcije i poslove vrše odbornici i poslanici u predstavničkim organima vlasti i orga. nima samoupravljanja, zatim izabrani funkcioneri društveno-političkih organizacija i drugi politički, kulturni i javni radnici. JAVNI RADOVI, izgradnja javnih objekata trajne potrošnje koje finansira država i koji su namenjeni najširim slojevima stanovništva. - U javne radove spada izgradnja puteva, mostova, aerodroma, pristaništa, javnih zgrada, parkova, kanala za navodnjavanje, isušivanje močvara, pošumljavanje, železnica i PTT, radio- i TV-komunikacija itd. Vršenje javnih radova imamo u svim istorijskim etapama. U periodu kapitalizma javni radovi su organizovani i u vreme ekonomskih kriza u cilju otklanjanja krize i njenih posledica. U socijalističkim zemljama oni su deo planske privredne izgradnje. U nerazvijenim, ekonomski zaostalim zemljama cilj organizovanja javnih radova je da se zemlja izvuče iz ekonomske zaostalosti. U Jugoslaviji posle 2. svetskog rata organizovani su javni radovi kao deo planske privrede. Posebnu vrstu javnih raaova u našoj zemlji predstavljaju omladinske radne akcije, uz ogromno učešće dobrovoljnog rada omladine, a koje sem ekonomske imaju i političko-vaspitne ciljeve. JAVNO MNENJE, stav većine jedne društvene zajednice u pogledu važnijih društvenih pojava i postupaka grupa i
JAVNO TUZILASTVO
pojedinaca. - To je politički termin koji se pojavio krajem 18. veka, ali javnog mnenja bilo je uvek u društvu. To je široka zajednička reakcija odobravanja ili neodobravanja na postupke, mere, odluke koji su od interesa za društvo, širu zajednicu ljudi. Javno mnenje se manifestuje na veoma različite načine - pojedinač nim negodovanjem ili odobravanjem, javnim demonstracijama, pisanjem i javnim istupanjem. Ono se razlikuje po svojoj širini, da li je izraz većine ili manjine u društvu i po snazi izražavanja. Javno mnenje po pravilu ima svoju klasnu i idejnu osnovu, te odražava shvatanja određene društvene grupe i njenih pogleda na određe ne pojave i postupke. Kroz istoriju, u svim epohama i društveno-političkim sitemima javno mnenje imalo je određeni uticaj i ulogu u javnom životu. Mnogo puta su mnogi važni poduhvati doživeli uspeh ili neuspeh pod uticajem javnog mnenja. Veliki političari i drugi javni radnici u najvećem broju slučajeva vodili su raču na o javnom mnenju. Njegova uloga je zavisila od stepena razvitka jednog društva, od njegove društvene svesti, ali i od snage i uticaja pojedinaca koji su umeli da utiču na formiranje javnog mnenja. Slobodno formiranje i slobdono izražavanje javnog mnjenja je važna ustanova i snažan dokaz demokratičnosti jednog društva, iako ono može ponekad i da uspori njegovu demokratizaciju. JAVNO PRAVOBRANILASTVO, poseban organ jugoslavenskog pravosuđa koji ima za cilj da pred sudovima i drugim državnim organima zastupa društveno-političke zajednice i javna lica uopšte i u imovinsko-pravnim sporovima. Javno pravobranilaštvo kao samostalan organ javio se 1952. Na osnovu Zakona o javnom pravobranilaštvu ono je organizovano na teritorijalnom principu (savezno, republič ka, sreska i opštinska j. p.). Radom ove ustanove rukovodi javni pravobranilac, koga imenuje odgovarajuće izvršno veće, odnosno skupština - sreska (dok je bilo) i opštinska. Postoji i vojni pravobranilac koji zastupa JNA, njene organe i ustanove u imovinsko-pravnim pitanjima. Njega postavlja državni sekretar za narodnu odbranu. Osnovni zadatak javnog pravobranioca je da zastupa sva javna lica u imovinsko-pravnim odnosima ili jednostavnije rečeno da štiti javnu, kod nas društvenu, socijalističku imovinu. JAVNO TUZILASTVO, državni organ, deo pravosuđa, čiji je osnovni zadatak gonjenje počinilaca krivičnih dela. - U cilju ostvarenja svoje funk-
JELACIC
JAVNOST
javno tužilaštvo pokreće kripostupak, zastupa optužbu na sudu i vrši druge poslove. Ustanova javnog tužilaštva ima svoj istorijski razvitak i u svakoj zemlji svoje specifičnosti. Javno tužilaštvo SFRJ počelo je da se stvara u toku NOR. Posle rata doneti su propisi koji su regulisali i usavršavali organizaciju i nadležnosti ovog organa. Jedna od osnovnih uloga javnog tužilaštva je da štiti zakonitost. U vezi s tim ono otkriva krivična dela, goni njegove počinioce, pokreće krivični postupak kod suda, zastupa javnu tužbu na sudu i vrši druge poslove u cilju zaštite zakonitosti predviđene Zakonom o javnom tužilaštvu. Nekad su prava ovog organa bila znatno šira, ali su daljom demokratizacijom ograničena. Iako u širem smislu spada u organe pravosuđa, javno tužilaštvo je samostalan državni organ i organizovano je na teritorijalnom principu (savezno, republička, pokrajinska, okružno i sresko). JAVNOST, skup građana koji ima aktivan stav prema svim važnijim pojavama u životu jedne zajednice; otvorenost i pristupačnost širem krugu rada organa vlasti ili neke organizacije. - Prema tome javnost ima dvostruko značenje. U prvom slučaju to je politički termin za mišljenje, stav, pogled jednog, znatnog dela građana ili članova neke društvene zajednice ili organizacije. Ta grupa, odnosno javnost interesuje se za sve važne pojave u političkom, ekonomskom, društvenom, kulturnom životu, odnosno za sve manifestacije javnog, pa nekad i privatnog života. Tu grupu i njeno mišljenje nazivamo još i javno mnenje. U drugom slučaju javnost je princip u radu organa vlasti ili organizacije. Ukoliko je ta javnost, otvorenost, cije
vični
pristupačnost
građanima
ili
članstvu
veća,
dostupnija, utoliko je ta vlast, odnosno organizacija demokratskija. Javnost je važna da građani, odnosno članovi imaju ne samo uvid, već i da neposredno učestvuju u radu organa vlasti, odnosno pojedinih organizacija. Zakonski akti, počev od Ustava SFRJ i statuta društveno-političkih organizacija u našoj zemlji posebno ističu princip javnosti. Realizacija tog principa zavisi od stepena demokratskog razvitka društva i ljudi, pojedinaca. JEDINSTVENI SINDIKATI RADNIKA I NAMESTENIKA .JUGOSLAVIJE, v. Savez sindikata Jugoslavije.
JEDRENSKI UGOVOR, zaključen 14. septembra 1829. između Rusije i Turske posle rata 1828-1829. i ruskog osvajanja Jedrena. Glavl\e odredbe ugovora su:
Rusija vraća Turskoj okupirane oblasti, granica između Rusije i Turske je na Prutu i dunavskom rukavcu Sv. Đorđe. Proglašena je sloboda plovidbe za trgovačke brodove Dunavom, Crnim morem i moreuzima. Rusija postaje garant autonomije Vlaške i Moldavije. Porta se obavezuje da će ispuniti odredbe Akermanske konvencije o Srbiji i da će u roku od mesec dana saopštiti Rusiji Hatišerif o srpskoj autonomiji. Režim kapitulacija proširen je i na ruske trgovce. Porta se obavezuje da prizna status Grčke prema odredbama Londonskog ugovora iz 1827. Jedrenskim mirom znatno su ojačale pozicije Rusije u istočnom pitanju, Turska je oslabila, a poboljšao se položaj vazalnih država: Srbije, Vlaške i Moldavije. JELACić, Josip, hrvatski ban (18481859). Mada graničarski oficir, veran i pokoran caru, Jelačić je bio pristalica iliraca. Događaji revolucionarne 1848. stavili su ga iznenada u centar zbivanja u Hrvatskoj. Znajući za njegovu popularnost kod iliraca, konzervativci, pristalice bečkog dvora uspele su da car imenuje Jelačića banom 23. III 1848. Martovska konferencija u Zagrebu predložila je Jelačića za bana 25. III 1848, neznajući za njegovo imenovanje. Mađarska vlada je shvatila Jelačićeva imenovanje kao izazov i nije ga priznala. Sa prećutnim odobrenjem bečkog dvora Jelačić prekida veze sa Mađarskom vladom 19. IV, či me se sukob sve više zaoštrava. Da bi stekao simpatije naroda, Jelačić 25. IV proglašava ukidanje feudalnih odnosa, ali narednih dana zavodi preki sud da bi sprečio antifeudalne istupe seljaka. Kao čovek bečkoga dvora, Jelačić vezuje narodni pokret za interese dinastije, u čemu mu potpomaže agresivan stav mađarskih revolucionara prema Hrvatskoj. Da bi pridobio narodni pokret okružuje se ilircima i njihov vođa Gaj prvih dana njegovog banovanja vrši odlučujući uticaj. Uprkos otporu mađarske vlade, Jelačić saziva sabor i na njemu ga svečano ustoličuje srpski patrijarh Rajačić. Početkom septembra 1848. po nagovoru bečkih konzervativaca napada Ugarsku. Car ga imenuje za vrhovnog komandanta austrijskih trupa u Ugarskoj. Time se hrvatski pokret potčinjava interesima bečkog dvora. Da bi pridobio Hrvate, austrijski car imenuje Jelačića za gubernatora Dalmacije i Rijeke da bi se stvorio utisak o ujedinjenju hrvatskih zemalja, što je bio jedan od osnovnih zahteva hrvatskog narodnog pokreta. Vezujući hrvatski pokret za bečki dvor, Jelačić sve više gubi ugled kod slovenskih naro-
JELENA
287
da. Posle ugušenja revolucije, Jelačić je nominalni ban Hrvatske, ali gubi svaku stvarnu vlast. Uskoro je uveden Bahov apsolutizam i otpočela je bezobzirna germanizacija u svim zemljama Austrije, pa i u Hrvatskoj. Jelačić je uvideo da je od strane dvora izigran. JELENA, prema grčkom mitu žena Menalaja, legendarnog spartanskog kralja. Cuvena po svojoj lepoti, zbog koje su je i prozvali lepa Jelena. Boginja Afrodita omogućila je trojanskom kneževiću Parisu da ukrade Jelenu i da je odvede u Troju. Ova otmica bila je neposredni povod za izbijanje desetogodišnjeg trojanskog rata. JELISAVETA I (Elizabeth I, 1533-1603, vladala od 1558), engleska kraljica iz dinastije Tjudor, kći Henrija VIII i Ane Bolen. Došla je na presto posle polubrata Edvarda VI i polusestre Marije Tjudor. Odgajana daleko od dvora, gde je izgubila majku u trećoj godini, ona je stekla izvanredno humanističko obrazovanje. Iako to nije činila iz verskog ubeđenja, ona je odmah po dolasku na presto, uz pomoć Parkera, kenterberijskog nadbiskupa, uredila crkveno pitanje, proglasila anglikansku crkvu za službenu i 1563. izdala dokumenat sa 39 članova, kojima je definisano anglikansko verovanje, liturgija i hijerarhija, što je sve ozakonjeno Aktom o uniformitetu (1564). Pošto joj je papa Pije V osporio presto i ekskomunicirao je iz crkve (1570), ona jo počela progone katolika koji su se okupljali oko zatočene škotske kraljice Marije Stjuart, tim pre što je ova bila povezana sa spoljašnjim neprijateljima Engleske, zbog čega je po kraljičinom naređe
nju ubijena (1587, v.). Pomagala je protestantske pokrete i u drugim zemljama: nizozemsku revoluciju protiv • Španije i francuske hugenote, koji su Jellsaveta I joj za to ustupali luku Avr. Zbog toga je došla u sukob s Filipom II, španskim kraljem i bivšim mužem svoje polusestre Marije Tjudor, koga je izazvala tim pre što je odbila njegovu bračnu ponudu. To je dovelo do rata, u kome je engleska flota pod vodstvom grofa od Eseksa pobedila špansku nepobedivu armadu. Potiskujući Špance, ona je podržavala englesko šfrenje na morima. Fren.sis Drejk (v.) izvršio je drugo putovanje oko sveta (1577-1580), a Valter Rali (v.) otkrio je i osnovao Virdžiniju u
JERINA
Severnoj Americi, koja je bila početak engleskog kolonijalnog carstva. Za vreme Jelisavete I počinje i osnivanje engleskih trgovačkih kompanija za trgovinu s Turskom, Rusijom i istoč nim zemljama (v. Istočnoindijska kompanija). Posle propasti Anversa i opadanja trgovine Hanze, londonska berza je postala jedan od najvećih novčarskih centara. U unutrašnjoj politici Jelisaveta I je vladala gotovo apsolutistički, bezmalo bez sazivanja parlamenta. Zahvaljujući opštem političkom i ekonomskom usponu Engleske za vreme njene vladavine, naročito krajem XVI i početkom XVII veka, i tu zemlju zahvata veliki renesansni preobražaj njene kulture (Šekspir, Bekon i dr.). JELISA VETA PETROVNA (1709-1762, vladala od 1741), ruska carica, kćerka Petra Velikog. Na presto je došla pošto je izvršila udar i zbacila Ivana VI i dvorski krug oko njega. Oslanjala se na plemiće-veleposednike, čiji je položaj utvrdila povećavajući im ekonomske i političke privilegije. Oslabila je uticaj Nemaca na dvoru, osnovala Univerzitet u Moskvi (pravi osnivač bio je veliki naučnik M. L. Lomonosov) i Umetničku akademiju u Petrogradu. Za vreme Jelisavete u Rusiju se doselilo nekoliko hiljada Srba iz Ugarske (1752-53). U sedmogodišnjem ratu (1756 -63) Rusija učestvuje kao saveznica Austrije i Francuske protiv Pruske. JENA, grad u Tiringiji (Nemačka), kod kojeg je 14. okt. 1906. francuska vojska pod komandom Napoleona I BonapartE odnela veliku pobedu nad pruskim vojnim snagama. Bitka kod Jene je imala dve faze. U prvoj je deo francuskih trupa savladao Pruse kod Aueršteta. dok je Napoleon sa drugim delorn svoje vojske potukao glavninu pruskih snaga kod J ene istog dana. Prusi su pretrpeli strahovit poraz izgubivši 45 OOC vojnika i 315 topova, čime se, praktično, njihova vojska raspala. Jedan manji deo prebegao je na strani.; Rusa, pruskih saveznika. JERES, krivoverstvo, versko učenje koje je u suprotnosti od zvaničnog uče nja priznatog od strane neke verskE zajednice ili crkve. Istim izrazom na· ziva se potpuno odvajanje od ideoloških i političkih principa neke partije Sledbenici jeresi nazivaju se jereti· cima. JERINA (IRINA), srpska despotica, supruga Đurđa Brankovća (od 1414), h vizantijske porodice Kantakuzina. Vrle nepopularna u narodu, jer su joj pripisivali da je uvela velike nametE i težak kuluk narodu, naročito prJ gradnji Smedereva. U epskim pesmama narodni pevač je naziva „prokleta Je-
JERMAK
288
rina". Umrla je 1457. god. U predanju se govori da ju je otrovao. njen sin despot Lazar. JERMAK, Timofejevič ( ? -1584), ruski osvajač Sibira. Kao kozački ataman, koji se istakao u napadima na trgovačke brodove i karavne na Volgi i Kaspijskom moru, ušao je u službu trgovaca Stroganovih da im organizuje obezbeđenje. Radeći za njih, izvršio je prodor u Sibir i započeo njegovo osvajanje (do Irtiša, 1581). JERONIM PRAŠKI (1360-1416), saborac Jana Husa; borac za reformaciju crkve u češkoj. Studirao je teologiju u Oksfordu (Engleska) i prihvatio antikatoličke i antipapske ideje Džona Viklifa. Presudom katoličkog crkvenog sabora u Konstanci proglašen je za jeretika i spaljen 1416. godine. JEVREJI, semitski narod koji najvećim delom živi rasturen po celom svetu, a od 1948. god. u svojoj državi Izraei (v.). Od najstarijih vremena imali su nekoliko naziva, od kojih su najpoznatiji Ivri, Izraelci, Zidovi, Judejci i dr. Norn«dski period njihove istorije počinje oko 2000. god. pre n. e. Prema Bibliji nji.hov praotac, patrijarh Avram preselio ih je iz Mesopotamije u Kanan. Zbog neoplodne zemlje i velike gladi, odselili su se u Egipat, gde su ih egi.patski faraoni naselili u zemlju Gosen, ohlast oko reke Nila. Kao robovi rad.ili su najteže poslove, naročito na podizanju utvrđenja oko novih gradova. Pod vodstvom Mojsija podigli su ustanak i napustili Egipat, lutajući dugo po Sinajskom poluostrvu. Prema tradiciji, na povratku u Kanan, njihov vod 1\1.ojsije primio je na Sinaju 10 zapovesti. Posle dugotrajnih borbi naselili su se duž obala reke Jordana, podelivši se u 12 plemena. U novoosvojenim oblastima počeli su se baviti zemljoradnjom i stočarstvom. Na plemenskim skupštinama birali su svoje starešine - sudije kojima su poveravali komandu nad vojskom. Između pojedinih plemena dolazilo je često do sukoba. Docnije su se ujedinili i počeli da biraju svoje zajedničke vladare. Prvi među njima bio je car Saul (hl3·J. god. pre n. e. - 1010. god. pre n. e.). Njega je nasledio car David (1010. god. pre n. e. - 970. god. pre n. e.) kada su Jevreji postigli velike uspehe u borbi sa susednim narodill}a i u J erusalimu stvorili svoju prestonicu. Z:i vreme vladavine Salomona (970. god. pre n. e. - 930. god. pre n. e.) ujedinili su se međusobno, ali se već počela osećati socijalna nejednakost koja je docnije dovela do velikog ustanka i podele države na dva carstva. Za vreme vavilonskog osvajanja mnogi su J~vi,-~ji ;bili rl:l-~elje~i
JEVREJI iz zemlje. Za vreme ratnog pohoda persijskog kralja Kira, koji je osvojio Vavilon 538. god. pre n. e. dozvoljeno im je da se vrate u svoju zemlju. Međutim, samo se mali broj vratio natrag. Većina ih je ostala u oblastima koje su im pružale bolje uslove za život. Više od dva veka (537. god. pre n. e. - 332. god. pre n. e.) bili su pod vlašću Persijanaca i njihova zemlja je ulazila u sastav persijske satrapije Sirije. U svom pohodu prema Istoku pokorio ih je 332. god. pre n. e. Aleksandar Makedonski. Svoju ponovnu samostalnost izvojevali su 140. god. pre n. e. i njihovu Hazmonejsku državu priznao je Rimski senat. Cesti među sobni ratovi i političke krize izazvale su rimsku intervenciju koja se završila pobedonosno 63. god. pre n. e. kada je Pompej pokorio Jevreje i nametnuo im plaćanje danka. Da bi se oslobodili teških nameta podigli su ustanak protiv Rimljana koji je ugušio rimski car Tit 70. god. i tom prilikom razorio Jerusalim. Posle toga otpočelo je njihovo masovno raseljavanje po ogromnom prostranstvu Rimskog Carstva, gde su oni stvarali nove kulturne centre. Većina ovih centara postala je poznata i u srednjem veku, ali je za vreme krstaških pohoda došlo do njihovog zatvaranja, kao što je bio slučaj u Jerusalimu 1099. god. kada su ga osvojili krstaši. Otada najveći deo Jevreja nalazio se u zapadnoj Evropi. Skoro u svim evropskim državama njihova sudbina je bila ista. Bili su proterivani iz mnogih zemalja i gradova, a dozvoljeno im je bilo da se nastanjuju samo u odvojenim delovima grada u tzv. getima. Nije im bilo dozvoljeno da imaju zemljišne posede, što ih je prisililo da se bave_ najpre trgovinom, a docnije i bankarskim poslovima. Davanje novca uz kamatu, u vreme kad se to smatralo nemoralnim, stvaralo je prema njima mržnju, što je dovodilo do n.ovih progona. Njihovi centri u Francuskoj, Nemačkoj, Italiji, Holandiji i Poljskoj počeli su da propadaju. Posle l<'rancuske revolucije (1789. god.) odnos prema njima se iz osnova izmenio. Priznata im je ravnopravnost najpre u Francuskoj (1791. god.), a do svršetka XIX v. i u ostalim evropskim zemljama. U carskoj Rusiji i dalje su ih proganjali sve do 1917. god., kada im je priznata ravnopravnost posle pobede velike oktobarske revolucije. Progoni u Evropi izazvali su veliku emigraciju Jevreja u Ameriku. Najveća uništenja doživeli su za vreme Hitlerove vladavine kada je u Evropi uništeno, poubijano ili spaljeno, oko 6 000 000 Jevreja. Odlukom Generalne skupštine Organizacije ujedinjenih nanac~ja od 29. nov. 1947. god. Jevrejsko na-
JEVROSIMA
289
cionalno veće proglasilo je samostalnu jevrejsku državu Izrael 14. maja 1948. JEVROSIMA (XIV v.), majka Kraljevića Marka, žena Vukašina Mrnjavčevića. Sa puno topline obrađen je njen lik u narodnim pesmama kao pravdoljubivog savetodavca, brižne majke, uzorne i verne supruge. U istorijskim spisima pominje se 1370. godine pod imenom Alena. JEVTIC, Bogoljub (1895-1967), jugoslovenski političar i državnik. - Jevtić spada u reakcionarne političare na koje se kralj Aleksandar oslanjao u šestojanuarskoj diktaturi. On je osnivač omladinske profašističke organizacije POF (Patriotski omladinski front), a posle 1929. jedan od osnivača i vođa šestojanuarske JNS (Jugoslovenske nacionalne stranke). Posle uvođenja diktature bio je ministar dvora, pa ministar spoljnih poslova i predsednik vlade (1934-1935). Za vreme 2. svetskog rata bio je u emigrantskim vladama i delovao protiv NOP, pomažući D. Mihajlovića. Posle rata je nastavio sa aktivnošću protiv Nove Jugoslavije. JEZUITI (isusovci, „Družba Isusova"), monaški red koji je osnovao španski plemić Ignacije Lojola 1534. god. Papa Pavle III priznao je osnivanje ovog reda 1540. god. Kao osnovni cilj jezuiti su sebi postavili borbu protiv reformacije i svakog onog ko bi na bilo koji način pokušao da je suprotstavi jedinstvu katoličke crkve. Svoje redove su organizovali na principima prave vojničke organizacije. Svog vođu nazvali su generalom. Koristili su se svim raspoloživim sredstvima u borbi protiv protestantskih pokreta koji su se javljali u mnogim evropskim zemljama. Uživali su punu podršku vladajućih feudalnih krugova, s kojima su zajedno gušili svaki pokušaj koji je vodio progresu. Njihove žrtve postali su najistaknutiji naučnici kao što su bili Đordano Bruno, Galilej i dr. Docnije su postali velika opasnost u mnogim zemljama, iz kojih su počeli da ih proteruju počev od sredine XVIII v. Po odluci pape Klementa VII zabranjen je rad njihovih redova 1773. god., ali im je već 1814. god. dozvoljeno da se ponovo okupljaju i ujedinjuju. JIRICEK, Konstantin (1854-1918), istaknuti češki istoričar. Studirao je u Pragu istoriju, geografiju i filologiju. Već 1876. izišla je njegova doktorska disertacija !storija Bugara, kojom se prikazao kao svestrano obrazovan i neobično
kritičan
istoričar. Sledeće, odlično delo
god. izišlo je njegovo
1877. Voj-
Beograd-Carigrad, veoma za istoriju Balkanskog poluostrva. Od 1878. god. počinje intenzivno proučavati građu Dubrovačkog arhiva. Prvi plod tog proučavanja je znanički
put
značajno
JORGA
ca]l1o delo o trgovačkim putevima i rudnicima Srbije i Bosne u srednjem veku. God. 1879-1884. boravio je u novoosnovanoj bugarskoj državi. Pored administrativnih poslova, bavio se i naučnim radom i objavio delo Kneževina Bugarska, krcato podacima iz stare i novije bugarske istorije. Kasnije, kao profesor univerziteta u Pragu, intenzivno proučava istoriju Južnih Slovena i postaje njen najbolji poznavalac. God. 1893. je izabran za profesora Bečkog univerziteta, gde se do svoje smrti stalno bavi istorijom naroda Balkanskog poluostrva. Njegovi su đaci istaknuti srpski istoričari J ovan Radonić, Vladimir Corović i Stanoje Stanojević. Posle niza posebnih studija iz prošlosti srpskog naroda objavio je 1911-1918. god. svoju čuvenu !storiju Srba u dve knjige. Delo je kasnije preveo na srpskohrvatski jezik njegov učenik Jovan Hadonić. Izvanrednom erudicijom, odličnim poznavanjem izvora i literature, retkom kritičnošću i savesnošću, Jiriček je stvorio delo koje predstavlja najveći domet građanske istoriografije o našim zemljama. JNOF, v. Narodni front. JONSKI STIL, stil u antičkoj grčkoj arhitekturi koji je nastao u VI v. pre n. e. kod J onjana po egejskim ostrvima i u Maloj Aziji, odakle je dospeo u Grčku. Najstarije i najlepše građevine ovog stila sagrađene su na Akropolju u Atini. To su hramovi Nike Apteros i Erehtejon, koji se ubrajaju među najlenše primerke ovog stila. JONJANI, jedno od najstarijih i najglavnijih grčkih plemena. Naseljavali su Atiku, Eubeju i obalu Male Azije. Za maloazijske centre vezani su postanak i razvitak grčkog pesništva, nauke i umetnosti. Bogatstvu i naglom razvitku jonskih gradova doprinela je na prvom mestu vrlo razvijena trgovina. Već krajem VIII v. pre n. e. došlo je do njihove kolonizacije, koja je vremenom zahvatila obale Crnog mora i zapadnog Mediterana, naročito Siciliju i južnu Italiju. U Maloj Aziji njihovu moć uništili su Persijanci koji su početkom V v. pre n. e. preduzeli napade na Grčku. Njihov primat u grčkoj kulturi uopšte preuzeli su Atinjani. Tek posle raspada drvaže Aleksandra Makedonskog, u doba helenizma, ponovo su se javili kao značajan faktor u grčkoj kulturi. Cuvena je bila, već u antičko doba, jonska filozofska škola iz koje su izašli najstariji filozofi. Njen centar nalazio se u gradu Miletu, u kome su nastala uče nja o obliku zemlje, o uzrocima prirodnih pojava, kretanju nebeskih tela i dr. JORGA, Nikola (1871-1940), rumunski istoričar i političar, osnivač Nacionalno-demokratske stranke, predsednik
JOVAN
JOVAN
vlade;
posle njegove smrti nasledi njegove zemlje u Ugarskoj. S ciljem da onemogući izvršenje ovog ugovora, Zapoljina udovica' Izabela izazvala je intervenciju Turaka, u kojoj je došlo do pada većine ugarskih zemalja sa središtem u Budimu pod tursku vlast (1541). JOVAN II DOBRI (1319-64, vladao 1350 -64), francuski kralj iz porodice Valoa; svojom nesposobnošću i rasipnošću oslabio je moć države. U stogodišnjem ratu zarobili su ga Englezi (1356). Proveo je u sužanjstvu četiri godine. U međuvremenu, Francuskom je vladao njegov sin šarl, za čije vlade je došlo do ustanka pariskih građana pod vodstvom Etjena Marsela (1358) i do pobune seljaka 2akerija (1358). Po povratku iz ropstva Jovan II je sklopio mir, ustupivši Englezima Poatu, Gijen, Gaskonju i Kale. JOV AN III DUKA VATAC (1193-1254, vladao od 1222), nikejski car; priključio je Nikejskom Carstvu Solunsku Despotovinu i stalno ugrožavao Latinsko Carstvo. Preduzeo je bezuspešni pohod na Carigrad (1235). Njegovo neprijateljstvo prema Latinskom Carstvu omogućilo je obnavljanje Vizantije 1261. godine. JOVAN V PALEOLOG (1332-91, vladao 1341-91), vizantijski car. Kao maloletnog cara pokušao je da ga zbaci s prestola Jovan VI Kantakuzin, vizantijski velmoža. U borbi sa protivnikom, posle niza neuspeha, bio je prinuđen da Jovana VI Kantakuzina prizna za savladara. Ratovao je bezuspešno urotiv cara Dušana. Srpska vojska za vreme njegove vlade, oduzela je Vizantiji zemlje do Jonskog mora, Korintskog zaliva, Soluna, Egejskog mora i do reke Meste. JOVAN VI KANTAKUZIN (1292-1383, vladao 1341-55), vizantijski car; vladao je jednim delom Vizantije, kao car-uzurpator. Posle neuspelog pokušaja da zbaci maloletnog zakonitog naslednika prestola Jovana V Paleologa, pobegao je iz Carigrada, zagospodario Trakijom i krunisao se u Jedrenu 1346. godine za cara. Protiv vizantijskog cara Jovana V sklopio je savez sa srpskim carem Dušanom. Zbog prevrtljive politike prema Dušanu, napustio je savez i povezao se sa Turcima Osmanlijama koji su u jednom naletu porazili srpsku vojsku kod Stefanijane (1344.). Posle povlačenja Turaka sa Balkana, Jovan V Paleolog priznao ga je za savladara. Kada je u Vizantiji izbio treći građanski rat, u kome je Kantakuzin poražen, on se povukao u manastir i umro kao monah. Za sobom je ostavio niz teoloških spisa i istoriju svoje vlade. JOVAN VIII PALEOLOG (1391-1448, vladao 1425-48), pretposlednji vizan-
ubili su ga fašisti. Istakao se neuplodnošću i raznovrsnošću interesovanja. Naročito je značajan njegov rad na istoriji jugoistočne Evrope. Pored Istorije Rumuna, Jorga je napisao i jednu obimnu Istoriju običajenom
Osmanskog Carstva.
JOVAN LAJDENSKI {pravo ime Jan Bockelson, 1509-1536), poreklom iz Holandije, vođ anabaptističke sekte i antifeudalnog ustanka u Vestfaliji 1534 -1535. god U toku ustanka pokušao je da obrazuje Minstersku komunu, prema socijalno-utopijskim idejama T. Mincera (v.), koja je trajala 16 meseci. Pošto je komuna ugušena, njen vod je mučen i pogubljen. JOVAN I BEZ ZEMLJE (JOHAN LACKLAND, 1167, vladao od 1199-1216), engleski kralj. Došao je na )'>resto posle smrti svoga brata Ričarda Lavljeg Srca. U sukobu sa Filipom II Avgustom, francuskim kraljem (1214), izgubio je posede koje je dinastija Plantageneta držala u Francuskoj. Pri pokušaju da potčini svojoj vlasti katoličku crkvu došao je u sukob sa moć nim papom Inoćentijem III, doživeo neuspeh i morao da prizna papu za svog seniora i da plaća godišnji danak od 1 000 funti sterlinga. Zbog neuspeha u spoljnoj politici i sukoba sa papom dobio je nadimak „Bez Zemlje". Pod pritiskom barona izdao je Veliku povelju slobode (1215) (v.) koja je ograničila kraljevsku vlast i zagarantovala osnovne slobode feudalcima i slobodnim podanicima Engleske. JOVAN I CMISKIJE (969-76) vizantijski car; zbacio je sa zaverenicima cara Nićifora II Foku i prigrabio carsku krunu. Izvojevao je sjajnu pobedu nad kijevskim knezom Svjatoslavom Igorovičem (971), koji je provalio u Bugarsku; uništio je Prvo Bugarsko Carstvo. Potisnuvši Arabljane, pripojio je Vizantiji Mesopotamiju, Siriju i Palestinu i potčinio svojoj vlasti Rašku, u kojoj su vladali nesposobni naslednici Caslava Klonimirovića. Bio je odlučan protivnik stvaranja feudalnog poretka u Vizantiji. .JOVAN I ZAPOLJA (Szapolyai, 14871540, vladao od 1527), erdeljski vojvoda i ugarski kralj. Sin palatina Stefana Zapolje. U borbi s Ferdinandom I Habsburškim oko nasleđa Ugarske Kraljevine posle mohačke bitke (1526) imao je znatan broj pristalica, ali kako je u tom sukobu ipak bio slabiji, oslonio se na Sulejmana II i time vidno doprineo turskom prodoru u Podunavlju. Kompromisnim ugovorom, sklopljenim u Velikom Varadinu (1538), Ferdinand I priznao je Zapolji kraljevsku titulu, a Zapolja se odrekao pretenzija na Slavoniju, Hrvatsku i Dalmaciju i prepustio Ferdinandu da
JOVAN NENAD
291
tijski car. Pokušavao je da spase Vizantiju od turske invazije tražeći pomoć od pape i zapadnih sila. Predlagao je izmirenje katoličke i pravoslavne crkve. Zapadne sile nisu mogle da mu pruže odlučnu pomoć; Godine 1444. kod Varne poražena je hrišćanska vojska koja je pokušala, pod vodstvom Vladislava II, ugarsko-hrvatskog kralja da protera Turke sa Balkana. JOVAN NENAD (?-1527) - vođa srpskih seljaka u južnoj Ugarskoj u periodu nereda posle katastrofe ugarske vojske kod Mohača (1526). Za vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj između Ferdinanda Habsburškog i Jovana Zapolje, Jovan Nenad okuplja veliki broj srpskih seljaka u južnoj Ugarskoj. Sa vojskom od 10-15 000 očistio je Bačku i deo Banata od Turaka, podelivši zemlju mađarskih feudalaca svojim vojnicima. Zbog toga je došao u sukob sa mađarskim i nekim srpskim velikašima. U borbama Ferdinanda i Zapolje uzima učešće prvo na strani Zapolje, a zatim prelazi Ferdinandu. Ratujući sa Zapoljom odneo je dve pobede, ali je u trećem sukobu izgubio veći deo svoje vojske. Sedište Jovana Nenada bilo je u Subotici, gde je uredio dvor po mađarskom i turskom uzoru. Imao je svog „palatina" i „janičarsku gardu". Poginuo je u sukobu sa mađarskim velikašem Terekom. JOV AN SIGISMUND II ZAPOLJ A (1540 -1571), erdeljski vojvoda i ugarski kralj. Kako se rodio posle smrti svoga oca Jovana I, državne poslove vodila je njegova majka Izabela uz pomoć fratra Đorđa Utješenovića. Oni su, 1551, predali Erdelj i temišvarski Banat Ferdinandu I Habsburškom i time izazvali intervenciju Sulejmana Veličanstvenog, u kojoj su izgubil Banat s Temišvarom (1551-2). Mirom sklopljenim 1556, Ferdinand se odrekao i Erdelja, u kome je kao turski vazal ostao mladi Zapolja. Njegov sukob s Maksimilijanom II doveo je do poslednjeg pohoda Sulejmana Veličanstvenog protiv Austrije i učvrstio ga, kao vazala, u turskoj milosti. JOVANKA ORLEANKA (Jeanne d'Arc) ili Devica Orleanska, francuska nacionalna junakinja, borac protiv Engleza u stogodišnjem ratu. Podstaknuta verskim i nacionalnim nadahnućem, u dubokom uverenju da su joj „nebeske sile" poverile da spase Francusku, stavila se na čelo jednog vojnog odreda i naterala Engleze da prekinu opsadu Orleana (1429). Pobudila je fanatizam kod francuske vojske i uspela da sa odredima francuskih oklopnika porazi Engleze kod Poatjea. Neodlučnog i slabog Šarla VII podstakla je da se kruniše kraljevskom krunom u Remsu i navela ga na energičniju borbu protiv
JOVANOVIC
neprijatelja. Ranjenu kod Kompienja, zarobili su je Burgundi, predali je Englezima, koji su je živu spalili, kao vešticu u Ruanu 1431. godine. Katolička crkva ju je proglasila za sveticu. Mnogobrojni pisci, oduševljeni ličnošću Jovanke Orleanke, obradili su njen život i podvige. I danas je Jovanka Orleanka oličenje francuskog patriotizma. JOVANOVCI (IVANOVCI, HOSPITALCI), katolički viteški monaški red, osnovan 1070. godine u Jerusalimu, posle okončanja 1. krstaškog rata. U Jerusalimu, pored crkve sv. Jovana (otuda naziv Jovanovci) osnovana je bolnica (hospital) za lečenje krstaša i putnika, te otuda nose naziv i hospitalci. Njihov zadatak je bio kasnije da brane Palestinu od napadača „nevernika". Nosili su crni plašt sa belim krstom. Posle pada Jerusalima (1187) povlače se na ostrvo Kipar, a potom na Rodos. Kada su Turci zauzeli ova ostrva, car Karlo V ih je naselio na ostrvo Maltu (1530), te se otuda nazivaju i malteški vitezovi. Kada je Napoleon I osvojio Maltu, presdjeni su u Rim. U Hrvatsku su se doselili u XII veku u Marču i Vranu i proširili su se duž Dalmacije, po Hrvatskoj i Bosni. Usled stalnih napada Turaka na naše zemlje, povlače se na Zapad, dok sredinom XVII v. nisu iščezli iz naših krajeva. U srednjem veku igrali su značajnu političku i vojničku ulogu u Sredozemliu u borbi protiv Turaka. JOVANOVIC, Blažo (1907), crnogorski i jugoslovenski političar i državnik. - Rodio se 1907. u Veljem Brdu kod Titograda. Gimnaziju je završio u Titogradu, a pravne nauke je studirao u Beogradu i Zagrebu, posle čega je jedno vreme bio sudijski pripravnik. Zbog političke aktivnosti napustio je državnu službu. Kao pripadnik revolucionarnog radničkog pokreta i član KPJ, ure rata bio je veoma politički aktivan, često je živeo u ilegalnosti, bio hapšen i proganjan. U NOR bio je jedan od organizatora ustanka u Crnoj Gori i nalazio se na raznim političkim i vojnim dužnostima - član Glavnog štaba, komandant odreda, politički komesar Glavnog štaba, sekretar PK KPJ za Crnu Goru, većnik CASNO i AVNOJ-a. Jedno vreme je boravio u Albaniii kao delegat CK KPJ pri CK KP Albanije. Posle rata bio je na najvišim državnim i političkim funkcijama u Crnoj Gori, a takođe i u federaciji. Rezervni je general-major i nosilac najviših jugoslovenskih i stranih odlikovanja. JOV ANOVIC, Zivorad-Zikica Španac (1914-1942), jedan od vođa ustanka u Srbiji 1941. - Rodom je iz Valjeva, gde je završio osnovnu školu i veći deo gimnazijskog školovanja. Iz gim-
JOZEF
292
nazije je isteran zbog revolucionarne aktivnosti. Maturirao je u Beogradu, posle čega je studirao na Filozofskom fakultetu. Pred kraj studija odlazi u španiju gde se borio na strani republikanaca. Uspeo je da pobegne iz francuskog logora i da se vrati u zemlju posle rata u Španiji. U aprilskom ratu javlja se kao dobrovoljac, ali nije primljen. Uče- Zivorad Jovanovlć stvovao je u pripremama ustanka. Organizovao je partiz~!'lsku četu u Radjevini (zapadna Srb1Ja). Na narodnom zboru 7. jula u selu Bela Crkva pozvao je narod u borbu. Posle toga došlo je do sukoba sa žandarmima i ispaljeni su hitci koji se smatraju početkom ustanka u Srbiji 1941. Učestvovao je u NOR sve do smrti kao komesar čete, komandant i komesar bataljona i na drugim vojnim i političkim dužnostima. Za narodnog heroja proglašen je 1945. JOZEF I (Joseph I, 1678-1711 vladao od 1705), rimsko-nemački car 'iz dinastije Habsburga, sin Leopolda I i Eleonore od Nojburga. Oženio se Vilheminom-Amalijom od Brunsvika (1699) s ~ojom je imao dve kćeri (u čiju korist Je zaveo posebno pravo nasleđa po ženskoj liniji - v. Pragmatička sankcija). Uzeo je učešća u ratu za špansko nasleđe i pokušao da Austriji prisajeđini Bavarsku. Umirio je pobune u Ugarskoj i Šleziji, ali je Ugarskoj dao koncesiju slobode veroispovedanja i izvesnu autonomiju. JOZEF II (Joseph II, 1741-1790, vladao od 1780), rimsko-nemački car, stariji sin Marije Terezije Habsburške i Franje Lotarinškog. Dobio je veoma brižljivo vaspitanje pod nadzorom svoje majke, koju je obožavao, u apsolutističkom i konzervativnom duhu. Po va~pitanju i temperamentu, po svom smislu za strogu upravu, bio je kopija svog starijeg savremenika Fridriha II. Kao !.uvladar u Nizozemskoj (od 1765), naroc1to se interesovao za uređenje pravosuđa, dolazeći često u sukob s kancelarom Kaunicom. Došavši na presto, pokušao je da u duhu prosveće nosti uspostavi snošljivije feudalne odnose, pre svega na štetu ugarskih magnata. Izdavanjem edikta o toleranciji (1781) ustao je protiv prevlasti klera i kaluđerskih redova. Radio je na približavanju Austrije i Bavarske. Pobunu u Belgiji umirio je intervencijom pape (1787), a u Ugarskoj popuštanjem (1790). Ratovao je protiv Turaka u savezu s Rusijom, ali se taj
JUDEJSKO CARSTVO rat, i pored osvajanja Beograda i prodora u Srbiju, završio bez uspeha, svištovskim mirom 1791 (v.) Kolebljiv u vođenju unutrašnje politike, on je samo započeo reforme u duhu nrosvećenosti koje nisu privedene kraju i koje su prilike u Austriji učinile još nepodnošljivijim. JOZEFINIZAM KOD JUŽNIH SLOVENA, skup političkih, ekonomskih i verskih reformi austrijskog cara Josifa II (1780-1790), u duhu tzv. prosvećenog apsolutizma. - Josifove reforme: ukidanje kmetstva i donošenje Edikta o toleranciji dobro su prihvaćene kod Južnih Slovena. Po Ediktu o toleranciji data je sloboda veroispovesti protestantima, kalvinima, pravoslavnima i J evrejima. Katolička crkva je i dalje ostala povlašćena i državna. Ovaj Edikt je naročito bio važan za austrijske nasledene zemlje, dok je za ugarske zemlje bio od manjeg značaja, jer su proteitanti od ranije uživali versku slobodu, a pravoslavna crkva u Ugarskoj je uživala slobodu veroispovesti i versku autonomiju na osnovu ranijih carskih privilegija. Značajno je što su reforme smanjile versku vlast Pape i što je ukinuto 700 manastira. Oslabljen je uticaj crkve na prosvetu, jer su škole postale državne institucije. Izvršeno je preuređivanje crkvenih upravnih jedinica i pojačan je nadzor države nad sveštenstvom i verskim školama. U Sloveniji je izvršena nova crkvena organizacija i ukinut je veći broj manastira. Narod i sveštenstvo prihvatili su ove mere. Slično je bilo i u Hrvatskoj. Reforme Josifa II pozdravljaju i popularišu prosvetitelji, jer su one u duhu niihovih ideja. J osifove reforme pozdravljaju kod Hrvata Krče lić, Reljković, Blagojević, Skrlec-Lomnički i Maksimilijan Vrhovac. Naročito su reforme Josifa II bile rado prihvaćene kod Srba, koji su za vlade Marije Terezije morali da izdrže težak verski pritisak. Josifovim reformama oduševljavaju se srpski intelektualci i prosvetitelji, kao Jovan Muškatirović, Emanuel Janković, Atanasije Stojković i najznačajniji srpski književnik i prosvetitelj Dositej Obradović. Protiv Josifovih reformi istupao je srpski episkopat na čelu sa karlovačkim mitropolitom Mojsijem Putnikom, jer su reforme slabile njihovu apsolutnu vlast u srpskoj crkvi. JUDEJSKO CARSTVO, stvorena u II mileniju pre n. e. na teritoriji između Mrtvog i Sredozemnog mora. - Zemlju koja se nalazila južno od Sirije stari Grci su nazivali Palestinom, po Filistincima, najstarijim stanovnicima ovih oblasti. Krajem II milenija pre n. e. u Palestinu 2u počela da prodiru jev-
JUDENIC
293
rejska plemena, ujedinjena u veliki plemenski savez pod imenom Izrael. Svojim vojnim pohodom ova plemena su pokoravala domaće stanovnike i pretvarala ih u robove. Osvojene oblasti naseljavali su u najvećem broju Judejci, naročito predele ispred pustinje južne Palestine. Razvitkom robovlasništva i stvaranjem imovinske nejednakosti omogućeno je formiranje prve države krajem II milenija pre n. e. Organizovanje nove države ubrzala je borba protiv Filistinaca. Prvo ujedinjenje izvršio je plemenski vođa Saul, koji je postao car i poveo Judejce u borbu protiv Filistinaca. Posle njegove smrti na čelo ove borbe stao je jedan od njegovih najbližih saradnika, po imenu David, iz plemena Judejaca. On je proglašen za cara Judeje ujedinivši pod svoju vlast mnoga plemena. U odlučnoj borbi proterao je Filistince i definitivno se učvrstio na vlasti početkom X v. pre n. e. Teritoriju svoga carstva proširio je zatim i na severna izraelska plemena i za svoju prestonicu uzeo grad Jerusalim. U njemu je sag• radio svoju raskošnu rezidenciju i podif~ao svetilište plemenskog boga Judejaca Jahve u obliku šatora po starom običaju nomada. Za vreme njegovog naslednika i sina Solomona u Carstvu je vladao mir, što je omogućilo definitivnu iu~radniu Jerusalima. U prestonici je novi car podigao velelepnl dvorac grandioznih dimenzija, na kome su radili feničanski maistori. Svoje carstvo SoJomon je podelio na 12 okruga, od kojih se samo 5 podudara1o sa. plemenskim oblastima. Na čelu okruga nalazili su se načelnici koji su se brinuli za skupljanje naturalnih poreza kojima su obezbeđivali izdržavanje cara i nje!'(ove kuće. Velika građevinska deh1tnost i izdržavanje njegovog mnogoljudnoP: dvora zahtevali su velike obaveze. Zbog toga su Podanici prisiljavani. na prisilan rad i bili podvrgnuti pljačkaniu. Ovo ie izazvalo veliko nezadovoljstvo naročito kod izraelskih plemena gde je izbio veliki ustanak. Iako ie ova pobuna ugušena, neposredno posle smrti cara Solomona niee;ova se država raspala na dva samostalna carstva; Carstvo Judeja i Carstvo Izraela, koje je bilo kratkotrajno. Pod udarcima vojske asirskog cara Sari:~ona 722. god. pre n. e. Carstvo Izraela prestalo je da postoji. Vladari Judejskog Carstva nisu nijednom pokušali da uspostave vlast u celoj zemlji. Zadovoljili su se južnim oblastima koje su im pripale prilikom podele. U njihovoj prestonici godinama je vladala panika u očekivanju asirskog napada. Asirska vojska je uskoro stigla do Jerusalima i otpočela sa opsadom grada. Međutim, iznenadne vesti o po-
JUGOSLAVIJA
bunama u Asiriji spasle. su Jerusalim propasti. .Judejski car se obavezao na plaćanje danka i priznao se zavisnim od asirskog vladara. Ovakva politika omogućila je dalje postojanje Judejskom Carstvu još punih 150 god. Teške i ponižavajuće obaveze prema Asiriji stvorile su veliko nezadovoljstvo u zemlji koje je dovelo do izbijanja velikog ustanka. Pobunjeni narod je zbacio tadašnjeg cara i na njegovo mesto doveo osmogodišnjeg Jošiju, poslednjeg velikog cara Judeje. Zahvaljujući velikoj krizi u Asiriji, Jošija je svojoj zemlji povratio nezavisnost i nastojao da učvrsti robovlasnički poredak u Carstvu. Reformom od 621. god. pre n. e. ukinuta je opštinska autonomija i u opštinama su bili postavljeni carski či novnici. Zaštićena su prava privatnih zemljoposednika od opština koje su želele da povrate izgubljenu zemlju. Favorizovanjem Jerusalima bili su zabranjeni svi lokalni kultovi. Stvaranjem centralizacije i proglašavanjem jerusalimskog hrama kao jedinog zakonitog kultnog mesta, judejski car je želeo da očuva jedinstvo Judejskog Carstva. Međutim, nemiri ugnjetenih naroda sve više su uzimali maha. Krajem VII v. pre n. e. protiv Judeje je krenuo eginatski faraon Neho i u svom pohodu naneo judejskom caru teža!{ poraz. Kraj Judejskom Carstvu učinio je vavilonski car Navuhodonosor 586. god. pre n. e. koji je zauzeo .Jerusalim, razrušio u njemu hramove, a čitavo stanovništvo grada odveo u ropstvo. JUDENIC, Nikolaj Nikolajevič (18621933), ruski general i jedan od istaknutih komandanata kontrarevolucionarnih snaga u borbi protiv sovjetske vlasti. - Učestvovao je u rusko-japanskom ratu 1904-1905. U vreme 1. svetskog rata komandovao je ruskim trunama na kavkaskom frontu. Posle pobede oktobarske revolucije on komanduje snagama belogardejaca na severozapadnom frontu. U toku 1919. g. njegove jedinice su prodrle do Petrograda, ali su tu poražene od crvenoarmejaca i naoružanih radnika. Ubrzo posle toga Judenič odlazi u emigraciju gde je ostao do smrti. JUGOSLAVIJA 191S-1941, znaca1m period u razvoju države jugoslovenskih naroda od njenog stvaranja do ulaska u 2. svetski rat. - Borba jugoslovenskih naroda za ujedinjenje i stvaranje zajedničke države vodila se istovremeno sa borbom za nacionalno oslobođenje od Turske i Austro-Ugarske. Ideja jugoslovenstva i težnja za ujedinjenjem javila se u XIX veku sa pojavom kapitalističkih odnosa. Kapitalizam je povezivao zemlje i narode u celinu. Buržoaziji je bilo potrebno
JUGOSLAVIJA
JUGOSLAVIJA
„ (/)
"" E3 Okruz/ 8rqj-e (.sa Makedonjlom) E222Z'J SreztJY/ Cf-ile Bore
""'„
o
~ Okruri Bo.sne i llercego1l'ine
IIJillll'ill Žups'!f°e /lrve/;o~. S/evo~; 11YYodtne ~ Okru:d LJalmocjje
bd Pokr'!Jine Slovenj/e{.,SloVt!l78Čkez:emfe';i O
.50
100
V..
~Oknr
"
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (podela na okruge 1921. god.)
šire tržište, nezavisna i snažna država. Pokretači ideje jugoslavenstva bili su istaknuti politički, kulturni i drugi javni radnici. Ova ideja počela je da se ostvaruje u toku 1. svetskog rata. Rat je pokazao nužnost ujedinjenja i stvaranja zajedničke države. Na tome su radili srpska vlada, Jugoslavenski odbor i drugi faktori. Znača jan korak ka ujedinjenju bila je Krfska deklaracija iz 1917. god. Na putu ostvarenja ujedinjenja stajale su mnoge unutrašnje i spoljne teškoće. Međutim, ukoliko se rat bližio kraju težnja i potreba je bila sve jača. Sa oslobođenjem jugoslavenskih zemalja od okupatora i rušenjem Austro-Ugarske počelo je ostvarenje ove težnje. Oktobra 1918. god. Hrvatski sabor je proglasio odvajanje Hrvatske od Austro-Ugarske. U Zagrebu je stvorena Država SHS na čelu sa Narodnim vijećem, u koju su ušle Hrvatska i Slovenija. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Vojvodina proglasile su ujedinjenje sa Srbijom. Konačno je 1. decembra 1918. god. proglašeno ujedinjenje. Stvorena je zajednička država pod nazivom SHS. To ime ona je nosila
do 1929. god. kada je ono promenjeno u Kraljevina Jugoslavija. Ovim je ostvarena istorijska težnja i potreba jugoslavenskih naroda. Stvoreni su uslovi za uspešniji razvitak na svim poljima. Međutim, ti uslovi i mogućnos ti nisu dovoljno iskorišćeni. Karakter države, njeno unutrašnje uređenje nije odgovaralo najširim slojevima. Naše zemlje živele su pod različitim istorijskim uslovima i bile dugo pod vlašću tuđina. Zbog toga su one do 1918. god. bile slabo i neravnomerno razvijene. I rat je ostavio teške posledice. Kraljevina Jugoslavija bila je i ostala pretežno agrarna zemlja. Prema popisima iz 1921. i 1931. god. oko 80°/o stanovništva živelo je na selu Poljoprivreda je bila glavna, ali nerazvijena privredna grana. Preovladavao je mali posed. Tehnička baza je bila veoma zaostala, produktivnost i tržišnost veoma niske. Ekonomsku zaostalost sela pratila je i kulturna zaostalost. Industrija je bila slabo razvijena. To su bila pretežno mala preduzeća lake industrije sa malo kapitala, sa starim mašinama i sa nedovoljno kvalifikovane radne snage i
JUGOSLAVIJA
293
stručnjaka. Produktivnost je bila niska, a domaće tržište usko. Kapital je
manjim delom bio u rukama države. Privatni kapital je dobrim delom bio u rukama stranaca - u industriji oko 50°/o, u rudarstvu oko 650/o, a bilo ga je i u drugim granama. Strani kapitalisti su pre svega imali u vidu profit. Postojalo je mnogo zanatskih radionica - 1929. god. preko 100 000. Zanatstvo je bilo usitnjeno, tehnički zaostalo i slabo konkurentno. Domaća radinost je bila razgranata, ali zaostala. Saobraćaj je bio nedovoljno i neravnomerno razvijen. Bilo je dosta banaka, ali sa malo kapitala, a trgovina je bila usitnjena i zaostala. Vidovdanski ustav je ozakonio privatnu svojinu, a time i kapitalistički sistem i eksploataciju. Proletarijat je bio malobrojan - oko 10°/o stanovništva. Buržoazija je takođe bila slabo razvijena s obzirom na nerazvijenost privrede i ulogu stranog kapitala. Većinu stanovništva činiil su seljaci - sitni posednici. Agrarnom reformom likvidirani su ostaci feudalizma. Zbog agrarne prenaseljenosti znatan deo seljaka bio je bez zemlje. Agrarna reforma je ostala nedovršena. Nerazvijenost gradske privrede nije davala veće mogućnosti za zaposlenje viška poljoprivrednog stanovništva. Postojala je ekonomska emigracija. Seljaci su bili opterećeni porezima i dugovima. - Uoči i po završetku 1. svetskog rata jugoslovenske zemlje zahvatih je snažna revolucionarna kriza. Njeni uzroci leže u teškim posleratnim ekonomskim i socijalnim prilikama, u krupnim političkim problemima (nacionalno pitanje) i u snažnom uticaju oktobarske revolucije. Na čelu revolucionarnih masa stajala je novostvorena KPJ (v. KPJ). Krajem 1920. god. došlo je do izvesne stabilizacije buržoaskog režima i opadanja revolucionarnog pokreta. Novembra 1920. god. održani su prvi parlamentarni izbori. Oni su bili nedemokratski. Preko 500/o biračkog tela bilo je bez prava glasa, tj. žene, omladina do 21 god. i vojska. Izabrana je ustavotvorna skupština. Ona je 28. juna 1921. god. donela tzv. Vidovdanski ustav. On je donet neznatnom veći nom. Ustav je ozakonio stanje stvoreno 1. decembra 1918. god. - kapitalistički poredak, monarhiju, centralizam i unitarizam. Nacionalni problem bio je jedan od glavnih izvora unutrašnjih sukoba i nestabilnosti Jugoslavije. Makedonski i crnogorski narod nisu priznati i smatrani su delom srpskog naroda. U cilju obezbeđenja svoje hegemonije, srpska buržoazija i monarhija insistirali su na integralnom jugoslovenstvu. Drugi krupni problem bio je socijalni. On obuhva-
JUGOSLAVIJA
ta seljačko i radničko pitanje. Agrarna reforma nije dovršena. Mnogi seljaci bili su bez zemlje, a ostali su bili opterećeni velikim porezima. Položaj radnika izazivao je oštre klasne sukobe. Ekonomski nerazvijena, iznutra nestabilna i pod jakim uticajem stranog kapitala, Jugoslavija nije mogla da vodi nezavisnu spoljnu poiltiku. Ona se oslanjala na Antantu, a posebno na Francusku. - U zemlji je postojalo mnoštvo političkih stranaka koje su pretežno imale nacionalno obeležje. One su vodile oštru borbu za vlast. Njihova aktivnost je bila posebno razvijena u vreme izbora. U periodu od 1921-1929. god. izmenilo se oko 20 vlada. Period krnjeg parlamentarizma okončano je kralj Aleksandar 6. januara 1929. god. uvođenjem diktature. On je suspendovao ustav, raspustio parlament, zabranio rad svim politič kim partijama i doneo niz ukaza o jačanju kraljevske vlasti. Razlog za uvođenje diktature, pored kraljeve težnje ka apsolutizmu bio je i pokušaj da se stabilizuje monarhija, buržoaski poredak i hegemonizam srpske buržoazije. Pojačan je centralizam i u vezi s tim promenjen naziv države i još više se insistiralo na integralnom jugoslovenstvu. Uvođenje diktature izazvalo je otpor u zemlji, iako su demokratske snage bile slabe i razjedinjene, i proteste u inostranstvu. Kralj je načinio ustupak i 1931. god. doneo je oktroisani ustav. Zemlju je tada potresala ekonomska kriza kao i či tav svet. Ona je zahvatila sve grane privrede. Povećala se nezaposlenost, a posebno je došlo do propadania sitnih vlasnika-seljaka, zanatlija, trgovaca. Oktobra 1934. god. kralj je ubijen u Marselju. Atentat su organizovale ustaše uz podršku fašističke Italije. Umesto maloletnog kralja Petra II formirano je namesništvo na čelu sa princom Pavlom. - Posle petomajskih izbora 1935. god. pala je vlada B. Jevtića, šefa šestojanuarske stranke JNS. Na vlast je došao predstavnik krupne buržoazije i vođ nove stranke JRZ - M. Stojadinović. Nova vlada je obećavala demokratske slobode, ali je išla suprotnim pravcem. Sprovedene su izvesne mere koje podsećaju na fašističke režime. U spoljnoj politici dolazi do postepene preorijentacije ka fašistič kim silama - Italiji i Nemačkoj. Deo jugoslovenske buržoazije video je u osloncu na ove sile svoj opstanak. Nemačka i Italija sa svoje strane vršile su pritisak na Jugoslaviju da je privuku za sebe. Međutim, otpor protiv unutrašnje i spoljne politike režima, sve je više jačao. U tom periodu došlo je do obnove i snaženja KPJ. Stojadinovićev režim nije mogao da se
JUGOSLAVIJA
296
stabilizuje. Na poslednjim parlamentarnim izborima uprkos pritisku i falsifikatima JRZ je slabo prošla. Počet kom 1939. god. M. Stojadinović je podneo ostavku. Novu vladu je sastavio opet jedan od vođa JRZ - D. Cvetković. On je avgusta 1939. god. načinio sporazum sa vođom HSS V. Mačekom. Predstavnici hrvatske buržoazije ušli su u vladu. Stvorena je i Banovina Hrvatska. Sve to nije dovelo do stabilizacije buržoaske Jugoslavije. Nova vlada je nastavila sa nedemokratskom unutrašnjom i profašističkom spoljnom politikom. Vrhunac takve politike je bio 25. mart 1941. god. kada je vlada potpisala pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu. To je dovelo do vrhunca nezadovoljstvo masa protiv režima. Izbile su snažne demonstracije. Grupa oficira na čelu sa generalom D. Simovićem organizovala je zaveru i izvršila vojni puč u zoru 27. marta. Zbačeno je namesništvo i vlada Cvetković Maček. Na čelo snažnog otpora stala je KPJ. Događaji od 27. marta izazvali su bes Hitlera i on je odlučio da napadne .Jugoslaviju. Napad je počeo 6. aprila 1941. god. (v. Aprillski rat). Neprijatelj je bio nadmoćniji. Jugoslavija je bila nespremna, a došlo je i do izdaje. Posle 12 dana vojska je kapitulirala. Kralj i vlada napustili su zemlju. Jugoslavija je okupirana i raskomadana. Ona je osvojena, ali ne i pokorena. Njeni narodi na čelu sa KPJ ubrzo su krenuli u NOR i u socijalističku revoluciju. JUGOSLAVIJA 1945-1968, period izgradnje socijalističkih odnosa u našoj zemlji. - Uporedo sa borbom za konačno oslobođnje zemlje vodila se borba za međunarodno prizn'l.nie Nove Jugoslavije i za dalju izgradnju nove države stvorene tokom NOR. U vezi s tim na osnovu sporazuma Tito-šubašić stvoreno je početkom marta Namesništvo u sastavu dr Srđan Budisavljević, dr Ante Mandić i Ivan Sernec koje je zastupalo kralja do odluke o obliku vladavine. Ono je u duhu sporazuma dalo mandat za stvaranje jedinstvene jugoslovenske vlade. J. B. Titu, a 7. marta on je formirao Privremenu vladu DFJ. Većinu ministara činili su pripadnici NOP, dok su iz emigracije ušli dr I. Šubašić, dr J. šutej, M. Grol i S. Kosanović. Savezničke države su priznale novu vladu i tako je uspešno završena borba za međunarodno priznanje Nove Jugoslavije. Pred kraj i po završetku rata nastavljeni su napori na daljoj izgradnji nove narodne valsti. NOO su stvoreni na čitavoj teritoriji zemlje i postali su osnovni i jedini organi vlasti u Jugoslavji. Sprovedeni su delimični izbori za NOO. Formirani su odbori i
JUGOSLAVIJA
rukovodstva JNOF širom zemlje. JNOF je proširen masovnim ulaskom najširih narodnih masa i izvesnog broja građanskih političara, čime je učvrš ćeno političko jedinstvo naroda u JNOF. Istovremeno je izvršeno razgraničenje između NOO i JNOF. Održana su i zasedanja pokrajinskih i zemaljskih antifašističkih veća. Stvorene su zemaljske vlade i popunjene delegacije u A VNOJ-u. Avgusta 1945. došlo je do Trećeg zasedanja A VNOJ-a u Beogradu. U duhu preporuke Krimske konferencije A VNOJ je proširen sa poslanicima poslednjeg jugoslavenskog parlamenta (izabran 1938) koji se nisu kompromitovali saradnjom sa okupatorom. Takvih je bilo malo, ušlo ih je u AVNOJ samo 36, pa je ušao i izvestan broj političara i drugih javnih radnika. Ovo je bilo novo mešanje velikih sila u unutrašnje poslove Jugoslavije, ali nužno za njeno međunarodno priznanje. U proširenom AVNOJ-u koji se nazvao Privremena narodna skupština (PNS) NOP, odnosno JNOF imao je apsolutnu većinu. U toku svog zasedanja PNS je donela niz važnih zakona i dr. odluka. Veliku zakonodavnu aktivnost razvilo je i Predsedništvo A VNOJ-a, odnosno PNS od oslobođenja Beograda do izbora za Ustavotvornu skupštinu. Tim propisima su učvršćene tekovine i stvoreni su uslovi za socijalističku izgradnju zemlje. Najvažniji propisi što ih je PNS donela jesu izborni zakoni kojim su omogućeni izbori za Ustavotvornu skupštinu, kao i Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji, čime je rešeno agrarno pitanje. Izbori za Ustavotvornu skupštinu održani su 11. novembra 1945. Oko 900/o glasača dala je svoje glasove za kandidate Narodnog fronta. To je bila velika pobeda KPJ i NFJ. Ustavotvorna skupština se sastala 29. novembra i jednoglasno je usvojila Deklaraciju o proglašenju FNRJ. Time je ona ispunila svoj prvi zadatak, rešila je pitanje oblika vladavine. Drugi njen zadatak bio je donošenje Ustava. Posle dva meseca pn~tresa u Skupštini i opštenarodne diskusije, 31. januara 1946. usvojen je Ustav FNRJ. Ovim aktom ozakonjene su tekovine NOR i revolucije, a pre svega narodna vlast. A narodna vlast je jedan od osnovnih uslova za izgradnju socijalizma. To je revolucionarna vlast radnika, seljaka i ostalih radnih slojeva, to je specifičan oblik diktature proletarijata nastao u određenim uslovima naše socijalističke revolucije. Drugi neophodan uslov za izgradnju socijalističkih odnosa bio je podruštvljavanje osnovnih sredstava za proizvodnju. Na to-
JUGOSLAVIJA
297
me se radilo u toku NOR, a naročito pred kraj i neposredno po završetku rata. Izvršena je konfiskacija imovine okupatora, njegovih saradnika, ratnih zločinaca i bogataša. Zakonom o nacionalizaciji iz 1946. koji je dopunjen 1948. god. završeno je podruštvljavanje osnovnih sredstava za proizvodnju. Takođe je i agrarnom reformom jedan deo obradive zemlje i šuma nacionalizovan. Na ovaj način nastale su promene u svojinskim odnosima i sada je dominirala državna (oblik društvene) svojina. Za izgradnju socijalizma potrebna je snažna materijalna baza. Zbog toga se još pred kraj rata pristupilo obnovi zemlje. Ona je uglavnom završena do 1947. Cilj obnove bio je da se popravi ono što je u ratu porušeno, odnosno da se zemlja dovede u privredno stanje iz vremena pre rata. Obnova je uspešno obavljena. U obnovi je došao do izraza patriotizam i revolucionarni zanos svih građana, radnih ljudi i posebno omladine. Posle obnove pristupilo se planskoj privrednoj izgradnji. To je uči njeno 1947. kada je Narodna skupština FNRJ donela Zakon o petogodišnjem planu razvitka narodne privrede (1947-1951). Zadaci plana bili su:
JUGOSLAVIJJl
likvidacija privredne zaostalosti, pođi· zanje ekonomske i odbrambene snagi zemlje, jačanje socijalističkog sektor< privrede i podizanje životnog standar· da radnih ljudi. U tom cilju pristupi· lo se industrijalizaciji i elektrifikacij zemlje. Težište je bilo na teškoj, ba· zičnoj industriji. Trebalo je stvorit osnovu za dalji razvoj privrede i osa· mostaliti zemlju od inostranstva. Prve dve godine plan je uspešno ostvaren a onda je došao sukob sa Informbi· room. Prekinute su privredne veze si Istokom, sa Zapadom nisu bile raz vijene, a trebalo je jačati i Armiji zbog pretnji ratom. Iako sa zakaš njenjem i izvesnim promenama plai je uspešno ostvaren i stvorena je so lidna osnova za dalji privredni raz· voj i izgradnju socijalističkih odnosa U prvim godinama posle NOR, revo lµcije, nužno je došlo do jačanja drža· ve. Državni aparat je bio glavno oru· đe za uništenje ostataka kapitalizma izgradnju socijalizma. Trebalo je oču· vati tekovine NOTI, sprečiti povrata! buržoazije na vlast, suzbiti mešanj1 sa strane, stvoriti jak državni sekto: u privredi, izvršiti nacionalizaciju, po· dići privredu stvoriti uslove za so cijalističku izgradnju. To je dovelo d1
(
z '-
o
)>
100
Socijalistička
Federativna Republika Jugoslavija
JUGOSLAVIJA jačanja
298
države, do koncentracije vlasti u rukama radničke klase i KPJ. To je bilo nužno i korisno, ali je dovelo i do pojave birokratizma. Preveliko jačanje države moglo je da bude smetnja u razvoju socijalizma. Imali smo primer SSSR. KPJ je na vreme uočila pojavu i opasnosti birokratizma i suprotstavila mu se razvijanjem socijalističke demokratije i samoupravljanja. Tome je posredno doprineo i sukob sa Informbiroom. Taj sukob je izbio još pre nego što je obnarodovan -- Rezolucijom Informbiroa od jula 1948. Pre toga izmenjena su pisma između CK SKP (b) i CK KPJ. U njima su Staljin i Molotov grubo i neopravdano napadali KPJ, Jugoslaviju, njen NOR. U Rezoluciji su ponovljene lažne optužbe. Rezolucija je izazvala iznenađenje u svetu, pa i u Jugoslaviji. Kod Jugoslovena ona je dovela do ogorčenja i otpora. Staljin, SSSR, a za njim i druge socijalističke zemlje nisu ostale na optužbama. Došlo je do pretnji, prekida odnosa, čak i do opasnosti od rata. Suština sukoba je bila u shvatanju odnosa među socijalističkim zemljama i komunistič kim partijama. KPJ se borila za ravnopravne odnose i da svaka zemlja i partija vode borbu za socijalizam prema svojim uslovima. Staljin je hteo da nametne svoju volju i svoje uzore svim zemljama i partijama. Posle Staljinove smrti osuđena je u SSSR-u njegova politika prema Jugoslaviji. Informbiro je raspušten 1956. U jeku socijalističke izgradnje i sukoba sa IB održan je Peti kongres KPJ, jula 1948. u Beogradu. Razmatrana je borba KPJ, donet program i statut. Kongres je pokazao jedinstvo KPJ i podršku CK KPJ u sukobu sa IB. Posle Kongresa počela je borba protiv birokratizma. U toku 1949. počeo je proces decentralizacije vlasti - prenošenje mnogih prava sa viših na niže organe vlasti. Time je vlast demokratizovana. Najznačajnija mera u borbi protiv birokratizma je uvođenje radničkog samoupravljanja na osnovu Zakona o predaji privrednih preduzeća na upravu radnim kolektivima. Za kratko vreme samoupravljanje je zahvatilo čitavu privredu, a zatim i ostale oblasti društvenog života - prosvetu i kulturu, socijalno staranje i zdravstvo itd. U vezi sa samoupravljanjem izvršene su izmene i u privrednom sistemu. Posle izvršenja I petogodišnjeg plana nastavljena je privredna izgradnja na osnovu društvenih planova (jednogodišnji i višegodišnji) koji su davali samo osnovne smernice, okvir, dok su privredne organizacije i sami proizvođači razvijali
JUGOSLAVIJA
punu inicijatvu u planranju i proizvodnji. Postignuti su značajni rezultati u privrednoj izgradnji i Jugoslavija je ušla u red srednje razvijenih zemalja. U jeku borbe za socijalistič ku demokratiju održan je šesti kongres KPJ, 1952. g. u Zagrebu. Kongres je istakao novu ulogu KPJ sa uvođenjem samoupravljanja. Ona više nije neposredni rukovodilac i naredbodavac, već treba da deluje više ubeđivanjem i idejnim usmeravanjem razvoja. U vezi sa tim promenjeno je ime KPJ u SKJ. Krupne promene nastale su posle 1946, a posebno samoupravljanje moralo je da nađe odraza i u Ustavu. Tako je januara 1953. donet Ustavni zakon kojim je izmenjen i dopunjen Ustav iz 1946. Ozakonjeno je samoupravljanje, a uvedene su promene u organizaciji najviših organa vlasti. Na čelu FNRJ od 1953. je predsednik Republike, kao šef države. Na to mesto je izabran J. B. Tito. Samoupravljanje je iz privrede i društvenih službi prošireno i u oblast vlasti. Zakonom o NO iz 1955. uveden je komunalni sistem. Komuna ili opština postala je osnovna ćelija samoupravljanja u Jugoslaviji. Sledeći, Sedmi kongres SKJ održan je 1958. u Ljubljani. Poseban značaj ovog Kongresa je donošenje novog programa SKJ. On predstavlja značajan prilog naučnom, marksističkom razmatranju odnosa u svetu i Jugoslaviji - posebno problema izgradnje socijalizma u savremenom svetu. Dalji razvoj socijalističkih samoupravnih odnosa uneo je takve promene u unutrašnjem uređenju naše zemlje da je trebalo promeniti Ustav. Tako je aprila 1963. donet Ustav SFRJ. Po njemu je Jugoslavija, odnosno FNRJ promenila ime u SFRJ - naglašen je njen socijalistički karakter. Ubrzo zatim održan je i Osmi kongres SKJ decembra 1964. u Beogradu. On je razmatrao probleme socijalističke izgradnje i najavio sprovođenie privredne i društvene reforme koja je počela 1965. Njen cilj je da se privreda postavi na solidnije osnove, da se uveća produktivnost, da se radi na principu rentabilnosti, a istovremeno da se učvrsti položaj radnih organizacija i afirmiše uloga radnog čoveka u samoupravnom društvu. To je proces koji traje. što se tiče spoljne politike Jugoslavije u ovom periodu, ona je prošla kroz više faza, ali je uvek imala iste osnovne odlike. To su sledeće karakteristike: borba za mir i svestranu saradnju među narodima i državama, bez obzira na unutrašnje uređenje, borba za ravnopravne međunarodne odnose između svih zemalja i naroda i internacionalizam -
JUGOSLOVENSKA
299
pomaganje socijalističkog i svakog drugog naprednog pokreta u svetu. Ovakva politika donela je Jugoslaviji veliki ugled u svetu. JU GO SLOVENSKA MUSLIMANSKA ORGANIZACIJA, jugoslovenska građanska stranka između dva svetska rata. JMO je organizovana 1919. Stvorili su je predstavnici trgovačke buržoazije i veleposednici muslimani u BiH u cilju zaštite svojih klasnih interesa. Stvorena na verskoj osnovi, ona je uspela da okupi deo muslimanskog stanovništva. Vodstvo stranke je htelo da zaštiti veleposednike od agrarne reforme, zatim je htelo nedeljivost i autonomiju BiH. JMO je pomogla radikalima u donošenju Vidovdanskog ustava. Posle toga (1921 -1927) JMO je uglavnom u blagoj opoziciji. U toku 1927. i 1928. ona opet ima predstavnike u radikalskim vladama. Za vreme šestojanuarske diktature JMO nije pomagala kralja, mada nije ispoljila ni opozicionu aktivnost. U 1935. JMO stupa u koaliciju sa radikalskom grupom M. Stojadinovića i SLS A. Korošca u okviru JRZ. Posle pada M. Stojadinovića JMO nastupa opet samostalno. Posle smrti vođe stranke M. Spaha, na čelo dolazi. Dž. Kulenović koji se povezuje sa desničarskim hrvatskim političkim grupama, a za vreme rata je pomagao NDH. To je dovelo do punog raspada JMO. JUGOSLOVENSKA NACIONALNA STRANKA, jedna od režimskih „šestojanuarskih" jugoslovenskih politič kih stranaka. - JNS je stvorena 1931. pod imenom Jugoslovenska radikalno-seljačka demokratija (JRSD), koje ime je nosila do 1933. Ona je nastala od desidenata drugih građanskih stranaka, onih koii su podržavali šestojanuarsku diktaturu (N. Uzunović, M. Srškić, B. Maksimović, K. Kumanudi, V. Marinković, B. Jevtić, J. Banjanin, A. Kramer) JNS je u programu imala šestojanuarsku ideologiju, a pre svega nacionalni i državni unitarizam. JNS je imala punu podršku državnog aparata, ali nikad jače uporište u narodu. Na vlasti je bila od 1931-1935. Uoči rata na~tao je rascep u JNS deo vođa je za saradnju sa M. Stojadinovićem, a deo je sa Mačekom u opoziciji. Za vreme rata predstavnici JNS učestvovali su u emigrantskim vladama i isticali su se u neprijateljstvu prema NOP i u podršci D. Mihajloviću. Po oslobođenju Beograda jedna grupa vođa JNS (A. Kumanudi, P. Grizigono i dr.) pokušala je da obnovi stranku i da uđe u JNOF, ali je bila onemogućena. JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA (JNA), oružana sila Jugoslavije
JUGOSLOVENSKA (SFRJ). JNA je stvorena u toku NOR 1941-1945. Njen tvorac i organizator je KPJ. Vršeći pripreme za otpor okupatoru CK KPJ je aprila 1941. umesto Vojne komisije stvorio Vojni komitet. Slični komiteti stvoreni su i pri nižim partijskim rukovodstvima. Oni su vršeći pripreme za ustanak radili na skupljanju oružja i ratnog materijala, kao i na stvaranju borbenih grupa, a kasnije i partizanskih odreda. Odlukom CK KPJ 27. juna 1941. Vojni komitet je zamenio Glavni štab narodnooslobodilačkih i partizanskih odreda Jugoslavije (Gš NOPOJ) na čelu sa J. B. Titom kao komandantom. Posle donošenja odluke o podizanju ustanka broj partizanskih odreda je brzo rastao. Do kraja 1941. stvoreno je 92 odreda sa oko 80 000 boraca. Za dalji razvoj nove armije bilo je važno vojno-političko savetovanje u Stolicama septembra 1941. Tu su donete odluke da se uvedu jedinstveni nazivi partizan i partizan;.<;ki odredi koji su imali da se organizuju kao čvrste voine jedinice podeljene na čete i bataljone sa čvrstom komandom; partizani su imali da polože vojnu zakletvu; Glavni štab NOPOJ je promenio ime u Vrhovni štab, a pokrajinska vojna rukovodstva dobila su jedinstveni naziv glavni štab. Krajem 1941, 21. decembra, u mestu Rudo stvorena je Prva proleterska narodnooslobodilačka brigada. To je bila prva, prava, regularna jedinica, a sutradan 22. decembra, ona je imala svoju prvu borbenu akciju, pa se taj dan slavi kao rođendan JNA. Tokom 1942. stvorena je niz novih brigada, a u novembru Vrhovni štab je doneo odluku o formiranju krupnijh jedinica divizija i korpusa. Tada se armija nazivala Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ) i brojala je oko 150 000 boraca svrstanih u dva korpusa, 9 divizija, 36 brigada i 79 partizanskih odreda i 70 samostalnih bataljona i 15 četa. U toku 1942. god. Vrhovni štab je doneo odluku o formiranju vojnopozadinskih organa - komandi mesta i područja (u februaru), radio je na stvaranju mornarice (od septembra) i preduzeo niz drugih mera u cilju izgradnje prave regularne armije. U toku 1943. NOR se veoma uspešno razvijao, a naročito posle kapitulacije Italije. To je dovelo do snažnog porasta i modernizacije NOVJ. Krajem 1943. ona je brojala oko 300 000 boraca. U toku godine stvorena je prva vazduhoplovna baza (oktobar), čime je udaren temelj Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Uvedeni su oficirski či novi, organizovane su vojne škole i
JUGOSLOVENSKA
300
sprovedene su druge mere u daljem izgrađivanju snažne armije. U toku 1944. NOVJ je prerasla u polumilionsku armiju koja je pretežno sopstvenim snagama oslobodila definitivno veliki deo jugoslavenske teritorije. Istovremeno se nastavljao proces njene unutrašnje izgradnje i modernizacije. Avgusta 1944. stvoren je KNOJ (Korpus narodne odbrane Jugoslavije) u cilju bezbednosti oslobođene teritorije, narodne vlasti i drugih tekovina NOR i revolucije. Početkom 1945. (u januaru i martu) stvorene su 4 armije krupne vojne jedinice. Tom prilikom NOV i POJ je promenila ime u JA, ime koje je nosila do 22. XII 1951. od kada nosi današnje ime - JNA. Vrhovni štab je promenio ime u Generalštab JA, odnosno JNA. JA je iz rata izašla kao brojna armija od 800 000 boraca, svrstanih u 4 armije, oko 60 divizija i više samostalnih manjih jedinica (brigada, bataljona, odreda), sa jakim i modernim naoružanjem. JNA je revolucionarna armija po načinu nastanka, po ciljevima za koje se borila i zadacima koje je imala posle rata. Njen osnovni zadatak je da štiti nezavisnost naše zemlje i obezbedi socijalistički poredak u njoj. JNA učestvuje neposredno u celokupnom životu zemlje (privrednom, društvenom, političkom i kulturnom) i u izgradnji novih socijalističkih odnosa u SFRJ. JNA se sastoji od kopnene vojske, ratne mornarice i ratnog vazduhoplovstva koji imaju svoje redove i službe i organizovana je u vojne jedinke i vojne ustanove. JNA se može nal'lziti u mirnodopskom i ratnom stanju, a u slučaju opasnosti od napada neprijatelja i u pripravnom i mobilnom stanju. Na čelu JNA je vrhovni komandant, a to je po Ustavu SFRJ predsednik Republike. Unutrašnji život JNA je regulisan zakonima koje donosi Savezna skupština i internim pravilima same Armije. JUGOSLOVENSKA NARODNA STRANKA (JNS ili „Borbaši"), jedna od desničarskih buržoaskih stranaka jugoslavenske buržoazije. „Borbaši" su dobili ime po svom organu - listu ,.Borba". To je bila malobrojna stranka buržoaskih intelektualaca koji su bili vatrene pristalice kraljeve diktature. Stvorena je 1933/34. Njen vođ bio je Svetislav Hodjera, šef kabineta P. Zivkovića. „Borbaši" su trebali da deluju kao opoziciona stranka, kako bi bili dokaz obnove parlamentarizma. Ideologija „borbaša" bila je desničarska, profašistička. Stranka nikad nije uspela da stekne veći broj pristalica, niti da ima značajniju ulogu u političkom životu zemlje. Održala se od 1933-1941. godine.
JUGOSLOVENSKA
JUGOSLOVENSKA RADIKALNA ZAJEDNICA, jedna od političkih organizacija između dva svetska rata. JRZ predstavlja međustranačku, koalicionu organizaciju. Ona je stvorena 1935. ujedinjenjem grupe radikala oko M. Stojadinovića, JMO oko M. Spahe i Slovenske ljudske stranke oko A Korošca. JRZ je imala podršku namesničkog režima na čelu sa princom Pavlom Karađorđevićem koji ie hteo da uvuče i deo HSS i da tako da svom režimu što reprezentativniju parlamentarnu formu. JRZ sa M. Stojadinovićem, bila je na vlasti od 1935-1939. M. Stojadinović isticao je uspehe u privredi, ali je s druge strane gušio političke slobode, posebno radnički pokret i orijentisao polako spoljnu politiku prema fašističkim silama. JRZ počinje da se izgrađuje po uzoru na fašističke partije, ali ona je u vodstvu heterogena, a u narodu bez podrške, tipično režimska stranka. Posle pada Stojadinovića sa vlasti JRZ slabi, a JMO i SLS se osamostaljuju. JUGOSLOVENSKA RATNA MORNARICA (JRM), ratna mornarica Nove Jugoslavije nastala u toku NOP. - JRM se razvijala postepeno od čamaca na vesla i slabo naoružanih mornarapartizana. I u takvim uslovima mornari-partizani pokazivali su umešnost, borbenu sposobnost i visoku svest. Sept. 1942. u Podgori kraj Makarske formiran je Primorski vod prva partizanska mornarička jedinica. Taj događaj se slavi kao rođendan JRM. J\:asnije, jan. 1943. odlukom Vrhovnog štaba formiran je i Prvi mornarički odred, što predstavlja pravi početak JRM. Njegov zadatak je bio da brani oslobođenu obalu oko Makarske i da napada neprijatelia u Hvarskom kanalu. Posle kauitulacije Italije stvorene su tri mornaričke komande - u Crikvenici, Splitu i Zdrelcu. One su imale patrolne čamce, obalsku artiljeriju, osmatračke stanice, mornaričku pešadiju itd. Odlukom Vrhovnog štaba od 18. okt. 1943. ove tri komande su ujedinjene u Mornaricu NOVJ. Na čelu je bio štab sa šest obalskih sektora od ušća Soče do ušća Bojane. U tom periodu u razvoju JRM veliku ulogu imalo je ostrvo Vis. Tu se nalazila glavna baza JRM. Odatle su vršene mnoge pomorske akcije - napadi na neprijateliske brodove i komunikacije, desanti na pojedina ostrva, prevoz vojske, ranjenika, zbegova i raznog materijala i konačno postepeno oslobođenje svih ostrva i dobrog dela obale. Pored otetih od neprijatelja, JRM je dobila neke brodove od saveznika, ili su ih naši ljudi osposobili i napravili. Krajem NOR JRM je
JUGOSLOVENSKA
301
imala 19 naoružanih brodova, 57 patrolnih čamaca i 195 ostalih brodova sa 14 000 boraca. JUGOSLOVENSKA REPUBLIKANSKA STRANKA, organizovana je na kongresu 21. jan. 1921. god. - JRS bila je polit. stranka grupe liberalnih građanskih intelektualaca iz Srbije bez većeg uticaja na razvitak građanskog polit. života. Njene pristalice su postali lideri koji su ranije pripadali Samostalnoj radikalnoj stranci, zalažući se za republiku kao bolju formu nove države. Osnivač i vođa stranke, pored Jovana Žujovića, bili su Ljuba Stojanović i Jaša Prodanović. Kasnije na čelo stranke došao je ovaj poslednji. Ona je predstavljala stavove i zahteve liberalne buržoazije i ispovedala je u suštini integralne jugoslovenstvo a kasnije je ovaj svoj stav na svom II kongresu (27. jan. 1924) izmenila, prihvatajući ideju federativnog uređenja. Njen list bio je „Republika". Posle 2. svetskog rata stranka je ušla u NF. JUGOSLOVENSKA VOJSKA U OTA.ZBBINI, v. Cetnici. JUGOSLOVENSKI NARONI POKRET „ZBOR", politički pokret fašističkog karaktera. - Zbor je nastao 1935. ujedinjenjem više političkih organizaciia i grupa: Jugoslovenska akcija" iz Hrvatske, „Boj" iz Slovenije i grupa oko listova „Otadžbina" i „Zbor" na čelu sa D. Ljotićem, vođom ovog pokreta. Pokret se razvio pod uticajem nemačkog fašizma, a ima znakova i za njegovu materijalnu pomoć. „Zbor" je bio protiv parlamentarne demokratije, za korporativnu državu po uzoru na fašističke. Za ovaj pokret je znača jan stav antikomunizma i antisemitizma. Zbor je imao i tajnu omladinsku organizaciiu. Nije uspeo da stekne veći broj pristalica. Na parlamentarnim izborima 1935. i 1938. nije osvojio nijedan ooslanički mandat. Za vreme rata „Zbor" je sarađivao sa okupatorom. Njegovi pripadnici poznati su kao ljotićevci po svom vođi Ljotiću. Imali su predstavnike u Nedićevoj vladi. Formirali su i oružanu formaciju Srpski dobrovoljački korpus za borbu protiv NOP. JUGOSLOVENSKI ODBOR, organizacija jugoslovenskih građanskih političara emigranata iz Austro-Ugarske koji su radili na ujedinjenju jugoslovenskih naroda i na stvaranju njihove zajedničke države. - Odbor je stvoren maja 1915. u Parizu. Sedište mu je bilo u Londonu. J. O. je izdavao i svoj list „Jugoslovenski bilten" na francuskom i engleskom jeziku. Odbor je imao svoje predstavnike u Americi, Rusiji i drugim zemljama koji su radili na propagiranju njegovih ciljeva. Predsednik
JUGOSLOVENSKA J. O. bio je A. Trumbić, a članovi F. Supilo, I. Meštrović, M. Marjanović, N. Stojanović, D. Vasiljević, F. Potočnjak, G. Gregorin, B. Vošnjak, H. Hinković, A. Mandić i drugi. Većina ovih političara pripadala je Hrvatsko-srpskoj koaliciji. Glavni cilj J. O. bio je rušenje Austro-Ugarske, oslobođenje jugoslovenskih naroda koji su bili pod njenom vlašću i njihovo ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu državu. Odbor je razvio veoma živu i raznovrsnu aktivnost u savezničkim i neutralnim zemljama i posebno među našim iseljenicima u Americi, te zarobljenicima u Rusiji. Posebno je bio značajan napor J. O. da obavesti savezničke vlade o težnjama jugoslovenskih naroda za oslobođenje i ujedinjenje, a koje su dobrim delom podržavale održanje Austro-Ugarske i iredentističke ciljeve Italije. Zato se J. O. borio protiv odredaba Londonskog pakta kojim je Italiji obećano i mnogo jugoslovenskih teritorija. Odbor je saraćlivao sa srpskom vladom N. Pašića i imao njenu podršku. Međutim, bilo je i neslaganja pojedinih članova sa srpskom vladom, kao i u samom odboru u pogledu načina ujedinjenja, odnosno uređenja buduće države. Konač no je ipak načinjen sporazum između J. O. i srpslw vlade jula 1917. na Krfu (v. Krfska deklaracija) o ujedinjenju i uređenju buduće jugoslovenske države. J. O. je učestvovao i u donošenju .Zenevske deklaracije od 9. novembra 1918. Posle ujedinjenja došlo je do raspuštanja J. O. - marta 1919. godine. JUGOSLOVENSKO RATNO VAZDUHOPLOVSTVO (JRV), ratno vazduhoplovstvo Nove Jugoslavije čiji je temelj udaren u NOP. - Začetak JRV imamo u maju 1942. Tada su dva domobranska avijatičara, inače pripadnici NOP, prebegla na oslobođenju teritoriju i spustila se svojim avionima na aerodrom u oslobođenom Prijedoru. To su bili F. Kluz i R. Cajavec. Prvu akciju izvršio je F. Kluz protiv neprijatelja 21. maja 1942. i taj dan se slavi kao praznik JRV. On je sa R. Cajavecom izvršio mnoge borbene zadatke do jula 1942. kada su im avioni uništeni od neprijatelja. Kasnije, oktobra 1943. odlukom Vrhovnog štaba NOVJ formirana je Prva vazduhoplovna baza NOVJ sa sedištem u Livnu. Ona je okupila oko 60 avijatičara iz jedinica NOVJ i imala dva aviona (jedan školski i jedan bombarder). Tu se vršila obuka i radilo se na pronalaženju i uređenju uzletišta. Krajem decembra baza prelazi na Vis. Okupila je još 70 avijatičara. Sa Visa prelazi u Bakar počet kom 1944. Uz pomoć saveznika formi-
JUGURTA
rana je aprila 1944. I eskadrila, a u julu II eskadrila u sastavu engleskog vazduhoplovstva, ali sastavljena od naših avijatičara. Eskadrile su delovale u Jugoslaviji. Avioni su bili saveznički, ali su nosili jugoslovenske oznake, kao i avijatičari. Poletali su iz Libije. Početkom 1945. ove eskadrile prelaze na Vis, pa u Zadar. Krajem 1944. NOVJ je dobila avione iz SSSR i formirane su nove, veće vazduhoplovne jedinice NOVJ. Naši borci su išli i na obuku u SSSR. Jedinice JRV su uzele aktivno učešće u završnim operacijama za konačno oslobođenje zemlje. JUGURTA, kralj Numidije u Africi (112 -104. pre n. e.). Istakao se u borbi protiv Rimljana. Svoju državu proširio je na račun rimskih poseda u Africi. Poznata su njegova podmićivanja najuglednijih Rimljana. Ratove s njim opisao je rimski istoričar Salustije i istovremeno izneo na videlo korumpiranost visokog rimskog društva, koje je mogao svako podmititi. JUKIC, Ivan Frano (1818-1857), pisac, sveštenik i nacionalni radnik u Bosni. Jukić je bio vatreni pristalica nacionalno-prosvetiteljske ideologije iliraca i Garašaninove koncepcije jugoslavenske države. Te ideje je širio u Bosni gde je radio kao sveštenik. Zbog svog rodoljublja progonjen je od turskih vlasti i konzervativne katoličke hijerarhije. Godine 1852. Omer-paša, koji je gušio pokret bosanskih feudalaca, prognao je Jukića u Carigrad. Pošto je oslobođen iz progonstva, Jukić odlazi u Rim, gde ostaje do 1854. Kao rodoljub i plodan književnik objavio je niz priloga u srpskim i hrvatskim listovima i časopisima. Pokrenuo je prvi bosansko-hercegovački časopis „Bosanski prijatelj" i napisao najveći broj članaka u sva tri objavljena broja (1850, 1851. i 1861). Najznačajniji mu je rad „Zemljopis" i „Povjestnica Bosne". Radio je na širenju prosvete u Bosni, otvarajući škole, tzv. narodne učionice. Bavio se skupljanjem narodnih pesama i starina. Umro je u Beču u najvećoj :bedi. JUKIC, Luka (1887-1929), jedan od predstavnika jugoslavenske nacionalne revolucionarne omladine, aktivni učesnik đačkog štrajka u Zagrebu 1912. protiv bana Cuvaja. 8. juna 1912. izvršio je neuspeo atentat na Cuvaja, tada kraljevskog komesara u Hrvatskoj. Osuđen je bio na večitu robiju, koju je izdržavao u Lepoglavi do propasti Austrije 1918. JULIJAN, rimski car (361-363). Istakao se u borbi protiv Alemana, zbog čega je stekao velike simpatije u vojsci koja ga je proglasila carem. Izvršio je mnoge reforme, sredio finansije i obnovio borbu protiv hrišćana smatrajući ih
302
JUNKER
glavnim krivcima propadanja Rimskog Carstva. Zbog toga je dobio nadimak A posta ta-otpadnik. JULIJE CEZAR, v. Cezar, Gaj Julije. JULIJEVCI, staro pleme patricija u Rimu. Prema tradiciji potiču iz Alba Longe, a osnivač im je Jul, po kome su dobili svoje ime. Time su doveli svoje poreklo u vezu sa Trojancima, pošto je Jul, prema rimskoj mitologiji, bio sin Eneje, vođe Trojanaca koji su se naselili u Italiji. Ovom plemenu pripadali su Cezar, Avgust Oktavijan, car Tiberije i dr. JULSKA REVOLUCIJA U FRANCUSKOJ 1830. god., revolucionarni prevrat kojim je 27-29. jula 1830. god. zbačen s prestala poslednji Burbon SarL X (Charles X) (od 1824) i doveden na vlast Luj FiHp (Louis Philippe), iz orleanske dinastije. Sarl X je postao krajnje nepopularan svojim merama da u potpunosti izvrši restauraciju „starog režima": doneo je zakone o obeštećenju feudalaca kojima je oduzeta zemlja za vreme revolucije, o zavođenju cenzure, o kažnjavanju svetogrđa; ograničavao je polit. prava i raspuštao parlament; prepustio je školstvo jezuitima. Revoluciju su podigle narodne mase Pariza, ali se ona završila pobedom buržoazije, i to krupne, bankarske, koja je dovela na presto Luja Filipa kao poznatog liberala. Time je nastupio režim Julske monarhije (1830-1848), u kojoj politič ke slobode takođe neće biti ostvarene, ali će zavladati sistem privrednog liberalizma i doći do grozničavog razvitka bankovnog kapitala, industrije, trgovine i saobraćaja. Uporedo s tim, doći će i do jačanja radničke klase i niza ustaničkih pokreta franc. proletarijata. Julska revolucija odjeknula je u Belgiji, koja se otcepila od Holandije (1830), u Italiji, gde je došlo do pobune karbonara (1831) i u Poljskoj, koja se pobunila protiv Rusije (1830-1831). JUNG, Herman (Jung, Hermann, 18301901), švajcarski socijalist. Posle revolucije 1848. god. emigrirao je u Englesku i učestvovao u osnivanju 1. internacionale. Kao pristalica i saradnik K. Marksa (K. Marx), bio je član Generalnog saveta internacionale i predsednik Zenevskog, Briselskog i Bazelskog kongresa i Londonske konferencije. Podržao je Parisku komunu, ali je 1872. god. ustao protiv odluka Haškog kongresa i, najzad, 1877, napustio radnički pokret. JUNKER, naziv za plemiće-zemljoposed nike u Pruskoj, a zatim u ujedinjenoj Nemačkoj, koji su bili nosioci militarizma, monarhizma i osvajačke politike. Predstavljala ih je Junkerska partija (drukčije: Konzervativna partija), osnovana 1871. god., kojoj su uskoro pristupili i predstavnici krupne buržoazi-
JUN ONA
303
je. Tako je Nemačka dobila fizionomiju junkersko-buržoaske države koja je gušila političke slobode, planirala stvaranje kolonijalnog carstva i prevlast u Evropi i nameravala izvršiti prodor na Istok (Drang nach Osten). JUNONA, rimska boginja. Prema verovanju starih Rimljana žena Jupitera, vrhovnog božanstva u rimskoj religiji. Slavili su je kao boginju neba i zaštitnicu žena i braka. Rimljanke su u njenu čast priređivale svetkovine svakog 1. marta. Verovalo se da zajedno sa mužem i Minervom čini trojnu zajednicu koja čuva rimsku državu. JUNSKI USTANAK PARISKOG PROLETARIJATA 1848. god. Iako se februarska revolucija 1848. god. u Francuskoj završila stvaranjem Druge republike pre svega zahvaljujući ulozi proletarijata, buržoaska privremena vlada je preduzela niz koraka da odstrani radništvo iz centra događaja, u čemu je osobitu ulogu trebalo da odigra stvaranje ministarstva rada i nacionalnih radionica, kao i zavođenje javnih radova. Posle te faze došlo je na red odvajanje seljaštva od radništva, što je postignuto oporezivanjem seljaka kako bi se održale nepopularne nacionalne radionice, tako da na izborima za ustavotvornu skupštinu proletarijat nije dobio nijednog predstavnika. Posle toga došlo je do ukidanja ministarstva rada, zatvaranja nacionalnih radionica (22. juna) i hapšenja glavnih socijalističkih vođa. Već sutradan, u Parizu je izbio ustanak u kojem se, na oko 600 barikada, pojavilo 40--50 000 radnika. Ustanak je trajao pet dana. Ugušio ga je general Kavenjak (Cavaignac) pošto je protiv barikada izveo artiljeriju. Raču na se da je u borbi palo nekoliko desetina hiljada ustanika, posle čega je pohapšeno ili prognano 25 000 radnika. Prema Lenjinovim rečima, to je bio „prvi veliki građanski rat između proletarijata i buržoazije" (v. Revoiucije 1848. god.).
JUPITER, vrhovni bog starih Rimljana, koji je prema verovanju staroitalskih plemena slavljen kao bog neba i svih nebeskih svetlosnih pojava. Zamišljali su ga kao vrhovnog nevidljivog poglavicu rimske države. Glavno svetilište bilo mu je na Kapitalu u Rimu. U njegovu čast priređivane su u Rimu svake godine sveopšte rimske igre. Kao vrhovni bog izjednačen je docnije sa Zevsom. JURISIC, Nikola, istaknuti hrvatski vojskovođa i borac protiv Turaka. Od 1522. on je u službi Ferdinanda Habsburškog. Postaje vrhovni zapovednik njegovih trupa u borbi protiv Turaka (1526-1527). Proslavio se kao kapetan
JUZNA AMERIKA
grada Kisega, kada je odoleo Turskoj opsadi 1532. Zbog njegovog otpora, Turci su napustili planirani pohod na Beč.
.JUSTINIJAN (483, car od 527-565), vizantijski car; borio se da obnovi moć nu rimsku imperiju potiskivanjem varvarskih naroda koji su naselili teritoriju Zapadnog Rimskog Carstva. Neograničeni gospodar države i crkve, preduzeo je pohode protiv varvarskih naroda: Istočnih Gota u Italiji, Zapadnih Gota u Španiji i Vandala u Africi, a u nameri da obnovi carsku vlast u zapadnom delu Rimskog Carstva. Vodio je odbrambene ratove protiv Persijanaca i Slovena koji su nadirali u bogate vizantijske oblasti. Prekomerni poreski nameti izazvani stalnim ratovima doveli su do pobune „Nika" (532), koja je ugušena zahvaljujući Justinijanovoj supruzi, carici Teodori. Za vreme njegove vlade sagrađena je crkva Sv. Sofija i prikupljeni su rimski zakoni. Njegova vlada predstavlja nazadan pokušaj da se spase preživeli robovlasnički poredak. Posle njegove smrti osvojene zemlje ponovo su postale plen varvarskih naroda. JUSTINIJANOV ZBORNIK, skup starih zakonskih odredaba i odluka rimskih careva i novijih vizantijskih propisa nastao za vlade cara Justinijana; poznat pod imenom Zbornik građanskog prava (Corpus iuris civilis). Sastoji se iz četiri dela: Justinijanov kodeks (zbirka carskih odredaba iz vremer.ia od Hadrijana do Justinijana); Digeste (zbirka spisa rimskih pravnika); Institucije (izvodi iz dva prethodna dela) i Novele (nove odredbe i propisi objavljeni za vlade Justinijana). JUVENAL, rimski satiričar (oko 60--140. n. e.). Poslednji satiričar u rimskoj književnosti. U svojim satirama podvrgao je smehu i oštroj kritici poroke aristokratskih krugova. Retoričkim stilom prikazao je naličje tadašnjeg Rima. Cuvena je njegova izreka: Dijficile est satiram non scribere = teško je satiru ne pisati, - što znači da su prilike bile takve da se nije moglo pisati o lepim stranama rimskog društva. JUZNA AMERIKA. Na južnoameričkom kontinentu nalaze se republike Argentina, Bolivija, Brazil, Venecuela, Ekvador, Kolumbija, Paragvaj Peru, Urugvaj i Cile, kao i Britanska, Francuska i Holandska Gijana. Glavne sile koje su vršile kolonijalna istraživanja i zaposedanje Južne Amerike bile su španija i Portugalija, čije je interesne sfere razgraničio papa Aleksandar VI ugovorom u Tordesilj asu 1494. god. Iako su špan. i portug. osvajači uništili sva-
JUZNA AMERIKA
JUZNA AMERIKA
304
- - Gran/ce daoaš1z/ih država .ssgodl(lom progla.šeya oezav/soosći • • •„„„•„Približna grsniCa između .spaMii/;
i
iali 'lf
porćugglshh poseda poče6,fomX!Xv.
o
600
1000
ISOOkm
Južna Amerika
ku političku vlast zatečenih domorodaca, pre svega carstvo Inka, indijansko stanovništvo zadržalo se u Juž. Americi u mnogo većem broju nego u Sev. Americi, i dobrim delom se izmešalo sa evrop. naseljenicima, kao što je na tom kontinentu došlo i do znatnog naseljavanja crnaca, koje se takođe me.šalo
sa stanovništvom drugih rasa. Pod špan„ odn. portug. vlašću J. Amerika je veoma sporo ekonomski napredovala, dok su društveni odnosi i upravni aparat bili u tolikoj meri zastareli da su postale nepodnošlivi i starim evrop. naseljenicima, kreolima. Pokret za o- • ., slobođenje špan. i portug. kolonija po- 1W
JUZNI SLOVENI "'"'Y' -
305
čeo
je između 1808. i 1810, a zavrs10 se, uz podršku Engleske i SAD, 1829. god. Time granice između južnoamerič kih država nisu konačno utvrđene, tako da se do današnjeg stanja došlo posle niza ratova i političkih kriza. I unutrašnja politička previranja u južnoameričkim državama bila su tokom XIX i XX v. veoma burna, - kretala su se između ličnih i vojnih diktatura i demokratskih stremljenja. Vekovna zaostalost, ogromna prirodna bogatstva i nesređene polit. prilike omogućile su stalan proces prodiranja severnoameričkog kapitala, koji će, sa svoje strane, uticati na međunarodnu orijentaciju država i na karakter njihovih režima, ali će izazivati i njihove novije težnje da se polit. i ekonom. emancipuju. (v. pusebno o svakoj južnoameričkoj
državi.)
JUZNI SLOVENI, grupa naroda slovenske jezičke porodice, naseljena na Balkanskom poluostrvu i susednim srednjoevropskim zemljama. U Južne Slo-
JUZNI SLOVENI vene spadaju: Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i Bugari. - Podstaknuta seobom naroda jedna skupina Slovena krenula je u V v. ka levoj obali Dunava. U zajednici sa drugim narodima, u prvom redu A varima pre· duzimali su pohode na Balkanska poluostrvo dopirući do Trakije, Drača i Termopila. Cilj njihovih pohoda bila je pljačka bogatih vizantijskih oblasti. Upade slovenskih plemena nisu mogle da spreče sve mere koje je preduzimao vizantijski car Justinijan. U toku VI i VII veka, udruženi sa A varima, slovenski napadi na Balkan bili su sve jači. Vizantijski car Iraklije, zauzet borbama protiv Persijanaca, nije ni pomišljao da zaustavi slovensko naseljavanje na Balkan. Jedan deo Slavena dopro je do Istočnih Alpa, dok su na zapadu Sloveni prodrli do Furlanske mz1Je. Posle neuspešnog slovensko-avarskog napada na Carigrad (626), alpski i balkanski Sloveni su se oslobodili avarske vlasti, jer su kod
C==:J .Slovenl [l;fi~lf~
!?oman/
nm Germani Ummmmmn l!tii ~1mYiiiili!~ tirci
[iJii} AW1riposle đ67.
~šJ:iJtf!I
-
O
Avorl roo
Langob8r
.JOO lrm
Naseljavanje Južnih Slovena
.
~::
z ~
,.;i 00
~ ~
«S
~
~
i
co
o
::s
~
:i
tfffiJ3
Slovenske po!rrtyine i deo Istre pod
H;l@§J
Po«uy"e A,(-w/!ftxe pa6rforsJ/e
~
v/sšćv #.9,.o.Yburgov.9Ca
.&«S
z
Podrv$i"e gfbU>'
Bll .Mktačk? li?ritor!Je.
~ ;J
i
~
llrratska posle zadars,(-09 mira !3S9.
~~i~li:il
Basna u doba
S&'~na I/ KobromaniĆa
-Pflžre/7
ffiHm ..Srb!Jti u doba cara Dvšsna Gim:mm@J! ugarska .....__ Granica l/rr4f;ske u doba PebraKreši"miraNv. „•• uo11. 17r.:JniCa pryobi/Jne B~ne - - - · Gr8nlceBosne udobs Tvrtk4/
•••••••••. fiMnice Ovkfonske države(/ drqgq/polovlniXIYY. -----. Gr.!mice Srbjie u doba #em.ggie
GreniceSrbj/e V dob.:/ t/roša li M1lv6ina
;j>---
'"'
~
...
~mla91
'hr...;
'čemren
JUZNOAFRICKA REPUBLIKA
307
Južnih Slovena sazreli uslovi za stvaranje sopstvenih plemenskih saveza. Naseljavanje Slovena na Balkan završeno je u VII v. U novoj domovini Sloveni su romanizovane Ilire slovenizirali, kao i Tračane i Romane, potomke starih Rimljana. Jedino u oblasti oko Vojuše i Skadarskog jezera oču vali su se potomci neromanizovanih Ilira - Arbanasi. U Grčkoj, gde je slovenski živalj predstavljao etničku manjinu, nestalo je Slovena, jer su ih starosedeoci helenizirali. Tako je išče zao i mali broj Slovena naseljenih u Dakiji (današnjoj Rumuniji). Deo Slovena u Austriji Nemci su germanizirali, a oni koji su živeli u današnjoj Ugarskoj su mađarizovani. Prisustvo Slovena na vizantijskoj teritoriji doprinelo je političkom, vojnom i privrednom snaženju Vizantije. Stvaranje plemenskih saveza J. Slovena otpočinje u VII veku, a u VIII i IX veku stvaraju se prve državne jugoslovenske organizacije, kao Karantanija, Hrvatska, Raška i dr. Južni Sloveni su primili hrišćanstvo od „slovenskih apostola" i njihovih učenika, a posle crkvenog rascepa potpali su pod uticaj Istočnopravoslavne crkve (Srbi, Crnogorci, Makedonci i Bugari), dok su ostali (Hrvatska i Slovenija) potpali pod jurisdikciju Katoličke crkve. U vreme turske okupacije, od XV do XIX v. u Bosni i Hercegovini jedan deo naših naroda primio je islam. Slovenci su u IX v. potpali pod franačku vlast, a kasnije pod dominaciju Nemačke i ostali su pod nemačkom vlašću (Austrije) do 1918. god. U vremenu od IX do XII v. u Hrvatskoj je stvorena jaka feudalna državna organizacija, koja je postojala do 1102. god. tj. do gubitka hrvatske nezavisnosti. Crnogorci su imali svoju državu od XI v., koja je trajala sa prekidima do kraja XV veka, dok se srpska država naglo uzdigla pod Nemanjićima, dostigavši svoj najviši domet pod carem Dušanom. Padom naših zemalja pod mletačku, austrijsku, odnosno ugarsku i tursku vlast nastao je težak period borbe za nacionalno oslobođenje. U ovoj borbi za oslobođenje od tuđinskog ropstva u nauci se javlja u XVIII v. ime Južni Sloveni, a time se sve više izgrađuje svest o zajedničkoj pripadnosti i borbi za stvaranje jedinstvene države. Tokom XIX v. narodni preporod, pod uticajem mlade buržoazije, sve više ističe potrebu za stvaranjem zajedničke južnoslovenske države. Ujedinjenje Južnih Slovena (izuzev Bugara) izvršeno je 1. dec. 1918. god.
JUZNORUSKI SAVEZ RADNIKA
stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavija (od 1929). Prava bratska zajednica ravnopravnih jugoslovenskih naroda, vekovni san svih naših naroda, ostvarena je pobedom narodne revolucije u toku narodnooslobodilačkog rata 29. novembra 1945. godine. JUZNOAFRICKA REPUBLIKA, nezavisna država na Jugu Afrike nastala od četiri engleske kolonije poznate pod imenom Južnoafrička Unija. - Većinu stanovništva čine Bantu-crnci. Oni su starosedeoci. U XVII veku počeli su da se naseljavaju Holanđani, čiji se potomci nazivaju Buri. Sem Holanđana kasnije su počeli da pristižu Francuzi, Nemci, Englezi i drugi. Holanđani su najpre naselili krajnji jug Afrike Kapland. Oni su priznavali vlast Holandije. Međutim, odlukom Bečkog kongresa Kapland je dospeo pod vlast Engleske. Zbog progona od strane Engleza, Holanđani, odnosno Buri selili su se na sever i tamo osnovali nezavisne države Transval i Oranje. Tu su Buri vodili borbu protiv plemena Zulu i Kafer. Sa pronalaskom zlata i dijamanata rastao je značaj burskih republika i Engleska hoće da ih pokori. Tako je došlo do englesko-burskog rata (1899-1902). Burske republike su postale engleske kolonije koje Engleska ujedinjuje sa Kaplandom i Natalom u koloniju pod imenom Južnoafrička Unija. Ova kolonija 1910. god dobila je položaj dominiona. Za vreme 1. svetskog rata Južnoafrička Unija je prirodno na strani Antante i vodi borbu protiv Nemaca u jugozapadnoj Africi (nemačka kolonija) nad kojom je posle rata uspostavila svoj mandat. Posle rata samostalnost Južnoafričke Unije je sve veća. Ona postaje praktično nezavisna država i članica Društva naroda, iako je engleski kralj imao formalnu vlast preko guvernera. Međutim, 1961. god. proglašena je republika. Veza sa Britanijom je samo preko Komonvelta. Na vlasti u Južnoafričkoj Uniji su belci, koji čine manjinu (oko 200/o) stanovništva. Ne samo da imaju svu vlast, već prema crncima i drugim obojenim rasama vode politiku rasne diskriminacije - aparthajda. JUZNORUSKI SAVEZ RADNIKA, prva revolucionarna radnička organizacija u Rusiji, osnovana u Odesi 1875. god. pod uticajem I internacionale. Proklamovala je načelo da radnička klasa može doći do svojih prava jedino nasilnim prevratom. Organizacija je rasturena već krajem iste god., kad je policija pohapsila ili prognala u Sibir njeno rukovodstvo i oko 60 članova.
KABA
» .;:;
308
KACU SA
K KABA (CABA), staro arap. pagansko svetilište, a od Muhameda muslim. verski centar. Kaba je kockasta zgrada u glavnoj džamiji gr. Meke. U njoj se nalazi meteorit zvani Crni kamen. Islam nalaže svojim vernicima odlazak na hadžiluk u Meku bar jedanput u životu da se poklone „svetom" kamenu. KABE, Etjen (Cabet, Etienne, 17881856), franc. socijalist-utopist, političar republikanskih ubeđenja, učesnik u julskoj revoluciji 1830. god. Kao socijalist-utopist napisao je filosofski roman Put u Ikariju i pokušao je da osnuje komunističku koloniju u Sev. Americi. Nije shvatio istorijsku ulogu proletarijata u stvaranju socijalizma. KABOSINSKI USTANAK, izbio u Parizu 1413. godine. Državni staleži u Parizu obelodanili su više zloupotreba kraljevske uprave, tražeći administrativne, finansijske i sudske reforme. Kada je dvor odbio zahtev državnih staleža, zanatlije i sitni trgovci Pariza predvođeni strvoderom Kabošem digli su se na ustanak. Pobunjenici su zauzeli zatvor Bastilju, objavili svoju kabošinsku proklamaciju (ordonansu) i otpočeli obračun sa plemstvom i bogatim građanima. Uplašena buržoazija požurila je da otvori gr. vrata feudalnoj vojsci, koja se surovo obračunala sa ustanicima. KABOT, Džon (Cabot, John, 1450-1498), engl. moreplovac ital. porekla. Otkrio Labrador, Njufaundland i druge obale S. Amerike. KABOT, Sebastijan, (Cabot, Sebastian, 1483-1557), moreplovac, sin Džona Kabota. Ispitivao je obale J. Amerike za račun Španije (La Plata). KACLEROVIC, Triša, političar (Boka, Banat 14. febr. 1879-). Diplomirao pravo u Beogradu 1905. Kao student pristupio radničkom pokretu. Oktobra 1901. postao urednik prvog sindikalnog lista u Srbiji, „Tipografskog glasnika". Godine 1902. postaje član Centralnog odbora Socijaldemokratske stranke. Bio je jedan od organizatora martovskih demonstracija 1903. Posle 1903. živeo u Kragujevcu. Tu je od 1904. do 1914. urednik partijskog lista „Radnik". Godine 1908. izabran je za narodnog poslanika u Kragujevcu. Kaclerović je jedan od osnivača SSDS i Radničkog saveza. Jedno vreme je bio sekretar SSDS. Kao delegat SSDS učestvovao je na I balkanskoj socijaldemokratskoj konfe-
renciji u Beogradu 1909. Sa D. Tucovićem i D. Popovićem učestvovao kao delegat SSDS na VIII kongresu socijalističke internacionale u Kopenhagenu 1910. U Kopenhagenu se upoznao sa Lenjinom. U Narodnoj skupštini Srbije K. je smelo iznosio gledišta SSDS o pitanjima rata i mira. Po završetku 1. svetskog rata vratio se iz inostranstva i ponovo uključio u politički život zemlje. Septembra 1919. kooptiran u Centralno veće SRPJ (k.). Učestvovao je na Vukovarskom kongresu KPJ 1920. Aprila 1921. kooptiran za člana Centralnog odbora KPJ. Posle hapšenja partijskih rukovodilaca K. je preuzeo dužnost sekretara ilegalne KPJ. Posle I zemaljske konferencije KPJ 1922. K. je na intervenciju KI kooptiran u rukovodstvo kao predstavnik levičara. Na III i IV zemaljskoj konferenciji 1923. biran je za političkog sekretara Partije. Kao delegat KPJ prisustvovao V kongresu KI u Moskvi 1924. Počet kom 1926. povukao se iz pokreta razočaran stanjem u partijskom vodstvu. Od 1932. živeo je u Beogradu kao advokat. Godine 1945. izabran za člana Privremene narodne skupštine i za sudiju Vrhovnog suda NR Srbije. Od 1948. god. K. je u penziji. KACACI (tur. - alb. kacak), odmetnik od vlasti, begunac; bili su alb. gerilci, naročito u 1. svetskom ratu. U 1. svetskom ratu u vezi sa upadom stranih vojski na alb. teritoriju u malim skupinama iz zasede su napadali vojnike. I posle završetka rata K. su nastavili svoju aktivnost, naročito u pogranič nim oblastima prema Kraljevini SHS. Organizovanim vojnim akcijama ove akcije K. bile su ugušene. KACICI, jedno od najstarijih južnosloslovenskih plemena. U srednjovekovnoj Hrvatskoj i Neretvljanskoj oblasti postojalo je nekoliko plemićkih skupina Kačića. Najznačajniji K. živeli su u okolini Zadra između Cetine i Neretve, tj. u Neretvljanskoj oblasti. Zadarski K. su nestali sa istorijske pozornice dolaskom Turaka u ovo područje, a neretvljanski K. su izgubili vlast padom kneževine pod vlast Mletačke Republike 1289. god. KACUSA, naziv za popularno sovjetsko oružje u 2. svetskom ratu na bazi raketa. - Već 1920. god. počela je konstrukcija raketa a završena je 1938. Konstruktor je bio V. Artenjev. Zva-
KADETI
309
nično ime ovog novog oruzJa bilo je BM-8, BM-13 i BM-31. Prvi put je bila upotrebljena 15. jula 1941. u borbama kod Jarceva i to tip BM-13. Kasnije su sva 3 tipa dobila ime gardijski minobacači. Sve do 1942. god. K. su ostale tajna za Nemce. Po osvajanju Sevastopolja i zaplene K„ tajna je bila otkrivena. U toku rata se usavršavalo ovo oružje i K. su postale strah i trepet za neprijatelja. Prilikom osvajanja Berlina K. su masovno upotrebljene. KADETI, skraćeni naziv za Konstitucionalno-demokratsku stranku u Rusiji, osnovanu 1905. god. Nazivajući sebe strankom slobode, kadeti su, u stvari, radili na reformi Rusije u smislu ustavne i parlamentarne monarhije. Da bi zadobili seljaštvo, posvetili su naročitu pažnju rešenju agrarnog pitanja, a da bi stekli popularnost u širim građanskim slojevima, isticali su ideju „jedinstvene i nedeljive Rusije". Zauzeli su vodeće pozicije u Privremenoj vladi posle februarske revolucije 1917. god. Posle oktobarske revolucije pristupili su snagama kontrarevolucije. KADI.JA, sudija u Turskoj, koji je sudio na osnovu muslim. feudalnog tzv. šerijatskog prava. Kadije su kao pojedinci sudili sve građanske, krivične i vanparnične sporove i to u prvom i poslednjem stepenu. U Turskoj su K. sudile na osnovu muslim. verskog prava i sultanovih uredaba - kanuna. Posle reformi u Turskoj u XIX v. osnovani su sudovi građanske opšte nadležnosti, tako da je K. ostavljeno rešavanje sporova iz oblasti naslednog i porodičnog prava. Takvu nadležnost šerijatskih sudija zadržala je i austr. uprava u Bosni i Hercegovini. Serijatski sudovi su postojali i u staroj Jugoslaviji i oni su sudili nasledne i porodične sporove muslimana. Serijatski sudovi su u Jugoslaviji ukinuti tek 1946. god. Područje nadležnosti jednog kadije nazivalo se kadiluk. KADILUK, v. Kadija. KAHOVSKI, Pjotr Grigorijevič (17971826), ruski dekabrist (v.), član Severnog društva, beskompromisan u svom anticarističkom stavu, neposredno umešan u pripremu ustanka. Osuđen je na smrt i obešen. KAJMAKCALAN, v. Bitka na Kajmakčalanu.
Benjamin (1839-1903), mađ. i državnik Austro-Ugarske. Bio je austr. konzul u Beogradu (1868 -1875), gde je dobro upoznao srp. jezik i srpske nacionalne probleme, napisavši i istor. Srba koja je bila cenjena u intelektualnim krugovima. 1882. postao je zajednički ministar finansija i kao takav rukovodio Bosnom i Hercegovinom sve do 1903. Kalaj je bio
KALAJ,
političar
KALIKSTIN1
sprovodnik austr. politike u Bosni, k ja se sastojala u težnji da se okupir ne pokrajine anektiraju i pretvore bazu za dalje širenje austr. uticaja 1 Balkanu. Tvorac je pocijsko-birokra skog sistema uprave u Bosni i Herc govini. Radio je na izgradnji saobr ćaja, kako bi se lakše eksploatisa privredna bogatstva Bosne. Sprovod je politiku zavađanja narodnosti i• v ra, favorizujući bosanske muslimane katolike preko katoličkog sveštenstva muslim. begovata. Da bi sprečio jač nje srp. i hrv. nacionalnog pokreta Bosni, radio je na stvaranju poseb1 bosanske narodnosti. KALENDAR. Stari narodi - Kinezi, I1 dusi, Egipćani, Vavilonci, Jevreji - , zimali su za osnovu svojih kalenda Mesečevo kretanje, na koje se još i d nas oslanjaju jevrejski i muslimans kalendar. Veliku i značajnu reforn kalendara uveo je 46. god. pre na ere, na osnovu istraživanja aleksan rijskog astronoma Sizogena, Julije C zar (G. J. Caesar). Novi, julijanski k lendar imao je za osnovu Sunčevu g dinu, koja je bila duža od prirod: (tropske) godine za 0,0078 dana. Refo mu julijanskog kalendara izvršio je p pa Grgur XIII, na predlog komisi astronoma, 1582. god. Razlika, koja pojavila od uvođenja julijanskog k lendara do 1582. god„ otklonjena je l taj način što se posle 4. okt. te godi1 naredni dan računao kao 15. okt. No kalendar nije odmah uveden u svi zemljama: u Italiji, španiji, Portugal i Francuskoj - odmah; u Engleskoj 1752; u švedskoj - 1753; u nemački zemljama postepeno, do XVIII v. U S biji se računalo po julijanskom kale: daru do završetka I. svet. rata. KALIFA (arap. kalifa- naslednik, zam nik), naslednik Muhameda, gospod svetovne i duhovne vlasti u arablja: skoj državi. Kada su Turci zauze Egipat, poslednji arap5ki, odn. abasi1 ski K„ odrekao se kalifskog naslo• u korist sultana. U prvoj polovini :X v. ukinuto je zvanje kalifa. Kalifat naziv za vladu K. i za zemlju, od državu kojom vlada kalifa. KALIGULA, rim. car (37-41), pra' ime mu je bilo Gaj Julije Germani Nadimak Kaligula (vojnička čizmic dobio je zbog toga što je nosio vo ničke čizme kao uspomenu na vojni! koji su ga odnegovali i vaspitali. K vladar bio je rasipnik, tiranin i sadi: Zanosio se velikim planovima koje ni mogao ni otpočeti. Pao je kao žrt• zavere moćnih pretorijanaca. KALIKSTINCI (Utrakvisti; lat. calix · putir, v.), pripadnici umerene struje husitskom pokretu u Ceškoj. - Zaht1 vali su da se pričešćivanje vernika vr „u oba vida", tj. hlebom i vinom,
-.....
I
KALIOPA
310
kaleža, tj. čaše za vino, kao što su se pričešćivali katolički sveštenici. Njihov politički program se ograničavao na čisto verske zahteve: da svako može propovedati „reč božju'', da se sveštenstvo vrati „apsolutskom siromaštvu" i liši poseda. Kalikstinsku struju sači njavali su imućniji češki građani i plemstvo. U želji da prekinu sa husitskim ratovanjem, radi bogaćenja i razvijanja privredne delatnosti, istupili su iz husitskog pokreta i na Bazelskom saboru 1433. postigli sa carem Sigismundom i papom sporazum, tzv. Praški kompaktati, kojim su zadovoljeni njihovi verski zahtevi. KALIOPA, grč. muza, u mitologiji prikazana kao zaštitnica epske poezije. Prema Hesiodu ona je poslednja, 9. muza, boginja koja štiti epsko pesništvo i govorništvo, što se vidi iz njenog imena jer Kaliopa na starogrčkom jeziku znači lepoglasna. Prikazivana je sa tablicom za pisanje, papirusom i pisaljkom. KALMARSKA UNIJA, savez Norveške, Danske i švedske, nazvan po gradu Kalmaru u švedskoj, uperen protiv nemačke ekspanzije na Baltiku. Proglašenjem Erika Pomeranskog za kralja Norveške, a potom Danske i švedske, na skupu duhovne i svetovne vlastele proglašena je Kalmarska unija 1397. godine. Protiv bezočne eksploatacije Danaca, koji su u uniji vodili glavnu reč, podigao se ustanak (1434). švedska skupština je detronizirala Eriha, a danska aristokratija ga je proterala iz zemlje (1435). Formalno ukidanje unije izvršeno je 1523. KALVIN, Zan (Calvin, Jean, 15091564), verski reformator, tvorac kalvinizma, nove protestantske vere. Poreklom iz Francuske, morao je da napusti svoju zemlju zbog proganjanja protestanata (v.). Po dolasku u Zenevu osnovao je svoju novu versku zajednicu koja se razlikovala od luteranske protestantske vere. Kalvinizam se širio, pod različitim imenima, u mnogim evrop. zemljama, naročito u onim koje su bile ekonom. najrazvijenije, kao što su bile Francuska, Engleska i Holandija. Usvojivši opšta protestantska načela. Kalvin je, pored toga, stvorio učenje o predestinaciji (predodređenju). Nalago je strog lični život, štedljivost, odbacivanje svetkovina i ceremonijala, a to je sve odgovaralo buržoaziji u usponu. Gl. delo: Ustanova
hrišćanske
vere.
KAMARILA (od lat. camera i špan. camarilla - sobica), izraz koji označava grupu dvorjana koji utiču na politiku vladara. - Termin K. počeo se upotrebljavati u španiji nakon povratka na presto Ferdinanda VII (1814). Pojava ovakvog uticaja na vladara je inače
KAMOENS
poznata i u ranijoj istoriji. Sa gledišta interesa širokih slojeva društva, uticaj K. je negativan jer ima za cilj da guši i spreči prodor svih liberalnih stremljenja i promena. U novije vreme sve če šće se izraz K. upotrebljava za označavanje uskih političkih grupa, klika, koji u političkom životu određene zemlje negativno utiču jer donose odluke „iza zatvorenih vrata". KAMENO DOBA, najstariji period u preistoriji. Deli se na 2 osnovna razdoblja: staro kameno doba - paleolit i mlado kameno doba - neolit. U paleolitu prvobitni čovek je započeo najraniju borbu protiv prirode, upotrebljavajući pri tom grubo obrađena kamena oruđa. Daljim usavršavanjem kamenog oruđa čovek je počeo da glača kamen što mu je omogućilo postizanje većih uspeha u borbi sa prirodom. Ovim je, oko 13 000 god. pre n. e. otpočela nova faza u ovom dobu koja se zove neolit. U njemu se već znatno razvila čovekova delatnost koja postaje raznovrsnija. Ljudi su počeli da se bave obrađivanjem zemljišta na najprimitivniji način. Pošlo im je za rukom da pripitome prve domaće životinje, među kojima su na prvom mestu bili psi, ovce i goveda. Od kamena su izrađivana savršenija oruđa kao što su sekire, motike i dr. Otpočelo se sa izradom posuđa za svakodnevnu upotrebu na kojima su zapažene najjednostavnije dekoracije utiskivanja prstiju ili noktiju. Ostaci ove likovne umetnosti paleolitika pronađe ni su kod nas prilikom otkopavanja na mnogim arheološkim lokalitetima, naročito u Podunavlju. KAMIKAZE, (jap. - božiji vetar), naziv za pilote samoubice nastale u 2. svetskom ratu. - Naziv K. vodi poreklo od ciklona koji je 1274. i 1281. razbio invazijsku flotu Kublaj-kana kada je pokušao da zauzme Japan. U 2. svet• skom ratu ovo ime nosili su piloti dobrovoljci, koji su se avionima punim eksploziva obrušavali na američke brodove da bi ih potopili. Upotrebljavane su i leteće bombe „oka" (baka) kojima je upravljao pilot samoubica a koje su obično lansirane sa aviona bombardera. Prvi put su kamikaze upotrebljene u pomorsko-vazduhoplovnoj bici kod o. Mindanao od 23. do 25. nov. 1944. Veliki broj amer. brodova postao je žrtva K. ali definitivan uspeh je izostao. KAMOENS, Luis Vas de (Camoes, Luiz Vaz de, 1524-1580), portugalski pesnik. Posle skoro dve decenije avanturistič kog života, kad je upoznao mnoge zemlje od sev. Afrike do Kine, objavio je 1572. god. svoju čuvenu istorijsku poemu Luisijade, u kojoj je centralna tema plovidba Vaska da Game (Vasco da Gama) u Indiju i otkriće novog po-
KAMPANELA
311
morskog puta. Luisijade se smatraju za jedan od najboljih epova renesansne epohe. KAMP ANELA, Tomazo (Campanella, Tommaso, 1568-1639), ital. mislilac, dominikanac, jedan od prvih propovednika utopijskog socijalizma. Svoje uče nje širio je po mnogim ital. gradovima. Za vreme boravka u Napulju bio je optužen da širi jeres. Izveden je na sud inkvizicije i 1599. god. osuđen je na doživotnu robiju. Punih 27 godina proveo je u mračnim tamnicama i za to vreme je napisao nekoliko značaj nih dela. Posle izlaska sa robije protivnici mu nisu dali mira nego su organizovali protiv njega pobunu zbog čega je morao da beži, najpre u Rim, a zatim u Pariz gde je bio pod zaštitom Rišeljea i Luja XIII. Pod uticajem Platona i Tomasa Mora napisao je delo pod nazivom Grad Sunca u kome je izneo svoje poglede na idealnu državu. U njegovoj zamišljenoj republici trebalo je da vlada Razum uz svesrdnu pomoć Mudrosti. Ljubavi 1 Moći.
KAMPOFORMIJSKI MIR, zaključen između Francuske i Austrije 17. okt. 1797. Pošto je u Gornjoj Italiji pobedio austr. vojsku, franc. vojskovođa Napoleon Bonaparta je prešao Alpe i krenuo prema Beču. Uplašeni, Austrijanci su molili za primirje, spremni na velike ustupke. Preliminarni pregovori o miru započeti su 18. apr. a završeni su u jesen 1797. Ugovor o miru potpisan je u ital. mestu Kampo-Formiju. Na osnovu odredaba ovog ugovora Francuskoj su priznata sva osvajanja od 1795. do 1797; Napoleon je dobio Belgiju, oblasti na levoj obali Rajne, Lombardiju i Jonska ostrva. Iako pobeđena, Austrija je dobila od Napoleona, na ime kompenzacije, Mletačku Republiku, koju je Napoleon ukinuo, sa delovima Istre i Dalmacije. KANA, ant. mesto u Apuliji, Italija, gde je u 2. punskom ratu 216. god. pre n. e. održana velika bitka između Rimljana i Kartaginjana. Pošto su opkolile rimsku vojsku, Hanibalove trupe su izvršile snažan napad na centr. deo i nanele Rimljanima jedan od najtežih ratnih poraza. KANADA. Pretpostavlja se da je već krajem X v. jedna vikir.ška ekspedicija dospela s Grenlanda do obala Kanade. U epohi velikih geografskih otkrića, prvi je do Kanade (Njufaundlend) doplovio Džon Kabot (John Cabot), engl. pomorac ital. porekla, 1497. god. Zaposedanje Kanade prvi je započeo Francuz Zak Kartje (Jacques Cartier), 1534. i 1535-1536, i to iz zaliva Sv. Lorenca, a u prvoj polovini XVII v. Samuel de Samplen (Samuel de
KANDIJSKI Rfl.
Champlain) će prodreti duboko u un· trašnjost, osnovati Kvibek (1608) i p stati prvi guverner Nove Francus1 Franc. kolonizacija Kanade neprad vaće veoma sporo, tako da će en1 suparništvo postajati sve ozbiljnije: U rehtskim mirom 1713. god. Engleska dobiti posed Njufaundlenda, Nove škc ske i teritoriju oko Hadsonovog zali\ a posle završetka sedmogodišnjeg ra1 Pariskim mirom (1763), Francuska ustupiti Engleskoj ceo posed Kanac U ime brit. krune Kanadom je upraljao generalni guverner, a cela zeml je bila podeljena na Donju Kanadu, pretežno franc. stanovništvom, i Go nju Kanadu, s pretežno engl. stanoVI1 štvom. Ove upravne oblasti imali : svoja predstavnička tela, birana pren visokom imovinskom cenzusu. Ujed njenje oba dela Kanade izvršeno 1840. god. nakon ustanaka koji su p toga izbili i među franc. kolonistin (pod vodstvom Luja Papinoa) i me( Englezima (vod. V. L. Makenzt - Ma Kenzie). Kanada je dobila status dom niona 1867. god., a 1878. god. pridr1 žene su Kanadi sve engl. teritorije u Se Americi, sem Njufaundlenda. U drug pol. XIX i poč. XX v. bujan kapitali tički razvitak Kanade postaje osnoi i sve razvijenijeg političkog života, kf se, pored Konzervativne (1854) i Lib ralne (1873), stvaraju i Socijalističl (1905) i Socijaldemokratska stranl (1911). Komunistička partija osnova1 je 1924. god. U 1. svet. ratu Kanada : sa 400 000 ljudi borila na strani VE Britanije. God. 1926. postala je C:l! Komonvelta, a 1931. god. i formab nezavisna država. U 2. svet. rat Karn da je ušla 7. septembra. 1939. god. Go 1949. prisajedinio joj se dotadašnji bri dominion Njufaundlend. KANDIJSKI RAT (1645-1669), rat izm~ đu Turske i Mletačke Republike o1 o. Krita (Kandije). Pokretač rata bi je Turska, koja je želela da osvaji njem Krita likvidira poslednji znača niji mletački posed na Levantu. PorE ratovanja na Kritu vođene su bor1 na mletačka-turskoj granici u Dalm: ciji i u Egejskom moru. U tim ratnii operacijama aktivno su učestvovali na jednoj i na drugoj strani naši st narodnici iz Dalmacije, Bosne, HercE govine, Boke i Crne Gore. Turci ~ izvršili ekonom. blokadu dalmatinski gr. i neprekidno ih napadali. Mlečai su jače angažovali domaće st. koje : ratovalo protiv Turaka u mletački1 najamničkim odredima ili kroz hajdt čke družine. Ukoliko je rat duže traja' utoliko je učešće naših sunarodnik bilo masovnije. Znatan deo našeg st~ novništva prešao je na mletačku teri toriju, dobijajući status slobodnih se !jaka uz obavezu da ratuje protiv Tu
KANLICKA KONFERENCIJA
312
KAPETI
raka. Ti prebezi su obrazovali posebne „Ići u Kanosu" označava moliti za oodrede uskoka i ratovali su pod koproštaj, poniziti se. mandom domaćih starešina. Naročito KANT, Imanuel, (Kant, Imanuel, 1724su se isticali odredi pod komandom Pe1804), nem. filozof. rodonačelnik nem. tra Smiljanića, Vuka Mandušića, !lije klasične idealističke filozofije, autor ču venih dela Kritika čistog uma, Kritika Smiljanića i Stojana Jankovića. Domaće st. je ratovalo i na strani Turaka praktičnog uma i Kritika moći suđe i to i muslimansko i hrišćansko. Znanja. Prema njegovom „transcendentaltan deo hajdučkih odreda ratovao je nom idealizmu", svet je objektivno rena strani Mletaka i u Boki Kotarskoj. alan samo u granicama iskustva, a ono Ovde su re istakli hajdučki odredi Baje sjedinjena delatnost čulnosti i razuja Pivljanina i Lima Barjaktara. Na ma koji primaju i sređuju utiske i strani Mletaka su aktivno učestvovala stvaraju u svesti objektivnu predstai crnogorska plemena. 1648. crnogorski vu sveta. Preko granica iskustva svet glavari su molili mletački Senat da je samo idealan, dat samo u mislima, Crnu Goru priključi Republici. 1649. tako da je metafizika kao nauka o svecrnogorska plemena su pomagala Mletu koji je preko tih granica nemoguća. čićima u borbama oko Bara i Risna. Kantovi sledbenici u nem. klasičnoj iJedan mletački odred je boravio na dealističkoj filozofiji su Fihte, šeting, Cetinju 1649, a 1657. Crnogorci su poHegel i šopenhauer (J. G. Fichte, magali Mlečanima u borbi kod Kotora. Schelling, Hegel, Schopenhauer). Rat se završio tek 1669. Mlečani su KAPETI, franc. vladarska porodica; uizgubili o. Krit, ali su proširili svoje pravljala je Francuskom od 987. do posede u Dalmaciji. Dobili su Klis, So1328. god.; po osnivaču Ig Kapeu je lin i Vranu i zadržali osvojene teritod0bila ime. Prvi kralj držao je mali rije u Makarskom primorju i Poljicidomen (između reka Sene i Loare, sa ma. Za vreme ovog rata nastala je vegr. Parizom i Orleanom) zvani. Il de ćina narodnih pesama iz poznatog hajFrans. Francuska je bila podeljena na dučkog ciklusa. više grofovija i vojvodstava, kao što KANLICKA KONFERENCIJA, međuna su bile Normandija, Bretanja, Akvitarodna konferencija ambasadora velinija i mnoge druge. Prvi vladari ove kih sila u Carigradu od 22. jula do 4. porodice su uz pomoć crkve i dr. susept. 1862. održana radi rešavanja spozbijali samovolju moćnih grofova i vojra između Srbije i Turske posle sukovoda, boreći se istovremeno sa moćnom engleskom vladarskom porodicom Planba na Cukur-česmi (v. Bombardovanje tageneta, koja je držala u Francuskoj Beograda). Konferencija je prihvatila Normandiju, Anžu i Akvitaniju, posetzv. Kanlički protokol po kome se de pored mora do Pirineja. Uspešna predviđalo iseljenje Turaka iz Srbije, politika Filipa II A vgusta krunisana sem vojnih garnizona u šapcu, Beoje pobedom nad engl. kraljem Jovagradu, Smederevu, i Kladovu. Utvrđe nom Bez Zemlje, nem. kraljem i flannja Sokola i Užica posle odlaska turdrijskim grofom (1214) i pokoravaskih garnizona trebalo je da se poruše. njem Normandije, Mena, Turena, PoaOdređeno je da se poruše utvrđenja tua i Langedoka. Izvan kraljevske mooko beogradske varoši. Obrazovana je ći ostale su još samo Bretanja, Bursrpsko-turska komisija, koja je trebalo gonja, Gijena i Flandrijska grofovija. da reši pitanje naknade za ekspropriOkrutne borbe protiv albižana (v.), sanu tursku imovinu u Srbiji, i za naprotivnika katoličke crkve i snažne knadu štete koju su pretrpeli srpski kraljevske vlasti okončane su uz pograđani zbog turskog bombardovanja moć pape Inoćentija III krstaškim raBeograda. Rešenja Kanličke konferentom. Snaženje kraljevske vlasti procije su bila polovična i nisu zadovopraćeno je i unutrašnjom konsolidaciljila Srbiju. Turske interese su zastujom državnog činovničkog aparata, kopale Austrija i Engleska. Austrija će ji je bez pogovora izvršavao kraljeva prema Srbiji izmeniti svoj stav tek naređenja. Sudska reforma Luja IX posle austro-pruskog rata 1866. To će Svetog još više je učvrstila vlast moomogućiti da Srbija dobije gradove narha. Za vlade Filipa IV Lepog vo1867. godine. đeni su neuspešni ratovi za priključe KANOSA, srednjovekovni zamak u Itanje Flandrije i Gijene Francuskoj. Suliji. U XI v. razbuktala se borba izmekob oko Gijene sa Englezi.ma završio đu pape Grgura VII i nem. cara Hense brakom između ćerke Filipa IV Izariha IV oko investiture, tj. prava pobele i engl. prestolonaslednika Edvarda stavljanja sveštenika. Zbog nepoštovaI. Svemoćna katolička crkva, sa panja papskog prava Henrih IV je ispom Bonifacijem VIII na čelu, sukoključen iz crkve, a podanici razrešeni bila se oko prevlasti u zemlji sa krazakletve. Car je morao doći u Kanosu, ljem Filipom IV. Politička, ekonom. i gde je boravio papa. Tri dana i 3 novojna moć franc. kralja skršila je saći bosonog, u snegu, Henrih IV je če movolju crkve. Papska stolica je prekao milost i oproštaj pape. Otuda izraz
KAPITAL
313
meštena u Avinjon 1309. god. (v. Avinjonsko ropstvo papa). Stvaranje
moć
ne države potpomoglo je i osnivanje budućeg stalnog predstavničkog tela Skupštine državnog staleža (v.) koje je sa kraljem rešavalo sve državničke poslove. Posle smrti Karla IV, franc. kralja, koji nije imao muškog naslednika, porodicu Kapeta nasleđuje dinastija Valoa. - Najznačajniji kraljevi porodice Kapeta su: Ig Kape (9871060), Filip I (1060-1108), Luj VI Debeli (1108-1137), Luj VII (1137-1180), Filip II Avgust (1180-1222), Luj IX Sveti (1226-1270), Filip IV Lepi (1285 -1314), Luj X (1314-1316), Fitip V (1316-1322), Karlo IV (1322-1328).
KAPITAL, vrednost koja svom vlasniku, u uslovima kapitalističkih društvenih odnosa, donosi višak vrednosti. Osnovni uslov pojave i postojanja kapitala je eksploatacija tuđe radne snage. Kapital koji se ulaže u sredstv;;i za pr~ izvodnju naziva se konstantni, a kapital kojim se plaća unajmljena radna snaga naziva se varijabilni. Kapital se razvijao i dobijao razne oblike i sadržinu u kapitalizmu, društvenom uređe nju zasnovanom na eksploataciji najamnih radnika od strane kapitalista kao vlasnika sredstava za proizvodnju. Najamni radnici prodaju svoju radnu snagu jer nemaju sopstvenih sredstava za proizvodnju. Tako je došlo do pojave da je kapitalizam i radnu snagu pretvorio u robu. U procesu proizvodnje najamni radnici stvaraju nove vrednosti, koje su veće od njihove radne snage i koje kapitalisti prisvajaju neplaćeno. Prema tome, osnovnu pokretačku snagu kapitalističke proizvodnje predstavlja prisvajanje profit'.1, ~iji je izvor višak vrednosti. U kapitalizmu, kao klasnom društvu, osnovne klase su buržoazija i proletarijat, dok je položaj i sudbina ostalih društvenih grupa, naročito seljaštva, određena strukturom pojedinog kapitalističkog uređenja. U najnaprednijim zemljama kapitalizam se javlja u poslednjim stolećima srednjeg veka, u procesu odvajanja neposrednih proizvođača od vlasništva nad sredstvima za proizvodnju koja se pretvaraju u kapital, a neposredni proizvođači postaju najamni radnici. To je faza prvobitne akumulacije kapitala, praćena prerastanjem zanatskih radionica u manufakture i stvaranjem trgovačkog i zelenaškog kapitala. Pravo razdoblje kapitalizma počinje tek u XVI v„ u kojem su proizvodnja i trgovački promet, koji se naglo razvijaju, našli snažnu podršku u otvaranju velikih prekomorskih puteva i u otkriću Amerike. Time se proširuje svetsko tržište, povećava se količina robe u prometu i izgrađuje kolonijalni sistem. I pored snažnog razvoja, kapitalizam će sporo potiskivati feudalno
KAPITAi uređenje zbog blagovremenog konsti· tuisanja velikih monarhija, najvećirr delom zasnovanih na feudalnim snaga· ma. U svom daljem razvitku kapita će dobijati različite forme i time delo· vati na razvitak oblika i suštine kapi· talističkog društva. U XVI i XVII v do osobitog izražaja će doći trgovačk kapital, kao osamostaljeni deo kapitale koji je vezan za zanatsku, manufaktur· nu i industrijsku proizvodnju, a koj će se najzad uobličiti i doći do prevla· sti u XVIII veku razvitka mašinski proizvodnje, kao industrijski kapital Koncentracijom slobodnih novčanu sredstava, koja se ulažu u obliku zajmova (kredita) i raznih drugih novča· nih spekulacija, stvara se bankovni ka· pital, koji će naročito ojačati svojirr prerastanjem u akcionarski kapital. l procesu daljeg razvitka kapitala dolaz: do koncentracije i centrnlizacije individualnog i javnog kapitala i do stvaranja monopola. Ova pojava će doći dc osobitog izražaja nakon stvaranja finansijskog kapitala tokom XIX v. t procesu sjedinjavanja industrijskog bankovnog kapitala. Stvaranjem velikir monopola i kartela, javnih ili tajni!" monopolističkih sporazuma izmeđt kapitalističkih preduzeća radi ograničenja ili regulisanja konkurencije nad koncentrisanim i centralzovanim kapitalom, naročito posle velike ekonomske krize 1929-1933. god„ svE više će preuzimati kontrolu i sama država u cilju zaštite kapitalističkog društveno-ekonomskog uređenja, čime ĆE kapitalizam dospeti u fazu državno~
kapitalizma.
„KAPITAL. KRITIKA POLITICKE EKONOMIJE", glavno delo Karla Marksa (Karl Marx). Pored snažno izraženih filozofskih, istorijskih i socioloških elemenata, Kapital je pre svega delo s područja polit. ekonomije. Zasnovan2_je na rezultatima klasične polit. ekonomije, pretežno engleske, XVIII veka, na sopstvenim, obimnim i dugotrajnim, Marksovim proučavanjima strukture i funkcionisanja savremenog kapitala, na njegovom velikom saznanju istorije, kao i na metodološkim načelima dijalektičkog materijalizma. U ovom delu je naučno analizirao kapitalistički način proizvodnje, njegova suština, zakoni njegovog kretanja i neizbežnost njegove propasti usled sopstvenih unutrašnjih protivrečnosti; najzad je predviđeno i njegovo konačno negiranje besklasnim društvenim uređenjem. Delo ima tri knjige (toma): prva je objavljena prvi put 1867. god., a druga i treća 1885. i 1894. god„ posle Marksove smrti u redakciji Fridriha Engelsa (Friedrich Engels). Na srpsko-
KAPITOL
314
hrvatski jezik Kapital je preveo Moša Pijade u kaznenim zavodima u Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi (1927-1930. i 1930-1932). Istorijske glave I toma preveo je Rodoljub čolaković. KAPITOL, jedan od 7 rim. brežuljaka na kome su u ant. doba podignuti hramovi u čast boga Jupitera i boginje Junone. Na ovom mestu održavao se javni, polit. i verski život starih Rimljana. Za ime ovog brežuljka vezani su najvažniji događaji iz rim. istorije ant. doba. U srednjem v. na njemu je prestala svaka aktivnost. Tek docnije obnovljeni su mnogi hramovi koji su na K. bili razrušeni ili oštećeni za vreme propasti Zapadnog Rimskog Carstva i kasnije. Raspored ostalih zgrada izvršen je na osnovu arhitektonskog plana koji je izradio Mikelanđelo oko 1540. god. Istim imenom naziva se zgrada u Vašingtonu koja je sagrađe na krajem XIX v. U njoj zaseda senat i kongres Sjedinjenih Američkih Država. KAPITULACIJA, predaja, napuštanje nekog posla ili poduhvata, ugovor o predaji. Upotrebljava se i kao vojni termin za predaju vojske u ratu ili borbi prilikom neuspeha. Pod pojmom bezuslovne kapitulacije podrazumeva se stanje u kome pobeđena strana bez pogovora prihvata sve uslove koje joj nameće pobedilac. KAPITULACIJA ITALIJE, odigrala se 8. sept. 1943. god. kojom je osovina Rim -Berlin bila slomljena. - Neuspeh u dotadašnjem ratu, kao i opšte nezadovoljstvo u zemlji, manifestovano brojnim pokretima radnika, naročito u sev. Italiji, doveli su u julu 1943. do pada fašističke vlade Benita Musolinija. Obrazovana je nova vlada maršala Badolja (Badoglia), koja je odugovlačila potpisivanje kapitulacije na koju je konač no bila prinuđena 3. sept. 1943. a objavljena je tek 8. sept. iste godine. Kapitulacija Italije imala je izvanredan značaj, naročito za razvoj događaja na Balkanu. Više od 10 ital. kompletnih divizija bilo je razoružano a nem. trupe su preostali deo Italije stavile pod svoju komandu. 13. okt. iste godine vlada Badolja objavila je rat i Nemačkoj. U okupiranom delu Italije Musolini je obrazovao novu vladu koja nije bila dugog veka. Na ital. teritoriji nastavljene su ratne operacije Saveznika. KAPITULACIJE FRANCUSKO-TURSKE trgovinski ugovor između franc. kr;lja Fransoa I (Francoi~ I) i tur. sultana Sulejmana II skloplJen 1535. god. Okružen sa svih strana zemljama koje su bile u vlasti Habsburgovaca, Fransoa I se posle mohačke bitke (1526) i prelaska admirala Andreje Dorije u službu Karla V (1528) sve više približuje Turcima, kojima takođe odgovara
KARA-MUSTAFA
da i na Sredozemlju i u borbama u Evropi ima saveznika u obračunu s habsburškim carstvom. Posle niza pregovora, potvrđivanih zajedničkim ratnim akcijama, franc. poslanik La Fore dobio je od sultana akt o privilegijama (kapitulacije) kojima je garantovana imovinska i lična bezbednost svih onih koji pod franc. zastavom dolaze u turske luke ili u gradovima priznaju nadležnost franc. konsula. Ove kapitulacije u stvari su značile osnove političkog saveza, jer takav savez sultan nije mogao doslovce sklapati s jednim neverničkim vladarom. One su obnavljane više puta i postale su osnova tradacionalnog francusko-turskog savezništva i prijateljstva. Prema njihovom formularu i pravnoj sadržini, sultani će kasnije dati niz trgovinskih povlastica i drugim državama. KAPITULARI, zbirke zakonskih odredaba i propisa franačkih vladara iz dinastija Merovinga i Karoliuga. KAPODISTRIAS, Joanis. (1776-1831), grčki državnik, porodičnim poreklom iz Kopra. Kao poverljiv čovek Aleksandra I, služio je u ruskoj diplomaciji, učestvovao je na Bečkom kongresu (1815), postao državni sekretar i uz N eselrodea vodio spoljnu politiku Rusije. Budući da ruski dvor nije podržao ustanak grčkog m1roda, 1822. god. dao je ostavku, prešao u švajcarsku da organizuje pomoć ustanicima, dok ga 1827. god. grčka narodna skupština nije izabrala za predsednika republike. Poginuo je kao žrtva atentata jer je pokušao da vlada apsolutistički i time izazvao liberalnu opoziciju. KAPRIVI, Georg Leo (Caprivi, Georg Leo, 1831-1899), nemački general i političar, šef admiraliteta, Bizmarkov naslednik na položaju državnog kancelara. Izvršio je negativan preobražaj u nem. politici u smislu pojačane imperijalističke ekspanzije. KAPTOL, veće kat. sveštenika na području biskupije. Njegovi članovi nazivaju se kanonici, a naziv K. potiče otuda što sveštenici žive po posebnim pravilima od kojih se svaki dan čita po jedan kapitl. Kaptol je imao prostrane posede koje je dobijao od vladara. Imao je veliki uticaj ne samo na crkvene, već i državne poslove. U Hrvatskoj najznamenitiji K. bio je u Zagrebu. Njegovi posedi su se nalazili u okolini Zagreba, Siska, Varaždinskih Toplica i dr. mestima. Posedovao je bogatu arhivsku građu, značajnu za izučavanje polit. i kult. istor. Zagrebačke biskupije. KARA-MUSTAFA ( ? -1683), turski veliki vezir, zet sultana Mehmeda IV. Nespo5oban, grabežljiv i korumpiran, nasledio je na položaju velikog vezira Ahmeda Cuprilića i nastavio s ra-
KARADZIC
I i
I
I I I
I l
tovanjem protiv Poljske i Rusije. S vojskom od oko 300 hiljada ljudi preduzeo je 1683. god. pohod na Beč, gde ga je razbio poljski kralj J. Sobjeski. Iste godine je, po sultanovom naređenju, zadavljen u Beogradu. KARADZIC, Vuk Stefanović (17871864), srp. kultur. reformator. Rodio se u selu Tršiću, a naučio pisati u manastiru Tronoši. Pred I. srpski ustanak nastavio učenje u Sremskim Karlovcima i Petrinji. Od 1807-1813. u ustaničkoj Srbiji obavljao je dužnosti pisara kod raznih vojvoda, zatim je bio carinik i sudski činovnik. Posle propasti I. srpskog ustanka odlazi u Beč i tu se upoznaje sa poznatim slovenačkim filologom Jernejom Kopitarom. Kopitar ga upućuje u književni i naučni rad. Književnim poslovima putovao je u Rusiju i Nemačku. U tim zemljama dolazi u kontakt sa najuglednijim knjiž. i naučnim radnicima. U razdoblju od 1834. do 1841. obilazi skoro sve južnoslovenske oblasti, skupljajući na· rodne umotvorine. Povremeno je boravio u Srbiji, ali se u njoj nije dugo zadržavao zbog sukoba sa rez1mom. Vukova knJ"iž. i na- VukKaradžić Stefanović učna delatnost je obimna i mnogostruka. Glavna njegova zasluga je reforma jezika, a sastoji se u tome što je zahtevao: uvođenje čistog nar. jezika u književnost, fonetski pravopis i štokavštinu kao zajednički jezik Srba i Hrvata. Te reforme Karadžić je podupro svojim književnim i naučnim radom: skupljanjem nar. umotvorina, radom na rečniku i objavljivanjem svojih dela novom fonetskom ortografijom. Iako je i ranije kod Srba rađeno na uvođenju nar. jezika u književnost (Dositej Obradović), niko tako strasno nije vodio borbu kao Vuk. Ispravnost svojih ideja Karadžić je pokazao delima i borbu za novi jezik i pravopis doveo je do konačne pobede, uprkos brojnim i moć nim protivnicima. Njegovim reformama su se suprotstavili moćni i uticajni društveni činioci: srp. crkvena hijerarhija u Ugarskoj i vladajući krugovi u Srbiji. Oni su osetili da je Vukova borba za jez. reformu borba za nar. kulturu. Vukova reformna nastojanja prihvataju najbolje snage kod Srba: u književnosti Branko Radičević, a u nauci o jeziku Đura Daničić. Ipak zbog otpora konzervativnih snaga srp. društva odugovlačeno je sa zvaničnim prihvatanjem Vukovih reformi. Vukov pravopis je u Srbiji uveden tek 1868.
315
KARADORDE PETROVI1
god. Velika je Vukova zasluga što j našu još mladu i nerazvijenu kultur afirmisao u inostranstvu. Narodne pe srne, koje je Vuk sakupljao, prevode ne su i sa oduševljenjem su prihva ćene od istaknutih ličnosti evrop. kul ture toga doba (Gete. Grim). Zahvalju jući Vuku postala je poznata i novij istorija srp. naroda. Cuveni nem. isto ričar Leopold Ranke napisao je n osnovu Vukovog kazivanja poznato de lo Srpska revolucija, u kome je dat istorija I. srpskog ustanka. Sem rad na jeziku i književnosti Vuk je po znat i kao istoričar. Njegovi izvrsni ra dovi o I. i 2. srpskom ustanku i gra đa o istoriji Srbije za vlade Miloš Obrenovića predstavljaju dragocen iz vor za noviju istoriju srp. naroda. Iak, je za života oštro napadan, klevetai pa i progonjen, od svojih protivnik~ Vuk je ostao dosledan svojim idejam i doveo ih je do konačne pobede. Nje gova brojna dela, njegova prepiski svedoče o jednoj izuzetnoj pojavi i mo žemo ga smatrati najznačajnijom lič nošću naše novije kulture. KARADORDE PETROVIC (1768-1817 nar. vođa u I. srpskom ustanku. Rode: u selu Viševcu kod Rače Kragujeva čke. Podaci o mladosti K. su oskudn Do 1787. z1veo u Srbiji gde m1 je otac bio siromašni seljak-kme 1 Sredinom 1787. zbog turskih na silja beži u Srem. U ratu Austrije s Turskom 1788-1 791. učestvovao u tz' Mihaljevićevom frajkoru. Posle rat ostao u Srbiji i naselio se u Topolt U doba sređenih prilika za vreme up rave Mustafa-paše bavi se trgovinor i postaje ugledan svojim bogatstvom hrabrošću. Učestvovao je u borbam protiv janičara u narodnoj vojsci, koji je obrazovao Mustafa-paša. Za dahijsk vladavine učestvuje 1802. u pokušaji spahija da organizuju borbu protiv da hija. Učesnik je u pripremama ustank, 1803, što je izazvalo poznatu seču kne zova. Poteru koj je trebalo da ubij K. razbio je i pobe gao u šumu. 1 saradnji sa hajdu čkim starešinor Stanojem Glava šem. K. prikuplj begunce i hajduk~ priprema1uc1 usta nak. Na zboru ' Orašju početkom fe Karađorđe Petrović bruara 1804. izab ran je za vođu us tanka u šumadiji. Odmah posle izbor: razbija dahijsku vojsku kod Drlupe po1 vodstvom Aganlijinim. Uspešno se bor protiv Kučuk-Alije i krdžalija. Već pr· vih dana ustanka osvaja Kragujevac Jagodinu i Požarevac, doprinosi padi
KARADORDEVICI Smedereva i opseda Beograd. Istovremeno se povezuje sa ustaničkim starešinama u zap. Srbiji i Pomoravlju. Svojom hrabrošću, vojničkim talentom, organizatorskim sposobnostima nameće se za vrhovnog vojnog zapovednika ustaničkih snaga. Već od maja 1804. K. se naziva vrhovnim voždom. Od svih ustaničkih starešina ima najjasnije shvatanje o ciljevima i zadacima ustanka. Protiv je kompromisa sa dahijama, traži njihovo uklanjanje, ukidanje čitlučkog sistema i igra najvažniju ulogu u pretvaranju bune protiv dahija u revolucionarno-nacionalni ustanak protiv turske vlasti uopšte. Posle uspeha u bitkama na Mišaru i Deligradu, uprkos otpora krupnih starešina K. postaje poglavar ustaničke države. Naročito se K. istakao u organizaciji ustaničke vojske. Sve do poslednje godine ustanka, neposredno ili posredno učestvuje u svakoj krupnijoj akciji ustaničke vojske. I pored ogromne ratne slave morao je stalno da vodi borbu sa istaknutijim vojvodama, koje su želele da mu ograniče vlast. Glavni njegovi protivnici su istaknute vojvode: Milenko Stojković, Petar Dobrnjac i Jakov Nenadović. Oni su pokušali da ograniče K. vlast preko tzv. Praviteljstvujušćeg sovjeta srpskog. Ipak je K. u toj borbi pobedio. Već 1808. Sovjet ga priznaje za naslednog „verhovnog serbskog predvoditelja". Definitivnu pobedu nad svojim protivnicima K. je izvojevao na vojvodskoj skupštini 1811. Skupština ga je priznala za vrhovnog vožda i izvršena je reorganizacija uprave u skladu sa K. interesima. Krupnim vojvodama su smanjene njihove oblasti i oni su izjednačeni sa ostalim vojvodama, a svi direktno potčinjeni K. kao vrhovnom državnom poglavaru. Sovjet je preuređen i obrazovana je vlada od tzv. popečitelja. I popečitelji i Sovjet i vojvode su u svemu zavisili od Karađorđa. Milenko Stojković i Petar Dobrnjac, koji nisu pristali na ove promene, isterani su iz zemlje. Time je K. kroz borbu za ličnu vlast obezbedio jedinstvo ustaničkih snaga i centralizovao ustaničku državu. Karađorđe je vodio i živu diplomatsku aktivnost, ali se nije uvek snalazio u komplikovanim spoljno-političkim prilikama svoga vremena. Pored saveza sa Rusijom, pokušava da proširi veze i sa drugim silama, npr. Austrijom i Francuskom. Poslednje godine ustanka K. ne pokazuje raniju aktivnost i energiju. Razočaran u Rusiju zbog nepovoljnog po Srbe Bukureškog ugovora, K. zauzima čvrst stav prema Turcima. Za vreme turske ofanzive 1813. god. njegova uloga u ratnim operacijama nije kao ranije. Trećeg okt. 1813, iako se Turcima još mogao
KARANTANIJA pružati otpor, K. prelazi u Austriju. Ubrzo Turci osvajaju Srbiju. Iz Austrije, K. sa većim brojem starešina prelazi u Rusiju, nastanivši se u Hotinu. Tamo dolazi u vezu sa grč. revolucionarima tzv. heteristima. 1817. prelazi u Srbiju, gde je posle završenog 2. ustanka upravljao Miloš Obrenović. Cilj K. je bio pokretanje šire akcije protiv Turaka u saradnji sa grč. heteristima. Plašeći se komplikacija, Miloš Obrenović naređuje da se K. ubije. KARADORDEVICI, dinastija koja je vladala Srbijom 1842-1858. i 1903-1918. i Jugoslavijom od 1918. do 1941. Za osnivača dinastije možemo smatrati Karađorđa Petrovića, vođu 1. srpskog ustanka. Iako je imao neograničenu vlast, Karađorđe formalno nije bio monarh. Dinastija se Karađorđevića smenjivala na prestolu Srbije sa dinastijom Obrenovića. Vladari ove dinastije su: Aleksandar Karađorđević, knez Srbije (1842-1858), Petar I Karađorđević, kralj Srbije (1903-1918), i kralj Jugoslavije (1918-1921), Aleksandar I kralj Jugoslavije (1921-1934) i Petar II (1934--1941). Petar II Karađorđević je od 1941. do 1945. formalno bio kralj Jugoslavije u emigraciji sve do proglašenja FNRJ 29. nov. 1945. godine. KARAMZIN, Nikolaj Mihailovič (17661826), predstavnik sentimentalizma u ruskoj književnosti, istoričar koji je svojom obimnom Istorijom Ruskog Carstva, pisanom širokom naracijom, izvršio snažan uticaj na nekoliko generacija rus. inteligencije. KARANTANIJA, nezavisna slovenačka kneževina, nastala u VII v. Njeno središte je bio Krnski grad (Carantana) na Gosposvetskom polju, u slovenač ko j Koruškoj (današnja Austrija). Kneževina je pod knezom VaLukom (v.) bila u sastavu Samove države (v. Samo), a kasnije je, posle raspada Samovog saveza, branila svoju samostalnost ne samo od A vara već i od Bavaraca i Franaka. Težila je da se proširi u ravnicu između Alpa i Jadranskog mora, gde je naišla na otpor Langobarda. Sredinom VIII v., kada su avarski napadi postajali sve jači, knez Borut (v.) zatražio je pomoć od Bavaraca. U zajedničl~om ratu Karantanaca i Bavaraca (744-745) Avari su odbijeni, ali je Karantanija morala da prizna vrhovnu vlast Bavaraca. Za vlade Borutovih naslednika Gorazda (v.) i Hotimira (v.) Bavarci su ubrzali proces hristijanizacije i feudalizacije u karantanskoj kneževini, što je izazvalo otpor slovenskih plemena. U doba Karla Velikog Karantanija je došla pod fra-
KARBONARI
317
načku vlast, a posle verdenskog sporazuma (843) o podeli Franačke između naslednika Ludviga Pobožnog (v.) kneževina Karantanija je potpala pod vlast nemačkog kralja. Godine 952. nemački kralj Oton I ujedinio je slovenačke zemlje u Veliku Karantaniju, oblast od Dunava do Jadranskog mora i reke Poa, da bi sprečio prodor Ugara u Srednju Evropu. Oton II, nemački kralj ju je podelio, kasnije, na Istočnu marku i Karantaniju. Jedinstvena teritorija Karantanije nije se održala; u toku dugog procesa, koji je trajao do XV v., u okviru Karantanije su se obrazovale tri istorijske pokrajine: Koruška (v.), štajerska (v.) i Kranjska (v.). Pod stranom vlašću se u punoj meri u ovim pokrajinama izgradilo feudalno društvo, koje je nosilo pečat stranog uticaja (dalje v. Slovenija). KARBONARI, članovi ital. tajnog polit. udruženja Carboneria (naziv od ital. carbonario - „ugljenar", zbog toga što su se okupljali u šumama, kod ugljenara, i po njihovim kolibama). Prve karb. organizacije nastaju u Napulju, za vreme franc. vladavine (1808-1815), kad se javljaju i prve neuspele pobune protiv režima na čijem se čelu, u ime Napoleona, nalazio Mira (Murat). Posle ponovnog deljenja Italije među stranim silama i nemoćnim ital. vladarima na Bečkom kongresu 1815. god. stupili su u revolucionarnu akciju sa ciljem da se Italija oslobodi i ujedini na principima ustavnosti, liberalizma i republikanskog uređenja. Pod uticajem i vođ stvom karbonara izbila je revolucija u Napulju protiv restaurisanih Burbona koju je ugušila Austrija (1820-1821). Istovremeno, karbonari su istupili i u Pijemontu. Posle toga, oni se većinom sklanjaju u Francusku, gde 1821-1822. god. učestvuju u pobunjeničkim pokretima franc. liberala republikanskog smera, koji takođe uzimaju ime karbonari. Posle julske revolucije u Francuskoj (1830), oni su ponovo među prvim ustanicima koji, bez uspeha, dižu pobune u Parmi, Modeni i Romanji. Posle osnivanja Mlade Italije (1831), s D. Macinijem (G. Mazzini) na čelu, kojoj pristupa i znatan deo karbonara, njihova organizacija gubi veći značaj. KARDELJ, Edvard, političar i drž. (Ljubljana. 27. jan. 1910-). Potiče iz radničke porodice i po završetku građanske škole u Ljubljani upisuje se u učiteljsku školu koju završava 1929. U učiteljskoj službi nije bio jer je skoro na samoj maturi bio uhapšen zbog revolucionarnih delatnosti. Već u 16. godini postaje član ilegalne organizacije SKOJ-a, a 1928. i član Gradskog komiteta SKOJ-a za Ljubljanu. Sledeće 1929. god. postaje član Pokrajinskog komiteta SKOJ-a, a u jesen iste go-
KARDELJ
dine biva prvi put uhapšen. Po izlasku iz zatvora postaje sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ-a, a sledeće 1930. god. ponovo ga hapse. Na suđenju u Beogradu posle teškog mučenja, iako maloletan, biva osuđen na 2 god. strogog zatvora koje je izdržao u Zabeli kraj Požarevca. Po izlasku iz zatvora vraća se u Ljubljanu i odmah uključuje u aktivni partijski rad. 1932. god. zajedno sa B. Kidričem ulazi u obnovljeni Pokrajinski komitet Partije i jedan je od poznatih boraca za obnavljanje partijske organizacije u Sloveniji, koja je pre toga bila razbijena. Pored partijskog rada on aktivno radi na pokretanju legalnih partijskih publikacija, kao što su: „Nova knjiga" i „Književnost'" u Ljubljani, „Ljudska pravica" u Murskoj Soboti i dr. Veoma rano je počeo da piše u ilegalnoj partijskoj štampi, u legalnim časopisima i listovima. Pripremio je više brošura o aktuelnim pitanjima tekuće politike Partije. Jedan je od organizatora i učesnika u radu Pokrajinske partijske konferencije u Goričanima kraj Ljubljane (1934), gde se prvi put sreo sa drugom Titom. Posle konferencije krajem 1934, po odluci CK KPJ odlazi u Sovjetski Savez, gde ostaje pune 2 godine Bio je polaznik lenjinske škole ~ a zatim i predavač na Komunističkom Edvard Kardelj univerzitetu nacionalnih manjina Zapada. Početkom 1937. preko Pariza ilegalno se vratio u zemlju sa zadatkom da organizuje osnivački kongres KP Slovenije, što je i ostvario. Kratko vreme legalno je radio ali već 1939. ponovo prelazi u ilegalnost i kao instruktor CK KPJ radi sa Centralnim komitetom KP Slovenije i KP Hrvatske. Od početka 1940. živi uglavnom u Zagrebu i zajedno sa Titom jedan je od glavnih boraca u reorganizaciji KPJ. Na V partijskoj konferenciji u Zagrebu podnec je referat o političkoj situaciji i torr prilikom ponovo izabran u CK i Politbiro Partije. - I pored prevelike zauzetosti partijskim radom K. se bav i publicističkim i teoretskim radom il oblasti društvenog razvitka u zemlji međunarodnih političkih zbivanja. Ra· dove često objavljuje pod pseudonimima (Tone Brodar, Ivan Kovač, J. Bevc Levc, Sperans, itd.). Još 1933. objavic je u časopisu „Književnost" pod pseu· donimom Tone Brodar članak Nacio· nalno vprašanje kot znanstveno vpra· šanje, a 1939. godine knjigu Razvo; slovenskega narodnega vprašanja.
KARDINAL
KARLAJL
318
Na početku oslobodilačkog rata i revolucije, K. je zajedno s Titom i ostalima jedan od organizatora ustanka. Rat ga je zatekao u Beogradu, odakle se on odmah vraća u Zagreb gde učestvuje na širem sastanku Politbiroa na kome je bilo odlučeno da se pristupi pripremama za ustanak. U Ljubljani sudeluje u osnivanju Osvobodilne fronte Slovenije. Do septembra 1941. radi na organizovanju ustanka u Hrvatskoj i Sloveniji a zatim preko Beograda odlazi na teritoriju Užičke Republike. Na poznatom savetovanju u Stolicama postaje član Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske koji se tada formirao. U Titovom Užicu uređuje list „Borbu". Nakon povlačenja iz zap. Srbije odlazi sa Vrhovnim štabom u Bosnu a zatim preko Sarajeva stiže u Zagreb radi organizovanja ilegalnog punkta CK na okupiranoj teritoriji. Posle obavljenih zadataka vraća se u Sloveniju, gde ostaje do sredine jula 1942. a zatim se prebacuje na oslobođenu teritoriju Hrvatske aktivno radeći na organizaciji narodne vlasti, partijskih i dr. političkih organizacija i jedinica NOV u ovim oblastima. Posle ovoga njegova delatnost je najviše vezana u CK KPJ i Vrhovnom štabu ali povremeno odlazi u razne delove zemlje po partijskim i dr. zadacima. Autor je brojnih članaka i govora u kojima izlaže ideje i osnovne ciljeve NOB-a, a posebno se bavi izgradnjom osnova nove državne zajednice, kao i novih organa N.00. Na 1. zasedanju A VNOJ-a u Bihaću bio je izabran za potpredsednika njegovog Izvršnog odbora. Aktivno učestvuje u pripremanjima II zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, nov. 1943. na kome je izabran u predsedništvo A VNO.J -a a istovremeno i za potpredsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije. Zajedno s Titom učestvuje u razgovorima sa predstavnicima izbegličke vlade radi formiranja zajedničke vlade. Posle sporazuma Tito-šubašić te formiranja nove vlade marta 1945, Kardelj postaje njen potpredsednik i ministar za Konstituantu. Sa te dužnosti on rukovodi radom na izradi prvog ustava FNRJ i stvaranju osnovnih zakona nove države. - Posle donošenja prvog ustava 1946, K. postaje i predsednik Kontrolne komisije do njenog rasformiranja 1948. Od 1948. do 1953. bio je ministar inostranih poslova, a 1953. posle donošenja Ustavnog zakona bio je izabran za potpredsednika Saveznog izvršnog veća. Autor je brojnih radova u posleratnom periodu u kojima razotkriva suštinu birokratizma i neophodnost jačanja socijal. demokratije. Aktivno učestvuje u izgradnji društvenog i ekonom. sistema a u nekim aspekti-
ma te izgradnje i neposredno rukovodi. Zajedno sa M. Pijade i drugima radi na izradi Ustavnog zakona u kome su dati okviri daljeg razvitka socijal. demokratije i socijal. odnosa. Radničkom samoupravljanju i komuni K. posvećuje posebnu pažnju. Zastupajući svuda stav o neophodnosti razvitka komunalne samouprave i jačanja njene materijalne osnove, on istovremeno upozorava da komunu ne treba posmatrati kao neku zatvorenu, univerzalnu društvenu organizaciju, naglašavajući uvek neophodnu potrebu jedinstva društvene zajednice. U uvođenju radničkog samoupravljanja, kao osnovnog elementa proizvodnje i potrošnje, on je u velikoj meri doprineo na teoretskom i praktičkom planu da se ova velika ideja socijalizma ostvari. - I na području spoljne politike i među narodnog radničkog pokreta K. je jednako aktivan i prisutan. On vodi jugoslovensku delegaciju na Konferenciju mira u Parizu 1946, šef je jugoslovenske delegacije na zasedanju Generalne skupštine OUN 1947-51. i na zasedanju ministara inostranih poslova u Moskvi 1947. Značajan je K. doprinos i u razvoju naučne misli u našoj zemlji a posebno društvenih nauka. Počasni je član Slovenske akademije znanosti in umetnosti i redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti. KARDINAL, najviši čin u katol. crkv. hijerarhiji posle pape, njegov prvi savetnik i saradnik. Iz redova kardinala, kojih ima 70, a od kojih je uvek polovina !talijana, bira se papa. KAREV, Nikola (1877-1905), maked. revolucionar, socijalist i učesnik ilindenskog ustanka. Socijalističke ideje prihvata još kao đak Bitoljske gimnazije. Igrao je značajnu ulogu u VMRO-u. Nakon odluke o dizanju ilindenskog ustanka, aktivno radi na njegovom organizovanju u kruševskom kraju. Bio je na čelu poznate Kruševske RepubliNikola Karev ke. Posle ilindenskog ustanka nastavio borbu protiv Turaka i poginuo je u jednom sukobu sa turskom vojskom u Rajčancima.
KARLAJL, Tomas (Carlyle, Thomas, 1795 -1881), engl. istoričar, filozof i esejist. U filosofiji je bio idealist, s jako izraženim moralističkim tendencijama. Kao istoričar istakao se bogatim, sjajnim i živopisnim stilom, dramatičnošću prikaziivanja i shvatanjem da istoriju stvaraju velike ličnosti, heroji. Bio je protivnik novijih demokratskih pokre-
KARLISTI
319
ta i sa izvesnim misticizmom okrenut prošlosti. Pisao je obimna dela o O. Kromvelu (0. Cromwell), Fridrihu Velikom, francuskoj revoluciji, čartizmu i niz ogleda O herojima. KARLISTI, naziv za pristalice Don Karlosa Burbonskog (1788-1855), brata kralja Ferdinanda VII, pretendenta na španski presto, koji je vodio duge građanske ratove osporavajući presto Izabeli (v.), kćeri Ferdinandovoj. KARLO MARTEL (vladao 715-721), majordom u franačkoj državi iz porodice Karolinga. Uspostavio je franačku vlast u Alemanji, opustošio Friziju, pokorio Sakse i završio pokoravanje odmetničke Akvitanije. U bici kod Poatjea 732. god. zaustavio je prodor Arabljana u Evropu. Učvrstio je centr. vlast u kraljevini, a vojnu moć postigao poklanjanjem vojnih beneficija, poseda datih na doživotno uživanje za obavljanje vojne službe. KARLO VELIKI (?-814, vladao 742814), franački kralj i rim. car; najznačajniji vladar iz dinastije Karolinga. Ujedino je sve zapadnohrišćanske zemlje (izuzev Engleske) u jedno carstvo. - Upravljao je franačkom drž. sa bratom Karlomanom 768-71. god. Uvećao je franačku drž. osvajanjem. Pokorio je Langobarde, Sase (između Labe i Rajne), Frize, a Bavarskoj je oduzeo samostalnost. Razbio je i raselio Avare a Slavenima oko Labe, Save i Dunava mJmetnuo plaćanje danka. Granice drž. pomerio je do r. Ebra u španiji. Godine 800. krunisao se za cara Rimskog Carstva. Granice njegove drž. čuvale su dobro vojnički organizovane provincije, tzv. marke, kojima su upravljali markgrofovi. Organizovao je sudstvo i objavio zakone koji su važili za celu državu. U osvojenim zemljama pokorene narode je preveo u hrišćanstvo, uvodi se novi društveni poredak feudalizam, čime se ubrzao privredni razvoj Evrope. Za vreme njegove vlade došlo je do oživljavanja književnosti, razvoja školstva i uspona umetnosti, stoga se njegovo doba u umetnosti naziva karolinškom renesansom. Otvarao je mnogobrojne škole i dovodio na svoj dvor učene ljude iz Italije i Britanije, te tako stvorio najvišu zapadnoevropsku dvorsku školu svoga vremena „Akademiju". Njegovu vladu opisao je učeni monah Ajnhard u delu „Vita Caroli Magni". KARLO I ANZUJSKI (1226-1285, vladao od 1265), anžujski grof, napuljski kralj i osnivač dinastije Anžujaca. U borbi protiv moćne nemačke porodice Hoenštaufovaca rim. papa i firentinski bankari pozvali su u pomoć brata franc. kralja Karla I Anžujskog. Posle nekoliko bitaka uništeni su Hoenštaufovci, a Napuljska Kraljevstvo pripalo
KARLO
je Anžujcima. Potomci Karla I Anžujskog su uz pomoć hrv. vlastele postali kraljevi Ugarske i Hrvatske. KARLO IV LUKSEMBURSKI (13161358, češ. kralj od 1346, rimsko-nemački car od 1355); sin češ. kralja Jovana Luksemburškog. Posle očeve smrti postao je češ. kralj, a nem. plemstvo mu je dodelilo titulu nem. kralja. Kako je bio u dobrim odnosima sa papom, krunisan je za kralja Lombardije, a potom za cara Svetog Rimskog Nemačkog Carstva (1355). Poklonio je punu pažnju ekonom. razvoju Ceške. Objavio je „Zlatnu bulu" (1356) iz koje se vidi da je češka slobodna i suverena drž., a ne u feudalnoj zavisnosti od Nemač ke; određena su prava knezovima izbornicima koji su birali cara, a gradovima je ograničio pravo sklapanja saveza protiv cars!(e vlasti. Za vreme Karlove vlade u Ceškoj se formira staleška država. Karlo je podigao Prašku biskupiju na stepen nadbiskupije, a 1348. osnovao prvi slovenski univerzitet u Pragu i prvi u Evropi. Pod Karlom IV Prag je ulepšan svetovnim i crkvenim građevinama. KARLO V (1500-1558, kao španski kralj Karlo I vladao 1516-1556), sin austrijskog nadvojvode Filipa Burgundskog (kao španski kralj Filip I Lepi) i Jovane Lude, a unuk cara Maksimilijana I Habsburškog i kralja Ferdinanda II Katoličkog. Na špan. presto, kao Ferdinandov unuk, stupio je 1516, za rimsko-nemačkog cara izabran je 1519, a krunisan je u Bolonji 1530. Bio je vladar države u kojoj „sunce nikada ne zalazi". Pod njegovim žezlom nalazile su se sledeće zemlje: Kastilija s Navarom i Granadom i špnskim posedima u Americi; Aragonija s Valensijom i Katalonijom; u Italiji Napulj, Sicilija i Sardinija; Holandija, Burgundija i Virtenberg i nasledni posed prejasnog doma Habsburga u Austriji. Karlova drž. bila je veštačka tvorevina zemalja koje su se međusobno razlikovale u privrednom, polit„ nacionalnom, verskom i kult. pogledu. Ova carevina, bez jače unutarnje povezanosti, dolazila je u sukob na više strana. Sa franc. kraljem Fransoa I vodio je nekoliko ratova zbog Italije i Burgundije; kada se suKarlo V Habsbur~ki kobio sa papom Klementom VII, landsknehtovi, koje je predvodio Frudzberg, strašno su opustošili Rim (Sacco di Roma) 1527. Tursko Carstvo bilo je Karlov neprijatelj i na Sredozemlju i u Podunavlju, i zato je on ratovao sa
KARLO
320
Sulejmanom Veličanstvenim, kako na Dunavu tako i u severnoj Africi, gde je osvojio Tunis 1535. Na Sredozemnom m. stalno su ratovale špan. flota, kojom je komandovao Andrea Dorija, i tur. kojoj je na čelu stajao kapudan-baša Hajrudin Barbarosa. Karlo je u Americi proširio posede špan. krune na Meksiko i Peru. Najveći unutrašnji potres izazvao je pokret reformacije koji je otpočeo u Nemačkoj 1517. On je kao vatreni katolik osudio Lutera i njegove pristalice na saboru u Vormsu 1521. Godine 1529. protestanti su na saboru u Augzburgu izneli tzv. „augsburšku konfesiju", a 1555. zaključen je u Augsburgu „verski mir", po kojem je protestantima priznata sloboda veroispovesti. Xarlo se odrekao carske krune 1556. u korist svoga brata Ferdinanda, a vladavinu nad španijom i Zap. Indijom, Napuljem i Holandijom prepustio je svome sinu Filipu II; sam se povukao u manastir, gde je napisao svoje uspomene i gde je, istrošen od života, uskoro umro. KARLO VI (1685-1740, vladao od 1711), rimsko-nemački car i, kao Karlo III, ugarsko-hrvatski kralj. Bio je drugi sin cara Leopolda, pa mu je bio namenjen špan. presto. Mirom u Raštatu (1714), kojim je završen rat za špan. nasleđe, on se odrekao špan. prestala, ali je kao Habsbur~ovac nasledio druge špan. zemlje: Milano, Napulj, Siciliju, Sardiniju i .Nizozemsku; Vodio je uspešan rat protiv Turaka i 1718. god. sklopio mir u Požarevcu (v.). Kako je bio poslednji muški potomak habsburške dinastije, osigurao je presto svojoj kćeri Mariji Tereziji tzv. Pragmatičkom sankcijom
(1713). Boreći
se za priznanje tog akta, oslabio ~e moć Austrije, i u novom ratu pro~iv Turaka, koji je završen Beogradskim mirom 1739. (v.), izgubio gotovo sve što je zadobijeno 1718. god. KARLO II (1661-1700, vladao od 1665), kralj španije, sin Filipa IV. l'.vukao je Spaniju u nekoliko neuspeh~ ratova protiv Luja XIV. Budući ~a nije imao muških potomaka odredio je sebi za naslednika Filipa Anžujskog, unuka Luja XIV i utemeljivača burbonske dinastije u Spaniji, a sve ovo izazvalo je tzv. rat za špan. n<$leđe 1701-1714 (v.). KARLO III (1716--1788, vladao od 1759), kralj španije, zvani Burbonski, ~in F~ lipa V. Nastojao je da unutrašnJe. prilike u zemlji dovede u red, da privredu, finansije i vojsku postavi na zdrave osnove, a Spaniju polit. i kult. uzdigne. Karlo je zabranio rad jezuitskom redu u Španiji 1767. godine. KARLO IV (1748-1819, vladao 17881808) kralj Spanije, sin Karla III. Vođenj~ drž. poslova poverio je svojoj
KARLO
ženi Mariji Lujzi od Parme, a stvarni vladalac bio je njen ljubavnik, svemoćni ministar Manuel Godoja. Slab političar i razvratnik, bez osećanja polit. realnosti, Karlo je upleo Spaniju u rat protiv revolucionarne FrancusKarlo IV ke. Posle je, pak, s njom u savezu ratovao protiv Engleske i Portugala. U ovom ratu engl. admiral Horacije Nelson uništio je špan. flotu, zajedno sa brodovima Francuske, u bici kod Trafalgara 1805. Kad je franc. vojska ušla u Spaniju 1808, on se odrekao prestala u korist Napoleonovog brata 2ozefa Bonaparte. Njegov sin Don Karlos bio je pretendent na špan. presto pod imenom Filip V, ali kad su Francuzi, uz pomoć engl. ekspedicionog korpusa pod komandom generala Velingtona, bili isterani iz Španije 1813, na presto je došao Ferdinand VII (1814). KARLO I (1887-1922), vladao 19161918), poslednji austr. car i, kao Karlo IV, ugarsko-hrvatski kralj, sin nadvojvode Otona, naslednik svog strica Franca Jozefa I. Nisu uspeli njegovi pokušaji sklapanja separatnog mira i njegovo nastojanje da od Austro-Ugarske stvori federativnu državu (okt. 1918). Prestola u Austriji odrekao se 11, a u Ugarskoj i Hrvatskoj 13. nov. 1918. god. Zakon o proterivanju svih Habsburga iz Austrije donesen je u aprilu 1919. god. KARLO XII (1682-1718, vladao od 1697), švedski kralj, zv. Aleksander Severa. Ušavši, veoma mlad, u severni rat protiv Rusije, Danske i Poljske, pobedio je Petra I kod Narve (1700), Dance je prisilio na separatni mir, a poljski presto je dao Stanislavu Lešćinskom (Stanislaw Leszczynski) na štetu A vgusta II. U novom ratu protiv Rusije, među tim, doživeo je poraz kod Poltave (1709). Zatim je prebegao u Tursku i nagovorio sultana da zarati protiv Rusije (1711-1712, rat završen mirom na Prutu). Vratio se posle nekoliko godina stranstvovanja, kad je bio i zatočen, i poginuo je u ratu protiv Danaca u Norveškoj. Iako pustolovne prirode i fantasta vladao je apsolutistički. KARLO Al.BERT (Carlo Alberto, 17981849, vladao 1831-1849), kralj Sardinije. Da bi sprečio izbijanje revolucije, izdao ustav (1848) koji se nalazio na snazi do 1946. god. Stao je na čelo borbe za ujedinjenje Italije (v.) protiv Austrije i u ratovima 1848-1849. god. komandovao sardinskim trupama. Pre-
KARLOVAClKA MITROPOLIJA
321
trpeo poraz u bici kod Kustoce (v.), i zatražio primirje. U proleće 1849. god. prekinuo primirje i prešao u napad na austrijske trupe, ali je bio pobeđen u bitkama kod Mortare i Novare (v.). Na unutrašnjem planu bio je u sukobu s liberalima, i 1849. god. abdicirao u korist svog sina, Viktora Emanuela II (v. Revoiucije 1848-1849. god.; Rizorđimento ).
KARLOVACKA MITROPOLIJA, crkvena oblast, koja je sve do 1920. obuhvatala pravoslavne Srbe u Habzburškoj monarhiji. Pored Srba obuhvatala je i ugarske Rumune sve do 60-ih godina XIX veka. Karlovačka mitropolija je uživala autonomiju na osnovu privilegija cara Leopolda I do 21. avg. 1690. Te su privilegije garantovale Srbima u Habzburškoj monarhiji slobodu vere, upotrebu starog kalendara, pravo izbora arhiepiskopa, koji će slobodno upravljati crkvom i posvećivati episkope i sveštenstvo. Na osnovu ovih privilegija prebegli pećki patrijarh Arsenije III čarnojević organizuje pored starih episkopija u Ugarskoj još nekoliko novih. Sedište mitropolije do 1713. bilo je u manastiru Krušedolu, a te godine se premešta u Sremske Karlovce. Kao poglavari pravoslavne crkve u Habzburškoj monarhiji, karlovački mitropoliti su nosili titulu arhiepiskopa. Na majskoj skupštini 1848. mitropolit Rajačić je proglašen za srpskog patrijarha i tu su titulu zadržali njegovi naslednici sve do 1920. god„ kada je izvršeno ujedinjenje pravoslavne crkve u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca. Kao poglavari srpske crkve karlovački mitropoliti su igrali važnu ulogu u životu austr. i ugarskih Srba. Oni su imali pravo da sazivaju tzv. Crkveno-narodne sabore i arhijerejske sinode. Sabori su birali arhiepiskope i odluči vali o verskim i prosvetnim poslovima pravoslavnih Srba. Sabori su sazivani uz carsko odobrenje i na njima su redovno prisustvovali carski komesari. Sinod je bio sastavljen od episkopa na čelu sa mitropolitom i on je faktički upravljao svim crkvenim poslovima. Sednice sinoda je sazivao mitropolit, ali po carskom odobrenju i u prisustvu carskog komesara. Do 60-ih godina prošloga v. mitropolit i episkopi imaju skoro potpunu vlast u verskim i prosvetnim institucijama Srba. Postepeno na saborima i u autonomnim verskim i prosvetnim ustanovama stiče uticaj svetovna inteligencija iz građanskih krugova, ali je episkop i dalje održao pretežan uticaj. KARLOV ACKI MIR, mir zaključen između Turske i članica tzv. Svete lige (Austrija, Poljska i Mletačka Republika) posle tzv. bečkog ili morejskog rata (1683-1699). Posle dugog ratova-
KAROLINZl
nja, Turska, poražena kod Sente (1697) prihvatila je nepovoljan mir, koji je zaključen u Sremskim Karlovcima 1699. Turska je ustupila Austriji Ugarsku sa Erdeljom, zadržavši preko Dunava Banat, a preko Save istočni Srem. Mletačka Republika je dobila Moreju (Peloponez) i proširila svoje posede u Dalmaciji (Knin, Vrgorac i deo Boke). Poljska je dobila Podoliju. Austrija dobija pravo trgovine sa Turskom i na austr. trgovce se proširio režim kapitulacija. Turska je priznala Austriji pravo zaštite katolika i pravo zaštite hodočasnika u Palestinu. Karlovačkim mirom se završava period ofanzive Turaka prema zap. Evropi i počinje naglo slabljenje turske vojne i političke moći. Austrija otada postaje prvorazredni faktor u rešavanju istočnog pitanja. KARMINA BURANA, v. Carmina burana.
KAROLINA (prema lat. Carolus, Karlo), srednjevekovno latinsko pismo, nastala na području države Karla Velikog. Zamenila je teško čitljivu prekarolinu lepšim i jasno ispisanim slovima. KAROLINŠKA RENESANSA, period oživljavanja i preporoda književnosti, školstva i umetnosti u razdoblju od 800. do polovine IX veka. Počinje sa vladom Karla Velikog koji je na svom dvoru okupio književnike: Alkuina, Ajnharda, opata Lupusa i dr. Tada se razvila bogata literatura na latinskom jeziku, nastaju hronike, mnogobrojne teološke rasprave i niču mnogobrojne manastirske škole. Knjige se pišu jasnijim i čitljivijim pismom-karolinom. Najistaknutiji arhitektonski spomenici ovog vremena su dvorska kapela u Ahenu i manastir Sen Galen. Najpoznatije vajarsko delo sitne plastike je konjanička statueta Karla Velikog. Karolinška renesansa je u umetničkom pogledu mešavina germanske, antičke i hrišćanske kulture. Nastala u krilu dvora i crkve, nije ni kasnije proširila domen svog uticaja. KAROLINZI, vladarska i vlastelinska franačka porodica; upravljala je Franačkom i državama koje su nastale podelom po Verdenskom ugovoru (843) od 687. do 987. god. - Porodica Karolinga dobila je ime po svom najistaknutijem predstavniku Karlu Velikom. Njen ugled u franačkoj državi utemeljio je majordom Pipin Mali (687). Njegov unuk Pipin III izabran je 751. god. za kralja Franačke, pošto su zbačeni s vlasti „lenji kraljevi" iz porodice Merovinga. Praunuk Pipina Malog Karlo Veliki se krunisao 800. god. za cara Rimskog Carstva. Karolinzi su učvr stili državno jedinstvo franačke države i vladarsku centralnu vlast. Unuci Karla Velikog podelili su franačku državu Verdenskim ugovorom (843) na
KARPOSEV USTANAK
322
3 dela: današnju Francusku, u kojoj su se Karolinzi održali na vlasti do 987. god, današnju Nemačku, gde su vladali do 911. i Italiju, kojom su upravljali do 875. godine. KARPOSEV USTANAK, ustanak makedonskih seljaka u kratovskom i krivopalanačkom kraju pod vodstvom hajdučkog harambaše Karpoša (16891690). Ustanak je izazvan turskom feudalnom eksploatacijom i svakovrsnim nasiljima. Napredovanje austr. vojske do Skoplja učinilo je da ustanak dobije masovni karakter. Ustanici su oslobodili Kratovo, Krivu Palanku, Kumanovo i Kačanik, a pomogli su austr. vojsci u borbi za Skoplje i štip. Loš postupak austr. vojske prema st. delovao je na slabljenje ustanka, a njeno povlačenje ubrzalo je njegov slom. Turci su potukli 3 000 ustanika kod Krive Palanke, a samog Karpoša su zarobili kod Kumanova. Poslednji otpor ustanici su dali pod Kačanikom jan. 1690. Plašeći se turskih represalija, masa st. je pobegla na sever, zajedno sa Srbima pod vođstvom patrijarha Arsenija III. KARTAGINA, ant. država, osnovali je Feničani kao svoju koloniju sredinom VII v. pre n. e. Pošto su izgradili jaku flotu, Kartaginjani su iz većeg dela Sredozemnog m. potisnuli grč. trgovce. Početkom VI v. pre n. e. zauzela je najveći deo afr. obale i postala najjača pomorska i trgovačka sila na zap. Mediteranu. Aristokratija je postajala sve bogatija, zahvaljujući radu ogromnog broja robova. Pošto su želeli da postanu gospodari Sicilije i grč. kolonija, Kartaginjani su došli u sukob sa Rimljanima koji nisu dozvoljavali da u blizini imaju tako moćnog suseda. Sredinom III v. pre n. e. došlo je do ratnog sukoba između Rima i Kartagine, čime su počeli dugotrajni ratovi, poznati pod zajedničkim imenom kao punski ratovi. Naziv su dobili po Punima, st. Kartagine. Za vreme 1. punskog rata (264-241) borbe su vođene oko Sicilije. Rimljani su 249. god. pre n. e. pretrpeli strahovit poraz i izgubili svu flotu. Osam god. docnije kartaginska flota je bila potučena od novosagrađene rimske. Kartagina je morala da plati veliku ratnu štetu na osnovu ugovora o miru, međutim, ona je osvojila nove posede u Spaniji, gde je postigla veliki trgovački prosperitet. Porodica Barkas postizala je uspeh za uspehom. Sa velikih poseda u Spaniji kartaginski vođa Hanibal, jedan od najvećih državnika i ratnika u svetskoj istoriji, poveo je vojsku protiv Rimljana. Tako je 218. god. pre n. e. izbio 2. punski rat. U njemu je kartaginska vojska izvela najveći podvig u ant. istoriji. Po ledenom bespuću prešla je Alpe i
KASTRIOTI odnela s1a1ne pobede u Italiji, kao što je pobeda kod Kane 216. god. pre n. ere. Rat se završio 202. god. pre n. e. porazom K. i prihvatanjem ponižavajućih mirovnih obaveza, kao što su spaljivanje svojih brodova, plaćanje ratne štete Rimu i saglasnost da neće voditi ratove bez odobrenja Rima. Bio je to poluzavisan položaj prema Rimu. Trebalo je da prođe punih 50 godina dok K. nije obnovila svoju moć i ojačala privredu. Rimljani su videli da im opasnost ponovo dolazi od istog naroda. Mnogi senatori su zahtevali da se uništi opasni neprijatelj. Iz tog vremena ostala je izreka koja se pripisuje Marku Porciju Katonu: „Ceterum censeo Carthaginem esse delendam" (Uostalom, smatram da Kartaginu treba razoriti). Odlukom rimskog Senata 149. god. pre n. e. otpočeo je 3. punski rat koji je trajao do 146. god. pre n. e. i označio kraj Kartagine. Pošto su potpuno opljačkali grad, a zatim ga spalili, preorali su preko njega brazdu. Zemljište su posvetili bogovima podzemlja i prokleli ga tako da se niko više tu nije mogao naseliti. Posede K. pretvorili su u provinciju kojoj su dali naziv Afrika. KASTA, sloj ljudi međusobno povezanih radi obavljanja određene vrste rada. Prvi put se pojavila u staroj Indiji u IV mileniju. Današnji naziv dali su joj Portugalci u XVI v. prilikom svog prvog dolaska u Indiju. Bila je poznata u ant. Egiptu, Kini i Japanu. U savremenoj istoriji ovaj termin se upotrebljava u prenosnom značenju i odnosi se na izolovani stalež ili grupu ljudi koji na sve moguće načine čuvaju interese i povlastice svoga staleža ili grupe. KASTILIJANSKA DINASTIJA, vladarska porodica, upravljala je pirinejskom pokrajinom Kastilijom od XI do XV veka. Kastilija je dobila naziv po mnogobrojnim utvrđenjima (kastelima) koja su stvorena za borbu protiv Arabljana. Grof Ferdinand I, osnivač K. D. osvojio je Leon i deo Navare, a njegov naslednik Alfons I je oduzeo 1085. god. Arabljanima Toledo. U doba Ferdinanda III ujedinjeni su Kastilija i Leon (1230), a od Arapa su otrgnuti Kordova i Mursija (1241) i Sevilja (1248). Alfonso X je osvojio Kadiz (1265), a Henrih III je priključio kastilijanskoj državi (1402) Kanarska ostrva. Kastilijanska dinastija prestala je da postoji 1469, kada je sklopljen brak između Izabele Kastilijanske i Ferdinanda I Aragonskog. KASTRIOTI, alb. vlasteoska porodica; javlja se početkom XV veka. Najznačajnije ličnosti iz ove porodice su Ivan Kastriota (XV v.), gospodar Kruje. Borio se protiv Turaka, ali im se morao
KATAKOMBE
323
pokoriti. Đurad Kastriota, islamsko ime Skenderbeg (Iskenderbei 1404/68), alb. nacionalni junak, borac za nezavisnost Albanije, ogorčeni protivnik Turaka. Opevao ga je Andrija Kačić -Miošić u svom delu Razgovor ugodni naroda slovinskoga kao balkanskog i alb. heroja. KATAKOMBE, podzemne grobnice hrišćana u vidu hodnika. Najpoznatije su u Rimu u kome ih nije bilo pre dolaska hrišćana. Pored sahranjivanja mrtvaca u njima su se održavali određeni kultovi. Grobnice u njima bile su iskopane u zidovima hodnika i zatvorene vertikalnom pločom na kojoj se nalazilo uklesano ime pokojnika. U njihovoj unutrašnjosti razvilo se staro hrišćansko fresko slikarstvo u kome su dominirali ciklusi iz Biblije. U XVIII v. od starih napuštenih kamenoloma stvorene su pariske K. koje su služile kao podzemna groblja. KATARI (grč. katharos - čist), pristalice dualističkog hrišćanskog učenja; tvrdili su da postoje 2 boga: bog dobra i bog zla (v. bogumili). KATARINA MEDICI (1519-1589), kći Lorenca II Medičija (Lorenzo Medici), žena franc. kralja Anrija II (Henri II). Vladala je kao regentkinja u ime svojih sinova Fransoa II (Frani;ois II), Šarla IX (Charles IX) i Anrija III. Ističući se intrigama, doprinela je zaoštravanju verskih ratova u Francuskoj između katolika i hugenota i imala je udela u organizovanju pokolja 1572. god. (v. VartoLomejska noć). KATARINA I (1648-1727, vladala od 1725), ruska carica, druga žena Petra Velikog. Marta Stavronskaja, kćerka litavskog seljaka, prošla je put od seljanke do carice. Prvi put udala se za nekog švedskog dragona, a 1702, postala je ljubavnica kneza A. D. Menjšikova. Tamo ju je video Petar Veliki, u nju se zaljubio i njome se oženio 1712. On ju je krunisao kao caricu 1724. Posle Petrove smrti stupila je na presto uz veliku pomoć kneza Menjšikova koji je za vreme njene vlade postao svemoćan, a posle njene smrti omogućio je Petru II da stupi na presto pod njegovim regentstvom, ali je posle bio proteran u Sibir. Katarina je osnovala Vrhovni tajni savet. KATARINA II VELIKA (1729-1796, vladala od 1762-1796), ruska carica, kćerka pruskog generala kneza Kristijana Augusta od Anhalt-Cerbsta. Za budućeg C!l["a Petra III udala se 1745. godine. Kad je dvorska garda, kojoj su nače lu stajali Alksej i Grigorije Orlov, Potemkin i dr., izvršila drž. udar i zbacila Petra III, koji je zatim bio ubijen, Katarina je postala carica. Ova vladarka prosvetiteljskog XVIII v. imala je buran i uzbudljiv lični život koji
KATARINA
se preplitao i, na izvestan način, uklapao u opšte društveno stanje njenoga doba. Još za života veoma čuvena (savremenici su je nazivali Velikom, Majkom otadžbine i Semiramidom Severa), ni posle smrti nije postala manje zanimljiva i za istoričare i za književnike. Oko sebe imala je vrlo sposobne saradnike, a sticaj istor. okolnosti bio je takav da su njeni mnogi polit. potezi bili plodonosni. Rusija je postala jaka država, vojnički snažna, a ugledna u polit. i kult. smislu. Ruska diplomatija svrstavala se u red evrop. diplomatija, učest vujući u izgradnji normi međunarod nog prava (deklaraKatarina II Velika cija o naoružanoj neutralnosti na moru 1780, konvencija s Turskom o principima konzularne službe 1783. i dr.). K~ tarina je bila u stalnim vezama s velikim umovima XVIII v. (Volter, Didro i dr.). Ali, suprotnost između sjajnog plemstva i privredno izrabljivanih i polit. obespravljenih kmetova i radnika dovela je do velikog ustanka pod vodstvom J. I. Pugačova. On je avg. 1773. digao ustanak ugnjetenih naroda Urala, Povoložja i dela Sibira, a sam se proglasio za cara Petra III. Pobuna je u početku donela sjajne vojne pobede, ali su carske snage, koje su predvodili P. I. Panjin i A. V. Suvorov, krvavo ugušile ustanak, a Pugačeva su u kavezu odveli u Moskvu, gde je pogubljen. Posle ustanka klasna suprotnost postala je još oštrija a povlašćeni slojevi dobijali su nove i učvr šćivali stare privilegije (1785). Katarina je u Evropi proširila granice Rusije na račun Poljske. U sporazumu s Pruskom dovela je na polj. presto Stanislava Ponjatovskog, koji je bio poslanik Poljske na rus. dvoru, gde je stekao naklonost Katarine, pod imenom Stanislav II August. Austrija, Pruska i Rusija su, sporazumom u Petrogradu 1772, izvršile prvu deobu Poljske, anektiravši 1/3 njene teritorije. Rusija i Pruska potpisale su 23. jan. 1793. tajni sporazum o drugoj deobi Poljske. Rusija je uzela Ukrajinu desno od Dnjepra i Belorusiju. U proleće 1794. planuo je veliki ustanak Poljaka, kojima je na čelu bio Tadeuš Košćuško. Seljacima je bilo obećano ukidanje kmetstva i oni su mu masovno pristupali. Ustanak je u početku imao izvanredne uspehe, ali je posle, budući da je plemstvo onemogućilo oslobođenje seljaka, izgubio masovnu osnovu. Ruska vojska pod komandom Suvorova potukla je
KATILINA Košćuška
324
u bici kod Macjejovice (10. okt. 1794). Rusija, Pruska i Austrija izvršile su treću deo bu Poljske 1795. Rusija je dobila Litvu, Kurlandiju, zap. deo Volinije i Brestsko Vojvodstvo. Katarina je protiv Turske vodila dva rata; prvi 1768-74 (u ovom ratu ruska flota pod zapovedništvom A. G. Orlova-Cesmenskog potukla je Tursku u zalivu Cesme jugozap. od Smirne 1770; Rusija je zaključila s Turcima mir u Kučuk-Kainardžiju 21. jula 1774, i po njegovim odredbama je dobila tvrđavu Kinbur na utoku Dnjepra u Crno m„ slobodu plovidbe za trgovačke brodove po svim tur. morima i po Dunavu, pravo da diplomatski zastupa Vlašku i Moldaviju pred Portom, a Tatari na Krimu i Kubanu postali su nezavisni; i drugi 1787-92. koji je okončan mirom u Jašiju (glavni gr. Moldavije). Katarina je pripojila Krim i područja oko Azovskog m. (1783), a G. A. Potemkin, reorganizator vojske i mornarice, izvršio je tamo kolonizaciju. Rusi su osvojili tvrđavu Hadžibej i pretvorili je u glavnu vojnu i trgovačku luku, koja se od 1795. zove Odesa. KATILINA, Lucije Sergije, rim. političar i organizator zavere protiv republike 65. god. pre n. ere. Cilj mu je bio da se ubiju konzuli, ukine senat i zavede diktatura. Zaveru je razotkrio Ciceron u svojim čuvenim govorima protiv Katiline. Zaverenici su pobegli iz Rima i mnogi poginuli u borbi protiv vojske koja je pošla protiv njih. Među njima pao je i Katilina. KATO-KAMBREZIJSKI MIR, sklopljen 1559. god. posle dugotrajnih ratova za Italiju koji su počeli 1494. god. Poslednji rat se vodio između franc. kralja Anrija II (Henri II) i špan. kralja Filipa II koga su pomogle trupe njegove žene, engl. kraljice Marije Tjudor (Mary Tudor), i to na severnim granicama Francuske. Posle poraza u Sen Kantenu i Gravelingenu, Auri II je pristao na mir prema kojem je priznao špan. prevlast u Italiji (posed Napuljskog Kraljevstva i Milanskog Vojvodstva), dok je Francuska zadržala Kale, Mec, Tul i Verden. KATOLICKA (RIMOKATOLIČKA) CRKVA, jedna od najvećih hrišćanskih organizacija u svetu. Formiranje kat. crkve otpočinje od 395. god. tj. sa podelom Rimske Imperije na Zapadno i Istočno Carstvo. U hrišćanskoj crkvi nije postojao vrhovni starešina, jer su svi arhiepiskopi i episkopi bili ravnopravni. Međutim, tokom vremena najviši ugled u zap. svetu sticao je episkog gr. Rima, koji se nazivao papa (grč. papas, otac) i otpočeo da nameće vlast dr. episkopima. Padom Zapadnog Rimskog Carstva ojačala je crkvena uloga papa, a njihovi svetovni posedi zahvatali su velika prostranstva oko
KATOLICKA CRKVA
gr. Rima, u juž. i srednjoj Italiji, juž. Galiji, Siciliji, Korzici, Sardiniji, itd. Rimske pape su energično podržale stvaranje franačke države, pokrštavanjem Franaka (496) i varvara zap. Evrope, potpomažući uvođenje novih feudalnih odnosa i jačanje monarhove vlasti, dobijajući zauzvrat ogromne zemljišne posede. Tako se u rano feudalno doba stvara, uz pomoć Franaka, papska država, a njeni poglavari postaju važne političke i duhovne lično sti. Katolička crkva, kao najvažniji ideolog i propagator feudalizma, odigrala je značajnu i progresivnu ulogu u rušenju rodovske zajednice i stvaranju novih naprednijih društvenih odnosa. Pored toga što uključuje varvare u red civilizovanih naroda, kat. crkva je širila pismenost i stvarala novu feudalnu kulturu na svim poljima duhovne delatnosti. Težnje katoličke crkve da nametne zap. narodima Evrope ne samo duhovnu već i svetovnu vlast ogledala se u tome što se crkva pozivala na tzv. Konstantinovu darovnicu i niz drugih falsifikata, dokazujući svoju premoć nad evrop. vladarima. Pape su došle najpre u sukob sa vizant. patrijarhom u Carigradu oko toga ko je najviši starešina hrišćanske crkve. Spor se završio rascepom 1054. god. i crkva se podelila na rimokatoličku i istočno pravoslavnu. Moć rim. papa sve je više rasla. Oni proglašavaju vladare za kraljeve i careve, daruju im krune i ostale vladarske znake (Dimitrije Zvonimir, Mihailo Bodin, Stevan Prvovenčani i dr.), ali se sukobljavaju oko premoći sa nem„ engl. i franc. kraljevima, nagoneći ih na pokornost. Početkom XIV v. kat. crkva je prinuđena na odstupanje čemu je doprinelo snaženje grad. staleža, jačanje antikatoličke opozicije (Viklif, Hus) i pojava jeresi kao antifeudalnog pokreta. U sukobu sa franc. kraljem Filipom IV papa Bonifacije VIII doživeo je poraz i težnje kat. crkve za svetskim gospodstvom su nepovratno propale. Katolička crkva je protiv neprijatelja koristila sredstva zastrašivanja, kao: isključenje iz crkve, prokletstvo, a takođe i fizički uništavala svoje protivnike, jeretike, putem inkvizicije. Mnogi naučnici su u sukobu sa crkvom izgubili svoje živote (Đ. Bruno i dr.). Katolič ka crkva je uspešno organizovala krstaške ratove (od 1096. do 1270) za oslobođenje Hristovog groba iz ruku nevernika. Njenu agresiju potpomagalo je mlado građanstvo i feudalci koji su težili da se dočepaju bogatstva ist. azij. država. Stvaranjem vojničkih monaških redova (Nemački viteški tevtonski red) ona, u svom prodoru na istok Evrope, preduzima pohode protiv „varvara" u Litvi, Poljskoj, Rusiji; katoli-
KATON
325
cizira Polapske i Pribaltičke Slovene, Pruse i osvaja Baltik. Ekspanziju Tevtonskog reda zaustavio je u Rusiji Aleksandar Nevski bitkom na Cudskom j. (1242), a slom kat. agresije završen je bitkom kod Tanenberga 1410. god. Katolička crkva je organizovala veliki broj ratova protiv bogomila u Bosni, a ugarskim kraljevima pomogla je da pokore Hrvatsku 1097. god. Krstaški ratovi omogućili su razvoj privrede i jačanje novog društvenog sloja građanstva, koje je ustalo protiv gramzivosti i raskalašnosti kat. sveštenstva, njihovog bogaćenja i sprečavanja razvoja napredne ljudske misli. Humanistička reformacija uzdrmala je temelje kat. crkve. Pokret za reformu zahvatio je Nemačku, Svajcarsku, Englesku i Baltičke zemlje. Tridentskim koncilom (1545-63) crkva je utvrdila svoje dogme, učvrstila apsolutističku moć papa i povela nove krstaške ratove protiv pristalica reformacije. Tridesetogodišnji rat u Nemačkoj i češkoj (1618-48) i verski ratovi protiv hugenota u Francuskoj nisu mogli da povrate moć i ugled katolicizma. Buržoaske revolucije u Nizozemskoj (XVI v.), Engleskoj (XVII v.) i Francuskoj (XVIII v.) potkopale su temelje ideologa feudalizma-katoličke crkve. U novim društvenim uslovima, sa pojavom nacionalnih država, kat. crkva menja svoju ideologiju i postaje saveznik buržoazije protiv radničke klase i naprednih demokratskih narodnih masa. Ujedinjenjem Italije (1870) nestala je rim. srednjovekovna papska država. Da bi se ikako spasao ugled pape, na Lateranskom saboru 1870. god. proglašena je nepogrešivost papa što je izazvalo otpor jednog dela kat. ~veštenstva, te je opozicija stvorila Starokatoličku crkvu, nezavisnu od pape. Sukob pape i italijanske vlade, nastao 1870. godine, ujedinjenjem Italije i proglašenjem Rima prestonicom Italije, izgladio je Benito Musolin~, predsednik fašističke vlade. Te godme ponovo je stvorena papska država Vatikan u gr. Rimu. KATON, Marko Porcije Stariji, rim. političar i književnik (234-149. pre n. e.). Kao konzul borio se oštro protiv raskoši. Poznat kao najveći protivnik Kartaginjana. Svoje govore u Senatu završavao uvek istom rečenicom: Ceterum r;enseo Carthaginem esse delendam - Uostalom, smatram da Karta_sinu treba razoriti. KAUCKI, Karl (Kautsky, Karl Johann, 1854-1938), nem. socijaldemokrat i jedan od vođa 2. internacionale. Za vreme studija u Beču pristupio je radničkom po~retu, a 1877. god. postao je član austr. socijaldemokratske stranke. Svoju publicističku aktivnost započeo je
KAVUR već sledeće godine kada je objavio seriju članaka u bečkom listu „Socijalist" o agrarnom pitanju. Prilikom dolaska u London upoznao se sa Marksom i Engelsom (1881). Ponovo se vratio u engl. prestonicu 1885. god. gde je, u zajednici sa Engelsom, sređivao rukopise Karla Marksa. U ovoj fazi napisao je niz značajnih teorijskih i filozofskoistorijskih radova u skladu s marksističkim metodom i istakao se u borbi protiv Bernštajna. Ali, posle pobede oktobarske revolucije postao je izraziti revizionist. Otpočeo je sa pisanjem velikog broja antibol.iševičkih članaka, zastupajući teoriju „čiste demokratije". Neposredno pred dolazak Hitlera na vlast odlučno se suprotstavio stvaranju jedinstvenog radničkog i antifašističkog fronta. Preselio se u Beč 1933. god„ gde godinu dana docnije prima Čeho slovačko državljanstvo, ali je svoju polit. aktivnost i dalje razvijao u redovima austr. socijal. partije. KAUNIC, Vencel Anton (Kaunitz, Wenzel Anton, 1711-1794), austr. političar. Najpoverljiviji čovek Marije Terezije u spoljnim poslovima, sklopio je Ahenski mir (1740), a zatim je, kao državni kancelar (od 1753), stvorio savez s Francuskom protiv Fridriha II. Zastupao je interese Austrije prilikom prve deobe Poljske (1772) Odstupio je s položaja kancelara dolaskom na presto Franca II (1792). KAVENJAK, Luj-Ežen (Cavaignac, Louis-Eugene, 1802-1857), franc. državnik i general, pripadnik struje umerenih republikanaca pod vodstvom Lamartina (Lamartine). Dobivši diktatorska ovlašćenja, ugušio junski ustanak pariskih radnika 1848. god. Kandidovao se za predsednika republike, ali ga je pobedio Luj Napoleon (docnije: Napoleon III). KAVUR, Kamila, grof (Cavour, Camillo Benso, 1810-1861), ital. državnik, jedan od nosilaca ital. Rizorđfmenta (v.). I sam kapitalist i finansijer, radio je na industrijalizaciji sev. Italije. Smatrao je da Italiju treba ujediniti oko Pijemonta i da u njoj treba sprovesti ustavne reforme. Svoj program ujedinjenja i liberalizacije polit. života prvo je izlagao, od 1847. god„ u svom listu „II risorgimento", a zatim ga je sprovodio 1850. kao ministar i 1852-1861. god. kao predsednik vlade Pijemonta. Plašeći se revolucionarnih ideja i pokreta masa, postao je nosilac ideje da se ujedinjenje izvrši odozgo, pod vodstvom savojske dinastije i na međunarodnom planu, zbog čega je uveo Pijemont u krimski rat, a zatim našao saveznika u Napoleonu III. Kao rezultat tog
KAZIMIR III
saveza bio je rat protiv Austrije 1859. god., u kojem je Pijemont dobio Lombardiju. Uskoro posle toga, on je iskoristio Garibaldija da se savojskoj kruni pridruže i zemlje srednje i južne Italije i da se 1861. god. proglasi ujedinjena kraljevina Italija, u kojoj je on postao prvi ministar predsednik. KAZIMIR III (1310-70, vladao od 1333), polj. kralj, poslednji vladar iz porodice Pjastovića. Ugovorima o miru sa državama Tevtonskog reda, Ceškom i Ugarskom odrekao se šlezije i Pomorja, ali je zato ujedino polj. zemlje: Galiciju, Podoliju i Voliniju. Ojačao je kraljevsku centralnu vlast, kolonizirao opustošena područja, podsticao razvoj trgovine i zanatstva, reorganizovao vojsku i doneo mnogobrojne zakone. Za vreme njegove vlade osnovani su gr. Lavov i Kolomija. Izdao je zakonik za celu Poljsku, Višlički statut 1347. Osnovao je akademiju u Krakovu (1346). Zbog svoje uspešne politike prozvan je Veliki. Kako nije imao naslednika, presto je zaveštao ugarsko-hrvatskom kralju Ludoviku I. KEKA VMEN (XI v.), vazant. pisac. Sastavio je priručnik Strategikon, u kome daje uputstva kako treba upravljati i sticati vojničku i činovničku vlast. U pomenutom delu daje dragocene podatke o ratovanju Samuila, maked. cara, protiv Vizantije (976-1014), o ustanku Makedonaca pod vodstvom Petra Deljana i dr. zanimljivih pojedinosti iz istor. južnoslovenskih naroda. Pored toga Strategikon predstavlja dragocen izvor za proučavanje istor. Vizantije i njenih suseda. ICELTI, indoevr. narod poznat u istor. izvorima i kao Gali. - Došli su sa istoka početkom 1. milenija u Evropu i naselili se najpre u sev. delovima današnje Francuske i u nekim oblastima Nemačke. Odatle su se docnije širili na sve strane. Za vreme velike keltske seobe početkom VI v. pre n. e. zauzeli su Vel. Britaniju i Irsku. Zatim su krenuli na jug u Galiju, otuda ime Gali, i na Pirinejsko poluostrvo, dok su u IV v. pre n. e. prodrli u Italiju i stigli do Rima 387. god. pre n. e. U svojim daljim prodorima po Evropi preko juž. Nemačke i Ceške stigli su u Panoniju. Odatle su krenuli u oblasti naše zemlje, dolinom Save i Dunava, osnovali mnoga gr. naselja, kao što su Singidunum i dr., i proširili se preko Trakije i Makedonije po celom Balkanskom poluostrvu. Prešli su u Malu Aziju, gde su se nastanili pod imenom Galati. Od rim. državnika protiv njih Gaj Julije Cezar je vodio dugotrajne ratove i uglavnom je uspeo da pokori sve njihove oblasti. Rezultat njihove velike seobe, koja je obuhva-
KEPLER
tila područja od Atlanskog o. do Crnog m., bilo je formiranje novog kult. pojasa u kome je dominirala latinska kultura, ali su glavni nosioci njeni bili Kelti. Lako su se mešali sa starosedeocima u oblastima u koje su se naseljavali, naročito sa Venetima i Ilirima. Tako je u našim krajevima došlo do stvaranja velikog ilirsko-keltskog plemena Japoda. U njihovom društvenom uređenju posebnu ulogu imali su sveštenici, zvani Druidi, koji su vršili svetovne dužnosti. U srednjoj Evropi bili su nosioci kult. mlađeg gvozdenog doba i upoznali je sa lončarskim, kovačkim i dr. umetničkim zanatima. Posle njihovog naseljavanja dolazi do podizanja vrlo utvrđenih gradova. Njihova religija bila je vrlo razvijena. Pored opštih božanstava poštovali su posebno lokalna, među koje se ubrajaju vile, patuljci i sveti izvori sa lekovitom vodom. KENE, Fransoa (Quesnay, Fran~ois, 1694 -1774), franc. ekonomi.st, os~ivač f~ ziokratske škole, saradmk Enciklopedije. Dela: Zakupci (1756), Žitarice (175_7), Prirodno pravo (1765), O trgovini (1766), O radovima zanatlija .Cl 766).
Najviše je cenjena (K. Marks) nJegova Ekonomska tablica (1758), sastavljena za Luja XV sa ciljem da se izvrši analiza reprodukcije i prometa celokupnog društvenog kapitala između tri klase. KENING, Džordž (Canning, George, 1770 -1827), brit. državnik. Kao ministar spolj. poslova 1807-1809. god. organizovao je borbu protiv Napoleona, osobito u španiji. Posle 1815. god. bio je jedan od prvih državnika koji se suprotstavio politici Sv. alijanse i u međunarodnim odnosima počeo primenjivati načela liberalizma i oslanjati se na javno mnenje. Na dužnosti ministra spoljnih poslova (1822-1827) i predsednika vlade odvojio je Englesku od Sv. alijanse priznavši grčke ustanike kao ratujuću stranu (1824), podržavši oslobodilački pokret u Lat. Americi i pruživši pomoć ustavnoj monarhiji u Portugalu. KEOPS, egipat. faraon iz IV dinastije (oko 2 500 god. pre n. e.). Za vreme svoje vladavine vodio dugotrajne borbe sa sinajskim Beduinima. Proslavio se izgradnjom piramide za sebe, najvećom egipat. piramidom uopšte, čija je prvobitna visina iznosila 147 m, dok je dužina svake strane njene osnove bila 230 metara. KEPLER, Johan (Kepler, Johannes, 1571 -1630), nemački astronom, matematičar i fizičar, koji je svojim trima zakonima o kretanju planeta konačno utvrdio heliocentrični sistem kao nauč no saznanje i postavio nove temelje astronomije.
KERENSKIJ
ft'r··
KERENSKIJ, Aleksandar Fjodorovič (1891- ), rus. političar. - Pred 1. svetski rat izabran je kao predstavnik grupe Trudovika u 4. državnu dumu. U vreme 1. svetskog rata bio je na strani onih krugova koji su propovedali rat po svaku cenu. Posle febr. revolucije postaje član socijalrevolucionara i zamenik predsednika Petrogradskog sovjeta radničkih i vojničkih deputata. U Privremenoj vladi nalazi se od 2. marta 1917. na položaju ministra pravosuđa a kasnije postaje ministar vojske i mornarice. Posle julskih demonstracija petrogradskog proletarijata K. postaje i ministar predsednik koalicione vlade, a po porazu generala Kornilova i vrhovni komandant vojske. Kerenskij u toku svoje delatnosti pada sve više na pozicije kontrarevolucije i u dane oktobarske revolucije biva zbačen sa vlasti. Beži iz Zimskog dvorca prerušen u ženske haljine, da bi organizovao kontrarevoluciju ali bez uspeha. 1918. godine napušta Rusiju i odlazi u SAD. KERSOVANI, Otokar, novinar i publicist (Trst, 23. febr. 1902. - Zagreb 9. juni 1941). - Osnovnu školu i gimnaziju učio je u Pazinu a maturirao je u Karlovcu, te se upisao na šumarski fakultet u Zagrebu. Kao student aktivno je radio u „Janušiću" - jugoslovenskom akademskom klubu i 2 godine je bio biran za predsednika studentskog potpornog udruženja. Od marta 1922. jedan je od pokretača časopisa „Mlada Jugoslavija" a zatim i jedan od njegovih urednika. Kao aktivista studentskog pokreta učestvuje na više među narodnih studentskih konferencija. Još kao student počeo se baviti novinarstvom sarađujući u zagrebačkim dnevnim listovima, a zatim prelazi u Beograd gde postaje saradnik zemljoradničkog lista „Novosti". Pri kraju 1925. god. on postaje i glavni urednik tog lista. Sarađuje u „Radu'' i objavljuje svoje književno-sociološke i ekonomsko-istorijske oglede i u Letopisu Matice srpske. - Kao aktivni član grupe za soc. i kult. akciju 1927. god. postaje član SKOJ-a a uskoro zatim i član Pokrajinskog komiteta za Srbiju. U toku 1928. postaje i član KPJ. Zbog svoje aktivnosti veoma je rano došao u sukob sa tadašnjim zakonom o zaštiti države i na suđenju 1928, između ostalog, izjavio je: „ ... verovao sam u Jugoslaviju. . . zemlju pravde, jednakosti i slobode. Od svega toga nije ostalo ništa osim iluzija . . . Radujem se što danas stojim pred vama. . . i što sam član organizacije komunista ... ". Kao novinar i ubeđeni komunista delovao je preko „Novosti" zbog čega je više puta bio kažnjavan. Po izlasku iz zatvora zajedno sa V. Maslešom, pokrenuo je
KIDRič
i uređivao časopis „Nova literatura" a istovremeno nastavio i uređivanje „Novosti". Februara 1930. god. uhapšen je u Ljubljani a Sud za zaštitu države u Beogradu osudio ga je na 10 god. robije. Za vreme tamnovanja počeo je da piše istoriju Hrvata koju nije uspeo da završi. Interesovao se i proučavao je istor. savremenih polit. i kult. pokreta u našim krajevima, istor. istaknutih ličnosti naših naroda, kao i savremena ekonom., soc. i književna pitanja. Nameravao je da po izlasku sa robije obradi, na primer, marksizam u Jugoslaviji; istorija klasnih borbi u zemljama Jugoslavije; beleške o polit. i kult. razvitku Dalmacije, itd. - Boraveći u zatvoru najveći deo vremena je posvetio svom daljem idejno-političkom uzdizanju zatvorenih komunista i svakodnevnim akcijama. Bavio se i prevodilačkim radom, prevevši znatan broj marksističkih dela na naš jezik. kad god mu se ukazala mogućnost slao je ilegalne članke i priloge za naprednu domaću i stranu štampu. Sa robije je izašao tek u februaru 1940. i u zatvoru je proveo ukupno 12 god., što nije uticalo na promenu njegovog stava. Po izlasku iz zatvora nastavio je aktivan publicistički i polit. rad i iznenada je uhapšen noću 30/31. marta 1941, a 10. apr. iste godine predat ustaškoj policiji. Iz koncentracionog logora Kerestinec, zajedno sa grupom naprednih ljudi komunista, streljan kraj Maksimira. Njegove tekstove karakteriše lucidnost zapažanja, solidnost konkretne naučne analize i širina zahvata i strast borca za pobedu stvari demokratije i socijalizma. Prerana smrt prekinula je ovu veoma bogatu i plodnu aktivnost. KESTLRI, Robert Stjuart (Castlereaght Robert Stewart, 1769-1822), brit. državnik reakcionarnih koncepcija. Od 1812. god., kao ministar spoljnih poslova postaje jedan od glavnih aktera koalicije protiv Napoleona, a zatim politike Sv. alijanse. U unutrašnjoj politici ugušio je irski ustanak za nezavisnost i sprovodio represalije protiv radničkog pokreta. KICENER, Horacio Herbert (Kitchener, Horatio Herbert, 1850-1916), brit. maršal, grof od Kartuma. God. 1896-1898. potisnuo je Francuze iz Fašode i osvojio Sudan. U burskom ratu bio je načelnik štaba i komandant brit. armije (1899-1902). Zatim je bio vrh. komandant u Indiji i vrh. komandant britanskih snaga na Sredozemlju (1902-1909, odn. 1910). Po izbijanju 1. svet. rata po::;!ao je ministar rata. Poginuo je na brodu putujući za Rusiju. KIDRIC, Boris (Beč, 10. apr. 1912 - Beograd 11. apr. 1953), istaknuti polit. javni radnik. Srednju školu završio \l
KIJEVSKA KNEZEVINA
328
Ljubljani a zatim počeo da studira herniju. U 18. god. postao član SKOJ-a i kao omladinac-aktivista u toku 1929. god. uhapšen i osuđen od Suda za zaštitu države na godinu dana robije. kaznu je izdržao u poznatoj mariborskoj kaznioni. Po izlasku iz zatvora počinje veoma buran put revolucionara i aktiviste. U vreme poznate 6-januarske diktature aktivno i uspešno radi na povezivanju razbijenih partijskih Boris Kidrič organizacija u Sloveniji. U toku 1932. formirao je privremeno pokrajinska rukovods~vo KPJ za Sloveniju, koje iste te. godme prerasta u Pokrajinski komitet KPJ za Sloveniju. On je postao i član Komiteta i na toj dužnosti ostao do maja 1935. Iste te godine odlazi u Zagreb i postaje sekretar CK SKOJ-a i kandidat za člana CK KPJ. U Zagrebu organ~~uje značajnu IV zemaljsku k~~ferenc1Ju SKOJ-a, na kojoj se zaloz10 za ostvarivanje ideje o stvaranju širokog omladinskog fronta. Uskoro posle toga vodi delegaciju SKOJ -a na IV kongres Komunističke omladinske internacionale u Moskvu. Iz Moskve odlazi u Beč da i dalje radi kao sekretar SKOJ-a sve do hapšenja 1936. U zatvoru ostaje godinu dana. Po direktivi. Partije odlazi u Prag i Pariz i kraJem 1939. (decembra) vraća se u ~jubljai:iu. Odmi:h po dolasku u LjublJanu b1va uhapsen i ostaje u zatvoru ~ve do maja .1940. godine. Po puštanju iz zatvora b1va kooptiran u CK KP Slovenije. Na značajnoj V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu bio je izabran za člana CK KPJ. - Posle okupacije zemlje zajedno sa E. Kardeljom bio je glavni i neposredni organizator oslobodilačkog rata u Sloveniji. Postaje polit. komesar Izvršnog odbora Osvobodilne fronte a više puta bio je u toku rata i revolucije i politički komesar glavnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Slovenije. Bio je vođa slovenačke delegacije na zasedanju AVNOJ-a u Jajcu a 5. maja 1945. postao i prvi predsednik slovenačke narodne vlade. U vreme obnove zemlje B. Kidrič bio je ministar ind. savezne vlade, a zatim predsednik Planske komisije, odn. predsednik Privrednog saveta pri vladi FNRJ. Na V kongresu KPJ 1948, izabran je za člana Politbiroa KPJ a na VI kongresu za člana Izvršnog komiteta CK SKJ. - Od oslobođenja zemlje bio je stalno poslanik savezne i republičke narodne skupštine. Imao je
KIJEVSKA KNEZEVINA čin rezervnog general-potpukovnika a za izvanredne zasluge i pokazanu hrabrost i umešnost odlikovan je i Ordenom narodnih heroja i nizom dr. najviših odlikovanja. U izgradnji socijal. privrede, koja je u velikoj meri vezana za njegovu ličnost, bio je odlikovan i Ordenom junaka socijalističkog rada. Kao autora mnogih naučnih i dr. priloga iz oblasti ekonomike i politike, Slovenačka akademija znanosti i umetnosti 1949. god. izabrala ga je za svog redovnog člana. - Citav životni put B. Kidriča nerazdvojno je povezan sa usponom radničke klase i naroda Jugoslavije. Od svoje najranije mladosti uporno i odlučno borio se za socijal. ideje i interese radničke klase a protivu starog režima u periodu između 2 rata. Sa E. Kardeljom bio je inicijator i stvaralac Osvobodilne fronte koja je odigrala značajnu ulogu u toku 1941-1945. na teritoriji Slovenije. Kao zapaženi revolucionar on je jedan od najznačajnijih rukovodilaca oružanog ustanka i boraca za stvaranje nove Jugoslavije. U toku rata i revolucije posebnu pažnju bio je posvetio organizaciji narodne vlasti i u tom pravcu u brojnim govorima i člancima objašnjavao je zadatke i ciljeve te nove vlasti. Kada je rat završen i formirana prva vlada u Sloveniji, on je postao njen prvi predsednik, a kada je nova Jugoslavija stupila na put planskog privrednog razvoja i izgradnje socijal. ekonomike, on je preuzeo mnoge najodgovornije funkcije u rukovođenju privredom. - U vreme poznatih teškoća, nastalih posle 1948, on je nepokolebljivo branio u teoriji i praksi nezavisni stav FNRJ u odnosu na socijal. lager, zalažući se za dalju plansku socijal. izgradnju i ekonom. i polit. osamostaljenje Jugoslavije. Bio je nepopustljivi borac protivu birokratizma i državnokapitalističkih tendencija i jedan od idejnih tvoraca stvaranja radničkih saveta, te predaje fabrika i preduzeća na upravu neposrednim proizvođačima. Bio je aktivni borac za razbijanje izolacije FNRJ, razvijanjem njenih međunarodnih ekonom. odnosa uz poštovanje objektivnih ekonom. zakona i za istinsko društveno prisvajanje viška rada od strane proizvođača. Njegov neumorni rad dao je izvanredne rezultate i njegovo ime uzidano je u temelje naše socijal. države a prerana smrt bila je veliki gubitak na svim poljima delatnosti. KIJEVSKA KNEZEVINA, ranofeudalna rus. država; osnovao je Oleg Rjuriković, početkom X veka. Kneževina je zahvatala oblast od Novgoroda do Kijeva, sedišta velikog ruskog kneza. Oleg je uspešno ratovao protiv Vizantije i 911. god. sklopio mir i prvi trgo-
KINA
KINA
329
vački ugovor. Protiv njegovog naslednika !gora podiglo se pleme Drevljana zbog uvođenja feudalnih naturalnih obaveza. Ustanici su pobili kneževu družinu i smakli samog kneza. Pobunu je svirepo ugušila kneževa udovica Olga, a Drevljanima nametnula plaća nje danka. Igorov naslednik Svjatoslav ovladao je čitavom crnomorskom oblašću i privremeno zagospodario Bugarskom. Godine 988. knez Vladimir je prihvatio hrišćanstvo, što mu je pomoglo da učvrsti vlast i uvede nove feudalne odnose u rus. državi. Sa novom verom prodrla je i vizantijska kultura, a pismenost donose učenici Cirila i Metodija. Konačnu pobedu hrišćanstvo je odnelo za vlade Jaroslava Vladimiroviča Mudrog. Stvorena je crkvena organizacija sa kijevskim mitropolitom na čelu. Jaroslav Mudri je sabrao sva naređenja svojih prethodnika u jedan zbornik nazvan „Pravda". Posle njegove smrti država slabi zbog unutrašnjih nereda i napada Polovaca (Kumana). Mongolska najezda 1240. učinila je kraj nezavisnosti Kijevske Kneževine. U prvoj polovini XIV v. Kneževina je dospela pod vlast Litve, a od 1386. u sastavu je polj. države. Posle ustanka hetmana Bogdana Hmeljnickog protiv Poljaka 1654. god. ustanki su se sporazumeli s rus. carem da pod svoju vlast primi Kijevsku Kneževinu. Car je ušao u rat protiv Poljaka i pripojio Rusiji oblast na levoj obali Dnjepra s gr. Kijevom, tako je Kneževina ušla u sastav rus. carevine KINA, najveća azij. drž., čiji najstariji tragovi datiraju u II milenij. - Neolitska kult. bila je u III mileniju veoma razvijena, dok u II mileniju poči nje bronzano doba i dolazi do stvaranja prve vladajuće dinastije Hsia, koja se zadržala na vlasti od 2200. do oko 1700. god. pre n. e. Ovu je nasledila dinastija Shang koja je vladala od 1200. god. pre n. e. U ovo vreme stvorena je drž. sa visokom materijalnom kulturom. Vlast kraljeva ograničavali su sveštenici, udruženi u svoju kastu. U činovničkom aparatu uvedena je hijerarhijska lestvica. Mnogobrojna plemena ustala su protiv ove dinastije. Ustanci su trajali sve dok predstavnici dinastije Cou nisu preoteli vlast u svoje ruke. Sve do 403. god. pre n. e. dokle je vladala ova dinastija drž. je zahvab.la najveći deo sev. Kine. Ogromno prostranstvo bilo je podeljeno na bezbroj manjih vazalnih državica čiji su vladari bili u feudalnom odnosu prema centralističkoj vladavini dinasta. Počev od VIII v. pre n. e. lokalni feudalci su centr. vlast kraljeva sveli samo na vršenje sakralnih obreda. U međusobnoj borbi feudalci su doveli do
raspadanja čitavog sistema u državi. K. je zapretila velika opasnost od Huna, što je dovelo do stvaranja nekoliko jakih država ujedinjenjem većeg broja moćnih feudalaca. Puna 2 v. trajale su međusobne borbe ovih drž. oko primata u zemlji. U drugoj polovini III v. pre n. e. dinastija Cin ponovo je ujedinila čitavu zemlju. To je dalo povoda vladarima ove dinastije da se nazivaju carevima. U to vreme dolazi do pojave budizma u K. koji je odigrao presudnu ulogu u daljem razvitku zemlje. Nove medusobnc borbe dovele su do ponovnog raspada ogromne države. Odlučnom intervencijom predstavnika dinastije Sui krajem VI v. K. je ponovo ujedinjena. Nastaje period velikog procvata i borbe protiv starog uticaja. Ovo je bilo upereno protiv budista koje nemilosrdno progone na svakom koraku. Ovi religiozni nemiri izazvali su čitav niz ustanaka koji su doveli do novog raspada centr. države. Vladavinom dinastije Sung (960-1270) ujedinjena je zemlja, a srednjovekovna kult. dostiže svoj vrhunac. Za ovo vreme u Aziji je nastala jedna od najmoćnijih srednjovekovnih država - Mongolija. Džingis-kan je zapretio K., počeo da osvaja njenu teritoriju dok je 1215. god,. zauzeo Peking, a 1270. osvojio čitavu K. i srušio dinastiju Sung. Tada je u zemlju počeo da prodire islam. Posle više od 100 god. organizovan je otpor protiv Mongola koji su 1368. god. morali napustiti Kinu. Nova dinastija Ming, koja je ostala na vlasti sve do 1644. god., stupila je početkom XVI v. u dodir sa Portugalcima, čime u istoriji K. počinje novi vek. Od 1592. do 1596. u Koreji su vođeni žestoki sukobi između K. i Japana. Izgleda da je K. posle ovog rata oslabila jer na njenu teritoriju počinju sve više da upadaju mandžurske trupe. Novi građanski ratovi još više su oslabili K. koju su napali inandžurski vladari, osvojili Peking 1644. god. i uskoro zavladali celom zemljom. Mandžurski vođa Cung Ci osnovao je poslednju dinastiju Cing koja je vladala od 1644. do 1911. god. Država je ogromno proširena tako da je zemlja u to vreme postigla sv
KINE ničkog korpusa, zauzele i opljačkale Peking. Posle toga Kinezi su potpisali protokol prema kome su morali platiti ogromnu odštetu i dozvoliti prisustvo stranih trupa na njihovoj teritoriji. XX v. doneo je K. nove n~mire Maja 1911. god. došlo je do velikog ustanka. Provincije su jedna za drugom počele da se odvajaju od centr. vlasti u Pekingu. Krajem nov. proglašen je privremeni predsednik republike. Poslednji vladar dinastije Mandžu odrekao se prestola i K. postaje republika. Ove nemire iskoristio je Japan koji je odvojio Mandžuriju od matice zemlje. Sve do 14. jula 1917. god. K. je bila neutralna u 1. svetskom ratu. Tada je formalno objavila rat Nemač koj i Austro-Ugarskoj. Kineska diplomatija je iskoristila mirovnu konferenciju u Versaju 1919. god. i postavila pitanje ukidanja povlastica stranih drž. u Kini. Japan se tome naročito protivio, pošto je u međuvremenu zauzeo velike posede na kineskoj teritoriji, To je izazvalo veliku političku krizu u zemlji. Došlo je do velikih demonstracija i žestokih sukoba. Vlada je odbila da potpiše ugovor u Versaju i prihvatila opšti bojkot japanske robe. U posleratnom periodu kineska nacionalna stranka Kuomintang sklopila je 1924. god. ugovor sa SSSR. Zbog svoje revolucionarne poliitke Kuomintang je došao u sukob sa buržoazijom juž. Kine. Pripadnici severa zauzeli su Peking i obrazovali novu vladu. Radilo se na tome da se sazove svekineska narodna skupština. Međutim, taj pokušaj je propao i armija Kuomintanga je silom nastavila sa ujedinjenjem zemlje. Pod komandom Cang Kaj šeka zauzete su velike oblasti. Početkom 1927. god. došlo je do neočekivanog obrta u polit. zbivanjima u zemlji. Cang Kaj šek je izvršio udar u zemlji, okrenuo se protiv seljačko-radnič kog pokreta i uništio napredne elemente u pokretu. U međuvremenu Japan se spremao da osvoji celu zemlju. Posle nekoliko lokalnih sukoba došlo je do rata (1937-1945). U početku rata jap. trupe su blokirale K. s mora i preduzele veliku ofanzivu na kopno. Pošlo im je za rukom da zauzmu važna uporišta i veliki deo teritorije, ali zemlju nikada nisu pokorili. U vremenu od 1945. do 1949. god. u zemlji se vodio građanski rat. Pošto je pogazila sporazum Komunističke partije i Kuomintanga vlada Cang Kaj šeka je oktobra 1945. god. obnovila građanski rat i otpočela sa ofanzivom protiv Narodnooslobodilačke vojske Kine. U iznenadnim naletima zauzela je mnoge gradove. Narodnooslobodilačka vojska se ubrzo konsolidovala i prešla u protivnapad. Situacija se brzo izmenila u
KIROV
njenu korist. Uskoro je cela zemlja bila oslobođenja. Tako je 1949. god. konačno zadat poslednji udarac kuomintanškim snagama. Septembra 1954. Kineska skupština donosi Ustav Narodne Republike Kine i proglašava državu radnika i seljaka. KINE, Edgar (Quinet, Edgar, 1803-1875), franc. istoričar, pesnik, filozof i političar, profesor na Kolež de Fransu (College de France, 1842-1852) i poslanik u Zakonodavnoj skupštini (1848). Ziveo u emigraciji 1851-1871. god. Zastupao je demokratska shvatanja, bio je protivnik klerikalizma i upozoravao na opasnosti od nemačkog militarizma. KINESKA REVOLUCI.JA, v. KP Kine. KINESKI ZID, odbrambeni sistem zidova sa kulama koji je izgrađen za vreme vladavine kineskog cara Ci Huang Tia oko 247. god. pre n. e. radi zaštite od tatarskih naroda koji su iz Srednje Azije vršili česte napade na Kinu. Svoj današnji oblik dobio je u XV v. Dužina mu iznosi 2 450 km, visina do 16 m, a širina između 6-7 m. KIRI, Sklodovska Marija, fizičar i hemičar, Varšava 7. nov. 1867. Pariz 4. juli 1934. - Svršila gimnaziju u Varšavi, a studije na Sorboni. Istraživala je pojavu zračenja uranijevih soli koju je nazvala radioaktivnošću. Zajedno sa suprugom Pjerom otkrila je 1898. polonijum i radijum, a 1903. s njim i A. Bekrelom podelila Nobelovu nagradu za otkriće radijuma i istraživanja na polju radioaktivnosti. Posle smrti muža nastavila je istraživanja fizičkih i hemijskih osobina radioaktivnih supstanci. Za vanredne rezultate u istraživanju strukture materije, K. je dobila i drugi put Nobelovu nagradu za herniju 1911. Bila je profesor na Sorboni i osnivač i rukovodilac Instituta za radijum u Parizu. KIROV (pravo ime Kostrikov), Sergej Mirkovič, rus. revolucionar (15. mart 1886 - 1. dec. 1934). - Veoma se rano upoznao sa revolucionarnim idejama i već 1904. god. u Tonsku pristupio je socijaldemokratskoj organizaciji. Oktobarska revolucija ga zatiče u Petrogradu i prisustvuje II sveruskom kongresu. U toku revolucije nalazi se na raznim vojnorevolucionarnim dužnostima. Kirov se osobito istakao u odbrani Astrahana i razbijanju jedinica Denjikina. Godine 1920. predstavnik je Sovjeta na mirovnim pregovorima s Poljskom u Rigi. Sledeće godine postaje sekretar CK KP Azerbejdžana. Posle toga nalazi se na raznim dužnostima, biva biran za člana CK a 1930. postaje član Politbiroa da nešto kasnije postane i sekretar CK VKP (b). Nakon jednog atentata u Lenjingradu pada kao žrtva.
KLAIC
331
KLAIC, Vjekoslav (1849-1929), hrvatski istoričar. Još kao gimnazijalac marljivo proučava istoriju, koju je kasnije studirao u Beču. Od 1870. god. počinje objavljivati u „Vijencu" popularne istor. članke. Od 1878-1882. god„ kao suplent za hrvatsku istoriju na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, objavio je niz istor. studija među kojima je najznačajnije delo Povijest Bosne do propasti kraljevstva (1882). Kako nije dobio katedru istorije, jedno vreme prestaje sa istorijskim istraživanjima i objavljuje radove iz geografije jug. zemalja. God. 1893. je izabran za profesora opšte istorije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu (do 1922.). Iste godine je postao dopisni, a 1906. pravi član Jugoslavenske akademije. Piše brojne rasprave iz hrvat. istorije od najstarijih vremena do kraja XIX veka. Kruna njegove naučne delatnosti je sintetičko delo Povijest Hrvata, koju je doveo do 1608. god, obrađujući. uz političku istoriju, i ostale značajne pojave društvenog života. Njegova istorija je rađena dobrim delom na osnovu samostalnog istraživanja, ali je preopterećena reprodukovanjem izvorne građe. Svojim naučnim radom spada u red najznačajnijih hrvatskih građanskih istoričara.
KLAJV, Robert (Clive, Robert, 17251774), engl. general i državnik. Istakao se kao činovnik Istočnoindijske kompanije, zatim u sukobima između Engleza i Francuza za prevlast u Indiji i najzad u sedmogodišnjem ratu kad je, postavši vojskovođa, pobedio Francuze u nizu bitaka i istisnuo ih iz Indije. God. 1760. vratio se u Englesku sa ogromnim imetkom (oko 300.000 funti sterlinga). U Indiju je ponovo otišao 1765. god. kao guverner i vrhovni zapovednik vojnih snaga i veoma brzo zadobio za Kompaniju velike i bogate oblasti Bengalije, Bihara i 0lise. Izvršio je samoubistvo pošto je 1773. god. u parlamentu utvrđeno da je nedozvoljenim sredstvima stekao u Indiji ogromna bogatstva, i pored svih usluga koje je učinio svojoj zemlji. KLAN, grupa porodica koja vodi svoje poreklo od zajedničkog pretka, kao što je bilo u gensu (v.) u starom Rimu. Naziv je keltskog porekla i najviše je bio rasprostranjen u Irskoj i škotskoj, gde se održao sve do početka XIX v. Na Balkanskom poluostrvu održao se najduže među Albancima i Crnogorcima, i bio je izjednačen sa pojmom bratstva. KLASE, velike grupe ljudi međusobno različite u toku istor. razvitka određenog društvenog sistema. Jedna K. može da prisvaja rad druge u određe nom sistemu privređivanja. O postanku K. postoje različite teorije u ko-
KLASICIZAM
jima se tumači karakter i vreme njihovog nastanka. Jedna od vrlo rasprostranjenih teorija uzima silu kao odlučujući faktor prilikom formiranja klasa. U ovom tumačenju se razlikuju 2 vrste sila: spoljna pod kojom se podrazumeva pokoravanje nekog naroda ili grupe plemena za vreme ratnih pohoda kada su pobeđeni pretvoreni u K. eksploatisanih, dok se pod unutrašnjom silom podrazumeva pokoravanje jednog dela st. od strane drugog u okviru iste etničke pripadnosti. Teoretičari socijalizma, Marks i Engels su dokazali da nijedna od ove 2 sile nisu bile odlučujuće prilikom postanka K„ nego da uzroke pojavi K. treba tražiti u sticanju većeg ili manjeg stepena vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Ovo je bilo odlučujući faktor koji je doveo do diferencijacije stanovništva u istim etničkim zajednicama. Ovaj društveni karakter vlasništva, sa sve većim razvitkom podele rada stvorio je uslove za formiranje klasa. U ovakvim uslovima proizvedena su ne samo sredstva potrebna za život nego i višak proizvoda. To je omogućilo pojedincima da se obogate, prisvajajući te viškove proizvoda. Tako je otpočela eksploatacija onih koji nisu raspolagali viškovima proizvoda. Istovremeno došlo je do formiranja prvih drž. organizacija koje su se samo prividno stavljale iznad ovih dveju antagonističkih klasa. A, u stvari, drž. je postala instrumenat u rukama vladajuće K. koja je eksploatisala druge klase. Ovaj dugi proces, započet stvaranjem robovlasničkih drž„ ispunjen je dugotrajnim borbama eksploatisanih K. protiv vladajućih. Prvi put u svojoj istoriji eksploatisani su odneli pobedu u socijal. društvu u kome je konačno nestalo klasne nejednakosti. KLASICIZAM, naziv za pokret u književnosti i umetnosti, u većoj ili manjoj meri u kulturi uopšte, da se stvaralaštvo prisnije veže za nasleđe antičkog, pretežno grčkog i rimskog sveta. Povremeno, elementi klasicizma javljaju se već u srednjem veku, a naročito dolaze do izražaja u humanističkom pokretu, koji je dobrim delom zasnovan na ugledanju na antičke uzore. U XVII v„ osobito u franc. književnosti i umetnosti, ugledanje na klasična nasleđe u pogledu pravilnosti i savršenstva formi i izraza postaje tako snažno da klasicizam ulazi u upotrebu i kao termin koji označava jedan pokret. Klasicizam se snažno obnavlja u drugoj polovini XVIII v„ čemu je mnogo doprinelo Vinkelmanovo (Winckelmann, v.) proučava nje antičke umetnosti. Klasicizam dobija svoje pristalice ne samo u slikarstvu, skulpturi, arhitekturi i književ-
KLAUZEVIC
nosti nego i u polit. misli, kad se niz polit. mislilaca ili aktivnih političara oslanja na demokratsko nasleđe ili građanske vrline antičkog sveta, od Monteskijea (Montesquieu) do Robespijera (Robespierre) i Napoleona. KLAUZEVIC, Karl fon (Clausewitz, Karl fon, 1780-1831), pruski general i jedan od najvećih teoretičara ratne strategije i taktike (0 ratu). Jedno vreme, 1812-1814. god. bio je u službi Rusije zbog neslaganja s politikom Pruske prema Napoleonu I. KLEBER, žan-Batist (Kleber, Jean-Baptiste, 1753-1800), franc. general iz doba revolucije i Napoleona. Ugušio je roajalistički ustanak u Vandeji (1793), pobedio Austrijance kod Altenkirhena, učestvovao u Napoleonovom pohodu na Egipat, gde je osvojio Kairo i pobedio Turke kod Heliopolisa. Poginuo je od atentata. KLEFTA, naziv za borca protiv turske vlasti u Grčkoj (slično našem hajduku). Klefte su se najčešće okupljali na planinama srednje Grčke. O njima je nastao veliki broj veoma lepih narodnih pesama. Značili su jednu od osnova za pokretanje grčkog ustanka 1821. god. KLEMANSO, žorž (Clemenceau, Georges-Benj amin, 1841-1929), franc. državnik, zv. „Tigar" i „Rušilac vlada". Bio je levi republikanac, radikal, veoma aktivan u borbi za demokratske reforme, branilac Drajfusa (Dreyfus) (v.) političar koji je svojim napadima obarao vlade, jedan od nosilaca ideje da se Francuska mora revanširati Nemačkoj za poraz 1870-1871. god. U stvaranju političke karijere išao je putem uspona: poslenik, senator, ministar u mnogim vladama, predsednik vlade. Za vreme 1. svet. rata bio je ministar vojske i predsednik vlade (1917-1920), pa je zaključio Versajski mirovni ugovor u ime Francuske. KLEON, atinski državnik, demagog. Dobio vlast u Atini posle Periklove smrti. Istupao je kao zaštitnik siromašnog stanovnistva. Za vreme peloponeskog rata postigao zapažene uspehe i prisilio Spartu da traži mir. Postavio je Sparti neprihvatljive uslove zbog čega mirovni ugovor nije zaključen. Poginuo je u jednoj borbi protiv Spartanaca. KLEOPATRA, egipat. kraljica iz dinastije Ptolemejevića. Bila je vrlo obrazovana i slavoljubiva. Vladala je zajedno sa svojim bratom, ali je ovaj kasnije zbacio s prestola. Ponovo je uzela vlast u svoje ruke uz pomoć Cezara s kojim je, kako je sama tvrdila, imala sina Cezarina. Posle Cezarove smrti pridobila je na svoju stranu Marka Antonija s kojim se zajedno borila protiv Oktavijana Avgusta za vreme građanskog rata. Za vreme bor-
KUMENT OHRIDSKI
be kod Akcija 31. god. pre n. e. pobegla je u Aleksandriju pa nastojala da svojim izuzetnim čarima pridobije mladog Oktavijana. Pošto u tome nije uspela, rešila je da sebi oduzme život samo da ne bi kao robinja išla u trijumfu kroz Rim. Prema predanju umrla je od ujeda zmija otrovnica. Njenom smrću nestalo je dinastije Ptolomejevića u Egiptu koji je uskoro postao rimska provincija. Jedinstven Kleopatrin lik postao je predmet poznatih dela u književnosti i umetnosti počev od ant. vremena do danas. KLERIKALIZAM (lat. clericalis - sveštenički), pojava i težnja crkve (pre svega katoličke) da utiče na javno mnenje, polit., drž. i kult. razvoj. Uz pomoć brojnog sveštenstva i člano va religioznih zajednica, a pod rukovodstvom najviše crkvene hijerarhije, teži se da se obezbedi rukovodeći ili značajni deo u upravljanju javnim životom. Sredinom XIX v. to je dovelo do žestokih polit. borbi buržoaska-liberalnih elemenata koji su se energično oduprli klerikalnim idejama. U jugoslovenskim zemljama do snažnije akcije klerikalaca došlo je posle I euharističkog kongresa (Zagreb 1900). Klerikalci su se zalagali protivu nacionalnog oslobođenja potlačenih jugoslavenskih naroda pre 1. svetskog rata. Između 2 svetska rata igrali su značajnu ulogu u Sloveniji (Slovenska ljudska stranka), a za vreme rata viši kler, bez obzira na teritoriju, bio je na strani okupatora i njegovih pomagača. Klerikalizam je bio ogorčeni neprijatelj i radničke klase i svih naprednih političara. Uticaj K. u našoj zemlji je opao ali i dalje postoji. KLERMONSKI SABOR, crkveni sabor održan u Klermonu 1095. god. na poziv pape Urbana II. Na saboru papa je pozvao mase da krenu u krstaški rat za „oslobođenje groba gospodnjeg". Hrišćani su oduševljeno prihvatili poziv u rat, jer je obećavao bogat plen oslobodiocima Jerusalima, koji su držali Turci Seldžuci. Krstaši su zašivali na svoje odelo krstove od crvene materije, obavezujući se da će ići u rat (otuda potiče naziv „krstaši"). Godine 1096. mase hrišćana polaze u 1. krstaški rat. KLIMENT OHRIDSKI, maked. crkveni pisac, učenik Cirila i Metodija! sastayljač uprošćenog slovenskog pisma cirilice. - Posle Metodijeve smrti (885) učenici Cirila i Metodija bili su u Velikoj Moravskoj izloženi grubim napadima od strane nemačko-latinskog sveštenstva. Prognani iz Moravske, slovenski misionari, među kojima i Kliment, prešavši preko Save i Dunava, naselili su se u vizantijske zemlje. Kliment je razvio svoju delatnost u centr.
KLINIJEVSKI POKRET
KLJAJIC
333
delu Makedonije i juž. Albaniji. Godine 893. bugarski dvor je imenovao Klimenta Ohridskog slovenskim episkopom. Napisao je oko 42 dela versko-vaspitne sadržine, među kojima Zitije sv. Metodija. Umro je 916. god. u Ohridu, a sahranjen u manastiru Sv. Pantelejmona. KLINIJEVSKI POKRET, reformni pokret rim. crkve; ponikao je u X v., u benediktinskom manastiru Kliniju (Burgonja-Francuska). Monasi-klinijevci, osnivali su nove manastire koji su postajali žarišta reformnog pokreta. Klinijevci su zahtevali da se obnovi poljuljani autoritet crkve, učvrsti crkvena disciplina, da ojača feudalna i crkvena organizacija koja bi onemogućila otpor seljaka pretvorenih u kmetove, da se stane na put feudalnim razmiricama i međusobnim borbama i da sveštenici stiču potrebno obrazovanje. Posebno su se energično zalagali za borbu protiv laičke investiture (v.), simonije (v.) i nepoštovanja celibata (v.) Njihovu borbu su pomagali mnogi vladari zap. Evrope, ali su došli u sukob sa nem. kraljevima frankonske dinastije, posebno sa Henrihom IV (v.), što je izazvalo dugogodišnju borbu između papstva i careva Svetog Rimskog Carstva Nemačke Narodnosti. KLISTEN, ant. drž. u Atini živeo u VI v. pre n. e. Smatra se osnivačem atinske demokratije. Pošlo mu je za rukom da iz Atine progna poslednjeg tiranina i da osigura vlast naroda. Smanjio je ulogu Areopaga a povećao vlast narodne skupštine. Poznat je i po svojim reformama uperenim protiv aristokratije. Uveo je ostrakizam, običaj progonstva iz zemlje, za sve one koji su radili na obnovi tiranije. KLISTENOVE REFORME, ime dobile po njihovom tvorcu Klistenu (v.), koji ih je sproveo u staroj Atini tokom VI v. pre n. e. Kao vođa demokratske stranke u Atini svojim reformama Klisten je udario temelj atinskoj demokratiji. Njihovim sprovođenjem u život konačno je likvidirano rodovsko uređenje u Atini. Prestale su da postoje nekadašnje 4 rodovske sile i na osnovu reformi stvorena je 10 teritorijalnih jedinica. Na taj način je dejstvom reformi znatno smanjena uloga aristokratije na račun sve većeg uče šća naroda-demosa u svim organizacijama atinske vlasti. Na osnovu ovih reformi mnogi građani stare Atine stekli su građanska prava koja im za vreme rodovske aristokratije nisu bila priznavana. Odredbama reformi bilo je, izgleda, sve predviđeno. Verovalo se da će se aristokratija buniti protiv demokratskog duha ovih reformi i da će pokušati da im se suprotstavi, da ih ukine i da vrati raniji poredak. U slu-
čaju
da neko pokuša da uvede tiraniju reformama je bio predviđen ostrakizam, proterivanje iz zemlje po odluci nar. suda. KLODOVIK (HLODOVEH), franački kralj; upravljao je kraljevinom od 481. do 511. godine. Osnivač je porodice Merovinga, koja je upravljala Franačkom do 751. godine. Uništio je ostatke rim. vlasti u Galiji pobedom kod Soasona (486), potčinio susedna germanska-franačka plemena i potisnuo s juga Galije Vizigote na Pirlnejsko poluostrvo. Osvojivši Akvitaniju, ujedinio je sva franačka plemena i time postavio temelje frnnačkoj državi. KLUZ, Franjo (Bosnaska Dubica, 12. sept. 1912 - Omiš, 14. sept. 1944). Potiče iz siromašne porodice i po završetku nižih razreda gimnazije otišao je u vazduhoplovnu podoficirsku školu, gde postaje pilot i dobija čin narednika. Po okupaciji Jugoslavije izbegao je zarobljeništvo, vratio se u rodni kraj i aktivno sarađivao sa narodnooslobodilačkim pokretom. Nasilno mobilisan u vazduhoplovstvo kvislinške NDH, on u maju 1942. god. avionom iz Banje Luke beži na oslobođenu teritoriju kod Prijedora. Postaje prvi pilot NOV i svoj prvi borbeni zadatak izvršio je bombardujući ustašku kolonu kod sela Orahove. Do sredine jula učestvuje u brojnim akcijama ali mu tada biva uništen avion na zemlji. Sve do okt. 1943. nalazi se privremeno na dužnosti u Operativnom štabu za Bosansku krajinu, da sa tog mesta ode u 1. vazduhoplovnu bazu u Livno a zatim u Afriku, odakle se vratio kao komandir 1. eskadrile NOV Jugoslavije. lzvršavajući borbeni zadatak bormbardovanje nemačke protivavionske baterije kod Omiša on gine. Za narodnog hernja proglašen je 18. maja 1948. god. KLJAJIC, Filip Fića (Tremušnjak, Petrin.ia, 2. maj 1913 - Zvornik, 5. jul 1943). - Kao obućarski radnik veoma je rano pristupio naprednom radnič kom pokretu i već u toku 1933-34. aktivno je radio u organizacijama Ujedinjenih radničkih sindikata. Radeći u Beogradu, organizovao je nekoliko uspešnih radničkih štrajkova. Veoma je rano bio zapažen i već 1936. god. postao je član KPJ a sledeće član Okružnog komiteta KPJ za beogradski okrug. - česta hapšenja i stalna policijska prismotra prinudila ga je da 1937. god. pređe u Niš ali je i tu bio stalno proganjan i hapšen. U proleće 1940. god. prilikom velike provale partijske organizacije Niša prešao je u Valjevo i te iste godine postao sekretar Okružnog komiteta i našao se na čelu štrajka građevinskih radnika u Valjevu. Iste godine po direktivi Partije vra-
T KLJUČEVSKI
tio se na rad u Beograd. Po okupaciji zemlje postao je jedan od organizatora ustanka u Srbiji i član Glavnog štaba Srbije. Na savetovanju u Stolicama, koristeći svoje bogato vojno i polit. iskustvo, u velikoj meri je doprineo rezultatima tog savetovanja. Osnivanjem 1. proleterske brigade postao je njen prvi polit. komesar, a od nov. 1942. i polit. komesar 1. proleterske divizije. Zajedno sa proleterskim jedinicama i Vrhovnim štabom, posle poznatih borbi u zap. Srbiji, prešao je u Bosnu, zatim Crnu Goru, uče stvujući u mnogobrojnim teškim ali uspešnim bitkama ove proslavljene divizije. Svojim ličnim primerom, odvažnošću i hrabrošću, predvodio je borce u teške okršaje. Bio je vatreni tribun radničke klase i talentovani vojni i polit. rukovodilac i kao takav veoma omiljen u redovima boraca i naroda. Prilikom borbi za oslobođenje Zvornika poginuo je a 25. sept. 1944. proglašen je za narodnog heroja. KLJUCEVSKI, Vasilij Osipovič (18421911), ruski istoričar; politički pripadao desnom krilu ruskih liberala. U istoriografiji bio predstavnik buržoaskog sociološkog pravca. On njegovih značajnih radova treba istaći: Duma stare Rusije, Kurs ruske istorije (u 5 knjiga) i dr. U njima je pokazao veliku preciznost u utvrđivanju činjenica i smisao za povezivanje pravnih institucija, društvenih fenomena i politič kih zbivanja. KMET, opšteslovenska reč; označava zavisnu ličnost, podređenu gospodaru. U srpskim i hrvatskim starim spomenicima pod rečju K. označavaju se: veliki vlastelin, boljar, bogati seljak i seljak koji obrađuje tuđu zemlju. Najčešće je značenje K. za seljaka koji obrađuje vlastelinsku zemlju. Kmet prima od gospodara zemlju zvanu selište, koja se sastoji od kuće, okuć nice u selu, i oranice sa livadom van sela, sa pravom korišćenja opštinskih pašnjaka i šume. Kmetsko selište (sa kućom i okućnicom) iznosilo je oko polovinu hektara, a oranica sa livadom od 6 do 20 hektara. Pokatkad su K. dobijali polovinu, četvrtinu ili osminu selišta. Kmet je bio obavezan da daje gospodaru radnu snagu, potom naturalnu i najzad novčanu rentu. Obaveze K. bile su zabeležene u Hrvatskoj i Sloveniji u knjigama tzv. urbarima, u Makedoniji u spiskovima zvanim praktici, a u Srbiji u darovnim poveljama. Kmet je bio vezan za selište i nije ga mogao napustiti. Naziv K. se javlja u našim zemljama pod raznim sinonimima. U srednjevekovnoj Srbiji: meropah, parik; u Sloveniji kolan; pod Turcima: čifčija, rajetin, hak-
KNEZINSKA SAMOUPRAVA
nik. Zbog surove eksploatacije K. su dizali bune. Zavisno od razvoja proizvodnih snaga položaj K. se menj ao; tokom XIX v. došlo je u našim zemljama i u svetu do potpunog ukidanja kmetstva. KMETIJSKE IN ROKODELSKE NOVICE, sloven. list, koji je izlazio u Ljubljani od 1843. do 1902. „Novice" je pokrenuo istaknuti predstavnik slovenač kog narodnog preporoda i vođa njegove konzervativne struje Janez Blajvajs. „Novice" su bile pretežno stručni i praktično-poučni list za seljake i zanatlije, ali su donosile i članke iz beletristike i politike, u duhu umerenog shvatanja konzervativne struje narodnog preporoda. Kao urednik (18431881), Blajvajs daje listu krajnje umeren pravac, zahtevajući za Slovence pravo upotrebe narodnog jezika. U listu se neguje didaktička i Austriji lojalna patriotska beletristika. Ipak u listu objavljuju svoje radove i borbeniji slovenački pisci, npr.: Prešern, Jenko, Levstik, Trdina i dr. Posle Blajvajsove smrti, „Novice" gube raniji uticaj. Najveća im je zasluga što su doprinele podizanju poljopr. i zanatstva, a negovanjem narodnog jezika pomagale su i razvitak slovenačke književnosti, doprinoseći buđenju nacionalne svesti. KNEZ, u ranofeuda1no doba - starešina odn. izabrani glavar, vojni starešina u vojničkoj demokratiji; kasnije titula kneza označava vladaoca čija je vlast nasledna (u Srbiji XIX v. nazivao se knjaz). Knezom se nazivao i starešina opštine (seoski knez) u doba tur. vladavine i to izričito u srp. krajevima. KNEZINSKA SAMOUPRAVA, nar. samouprava u doba tur. vladavine u okviru teritorijalne jedinice zvane knežine. Različite varijante ove samouprave poznate su u raznim krajevima, ali je naročito karakteristična za beogradski pašaluk u XVIII i XIX veku. Beogradski pašaluk se delio na nahije, nahije na knežine, a knežine na sela. Turci su organizovali svoje vlasti u pašaluku i nahijama, a u knežinama i selima su priznavali samoupravne vlasti, koje je narod birao, a koje su turske vlasti potvrđivale i priznavale. Neka vrsta K. S. postojala je u sev. Srbiji za vreme austr. uprave (17181739). Samouprava se sastojala u tome, što je na čelu sela stajao izabrani seoski knez, a na čelu knežine obor-knez. Najpuniju afirmaciju K. S. srećemo u beogradskom pašaluku u periodu izvođenja reformi posle Svištovskog mira po fermanima od 1793. do 1796. Knezovi su bili posrednici između turske vlasti i naroda. Oni su sa viđe nijim ljudima razrezivali na domaćinstva za knežinu predviđeni danak,
KNIĆANIN
i
335
skupljali danak i predavali ga turskim vlastima. Imali su pravo da zastupaju narodne interese i pravo da se žale na rđave postupke lokalnih organa turske vlasti (muselima i kadija). Knezovi su imali pravo da sude sitnije sporove, i brinuli su se za javnu bezbednost svoje knežine, držeći oružanu prtanju, tzv. pandure. Za dahijske vladavine ukida se K. S. mada se održavaju knezovi kao pomoćni organi dahijske vlasti. Za vreme 1. srpskog ustanka knežine postoje kao administrativne jedinice, ali njima upravljaju vojvode, postavljene od Karađorđa, i narod u knežinama nema ranija samoupravna prava. Naziv knežine održao se i u Srbiji kneza Miloša, ali njihove starešine postavlja knez, tako da se veoma brzo gubi svaki trag narodne samouprave. Gušenje knežinske samouprave bio je jedan od važnih uzroka narodnog nezadovoljstva. U Đakovoj buni 1825. jedan od zahteva pobunjenika bio je uspostavljanje samouprave. KNićANIN, Stevan Petrović (1807-1855), istaknuti prvak ustavobraniteljskog režima u Srbiji. U doba 1. vlade kneza Miloša je jedan od manjih starešina. Učestvovao je u buni ustavobranitelja protiv kneza Mihajla 1842. Pod novim knezom igra istaknutu ulogu, vršeći funkciju šefa bezbednosti režima sa sedištem u Kragujevcu. Komandovao je dobrovoljcima Srbije u događajima 1848. u Vojvodini. KNUT VKLIKI (995-1035), dan. i engl. kralj. Dovršio je započeto osvajanje Engleske i proglasio se za engl. kralja (1016-35), a kada mu je umro brat kralj Harald, postao je i dan. kralj (1018-35). Za vreme njegove vlade dansko-engleskoj kruni pripojena je Norveška. KNJIGA STRAŠNOG SUDA, v. Doomsday book.
KOALICIJA HRVATSKO-SRPSKA, politička grupacija hrvatskih i srpskih stranaka formirana posle Riječke i Zadarske rezolucije 1905. Koaliciju su sačinjavale: Hrvatska stranka prava, Napredna stranka, Srpska samostalna stranka, Srpska radikalna stranka, i Socijal-demokratska stranka Hrvatske i Slavonije (ali samo do apr. 1906). Incjator stvaranja Koalicije bio je Frano Supilo, koji je i formulisao tzv. politiku novog kursa u Hrvatskoj. Cilj je bio da udružene hrvatske i srpske stranke, uz podršku koalicije opozicionih mađarskih stranaka, sruše mađa ronski režim u Hrvatskoj i povedu borbu protiv nemačke prevlasti u austro-ugarskoj državi. Koalicija je pobedila na izborima 1906, a kako je pobedila u Ugarskoj, njen saveznik, mađarska koalicija, došla je u Hrvatskoj na
KOCELJ
vlast. Međutim, saradnja sa Mađarima bila je kratkog veka. Spor je nastao oko tzv. železničke pragmatike, koja je predviđala uvođenje mađarskog jezika na železnicama u Hrvatskoj. Da bi se održala na vlasti, Koalicija vodi oportunističku politiku. Protiv Koalicije su se udružili hegemonistički krugovi Beča i Pešte. Koalicija je optužena da sarađuje sa zvaničnom Srbijom na rušenju austro-ugarske države (v. Fridjungov proces). Koalicija je na Fridjungovom procesu dokazala netačnost takve tvrdnje, ali je uticaj Supila na politiku Koalicije prestao. I pored svoje oportunističke politike, iako je imala većinu u Hrvatskom saboru, Koalicija nije bila na vlasti od 1908. do 1913. Pred sam 1. svetski rat Koalicija preuzima vlast u Hrvatskoj i zadržava je za vreme 1. svetskog rata. Njena politika u ratu svodi se da njeni političari prođu rat sa što manje trzavica, pravdajući to potrebom da se sačuva narod. Najveća zasluga Koalicije je u tome što je doprinela smanjenju suprotnosti između srpske i hrvatske buržoazije u Hrvatskoj i smanjila mogućnost vladajućim krugovima Beča i Pešte da zavađanjem Hrvata i Srba pojačavaju svoj pritisak na Hrvatsku. KOCBEK, Edvard, književnik, eseist (Sv. Juri kod Sčavnice 27. sept. 1904). - Po napuštanju studija teologije studirao je romanistiku u Ljubljani, Berlinu i Parizu. U periodu između 2 rata bio je profesor srednje škole u Bjelovaru, Varaždinu i Ljubljani. Početkom oslobodilačkog rata priključio se kao predstavnik hrišćanskih socijalista Osvobodilnoj fronti i ušao u njeno vodstvo. Za vreme NOR-a bio je član Izvršnog odbora OF, član AVNOJ-a, a 1943. poverenik za prosvetu NOJ. Posle oslobođenja bio je ministar u vladi Slovenije i potpredsednik prezidijuma narodne skupštine NR Slovenije. 1952. god. napušta saradnju sa NF. Kocbek u svojim eseističkim i dr. napisima nije usvojio marksizam i u njegovim radovima jasno se ogleda moralistički pristup. Pisac je mnogih književnih priloga, nastalih u periodu između 2 rata i posle 2. svetskog rata. Poznat je i kao prevodilac Balzaka, Mopasana i dr. KOCEL.J, (IX v.), slovenski knez u Donjoj Panoniji, franački vazal. Kada su u Moravsku došli Cirilo i Metodije da šire hrišćanstvo, Kocelj se priključio slovenskom pokretu za političko i crkveno osamostaljenje. Po njegovoj želji Metodije je došao u Donju Panoniju i otpočeo sa širenjem hrišćanstva na slovenskom jeziku. Kocelj je vladao od 869. do 874. godine kao nezavisan knez Panonskih Slovena. Protiv širenja hrišćanstva na slovenskom jeziku
KOCEVSKI ZBOR
336
i samostalne Panonske slovenske države istupili su Nemci i 874. osvojili Donju Panoniju, čime je učinjen kraj Koceljevoj vlasti. KOCEVSKI ZBOR, održan je od 1. do 3. okt. 1943. u Kočevlju (Slovenija). Zbor od poslancev slovenskega naroda odlučio je da Vrhovni plenum OF kao Slovenački narodnooslobodilački odbor vrši vrhovnu, zakonodavnu i izvršnu vlast slovenačkog naroda u okviru Jugoslavije i opštih odluka A VNOJ-a. On je dobio i pravo da osniva sve potrebne organe narodne vlasti. Izvršni odbor Osvobodilne fronte je postao Izvršni organ slovenačkog narodnooslobodilačkog odbora. Na K. Z. bio je izabrnn ponovo SNOO od 120 članova. KOČINA KRAJINA, ratovanje srp. dobrovoljaca na strani Austrije za vreme austrijsko-turskog rata 1788-1791. Tako nazvana po starešini jednog od srp. odreda kapetanu Koči Anđelko viću. Ratu je prethodio sporazum austr. cara Josifa II sa ruskom caricom Katarinom II o podeli Turske. Da bi olakšala ratne operacije, Austrija radi na pridobijanju balkanskih hrišćana, u prvom redu u Srbiji i Bosni. Tu propagandu vrše pred sam rat austr. obaveštajni oficiri koji se povezuju sa pojedinim viđenijim ljudima u Srbiji i Bosni. Pred sam početak rata austr. vlasti formiraju 2 dobrovoljačka odreda, pretežno od begunaca iz Srbije (Mihaljevićev frajkor, Banatski frajkor). Posle austr. objave rata Turskoj (9. febr. 1788), otpočele su ustaničke akcije u beogradskom pašaluku. Naročitu aktivnost razvija Koča Anđelko vić, bivši trgovac, rodom iz Panjevca kod Jagodine. Okupivši veći broj ustanika, Anđelković 11. febr. osvaja Požarevac. Operišući duž carigradskog druma on osvaja Hasan-pašinu palanku, Batočinu i Bagrdan. Jedno njegovo odeljenje je osvojilo Kragujevac. Međutim, kako austr. vojska nije prelazila Savu i Dunav, Anđelković nije pomenuta mesta mogao duže održati. Njegove akcije poprimaju četnički karakter s ciljem da se ometa snabdevanje turskog garnizona u Beogradu. Krajem marta, Anđelković ima 3 000 vojnika, ali propada njegov pokušaj da osvoji Jagodinu. Početkom apr. pokret slabi jer Turci angažuju veće snage, a austr. ofanziva izostaje. Veći deo ustanika napušta Anđelkovića i on prelazi u Banat. Njegov ponovni prelazak u Srbiju nije dao očekivane rezultate, te je morao da se ponovo povuče u Banat sa znatnim brojem izbeglica. Prilikom turskog upada u Banat Kočina četa strada, a njega zarobljavaju Turci, kod mesta Brzaske (7. sept. 1788). Zarobljenog Koču i njegove ljude Turci su u Tekiji nabili na kolac. Rato-
KOLCAK
vanje je nastavljena dalje sve do Svištovskog mira 1791, po kome je beogradski pašaluk vraćen Turskoj. KODROS, legendarni atinski kralj. Prema ant. pričama, bio je poslednji kralj u Atini koji je svoj život žrtvovao za spas svoje zemlje. Kada je saznao za proročanstvo da će u ratu između Atinjana i Dorana pobediti ona strana kojoj pogine kralj, prerušio se u seljaka, otišao u neprijateljski tabor i poginuo u svađi koju je namerno izazvao. KOB, Robert (Koch, Robert, 1843-1910), bakteriolog kome dugujemo otkrića epohalnog značaja: otkrio je bacil tuberkuloze (1862), bacil antraksa i prouzrokovača kolere; uveo je lečenje kininom; ispitivao je afričku bolest spavanja. KOLAR, Jan (1793-1852), istaknuti slovački knjiž. i ideolog panslavizma. Od 1849. do smrti bio je profesor slovenske arheologije u Beču. Izvršio je znatan uticaj na južnoslavenske intelektualce, koji su prihvatili njegove ideje. Između ostalih pod njegovim znatnim uticajem bio je i Ljudevit Gaj, vođa ilirskog pokreta. KOLBER, Zan Batist (Colbert, Jean Baptiste), franc. državnik i ekonomista, ministar finansija za vreme kralja Luja XIV. Sproveo je značajne mere kojima je sredio finansijsko stanje u zemlji i tražio da se ukinu unutrašnje carine i da se zavede jedinstvena carinska politika. Osnivao je državne manufakture, velike trgovačke kompanije, podizao pomorsku snagu Francuske i izgrađivao puteve. Ogromnom radnom energijom i primenom shvatanja da je bogatstvo zemlje u količini novca, tj. zlata i srebra, omogućio je velike ratne poduhvate i podizanje dvorova (Versaj) Luja XIV. Kao nagradu za uspešno sprovođenje reformi Luj XIV mu je poverio nadzor nad celokupnom administracijom u Francuskoj. Svojom ekonom. politikom postao je nosilac merkantilizma (v.) i njegov najznačajniji predstavnik. Smatra se tvorcem novog merkantiltičkog pravca, kolbertizma. KOLCAK, Aleksandar Vasiljevič, rus. admiral (1873-1920), jedan od vođa kontrarevolucije u Rusiji 1918-20. U toku 1. svetskog rata bio je prvo komandant Baltičke a zatim Crnomorske flote. U danima kontrarevolucije organizovao je kontrarevolucionarne odrede na Dalekom istoku. Prilikom obrazovanja kontrarevolucionarne vlade u Sibiru, proglasio se i vrhovnim komandantom oružanih ruskih snaga. Obilno koristeći vojnu pomoć Japana i dr. zemalja, uporno se borio protiv nove sovjetske vlasti. Početkom 1920. god. njegova armija je bila razbijena
KOLEKTIVIZACIJA U SSSR
I
KOLONI
337
od strane Crvene armije. Iste godine u januaru bio je uhvaćen i streljan. KOLEKTIVIZACIJA U SSSR. Ovaj izraz je nastao u SSSR od sredine 1929. u vezi sa započinjanjem masovne kolektivizacije poljoprivrede. Kolektivizacija označava proces preobražaja poljopr. pri čemu se ranija poljopr. privatna imanja udružuju u proizvodne zadruge (kolhoze), u SSSR. U periodu od 1929. do 1934. kolektivizacijom je bilo obuhvaćeno preko 70°/o poseda. Osnovni cilj kolektivizacije bio je ekonom„ polit. i ideološke prirode. U toku daljeg razvoja poljopr. u SSSR, kolektivizacijom su bili obuhvaćeni svi zemljišni posedi. Kolektivizacija je povećala poljopr. proizvodnju ali je često način njenog sprovođenja nailazio na otpor seljaka-posednika. KOLHOZ (rus. KOJieKTM:BHoe X03i1HCTBO kolektivno gospodarstvo), krupno socijal. poljopr. dobro nastalo u SSSR. - Proizvodnja u ovom dobru zasnovana je na društvenom vlasništvu sredstava za proizvodnju i ličnom radu kolhoznika. Udruživanje sitnih seljačkih gazdinstava u K„ radi korišćenja agrotehničkih mera i mehanizacije poljopr„ imalo je za cilj stvaranje novih društvenih odnosa i bilo je jedan od osnovnih puteva unapređenja i socijal. preobrafaja poljopr. u SSSR. Po Lenjinu K. se osniva na potpuno dobrovoljnom udrnživanju seljaka i obilnoj materijalnoj i dr. pomoći društva u obostranom ekonom. interesu zajednice i pojedinaca. Do 1927. ovaj proces kolektivizacije išao je laganijim tempom a od te godine otpočeo je ubrzani proces tzv. opšte kolektivizacije sela, tako da su do 1933. u K. obuhvaćena sva individualna seljačka gazdinstva. U periodu brze kolektivizacije manje se vadilo računa o dobrovoljnosti, što je imalo za posledicu naglo opadanje produktivnosti rada. Danas K. raspolažu sopstvenim mašinskim parkom, zemlja je državno vlasništvo, data na trajno i besplatno korišćenje K„ njihovi se članovi nagrađuju prema kvalitetu i količini rada na osnovu trudodana. KOLISEVSKI Lazar, partijski i polit. rukovodilac (Sv. Nikola, 12. feb. 1914- ), danas se nalazi na dužnosti člana Saveta federacije. Potiče iz radničke porodice i kao metalski radnik teško se probijao kroz život. Pohađao je 1928-~2. vojnozanatsku školu u Kragujevcu i tu postaje član skojevske organizacije, istovremeno aktivno sarađuje u radu sindikata. God. 1935. postaje član KPJ. Po završetku vojnog roka postaje sekretar Partijskog komiteta Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu, a zatim i organizacioni sekretar Okružnog komiteta KP za Kragujevac.
Na
zemaljskoj konferenciji KPJ kao delegat partijske organizacije Kragujevca. Pred rat zbog svoje aktivnosti biva otpušten i odlazi iz Kragujevca u Kraljevo, a uskoro, po direktivi Partije, u Makedoniju. Tamo radi na pripremanju oružanog ustanka i dolazi u sukob sa M. šatorovim. U okt. 1941. kao sekretar PK Lazar Koliševsk1 KPJ za Makedoniju postaje komandant Pokrajinskog vojnog štaba. Zbog ispoljene aktivnosti biva uhapšen od bugarskih okupatorskih snaga i osuđen na dugogodišnju robiju. U odsustvu bio je izabran marta 1943. za sekretara Centralnog komiteta KP Makedonije. Takođe je bio biran za člana AVNOJ-a na njegovom 2. zasedanju a 2. avg. 1944. izabran je za člana ASNOM-a. Posle kapitulacije Bugarske razvija veoma aktivan polit. i državnički rad. Na kongresu Partije biva izabran za člana Izvršnog komiteta CK SKJ (VI i VII kongres), a istovremeno je biran za narodnog poslanika republike i Savezne narodne skupštine. Za svoj izvanredan rad odlikovan je Ordenom narodnog heroja i dr. visokim domaćim i stranim odlikovanjima. KOLOMAN (mađ. KALMAN), ugarski kralj (1095-1116), prvi ugarsko-hrvatski kralj iz porodice Arpadovića (1102 -1116). Na poziv udovice kralja Zvonimira i hrvat. pelmstva prodro je (1097) do plan. Gvozda i porazio hrvatskog kralja Petra (1097). Zbog upada Kumana i Rusa u Ugarsku, prekinuo je napredovanje ka unutrašnjosti Hrvatske. U 2. pohodu 1102. god. hrvatsko plemstvo je priznalo Kolomanovu vrhovnu vlast. Posle nekoliko godina (1105. i 1107) i dalmatinski gr. će priznati vlast ugarskog kralja. Kolomanovim osvajanjem Hrvatska je izgubila svoju nezavisnost i ušla u sastav Ugarske, sačuvavši pri tom poseban položaj. KOLONI, zavisni seljaci u starom Rimu koji su dobili manje parcele zemljišta prilikom raspadanja ogromnih latifundija uz obavezu da svom gospodaru predaju određeni deo proizvoda. Nisu smeli napuštati zemljište koje im je dodeljeno. Razlikovali su se od ant. robova po tome što više nisu robovali gospodaru nego zemlji od koje su najveće koristi imali Rimsko Carstvo i vlasnici zemljišta. Cesto K. nisu mogli da skupe sa svojih imanja onoliko pro1940.
V
učestvuje
KOLONIJE
KOLUBARSKA BITKA
338
izvoda koliko je bilo potrebno da daju gospodarima na ime obaveza. Ovo je u znatnoj meri otežavala njihovo i onako teško stanje. Videći da od njih mogu imati velike koristi, rimski carevi su položaj K. pravno regulisali počev od cara Konstantina (280-337). Stvorene su, uglavnom, 2 vrste kolona. Jedni su na osnovu ugovora stupali na određeno vreme u kolonatski odnos prema vlasniku zemlje. Drugi vid kolonata bio je znatno rasprostranjeniji i sastojao se u trajnom zadržavanju K. na vlasnikovom zemljištu. Kako nad njim tako i nad njegovim potomcima gospodari zemlje su bili njihovi faktički vlasnici i položaj ovih K. nije se mnogo razlikovao od položaja robova. Institucija kolonata, preuzeta iz rim. prava, održala se i u srednjem v., naročito u onim zemljama koje su nekada ulazile u sastav Rimskog Carstva. U našoj zemlji naročito je bio rasprostranjen u Dalmaciji. Vremenom njihov se položaj potpuno izjednačio sa položajem srednjovekovnih kmetova. KOLONIJE, naseobine na nekoj dr. teritoriji; zemlje zavisne polit. i ekonom. od veće države. - Najstarije K. stvorene u starom v. na obalama Sredozemnog mora. Njihovo stvaranje omogućio je nagli razvitak brodarstva i trgovine. Jednu od prvih kolonija osnovali su Feničani u IX v. pre n. e. u severozap. delu Afrike, gde je docnije formirana kartaginska država. Putem kolonizacije Grci su u starom v. naselili zap. oblasti Male Azije i stvorili na ovoj teritoriji nekoliko značaj nih polit. i kult. centara. U Evropi Grci su svoju prvu K. stvorili u juž. Italji i dali joj naziv Graecia Magna (v.). Posle velikih geografskih otkrića
i pronalaska pomorskog puta za Indiju oko Rta Dobre Nade, krajem XV i početkom XVI v., došlo je do stvaranja prvih K. u Americi i Aziji. U to vreme u Evropi je stvoreno nekoliko jakih kolonijalnih drž., od kojih su najmoć nije bile španija, Holandija, Portugalija, Francuska i Engleska. Ove države u novootkrivenim područjima osnivaju svoje kolonije, koje im donose ogromna bogatstva. U oblastima koje su stavile pod svoju upravu ove drž. organizuju u njima svoju upravu, stvaranjem kolonijalnih društava - kompanija. U početku ova društva su imala monopol nad celokupnom trgovinom u K., ali su vremenom prigrabila i dr. prava polit. karaktera. Kompanije su vršile nadzor nad svim vidovima društvene delatnosti u kolonijama. One su postavljale činovnike, imale svoju vojsku, sudstvo i novac. Posle 1. svetskog rata situacija se u kolonijama nije izmenila, iako su Nemačkoj oduzeti kolonijalni posedi. Izbijanjem nacionalnooslobodilačkih pokreta neke K. su postale nezavisne. Takav je slučaj bio sa Egiptom, kome je Engleska 1936. god. priznala nezavisnost. Posle 2. svetskog rata od nekadašnjih K., putem borbe za oslobođenje, stvoren je veliki broj nezavisnih suverenih država. KOLUBARSKA BITKA, jedna od najznačajnijih bitaka austrougarske i srpske vojske u prvom svetskom ratu, koja se odigrala decembra 1914. Posle bitke na Drini u sept. 1914. srpska vojska je bila prinm1ena da se povuče pred nadmoćnijim neprijateljem. Ona je najpre posela položaje na istočnoj obali Kolubare i Ljiga. Među tim, pritisak austrijskih trupa je bio sve žešći. Sredinom novembra srpske
===>
Au.sbro·ugar.skearmj'e
-
.Sr,os.ke armjia o
Bitka na Kolubari
20
40
fSO
km
KOLUMBIJA
339
jedinice su zaposele nove položaje na liniji Varovnica-Kosmaj-Vagan-Takovo-Kablar-Ovčar-Jelica dugoj oko 130 km. Odnos snaga je bio 160 000 prema 120 000 u korist austrougarske vojske. Jedinice srpske vojske su preuzele inicijativu i prešle u ofanzivu 3. dec. 1914. To je bilo iznenađenje za neprijatelja. Pod snažnim pritiskom I srpske armije neprijateljski front je bio probijen. Istovremeno je II srpska armija napredovala, dok su branioci Beograda ne samo odoleli napadima neprijatelja već su prešli u protivnapad. U noći 6 i 7. dec. austrijske trupe su odstupile preko Kolubare, a do 15. dec. i iz čitave Srbije. Neprijateljski gubici su bili oko 43 000 samo zarobljenih, i veliki ratni plen. KOLUMBIJA. Prvi špan. moreplovci koji su stizali do obala Kolumbije bili su Alonzo de Oheda (1499) i Kolumbo (C. Colombo) (na svom četvrtom putovanju u Ameriku, 1502). Osvajanje Kolumbije za špan. krunu izvršio je De Kvesado 1536-1539. god. koji je 1538. god. osnovao Bogotu, a koloniji dao ime Nova Granada (današnji naziv dat je prema Kr. Kolumbu). Veliki broj špan. kolonista vremenom se izmešao s domorodačkim stanovništvom, mahom Inkama, a od XVII v. naseljeno je i dosta crnaca. Nakon ustanka protiv špan. kolonijalne vladavine pod vodstvom S. Bolivara, Kolumbija se 1819. god. oslobodila i zatim obrazovala s Venecuelom i Ekvadorom državnu zajednicu Velika Kolumbija. Nastanak Republike Kolumbije vezuje se za raspad Velike Kolumbije 1830. god. Posle niza građanskih ratova, zbog kojih je Kolumbija padala u sve veću ekonomsku zavisnost od SAD, god. 1903. od Kolumbije se otcepila Panama, u kojoj su SAD odmah dobile koncesije za izgradnju kanala (v.). Od tada u Kolumbiji nastupa sređe niji period stranačkog i parlamentarnog života, bržeg privrednog razvitka i postepene emancipacije od stranih uticaja. KOLUMBO, Josip, v. Savez komunistič ke omladine Jugoslavije.
KOLUMBO, Kristifor (Colombo, Cristiforo, oko 1451-1506), moreplovac, pronalazač amer. kontinenta Rodom je iz Đenove gde je počeo da uči zanat u tkačkoj radionici svoga oca. Kao dečak maštao je o plovidbi po dalekim morima. Posle brodoloma jednog đenovskog broda, na kome se nalazio, stigao je u Lisabon u kome je slušao priče od pomoraca o postojanju još neotkrivenih zemalja. Otpočeo je sistematski da proučava geografiju i došao do zaključka da se plovidbom na zapad može stići u Indiju. Pošto
KOMNINI
u Portugalij1 nije naišao na razumevanje, prešao je u Španiju, gde mu je špan. dvor odobrio izgradnju 3 broda radi ostvarenja svoje zamisli. Sa odabranom posadom od 90 hrabrih mornara krenuo je na dalek, još neispitan put 8. avg. 1492. god. Posle dugog i vrlo mučnog putovanja stigao je do Bahamskih ostrva, odakle je produžio dalje do Kube i Haitija. Ovde je osKristifor Kolumbo tavio grupu svojih mornara i požurio natrag da saopšti rezultate svog otkrića. Nekoliko meseci docnije, 23. sept. 1493. god. pošao je na svoje drugo putovanje u Ameriku sa konvojem od 17 brodova i 1 500 članova posade. U novoj zemlji prikupio je ogromnu količinu zlata i ostalih dragocenosti i sve je to na 12 brodova poslao u Španiju, dok je sa ostalim svojim mornarima ostao u Novom svetu sve do 1496. god. kada se vratio u Evropu. Posle toga nalazio se na čelu još 2 ekspedicije. Jedna je bila preduzeta 1498. god. kada je n;;: Haitima bio zarobljen za vreme jedne pobune. Protivnici su nagovorili špan. kralja da pošalje novu ekspediciju i da sredi prilike. Vođ ove ekspedicije je okovao Kolumba i poslao ga u španiju, ali je oslobođen i 1502. god. krenuo je na svoje poslednje putovanje. Po povratku u Španiju živeo je u bedi sve do smrti (1506). KOMENDACIJA (lat. commendatio preporuka), svečani čin u feudalnom društvu kojim se vazal obavezuje svome gospodaru, prilikom dobijanja poseda, da će vršiti vojnu službu i prisustvovati suđenjima koja se održavaju pod pokroviteljstvom seniora. Svečanost se obavljala tako što bi vazal sklopljene ruke stavio u ruke seniora, izgovarajući zakletvu vernosti i poslušnosti, a potom bi se poljubili. Mnogi slobodni ljudi, osiromašeni čestim ratovima, da bi se zaštitili od napada pustomašne vlastele, stavljali su se pod K. bogatih i moćnih seniora, koji će im pružiti zaštitu i izdržavanje, te tako seljaci gube svoju slobodu i postaju zavisni ljudi. KOMINFORM, v. Informbiro. KOMINTERNA, v. Treća internacionala. KOMNINI, vizant. carska porodica; vladali su Vizantijom od 1057. do 1185. godine. Prvi car ove dinastije bio je Isak Komnin (vlada 1057-59). Za vreme njegove kratkotrajne vlade sukobio se sa moćnim patrijarhom Mihailom Kerularijem i morao je da se odrekne
KOMONVELT
prestala. Tada je vlast u zemlji prigrabila porodica Duka (vlada od 1058. do 1081. Međutim, koristeći nepopularnost porodice Duka 1081. god. ponovo dolazi na vlast prodica K., odn. Aleksije I. Za vlade K., koja je upravljala Vizantijom čitav vek, država je dostigla svoj najviši uspon u polit. i ekonom. pogledu. Najznačajniji vladari ove porodice su Aleksije I (1081-1118), Javan II (1118-43), Andronik I Komnin (1183-85). Od žena iz ove porodice ističe se naučnik i istoričar Ana Komnina, kći Aleksija I Komnina. KOMONVELT, Britanska zajednica naroda, specifičan oblik povezivanja država nekadašnjih kolonija Velike Britanije. - Posle 2. svetskog rata nekadašnja najveća kolonijalna sila izgubila je svoje brojne kolonije. U želji da na neki način veže za sebe i očuva donekle i za dalje svoj ekonomski i politički uticaj, kao i da onemoguće snažan oslobodilački pokret u preostalom svom kolonijalnom carstvu, vladajući krugovi Velike Britanije organizovali su ovu zajednicu. Prelomni događaji u položaju dominiona bila je imperijalna konferencija održana 1926. godine, kada su dominioni postali „autonomne zajednice" u sklopu Britanskog Carstva. 1931. godine donet je Vestminsterski statut, kojim su bivši dominioni dobili samostalnost u odnosu na englesko zakonodavstvo i parlament. Tom prilikom usvojen je i zvanični naziv Britanska Zajednica Naroda umesto Britansko Carstvo. Posle 2. svetskog rata preovladivao je broj članica sa afričkog kontinenta i negde 60-ih godina ovog veka ukupno je bilo 18 članova Komonvelta. Na konferenciji premijera Komonvelta jula 1964. godine obrazovan je Sekretarijat kao stalno telo kojim bi prestao monopol VB u ovoj organizaciji. Neke od čla nica napustile su Komonvelt. Državljani svakog člana Komonvelta u isto vreme su formalno i državljani ostalih članica. Svake godine održavaju se konferencije, koje rešavaju pitanja od zajedničkog interesa. Vidljiviji su znaci da se ovaj sistem sve više raspada i članice se osamostaljuju. KOMPJENSKA SUMA, šuma nedaleko od Pariza u kojoj je Nemačka potpisala bezuslovnu kapitulaciju 11. XI 1918. - Usled neuspeha na zapadnom frontu, kao i usled pobuna u zemlji, naročito u Mornarici, Nemačka vrhovna komanda bila je prinuđena na kapitulaciju. Kada je u Berlinu 9. IX došlo do revolucije, nemački car Vilhelm bio je prinuđen da abdicira i da pobegne u Holandiju. U toj situaciji Nemačka vrhovna komanda zatražila je 7. XI od saveznika primirje. Clanice Antante pozitivno su odgovo-
KOMUNA
rile na nemačku molbu i u posebno opremljenim vagonima u Kompjenskoj šumi potpisana je bezus1ovna kapitulacija, Nemačke, uz obavezu da evakuiše sve oblasti na zapadu i istoku koje je tokom rata okupirala, kao Alzas i Lorenu i levu obalu Rajne. Ovim je završen 1. svetski rat. KOMUNA (lat. commune - zajednički posed, opština, država), zajednica u kojoj se organizuje samouprava te sami građani biraju svoje organe vlasti. Komuna - slobodan i nezavisan gr„ sa svojom političkom i upravnom organizacijom, nastaje u srednjem veku (XI v.). Sa pojavom novog društvenog staleža - građanstva, koji će prerasti u posebnu klasu - buržoaziju, pojavila se potreba da st. gr. sami brane svoje interese od napada i eksploatacije plemstva. Trgovci i zanatlije su otkupili ili izvojevali svoja prva samoupravna prava od feudalnih gospodara i stvorili slobodne gradove - komune. U komuni su građani organizovali svoje upravne, finansijske i sudske organe, policiju, koja je obezbeđivala unutrašnji red i mir, a visoki čvrsti gr. bedemi branili su život trgovaca i zanatlija od srednjovekovnih pljačkaša. Svaki grad - komuna bio je u vazalnom odnosu prema svom senioru, od koga je dobijao povelju sa naznače nim privilegijama i pravima. Srednjevekovne K. su se razlikovale po svojoj unutrašnjoj samoupravi i organizaciji. U Nemačkoj i Italiji K. su bili gradovi-države, raspolagale su celokupnom policijskom i finansijskom vlašću; objavljivale su rat, sklapale mir i kovale svoj novac. U Holandiji i sev. Francuskoj gr. su imali nepotpunu samoupravu; vlast su delili građani i vladarev činovnik, te su se takvi gr. nazivali „buržoaski gradovi" (villes de bourgeoisie). Katkada su vladari i feudalci sami stvarali gr. od sela ili novih naselja, dodeljivali im slobodu i gr. prava da bi ubrzali kolonizaciju ili osnovali nove privredne centre. Tako su nastali „novi gradovi" (villes neuves). U Engleskoj kraljevska vlast je suzila gr. samoupravu na najuže granice samostalnosti. Pojedini plemići - seniori pokušavali su da potpuno podrede komune svojoj vlasti da bi se dočepali njihovog bogatstva. Stanovnici gr. su ljubomorno čuvali stečenu slobodu i oružjem branili svoju samoupravu. Poznata je istor. Lanske K„ kada su građani 1112. ubili seniora episkopa koji im je uzurpirao prava komune. Unutar K. stalno se vodila borba između vladajućeg sloja (bogatih trgovaca) i obespravljene gr. sirotinje, siromašnih zanatlija, radnika i dr. Stvaranjem nacionalnih država u XIX i XX v. nestaju tradicije komunalne
KOMUNALNI SISTEM
341
samouprave, ili pak dobijaju novu sadržinu i širi društveno-politički značaj u procesu klasnih borbi, kao organizacije radničke klase i narodnih masa (pr. Pariska komuna). U našoj zemlji, SFRJ, komunalni sistem predstavlja osnovu društvenog upravljanja i bazu opšteg društveno-ekonomskog politič kog života (v. Komunalni sistem). KOMUNALNI SISTEM (lat. commune zajednički posed, opština), termin koji obuhvata 2 osnovna pojma što se uzajamno isprepleću i dopunjuju. Kao termin nastao je u danima Pariske komune u vezi sa težnjom da se socijal. drž. nazove „komuna''. Marks, Engels i Lenjin su pod komunom podrazumevali polit. sistem koji ima za osnovu i oblik komunalnu strukturu, odn. strukturu vertikalno ujedinjenih samoupravnih komuna različitog stupnja. Komuna u marksističkoj polit. teoriji označava oblik polit. uređenja socijalizma u kome i sama socijal. drž. postepeno odumire. Suštinu tog polit. sistema, njegov unutrašnji polit. režim, nazivamo socijal. demokratija. - Komunalna organizacija uzeta u celini je dvostepena, obuhvatajući komunu (opštinu) kao osno\·nu teritorijalno-političku samoupravu i srez kao zajednicu opština i st. koje živi na njihovom području. Grad ne postoji kao posebna polit. teritorijalna jedinica. On ima, prema svojoj veličini i razvijenosti, status opštinske ili sreske samouprave. Svi srezovi i sve opštine imaju isti pravni status. Sve opštine i srezovi su organizovani u skladu sa istim ustavnim principima. Komunalni sistem je sastavni deo jedinstvenog ustavnog sistema vlasti i upravljanja. Ustavni zakon iz 1953. god. formulisao je u osnovnim načelima položaj i organizaciju opštinske i srcske samouprave. U tome se i pravno razlikuje jugoslavenski K. S. od lokalne samouprave u mnogim savremenim saveznim državama u kojima je političko-upravno uređenie lokalnih zajednica isključivo pravo federalnih jedinica. KOMUNISTICKA INTERNACIONALA, v. Druqa komunistička internacionala. KOMUNISTICKA OMLADINSKA INTERNACIONALA (KO!), međunarod na organizacija revolucionarne omladine, stvorena u Berlinu 20-26 jan. 1919. godine. - Na inicijativu Lenjina na osnivačkom kongresu KOI ona je odmah pristupila Kominterni. Komunistički omladinski savezi bili su njeni članovi i između 30-ih i 40-ih godina ovoga v. KOI je brojala skoro 4 000 000 članova. Vrhovni organ bio je Kongres a radom između kongresa rukovodio je Izvršni komitet Komunističke omladinske internacionale. Sedište njeno je bilo u Moskvi i njena
KOl\IUNISTICKA PARTIJA
politika je bila slična politici koju je vodila Kominterna u odnosu na komunističke partije. Ukidanjem Kominterne 1943. prestala je da radi i Komunistička omladinska internacionala. KOMUNISTICKA PARTIJA HRVATSKE, formirana je na osnivačkom kongresu održanom 1. i 2. avg. 1937. kraj Samobora. - Zbog nesređenog stanja u nekim organizacijama KP na teritoriji Hrvatske, pripreme za osnivački kongres KP Hrvatske počele su kasnije. Osnivanje posebnog centralnog komiteta KP Hrvatske bilo je u vezi sa sprovođenjem odluke IV zemaljske konferencije. KPJ je želela da svoj stav po nacionalnom pitanju još više ispolji. Jasno je bilo da je jedno od osnovnih nerešenih pitanja, bilo nacionalno, a posebno tzv. hrvatsko, te je KPJ želela da još više istakne avangardnu ulogu komunista u borbi za rešenje nacionalnog pitanja. Kongres je održan 1. i 2. avg. 1937. nedaleko od Samobora. Kao delegat CK KPJ kongresu je prisustvovao Josip Broz Tito i tom prilikom podneo referat o značaju osnivanja Komunističke partije Hrvatske. Na osnivačkom kongresu izabran je Glavni odbor KP Hrvatske. U Centralni komitet su bili izabrani: Josip Kraš, Božidar Adžija, Rade Končar, Anka Butorac i dr. Osnivanje KP Hrvatske, kako je stajalo u proglasu kongresa, nije bilo slučajno već je proisteklo iz dugogodišnje borbe KPJ koja se stalno borila za ostvarenje ideje nacionalne slobode, ravnopravnosti i bratstva među narodima. KP Hrvatske odigrala je značajnu ulogu u mobilisanju naprednih snaga i reorganizaciji Partije. KOMUNISTICKA PARTIJA INDIJE, osnovana je 1933. od raznih komunističkih organizacija i grupa stvorenih jednu deceniju pre toga, U toku 20-ih godina ovoga v. u mnogim provincijama prostrane Indije stvorene su brojne komunističke organizacije i grupe koje su delovale prilično nejedinstveno. Sve do 1942. delovala je manje-više ilegalno i nije bila brojna organizacija. U vreme 2. svetskog rata njen rad je bio zabranjen i od 1942. prešla je u ilegalnost. Za vreme I kongresa (maj 1943) imala je oko 16 000 članova. Po završetku rata brojno je počela da jača i na parlamentarnim izborima 1957. dobila je 29 poslaničkih mesta u Narodnoj skupštini i 12 mandata u Veću država. U odnosu na vladajuću partiju ona se nalazi u opoziciji. KOMUNISTICKA PARTIJA JUGOSLAVIJE (KPJ), osnovana je na kongresu koji je održan u Beogradu od 20. do 23. apr. 1919. Posle stvaranja zajedničke države Kraljevine SHS, pred radničku klasu Jugoslavije, koja
KOMUNISTIČKA PARTIJA
je dotle bila organizovana u više socijaldemokratskih partija i grupa, postavilo se pitanje stvaranja jedinstvene partije. Na inicijativu socijaldemokrata Bosne i Hercegovine mandat za saziv kongresa dobila je Srpska socijaldemokratska partija. Na kongresu ujedinjenja doneta je Podloga ujedinjenja u kojoj je dat naziv partije - Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista). Osnivačkom kongresu nisu bili prisutni predstavnici svih socijaldemokratskih partija. Jedna od od1uka osnivačkog kongresa bilo je i pristupanje III internacionali. Početkom apr. održan je i kongres sindikalnog ujedinjenja, a okt. 1919. osnovan je i Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Novoosnovana partija je odmah stupila u borbu, učestvujući na prvim opštinskim izborima 1920. i tom prilikom osvojila je većinu u mnogim mestima (Beograd, Zagreb, Skoplje, Kragujevac, Užice, Veles, Niš, itd.). U novembarskim izborima 1920. god. za Ustavotvornu skupštinu dobila je 59 poslaničkih mandata i po sna:d bila 3. u Parlamentu. - Na II kongresu u Vukovaru 20-25. juna 1920, partija je dobila ime Komunisltička partija ,Jugoslavije (KPJ), na kome je usvojen Program i Statut. Ona se još odlučnije izjasnila za obaranje kapitalističkog poretka revolucionarnim putem i za diktaturu proletarijata. Vladajući krugovi bili su uplašeni naglim jačanjem KP.T i krajem dec. 1920. doneli su Obznanu, kojom je zabranjen rad KP.T a u avg. 1921. donet je Zakon o zaštiti države koji je bio uperen protiv aktivnosti. komunista. Ova 2 udara prinudila su Partiju da se povuče u ilegalnost posle hapšenja poslanika i mnogih istaknutih aktivista. Rukovodstvo KPJ se nije snašlo u tadašnjoj situaciji i nije odlučno reagovalo protiv nezakonitog progona komunista. Od 1921. nastaje dugi period ilegalnosti i međusobnih borbi u vrhovima KP.T, odlask'1 rukovodstva u inostdanstvo. što će se nee:ativno odraziti na dalji rad KP.i i njen uticaj u masama. U periodu od 1923. (januar) do 1924. KPJ je pokušala da osnivanjem Nezavisne radničke partije Jugoslavije legalno utiče na članstvo. U vrhovima Partije pojavile su se frakcije (leva i desna). što je otežavalo konsolidaciiu Partije i njen uticaj u masama. NR zemaljskim konferencijama I, II i III raspravljalo se o ovim pitanjima. Dva kongresa Partije III (Beč, 1926) i IV (Drezden 1928), održani su van zemlje ali nisu uspeli da reše goruća pitanja u KPJ. Partijsko rukovodstvo najvećim delom van zemlje malo je poznavalo pravo stanje u zemlji i raspoloženje masa i često je slalo neadekvatne
KOMUNISTIČKA
PARTIJA
izveštaje o stanju u zemlji. U među vremenu jačale su i antifrakcijske snage, te je na VIII mesnoj konferenciji Zagreba (februar 1928) Josip Broz Tito istupio protiv ovakvog stanja u KP.T. U međuvremenu došla je 6. januarska diktatura koja se još većom žestinom bacila na proređene redove Partije. Pogrešna direktiva o oružanom ustanku data od strane KP.T još više je proredila partijske redove. Sve do 1935. godine i pored intervencije Kominterne nije bilo nekih značajnijih koraka u smislu konsolidovanja KPJ. Direktiva Kominterne (VII kongres) za borbu protiv fašizma, čija je opasnost bila sve veća, pokrenula je malobrojno partijsko članstvo. Izlaw.k iz zatvora .Tosipa Broza Tita takođe se pozitivno odrazio na konsolidaciju redova KPJ. Od 1937. god. počinje kurs borbe protivu frakcionaša i svih neprijatelja unutar Partije, kao i borba protivu profašističke politike izdajničkih vlada u zemlji. KPJ se sve otvorenije zalaže za rešenje nacionalnog pitanja, te dolazi i do formiranja posebnih centralnih komiteta Slovenije i Hrvatske. Do napada Nemačke na Jugoslaviju unutrašnja konsolidacijn je najvećim delom bila izvršena, a V zemaljska partijska konferencija (okt. 1940), to je i pokazala. Kratkotrajni aprilski rat i izdajnička uloga vlade, monarhije i buržoazije omogućili su KP.T da se kao jedini pravi zaštitnik i zatočnik slobode i nezavisnosti, zahvaljujući svom poznatom revolucionarnom stavu, nađe na čelu naroda .Jugoslavije. Pod rukovodstvom KPJ došlo je do širokog oslobodilačkog rata koji je posle dugotrajne borbe oslobodio zemlju okupatora, njegovih slugu i istovremeno srušio stari buržoaski sistem. sproveo socijalističku revoluciju i otvorio puteve za socijalističku izgradnju. Ogromne su bile žrtve komunista i svih rodoljubivih snaga u ovoj teškoj ali značajnoj borbi KP.T i naroda Jugoslavije. Po uspešnom okončanju rata i revolucije KPJ se našla na čelu obnove i izgradnje zemlje i novog socijalističkog puta nove Jugoslavije. KPJ se u posleratnom periodu našla na če lu odbrane stečene i krvlju izvojevane ·nezavisnosti napadnute od strane Informbiroa. Na V kongresu KPJ (juli 1948) dokazana je odlučnost i jedinstvo KPJ sa narodom u odbrani steče ne slobode. Ona je istovremeno i brojčano ojačala i u dane V kongresa brojala skoro pola miliona članova. Na VI kongresu KPJ (nov. 1952). u vezi sa korenitim promenama u zemlji i njenoj socijal. izgradnji i izmenjenoj ulozi Partije, promenila je svoj naziv u Savez komunista Jugoslavije. Na VII kongresu SKJ (apr. 1958) dalje su raz-
KOMUNISTIČKA PARTIJA
343
rađeni teoretski stavovi o ulozi SKJ u sistemu neposredne socijal. demokratije. VIII kongres SKJ (dec. 1964) izvršio je širu analizu razvoja SKJ. Kongres je razradio suštinske i idejne, polit. i organizacione pretpostavke daljeg ostvarivanja usmeravajuće društvene uloge SKJ. Posebno se Kongres bavio daljim usavršavanjem sistema samoupravl~anja i doneo niz značajnih predloga i odluka. Na IX kongresu (marta 1969), kome su bili prisutni brojni delegati iz zemlje i inostranstva, usvojeni su mnogi značajni dokumenti u vezi sa daljom demokratizacijom i socijalističkom izgradnjom naše zemlje. Kongres se pored teoretskih bavio i praktičkim pitanjima privredne reforme koja je u dosadašnjem razvoju dala značajne rezultate. KOMUNISTICKA PARTIJA KINE osnovana je 1. jula 1921. u Sangaji'.i. Od syo~a„osnivanja prešla je dug put, angazu3uc1 se, pre svega u nizu revolucionarnih ratova u Ki~i, koji su vođeni u periodu između 2 rata a naročito u periodu od 1945. do '1949 (III građanski rat). Ona se našla na čelu nacionalnooslobodilačkog pokreta i socijal. revolucije, izgradivši temelje narodne demokratske vlasti i nove Crvene armije. KP Kine bila je na čelu kineskog naroda u borbi protiv ostataka feudalizma i imperijalističkih zah~n:ita suse~nih. drfava, posebno Japana. l do. kraJa Je sprovela revoluciju i stvorila Narodnu Reoubliku Kinu (1. okt. 1949). Na VIII kongresu, septem~ra 1956, brojala je skoro 11 000 000 clanova a predsednik CK postao je Mao Ce Tung (Mao Tse-tuni?). U toku poslednjih decenija KP Ki;a zahvaljujući, pre svega, stavu nj~nog rukovodstva. potpuno se izdvojila od ost.al~J:i kon;unističkih partija, propoved~1u.~1 svo] kineski komuni7.am. u tezn11 da ga naturi osbilim narodima Posled_niih godina pod ruko~odstvo~ KP Kine i određenih krugova na širokom planu se sprovodi tzv. „kulturna revolucija". KOMUNISTICKA PARTIJA MAĐAR SKE (KPM), osnovana je 1918. god. u Budimpešti. - KPM nastala je od levog krila Socijaldemokratske partije Mađarske i uzela je aktivnog učešća u revolucionarnim zbivanjima u Mađar skoj i proglašenja Sovjetske Republike 1919. Posle ugušenja SR, Komunistička partija prešla je u ilegalnost. Sve do 1944. ona je bila na udaru fašističkih vlada i tek posle oslobođenja Mađarske od strane Crvene armije, prestala je njena ilegalnost. Posle oslobođenja zemlje KPM je postala rukovodeća politička snaga a članstvo se naglo uvećalo. U junu 1948. god. došlo je do uje-
KOMUNISTICKA PARTIJA dinjenja sa Socijaldemokratskom partijom i nova zajednička partija dobila je ime Mađarska partija trudbenika. Posle oktobarskih događaja 1956. MPT je ponovo reorganizovana i dobila ime Mađarska socijalistička radnička partija. Pod tim imenom ona i danas deluje. KOMUNISTICKA PARTIJA NEMACKE, osnovana je 31. dec. 1918. zalaganjem R. Luksemburg, K. Libknehta, F. Meringa, S. Cetkin i dr. - Jezgro novoosnovane Partije činila je grupa Spartak, nastala u vreme pri kraju 1. svetskog rata i revolucionarnog vrenja u Nemačkoj. Već na prvim izborima za Rajhstag (Reichstag) 1920. dobila je oko 600 000 glasova. Na izborima 1928. god. dobila je preko 3 000 000, a u nov. 1932, pred dolazak nacista na vlast, skoro 6 000 000 glasova. Dolazak nacista na vlast označio je početak oštrog terora protivu Partije koja je bila zabranjena, a mnoge istaknute vođe mučki ubijene. Širom Nemačke stvoreni su koncentracioni logori u koje su, pre svega, bili upućivani članovi Partije i opšteradnički aktivisti. Po kapitulaciji Nemačke u sovjetskoj okupacionoj zoni obnovljen je rad KP Nemačke i na zajedničkom kongresu KPN i Socijaldemokratske partije, održanom od 21. do 22. apr. 1946. u Berlinu, obrazovana je Jedinstvena socijalistička partija Nemačke (JSPN). U SR Nemačkoj u početku su organizacije KP bile vezane za organizaciju DRN, da se u apr. 1948. organizuju u posebnu partiju KP Nemačke, koja je odlukom vlasti u Saveznoj Republici Nemačkoj 1956. bila zabranjena. Danas na teritoriji Nernačke rade 2 partije. KOMUNISTIČKA PARTIJA SLOVENIJE, osnovana je 17. apr. 1937. nedaleko od Trbovlja. - Jedna od veoma važnih odluka, donetih na IV zemaljskoj konferenciji KPJ. bio je zadatak da se pristupi osnivanju Komunističke partije Slovenije. Ova odluka je bila u uskoj vezi sa stavovima KPJ o nacionalnom pitanju u mnogonacionalnoj .i1;1goslovenskoj zajednici. Stvaranje na~ c10nalnih komunističkih partija trebalo je da još jače istakne da radnička klasa sa svojom avangardom stoji na čelu akcije u borbi za rešavanje suštinskih nacionalnih i socijalnih pitan.ia. Neposrednim pripremama za osnivanje i saziv osnivačkog kongresa KPS rukovodio je Edvard Kardelj. Pripreme su počele u jan. 1937. a kongres je odr7.an 17. apr. iste godine, nedaleko od Trbovlja, u Č'.ebinama. Na njemu je usvojen manifest osnivačkog kongresa Komunističke partije Slovenije i izabran Centralni komitet. U Manifestu je izražena osnovna polit. orijentacija slovenačkog revolucionarnog pokreta,
:
I I
KOMUNISTICKA PARTIJA
zasnovana na prekoj potrebi spajanja borbe protiv fašističke opasnosti spolja sa borbom za duboke unutrašnje demokratske promene. Osnivački kongres KPS zahteva demokratsku slobodu, federativno uređenje države, sazivanje Konstituante, itd. Osnivanje posebne partije za Sloveniju imalo je izvanredni značaj za okupljanje svih progresivnih snaga u Sloveniji i jača nje redova Komunističke partije. KOMUNISTICKA PARTIJA SOVJET· SKOG SA VEZA (KPSS) vodi poreklo od Ruske socijaldemokratske radničke partije (RSDRP), koja je formirana 1903. god. i koja je 1912. god., zbog razilaženja sa menjševicima, obrazovana kao posebna partija pod imenom RSDRP (boljševika). Na VII kongresu boljševičke partije, marta 1918, na predlog Lenjina partija je dobila ime Ruska komunistička partija (boljševika) RKP (b). Na XIV kongresu, 1925, RKP (b) je dobila novo ime: Savezna komunistička partija (boljševika) SKP (b). Najzad, na XIX kongresu, u oktobru 1952. god., partija je dobila ime Komunistička partija Sovjetskog Saveza (KPSS). Posle oktobarske revolucije, boljševička partija (v.) je kratko vreme, do marta 1918. god., sarađivala s partijom levih esera, ali su oni pristupili kontrarevoluciji. Jaka opozicija u partiji (Trocki, Buharin, Radek i dr.) javila se posle sklapanja mirovnog ugovora u Brest-Litovsku, ali je na VII kongresu partije (1918) odobreno sklapanje mira i donet niz odluka kojima se učvršćuje sistem stvoren revolucijom. Na inicijativu boljševičke partije osnovana je 1919. god. Komunistička internacionala (Treća internacionala, Kominterna), u kojoj je sovjetska partija zadržala vodeću ulogu sve do njenog ukidanja 1943. god. VIII kongres partije održan je u martu 1919. god. u Moskvi, i rešavao je agrarna i vojna pitanja, dok je na IX kongresu rešavano o pitanjama industrije, elektrifikacije, saobraćaja i uloge sindikata. Održavanje X kongresa 1921. god. obeležava početak obnove narodne privrede, pa su na njemu i razrađeni principi novog kursa ekonomske politike. Na XII kongresu (1923) izvršena je analiza NEP-a i donete mnoge odluke o uređenju državnog aparata, o nacionalnom pitanju i o učvršćenju jedinstva partije. Iako je Lenjin u svom političkom testamentu predložio da se Staljin na položaju generalnog sekretara zameni drugom ličnošću, na XIII kongresu RKP (b), koji je održan 1924. god„ posle Lenjinove smrti, Staljin je zadržan na položaju generalnog sekretara CK. Pitanja dalje industrijalizacije i kooperativnog udruživanja seljaka,
KOMUNIZAM
koja su pokrenuta na tom kongresu, JOS vise su istaknuta i razrađena na XIV kongresu SKP (b) 1925. god. Velike posledice za dalji razvitak SSSR-a izazvale su odluke donete na XV kongresu, u decembru 1927. god„ o pojačanom radu na kolektivizaciji sela i o potrebi borbe protiv tzv. trockističko -zinovjevističkog bloka. Posle toga su sledile odluke o Prvom petogodišnjem planu (1929) i o politici „likvidacije kulaka kao klase". O uspesima industrijalizacije i o postignutoj kolektivizaciji sela konstatovano je na XVII kongresu, na kojem je usvojen Drugi petogodišnji plan (1934). Do pune prevlasti Staljina i njegove grupe došlo je u razdoblju od 1936. do 1938. god„ kad je u Moskvi održan niz procesa, na kojima su osuđeni na smrt mnogi raniji partijski i državni rukovodioci, Zinovjev, Kamenjev, Buharin, Tuhačevski, Rikov, Smirnov i dr„ kao što su bile
likvidirane i hiljade rukovodilaca i očlanova partije. To je vodilo prevlasti državne i partijske birokratije i ispoljava.nju etatističkih i državnokapitalističkih tendencija; a to se odrazilo i na radu Komunističke internacionale, koju su Staljin i njegova grupa delom pretvorili u instrument svoje unutrašnje i spoljne politike. Treći petogodišnji plan usvojen je na XVIII kongresu SKP (b) 1939. god. Za vreme II svet. rata nije održan nijedan kongres ni konferencija, ali je Partija mobilisala svoje članstvo i pokrenula najšire narodne snage za otpor protiv osvajača i za izvojevanje pobede. I pored toga, državno-birokratski, etatistički kurs Staljina nije oslabio u posleratnom vremenu, kao što su ispoljene i njegove hegemonističke tendencije prema novostvorenim socijalistič kim državama (stvaranje Informbiroa 1947. i pritisak na Jugoslaviju 1948). Posle Staljinove smrti (1953) došlo je od mnogih odluka o ispoljavanju negativnih posledica njegovog „kulta lično sti". Na XX kongresu KPSS, koji je održan u februaru 1956. god., prvi sekretar CK N. S. Hruščov podneo je re. ferat O kultu ličnosti i njegovim posLedicama, koji je značio oštru kritiku „kulta ličnosti". Na kongresu je donet niz značajnih odluka o budućem razvitku socijalizma u SSSR-u i u drugim zemljama u smislu demokratizacije. KOMUNIZAM (od lat. communis - zajednički), relativno nov termin jer se javlja tek od sredine XIX veka. Termin K. bio je stvoren u tajnim revolucionarnim društvima koja su bila obrazovana u Parizu od 1834. do 1840. god. U početku je ovaj termin bio upotrebljavan u smislu „zajednica dobabičnih
KONCENTRACIONI LOGORI
ra", „agrarni zakoni", „zajednica" (franc. kommunaute). - U svom opštem značaju pod K. se podrazumevala praksa ili shvatanje o potrebi ili mogućnosti društvene kontrole nad ekonom životom, uključujući tu i posebnu društvenu svojinu uopšte ili posebno sredstva za proizvodnju. Pored ovog značaja u periodu od 1840. do 1872. god. podrazumeva se takođe i revolucionarna akcija za nasilno obaranje kapitalističkog društva. Pojavivši se istovremeno s K. izraz socijalizam u ovo vreme se više ili manje razlikuje, i to u tom smislu što se pod njim podrazumeva društvena svojina sredstava za proizvodnju i udruženi rad, a samo delimično i zajednica potrošnih dobara. Posle Pariske komune do oktobarske revolucije, a i kasnije, oba termina se naizmenično upotrebljavaju i smatraju se uglavnom kao sinonim. Posle uspostavljanja sovjetske vlasti, osobito nakon smrti Lenjina, oba termina počinju da se oštro odvajaju tako da K. postaje jedna sve više udaljena i napuštena „projekcija budućnosti". Po K. Marksu socijalizam je 1. a K. 2. i viša faza u razvitku besklasnog društva. Posle 2. svetskog rata, u vezi sa zaoštravanjem odnosa između „Istoka i Zapada" termin K. u publicistici i polit. naukama, osobito u SAD, dobija značenje jednog subverznog i zavereničkog akta ili pokreta. - Iako je kao termin nov, koncept koji on obuhvata je star koliko i sama ljudska civilizacija. Komunizam pretpostavlja vrlo visok stepen razvitka proizvodnih snaga, tehnike, nauke i prevazilaženje svih oblika svojine kao klasne, i time stvaranje uslova da proizvodi i sve bude zajednička stvar i uopšte dobro ljudi koji više neće biti izolovane individue, kakvi su bili od pojave privatne svojine i još u znatnoj meri ostaju takvi i u socijalizmu, u užem smislu reči (istorijskom), ljudi koji neće biti samo građani kao što su to biil od pojave države i ostali još u socijalizmu. Dimenzije K. sastoje se u osvajanju zemlje i sveta od strane čoveka koji stavlja u pokret celokupnu nauku čiji je on ne samo gospodar već i nosilac svesti. Suština K. u društvenom pogledu je u socijalizmu koji postaje sad pravi socijalizam, odn. jedinstvo nerazlučivog pojma socijalizam-komunizam, humanizam. KONCENTRACIONI LOGORI, mesta masovne konfinacije civilnog st. sa određenim ciljem fizičkog uništenja zatvorenika. - Prvu širu primenu K. L. dobili su u kolonijalnim ratovima (burski rat 1889-1902). U periodu između 2 rata, posle pobede nacizma u Nemačkoj i fašizma u Italiji, K. L. su dobili svoj puni razmah i pravu sadr-
345
KONCA
žinu. U Nemačkoj, po dolasku nacisl na vlast (1933), u koncentracione le gore su prvo bili upućivani Jevreji polit. protivnici režima. Posebno . režim u logore upućivao aktiviste m prednog radničkog i komunističkog pc kreta. I u drugim zemljama, pa i Krc ljevini Jugoslaviji, osnivani su logo po ugledu na Nemačku. - U vrerr 2. svetskog rata fašisti su formira brojne logore, kako u samoj Nemačk< tako i na okupiranim područjima. N~ ki od tih logora postali su i prave „f< brike smrti" u kojima je masovr ubijanje bilo organizovano do savršer stva. Uz upotrebu plinskih komora, v visekcije, sterilizacije do otvorene streljanja, mučenja, stradala je vi! miliona ljudi. Neki od tih logora: At švic (Auschwitz), Majdanek, Mauthm: zen, Bergen-Belsen, Buhenvald, DE hau i drugi postali su najmasovnij stratišta Jevreja, Slavena, naročito Rt sa Poljaka i Jugoslavena i antifašist; U ' okupiranoj Jugoslaviji u logorim Jasenovac, organizovanom od stran ustaša, stradala je skoro 400 000 lic; na Banjici oko 80 000, na Sajmišt preko 60 000, itd. Računa se samo d je u Jugoslaviji u svim logorima bil ubijeno više od 600 000 ljudi. , KONCIL (lat. concilium - sabor, vece sabor ili skup svih kat. crkvenih veli kodostojnika koji se povremeno sastaj radi rešavanja važnih pitanja. Katolič ka crkva saziva tzv. ekumenski konci sabor svih biskupa u svetu radi dono šenja značajnih odluka za kat. crkv1 KONC:AR Rade, revolucionar (Plitvičk jezera 28. okt. 1911 - Šibenik 22. m< 1942). - Posle osnovne škole zavr šio je mašinbravarski zanat. Radio j u Beogradu, gde je prišao napreci nom radničkom pokretu. Clan KP postao je 1934. Zbog polit. aktivnos: uhapšen i osuđen na 1 godinu robijE 1937. odlazi u Zagreb i radi u radio nici Simensa. Tu je organizovao partij sku ćeliju i vodio štrajk 1938. Ka istaknuti partijski radnik 1938. postaj član Mesnog komiteta KP za Zagrel a dec. 1939. sekretar CK KPH. Na ' zemaljskoj konferenciji 1940. u Zagre bu izabran je za člana Politbiro CK KPJ. Posle sloma Kraljevine Jugo slavije radio na organizovanju ustan ka u Hrvatskoj. Septembra 1941. uče stvovao je na savetovanju u Stolicam< Po povratku obišao partijske organiza cije u Slavoniji, Kordunu, Baniji i Lic U okt. je stigao u Dalmaciju da b pružio pomoć partijskim organizacija ma. Vodio je sve akcije koje je partij ska organizacija u to vreme organizo vala u Splitu. Neposredno je rukovodii i poznatim bombaškim akcijama. Uhap šen od ital. policije, 17. dec. 1941 uprkos mučenju nije odao svoj iden·
KONDORSE
346
titet. Tek po dobijanju informacija od ustaških vlasti, policija je saznala za njegovo ime. Pokušao je bekstvo iz zatvora, ali nije uspeo. Izveden pred ital. specijalni vojni sud osuđen je na smrt i streljan zajedno sa 25 drugova u Šibeniku. KONDORSE, Antoan (Condorcet, Antoine-Nicholas Caritat, marquis de -, 1743-1794), francuski prosvetitelj, enciklopedist, pisac značajnih radova s područja filozofije istorije, sociologije, prava, ekonomije i matematike (gl. delo Istorijski pregled razvitka ljudskog uma.). Bio je pristalica demokratskih ideja Z. Z. Rusoa (Jean-Jacques Rousseau) o prirodnim pravima čoveka. God. 1792, za vreme revolucije, bio je predsednik skupštine. Uhapšen kao žirondinac za vreme jakobinske diktature, otrovao se u zatvoru. KONDOTIJER, vojni starešina najamničke vojske koji je stupio u službu ital. autonomnih gradova i država, da bi ih zaštitio od spoljnih neprijatelja ili pobuna ozlojeđenog stanovništva. često su samoinicijativno podizali pobune da bi se dočepali vlasti u gradu (pr. posle smrti vladarske porodice u Milanu Viskontija, vlast je prigrabio u gr. K. Sforca (v.) ili vodili pljačkaše ratove. KONESKI, Blaže, knjiž. i lingvista (Nebregovo, kod Prilepa 19. dec 1921. - ). - Srednju školu završio je u Kragu.ievcu a Filozofski fakultet u Beogradu i Sofi.ii. Posle oslobođenja zemlje bio je urednik b1sopisci „Nov den'' a od 1950. god. postao je glavni urednik lingvističlrng časopisa „Makedonski jazik". Redovni je profesor Filozofskog fakulteta u Skoplju. Pisac je prve gramatike makedonskog knjiž. jez. i više stručnih i knjiž. radova. Autor je nekoliko zbirki pesama i prevodilac Njegoševog „Gorskog vijenca" na makedonski jezik. KONFEDERACIJA, naziv za takav savez među samostalnim državama ko.ii se obrazuje radi ostvarivanja izvesnih zajedničkih ciljeva. Istorijski, konfederacije su nastale u procesu postepenog ekonomskog i političkog približavanja i stapanja ranije politički samostalnih teritorija, odnosno država. Primeri konfederacije i procesa prerastanja konfederacije u federativnu državu pružaju SAD, švajcarska i Nemačka. Američka konfederacija nastala je prihvatanjem tzv. Članaka o konfederaciji, od strane 13 kolonija oslobođenih engleske kolonijalne vlasti 1778. godine, ali je već 1787. prerasla u federativnu državu. švajcarska konfederacija, koja se istorijski razvijala na temelju zasebnih ugovora, koje su pojedini kantoni međusobno sklapali, prerasla je tokom vremena (1848) tako-
KONFERENCIJA U VAŠINGTONU
đe u federativnu državu. Konfederacija u suštini znači savez država. KONFERENCIJA U DAMBARTON OKSU, v. Ujedinjene nacije. KONFERENCIJA U KAZABLANCI, održana je od 14. do 24. jan. 1943, poznata pod šifrom „Symbol"; bili su prisutni najviši predstavnici SAD i Engleske (Ruzvelt i čerčil). - Na njoj su određene najvažnije smernice anglo-američke strategije za 1943. godinu. Posle dužih diskusija doneti su sledeći zaključci: obezbeđenje sigurnog pomorskog saobraćaja na Atlantskom o., potvrđena je ranija obaveza o daljem slanju materijalne pomoći SSSR; doneta je odluka o desantu na Siciliju u julu 1943. pod komandom Dvajta Ajzenhauera; pojačano bombardovanje svih važnih vojnih i dr. centara u Nemačkoj i okupiranim zemljama Evrope. Na kraju je zaključeno da se rat ima da vodi do potpune kapitulacije Nemačke, Italije i Japana. KONFERENCIJA U TEHERANU, održana je od 28. nov. do 1. dec. 1943. i na njoj su bili prisutni V. č:erčil, D. Ruzvelt i J. Staljin. Ova konferencija je bila jedna od najvažnijih polit. događaja u toku 2. svetskog rata. Na njoj su pripremljene i donete važne zajedničke odluke vojnog i polit. karaktera. Tu je SSSR pristao da učestvuje u ratu protiv Japana odmah posle poraza Nemačke. Diskutovalo se i o otvaranju 2. fronta, ali je došlo do ra7.mimoilaženja između predstavnika Engleske i SSSR. Konačno je doneta odluka o iskrcavanju savezničkih snaga u Normandiju i juž. Francusku sredinom 1944. U vezi s našom zemljom doneta je odluka o ukazivanju pomoći Narodnooslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije od strane sve 3 velike sile. KONFERENCIJA U VAŠINGTONU. održana od 18. dec. 1941. do 14. jan. 1942. god. i poznata je pod imenom „Arkadia", a prisustvovalo je 26 predstavnika. - Posle dugotrajnih diskusija 1. jan. 1942. predstavnici 3 velike sile (SSSR, SAD, Engleska) saglasili su se da objave Deklaraciju Ujedinjenih nacija. Zajednička svečana izjava 3 glavne sile uz preko 20 manjih drž., između ostalih i Jugoslavija, kojom se obavezuju vlade potpisnice da će upotrebiti sve izvore, kako vojne tako i ekonom„ protivu onih članov;i. Trojnog pakta i njihovih pristalica s koiima su te vlade u ratu; da će sarađivati s vladama potpisnicama i da neće ni jedna od njih zasebno zaključivati mir ili primirje sa neprijateljem. Gornjoj izjavi se mogu pridružiti i dr. narodi koji sada ili u budućnosti pruže materijalnu pomoć i doprinos borbi nad hitlerizmom.
347
KONGO KONGO, afr. zemlja u slivu velike istoimene r. i naziv za 2 afr. države. Evropljani su već krajem XV v. preko portugalskih moreplovaca otkrili ušće r. i obale Konga. Međutim, unutrašnjost ove velike zemlje otkrio je čuveni istraživač Stenli. Posle toga krajem XIX v. počela je kolonizacija od strane Belgije. Za pretvaranje K. u svoju koloniju zainteresovani su i Francuska i Engleska. Na međuna rodnoj konferenciji velikih sila u Berlinu 1885. proglašena je „Nezavisna Država Kongo'', na čelu sa belg. kraljem Lcopoldom II. Zapravo K. je postao belg. kolonija. Bezdušna eksploatacija izazvala je početkom XX v. protest svetske javnosti, čak i intervenciju vlada velikih sila, ali se u položaju K. bitno ništa nije izmenilo. Posle 1. svctskog rata pojavio se antikolonijalni pokret i izbilo je više pobuna protiv belgijske vladavine, ali su sve ugušene. Za vreme 2. svetskog rata K. se borio u sastavu antihitlerovske koalicije. Posle rata ojačao je antikolonijalni pokret, međutim i otpor imperijalističk\h zemalja da K. daju nezavisnost, jer je on imao ogroman značaj zbog velikih nalazišta urana, pored dr. bogatstava. U 1959. otpočeli su nemiri i 1960. K. je dobio nezavisnost. Međutim, tek tada su se razbuktali unutrašnji sukobi, podsticani od imperijalističkih država. Ovakvi sukobi su trajali do l 965. kada se na vlasti učvrstio general Žozef Mobutu. U manjem delu K. koji je bio franc. kolonija takođe je stvorena nezavisna država 1960. god. Obe države nose zvaničan naziv Republika Kongo. Da bi se razlikovale zovu se još Kongo (Leopoldvil, odn. Kinfasi) i Kongo (Brazvil) po imenima svoiih prestonica. KONGRES STRANAKA U INDIJI, v. Indijf;ki nacionalni
kongres.
KONGRES UJEDINJENJA KPJ, održan od 20. do 23. apr. 1919. u Beogradu. U toku XIX v. u većini jugosl. zemalja do 1914. god. stvorene su nacionalne socijaldemokratske partije. U nekim oblastima postojale su sociialdemokratske grupe i organizacije (Makedonija, Crna Gora), ali ne i organizovane partije. Kada je 1. svetski rat počeo, rad većina socijaldemokratskih partija i grupa bio je zabranjen. Veliki broj istaknutih pojedinaca i vođa bio je mobilisan i upućen na front a neki od njih su tamo i poginuli (D. Tucović i dr.). U toku 1. svetskog rata zaoštrio se sukob između pojedinaca i grupa po pitanju teorije i taktike radničkih organizacija. Izbijanje oktobarske revolucije pokrenulo je niz radničkih vođa i revolucionarno vrenje zahvatilo je skoro čitavu teritoriju nastanjenu Jugoslavenima. Odmah po stvaranju
KONKORDA'J
zajedničke drž., Kraljevine SHS, postavilo se kao neodložno pitanje i potreba da se rascepkani radnički pokre ujedini. Ideja ujedinjenja odvijala s~ u sukobu između ministerijalista i pri· staliea klasne borbe. Većina socijalde· mokratskih partija i organizacija, izu· zimajući jugoslovensku socijaldemo kratsku stranku Slovenije, u kojoj st veliki uticaj imali ministerijalisti, iz· jasnila se za stvaranje jedinstveni polit. i ekonom. radničke organizacije Na inicijativu socijalista Bosne i Her· eegovine, mandat za sastav osnivačkoi kongresa dobili su socijalisti Srbije. l uslovima oštre međusobne borbe i ra· stućeg revolucionarnog vrenja u zemlj osnivački kongres je održan u Beogra du (20-23. apr. 1919) i novoosnovan; partija dobila je ime Socijalistički radnička partija Jugoslavije (komuni sta). Kongres je jednoglasno prihvati1 i izjasnio se za revolucionarni put 1 borbi za dobijanje vlasti i istovremeni nova partija je pristupila III komuni stičkoj internacionali. U isto vrem održan je i kongres ujedinjenja sindi kata. - Osnivanje jedinstvene partij• odigralo se u vreme masovnih revo lucionarnih pokreta u zemlji, radnički! i seljačkih masa koje su zahtevale re šavanja najhitnijih pitanja. Novoosno vana partija je odmah stala na čel1 ovog pokreta i bila organizator gene ralnog štrajka u zemlji u znak solidar nosti međunarodnog proletarijata pro tivu imperijalističke intervencije i Sovjetskoj Rusiji i Mađarskoj. Na osni vačkom kongresu nije usvojen progran i statut, što će se učiniti kasnije, ve je samo prihvaćena tzv. Podloga uje dinjenja. U kasnijem razvitku doga đaja novoosnovana patrija odigrać značajnu ulogu, ali zbog unutrašnji] nedostataka neće iskoristiti veoma po voljne uslove za organizovanje socijal revolucije. J{ONKORDAT (lat. concordat - spora zum, nagodba), označava ugovor izme đn pojedinih drž. kojima se reguliš1 odnosi između svetovne i crkvene vla sti u državi. Konkordatom crkv. obezbeđuje određena prava u neko drfavi. U uslovima gde je crkva od vojena od drž. K. ima smisao bilate ralnog ugovora između 2 suverene vla sti. Međutim, ima i suprotnih shvata nirt o suštini ovakvog sporazuma. Kao prvi K. smatra se ugovor sklop ljen u Vormsu 1122, između pape Ka liksta II i cara Henriha V, kojim j< okončana duga borba oko investitu re. Posle ovoga Vatikan je sklopio ni: sličnih ugovora. Jugoslavenske zem lje pre ujedinjenja imale su 4 K. (1. z; zemlje tadašnje austr. carevine 1855 2. za okupiranu Bosnu i Hercegovim 1881, 3. za Crnu Goru 1886. i 4. za Sr-
T
KONKVISTADORI
biju 1914). Sve ove sporazume nasledila je novoosnovana država. Predstavnici kat. crkve činili su sve da dođe do novog spornzuma i kulminacija tih napora bila je 1937. god. Vlada M. Stojadinovića činila je sve da novi sporazum odobri. Otpor protivu K. doživeo je kulminaciju jula 1937. god. iako je K. u skupštini neznatnim glasovima bio izglasan, vlada M. Stojadinovića nije imala snage da ga predloži Senatu na odobrenje. Tako ovaj sklopljeni K. nije nikad stupio na snagu. Naša zemlja danas ima tolerantnu politiku prema kat. crkvi u Jugoslaviji i pitanje K. se više ne postavlja. KONKVISTADORI, osvajači, špan. vojnici-pustolovi koji su vršili strahovita nasilja nad st. u Srednjoj i Južnoj Americi posle Kolumbovog otkrića. U svojim bezobzirnim postupcima nailazili su na potpuno odobravanje špan. vlade u čije su ime i vršili osvajanja velikih poseda počev od XVI v. Zbog izvanrednih zasluga špan. vlada im je obilno dodeljivala počasti i druga odlikovanja. U novoosvojenim oblastima oni su uživali velike privilegije na ogromnim imanjima koja su postala njihovo vlasništvo. Iz njihovih redova potekli su docnije veleposednici i aristokrate koji su vodili borbu za nezavisnost zemalja Južne Amerike. KONOLI, Džems (Connolly, James, 1870 -1916), irski revolucionar. Pod uticajem De Leonove teorije o industrijskom sindikalizmu u SAD, osnovao je Socijalističku radničku partiju (1903), koja je imala velikog uspeha u škotskoj i Irskoj, naročito posle 1910. god. Podigao je tzv. uskršnji u.stanak u Irskoj 1916. god„ ali je, posle ugušenja ustanka, uhvaćen i streljan. Pisao je o irskom nacionalnom pitanju, o socijalizmu i katoličanstvu, o metoditna borbe za socijalizam (gl. delo: Socijalizam lako ostvariv).
KONRAD III (1093-1152, kralj 113852), osnivač kraljevske i carske porodice Hoenštaufovaca. Zbog težnje za uspostavljanjem jake kraljevske vlasti došao je u sukob sa bavarskim vojvodom Hajnrihom od Velfa, što je izazvalo dugotrajne sukobe između gvelfa. (Welfen) i gibetina, pristalica jake kralje;•ske i carske vlasti. Učestvovao je u 2. krstaškom ratu. KONRAD FON HECENDORF, Franc (Conrad von Hotzendorf, Graf Franz, 1852-1925), austrougarski vojskovođa, šef generalštaba. Nosilac ideje o preventivnom ratu protiv Srbije. Rukovodio je operacijama u 1. svet. ratu do 1917. god. KONSIDERAN, Viktor-Prosper (Considerant, Victor-Prosper, 1808-1893), franc. socijalist-utopist, sledbenik Furijea (v.), pisac niza dela koja odra-
KONSTANTIN
žavaju opšte socijalističke težnje njegovog doba. Nije uspeo da ostvari „komunističku zajednicu" u Teksasu. KONSTAN, Benžamen (Constant de Rebecque, Benjamin, 1767-1830)), franc. književnik, pisac psihološkog romana Adolf, jedan od najistaknutijih vođa liberalne opozicije protiv režima restauracije u Francuskoj (1815-1830). KONSTANTIN VELIKI, rim. car (306337), rodom iz Niša. Vojska ga proglasila za cara u Britaniji. Izdao Milanski edikt 313. god. kojim se hrišćanima dozvoljava sloboda ispovesti, a hrišćanstvo se proglašava ravnopravnom verom sa starom rimskom državnom. Odabrao je novu prestonicu u Vizantionu na Bosforu, koji je dobio njegovo ime Konstantinopolis. Na 1. vaseljenskom saboru, koji je sazvan na njegovu inicijativu, arijanstvo je proglašeno za jeres. Državu je podelio na 4 prefekture i 12 dijeceza. Ratovao je protiv Geta i Persijanaca. Nadimak Veliki dobio je od hrišćanske crkve, po~to je sjedinio svetovnu i crkvenu vlast i aktivno radio i na jednom i na di:. polju. KONSTANTIN VII PORFIROGENIT (905, vladao 912-59), vizant. car, književnik i naučnik. U slobodnom vremenu napisao je veliki broj naučnih radova. Za naše narode najznačajnije mu je delo De administrando imperio (grč. Peri ethon, O narodima), napisana za njegovog sina Romana da bi ga uputio u vođenje spoljne politike carstva. U delu je opisao sve narode koji okružuju Vizantiju: njihovu istor„ običaje; društveno uređenje, itd. Brojni podaci o Srbima i Hrvatima su značajan doprinos za najraniju istor. naših naroda, ali ima dosta i netačnosti. KONSTANTIN IX MONOMAH (100055), nesposobni vizant. car, za čije vlarle naglo slabi carstvo usled provale Turaka Seldžuka u Armeniju, Normana u Italiju i Pečenega u Trakiju i Makedoniju. U doba njegovog carevania 1054. dolazi do konačnog rascepa hi·išćanske crkve na rimokatoličku i istočnopravoslavnu. Iste godine reformisan je univerzitet u Carigradu. KONSTANTIN XI PALEOLOG (1403, car 1449-53), poslednji vzant. car. Kada je Mehmed II Osvajač opseo Carigrad 1453. god. Konstantin XI je poginuo, braneći gr. od osvajača, a gr. su zauzeli Turci i Vizantija je pala pod tursku vlast. KONSTANTIN ASEN (vladao 1257-77), bug. car, poreklom Srbin, unuk Stefana Nemanje. Vodio je uspešne ratove protiv Vizantije i Mađara. Došao je na vlast posle izumiranja direktne porodice Asena. IiONSTANTIN I (1868-1923, vladao 1913-1917. i 1920-1922), grčki kralj.
KONSTANTIN F'ILOZOF
349
Zbog suprotstavljanja politici Antante (v. Solunski front) bio je prisiljen da abdicira, 1917, u korist sina Aleksandra, ali je posle njegove smrti (1920) ponovo stupio na presto. Konačno je abdicirao posle poraza u ratu protiv Turske, u korist mlađeg sina Đorđa II (1922). KONSTANTIN FILOZOF (kraj XIV i poč. XV v.), knjiž., poreklom iz Bugarske. Posle pada Bugarske pod tursku vlast (1493) prebegao je u Srbiju. Primio ga je despot Stefan Lazarević i omogućio mu književno-naučni rad. Osnovao je u manastiru Manasiji „Resavsku školu", radeći na reformi srp. jezika, pravopisa i prevođenju spisa sa grč. jezika. Posle smrti Stefana Lazarevića napisao je „Zivot Stefana Lazarevića'', koji se smatra najboljom biografijom srp. vladara, a po podacima je najiscrpniji izvor za proučava nje srp. života toga vremena. KONSTANTINOVA DAROVNICA (lat. Donatio Constantini), isprava rim. crkve u kojoj stoji da je rim. car Konstantin I darovao papi Silvestru I (314-15) pravo na svetovnu i versku vlast nad Italijom i svim zapadnoevr. zemljama. Ovim dokumentom služile su se pape u srednjem v. da dokažu svoje pravo da vladaju zapadnoevr. drž. i da istaknu svoju svetovnu suprematiju. Falsifikat K. D. otkrio je humanista i papski sekretar Lorenco Vala 1440. godine. KONSTITUCIJA, u pravnoj terminologiji: ustav. Konstitucionalisti, naziv za liberale koji su nastojali na preuređenju državnog sistema dobijanjem ustava, stvaranjem ustavnosti, čime će se obezbediti individualna prava građana. Delili su se, uglavnom, na pristalice ustavne monarhije i liberalnog republikanizma. Došli su do izražaj:;i u mnogim zemljama Evrope, naročito između 1815. i 1848. god. KONT, Ogist (Comte, Auguste, 17981857), franc. filozof i sociolog, pisac dela O pozitivnoj filozofiji i Rasprava o pozitivnom duhu, kojima je postao tvorac pozitivističkog naučnog metoda i moderne buržoaske sociologije. Izvršio je snažan uticaj i na razvitak istoriografije (v. pozitivizam). KONTINENTALNA BLOKADA, dekret franc. cara Napoleona I Bonaparte od 21. nov. 1806, objavljenom u Berlinu, kojim se Britanska ostrva stavljaju u stanje blokade. Na inicijativu Engleske stvorena je III koalicija protiv Francuske u koju su ušle, pored Engleske, Austrija, Rusija, švedska i Napulj. U borbi protiv vojnih snaga pojedinih drž., članica ove koalicije, Napoleon je postigao izvanredno velike uspehe i zaključio sa njima mirovne ugovore u kojima im je diktirao
KONTRAREVOLUCIJA
svoje uslove. Posle osvajanja Berlim objavio je ovaj dekret kojim je En· gleskoj zatvorio evrop. tržište. Na osnovu odredaba ovog dekreta Britanska ostrva su proglašena blokiranim, čime je zabranjena svaka trgovina sa Engleskom. Svi brodovi koji bi prenosili engl. robu bili bi konfiskovani, izričito je naglašeno u jednoj od odredaba Napoleonovog dekreta. Proti\ ovih franc. mera Engleska je odgovorila na sličan način. Blokirala je franc pristaništa i zavela strogu kontrolt: nad pomorskom trgovinom svih neutralnih država. Protiv ovih mera Napokon je izdao Milanski dekret 23 nov. 1807. u kome je pisalo: „Svak< lađa, ma kakve vrste bila i ma čirr bila natovarena, podleže konfiskaciji ako dolazi iz engl. pristaništa ili engl kolonija ili plovi u tom pravcu." Ovirr merama Napoleon je želeo da dovedE Englesku do ekonom. propasti. U sprovođenju ovih mera imao je punu podršku franc. buržoazije, koja je u Napoleonovom dekretu videla efikasar instrumenat za uklanjanje engl. konkurencije na evrop. tržištima. Blokadi; je sprovođena u velikim razmerama Zaplenjen je velik broj brodova se ogromnom količinom robe. Zabrinu! zbog ovog nagomilavanja Napoleon jE 19. okt. 1810. naredio da se zaplenjem roba spali, osim kolonijalnih sirovim koje su konfiskovane. Kontrolu nad izvršavanjem svih odredaba ove blokadE vršilo je 20 000 carinika, raspoređenit duž svih granica. Blokada je izazvale izvesne tehnološke pronalaske i podstakla proizvodnju na kontinentu. KONTRAREFORMACIJA, v. Protivre· formacija.
KONTRAREVOLUCIJA, strana reč ko· ja se odomaćila i u našem jez. i označava akcju pojedinih grupa usmerenu protivu revolucionarnih snaga ili društva, ili uopšte snaga koje teže progresu. - Kontrarevolucija je po pra-vilu polit. akcija koja vodi ili koju podržava u revoluciji svrgnuta društvena klasa radi ponovnog uspostav· ljanja svoje polit. vlasti i privilegije Ona se služi svim oblicima otvorenE ili prikrivene borbe i ide i do pokretanja građanskog rata. Oblici K. su veoma različiti, internacionalni, kada K pomažu snage van određene zemlje, ili pak organizovana od strane određeni!:; društvenih snaga u samoj zemlji. t; istor. je bilo više pokušaja K., uspešnih i neuspešnih. Bez obzira kolike traje K. ne može nikad potpuno uni· štiti sve revolucionarne tekovine i samim tim zaustaviti točak istor. procesa. KONTRAREVOLUCIJA U RUSIJI 1917 -1922, v. Oktobarska revolucija.
KONVENCIJA
350
KONVENCIJA, ugovor između dve države ili više njih ili između međuna rodnih organizacija, a uz određene uslove. - U praksi zaključenja među narodnih ugovora ne postoji bitna razlika između terinina „ugovor", „konvencija", ili, pak, „sporazum". Pravna strana i snaga svih ovih vrsta među narodnih sporazuma u suštini je ista. Konvencije se zaključuju radi regulisanja različitih oblasti međunarodnih odnosa. Po broju strana koje pristupaju konvenciji, one mogu biti dvostrane i mnogostrane. Po svom karakteru one mogu biti zatvorene, poluzatvorene i otvorene. KONVENT, revolucionarna skupština u Francuskoj koja je počela s radom 21. sept. 1792. god. proglašenjem republike i koja je vršila zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Konvent je osudio Luja XVI (Louis XVI) na smrt (kazna je izvršena 21. jan. 1753). Doneo je tzv. Drugi ustav od 1793. god. kojim je dato opšte pravo glasa i federalističko uređenje zemlje. Uveo je opštu narodnu obavezu, i time suzbio spoljašnju opasnost. Od 2. juna 1793. do 27. jula 1794. god. Konvent se nalazio u rukama jakobinaca, koji su zaveli svoju diktaturu (v.). Vlada Konventa završena je donošenjem buržoaskog republikanskog ustava ~'/95. god„ kojim je započela vlada Direktorijuma (v.). KONZERVATIVNA PARTIJA (The National Union of Conservative and Unionist Association) u Engleskoj predstavlja produženje partije torijevaca (The Tory Party). Do sred. XIX v. zastupala je interese krupne zemljišne aristokratije, a od kraja XIX v. postaje i stranka buržoazije, potiskujući u tom pogledu Liberalnu partiju (koja od 30-ih god. XX v. gubi svoj značaj). Partija je sastavljena od bezbroj lokalnih i sreskih udruženja u federaciju, na čijem čelu stoji Centralni savet. Veliki uticaj ima vođ partije, kao i Komitet članova Donjeg doma. KONZERVATIZAM, političko shvatanje prema kojem treba održavati i usavršavati nasleđene društvene, političke i državne ustanove, dok se razlozi za njihovu reformu ne pokažu potpuno opravdanim i dok se za to ne stvore potrebni uslovi. Prema tome, konzervatizam stoji u punoj suprotnosti prema revolucionarnom metodu. Jedan od tvoraca modernog konzervatizma bio je engl. političar E. Berk (Burke, Edmund, v.). Engleska se i inače smatra zemljom klasičnih oblika konzervatizma (koji se često netačno izjednačuje s reakcionarstvom). KONZULSTVO, prelazni period izvršne vlasti u Francuskoj posle ukidanja direktorijuma (v.), a pre uspostavljanja carstva. Pošto su članovi direktorij uma
.·;.. ·;
'~'-"
::- KORBIZIJE
izgubili svaki autoritet ne samo u nar. masama nego i u redovima buržoazije, Napoleon Bonaparta se odlučio, čim se vratio iz Egipta, da izvrši drž. udar kojim je završena vladavina direktorijuma 9. nov. 1799. god. Sledećeg dana Napoleon je doneo dekret kojim se vlast u zemlji predaje u ruke trojice konzula. Jedan od trojice konzula bio je sam Napoleon koji je već tada imao najveći uticaj u Francuskoj. Prva mera najmoćnijeg konzula bila je donošenje novog ustava koji je svečano proklamovan 24. dec. 1799. god. Na osnovu odredaba ovog ustava od 8. godine Republike prvom konzulu, Napoleonu, data su široka ovlašćenja. Faktički sva vlast je prešla u njegove ruke, dok su ostala dva konzula imala samo savctodavno pravo glasa. Napoleon je postavljao ministre i najviše drž. funkcionere i bio vrhovni komandant vojske. Ovakav sistem vladavine imao je već sve karakteristike apsolutističke monarhije, iako je još uvek nosio zvaničan naziv konzulstvo. Pre nego što je postao i formalno jedini gospodar u zemlji, Napoleon je otklonio sve opasnosti koje su dolazile spolja. Munjevitim prodorom u sev. Italiju prisilio je Austriju na zaključenje ugovora o miru (1801). Uskoro to je učinila i Engleska (1802). Te iste godine Napoleon je postao doživotni konzul, a dve godine docnije, maja 1804. god„ Senat ga je proglasio za cara Francuza, čime je prestao prelazni period između direktorijuma i uspostavljanja carstva u Francuskoj, poznat u istoriji kao period konzulstva. KOPERNIK, Nikola, polj. astronom, tvorac teorije o heliocentričnom sistemu sveta (1473-1543). Svoje studije započeo je u Krakovu a dovršio u Bolonji (1 500). Već za vreme studija kanonskog prava, njegovu pažnju su najviše privlačili problemi iz astronomije. Posle studija medicine vratio se u Poljsku (1505), gde je ostao sve do smrti. Svojim učenjem i naučnim istraživanjem unapredio je ne samo astronomiju nego i druge prirodne nauke. Njegov najveći doprinos sastoji se u po~ stavljanju teorije heliocentrizma kojom je dokazao da središte Zemlje nije središte sveta i da u svom kretanju Zemlja kruži oko Sunca kao i ostale planete. KORBIZIJE, LE, pseudonim šarl Eduard žam~re, franc. arhitekta (1887- ). Tvorac nove arh„ ali značajan i kao slikar i pisac. Sa Ozenfantom osnovao umetnički pravac purizam. U arh. je primenom novih građevinskih materijala prekinuo sa tradicionalnim građevinskim formama. Odbacuje stari sistem individualnog stanovanja i stvara stambene zajednice za kolektivno
KORDELJERI
351
stanovanje, kao što je sunčani gr. u Marselju za 3 600 stanovnika. Ove ideje sprovodi i u izgradnji Chandigarha u Indiji i Brazilije u Brazilu. Primenom kubičnih oblika u arhitekturi stvara stereometrijske oblike, pri čemu su estetski kriterijumi podvrgnuti principu krajnje funkcionalnosti objekta. KORDELJERI, pripadnici istoimenog kluba za vreme francuske revolucije, koji su osnovali advokat Danton i njegovi najbliži prijatelji i saradnici 1790. god. Klub K. je imao zvaničan naziv: „Društvo prijatelja prava čoveka i građani na". Kao i jakobinci (v.) okupljali su se u prostorijama manastira. Pošto su kaluđeri ovog manastira nosili uže umesto opasača, svoje ime su dobili po francuskoj reči la corde=uže. Njihov klub likvidirao je Robespjer 5. apr. 1794. god. KOREJSKI RAT, trajao je od 25. maja 1950. do 27. jula 1953. god., u početku između Severne i Južne Koreje. Po kapitulaciji Japana u 2. svet. ratu (v.), Koreja je ostala podeljena 38 uporednikom na dva dela: Severnu Koreju i Južnu Koreju (podela je ostala na snazi do danas). Severnu Koreju okupirale su sovjetske, a Južnu Koreju američke trupe. U toku 1949. god. okupacione trupe su se povukle obrazovavši predhodno dve posebne vlade. Zaoštravanje odnosa između SSSR i SAD odrazilo se nepovoljno i na situaciju u Koreji. Došlo je do međusobnog rata u koji su se umešale i velike sile. OUN postavlja Makartura za komandanta snaga OUN čime počinje prva intervencija vojnih snaga OUN. NR Kina šalje brojne dobrovoljce u Scvernu Koreju. U ratu je najviše stradao korejski narod, a zemlja je opustošena. Rat nije doneo pobedu nijednoj .ratujućoj strani. Svetska napredna javnost osudila je ovaj sukob zahtevajući prekid rata. Pregovori su počeli u Kesongu 10. jula 1951. god., a nastavljeni su u Panmunđonu. Posle bezbrojnih sastanaka potpisano je primirje 27. jula 1953. god. Koreja je i dalje ostala podeljena i, samim tim, stalna opasnost za svetski mir. KORINT, ant. polis-država koju su osnovali Dorani u IX v. pre n. e. Postao je vrlo brzo jedan od najznačajnijih grč. polisa, zahvaljujući održavanju živih trgovačkih veza sa Malom Azijom i Egiptom. Pošto je imao 2 luke razvio se kao jedan od važnih pomorskih centara u Grčkoj. Da bi se suprotstavio Atini, kao svom glavnom takmacu, oslonio se na Peloponeski savez i Spartu. Zbog jednog sukoba između Korinta i Atine došlo je do izbijanja peloponeskih ratova. Docnije, njegova uloga je znatno smanjena. Doživeo je nekoliko razaranja od kojih je najveće bilo 146. god. pre n. e.
KORTES
Tada su ga razorili Rimljani i na nje govom mestu stvorili svoju koloniju U vizant. vreme postao je glavno sre· dište teme Peloponez, dok je kasniji bio neko vreme u rukama Turaka Mlečana. Posebno mesto imao je Zi vreme grč. ustanka protiv Turaka 20-il godina XIX v., posle čega je ušao i sastav nove grč. države. KORNILOV, Lav Georgijevič, rus. car ski general (1870-1918). U dani ma februarske revolucije 1917. bio j komandant Petrogradskog vojnog okru ga a kasnije komandant jugozapadno1 fronta, gde je uveo smrtnu kaznu pro tivu svih vojnih begunaca. U toku jul. iste godine postaje centr. ličnost kon trarevolucionarnih snaga u zemlji i po sebno je bio cenjen od predstavnika si la Antante. Krajem avg. 1917. propa, je njegov pokušaj zavođenja vojn diktature. U jeku kontrarevolucije bi je komandant „Dobrovaljačke armije i borio se na Đonu protiv Crvene ar mije. U jednom sukobu poginuo j kod Jekaterinodara (danas Krasnodar KORTES, Hernan (Cortes, Hernan, 148 -1547), špan. moreplovac i konkvista dor, osvajač Meksika. Prvi put plovi je u pravcu Novog sveta 1504. god dospeo na ostrvo Haiti. Nekoliko go dina docnije (1519) pošao je iz Špa nije sa osvajačkim ciljevima. Njegov ratna ekspedicija sastojala se od 1 brodova i 600 dobro naoružanih voj nika. Prilikom iskrcavanja imali su pr vu borbu sa domorocima koje su sa vladali bez većih teškoća. Zatim j Kortes sa svojim vojnicima krenu prema unutrašnjosti Meksika i krajer godine pošlo mu je za rukom da osvo ji gr. Meksiko. Svojim bezobzirnim po stupcima izazvali su ustanak domaće stanovništva. Dalja osvajanja morao j prekinuti da bi otputovao u Španiju odbranio se od optužbi da zloupotreb ljava vlast koja mu je poverena. 1 međuvremenu u Meksiku je izbio no\ ustanak koji je on svirepo ugušio čir se vratio iz Evrope. Sređene prilike Meksiku omogućile su mu istraživanj nepoznatih predela duž obale ame1 kontinenta. Za vreme plovidbe 1531 god. otkrio je Kaliforniju. Prilikor poslednje posete Evropi učestvovao j u špan. ekspediciji na Alžir {1541) kada se spremao da otputuje nazad Mcksiko, iznenada je umro u Sevilji. KORTESI, naziv za stalešku skupštin u srednjovekovnim pirinejskim drža vama. Svojom organizacijom podsećaj na skupštinu drž. staleža u Francusko. ali su igrali veću ulogu u drž. život od franc. drž. staleža. U Aragonu (dr žavi) K. su se sastojali od 4 dom zbog toga što je krupna vlastela bil odvojeno predstavljena od srednjeg sitnog plemstva. U drž. Kastiliji, po
KORUŠKA
red staleža plemstva i sveštenstva, u 3. domu sedeli su pored predstavnika gradova i delegati seoskih opština. Treći dom u Kastiliji je imao veliki uticaj, zahvaljujući snazi i organizaciji gradova. KORUŠKA (Kartnen), slovenačka pokrajina; zahvata prostor jugoist. dela Austrije: sa severoistoka i istoka se graniči štajerskom, sa severa Salcburgom i sa zapada ist. Tirolom. Glavni gr. je Celovac (Klagenfurt). Od VII v. bila je centar kneževine Karantanije. Posle priključenja Karantanije Nemačkoj (Verdenskim sporazumom 843) i u toku gospodstva careva Svetog Rimskog Carstva Nemačke Narodnosti formiraju se upravne slovenačke pokrajine, među kojima i Koruška. Samostalni život Karantanije ostavio je traga u obredu ustoličavanja koruških vojvoda, koji se održao pod stranom vlašću sve do pod kraj srednjeg veka. Strani feudalac koji je u feud dobijao Koruška vojvodstvo simbolički se u tom obredu vršenom kod „kneževog kamena' na Gosposvetskom polju, prikazivao kao domaći čovek: nosio je seljačko odelo, odgovarao na pitanja na sloven. jeziku, itd. Okupljeni narod, koji je nekada igrao aktivnu ulogu u izboru domaćeg kneza bio je sada samo pasivni posmatrač. Otkako su izgrađeni feudalni odnosi, obred je dobio čisto feudalni nastavak kod kamenog prestala, takođe na Gosposvetskom polju. (Dalje vidi Slovenija). KORUšKO PITANJE, nastalo je posle raspada monarhije u vezi sa razgraničenjem Republike Austrije i Kraljevine SHS. - Nekadašnja teritorija Koruške od najstarijih vremena iznosila je skoro 70 000 km' i bila je nastanjena isključivo Slovencima. U toku dugotrajne istor., nalazeći se pod vlašću tuđina, sistematskom kolonizacijom stranaca, pre svega Nemaca, autohtono sloven. st. je sve više potiskivana. U toku XIX v. sistematska germanizacija je doživela svoj puni razmah i imala je za posledicu brojno opadanje sloven. st. na štetu novih doseljenika kao i znatno teritorijalno smanjenje stare etničke teritorije. Nalazeći se na važnom geografskom i strateškom putu, koji je vezivao metropolu Austriju sa Jadranskim m., Habzburgovci su učinili sve da ovu oblast pretvore u Nemačku. Po raspadu monarhije pitanje razgraničenja sa Austrijom zaoštrilo se naročito u oblasti Koruške. Nova austr. vlada na vreme je posela vojnim jedinicama teritoriju Koruške u težnji da je potpuno uključi u novu republiku. Nasuprot tome nova država Kraljevina SHS, pa i Pokrajinska vlada za Sloveniju, malo je pažnje obratila teritoriji Koruške i njenoj konačnoj pripadnosti.
352
KOSAČE
Nešto bolja situacija bila je prema štajerskoj i Prekomurju. Posle dugih nagađanja na mirovnoj konferenciji u Parizu, članom 49. i 50 mirovnog ugovora u Sen žermenu bilo je odlučeno da se u jednom delu Koruške održi plebiscit. U tom momentu teritorija Koruške iznosila je 9 534 km', a samo područje predviđeno za plebiscit 2 120 km'. U toku 1919. god. u oblasti Juž. Koruške vođen je pravi rat sa promenljivom srećom da se konačno, pod pritiskom velikih sila, sklopi primirje i konačna budućnost juž. dela Koruške reši plebiscitom. Od sredine 1920. god. počele su pripreme za sprovođenje plebiscita, na teritoriji juž. Koruške koja je bila podeljena u 2 plebiscitne oblasti, zonu A i zonu B. Na teritoriju zone A otpadalo je 1 768 km', a na zonu B 352. Po odluci velikih sila plebiscit se imao prvo održati u zoni A a 15 dana posle toga i u zoni B, bez obzira na glasanje u zoni A. Nedovoljno aktivna pokrajinska vlada, kao i centralna vlada u Beogradu, nisu uspele da pripreme st. za plebiscit, a u velikoj meri na ishod plebiscita u korist Austrije igrao je i stav Italije koja je bila, zajedno sa predstavnikom Engleske i Francuske, član plebiscitne komisije. 10. okt. 1920. god. održan je plebiscit u zoni A i njegov rezultat je bio negativan po kraljevinu SHS. Većina se izjasnila za priključenje Austriji i time je znatan deo sloven. st. odsečen od svoje matice. Glasanje u zoni B nije ni obavljeno. Položaj sloven. st. u Koruškoj posle plebiscita, naročito oni koji su se izjasnili za priključenje Jugoslaviji, znatno se pogoršao. KOS, Milko (1892), slovenački istoričar. Doktorirao je 1916, a od 1924. god. bio je profesor univerziteta u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. Od 1938. god. je redovan član Slovenačke akademije znanosti i umetnosti. Kosov naučni rad je obiman i raznovrstan. Publikuje izvore i piše brojne studije iz pomoćnih istorijskih nauka. Objavio je i brojne rasprave iz političke, privredne i kulturne istorije slovenačkog naroda. Pretežno ga interesuje istorija srednjeg veka. Najznačajnije delo njegove obimne naučne delatnosti je Zgodovina Slovencev (1955). Zahvaljujući velikoj erudiciji i širini pogleda, Kos ima smisla za stvaranje slike prošlosti na osnovu sitnih podataka, ali i za istorijsku sintezu u širem smislu. KOSACE, vlasteoska porodica; prvobitni posedi ove porodice zahvatali su prostor oko ušća reka Tare i Pive i gornjeg Podrinja do Foče. Po selu Kosač su dobili ime. Kasnije, zagospodarili su Humom i mnogobrojnim posedima u Bosni. Najčuvenije ličnosti iz ove porodice, koje su predstavljale najmoć-
f{()SANOVIC
353
nije feudalce u srednjovekovnoj Bosni jesu: Vlatko Vuković (v.), Sandalj Hranić
(v.) i Stjepan Vukčić Kosač (v.).
KOSANOVIC, Sava, političar i publicista (Plaški, 22. maj 1894 - Beograd 14. sept. 1956). - Srednju školu završio je u Rijeci a prava je studirao u Budimpešti. Od rane mladosti bio je sledbenik politike Svetozara Pribićevića i već 1926. god. postao generalni sekretar Samostalne demokratske stranke. Od te godine stupio je i u aktivnu polit. borbu i sledeće 1927. bio je prvi put izabran za narodnog poslanika. U doba 6-januarske diktature bio je interniran u mesto rođenja a polit. je delovao u okviru Seljačko-demokrat ske koalicije, zalažući se za jedinstvo građanske opozicije u borbi protivu diktature. Posle uvođenja oktroisanog ustava 2 puta je bio ponovo biran za poslanika na listi opozicije sa kojom je bojkotovao rad skupštine. Za vreme vlade Stojadinovića bio je teško ranjen od najmljenog atentatora i u poznatim martovskim danima sa svojim jednomišljenicima izdao je proglas u kome se založio za borbu protivu fašista. Posle puča ušao je u vladu D. Simovića i zajedno sa njom otišao u emigraciju. Od apr. 1941. do avg. 1944. živeo je u SAD u početku kao član emigrantske vlade a kasnije je bio u opoziciji. Već 1942. god. opredelio se za NOR i od jula 1944. postao je ministar u vladi Šubašića. Obrazovanjem vlade marta 1945. postao je ministar za informacije u Beogradu. Bio je biran po oslobođenju zemlje za člana Predsedništva Narodnog fronta, kasnije Predsedništva socjal. saveza a zatim i član Prezidijuma narodne skupštine. Od 1946. god. bio je na dužnosti ambasadora u SAD i Meksiku a od 1949. godine, po povratku u zemlju, član vlade. Aktivno je radio kao član jugoslovenske delegacije na konferenciji mira u Parizu a od 1953. do smrti bio je član Saveznog izvršnog veća. - Još u mladosti počeo je svoju javnu polit. i publicističku delatnost. Bio je urednik časopisa „Volja" (1926--28), a zatim časopisa „Nova riječ" (1937-39), dosledno istupajući protivu šovinizma, korupcije i diktature. Takvim stavom došao je u sukob i sa emigrantskom vladom i njenim ministrom D. Mihajlovićem i uopšte četničkim pokretom, što ga je i opredelilo za oslobodilački rat. Boraveći u SAD, njegovom inicijativom i zaslugom sakupljena je sva lična ostavština Nikole Tesle, inače njegovog ujaka, i prenesena u Beograd gde se i danas čuva u Muzeju Nikole Tesle. KOSEZI, slobodni seljaci u Karantaniji, sa pravom učešća pri ustoličavanju slo23
* ELMZ
5: Istorija
liOSOVSKA BITKA
venskih vojvoda. Kosezi su oružana kneževa pratnja, ali je sporno da li pripadaju plemstvu ili kneževoj „družini". Posle uvođenja feudalizma (u IX v.) deo K. je uključen u niže plemstvo. Kasnije, ovi slobodni seljaci postaju zavisni (u XIII v.) sa izvesnim stečenim pravima: lična sloboda, pravo nasleđivanja, pravo prodaje seoskog poseda i oslobođenje od većih dažbina. U XIV v. K. su izgubili sva svoja prava i postali podložnici svojih gospodara. KOSOVSKA BITKA, 15. (28) juna 1389. na Kosovu između srp. vojske pod zapovedništvom kneza Lazara Hrebeljanovića i turskih snaga pod komandom sultana Murata I. - Posle poraza srp. vojske na Marici (1371) Turci su zauzeli Makedoniju. Prvi njihov pokušaj da osvoje 1381. god. zemlje kneza Lazara završio se pobedom srp. vlastele Crepa i Vitomira „na Dubravici", kod Paraćina. Drugi bočni napad Turci su izvršili prodorom preko Niša do Pločnika, u Toplici (1386), gde ih je porazio knez Lazar. Pokušaj tur. upada u Srbiju sa zapada, preko Bosne, osujetio je bosanski vojskovođa Vlatko Vuković, u bici kod Bileća 1388. Najzad se 1389. god. sultan Murat I odlučio da pokori Srbiju i sa svojom vojskom došao na Kosovo polje. Očekujući napad Turaka, knez Lazar je pozvao u pomoć Vuka Brankovića, Tvrtka I, bosanskog kralja, koji mu je poslao vojsku pod komandom Vlatka Vukovića. Lazar se obezbedio i od napada Mađa ra sa severa, priznavanjem vazalnih obaveza prema ugarsko-hrvatskom kralju Zigmundu. U tur. vojsci pod komandom Murata I bila su oba njegova sina Bajazit i .Jakub, kao i sve turske proslavljene vojskovođe. Brojne snage protivnika ne mogu se utvrditi. Dok Turci tvrde da je na srpsko-bosanskoj st~ani bilo oko 200 000 vojnika, a na njihovoj 100 000, dotle naši nepouzdani dokumenti tvrde obrnuto. O toku i ishodu bitke postoje nepouzdani podaci. U početku bitke Srbi su postigli izvestan uspeh, koristeći se pometnjom koja je nastala pogibijom Murata I. Sultana je ubio „neko vrlo blagorodan", koga su osumnjičili za izdaju. Po narodnom predanju to je bio Miloš Kobilić, nazvan kasnije Obilić. Međutim, u daljem toku bitke, Muratov sin Bajazit sredio je turske snage i odneo pobedu. Mnogobrojna srpska vlastela je izginula na Kosovu, a knez Lazar je zarobljen i pogubljen, dok su se Vuk Branković i Vlatko Vuković spasli. O bici na Kosovu postoje mnogobrojni podaci u kojima se slavi srp. pobeda. Tvrtko I se hvalio uspehom koji je postigao na Kosovu Trogiranima i Fi-
KOVACEVIC
KOSCUSKO
rentincima, a franc. hroničar Filip de Mezijer hvali uspeh srp. vojske, govoreći da je „sputan mač rečenoga Amorata". Kasnije se javlja tvrdnja da je sukob ostao nerešen, „pošto su obe strane iznemogle i boj prestao". Međutim, kasniji odnosi između Srbije i Turaka očito pokazuju da su Turci ostali pobednici. O izdaji na Kosovu od strane Vuka Brankovića neposredno posle bitke se ne govori. Tek u XVII v. javljaju se izvori koji se poklapaju sa onim elementima koje pominje narodna pesma. Kosovski boj je postao u narodnom predanju središni događaj opevan u najlepšem ciklusu narodnih pesama. KOSCUSKO, Tadeuš (1746-1817), poljski general. Vojno obrazovanje stekao je u Varšavi, Nemačkoj, Italiji i Francuskoj. Učestvovao je u američkoj revoluciji kao Vašingtonov ađutant i brigadni general. Stekao je naziv američkog građanina. Vrativši se u Poljsku (1784) učestvovao je u borbama protiv uzastopnih deoba svoje zemlje. Proglašen za vrhovnog komandanta i diktatora (1794), pozvao je na masovni ustanak i pokušao da oslobodi seljake feudalnih obaveza. Pao je u rusko ropstvo kod Maćejovica (10. X 1794), iz kojeg je oslobođen posle Katarinine smrti (1796). Ponovo u SAD, zatim u Francuskoj, uzalud je nastojao na obnovi Poljske (preko Napoleona, na Bečkom kongresu). Umro je u švajcarskoj i po naređenju Aleksandra I sahranjen pored poljskih kraljeva u Krakovu. KOSUT, Lajoš (Kossuth, Lajoš, 18021849), mađ. političar, borac za nezavisnost Mađarske. Pošto je završio Pravni fakultet postao je advokat, ali se istovremeno počeo baviti politikom. Istupao je kao predstavnik liberalnog plemstva koje se borilo za demokratsku reformu društva. Zbog svojih naprednih ideja osuđen je 1837. god. na 4 godine zatvora. Na izborima 1847. god. bio je izabran u ugar. sabor kao predstavnik stranke srednjeg plemstva. Kao afirmisana polit. ličnost, postao je glavni organizator borbe Mađara za vreme revolucije 1848-1849. god., (v. Revolucije 1848). Posle pobede nad Jelačićem i neuspelog pohoda na Beč, on je pozvao sve Mađare na opšti ustanak. Tada je Narodna skupština u Debrecinu proglasila nezavisnost Mađarske, ·a Košut je postao prvi predsednik Nezavisne Mađarske (2. maja 1849). Posle sloma revolucije prešao je u Tursku, a odatle u Italiju, gde se pridružio garibaldincima. Iako liberalni demokrata i nacionalni revolucionar, Košut je imao nedostataka u rešavanju agrarnog i nacionalnog pitanja.
KOTROMANICI, vladarska bos. porodi-
ca; upravljala je Bosnom od 1233. do pada pod tursku vlast, 1463. godne. Poreklo prvih bos. banova (od 1180 do 1233) je nepoznato. Osnivač porodice Kotromanića je ban Prijezda, ugarski vazal. Prvi put se pominje 1233. god. Njegovog sina Stepana, bos. bana, dubrovački pisci nazivaju Kotromanom, te se njegovi potomci nazivaju Kotromanići. Stepan se oženio (1284) Jelisavetom, ćerkom Dragutina Nemanjića, srp. kralja, te otuda potiče srodstvo Nemanjića sa Kotromanićima. U Bosni nije postojao zakon o primogenituri, tj. da presto nasleđuje najstariji vladarev sin, ali svi bos. vladari, koji su se smenjivali, bili su iz porodice Kotromanića. Porodica K. primila je prezime za vlade Stepana Ostoje (vladao 2 puta kao kralj 1398-1404. i 1408 -18). On je po ocu bio Kotromanić. Njegovi naslednici su bosanski kraljevi: Stepan Ostojić (vlada 1418-20), Stepan Tomaš (kralj 1443-61) i Stepan
Tomašević
(1461-63).
Kotromanići
su dostigli svoj najviši uspon za vlade bana Stepana II Kotromanića (1322 -53) i prvog bos. kralja Tvrtka I (1453-1491). KOVACEVIC, Ljubomir (1848-1918), srp. ski istoričar. Uz Ruvarca bio je na če
lu borbe protiv romantičarskog i tradicionalističkog shvatanja u srpskoj istoriografiji. S naročitim žarom se borio protiv legende o ubistvu cara Uroša i izdaji Vuka Brankovića. Kovačević je radio sporo i pažljivo i pokazivao je izvanredni smisao za analizu izvora; sakupljao je izvornu građu i ostavio je veliku numizmatičku zbirku. I njega su, kao Ruvarca, zanimala sitnija i zamršena pitanja iz prošlosti srpskog naroda. Sa Ljubomirom Jovanovićem je pokušao da napiše celokupnu istoriju srpskog naroda, ali je od te široke zamisli malo ostvareno. Obrađen je samo period najstarije srpske istorije. KOVACEVIC, Sava (Nudo, Grahovo, 1905 - Krekovi na Sutjesci - 13. juni 1943). - Potiče iz siromašne porodice i od rane mladosti bio je prinuđen da ide „trbuhom za kruhom". U početku je radio po okolnim selima kod bogatijih ljudi a zatim se zaposlio kao radnik, pri tome učestvujući u tarifnim pokretima, štrajkovima i demonstracijama. U 20. godini postao je član KPJ a uskoro i sekretar MK u Grahovu, a zatim i član PK KPJ za Crnu Goru i Boku. Još u ranoj mladosti, zbog svoje poznate aktivnosti, bio je hapšen i proganjan i na stalnom oku policiji. Kada je došlo do opštenarodnog ustanka u Crnoj Gori bio je jedan od organizatora i komandovao je partizanskim jedinicama koje su oslobodile Grahovo.
KOZACI
355
Kao komandant Nikšićkog partizanskog odreda istakao se u borbama sa ital. okupacionim snagama i kod Vilusa uništio je smelim napadom jednu ital. motorizovanu kolonu. Kao vešt komandant, izvanredno hrabar i smeo, bio je i zamenik komandanta Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku a zatim i član Vrhovnog štaba. Od sredine 1942. postaje komandant 5. crnogorske proleterske brigade, sa kojom se u toku jula probija sa Zelengore u Basansku krajinu. - U toku poznatih borbi na Neretvi na čelu svoje brigade učestvu je u borbi za oslobođenje Prozora, kao i protivu nemačkih kolona kod Konjica a razbija i četničke snage na levoj obali Neretve. Zbog pokazane hrabrosti i umešnosti marta 1943. postaje komandant 3. divizije. U izvanredno teškim borbama sredinom 1943. na Sutjesci i Zelengori, gine na Sutjesci u poznatom jurišu na neprijateljske rovove na čelu svoje jedinice. Zbog svojih osobina bio je omiljen kod boraca i naroda i služio je kao primer neustrašivog junaka i revolucionara. Sve ove njegove osobine i njegova svesna žrtva doprinele su da je postao jedan od legendarnih junaka oslobodilačkog rata. Proglašen je za narodnog heroja 6. jula 1943. KOZACI, v. Ukrajina. KRAGUJEVAC, grad u centru šumadije u kome je okupator od 21. do 23. okt. 1941. izvršio masovno streljanje stanovništva. - U toku rata i revolucije Kragujevac je, kao značajni radnički centar, bio i ilegalni centar napredne omladine, koja je već 5. avg. 1941. godine formirala Kragujevački partizanski odred. Zbog pretrpljenih gubitaka okupator je uz pomoć posebnih jedinica izvršio masovnu odmazdu nad stanovništvom grada. Tom prilikom izvedeni su i učenici gimnazije iz učionica i odvedeni na streljanje. Masovno streljanje trajalo je nekoliko dana i računa se da je u njemu izgubilo živote oko 7 000 ljudi. Kragujevac je po tome pretrpeo najveće gubitke u kratkom vre() menskom razdoblju u odnosu na sudbinu sličnih gradova i naselja u okupiranoj Evropi. KRAJIŠKE BRIGADE NOVJ, v. Jugoslavenska armija.
K:RALJEVIC MARKO (vladao 1317-95), najstariji sin Vukašina Mrnjavčevića; posle bitke na Marici (1371) i pogibije njegovog oca postao je turski vazal. Vladao je zap. Makedonijom. Balšići su mu oduzeli Prizren, a Vuk Branković Skoplje. Poginuo je na Rovinama 1395. god., pomažući Turke u borbi protiv vlaškog vojvode Mirčeta. Najomiljeniji junak u našoj narodnoj književnosti, o čemu svedoči poseban cik-
KRBAVSKA BITKA
lus nar. pesama, posvećen njegovoj lič nosti. KRALJEVINA JUGOSLAVIJA, v. Jugoslavija 1918-1941.
KRALJEVINA SHS, v. Jugoslavija 1918 -1941.
KRANJSKA, istor. pokrajina u Sloveniji. Prostire se u gornjem slivu Save do austr. granice, do Ljubljanskog polja i juž. i jugoist. od Save i Ljubljanskog polja do r. Kupe. (Dalje v. Slovenija).
KRAPINSKI ČOVEK (homo krapinensis), fosilni ostaci pračoveka otkopani u vreme od 1899. do 1905. god. u Pećini iznad Krapine. Pored kostiju desetak praljudi, koji su pripadali tipu neandertalskog čoveka, pronađene su kosti davno izumrlih životinja i veliki broj kamenog oruđa, kojom se služio neandertalski čovek. Vremenski ovo oruđe pripada srednjem paleolitu. KRAS, Marko Licinije, rim. drž. i vojskovođa. U početku bio je Sulin pristalica, što mu je omogućilo da stekne ogromno bogatstvo na osnovu proskripcij a. Istakao se 71. god. pre n. e. pobedom nad Spartakom, vođom robova. Zajedno sa Cezarom i Pompejom stvorio je 1. trijumvirat. Poginuo je na istoku, u Maloj Aziji u borbi sa Parća nima. KRAS, J osip Papa, politički radnik (Vugrovec kod Ivanca, 20. III 1900 - Karlovac 18. X 1941). - Poreklom iz siromašne seljačke porodice, on je, izučivši pekarski zanat, bio jedan od vođa klasnog sindikalnog pokreta u periodu između dva rata. Već 1919. godine postao je član KP.J. U periodu od 1926. do 1928. godine rukovodi tehnikom „B0rbe" i urednik je rubrike radničko-seljačkih dopisa. Godine 1929. bio je osuđen na 5 godina teške tamnice. Po izdržanoj kazni on je nastavio revolucionarni rad. Na osnivačkom kongresu KP Hrvatske (1937) izabran je za člana i sekretara CK. Zbog aktivnog rada i učešća u demonstracijama biva konfiniran u koncentracioni logor u Lepoglavi (26. XII 1939) do leta 1940. godine. Po izlasku iz logora nastavlja ilegalni rad, a po okupaciji zemlje odlazi na Kordun, gde organizuje ustanak i njime rukovodi. Poginuo je u jednom oružanom sukobu sa ustašama. KRBA VSKA BITKA, 1493. god. vođena između tur. vojske pod komandom Hadum Jakub-paše i hrv. vlastele pod rukovodstvom bana Emerika Derenčina na Krbavskom polju, kod Udbine. Posle osvajanja Srbije, Bosne i Hercegovine Turci su sve češće upadali u Hrvatsku i Sloveniju. Krajem leta 1493. Hadum Jakub-paša je iz Bosne preko Hrvatske provalio u štajersku
KRDŽALIJE
radi pljačke. Ban Emerik Derenčin je okupio hrv. i slav. vlastelu na Krbavskom polju u nameri da uništi pljačka še. Koristeći se veštom taktikom Turci su uvukli hrv. vojsku u zasedu i strahovito je potukli. U ovoj bici bili su zarobljeni ban Derenčin, Nikola Tržač ki i Karlo Gušić. Staro hrv. plemstvo je izginulo, a hrv. zemlje ostale su skoro bez odbrane. Krbavsku bitku uobičajeno nazivaju „Hrvatsko Kosovo". KRDZALIJE,, naziv za muslim. odmetnike, koji se javljaju u Turskoj posle Svištovskog mira. Ime su dobili po varoši Krdžali u Bugarskoj, odakle ih je najviše bilo. Krdžalije su služile kao najamni vojnici protivnicima sultanovih reformi. Najviše ih je bilo kod Pazvanoglua u Vidinu. Krdžalijski starešina Gušanac Alija služio je dahijama za vreme 1. srp. ustanka. Među K. je bilo i hrišćana. Neki od njih su prišli ustanicima kao čuveni Konda bimbaša. IiREK, Janez (1865-1917), političar i socijalni radnik i propagator hrišćanskog socijalizma u Sloveniji. Jedan je od najaktivnijh organizatora i propagatora zadružnog pokreta u Sloveniji. Kroz taj pokret je hteo da pridobije sloven. seljaštvo za ideje hrišćanskog socijalizma, a da sloven. radnike odvoji od socijaldemokratskog pokreta. Krek je bio pobornik trialističkog uređenja Habzburške monarhije u kojoj bi Južni Sloveni, pod privrednom hegemonijom sloven. buržoazije, sačinja vali treći državni deo. KREMLJ (rus. kremlj - gradska tvrđa va), centr. utvrđeni deo staroruskih gradova. Najpoznatiji je Moskovski kremlj. Temelje mu je udario 1147. Jurij Dolgorukov, načinivši utvrđenja drvenih zidova. Za vlade Dimitrija Donskog 1367. sagrađeni su kameni zidovi i kule. Najznačajnije srednjovekovne građevi ne unutar K. su dvorac Terek, Granit.lla palata, Uspenska crkva, u kojoj su krunisani rus. carevi, crkva sv. Mihaila, u kojoj su sahranjivani vladari. Svi spomenici građeni su pod uticajem renesanse, sa izrazitim rus. osobenostima. Danas su u njemu najznačajnije upravne ustanove SSSR-a. KRENMER, Tomas (Cranmer, Thomas, 1849-1556), kentenberijski nadbiskup, reformator i diplomata u službi Henrija VIII. Spaljen je za vreme katolič ke restauracije kraljice Marije Tjudor (Mary Tudor). Napisao je narodnim jezikom osnovnu versku knjigu engl. anglikanaca. KREPOSNO PRAVO, lična zavisnost seljaka od feudalaca u carskoj Rusiji zasnovana na pravnim institucijama i odredbama. Seljak je bio vezan za ze-
KRFSKA DEKLERACIJA
mlju svog gospodara i zajedno s njom je sačinjavao njegovu imovinu. Ukinuto je dekretom Aleksandra II 1861. god., kad je seljacima data lična sloboda i mogućnost da u određenom roku otplate zemlju koju je za njih država otkupila od feudalaca. KRESIMIR, ime četvorice hrvatskih vladara iz porodice Trpimirovića. Najznačajniji je Petar IV Krešimir (vladao 1059-74), hrv. kralj. Za vreme njegove vlade Hrvatska je dostigla najveći uspon u ekonom. i polit. razvoju. Iskoristio je rat Vizantije protiv Normana i pripojio Hrvatskoj vizant. posede u Dalmaciji (1069), kao i Neretvljansku oblast. Godine 1060. održan je u Splitu crkveni sabor, na kome je zabranjeno bogosluženje na nar. jez. i odlučeno da se sprovedu sve reforme pape Grgura VII, što je uzdiglo ugled Petra IV Krešimira u očima kult. Evrope i pape. KRFSKA DEKLARACIJA (20. jul 1917), sporazum zaključen na Krfu između predstavnika Jugoslovenskog odbora i srpske vlade o stvaranju i uređenju buduće zajedničke države, Kraljevine SHS. - Sto se rat više bližio kraju sve se u oštrijoj formi postavljalo pitanje daljeg opstanka Austro-Ugarske kao države. Već početkom rata srp. vlada je u poznatoj Niškoj deklaraciji dala izjavu da se, između ostaloga, bori za oslobođenje i ujedinjenje sve neoslobođene braće SHS. U toku 1915. god. od brojnih političara sa teritorije Austro-Ugarske, osnovan je Jugoslovenski odbor koji je sebi stavio u zadatak rad i propagandu i ostvarenje ideje ujedinjenja. Odnosi između .Tugoslovenskog odbora i srp. vlade često su se menjali usled promene polit. situacije u toku 1. svetskog rata, a između ostalog i usled prilično oprečnih stavova kako ostvariti ideju ujedinjenja. Posle ulaska SAD u rat i poznate izjave Vilzona, ponovo je pokrenuta akcija radi sporazumevanja srpske vlade i Jugoslovenskog odbora. Sve su bile jasnije i tendencije kod nekih zapadnih sila da Austro-Ugarska kao država ostane uz unutrašnje reforme. Sve je to, pored drugih faktora, približilo stavove srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, te je u vremenu od 15. juna do 20. jula posle 28 plenarnih sednica doneta zajednička dekleracija. - Osnovni njen značaj je u tome što je prvi put jasno potvrđen zahtev za stvaranjem zajedničke države jugoslovenskih naroda. Prema deklaraciji nova država trebalo je da bude slobodna i nezavisna kraljevina sa jedinstvenom teritorijom, ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđević. Deklaracija je predvi-
KRIMSKA KONFERENCIJA ravnopravnost narodnih imena: Srba, Hrvata i Slovenaca, ravnopravnost azbuka, slobodu veroispovesti, izjednačenje kalendara, jednakost i ravnopravnost građana pred zakonom, jednako i opšte izborno pravo glasa koje će biti neposredno i tajno. Deklaracija je bila u osnovi vidni korak napred jer je pred svetsku javnost i u ovoj formi i sa konkretnim odlukama postavila jugoslavenski problem. Savezničke države K. D. nisu sa dužnom pažnjom pozdravile, niti su pak njene osnovne koncepcije i zahteve istakle u svojim krajnjim ratnim ciljevima. - Karakteristično je i značajno u Deklaraciji to što ona govori o „jednom troimenom narodu'', što će kasnije dovesti do mnogih teških unitarističkih zabluda i polit. problema a uopšte ne spominje dr. jugoslovenske narode. Unutrašnje uređenje buduće zajedničke države nije bilo tačno predviđeno, već je to pitanje ostavljena da se kasnije ustavom reši koji se morao doneti kvalifikovanom većinom od strane ustavotvorne skupštine. I jedna i druga strane potpisnice K. D. nisu njenom sadržinom bile zadovoljne. To je donelo mnogo poteškoća u ostvarivanju ideje iznete u deklaraciji. I N. Pašić, kao predstavnik srpske vlade i A. Trumbić, kao predstavnik Jugoslovenskog odbora, koji su bili potpisnici deklaracije, polazili su sa potpuno različitih pozicija, što je takođe otežavalo izgrađivanje zajedničkog stava u odnosu na zapadne sile. Ova unutrašnja neslaganja, koja su u mnogim stvarima bila bitna i sudbonosna, u velikoj meri je koristio neprijatelj, posebno Italija, koja je bila otvoreni neprijatelj stvaranju zajedničke države. No, razvitak događaja prinudiće i N. Pa.šića i A. Trumbića da svoje stavove koregiraju i da deklaraciju uzmu kao polaznu tačku za kasniji sporazum. KRIMSKA KONFERENCIJA (Jaltska konferencija, 4-11. febr. 1945). održana u- gradu Jalti, na poluostrvu Krimu uz učešće F. Ruzvelta, J. Staljina i V. Čerčila. - Vojni poraz Nemačke bio je već jasan i zato su predstavnici SAD, SSSR i Engleske održali konferenciju na kojoj su razmatrani i prihvaćeni planovi o konačnom udarcu radi potpunog vojnog poraza Nemačke. Razrađeni su ratni planovi o potpunoj likvidaciji otpora Trećeg rajha. Razgovaralo se i o budućoj politici prema pobeđenoj Nemačkoj i obnavljanju država nestalih u toku fa.5ističkih agresija. Tom prilikom postignuta je i saglasnost da Nemačka mora pristati na bezuslovnu kapitulaciju, a njena teritorija okupirana i podeljena između saveznika. Tada je Francuskoj ponuđeno učešće u đala
357
KRIMSKI RAT
okupaciji jednog dela Nemačke. Nemase imala obavezati da plati reparacije u iznosu od 20 milijardi zlatnih dolara, a polovina ovoga iznosa trebalo je da pripadne SSSR. U vezi sa posleratnim uređenjem sveta i Evrope donete su sledeće odluke: „Deklaracija o oslobođenoj Evropi", o pravu svih evropskih naroda na suverenitet i sopstveni put nacionalnog i društvenog razvitka, odluka o stvaranju Ujedinjenih nacija, čija je osnivačka konferencija bila predviđena da se sazove u San Francisku, na koju će biti pozvane sve zemlje koje su do 1. marta 1945. god. objavile rat Nemačkoj. Na kraju je bila postignuta saglasnost o uslovima i momentu ulaska SSSR u rat protivu Japana. - Pored veoma pozitivnih i za konačni poraz fašizma sudbonosnih odluka, Konferencija je donela i više kompromisnih odluka koje su poznate pod imenom „politika fifti-fifti". Ova politika je posebno pogodila Balkan, a naročito Jugoslaviju, čija je teritorija postala interesna sfera podeljena između SSSR i zapadnih sila. I pored činjenice što je NOV sopstvenim snagama, u to vreme već bila oslobodila gotovo čitavu zemlju Konferencija je preporučila sporazumevanje Nacionalnog komiteta i članova izbegličke vlade, radi formiranja zajedničke vlade. Iza ovoga se krila težnja zapadnih sila da po svaku cenu obezbede uticaj određenih krugova u Jugoslaviji mimo donetih odluka o slobodi svakog naroda da sam odlučuje o svojoj sudbni. Planovi zapadnih sila, zahvaljujući snazi i jedinstvu, nisu ostvareni u praksi. I pored ovih nedostataka i zakulisnih planova, koji su pogađali interese nekih zemalja i naroda, K. K. u celini predstavlja krupan istorijski događaj za potpunu likvidaciju fašističke Nemačke i njenih saveznika i za izgradnju Evrope i formiranje Ujedinjenih nacija. KRIMSKI RAT, 1835-1856. god., vođen između Rusije i Turske kojoj su 1854. god., da bi onemogućile rusku prevlast u Turskoj, pritekle u pomoć Francuska, Engleska i Sardinija. Iako je ruski car Nikolaj I gotovo spasao Austriju u revol. god. 1848-1849, Austrija je ultimatumom prisilila Rusiju da povuče svoje trupe iz rumunskih kneževina, čime su onemogućene ruske vojne operacije i rat je ograničen na područje Krima. Austriju je u ovoj politici podržala Pruska. Rat je izbio zbog ruskih pretenzija da uzmu pod svoju zaštitu sv. mestr1 u Palestini, u stvari zbog nastojanja sila da preduprede dalju rusku ekspanziju prema Balkanu i Bliskom istoku. Jedan od centralnih događaja rata bila je herojska odbrana Sevastopolja. Rusija se pokazala nedočka
KROMVEL
KRISPI
voljno spremnom za vođenje rata modernijeg tipa, a sam rat je otkrio svu dubinu društvenih protivrečnosti u tom :arstvu, tako da je Aleksandar II, koji Je u toku rata nasledio Nikolaja I, ubrzo, preduzeo mere da ukine kmetstvo (1861). Rat je završen Pariskim mirom 1856. god. (v.), koji je značio privremeno potiskivanje ruskih uticaja od crnomorskih zemalja do prednjoazijskih obala. KRISPI, Frančesko (Crispi, Francesco, 1819-1901), ital. državnik, preds. vlade i min. spoljnih poslova 1887-1891. i 1893-1896. Smatra se jednim od nosilaca ital. imperijalizma. Nastajao je na povezivanju Italije s Nemačkom i Austro-Ugarskom u Trojnom savezu (v.). Doživeo je slom i povukao se s položaja posle bezuspešnog italijanskog rata u Etiopiji i poraza kod Adue (1896). KRISTIJAN II OKRUTNI (1481-1559), kralj Danske i Norveške (od 1513. do 1523) i švedske (1520-23). U sjajnom vojničkom pohodu osvojio je švedsku i surovo se obračunao sa šved. plemstvom, priredivši masovni pokolj. Međutim, šveđani su se podigli protiv osvajača sa Gustavom Vazom na čelu (1521) i proterali vojsku Kristijana II. Zbog neuspeha u švedskoj i njegove okrutnosti dansko plemstvo prinudilo je kralja Kristijana da se odrekne prestola. KRISTINA (1626-1689, vladala 16321654), švedska kraljica, kćerka i naslednica Gustava Adolfa. Iako je, za njeno vreme, švedska sa uspehom završila tridesetogodišnji rat (1618-1648) i dospela do vrhunca svoje moći, Kristina se pretežnije interesovala za umetnost, književnost i nauku, i svoj dvor je pretvorila u stecište velikih imena evropske kulture onog vremena (H. Grocijus (Hugo Grotius), Dekart (R. Descartes) i dr.). Pored toga, vodila je veoma slobodan lični život, tako da su naročito ostale poznate njene afere s ljubavnikom Monaldeskijem (Monaldeschi), koga je kasnije i ubila. Abdicirala je 1654. god. i zatim prešla u katoličanstvo. Poslednje godine provela je u Rimu, gde je osnovala akademiju (Accademia Clementina).
KRITSKO-MIKENSKA
KULTURA,
v.
Egejska kultura.
KRIVOSIJSKI USTANAK, pobuna seljaka u Krivošijama (Boka Kotorska) (1869) zbog vojnih obaveza nametnutih od strane austr. vlasti. Za gušenje ustanka Austrija je morala angažovati veliku vojsku i ustanak je ugušen tek pošto su ustanici amnestirani i oslobođeni služenja redovne vojske. Ustanak je ponovljen 1882. prilikom novog pokušaja sprovođenja austr. vojnog za"kona. Ovoga puta su Krivošije prebeg-
le u Crnu Goru vratile su se tek posle amnestije. KRIZANIC, Juraj (1618-1683), teolog i polit. pisac. Još kao mlad čovek napušta Hrvatsku i odlazi na školovanje u Rim. Tamo se posvetio proučavanju problema rascepa pravosl. i kat. crkve, pripremajući se za misionara u slovenskim zemljama. Njegova životna ideja je bila prevođenje Rusa na uniju sa kat. crkvom. Posle dugih lutanja dolazi u Rusiju, u kojoj je ostao skoro četvrt veka. Osumnjičen od carskih vlasti prognan je u Sibir 1661. Tamo je u progonstvu napisao veliki polit. spis „Politika" u obilku uputstava rus. caru Alekseju Mihajloviču. U Rusiji vidi zemlju koja će zaštititi Slovene od Nemaca i osloboditi ih od Turaka. Da bi to postigla Rusija treba da stupi u jedinstvo sa kat. crkvom. Pored politike, napisao je nekoliko drugih dela u kojima se sem ideje slovenske uzajamnosti nalazi niz važnih političkih misli koje prevazilaze okvire feudalnog društva. Pred smrt je pušten iz prognanstva i prelazi u Poljsku. Poginuo je u vojsci polj. vojskovođe Jana Sobejskog pod Bečom. KRIZANIĆ, Petar Pjer, slikar i karikaturista, Glina 19. maj 1890 - Beograd 31. jan. 1962. - Završio Slikarsku akademiju u Zagrebu. Godine 1908. počeo je sarađivati u satiričnom časo pisu „Kopriva'', pod pseudonimom Pjer. Između 2 rata radio je na osnivanju nekoliko naprednih humorističko-sati ričkih listova i na njima sarađivao. Godine 1922. prelazi u Beograd. Osnivač je jugoslovenske moderne karikature sa antifašističkim sadržajem. Objavio je 3 knjige karikatura: „Naše muke", Beograd 1932; „Kuku Todore", Beograd 1927. i „Protiv fašizma", Beograd 1949. U NOP stupio je maja 1944. Jedno vreme je u Bariju, odakle u okt. 1944. dolazi u Beograd. KROCE, Benedeto (Croce, Benedetto, 1866-1952), ital. filozof, istoričar i književni kritičar. Bio je pod uticajem Kanta, Hegela, De Sanktisa i Bergsona, tako da se istakao kao pristalica
intuitivnog metoda i preimućstva duhovnih fenomena u istorijskom razvitku; nastojao je revidirati marksizam u ime neohegelijanstva. Zalagao se za političko ujedinjenje !talijana i suprotstavio se fašističkom pokretu. KROMVEL, Oliver (Cromwell, Oliver, 1559-1658), engl. državnik, vođa engl. revolucije (v.). Kao nepomirljiv protivnik dvora i aristokratije, koja ga je okruživala, smatrao je da treba povesti odlučnu borbu. Da bi sproveo u delo svoje ideje organizovao je vojsku od srednjih slojeva i već u prvom sukobu sa kraljevsko-feudal-
KROPOTK.IN
359
nom vojskom odneo je veliku pobedu kod Marston Mura 1644. god. Delujući odlučno pošlo mu je za rukom da se domogne Carlsa I koji je izveden pred sud i, pošto je osuđen na smrt, poslat je na gubilište (1649). Posle ovog, u Engleskoj je proglašena republika na čelu s Kromvelom. Postigao je značajne uspehe u Irskoj i Škotskoj, gde je učvrstio engl. pozicije. Njegov ugled je naglo porastao posle uspeha u ratu protiv Holandije kada je proglašen za lorda protektora republike (1653). Pošto je u novoizabranoj skupštini došlo do rascepa, on je raspustio njen saziv i na izborima su izabrani novi članovi parlamenta. Među tim, poslanici su uskoro došli s njim u sukob pošto su nastojali da ograniče vlast protektora. Kromvel je raspustio i ovaj parlament (1655), ali je već sledeće godine bio primoran da sazove novi parlament zbog priprema za rat protiv Španije. Poslanici su mu tada ponudili kraljevsku krunu koju je on odbio. Dve godine docnije raspustio je parlament i u poslednjoj godini svoga života bio je na vrhuncu svoje moći. Posle njegove smrti u zemlji je izbila unutrašnja polit. kriza, koja je rešena na taj način što je Engleska ponovo postala monarhija. KROPOTKIN, Petar Aleksijevič (18421921), ruski naučnik, revolucionar, teoretičar anarhizma. Bio je član 1. internacionale, veći deo života je proveo u emigraciji zbog svog revolucionarnog rada, ali se, kao anarhist, suprotstavljao učenju naučnog socijalizma i pretežnije se oslanjao na darvinizam i pozitivizam. Pri kraju života, 1920. god., priznao je istorijski značaj oktobarske revolucije. U osvetljenju svojih anarhističkih ideja posmatrao je i neke istorijske pojave, doprinevši naročito tumačenju franc. revolucije (Velika francuska revolucija 1789-1794).
KRSTASKI RATOVI (KRIZARSKI RATOVI - naziv potiče od znaka krsta koji su vojnici-učesnici u ovim pohodima nosili na svom odelu), niz ratova (1096-1270) organizovanih od strane kat. crkve za oslobođenje Hristovog groba u Jerusalimu iz ruku „nevernika", Turaka Seldžuka. - Uzroci preduzimanja krstaških pohoda proizilaze iz težnje kat. crkve da uspostavi duhovno i svetsko gospodstvo nad zemljama Istočnog Rimskog Carstva, čime bi bili rešeni mnogobrojni zapadnoevr. problemi. Sitni riteri i moćni feudalci težili su da se dočepaju novih zemalja i kmetova, kraljevi i vojvode - da prošire svoje posede, povećaju prihode i ojačaju svoj polit. uticaj, italijanski gradovi - da zagospodare trgovinom u Sredozemlju, a seljaci su računali da će na istoku dobiti zemlju i naći slo-
KRSTASKI RATOVI
bodu koje su lišeni u otadžbini. Prvi krstaški rat (1096-99) poveli su franc., flandrijski i normanski riteri; osvojili su J erusalim i stvorili nekoliko grofovija i Jerusalimsku Kraljevinu. Usled osvajanja emira od Mosula i gubitka J erusalima pokrenut je 2. krstaški rat (1147-9) pod vodstvom franc. kralja Luja VII i nem. kralja Konrada III, koji se završio bez rezultata. Treći krstaški rat (1189-92) vode engl. kralj Ričard Lavljeg Srca, franc. kralj Filip II Avgust i nem. car Fridrih I Barbarosa. U ovom ratu nem. car se udavio u jednoj rečici, u M. Aziji, Filip II Avgust se vratio u Francusku zbog svađe sa engl. kraljem, Ričard Lavljeg Srca koji je uspeo da obezbedi. ugovorom slobodan dolazak hodočasnika u Jerusalim. Cetvrti krstaški rat (1202-4) vodili su franc. feudalci pod vodstvom Mletačke Republike. U ovom pohodu 1204. god. zauzet je Carigrad, stvoreno Latinsko Krstaško Carstvo i još neke manje ddave. Peti krstaški rat (121721) upravljen je prema Siriji, a potom protiv egipat. sultana koji je gospodario Palestinom. Unutrašnji razdori i nesposobna komanda primorali su krstaše da napuste Egipat. U 6. krstaškom ratu (1228-9) Fridrih II Hoenštaufovac je zadobio Jerusalim, ali su ga „nevernici" ponovo zauzeli 1244. Stoga je franc. kralj Luj IX preduzeo 7. krstaški rat (1248-54). U ratu je bio zarobljen, te se, zahvaljujući otkupu, bez uspeha vratio u Francusku. On je preduzeo i 8. krstaški rat (1270) protiv Egipta, želeći da s juga osvoji Jerusalim, ali je zbog neuspeha morao da odustane od svoje namere. Treba dodati i 2 dečija krstaška rata (1212), jer su po ubeđenju crkve, Hristov grob mogli da oslobode samo bezgrešni, neporočni dečaci. Trgovci, prevoznici su franc. dečake odveli u Egipat i prodali kao roblje, dok su drugi, iz Nemačke i Italije, stradali od zime i gladi, ne dospevši do Jerusalima. Posledice ovih ratova su brojne: opao je ugled rims. papa „jer hrišćan ski bog nije dao krstašima laku i brzu pobedu'', ital. gradovi su uspostavili gospodstvo u Sredozemlju, a Evropa je upoznata sa tehnikom, kulturom i naukama Istoka, što je uslovilo stvaranje novog pogleda na svet, koji će se odraziti u humanizmu i renesansi. Krstaškim ratovima nazivaju se i pohodi vođeni protiv jeretika, protivnika kat. crkve, kao protiv albižana (v.) u Francuskoj (1234-9), protv bogumila u Bosni (1234-9), protiv husita (1419-:_ 38) itd. Isto tako vodili su rat krstaši nemačkog viteškog tevtonskog reda protiv Slovena u težnji da ovladaju Baltikom i Rusijom. Ratovi protiv Turs~ od XV do XIX v. imali su krstaš-
k.RSTASKI RATOVI
KRSTAŠKI RATOVI
Krstaški ratovi od XI do XIII veka
KRUM
361
ki karakter jer su evrop. hrišćanske države, po želji rimskih papa, stvarale saveze za proterivanje Turaka iz Evrope (npr. rat Sv. lige 1683-99. i dr.). KRUM (vladao 803-814), bug. ban, starešina panonskih Bugara. Posle uništenja Avara od strane franačke vojske, K. je pokorio plemena na levoj obali Dunava, Tise i u sev. Srbiji, te tako stvorio snažan plemenski savez. Pokušaj vizant. cara Nićifora I da zaustavi napredovanje K. vojske u vizant. zemlje završio se neuspehom. Vizantijska vojska je bila poražena (811), car u boju poginuo a Bugari su nezadrživo nadirali ka Carigradu. Pokušaj K. da zauzme Carigrad nije uspeo; u toku opsade gr. smrt ga je pokosila. KRUSCICKA BUNA, buna graničara i seljaka u banatskom selu Kruščici (1808). Buna je bila izazvana teškim ekonom. i socijalnim položajem srp. seljaka. Njen organizator bio je pop Dimitrije Đorđević, a imao je veze sa starešinama 1. srpskog ustanka. Pobunjeni seljaci su očekivali pomoć srp. ustanika, ali ova nije stigla i buna je ubrzo ugušena. KRUžIC, Petar (kraj XV veka - 1537) kapetan Klisa i Senja, istaknuti borac protiv Turaka. Proslavio se u borbama sa Turcima 1524, kada im je naneo poraz pod Klisom. 1525. je spasao Senj oružanom intervencijom protiv Turaka. Iste godine je uz velike napore doturio hranu opsednutoj posadi Jajca. Turcima je odolevao sve do 1536. braneći opsednuti Klis. Ne dobivši pomoć poginuo je u borbi sa Turcima pod Klisom. KSANTIPA, žena ant. filozofa Sokrata, poznata zbog svoje goropadnosti, svojeglavosti i prkosa. Kao takvu upoznao je već ant. svet. Lik je njen oču van sve do naših dana i postao je sinonim žene spremne svakog trenutka na zlo i svađu. KSENOFONT, grč. pisac i istoričar (430 -355). Bio je Sokratov učenik o kome je napisao knjigu Uspomena u kojoj je branio svoga učitelja. Istakao se kao pisac istor. dela, nastavljajući svojim delom, Helenska istorija, Tukididov istorijski spis. U Kirupediji, pedagoško-političkom romanu, izneo je svoje poglede o idealnom vladaru. Svoje učešće u ratu na strani persijskog vladara Kira Mlađeg, zajedno sa 10 000 grč. vojnika, opisao je u svom najvažnijem i stilski najlepše napisanom delu Kirova anabaza.
KU KLUKS KLAN (Ku-Klux-Klan), teroristička organizacija u Sjedinjenim Američkim Državama koja je stvorena 1865. god. na američkom Jugu sa . zadatkom da onemogući oslobođenim
KUBIZAM
Crncima korišćenje građanskih prava koja su stekli za vreme građanskog rata (1861-1865) kada je u SAD ukinuto ropstvo. Pripadnici ove tajne terorističke organizacije nosili su maske, oblačili bele odežde, noću linčovali Crnce i vršili veliki pritisak na pristalice ukidanja ropstva. Njihova delatnost zabranjena je zakonom od 1871. god. Za vreme 1. svetskog rata obnovljena je aktivnost ove organizacije koja je isticala nadmoćnost bele rase nad Crncima. Zalažući se za „stopostotni amerikanizam" njeni članovi su raspirivali politiku rasne diskriminacije protiv Crnaca, boreći se istovremeno i protiv radničkog pokreta u SAD. Svojim protivnicima smatrali su sve doseljenike u SAD koji nisu bili anglosaksonskog porekla. Svoju aktivnost naročito su uperili protiv Jevreja, !talijana kao i katolika uopšte. KUBA. Kr. Kolumbo otkrio je Kubu 1492. god., a osvajanje ostrva počeo je kralj. namesnik Diego Velaskez (D. Velasquez) 1511. god. Kako je domorodačko stanovništvo brzo uništavano, već tokom XVI veka počelo je naseljavanje crnaca-robova. Kuba je vekovima predstavljala privlačnu metu za špan. doseljenike, tako da oni danas sačinjavaju 75°/o celokupnog stanovništva. Pokret za nezavisnost Kube obnavljao se više puta tokom XVIII i XIX veka uporedo sa crnačkim ustancima za oslobođenje od ropstva, 1812, 1843-1849. god. Ropstvo je ukidano postepeno, u nekoliko faza (1869, 1886, 1893). Tokom XIX v., uporedo s pokretima širih slojeva da se oslobode špan. kolonijalne vlasti, često je dolazilo i do pokušaja malog broja veleposednika da Kubu stave pod suverenitet SAD. God. 1898, nakon ustanka Kubanaca protiv špan. gospodstva, došlo je do intervencije SAD i do španskoameričkog rata, u kojem se Španija mirom u Parizu odrekla Kube. U ustav nove republike ušle su odredbe koje su osigurale ekonomsku, političku i vojnu kontrolu Kube od strane SAD. To je dovelo do novih ustaničkih pokreta i, uporedo s njima, do pobuna crnaca, što je SAD omogućavalo da češće intervenišu, dovode svoje ljude na rukovodeće položaje i unose elemente korupcije. Kuba je objavila rat centralnim silama, odnosno silama Osovine u 1. i u 2. svet. ratu. Do 1959. god., više od dve decenije u Kubi se kao najistaknutija ličnosti i diktator ističe Fulgencio Batista, general, protiv koga je 1956. god. poveo gerilski rat Fidel Kastro (Fidel Castro) i konačno ga oborio s vlasti u januaru 1959. god. KUBIZAM (franc. cubizme, prema lat. cubus - kocka), smer u modernom sli-
KUCUK-KAJNARDZIJSKI MIR
362
karstvu da se sve što u prirodi postoji može formirati prema osnovnim oblicima kugle, valjka i kupe. - Kubisti smatraju kao osnovnu formu kocku. Prve radove u ovom smeru izložili su 1908. G. Brak (Braquc) i P. Pikaso (Picasso), stvarajući slike u kojima je sve viđeno u stilizovanim oblicima, ne samo kocke nego i ostalih geometrijskih tela. Kubizam je prošao 2 faze, analitički i sintetički. Kao likovno ostvarenje K. se razivo naročito u Francuskoj, gde se, pored njegovih tvoraca, pojavio niz dr. slikara. KUCUK-KAJNARDZIJSKI MIR, mirovni ugovor između Rusije i Turske, zaključen posle rata 1768-1774. Rusija je dobila teritorije između Buga i Dnjepra, Krim je postao nezavistan. Rusija je dobila pravo zaštite hrišćana u Turskoj i pravo prolaza za trgovačke brodove kroz Bosfor i Dardanele. Ovim ugovorom Rusija postaje važan faktor u rešavanju ist. pitanja (v. Katarina II Velika). KUEN-HEDERVARI, Dragutin, grof (1849-1918), hrv. ban od 1883-1903. Sprovodnik mađarizatorske politike i politike hegemonije bečkog dvora u Hrvatskoj. Njegovim dolaskom za bana stegnuta je ionako ograničena autonomija Hrvatske prema Nagodbi od 1868. Uspeo je da slomi otpor Narodne stranke i da dobije njenu podršku u Saboru. Držeći se formalno ustavnih odredaba, on je faktički apsolutistički vladao, vešto lomeći otpor svojih protivnika. Izbornim mahinacijama obezbeđivao je saborsku većinu, oslanjajući se na oportunističko vodstvo Narodne stranke, i na Srbe poslanike u Saboru. Za vreme njegovo je bezobzirno sprovođena mađarizacija, osobito u tzv. zajedničkim ustanovama. U srednje škole je uveo mađarski kao obavezan predmet. Kuenova nasilja su izazvala veliki nar. pokret 1903, koji je on pokušao da uguši surovim represalijama. Napustio je Hrvatsku 1903. kada je postao predsednik ugarske vlade. Uskoro se povukao iz polit. života, ali je 1910. ponovo obrazovao vladu i postao šef stranke rada. Odlazak Kuena iz Hrvatske smatran je kao velika nar. pobeda. KUK, Džems (Cook, James, 1728-1779), engl. pomorac i istraživač. Cim je stupio u engl. mornaricu, skrenuo je na sebe pažnju tako da je vrlo brzo napredovao i stekao poverenje kao odvažan moreplovac. Poverena mu j.e ekspedicija- na - '.Pacifik- (1768) i na tom putu postigao je velike uspehe. Najpre mu je pošlo za rukom da otkrije ist. obalu Australije i veliki broj pacifičkih ostrva. Svoj najveći uspeh postigao je 1772-1775. god. kada je prvi put obišao oko zemlje, krećući se od zapada
KULIN
prema istoku. Na ovom dugotrajnom putovanju izvršio je značajna otkrića među kojima je najvažnije bilo saopštenje da je Antarktik sa svih strana opkoljen ledom. Za vreme svog trećeg putovanja stigao je na Havaje, gde su ga ubili domoroci. KUKULJEVIC, Ivan Sakcinski (1816 -1889), knjiž„ naučni radnik i političar, jedan od najaktivnijih radnika hrvatskog narodnog preporoda. Još 1843. istupio je u Hrvatskom saboru sa čuvenim govorom o potrebi uvođenja nar. jez. u škole i državne ustanove. Taj Kukuljevićev predlog Sabor je prihvatio posle drugog njegovog čuvenog govora 1847. U revoluciji 1848. igra aktivnu ulogu i uz Gaja i Vranicanija je jedan od članova tzv. Trijumvirata. Za vreme Bahova apsolutizma intenzivno se bavi naučnim radom, osnovavši Društvo za povjesnicu jugoslovensku, čiji je predsednik bio niz godina. Društvo je izdavalo časopis „Arkiv" u kome je Kukuljević objavljivao brojne istor. rasprave. Kukuljević je jedan od najplodnijih i najsvestranijih hrvatskih pisaca XIX v. pesnik, pripovedač, dramski pisac, istoričar i publicist. Udario je temelje modernoj hrvatskoj istor. nauci, a njegova ogromna biblioteka je bila temelj na kome su izgrađene prve hrv. naučne ustanove--akademi ia i univerziteta. KUI,AK (rus. KYJiaK - šaka), bogati seljak koji svoj posed obrazuje uz pomoć tuđe radne snage. Kao termin u gornjem značenju našao je svoje puno značenje u Rusiji posle pobede oktobarske revolucije. Kulak eksploatiše poliopr. radnika prisvajajući višak vrednosti. On se razlikuje od veleposednika po tome što on i članovi njegove porodice u većoi ili manjoj meri uče stvuju u obrađivanju poseda. Sovjetska vlast, posle oktobarske revolucije, vodila je veoma tešku ali uspešnu borbu protivu kulaka. KULIKOVO POLJE, značajna istor. dolina u blizini sela Kulikovo, u Rusiji, u slivu r. Dona, na kojoi se odigrala bitka između vojske moskovskog kneza Dimitrijci Danskog i snaga tatarskog kana Mamaia 1380. god. U bici je trebalo da učestvuje, kao tatarski saveznik, vojska litvanskog kneza Vladislava Jagela. Knez Dimitrije je strahovito potukao Tatare, dok su Litvanci. zakasnivši na bojno polje, odustali od napada. Posle ove bitke knez Vladimir je nazvan Donski. KULIN (vladao 1180-1204), bos. ban, vizant. vazal do smrti Manojla Komnina (1180), a potom potpada pod zavisnost ugarsko-hrvatskog kralja. Učestvovao je na strani Mađara i Srba u borbi protiv Vizantije (1182-83) koja se vodila u sev. Srbiji. Zaključio je trgovač-
KULT LICNOSTI
363
ki ugovor sa Dubrovnikom o slobodnoj trgovini u Bosni. Vukan, sin Stefana Nemanje, eptužio je papi K. da potpomaže širenje bogumilstva. Stoga je K. sazvao sabor na Bilinom polju (1203) i odrekao se bogumilstva da bi sprečio krstaški pohod Mađara. KULT LICNOSTI, ovaj termin je starijeg datuma i u osnovi znači obožavanje ili preveliko isticanje određenog pojedinca. Kult ličnosti je naročito postao popularan za označavanje pojave lične vladavine J. V. Staljina ili za izvesne pojave nikle za vreme njegove vladavine. On se izjednačuje sa zloupotrebom vlasti i samovoljom najvišeg državno-partijskog rukovodioca. Posle smrti Staljina (1879-1953), početkom 1956, na XX kongresu Komunističke partije Sovjetskog Saveza osuđene za zloupotrebe vlasti od strane Staljina koje su i tada zvanično objavljene. - Po svom pojmu i neposrednom značenju K. L. je poseban oblik autokratije i samovolje lične vlasti koja uspeva ne samo da uz pomoć terora izazove poslušnost već i obožavanje. Staljinizam se ne može samo objasniti teorijom o K. L. već se moraju uzeti u obzir i ostali faktori koji su bili odlučujući pri izgradnji toga kulta. KULTURKAMPF, sukob između katol. crkve za vreme pape Pija IX i Nemačkog Carstva za vreme Viljema I (Wilhelm I) izazvan tzv. Majskim zakonima iz 1873. godine, donetim na inicijativu kancelara O. Bizmarka (Bismarck) u cilju ograničenja povlašćenog položaja katol. crkve u Nemačkoj. Ovi zakoni su se posebno odnosili na Prusku, a u celini su imali svrhu da pojačaju jedinstvo Nemačke i suzbiju opoziciju katol. država prema merama centralizacije. Ova Bizmarkova akcija nazvana je ironično „kulturnom borbom", ali je ona ipak vodila izvesnom ujednačavanju nem. kulture. U svom pismu caru papa je prisvajao duhovnu vlast nad svim hrišćanima, a u svom odgovoru car je bacao optužbe na katol. klerikalizam. Do pregovora je došlo 1879, a do povlačenja Majskih zakona 1886. god., čime je nem. država kapitulirala pred katol. klerikalizmom. KUMANI (rus. POLOVCI), narod turs. porekla; naselio se oko 1100. god. u Moldaviju i Vlašku, odakle su napadali na Kijevsku Rusiju. Mongoli su ih potisnuli 1230. god. u Mađarsku, gde ih je primio Bela IV, dok su se neka plemena naselila u Bugarsku, Makedoniju i Malu Aziju. U ugarskoj državi kumansko plemstvo je dobilo povlašće ni položaj. Kasnije su se potpuno mađarizirali. Tragovi K. u našoj zemlji
KUOMINTANG
mogu se i danas naći. Veruje ~e da selo Kumane i gr. Kumanovo nose po njima ime. KUMANOVSKA BITKA, pobeda srp. vojske u 1. balkanskom ratu 23. i 24. okt. 1912. Prva srp. armija je odlučno porazila tursku Vardarsku armiju. Kumanovska bitka je bila odlučujuća srp. pobeda, posle koje je osvojena cela Vardarska Makedonija. Turska armija se povlačila u rasulu uz velike gubitke u ljudstvu i ratnom materijalu. KUN BELA, mađ. revolucionar (18861939), jedan od osnivača i rukovodilaca KPM i sovjetske mađarske republike (1919). 1902. god. postao je član socijaldemokratske partije i svoju aktivnost je razvio među proletarijatom u Transilvaniji. U vreme 1. svetskog rata u ruskom zarobljeništvu postaje član partije boljševika, sarađuje u listu „Sibirski radnik" i radi na propagandi socij al. ideja među zarobljenicima. U daBela Kun nima oktobarske revolucije aktivno učestvuje na strani Sovjeta, a počet kom strane intervencije jedan je od organizatora interbrigada i sudeluje u odbrani Petrograda, u borbama kod Narve, itd. Novembra 1918. vraća se u Mađarsku i uzima učešće u osnivanju KPM, biva uhapšen ali uskoro oslobođen i u danima proglašenja Mađarske sovjetskom republikom K. postaje narodni komesar inostranih poslova. Po ugušenju revolucije odlazi u Austriju, gde biva interniran, a posle oslobođenja vraća se u Sovjetsku Rusiju i uzima učešće u borbama protivu generala Vrangela. U kasnijim godinama radi u aparatu Kominterne i u vreme poznatih „čistki" Staljina biva ubijen. Posmrtno je rehabilitovan na XX kon~resu KPSS (1956). KUOMINTANG, osnovan je avgusta 1912. god. - Na inicijativu Sun Jat-Sena (Sun Yat-Sen) osnovan je K. koji je na izborima 1912. god. (decembar -januar) dobio znatnu većinu. U ovu organizaciju ušli su predstavnici Revolucionarne lige, koja se udružila sa nekim liberalnim grupacijama. U toku 1. svetskog rata dolazi do sukoba K. sa protivničkim strujama i u Kantonu 1917. osnovana je nezavisna vlada sa Sun Jat-Senom na čelu. Po završetku 1. svetskog rata osnovana je na kongresu u šangaju Komunistička partija Kine (1. juni 1921). Od ovog momenta dolazi do sukoba između komunista i K. koji traje sve do ko-
KURAN načnog poraza K. posle 2. svetskog rata. U pojedinim razdobljima dolazilo je do kratkotrajne saradnje K. i komunista. Na čelo K. došao je Cang Kaj šek koji je, posle poraza, sa ostacima svoje vojske, prebegao na o. Formozu na kome se i danas nalazi. KURAN, muslim. sveta knjiga, zbirka verskih i društveno-pravnih propisa, kvje je po verovan.ju muslimana Alah objavio preko Muhameda. Nastao je prikupljanjem Muhamedovih izreka, izjava i odluka koje su zabeležili nje. govi učenici. Sastoji se od 114 poglavlja tzv. sura. Sure su poređane po veličini, tj. od većih po sadržaju ka manjim. Kuran je prvi objavio kalif Abu Bekr, a ozakonio ga kalifa Osman, 650. god. KURJAKOVICI, hrv. vlasteoska porodica od plemena Gusića. Osnivač poronice Kurjak, gospodar Krbavske županje; prvi put se pominje 1198. Njegovi potomci zavladali su Karlobagom, a unuci nose naziv knezovi krbavski, lički, buški i ostalih Županja. U prvoj polovini XV v. drže, pored Krbave, i županje Hum, Nebljuh, Bužane, Liku i Odorje na Zrmanji. Kurjakovići nisu imali u hrv. istor. posebno značajnu ulogu. Najznačajniji Kurjaković Budislav dobio je 1393. od kraljice Marije Anžujske titulu bana Hrvatske i Dalmacije. Venecijanskim napadima i tur. osvajanjima njihovi posedi su pokoreni. Na njihovom posedu vodila se Krbavska bitka (1493), te s kraja XV nestaje im trag. KUSTOCA, selo u sev. Italiji, u blizini Verone. Pozornica jedne od najvećih bitaka u borbi za ujedinjene Italije, kad su austrijske snage potukle sardinsku vojsku 25. jula 1848. god. Ovde je Italija doživela poraz i u ratu protiv Austrije 1866. god., ali je, zahvaljujući pobedi pruske vojske kod Sadove, Praškim mirom (v.) dobila Lombardiju. KUTUZOV (Goleniščev Kutuzov) Mihail Ilarinovič (1745-1813), ruski vojskovođa i general-feldmaršal. Najpre se borio u Poljskoj (1764), a posle toga se istakao u rusko-turskom ratu (1770-1774) i u sledećem ratu protiv Turaka od 1788. do 1791. god. U svim ovim borbama postigao je značajne uspehe i skrenuo pažnju na sebe kao vojni komandant izvanrednih sposobnosti. Zbog toga mu je poverena komanda nad zajedničkim austr. i rus. trupama u borbi protiv · Francuske. Do odlučujućeg sukoba neprijateljskih trupa došlo je u ču• venoj bici kod Austerlica (v.) 1805. god. Međutim, u odsudnom trenutku na čelo udruženih vojnih snaga stao je lično rus. car Aleksandar I i pretrpeo ··.težak poraz. U dva maha ponovo je · učestvovao u borbi protiv Turaka, i
364
KVISLING
to 1807. god. i 1811. god. kao vrhovni zapovednik svih rus. trupa. Za vreme napada Napoleona Bonaparte na Rusiju 1812. god. postavljen je za vrhovnog komandanta svih rus. armija. Povlače ći se pred fran. vojskom nanosio joj je teške gubitke, najpre kod Borodina, a zatim kod Smolenska. Prilikom Napoleonovog povlačenja iz Rusije primenio je taktiku iznenadnih napada, što je znatno iscrplo franc. vojsku i ubrzalo njenu konačnu propast. Protivio se nastavljanju ratnih operacija preko rus . granica. KVATERNIK, Eugen (1825-1871), hrvatski političar. Sa Antom Starčevi ćem je jedan od osnivača Stranke prava na Hrvatskom saboru 1861. Pokretač je tzv. rakovačke bune u Krajini, čiji je cilj bio stvaranje nezavisne hrv. države. Buna je bila slabo pripremljena i bez ikakvih uslova za usp9h. Pobunjenike je opkolila krajiška vojska i njihove vođe, među kojima i K., poubijala. KVATROČENTO, naziv koji !talijani daju XV v„ a, istovremeno i ranijoj fazi renesanse. KVEKERI (engl. „ljudi koji drhte"), naziv za engl. protestantsku sektu koju je 1652. god. osnovao Džon Foks, a koja je 80-ih god. istog v. preneta u S. Ameriku. Glavnom vrlinom srna· traju hrišć. dobročinstvo, odbacuju verski ceremonijal i služenje u vojsci i odlikuju se strogim ličnim moralom. KVELC, Hari (Quelch, Harry 1856-1913), vođ engl. radničkog pokreta. Po zanimanju tipograf, istakao se kao jedan od organizatora Socijaldemokratske federacije i urednik njenog organa „Pravednost". Bio je član Međunarod nog socijalističkog biroa i istupao je proitv oportunističkih struja u radničkom pokretu krajem XIX i počet kom XX v. KVESTORI, visoki činovnici u ant. Rimu. Najpre je bilo 2 K., pomoćnici konzula u sudstvu, čiji je zadatak bio da proganjaju zločince. Docnije postali su blagajnici rim. opštine. Ova funkcija prenesena je u srednji v. kada su K. kod papa ubirali prihode i oporezivali manastire i crkve. U novom v. naziv za računskog ili blagajničkog čino_v nika. KVISLING, novi naziv za podmuklog izdajnika naroda i domovine; termin je nastao u vreme 2. svetskog rata. Naziv je uzet prema imenu norv. oficira Kvislinga (Qisling \Tidkun), koji je pre rata osnovao fašističku partiju a za vreme rata bio predsednik marionetske vlade. Svi izdajnici u toku 2 svetskog rata, koji su sarađivali sa fašistima, dobili su ovo ime.
LA ROŠEL
365
LAFAJET
L LA ROSEL, tvrđava i uporište franc. hugenota. Dobivši Nantskim ediktom (1598) izuzetan položaj u državi, hugenoti su predstavljali prepreku ministru Rišeljeu (Richelieu) u njegovim naporima da stvori apsolutističku monarhijsku vlast u Francuskoj, tim pre što su se oni, nastojeći da i oružjem brane svoja prava (1620-1622), počeli oslanjati na Englesku i time joj otvarati put za uplitanje u unutrašnje stvari Francuske. Zbog toga je Rišelje nastavio rat protiv hugenota i vodio ga s prekidima nekoliko godina, sve dok 1629. god. nije osvojio La Rošel. Ediktom milosti, izdatim iste god. u Aleu, Rišelje je revidirao Nantski edikt u tom smislu što je hugenotima oduzeo tvrđave i ukinuo njihovu posebnu političku organizaciju, ali im je ostavio slobodu vere i građansku ravnopravnost. LABINSKA REPUBLIKA (2. mart - 8. apr. 1921). - Fašistička provala u sedište radničke komore u Trstu (oni su tom prilikom zapalili zgradu i fizički napali sindikalnog rukovodioca Raških ugljenokopa Ivana Pipana), dovela je do štrajka oko 2 000 rudara u Labinskim rudnicima. U znak solidarnosti i otpora proglašen je generalni polit. štrajk. Rudari su organizovano zaposeli rudnike, obrazovali komitete i „crvenu stražu". Naoružani radnici istupili su u odbranu rudnika od fašista i u toku meseca marta do početka apr. sami su upravljali proizvodnjom. Zajedno sa rudarima solidarno je istupio i znatan broj seljaka iz okoline. Ovaj revolucionarni istup, pored iznetih uzroka, bio je i rezultat uticaja revolucije u Rusiji, kao i sl. događaji u Evropi. !talijanske vlasti organiz.ovale su protiv „Labinske Republike" pravu vojnu operaciju, i 8. apr. 1921. započeo je opšti napad na rudare. Znatno nadmoćnije i bolje naoružane vojne snage, i pored otpora rudara i pogibije više njih, najzad su slomile odbranu Republike. Pokret se iz Labina nije proširio na ostalu Istru, što su tadašnje vlasti iskoristile. Posle ugušenja pokreta rudara na sudskom procesu u Puli (16. nov.-2. dec. 1921) osumnjičeni rudari, zbog pritiska javnosti bili su oslobođeni. LABRIOLA, Antonio (Labriola, Antonio, 1843-1904), ital. filozof-marksist koji je svojim delom Materijalistička shva-
tanje istorije dao veliki doprinos raz-
vitku
istorijskog materijalizma kao metoda i načina gledanja na istor. razvoj. LABURISTICKA PARTIJA U ENGLESKOJ (The Labour Party). Na konferenciji tredjuniona, Nezavisne laburističke partije, Fabijanskog društva i Socijaldemokratske federacije, održanoj 1900, osnovan je poseban komitet sa zadatkom da se bori za mesto radničkih predstavnika u Parlamentu i da usaglašava rad sindikata i socijal. organizacija. Time je postavljen temelj Laburističkoj partiji, obrazovanoj 1906, koja je i preuzela taj zadatak. Nešto revolucionarniji program, bar delimično zasnovan na načelima naučnog socijalizma, prihvatila je Laburistička stranka tek 1918, pod uticajem oktobarske revolucije, kad je i deklarisan njen cilj da se ukine privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i da se, kao konačna svrha borbe, proglasi besklasno društvo. Laburistička partija je organizovana kao federacija u kojoj su učlanjeni pojedinci, sindikalne organizacije i socijal. društva, s pretežnim uticajem sindikata. Glasanje na partijskim konferencijama vrši se prema broju članova koje predstavljaju delegati. Partijom rukovodi Izvršni komitet sastavljen od 29 članova. Najviši organ partije predstavlja godišnja konferencija sastavljena od 1 000 delegata. Laburistička partija, koja je danas na vlasti, pre toga je triput rukovodila Engleskom: 1923-1924, 19291931 (uz podršku liberala) i 1945-1951. LADISLAV I (1040, vladao 1077-95), ugarski kralj; otpočeo je sa osvajanjem Hrvatske na poziv Zvonimirove udovice Jelene Lepe i hrvat. plemstva. Zaposeo je Hrvatsku između Drave i Gvozda (1091), ali je morao prekinuti napredovanje zbog napada Kumana na ist. granice Ugarske. Plan o osvajanju Hrvatske ostvario je njegov sin Koloman. LAFAJET, Mari-2ozef (La Fayette, Marie-Joseph, marquis de, 1575-1834), franc. revolucionar, general i političar. Učestvovao je u ratu za nezavisnost i stvaranje SAD na strani Amerikanaca. Posle pada Bastilje (1789) postao je komandant narodne garde u Parizu. Kao zastupnik ustavne monarhije i član kluba fejana, napustio je stvar revolucije posle proglašenja naučnog
LAFARG
366
republike i prebegao u inostranstvo (1792). U politički život je ponovo ušao tek 1818. god. kad je, kao liberal, izabran za poslc:nika. Stvaranjem libe~alne monarhije posle 1830. god. još jednom mu je dodeljeno zvanje komandanta narodne garde. LAF ARG, Pol (Lafargue, Paul, 18421911), franc. socijalist, marksistički teoretičar i ekonomist, napisao Kurs političke ekonomije i Komunizam i ekonomski razvitak. Bio je član 1. internacionale, u kojoj se istakao borbom protiv anarhizma. Zajedno sa Z. Gedom, a uz Marksovu (Marx) pomoć, napisao je program franc. radničke stranke i bio jedan od njenih osnivača. Zatvaran je kao revolucionar 1883. i 1891. god. Bio je oženjen Marksovom kćerkom Laurom, s kojom je izvršio samoubistvo izgubivši veru u svoju ulogu u radn. pokretu. LAFEMAS, Bartelemi de (Laffemas, Barthelemy de, 1545-1612), franc. ekonomist, saradnik na podizanju manufakturne proizvodnje i spoljne trgovine Anrija IV ( Henri IV), zbog čega je 1602. god. postavljen za generalnog kontrolora trgovine. Podizao je centre za proizvodnju svile i radionice tapiserije. Ostavio je veliki broj ekonomskih spisa kojima je nagovestio pojavu Kolbera (Colbert). LAICKA INVESTITURA, postavljanje episkopa i ostalih crkvenih lica od strane svetovnih vlasti (vladara). Mnogi sveštenici su kupovali duhovna zvanja, te se ova kupovina nazivala simonijom (v.). S obzirom na to što su uvođenje u crkveno zvanje vršili svetovni vladari, a ne crkva, ovaj obred se naziva L. I., što znači nezakonito i nestručno davanje prava vršenja dužnosti licima koja su to zvanje kupila novcem, bez stručne spreme. Sveštenici, koji su kupovinom došli do crkvenih položaja, više su se brinuli o svom posedu i ličnim prihodima nego o interesima crkve. Iako je sveštenicima kat. crkve brak zabranjen, mnogi su se ženili, a svoje posede i prihode ostavljali potomstvu. Pape su nemoćno gledale na nezakonitu L. I. i nisu se usuđivale da se suprotstave moćnim vladarima Svetog Rimskog Nemačkog Carstva. Tek kada su lateranski koncil (1059) i papa Grgur VII stali na put L. I. izbio je sukob između pape i cara Henrija IV. Sukob između papstva i carstva trajao je do 1122. god. Vorminskim konkordatom postignut je sporazum obostranim popuštanjem. Episkope u N emačkoj birače sveštenstvo; u zvanje će ih uvoditi crkvene vlasti, a u posed svetovne vlasti. Borba oko premoći nad zap. svetom između papa i careva trajala je do XIV v. i završiće se porazom crkve.
LAJPCISKI PROCES
LAJBNIC, Gotfrid Vilhelm (Leibnitz, Gottfried Wilchelm, 1646-1716), nemački filozof, istoričar, pravnik, prirodnjak i matematičar, prethodnik nemačke klasične idealističke filozofije. Najpoznatiji je po svom učenju o monadama, koje su osnovne i nedeljive suštine bića, i koje se nalaze u večitom samokretanju. Bog je vrhovna monada, a međusobna skladna povezanost monada sačinjava predodređenu božansku harmoniju sveta, harmoniju duha i materije. Prema tome. postojeći svet je najbolji od svih mogućih svetova. Ovim učenjem Lajbnic je napustio ranije metafizičko shvatanje materije kao mrtve mase i uočio u njoj stalnu aktivnost i život. U matematici, Lajbnic je nezavisno od Njutna (Newton) bio tvorac integralnog i diferencijalnog računa. LAJPCISKA BITKA, održana kod nem. gr. Lajpciga od 17. do 19. okt. 1813. Posle poraza Napoleona I Bonaparte za vreme pohoda na Rusiju 1812, u Evropi je stvorena VI koalicija, u koju su ušle Engleska, Rusija, švedska, Pruska, Španija, Portugalija i, nekoliko meseci docnije, Austrija. Odbivši sve predloge koalicije o mirnim rešenjima sporova, Napoleon je spremio za borbu vojsku od 400 000 vojnika. Koalicija je imala dvostruko veću vojsku (850 000 ljudi). U trodnevnim žestokim borbama uzelo je učešća oko 600 000 vojnika. Francuzi su u ovom sukobu, nazvanom „bitka naroda", pretrpeli poraz izgubivši 65 000 vojnika. Iako su odneli veliku pobedu, saveznici su takođe imali ogromne gubitke - 60 000 ljudi. Nastavljajući dalje gonjenje Napoleonove vojske savezničke snage su početkom 1814. god. prešle na franc. teritoriju, zauzele Pariz 18. marta i prisilile Napoleona da se odrekne prestola 6. apr. 1814. god. LAJPCISKI PROCES, inscenirani proces od strane nacista upravljen protiv komunista i radničkog pokreta, 21. sept. 1933. godine. - Neposredno po stupanju Hitlera na vlast, došlo je do insceniranog paljenja Rajhstaga 27. febr. 1933. Nacisti su sami zapalili Rajhstag da bi imali povoda za obračun s komunističkim i radničkim pokretom. Posle ovoga donet je zakon „za odbranu od komunističkog nasilja". Montiran je sudski proces u Lajpcigu, koji je počeo 21. sept. 1933. i pred sud je izveden Van der Lubbe i niz drugih ličnosti, kao i G. Dimitrov, član CK KP Bugarske i Izvršnog komiteta Treće internacionale. Uz pomoć lažnih dokumenata i svedoka među kojima su bili Gering i Gebels, pokušalo se da se za događaj okrive komunisti. Proces je dobio sasvim drugi pravac, zahvaljujući zasluzi
LAKONIJA
367
G. Dimitrova. On je pred svetskom izvrgao podsmehu čitav proces i pokazao da prave potpaljivače Rajhstaga treba tražiti među nacistima. Od okrivljenog, Dimitrov je postao tužilac. Čitav proces se pretvorio u osudu fažizma, tužioci su doživeli potpun slom, a u međuvremenu stvorena je i Međunarodna istražna komisija od istaknutih svetskih pravnika, javnih i kulturnih radnika, koja je zasedala u Londonu. I ona je utvrdila da je paljevina Rajhstaga delo nacista i da je optuženi Van der Lubbe bio samo oružje nacista. Posle tromesečnog zasedanja, sud u Lajpcigu je 28. dec. 1933„ doneo presudu kojom se Dimitrov i drugi oslobađaju od optužbe, dok je Van der Lubbe osuđen na smrt. Dimitrov je ostao u nemačkom zatvoru sve do 27. febr. 1934. kada je na pritisak međunarodne javnosti bio pušten; on je odatle otišao u Moskvu. LAKONIJA, oblast u Grčkoj koja zauzima juž. deo Peloponeza. U ant. doba na teritoriji ove oblasti stvorena je spartanska država, jedna od najmoć nijih i najznačajnijih država-polisa stare Grčke. Po ovoj pokrajini i po njenim ant. st. Lakedemoncima, stvoren je lakonizam, naročita kratkoća u izražavanju, u kome su se izostavljale reči koje su se po smislu mogle na lak i jednostavan način pogoditi. LAKŠMl-BAJ (? -1858), kneginja kneževine Džansi, jedan od rukovodilaca narodnog ustanka u Indiji protiv engl. vladavine (1857-1859). Posle ugušenja ustanka, nastavila je protiv Engleza gerilski rat, u kojem je poginula. LAMARK, Zan-Batist (Lamarck, Jean-Baptiste, 1744-1829), franc. prirodnjak, pisac znamenitih dela Zoološka javnošću
filozofija i Prirodna U;torija beskič menjaka, u koijma je razvio mišljenje
o postanku sadašnjih životinja prilagođavanjem spoljašnjm uslovima i načinom upotrebe pojedinih organa. Zivotinje menjaju svoju strukturu u zavisnosti od životnih potreba, a nove osobine prenose se nasleđem. Lamarkizam su obnovili početkom XX v. naučnici koji su s;e suprotstavili Darvinu (Darwin) (neolamarkizam). LAMARTIN, Alfons de (Lamartine, Alphonse de, 1790-1869), franc. pesnik i istoričar. Ušao je u diplomatsku službu za vreme režima restauracije. U aktivan politički život stupa posle juli.1ke revolucije (1830) ističući se demokratskim idejama. Od 1843. god„ na čelu liberalne opozicije, ulazi u borbu protiv režima Luja Filipa (Louis Philippe) i oživljenog bonapartizma. Tih godina napisao je svoju !storiju žirondinaca (1843), kojom je slavio revoluciju. U februarskoj revoluciji 1848. god. ulazi u privremenu vladu
LANGJEVIC
kao ministar spoljnih poslova. Politički neuspeh je doživeo · suprotstavljajući se istovremeno socijalističkim tendencijama revolucije i izboru Luja Napoleona (Louis Napoleon) za predsednika. Posle dolaska Napoleona III na presto živeo je od izdavanja svojih književnih dela. Lamartin je mnogo putovao po Istoku, napisao je, književno, jednu obimnu istoriju Turskog Carstva, a u svojoj knjizi Putovanje na Istok s velikom ljubavlju je opisao Srbiju. LAMETRI, Zilijen Ofre de (La Mettrfe, Julien Offroy de, 1709-1751), franc. filozof, neposredni preteča enciklopedista, pisac čuvenog dela Covek-mašina, u kome se predstavio kao jedan od prvih materijalista XVIII v. Kao i kod većine franc. mislilaca prosvetiteljske epohe, njegov materijalizam je mehanicistički, i u nedostatku dijalektičkog gledanja na svet, metafizički. LAMNE, Felisite-Rober de (Lamennais, Felicite-Robert de, 1782-1854), franc. filozof i narodni tribun. Pod uticajem restauracije, romantičarskih ideja i obnovljenog katoličanstva napisao je Ogled o verskoj ravnodušnosti, u kojem je zastupao ideje o novoj ulozi crkve i o teokratskoj vladavini. Posle toga se približio liberalima, a od njih socijalistima, napisao Reči jednog vernika i u 1848. god. ušao u skupštinu kao predstavnik krajnje !evice. LAMPREHT, Karl (Lamprecht, Karl, 1856-1915), nem. istoričar, pisac obimne Nemačke istorije, kojom je uneo nove metode u nem. i svetsku istoriografij u i vidno doprineo porastu istorizma krajem XIX i poč. XX veka. Približio je istoriografiju sociologiji i psihologiji, podvlačio je ekonomsku osnovu ist. zbivanja i naročito je doprineo osamostaljenju kulturne istorije kao posebne naučne discipline. LANDSDAUN, Henri Carls (Lansdowne, Henry Charles, 1845-1927), engl. državnik, političar, jedan od lidera KonZli!rvativne stranke. Bio je guverner Kanade, vicekralj lndije, min. rata i min. spoljnih poslova. Početkom XX v. bio je jedan od najaktivnijih engl. političara koji su radili na stvaranju Antante. LANDSKNEHT, pripadnik nem. pešad. najamničke vojske koju je ustanovio car Maksimilijan I krajem XV v. Zloglasni kao nasilnici, više okrutni pljačkaši nego ratnici, landskenehti su bili glavni nosioci čuvene pljačke Rima (Sacco di Roma) 1527. god. LANG.JEVIC, Marjan (Langiewicz, Marjan, 1827-1888), poljski nac. revolucionar, jedan od vođa ustanaka Poljaka protiv Rusije 1863. god. Blizak Garibal-
LANGOBARDI
LAPtAS
368
diju, učestvovao je, pored toga, u njegovom pohodu na Napulj 1860. god. Posle sloma poljskog ustanka, zatvaran je u Austriji, živeo je u švajcarskoj i Francuskoj i umro kao turski oficir. LANGOBARDI, germ. pleme; stvorili su jaku drž. u VI v. u sev. Italiji; pokorili su ih Franci u VIII v. Postojbina L. je Gotland, o. u Baltičkom moru. Jedna grupa L. se naseljava na donjoj Labi, dok druga poseda Donju Austriju, ali ubrzo pada pod vlast plemena Herula. U savezu sa Gepidima (506) L. su se oslobodili zavisnosti i stvaraju samostalnu drž. koja je zahvatqla krajeve današnje sev. Ugarske, Moravske i Ceške. Godine 546, po dozvoli vizant. cara Justinijana I prodrli su u Panoniju; u savezu sa Avarima uništavaju Gepide i naseljavaju Norikum (današnju Sloveniju) i Panoniju. Langobardima su saveznici Avari ubrzo postali nepodnošljivi; pod vodstvom kralja ALboina (568) provaljuju u gornju Italiju i osnivaju langobardsku državu sa sedištem u gr. Paviji (Picinum). Langobardska drž. je zahvatala pored Lombardijske nizije delove srednje i juž. Italije. U novoj drž. Rimljani su smatrani pokorenim narodom. Karlo Veliki, franački car, želeo je da obnovi Zapadno Rimsko Carstvo, te je u saradnji sa rim. papom 773. god. napao L. i pokorio ih. LANKASTR, veliki engl. feudalni posed, po kome su njegovi gospodari dobili ime. Osnivač porodice L. je Edmund, sin engl. kralja Henriha III Plantageneta. Iz porodice L. koja je postojala od 1267. do 1471. god. potekli su engl. kraljevi Henrih IV, Henrih V i Henrih VI. Za vlade Henriha VI završen je stogodišnji rat, na štetu Engleske. Građanstvo, nezadovoljno vladom L. istaklo je kao pretendenta na engl. presto Ričarda od Jorka. Borba porodice Jorka (čiji je simbol bila bela ruža) i L. (simbol crvena ruža) oko engl. krune poznata je pod imenom rat dveju ruža. Pobedu je izvojevao (1461) Henrih Tjudor, daleki izdanak porodice L., koji se oženio ćerkom poslednjeg kralja iz porodice Jorka i tako umirio zavađene porodice. U toku ovih dinastičkih borbi izumrla je porodica L., te je na presto stupila nova porodica Tjudora, koja je vladala do početka XVII v. LANZVEN, Kamij-Pjer (Langevin, Camille-Pierre, 1843-1913), francuski revolucionar, pripadnik leve grupe prudonista, član 1. internacionale i istak.nuti učesnik u Pariskoj komuni (član Komisije pravde, 1871). U Francusku se vratio posle amnestije 1880. god. i radio na organizovanju radničkih potro-
šačkih
zadruga
u skladu sa svojim idejama. LAOKOON, prema staroj grč. mitologiji sveštenik Apolonovog hrama u Troji. Poznata ličnost iz priča o trojanskom ratu. Posle desetogodišnjeg uzaludnog opsedanja Troje Grci nikako nisu mogli da osvoje utvrđeni grad. Naposletku su se poslužili lukavstvom. Ukrcali su se na svoje brodove i prividno otplovili, sakrivši se iza obližnjeg ostrva. Pre polaska ostavili su ogromnog drvenog konja u čiju su se utrobu u toku noći sakrili najhrabriji grčki junaci. Misleći da je to žrtva bogovima za srećan povratak Grka u domovinu Trojanci su hteli da uvuku ogromnog drvenog konja u zidine Troje. Laokoon ih je glasno opomenuo da se tu krije neka prevara i da treba biti vrlo oprezan. Dok se spremao da prinese žrtvu Posejdonu iz mora su iznenada izronile 2 ogromne zmije koje su se ustremile najpre na njegova 2 deteta a zatim ščepaju i Laokona, koji je pošao u pomoć svojoj deci. Smatrajući da su njihovom smrću kažnjena sveštenikova zlodela kojima je povredio drvenog konja, Trojanci su ovu ogromnu grdosiju uvukli u Troju, razrušivši pri tom bedem pošto je ulaz bio mali. LAPCEVIC, Dragiša (1864-1939), socijal. političar i publicist. Formirao se pod uticajem Svetozara Markovića, Mite Cenića, Vase Pelagića i ruskih socijalista XIX veka. Krajem prošlog v. aktivno učestvuje u organizovanju radnika u Srbiji i sarađuje u radničkim listovima („Socijaldemokratu", Radnič kim novinama"). Na I kongresu Srpske socijaldemokratske stranke (1903. izabran je za jednog od dva predsednika. Na V kongresu stranke (1907) ponovo je izabran za predsednika, ali uskoro napušta funkciju. Od 1909. do 1914. član je glavne partijske uprave. Učestvovao je na Balkanskoj socijalističkoj konferenciji i bio član Međunarodnog socijalističkog biroa. U teorijskim pitanjima i praktičnoj partijskoj politici nije se slagao sa drugim vođama (Dragovićem i Tucovićem), zbog čega je dolazilo do trvenja u rukovodstvu. Bio je protiv stvaranja partijskih organizacija na selu, a za tzv. „čisti" socijalizam. Bio je plodan publicist i jedan od najistaknutijih radničkih vođa do stvaranja KPJ. U KPJ je jedan od vođa desne opozicije. Isključen je 1920. posle čega postaje predsednik reformističke Socijalističke partije Jugoslavije. Poslednjih godina napušta polit. život. Napisao je oko 85 knjiga i brošura, ali su sve one od male teoretske vrednosti. LAPLAS, Pjer Simon (Laplace, Pierre Simone, 1749-1827), fran. matematičar. Izvršio je epohalna istraživanja o prudonističkim
LARI
369
Sunčevom sistemu, njegovom nastanku i kretanju njegovih članova; izučavao je zakone slučajnosti i njihovu primenu u nauci. LARI, mitološka bića u rim. religiji smatrana kao dobri demoni koji štite kuću i ognjište. Njihovo poštovanje nastala je obožavanjem duša zaslužnih i dobrih pokojnika. Njihove slike i kipove stari Rimljani su držali blizu domaćih ognjišta i iskazivali su im posebne počasti prilikom porodičnih svetkovina. LARKIN, Džems (Larkin, .Tames, 18761947), jedan od vođa radničkog pokreta u Irskoj. Kao anarho-sindikalist, bio je inicijator i rukovodilac generalnog štrajka u Dablinu (1913). Zatim je emigrirao u SAD, gde se takođe istakao u sindikalnom pokretu. Po povratku u Irsku (1924) pristupio je Laburističkoj partiji Irske. LAS KAZAS, Bartolome de (Las Casas, Bartolome de; 1474-1566), španski misionar, dominikanac, jedan od prvih istoričara velikih geografskih istraživanja i novootkrivenih zemalja (!storija Novog sveta, 1492-1520). U svom Najkraćem napisu o rušenju Novog sveta i drugim spisima borio se protiv uništavanja domorodačkog indijanskog stanovništva, i time uticao na donošenje zakona o zaštiti Indijanaca. LASAL, Ferdinand (Lassalle, Ferdinand, 1825-1864), nem. socijalista, učesnik revolucije 1848. god. u Nemač koj, bliski saradnik Karla Marksa u „Novim rajnskim novinama". U svom publicističkom radu prihvatio je neke ideje iz Manifesta komunističke partije (v.). Međutim, u nekim važnim pitanjima nije se slagao sa Marksom i Engelsom i nastajao je da kretanja i pramene u društvu objasni na idealistički način, koristeći se, pri tom, filozofskim i pravnim kategorijama. Zalagao se za promenu društva pomoću stvaranja proizvodnih radničkih zadruga, čije je formiranje trebalo da pomaže država. Na taj način, po njegovom shvatanju, drž. organizacija bi se, postepeno i bez revolucije, pretvorila u slobodnu nar. državu bez klasa. Takođe je smatrao da proletarijat treba odvojiti od seljaštva i ovu svoju teoriju je pokušao da sprovede u praksu. Takvim svojim stavom i držanjem sve više se odvajao od marksizma što ga je, najzad, odvelo u tabor Bizmarka sa kojim je počeo otvoreno da sarađuje. U Nemač koj je stekao velik broj pristalica lasalovaca - koji su štetno uticali na dalji razvitak radničkog pokreta u Nemačkoj. Zbog toga su Marks i Engels pravilno ocenili da je borba pro-
LATINI tiv njih jedan od najvažnijih zadataka. Nju je započeo Marks svojim delom: Kritika Gotskog programa. Posle Lasalove smrti Engels je napisao da je on njemu i Marksu bio privremeno nesiguran prijatelj, a za budućnost siguran neprijatelj. LASKARISI, vizant. carska i velikaška porodica. Kada su krstaši 4. krstaškog rata zauzeli Carigrad (1204) velmoži Teodoru I Laskarisu (car od 1206. do 1222) uspelo je da u Maloj Aziji, gde se povukla vizant. aristrokratija, stvori Nikejsko Carstvo sa sedištem u Nikeji. Laskari su ujedinili celu Malu Aziju, vodili uspešne ratove protiv Bugara i krstaša Latinskog Carstva. Osvajanjem Trakije i Makedonije sa Solunom proširili su granice Carstva. Poslednjeg Laskara Jovana IV (192829) zbacio je s vlasti Mihailo Paleolog, osnivač dinastije Paleologa. Carevi iz ove porodice su: Teodor I (vladao 1206 -22), Jovan III Vatac (1222-54), Teodor II (1254-58) i J ovan IV (1258-59).
LATERANSKI KONCILI, veliki broj sabora održanih u papskoj palati (Sv. Jovana Lateranskog) u Rimu, od kojih su 5 ekumenski, odn. vaseljenski i svetskog značaja za kat. crkvu. Najpoznatiji su: konci! održan 1059. na kome je odlučena da papu biraju kardinali i zabranjena laička investitura (v.); sabor 1223, na kome je prihvaćen Vormski konkordat (v.) i mnogi drugi. LATERANSKI UGOVOR, zaključen 11. febr. 1929. god. između Italije i pape Pija XI, kojim je regulisan sukob nastao 1870. god. pripajanjem Rima ital. državi. Ovim ugovorom papa se, uz materijalnu naknadu, odrekao pretenzija na teritoriju bivše papske države i na Rim, a Italija je priznala postojanje papine države u granicama Vatikana. Lateranskim ugovorom, crkva je postala još uticajnija u Italiji; njime je počeo period bliske saradnje papstva s fašističkim silama. LATIFUNDIJA, veliki posed u starom Rimu. Ugledni rim. građani imali su najveće koristi od osvajanja. Iako je zemljište postajalo državno, oni su ga dobijali na uživanje. Docnije su svoje posede povećavali otkupom manjih seljačkih parcela. Latifundije su zadržane i u srednjem v. kao i u naše doba u Italiji, Kanadi i Sjedinjenim Američkim Državama. LATINI, najstariji st. Lacija u Italiji, smatraju se osnivačima Rima. U Italiji su se pojavili početkom I milenija u zajednici sa mnogobrojnim indoevr. plemenima Italika, među kojima su se brzo istakli kao najsposobniji. Zeleći svoju istor. da povežu sa
LATINICA grč. civilizacijom obavili su je mitovima i legendama iz helenske tradicije. Vremenom iz ovih priča nastaju istinski istor. događaji. Tako su L. u Laciju, kao najsposobniji indoevr. narod prvi organizovali svoj život. Stvorili su oko 30 teritorijalnih jedinica - opština, od kojih se na prvom mestu isticali Rim i Alba Longa. Sa sve većim ravitkom ove opštine su jačale i to je postepeno dovodilo do međusobnih sukoba u borbi oko prevlasti. Međutim, kad je trebalo braniti se od drugih plemena one su se udruživale i zajednički suprotstavljale neprijatelju, kao što su bili Etrurci i Sabinjani. Među ovim opštinama Rim je zauzimao posebno mesto i, želeći da se stavi na čelo svih L., dolazio je često u sukob sa ostalim opštinama. Kad je Rim 665. god. pre n. e. razorio Alba Longu, zajedničko svetilište Jupitera preneseno je na rim. brežuljak Aventin, čime je simbolično Rim dobio vrlo jak instrument vladanja u svoje ruke. Posle ovoga teritorijalno širenje Rima na račun 'latinskih opština sve se manje osporavalo. Kad je postao republika Rim je obnovio svoje prvenstvo među L. koje je privremeno bilo zaustavljeno od Etruraca. Neki latinski gr. sklopili su savez protiv Rima, međutim posle rata 493. god. pre n. e. sklopljen je sa latinskim opštinama „večni mir" i savez u kome je Rim bio vodeći grad. Posle još nekoliko pobuna i raspuštanja saveza 88. god. pre n. e. nakon savezničkog rata, svi L. su dobili rimsko građansko pravo i na taj način je nestalo razlike u statusu između Rimljana i Latina. Ponovo je među L. uspostavljena prvobitna jednakost. LATINICA, naziv za pismo starih Latina, kasnije Rimljana. Latinica je postala od grčkog alfabeta i menjala se prema potrebama društva i vremena. Proširenjem vlasti rimske imperije, a potom hrišćanstva, širila se i latinica. Danas se L. služe svi romanski, germanski i neki indoevropski narodi (Turci, Mađari, Albanci i dr.), a od slovenskih naroda: Slovenci, Hrvati, Cesi, Slovaci i Poljaci). Abeceda ili L. ima 22 slova, a ostala su prilagođena našim jez. potrebama i postala spajanjem dva slova (dj, dž, lj i nj) ili dodava-· njem znakova ( v (ć, č, š, ž). LATINSKA AMERIKA, zajednički naziv za zemlje u Srednjoj i Južnoj Americi u kojima se govori španski, portugalski i, na Haitima, francuski. (V. Sred-
nja Amerika i Južna Amerika.)
LATINSKO CARSTVO, osnovali .su ga krstaši 4. krstaškog rata 1204. godine. Prihvatajući poziv zbačenog vizant.
LAV princa Aleksija da vrate na presto svrgnutog i oslepljenog njegovog oca Isaka II, vizant. cara, krstaši su odstupili od prvobitnog cilja - pohoda u Palestinu. Na juriš su osvojili Carigrad i vratili na presto oslepljenog cara. Međutim, došavši u sukob sa carem Isakom i njegovim sinom, krstaši su ih zbacili s vlasti a Vizantiju međusobno podelili. Za cara Latinskog Carstva, koje je zahvatalo Trakiju. severozap. deo Male Azije i izvesna o. u Jegejskom m., izabran je grof Balduin, a za patrijarha je postavljen Toma Morozini, kat. sveštenik. Usled neprekidnih i bezuspešnih ratova sa balkanskim i ostalim krstaškim državama Latinsko Carstvo nije moglo dugo da opstane. Nikejski car Mihailo Paleolog je uspeo da 1261. god. zauzme Carigrad i obnovi Vizantijsko Carstvo. LAUDON, Gideon Ernst (Laudon, Gideon Ernst von, 1717-1790), austr. feldmaršal, istakao se u sedmogodišnjem ratu (1756-1763), a u austro-turskom ratu zauzeo Beograd (8. oktobra 1789). LAV III SIRIJAC-IKONOBORAC (680, vlada 717-41), vizant. car, osnivač Isavrijske dinastije. Posle sjajne pobede nad Arabljanima vojska ga je postavila na carski presto. Zabranio je poštovanje ikona, težeći da hrišćan stvo vrati prvobitnom siromaštvu i da se domogne crkvenih imanja i bogatstva. Zabranio je upotrebu rim. zakona u državi, kao i one koje su nametnute Vizantiji. Da bi sredio agrarne prilike, izazvane prodorom Slovena na Balkan, izdao je SeLjački zakon (grč. Nomos georgikos). LAV IV MUDRI (866, vladao 886-912), vizant. car, naslednik Vasilija I Makedonca. Ratovao je protiv Arabljana, Bugara i gusara. Nadimak Mudri dobio je zbog svog književnog rada i stoga što je skupio sve carske zakone i odredbe u zbornik nazvan Vasi!ike, koji je postao osnova vizant. prava do propasti Vizantije (1453). LAV X (1475-1521, svetovno ime Đo vani Mediči), rim. papa (1513-1521). Sin Lorenca Medičija. Vrlo mlad stekao je blistavu duhovnu karijeru. U 17. godini izabran je za kardinala, a rim. papa postao kada mu je bilo 38 godina. Bio pristalica velike raskoši zbog če ga je uveo posebne novčane takse za oproštenje grehova. Od prikupljenog novca sagradio je mnoge velike zgrade i otpočeo sa izgradnjom crkve sv. Petra u Rimu. Naplaćivanje novca za oproštenje grehova izazvalo je proteste Martina Lutera (v.) i njegovih pristalica i dovelo do odvajanja protestanata od kat. crkve.
LAV
371
LAV XIII (1310-1903, svet. ime Gioacchino grof Pecci), rim. papa od 1878. god. Nastajao je da se prilagodi savremenom kapitalističkom razvitku i suprotstavljao se reformama u crkvi. Razvio je življu delatnost na polju međunarodne politike i time pojačao katol. pozicije u svetu. God. 1880. objavio je encikliku prilikom 1000-godišnjice ćirila i Metodije, nastojeći time da se pokaže prijateljem Slavena. Ali on nije dopustio upotrebu glagoljice. LAVAL, Pjer, franc. političar, 28. juni 1383-15. okt. 1945. - Po profesiji advokat. Od 1914. do 1919. i 1924. do 1927. član parlamenta. Od 1927. do 1940. senator. U istom vremenu bio je ministar opštih poslova, pravde, rada i spoljnih poslova u nekoliko franc. vlada. Kao ministar spoljnih poslova saglasio se sa agresijom fašističke Italije. Godine 1935. u Parizu potpisao sporazum sa SSSR o uzajamnoj pomoći. Godine 1940. u Petenovoj vladi postaje potpredsednik vlade, a po želji Hitlera i predsednik od 1942. do 1944. Zbog saradnje sa okupatorima u 2. svetskom ratu i okrutne borbe protiv oslobodilačkih snaga u času oslobođe nja Francuske beži u Austriju, a zatim u Španiju. Iste godine pao je u ruke franc. vlasti, izveden pred sud i streljan kao ratni zločinac. LA VOAZJE, Antoan (Lavoisier, Antoine, 1743-1794), jedan od stvaralaca naučne hemije: otkrio je značaj kiseonika za oksidaciju i sagorevanje i utvrdio da je vazduh smeša kiseonika i azota. Giljotiran je za vreme franc. revolucije. LAVROV, Petar Lavrovič (1823-1900), ideolog ruskih narodnjaka, sociolog, jedan od stvaralaca i nosilaca subjektivnog metoda u sociologiji, koji je stajao u suprotnosti s metodom istorijskog materijalizma. Njegov naučni postupak (gl. delo: Istorij,ska pisma) kritikovali su Plehanov i Lenjin. LAZAR HREBELJANOVIC (1329, vladao 1371-89), knez srp„ sin Pripca Hrebeljanovića, logoteta cara Dušana. Rođen je u Prilepcu kod Novog Brda. Oženjen Milicom, ćerkom kneza Vratka. Bio je u službi careva Dušana i Uroša. Posle raspada Dušanovog Carstva, zahvaljujući srodstvu sa carskom porodicom, postao je gospodar oblasti oko Novog Brda i predvodnik Srba za borbu protiv Turaka. U savezu sa Tvrtkom I pobedio je suseda Nikolu Altomanovića. Lazaru su pripali Altomanovićev Rudnik i Užice. Posle smrti cara Uroša I postao je gospodar Srbije (1371). Obnovio je savez sa Mađarima i učvrstio odnose sa Bugarskom. Suz-
LAZAREVIC
bio je vojsku Murata I kod Pločnika 1386. Snažnu agresiju Turaka Osmanlija nije mogao da zadrži na Kosovu 28. juna 1389. gde je zarobljen i pogubljen. LAZAREV, Mihail Petrovič (1788-1851), admiral, jedan od stvaralaca ruske crnomorske flote poč. XIX v. Učestvovao je u otkrivanju Antarktika i triput oplovio svet (1813-1824). Istakao se u navarinskoj bici (1827) i u opsadi Dardanela (1828-1829). LAZAREVIĆ, Luka (?-1852), vojvoda iz 1. srpskog ustanka. Organizator ustanka u Posavini i Tamnavi. Istakao se u bitkama sa bosanskom turskom vojskom u zap. Srbiji. U bici na Mišaru komandovao je srpskom konjicom. Bio je protivnik Karađorđev, ali se kasnije povukao. Posle propasti ustanka živeo je u Hotinu, a 1832. se vratio u Srbiju. LAZAREVIC, Stefan (1337, vladao 13891427), srpski despot, sin kneza Lazara. Posle kosovske bitke nasledio je upravu nad Srbijom; zbog napada ugarskog kralja Zigmunda morao je da prihvati vazalne obaveze prema Turcima. Kao turski vazal učevtvovao je u bici na Rovinama (1395) protiv vlaškog vojvode Mirčeta i protiv krstaške Stefan Lazarević vojske kod Nikopopolja (1396). Kao nagradu za hrabro držanje u ovim bitkama dobio je zemlje Vuka Brankovića na upravu, jer se Vuk bio odmetnuo od Turaka. Sa vojskom sultana Bajazita I sudelovao je u bici kod Angore 1402. god.; posle turskog poraza, pri prolasku kroz Carigrad dobio je titulu despota. Pri povratku u zemlju, sačekali su ga kod Tripolja (1402) Brankovići, ali su ih braća Stefan i Vuk Lazarević porazili. Godine 1403. Stefan je postao ugarski vazal i dobio od Ugara na upravu Beograd, Mačvu, Golubac, rudnik Srebrnicu i posede u J. Ugarskoj. Uspostavio je, takođe, prijateljske veze sa novim sultanom Sulejmanom. Sujetni brat Vuk iskoristio je borbe oko prestola u Turskoj, između Sulejmana i Muse, i pokušao da se dočepa srpskog prestala. U jednom sukobu Vuka su zarobili Sulejmanovi i despotovi neprijatelji i pogubili. Stefan je uspeo da se pomiri sa Brankovićima; posle smrti sultana Sulejmana došao je na carski presto Musa, njegov ogorčeni protivnik. U savezu sa Bosancima, Ugrima i bratom
LEBON
372
Musinim, Mehmedom, Stefan Lazarević je pod plan. Vitošom (1413) porazio Musu. Zahvaljujući njegovoj hrabrosti u ovoj bici novi sultan je sldopio sa despotom mir. Stefan Lazarević je veštom politikom okupio sve srpske zemlje pod svoju vlast. Godine 1421. oboleli Balša III Balšić, gospodar Zete, zaveštao je svoju oblast svom šuraku despotu Stefanu. Despot je obezbedio Srbiji mir i privredni uspon. Naročito se razvilo rudarstvo. Pored eksploatisanja starih rudnika otvarani su novi, naročito na Kopaoniku. Najveća rudarska središta bila su Novo brdo i Srebrenica. Naporedo sa rudarstvom procvetali su zanati i trgovina. Godine 1412. donet je zakon za Novo Brdo, kojim su obezbeđene privilegije rudara. Sa porastom proizvodnje razvija se i trgovina sa primorskim i podunavskim zemljama. U njegovo doba razvijaju se srpski gr., u kojima je bilo dosta stranaca, u prvom redu Dubrovčana; gr. su imali izvesnu samoupravu. Despot je sagradio manastir Manasiju u kome su se okupili najčuveniji ljudi iz Srbije i Bugarske. Stefan Lazarević je napisao pesmu Slovo l}ubve. LE BON, Gistav (Le Bon, Gustave, 1814 - 1931), franc. filozof. U svojim delima Psihologija gomila, Covek i društvo, Savremena evolucija sveta i dr. đavao
je psihološka tumačenja izvesnih istorijskih i savremenih socijalnih fenomena. Iako su njegova shvatanja umnogome prevaziđena, odigrao je značajnu ulogu u psihološkom tretiranju izvesnih kolektivnih pojava i istorijskih događaja obeleženih učešćem masa. LE SAPELJEOV ZAKON, donesen 1791. god. za vreme francuske buržoaske revolucije. Naziva se još i robijaški zakon pošto su na osnovu njegovih odredaba radnicima zabranjivana prava na štrajk i organizovanje radničkih organizacija. Plašeći se revolucionarnog raspoloženja radničkih masa, franc. buržoazija je surovo kažnjavala radnike koji su pokušavali da štrajkuju i da se bore za priznavanje njihovih prava. LEDRI-ROLEN, Aleksandar (Ledru-Rollin, Alexandre, 1807-1874), franc. političar. Po zanimanju advokat, za vreme julske monarhije ušao u politički život kao pripadnik liberalne opozicije. Izabran za poslanika (1841), osnovao je i uređivao list „La Reforme'', oko kojeg su se okupljali umereni republikanci. Posle februarske revolucije postao je min. unutrašnjih poslova i učestvovao u ugušivanju junskog ustanka pariskog proletarijata (1848). Bez uspeha se
LEGITIMIZAM
kandidovao za preds. i.·epublike, pokušao da u julu 1849. god. digne ustanak, a zatim je, živeći dvadeset godina u emigraciji, osnovao sa Macinijem i Košutom „Komitet svetske republike". LEFEVR D'ETAPL, Zak (Lefevre d'Etaples, Jacques, oko 1450-1537), franc. humanist i teolog, preteča verske reformacije u Francuskoj. Istakao se kao veliki znalac i komentator grčkih filozofa. Prvi je preveo Sv. pismo na franc. jezik. LEFRANSE, Gistav (Lefran~ais, Gustave, 1826-1901), franc. revolucionar. Istakao se za vreme opsade Pariza, kad je postao član CK Nacionalne garde (1870-1871). U Komuni je bio član izvršne komisije za finansije. Posle poraza Komune emigrirao. Prvobitno, među komunarima, prudonista, kasnije se pridružio bakunjinistima i bio isključen iz Internacionale. Napisao je, o Komuni, Uspomene jednog revolucionara.
LEGALNI MARKSISTI, pripadnici političkog pokreta koji se javio u Rusi.ii krajem XIX v. i čiji su nosioci bili P. Struve, S. Bulgakov, N. Berđajev i dr. Osnove njihovog učenja dao je P. Struve u knjizi Kritičke primedbe o pitanju privrednog razvitka u Rusiji (1894), u kojoj je zastupljena teo-
rija mogućne evolucije kapitalističkog društva. Da ovo shvatanje znači podređivanje proletarijata buržoaziji pokazao je Lenjin svojom Ekonomskom sadržinom narodnjaštva i njegovom kritikom u knjizi g. Struvea (1895).
Posle revolucije 1905-1906. god legalni marksisti su sarađivali s režimom stolipinske reakcije, a posle oktobarske revolucije delom su emigrirali, a delom ušli u redove kontrarevolucije. LEGISTI (lat. lex - zakon), obrazovani srednjovekovni pravnici koji su se bavili proučavanjem i tumačenjem rim. prava. Potiču od Bolonjskog univerziteta. Na osnovu poznavanja rim. ant. prava težili su da dokazima iz istor. i pravnog nasleđa Rimske Imperije potpomognu učvršćenju snažne vladarske vlasti protiv samovoljne i razuzdane vlastele. Ovaj naziv za pravnike je sačuvan u Francuskoj do revolucije 1789. godine. LEGITIMIZAM, političko načelo poštovanja naslednih prava vladarskih dinastija. Ovaj princip vodi poreklo od shvatanja da je vladarska vlast dobijena božjom voljom; pored toga, on je ustaljen dugom vladavinom pojedinih dinastija koje su nasleđi vale, dobijale ili delile zemlje kao svoju porodičnu imovinu. Legitimistički princip naročito je došao do iz-
LENDLORD
373
ražaja kad je posle sloma franc. revolucije i Napoleona obnovljen, Beč kim kongresom 1815. god. i prevlašću Sv. alijanse. LENDLORD (engl. landlord), naziv za pripadnika krupne zemljišne aristokratije u Engleskoj koja se naročito razvila tokom XVI v. nasilnim prisvajanjem opštinske zemlje (v. Ograđivanje) i u XVII v. otimanjem zemlje od irskih seljaka. U proizvodnji, lendlordovi su se brzo približili buržoaziji uvođenjem moderne kapitalističke poljoprivrede i angažovanjem najamne radne snage, kao i uzimanjem učešća u kolonijalnoj trgovini i industriji. Nosilac njihovih interesa postala je Torjevska stranka (v.). LENO (nem. leichen, posuditi), doživotni vlastelinski posed koji se daje ratnicima uz uslov da verno služe gospodara i da sa određenim brojem opremljenih vojnika pođu po njegovom pozivu u rat. Dobijena zemlja na doživotno uživanje naziva se i vojni beneficij. Sa posedom sopstvenik, odn. uživalac L. ili beneficija dobija i zavisne seljake, kojima je dužnost da ispunjavaju radne, naturalne i novčane obaveze. LENOTR, Andre de (Le Notre, 16131700), franc. arhitekt parkova. U službi Luja XIV uredio je park u Versaju tzv. geometrijskim stilom, podvrgnuvši ravnim linijama i geom. oblicima drveće, travnjake itd. Time je priroda potčinjena čovekovoj volji, tako da i ona služi veličanju kralja. Ovaj stil preovladao je u celoj Evropi u XVIII v. LENJIN (Uljanov), Vladimir ILIC, političar, ekonomist, sociolog, filozof i državnik (Simbirsk, sada Ul.ianovsk, 22. apr. 1870. - Gorke kod Moskve, 21. jan. 1924). - Potiče iz učiteljske porodice i po završetku gimnazije, u je„ sen 1887. upisao se na Pravni fakultet Kazanskog uniy_erziteta. Njegov stariji brat Aleksandar, zbog aktivnog uče šća u pripremi atentata na cara Aleksandra III, bio je osuđen na smrt i obešen (1887). Kao student zbog aktivnog sudelovanja u studentskim nemirima bio je isključen sa fakulteta i proteran u selo Kokuškino, gde je proveo oko godinu dana. Sredinom 1889. porodica Uljanovih preselila se u Samaru gde je Lenjin proveo četiri godine. U proleće 1890. dobio je dozvolu da privatno polaže pravo na Petrogradskom univerzitetu i u jesen sledeće godine sa najboljim uspehom po-
LENJIN
ložio je sve ispite. Njegov najstariji sačuvani pisani rad je „Nova privredna kretanja u seljačkom životu" (1893). Iste ove godine prešao je u Petrograd iz koga je više puta odlazio u inostranstvo, a u Petrogradu je uspostavio vezu sa G. V. Plehanovim i drugim. U to vreme Lenjin piše više radova u kojima sve više izrasta u pristalicu ideja naučnog socijalizma. Istovremeno radi na organizaciji i ujedinjavanju petrogradskih marksističkih kružoka u jedinstven Savez borbe za oslobođenje radničke klase. Krajem 1895. god. zbog navedene aktivnosti biva uhapšen i u zatvoru provodi skoro godinu dana, a zatim prognan u Sibir na 3 godine. Boraveći u Sibiru (selo šušenskoje), upoznao se sa Nadeždom Konstantinovom Krupskajom, s kojom se u leto 1898. venčao. Boraveći u progonstvu intenzivno se bavio teoretskim studijama iz čega je proizašla knjiga „Razvitak kapitalizma u Rusiji", u kome se on definitivno obračunao sa narodnjacima. 1900. god. bio je pušten i tada se zauzima za formiranje marksističke polit. partije. Na njegovu inicijativu pokrenut je teoretski časopis Zora" i novine „Iskra". Pred II kongres RSDRP 1903, napisao je rad „št~ da se radi?" u kome je dao konkretm plan izgradnje nove partije marksistič kog tipa. U vreme rusko-japanskog rata (1904-5) i revolucije do koje je došlo u Rusiji. L. je u svojoj knjizi „Dve taktike socijaldemokratije u demokratskoj revoluciji", dao o~ra~ložer;t}.e boljševičke taktike u novo3 s1tuac131. Krajem 1905. god. vraća se iz inostranstva i dolazi u Petrograd da bi izbliza pratio revolucionarna zbivanja. Posle poraza revolucije odlazi u inostranstvo a januara 1908. dolazi u ZeD;evu .i. time započinje njegova druga em1grac13a koja traje sve do 191 ?· god. 1912. g~~· učestvuje i organizuJe IV opštep.a~h~ sku konferenciju u Pragu, na koJOJ Je došlo do konačnog rascepa između boljševika i menjševika. U toku 1. svetskog rata odlučno je prekinuo sa izdajničkim stavom vodstva II internacionale i aktivno učestvuje na dve konferencije u Cimervaldu (sept. 1915) i Kintalu (avg. 1916) koje se smatraju pripremama za osnivanje III internacionale. Posle pobede buržoaska-demokratske revolucije u Rusiji (mart 1917), L. se vraća ponovo u domovinu. Sredinom apr. piše čuveni referat O zadacima proletarijata u tadašnjoj situaciji, koji je poznatiji pod imenom „Aprilske teze". Tu je L. dokazivao da se dvovlašće, koje trenutno postoji u Rusiji, ne može trajno održati i da je najvažniji zadatak boljševika da sva vlast pređe u ruke sovjeta. U isto vre-
LEONARDO DA VINCI
374
me L. aktivno radi na pripremanju socijal. revolucije i 7. nov. 1917. objavljuje proglas građanima Rusije, u kome je obavestio javnost da je sva vlast u Petrogradu prešla u ruke Vojnorevolucionarnog komiteta. Noću 8/9. nov. iste godine održan je II sveruski kongres sovjeta koji je doneo odluku o formiranju Privremene radničko-se ljačke vlade, na čelu sa Lenjinom. Oktobarska socijal. revolucija skorom pobedom otvorila je novu epohu u istor. čovečanstva. - Lenjin se našao na čelu nove države i po obliku i po sadržini. Za njegovu ličnost i energiju vezane su najznačajnije godine nove države. I pored ogromne zauzetosti u odbrani sovjetske vlasti od masovne intervencije sa strane, i kontrarevolucije iznutra, L. je nastavio i svoju teoretsku aktivnost. Pisac je više teorijsko-praktičnih radova koji svi zajednički imaju važnost u daljoj razradi teorije naučnog socijalizma. Težak i naporan rad i dva neuspešna atentata (1918) veoma su se negativno odrazili na zdravlje Lenjina. Sredinom 1922. on se teško razboleo. Iako teško bolestan on je uz izvanredne napore napuštao postelju odlazeći u Moskvu. U svom Pismu kongresu, koje je poznato i pod imenom Lenjinov testament (decembar 1922-23), iako teško bolestan L. je apelovao na Partiju da sačuva jedinstvo svojih redova i dao predlog o povećanju broja članova CK. Iscrpljen bolešću i ogromnim naporima njegov život je okončao 22. jan. 1924. Njegovi posmrtni ostaci sahranjeni su u Mauzoleju na Crvenom trgu u Moskvi. - Teoretski doprinos L. je od izvanrednog značaja za dalju razradu ideja naučnog socijalizma. On je u nizu svojih teoretskih članaka obogatio ovu najrevolucionarniju teoriju novim shvatanjima, koja su od ogromnog značaja za socijalizam uopšte. Lenjinove teoretske postavke odigrale su i igraju značajnu ulogu u radu mnogih istaknutih radničkih voda. Unutar same Boljševičke partije njegova smrt se veoma negativno odrazila na dalje teoretsko obogaćivanje ideja naučnog socijalizma. Novo vodstvo Partije malo je pažnje obraćalo specifičnostima u razvitku pojedinih partija i naroda na čemu je L. posebno insistirao. Njegova smrt se negativno odrazila i na ulogu i rad III internacionale. LEONARDO DA VINCI (Leonardo Da Vinci, 1452-1519), ital. slikar, vajar, arhitekt, naučnik i filozof. Genijalan umetnik, jedan od najvećih umova svoga vremena, on je zahvaljujući svestranosti svojih sposobnosti i svog interesovanja postao jedan od najistaknutijih predstavnika renesanse univerzalnosti i individualizma. Interesovao
LEPANTSKA BITKA
se za prirodne nauke, mehaniku, avijaciju i došao do praktičnih pronalazaka na osnovu svog poznavanja fizike, hemije, matematike i dr. nauka. LEONIDA, spartanski kralj, proslavio se 480. god. pre n. e. u borbi protiv Persijanaca kod Termopila. Pošto nisu mogli da savladaju Grke, Persijanci su, zahvaljujući izdajstvu Efijalta, prošli brdskom stazom i zašli Grcima iza leđa. Boreći se hrabro, poginuo je sa svojih 300 Spartanaca i postao simbol junaštva i požrtvovanja. LEOPOLD I (1640-1705), ugarsko-hrvatski kralj od 1655, rimsko-nemački car od 1658. Iako je u ratu 1653-1664. god. carska vojska kod Sv. Gotharda (1664) pobedila Turke, Leoplod II je pristao na mir u Vašvaru (10. avg.), koji je bio n9povoljan za Hrvate i Mađare i bio jedan od povoda za izbijanje zavere hrv. i mađ. velikaša. U novom ratu protiv Turske (1683-1699) Leopold I je zadobi.o sve dotadašnje turske posede severno od Save i Dunava sem ist. Srema i Banata. U toku rata, 1687, ugarsko-hrvatski staleži priznali su nasledno pravo Habsburgovaca na ugarsko-hrvatski presto po načelu primogeniture. Posle bezuspešnih ratova protiv Francuske (1672-1679. i 16881697) za vreme Leoploda I, 1701, počeo je rat za špansko nasleđe. Vladao je apsolutistički, s naglašenim germanizatorskim tendencijama. LEOPOLD II (1747-1792, vladao od 1790), rimsko-nemački car, sin Marije Terezije, brat i naslednik Jozefa II. Obrazovan u duhu prosvetiteljstva i racionalizma, stekao je nadimak Filozof. Stišavajući nezadovoljstvo Mađa ra i Hrvata zbog mera germanizacije i centralizacije Jozefa II, krunisao se za hrvatsko-ugarskog kralja krunom Sv. Stefana i vratio im stara prava. Nije uspeo u pokušaju da ublaži feudalne odnose. Završio je rat s Turcima mirom u Svištovu (1791) i započeo, u savezu s Pruskom, niz ratova protiv revolucionarne Francuske. LEOPOLD II (1835-1909, vladao od 1865), kralj Belgije, sin i naslednik Leopolda I iz porodice Saksen-Koburga, izabranog za belg. kralja posle revol. od 1830. god. Za vreme Leopolda II Belgija se naglo industrijski razvila i počela svoju kolonijalnu ekspanzij_u. Pod njegovim rukovodstvom počinje istraživanje i postepeno zaposedanje Konga. God. 1885, na konferenciji u Berlinu, postao je suveren tada obrazovane nezavisne države Kongo, koju je Belgija anektirala 1908. god. LEPANTSKA BITKA, jedna od najvećih pomorskih bitaka istorije, održana 1571. god. kod Lepanta na ulazu u Korintski zaliv između turske flote i udružene
LEPID
375
armade hrišćanskih država i gradova pod komandom Đon Huana od Austrije. U ovoj bici Turci su izgubili oko 200 brodova i oko 25 000 ljudi. Bitka se odigrala za vreme kiparskog rata (1570-1573) između Turske i Mletaka. Iako su u ovom ratu Mlečani uspeli da papa Pavle V obrazuje hrišćansku ligu, a Turska je bitkom kod Lepanta izgubila svoju pomorsku pre:'last na Sredozemlju, Turcima je poslo za rukom da posle duge opsade kiparskih gradova Nikozije i Famaguste zagospodare celim ostrvom i zadrže ga u svojoj vlasti do 1878. god„ kad su ga ustupili Engleskoj. LEPID, Marko Emilije, rim. vojskovođa i državnik. Bio Cezarov komandant konjice. Zajedno sa Oktavijanom i Markom Antonijem sklopio je 43. god. pre n. e. 2. trijumvirat. Pošto su ga saveznici zapostavili, podigao je vojničku pobunu protiv Oktavijana. Kad ga je vojska izdala, napustio je polit. život. LER, Aleksandar (25. maj 1895 16. feb. 1947), nemački generalpukovnik i ratni zločinac. - Do anšlusa Austrije (1938) bio je austr. oficir. Posle toga prišao je fašistima. Učestvuje u napadu na Poljsku kao komandant 1. vazduhoplovne armije, komandovao je apr. 1941. bombardovanjem Beograda i uzeo učešća u napadu na SSSR. Od avg. 1942. komandant je Jugoistoka, a od 1. jan. 1943. komandant grupa armija „E". Organizator je i komandant operacija protiv NOVJ (bitka na Neretvi i Sutjesci). U završnim operacijama za oslobođenje naše zemlje zarobljen je i kao ratni zločinac streljan u Beogradu. LERU, Pjer (Leroux, Pierre, 1797-1871), franc. socijalist-utopist, pristalica Sen Simonovog učenja. Posle sloma revolucije 1848. god„ u kojoj je postao poslanik u Ustavotvornoj skupštini, živeo je u izgnanstvu, u Engleskoj i švajcarskoj. Vrativši se u Francusku, pristupio je Pariskoj komuni i umro za vreme njene vladavine. Napisao je mnoge knjige i brošure (Jednakost, Covečan stvo, Plutokratija i dr.), u kojima je kritikovao kapitalistički sistem u ime opštih ideja humanosti dosta naivnih komunističkih shvatanja i izvesne mistične religije čovečnosti. LESEPS, Ferdinand, de (Lesseps, Ferdinand de, 1805-1894), franc. inženjer i diplomata, graditelj Sueckog kanala (v.). Pošto je izgradnjom ovog kanala stekao svetsku slavu, postavljen je na čelo Društva za izgradnju Panamskog kanala kojim je prokopan istoimeni zemljouz između Severne i Južne Amerike. Prokopavanje Panamskog kanala otpočelo je pod njegovim neposrednim rukovodstvom 1881, na osnovu projekta
LESKOSEK
koji je on izradio, ali su radovi uskoro obustavljeni zbog nedostatka sredstava. LESKOSEK, Franc, partijski rukovodilac, član Izvršnog komiteta CK SKJ (Celje, 9. XII 1897). - Potiče iz siromašne porodice i veoma rano, kao metalurski radnik - metalostrugar, radio je po raznim mestima Austrije, gde se i upoznao sa klasnim radničkim pokretom i uzeo učešća u prvim štrajkovima. Prvi svetski rat proveo je kao vojnik Austro-Ugarske a posle završetka rata počeo je da radi u raznim fabrikama u Jugoslaviji. Rano se istakao kao veoma vešt organizator, te je kao radnički poverenik i učesnik brojnih tarifnih pokreta i štrajkova zatvaran i otpuštan sa posla. Već 1926. god. postaje član KPJ i deluje preko URS sindikata i 1938. postaje oblasni sekretar Saveza metalskih radnika. God. 1934. bio je izabran za predsednika Stručne komisije za Sloveniju. Od ovog momenta nalazi se na čelu velikih i masovnih štrajkova: u Trbovlju, Celju, Kočevju, Jesenicama, itd. Od kraja 1935. god. postaje član sindikalne komisije pri PK KPJ za Sloveniju, posle čega odlazi u inostranstvo i na junskom savetovanju u Moskvi 1936. god. biva izabran u Politbiro CK KPJ. Na osnivačkom kongresu KP Slovenije 18. apr. 1937. postaje sekretar CK KP Slovenije, na toj dužnosti ostaje sve do 1946. Zbog revolucionarne partijske aktivnosti, posebno u sindikatima, dolazi u sukob sa reformistima a na parlamentarnim izborima 1938. kandidovao se u okruzima Ljubljana gr. i Ljubljana okolina. Od 1939. god. izdaje „Delavski list" koji već krajem te godine biva zabranjen. Na značajnoj V zemaljskoj konferenciji 1940. god. bio je izabran u Politbiro CK KPJ i od tog momenta odlazi u potpunu ilegalnost. - Aktivno radi na organizovanju ustanka u Sloveniji i u tom cilju na osnivačkom sastanku Osvobodilne fronte 27. apr. 1941. bio je izabran za člana Izvršnog odbora OF. U jeku ustanka vodi vojnu komisiju pri CK KPS. Osnivanjem Glavnog štaba za Sloveniju postaje njegov prvi komandant. Radi neumorno na jačanju i širenju oslobodilačkog pokreta i u tom cilju pod veoma teškim uslovima prolazi čitavu Dolenjsku, štajersku i Primorsku. Na 2. zasedanju AVNOJ-a u Jajcu biva izabran u predsedništvo, a posle oslobođenja zemlje postaje ministar za ind. i rudarstvo u vladi NR Slovenije. Prelaskom na plansku privredu 1947. god. postaje ministar teške ind. FNRJ, zatim predsednik Saveta za mašinogradnju i član Saveznog izvršnog veća. Od oslobođenja zemlje biran je za poslanika republičke i Savezne narodnE}
LESNER
skupštine. Za izvanredne zasluge proglašen je narodnim herojem i nosilac je Ordena junaka socijalističkog rada i dr. visokih odlikovanja. LESNER, Fridrih (Lessner, Friedrich, 1825-1910), nem. revolucionar, član Saveza komunista, učesnik u revoluciji 1848-1849, osuđen na robiju 1852. god. na kelnskom procesu protiv komunista. Od 1856. god. u Londonu aktivno uče stvuje u radu 1. internacionale kao blizak saradnik Marksa (Marx) i Engelsa (Engels). Kasnije je učestvovao i u radu 2. internacionale. LESCINSKI, Stanislav (Leszczyi'iski, Stanisraw, 1677-1766), poljski kralj. Prvi put je vladao Poljskom 1704-1711. god. za vreme severnog rata, pod uticajem šved. kralja Karla XII. Pobegao je iz Poljske posle ruske pobede nad Karlom XII, tako da se na presto vratio pređašnji kralj Avgust II Jaki. Ponovo je stupio na poljski presto pod zaštitom franc. kralja Luja XV, ali za kratko vreme, 1733-1736. god. Odrekao se prestola u korist A vgusta III, sina Avgusta II, kandidata Austrije i Rusije, i dobio kao naknadu vojvodstvo Lotaringiju. Pisao je filozofska i politička dela, i preveo na poljski Bibliju u stihovima. LETONIJA, mala balt. zemlja, danas jedna od sovjetskih socijal. republika u sastavu SSSR. - Letonci pripadaju balt. grupi naroda. Srodni su Slovenima. Na njih su jak uticaj izvršila finsko-ugarska plemena i Rusi. U XII v. su se pojavile prve feudalne države, koje su brzo izgubile nezavisnost. Od XII-XVI v. Letonija je bila pod vlašću Tevtonskog reda. U XVI v. na tlu Letonije su se pojav'ile 2 nove države - Livonija i Kurlandija. Kurlandijom je vladala Poljska od XVI-XVIII v., dok su se oko Livonije vodile borbe između Poljske i švedske u XVI i XVII veku. švedska je Livonijom vladala blizu 100 godina (XVII/XVIII vek). Posle severnog rata (1721) Livonija ulazi u sastav Rusije, a posle 3. podele Poljske (1795) i Kurlandija je dospela -pod rusku vlast. Za vreme 1. svetskog rata Letoniju su okupirali Nemci. Kada je izbila oktobarska revolucija i u Letoniji je proglašena sovjetska vlast. Januara 1920. u Letoniji je uspostavljena buržoaska republika. Posle osam vekova Litvanija je konačno stekla nezavisnost. Uoči 2. svetskog rata počinje da prodire sovjetski uticaj, a u zemlji se javlja snažan pokret za ujedinjenje sa SSSR. U leto 1940. sovjetske trupe su ušle u Letoniju, čiji je parlament doneo odluku o priključenju SSSR. Letonija je postala jedna od sovjetskih republika SSSR. Za vreme
376
LEVSTIK
2. svetskog rata (1941-1944) Nemci su okupirali Letoniju. Posle oslobođenja nastavljena je izgradnja sovjetskog socijal. društva. LETOPIS POPA DUKLJANINA, najstariji izvor za srp. i hrv. istoriju od V v. do sredine XII v. Nejasno je ko je sastavljač ove hronike, ko je pop Dukljanin. Nepoznati prepisivač hronike ističe da je delo preveo sa slovenskog jezika na lat. jezik. Original nije sačuvan, a prvi prepis potiče iz početka XVI v. Rukopis se sastoji od 23 glave. Mnogi istoričari Letopisu osporavaju vrednost itsorijskih dela, jer u njemu nije zastupljena hronologija, podaci su manje više zasnovani na legendama, dok su drugi uverenja da se iz obilja materijala mogu izdvojiti korisna istor. jezgra i istine. LEVELERI, demokratska stranka u Engleskoj koja se istakla za vreme revolucije u XVII v. Prema njihovom programu (Narodna sloga), zahtevano je opšte izborno pravo, verska sloboda, jednakost pred zakonom, ukidanje crkvenih dažbina, vraćanje ograđene seoske zemlje, ukidanje monopola itd. Posle donošenja ovog programa, 1647. god, leveleri su digli ustanak u vojsci koji je Kromvel (Cromwell) ugušio. Sledeće god. došlo je do novog ustanka, koji je prenet u Irsku, ali je i on ugušen, a njegov vođa, Džon Libern (John Libburne), uhapšen. Iz ovog pokreta uskoro će se izdvojiti struja Ugera, koji su propovedali „ujednačeni komunizam". Pokret je, slabeći, trajao do sredine XIX v. LEVENHUK, Antoni van (Leeuwenhoek, Antony van, 1632-1723), hol. prirodnjak, izumitelj mikroskopa kojim je prvi otkrio do tada nepoznati svet bakterija. LEVSKI (IVANOV), Vasil (1837-1873), bug. nacionalni revoluci2nar koji je pripremao ustanke Bugara za oslobođenje od Turaka i za stvaranje bug. demokratske republike. Boravio je i u Srbiji 1862. i 1867. god. radi saradnje s nosiocima srpskog nacionalnooslobodilačkog pokreta i formiranja bugarske oslobodilačke legije. Bio je među osnivačima bug. Revolucionarnog centralnog komiteta. Pogubili su ga Turci 1872. god. u Sofi.ii. LEVSTIK, Franc (1831-1887), istaknuti sloven. pisac i političar. Sem svoje plodne književ. aktivnosti, značajan je i zbog društvenog i polit. rada. Bio je urednik polit. i satiričnih listova i imao je značajnu ulogu u mladoslovenačkom taboru. Na njegovim književnim delima vaspitavali su se mnogobrojni istaknuti slovenački polit., javni i kulturni radnici. Energični je bra-
LIBERALIZAM
377
nilac sloven. nar. prava i osobitu je aktivnost pokazao u doba taborskog pokreta. Stalno je istupao za primenu etičkih načela u polit. životu i jedan je od najodlučnijih boraca za čistotu sloven. književ. jezika. LIBERALIZAM, političko učenje i pokret zasnovani na tekovinama i tradicijama engl. ustavnog razvitka i franc. revolucije s glavnim ciljem da se postignu i obezbede građanske i individualne slobode: sloboda savesti i mišljenja, političkog i privrednog delovanja, štampe, udruživanja i verskog ubeđenja, neprikosnovenost stana i prepiske itd. Ove slobode i prava obezbeđuju se u ustavima. Liberali, kao nosioci liberalizma, delili su se na više struja, od pristalica ustavne monarhije do liberalnih republikanaca. Liberalizam kao politički pokret bio je najjači u prvoj polovini XIX v., u epohi konačne emancipacije buržoazije od feudalizma i apsolutizma i u vremenu nacionalnooslobodilačkih pokreta. LIBERALNA PARTIJA (The Liberal Party) u Engleskoj stvorena je 30-ih god. XIX v. od ranije partije vigovaca, liberalnog krila aristokratije i radikala. Borila se za liberalizaciju političkog života sprovođenjem parlamentarnih reformi i za prevlast principa privrednog liberalizma, tj. slobodnog kapitalističkog stvaralaštva. Lideri ove partije, u viktorijanskoj epohi, teže istom cilju kao i konzervativci: stvaranju velike Britanske Imperije, ali, donekle, drukčijim sredstvima, što se najbolje ogledalo u sukobu Gledstona (Gladstone) i Dizraelija (Disraeli). Zbog toga krajem XIX veka Liberalna partija dobija širu društvenu bazu i sarađuje sa sindikatima, tako da na izborima 1906. god. stiče u Donjem domu većinu od 87 nad svim ostalim partijama. Od tada, međutim, njen uticaj na~lo opada i ona ustupa svoje pozicije Konzervativnoj i Laburistič koj partiji. LIBERUM VETO, pravo svakog od čla nova poljoskog sejma (sabora) da svojim vetom spreči donošenje saborskih odluka. To pravo je bilo na snazi 1652-1791. god., i bilo je izraz feudalne razdeljenosti i anarhije u Poljskoj. Ovu činjenicu znale su iskoristiti susedne sile, Rusija, Pruska i Austrija, koje su izvršile tri deobe Poljske i najzad je uništlie (1772, 1793. i 1795). LIBKNEHT, Karl (Liebknecht, Karl, 1871-1919), nemački revolucionar, jedan od osnivača Komunističke partije Nemačke, sin Vilhelma Lubknehta. Pristupivši veoma mlad socijalističkom pokretu, K. Libkneht se naročito istakao svojom borbom protiv reformističkih i oportunističkih struja, protiv militarizma kao najvažnijeg oslonca
LIBURNI
kapitalizma i protiv magnata nemačke ratne industrije. Mnogo je radio na osnivanju omladinske socijalističke organizacije, tako da je 1907. god. sazvana prva međunarodna konferencija socijalističkih omladinskih organizacija, kojoi je on dao inicijativu. Zbog svoje brošure Militarizam i antimiHtarizam osuđen je is-
te godine na zatvor, iz kojeg je izišao 1908. god., kad je izabran za poslanika pruskog Landtaga. God. 1912. izabran je za poslanika u Rajhstagu, gde je 2. dec. 1914. god. Karl Libkneht jedini glasao protiv ratnih kredita. Sa R. Luksemburg i F. Meringom osnovao je grupu Internacionala, kasnije nazvanu Savez „Spartak". Zalagao se za stvaranje nove internacionale i već 1916. pozivao nemački proletarijat na revoluciju, zbog čega je osuđen na robiju. Izišavši iz z~tvora u o~~<;>brt.;t 1918. god., on nastoJi da revoluc1J1 da socijalistički smer i sa R. Luksemburg, u decembru, osniva Komunističku partiju Nemačke. Posle ugušenja ustan~a berlinskih radnika, K. Libkneht Je, zajedno sa R. Luksemburg, pogubljen (15. jan. 1919). LIBKNEHT, Vilhelm (Liebknecht, Wilhelm, 1826-1900), nemački socijalist. Posle sloma revolucije 1848-1849. god. u kojoj je učestvovao kao revol~cio narni demokrata, emigrirao je u Svajcarsku, a zatim u Englesku, gde je dospeo pod snažan uticaj Marksa i Engelsa. Vrativši se u Prusku 1862. god., radio je kao dopisnik i urednik raznih listova u kojima je širio ideje Prve internacionale. God. 1869. osnovao je s Bebelom u Ajzenahu Socijaldemokratsku radničku partiju i od 1867. do 1900. god. nekoliko puta je bio socijaldemokratski poslanik u Rajhstagu. Hapšen je zbog istupanja protiv nemačke okupacije Alzasa i Lorena. Bio je odgovorni urednik „Vorwartsa'', centralnog organa Socijaldemokratske partije (1876-1878. i 1891-1900). Za vreme Izuzetnog zakona protiv socijalista rukovodio je ilegalnim radom partije (1878-1890). Učestvovao je u radu Druge internacionale. Objavio je veliki broj knjiga i brošura o problemima socijaldemokratije, protiv militarizma, nemačlrng sistema oporezivanja, kao i jednu !storiju francuske revolucije (1887-1890). LIBURNI, ilirsko pleme u Dalmaciji, Istri i na nekim jadranskim ostrvima. - Teritorija im se prostirala od Krke u Dalmaciji do Raše u Istri, obuhva-
LICENCIJAT tajući i neka o. u sev. delu Jadranskog mora. Središte im se nalazilo u Skradinu, ant. Skadroni. Kao vešti pomorci, a još više kao gusari, vrlo rano su došli u dodir sa Rimljanima. Za vreme seobe Kelta i kod njih je došlo do velikih pomeranja. Svojim vrlo pokretnim lađama, zvanim liburnijske lađe, često su se sukobljavali sa Rimljanima. U ovim borbama redovno su odnosili pobede. Zbog toga su Rimljani docnije i sami počeli da grade liburnijske lađe. Počev od 129. god. pre n. e. rim. vojska je počela da nanosi teške udarce liburnijskim trupama. 10 god. docnije Rimljani su nesmetano prolazili kroz njihovu teritoriju, na kopnu i moru, vodeći rat protiv dr. ilirskih plemena. Izgleda da su bili zadovoljni rim. vlašću u svojim oblastima, pošto su za vreme velikog ilirskog ustanka u Dalmaciji 52. god. pre n. e. ostali na strani Rimljana. Posle Cezarove smrti promena situacije u Rimu osetila se i među Liburnima. Protiv njih je morao da vodi ratne operacije Oktavijan Avgust, kome je pošlo za rukom da ih 35. god. pre n. e. pokori i razoruža. Najveći udarac zadao im je oduzimanjem ratnih brodova. Podelivši osvojene oblasti Dalmacije u nove administrativne oblasti nestalo je Liburnije, koja se u ant. doba pojavila još jednom i to krajem V v ... ~a vreme gotske vladavine u DalmacIJL LICENCIJAT, visokoobrazovani struč njak, koji je završio fakultet i time stekao pravo da predaje u srednjoj školi. Ovo zvanje je uvedeno u srednjovekovnom školskom sistemu, a zadržalo se i danas u nekim zemljama. LIGA NARODA, v. Društvo naroda. LIGURI, ant. st. Italije, potomci najstarijih st. na Apeninskom poluostrvu. Nikada nisu bili na strani Rimljana, zbog čega su sa njima vodili česte sukobe. Prvi takav sukob zabeležen je posle 2. punskog rata 201. god. pre n. e. Konačnu pobedu nad njima su odneli Rimljani 125. god. pre n. e. LIKTORI, zvanični pratioci najviših či novnika i sveštenika u ant. Rimu. Dodeljivani su obično u znak počasti. Pred konzulom ih je išlo najčešće 12. Ispred diktatora, kao simbol njegove izvanredne vlasti, išlo je 24 L. sa svežnjevima u koje su bile stavljene sekire. Ostali činovnici imali su manji broj pratilaca već prema svom položaju u rim. društvu. LIKURG, legendarni spartanski kralj i · zakonodavac. Tradicija mu pripisuje podelu st. Lakonije na 3 klase i to ratnike, slobodne seljake i robove. Ovim je udarena osnova spartanske vojničke moći. Pripisuje mu se, takođe,
378
LINKOLN
spartanskog načina vaspitanja omladine kome je cilj bio da od nje stvori dobre vojnike. LIMIJER, Luj i Ogist (Lumiere, Louis, 1864-i948; Auguste, 1862--1954), franc. hemičari i industrijalci koji su stvorili prvu filmsku kameru, izumeli postupak snimanja u prirodnim bojama i 28. dec. 1895. god„ u Parizu, održali prvu filmsku predstavu na svetu. LINE, Karl (Linne, Carl, 1707-1778), švedski prirodnjak, stvaralac botanič ke i zoološke terminologije. God. 1735. razvrstao je biljni svet na razrede, redove, porodice, rodove i vrste (Lineov sistem), i ta se klasifikacija do danas održala. LINKOLN, Abraham (Lincoln, Abraham, 1809-1865), amer. državnik, šesnaesti predsednik Sjedinjenih Američkih Država (1861-1865). - Po poreklu bio je iz siromašne porodice tako da je u mladosti morao često da menja zanimanja. Bio je zemljoradnik, drvoseča, radio na brodovima, postao upravnik pošte, bavio se advokaturom, dok nije postao član Kongresa. Kao priAbraham Linkoln stalica Republikans. ke stranke amer. industrijske buržoazije borio se za ukidanje ropstva u SAD i za davanje političkih i građanskih prava amer. Crncima koji su na jugu zemlje J>ili robovi veleposednika. Na izborima 1860. god. pobedio je kao kandidat Republikanske stranke i postao predsednik SAD. Vest o njegovom izboru izazvala je zaprepašćenje na jugu zemlje. Mnoge juž. države odlučile su da se otcepe od SAD i da obrazuju zasebnu državu. Njegov dolazak na če lo države bio je utoliko teži što je raniji predsednik, robovlasnik Bjukener, svim sredstvima pomagao južnjacima u kratkom periodu od Linkolnovog izbora do stupanja na dužnost. Tek što je preuzeo vlast u svoje ruke, u zemlji je izbio građanski rat (v.). koji je trajao od 1861. do 1865. god. činio je sve da spase jedinstvo zemlje i nikako nije hteo da prizna otcepljenje juž. država. Hladnokrvnost državnika sačuvao je i u vreme kada su trupe Juga zavodile teror u zemlji, verujući da se putem pregovora može spasti zemlja od krvoprolića. Pošto mu to nije uspelo, preduzeo je vojničke akcije protiv pobunjenika. Na izborima 1864. god. ponovo je izabran za uvođenje
LIONSKI USTANCI
predsednika SAD. U vreme najžešćih sukoba sproveo je jednu od najznačaj nijih mera. Ukinuo je ropstvo u SAD (1. jan. 1863. god.). Pošlo mu je za rukom da okonča građanski rat koji se završio potpunim porazom Juga (1865). Neposredno posle ovog svog velikog uspeha bio je ubijen za vreme jedne pozorišne predstave. LIONSKI USTANCI 1831. i 1834. GOD., krupni pol. događaji u Lionu u kojima su glavnu reč vodili !ionski radnici. Prvi ustanak radnika otpočeo je opštim štrajkom pošto su vlasnici fabrika odbili da povećaju plate majstorima-tkačima. štrajk se, već na samom početku, pretvorio u oružani ustanak. Radnici-ustanki su, uz pomoć radnika dr. privrednih grana, u prva 2 dana ustanka postigli veliki uspeh. Zauzeli su grad, iz kojeg su proterali vojsku, i u njemu izabrali svoju privremenu vladu. Noću između 1. i 2. dec. vojska je prodrla u Lion i predala gr. vlastima koje su radnici proterali. Time je 1. lionski ustanak radnika bio ugušen a njihovi zahtevi odbijeni. Tri godine docnije, 9. apr. 1834. god. u gr. je izbio 2. ustanak, u znak protesta protiv zakona kojim su zabranjena radnička udruženja. Velika grupa radnika provalila je u sud, gde se održavalo suđenje vođama radničkog štrajka iz feb. 1834. god. Naoružanim radnicima i ovog puta vlasti su suprotstavile vojsku koja je razrušila barikade i rasturila ustanike. Značaj ovog ustanka je i u tome što su u njemu isticane parole za republikansko uređenje u celoj Francuskoj. LISAGARE, Prosper Olivije (Lissagaray, Prosper Olivier, 1839-1901), franc. revolucionar, učesnik u Pariskoj komuni, koji je na osnovu svojih sećanja, izjava učesnika i dokumenata napisao !storiju pariske komune (1. izd. 1876, prošireno izd. 1896). LIST Vilhelm, nem. general-feldmaršal (1880). - Bio je jedan od komandanata prilikom napada na Poljsku 1939, zatim je učestvovao u ratu protiv Francuske i u napadu na Jugoslaviju i Grčku 1941. Njegove trupe su zauzele Srbiju i Makedoniju i po okupaciji ovih područja postao je vojni zapovednik Balkana. Jedan je od naredbodavaca za masovnu odmazdu nad st. Jugoslavije, a posebno Srbije, u vezi sa ustankom juna 1941. U toku 1942. odlazi na istočni front i komanduje grupom armija A, radi osvajanja Kuhana i Kavkaza. Po završetku rata 1948. god. osuđen je od Savezničkog vojnog suda na doživotni zatvor, ali je 1952. pušten na slobodu. Izdao je svoje memoare u kojima slavi fašističku Nemačku.
379
LIVINGSTON
LITVA (Litvanija), sovjetska republika u slivu r. Zap. Dvine i Baltičkog mora. U ranofeudalno doba litavska plemena stvaraju snažnu kneževinu, koja se sa uspehom bori protiv moskovske države, Šveđana i Poljaka. U periodu 1202 -37. L. osvaja viteški red mačonosaca i stvara snažnu litvansku drž. organizaciju, koja vodi neprekidne borbe protiv Rusije. ženidbom kneza Jagela (1377-86) sa Jadvigom, ćerkom Ludovika I, poljsko-ugarskog kralja, i naslednicom poljskog prestola, Jagelo postaje poljski kralj, pod imenom Vladislav II (1386-1434), te se između L. i Poljske stvara personalna unija, koja će Lublinskom unijom (1569) postati stvarno sjedinjenje dveju država. U daljem razvoju L. je vezana za istor. Poljske (v.). Trećom podelom Poljske (1795) L. će pripasti Rusiji, a posle Bečkog kongresa (1815) ist. deo pripada Rusiji, a zap. Pruskoj. U toku oktobarske revolucije Litvanci će prići boljševicima i 22/23. dec. 1918. obrazuje se Litvanska Sovjetska Republika. Intervencionističkim ratom Poljske protiv mlade sovjetske države i zauzimanjem Engleske i Francuske stvorena je u Litvaniji 25. avg. 1919. buržoaska republika. Poljska buržoazija je pokušavala 1923. i 1938. god. da je pripoji Poljskoj. Na predlog SSSR i na zahtev litvanskog proletarijata, a da bi se zaštitila od polj. i nem. agresije, Litva je 25. avg. 1940. god. zbacila buržoasku vladu i stvorila sovjetsku republiku, koja je ušla u zajednicu sovjetskih socijalističkih država (SSSR). LIVIJE Tit, rim. istor. iz Padove (59 17. pre n. e.). Napisao je jedno od najvećih dela ant. istoriografije, rim. istor. Ab Urbe condita (Od osnivanja Rima) u 142 knjige. Obuhvatio je period od najstarijih dana i, izlažući analitički, dospeo je do smrti rim. vojskovođe Druza 9. god. pre n. e. LIVINGSTON, David (1813-1873), škotski misionar i istraživač Afrike. Livingston je u više mahova putovao u Afriku. Tom prilikom on je otkrio jezero Ngami (1849), gornji tok r. Zambezi (1851), izvorište r. Zambezi (1852), dolinu r. Kasai i Loandu (1854), Viktorijine vodopade na reci Zambezi (1855), jezero Njasa (1859) itd. Od 1860. do 1864. boravio je opet u porečju r. Zambezi, a od 1866. do 1871. u nepoznatim krajevima zap. od j. Njasa i Tanganjika. Prilikom poslednjeg pohoda svet je mislio da je izgubljen. Tada je novinar Stenli pošao da ga traži. Našao ga već starog i iznurenog. Ubrzo zatim L. je i umro iste 1871. kada se sastao sa Stenlijem.
LO
380
LO, Džon (Law, John, 1671-1729), engl. ekonomist i finansijer. Razradio je merkantilističko učenje u tom smislu što je smatrao da državna blagajna može povećati zalihe zlata i srebra ne samo viškom izvoza nad uvozom nego i puštanjem u opticaj papirnog novca, obveznica, koje se izdaju pod nadzorom države i imaju pokriće u nekretninama. Za svoj projekt pridobio je 1716. god. francusku vladu i osnovao Generalnu banku Francuske (1718. god. Kraljevska banka), koja je izdavala papirni novac i vezala se za eksploataciju franc. poseda u Sev. Americi. Zatim je došlo do pokušaja da se puštanjem u promet ogromnih količina papirnog novca isplnte državni dugovi i stabilizuje finansije, a to je dovelo do nezapamćene inflacije, propasti mnogih akcionara i pada franc. države u još dublju finansijsku krizu. Proteran iz Francuske, Lo je 1720. godine prešao u službu Petra I Velikog. Završio je u Veneciji, u najvećoj bedi. LOGOTET, najviši dvorski službenik u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Ovaj naziv je prenet iz Vizantije i označa vao je prvog ministra ili čuvara pečata carigradske patrijaršije. U srp. srednjovekovnoj drž. L. je rukovodio dvorskom kancelarijom, starao se o izdavanju i pisanju povelja. Pored toga učestvovao je u nekim poslovima oko upravljanja crkvom. U despotovini L. je bio visoki službenik, dok se u Dubrovniku L. nazivao najobičniji pisar. LOJD DZORDZ, David (Lloyd George, David, 1863-1945), engl. državnik, vod Liberalne partije. U Donji dom je ušao 1890. god. Od 1906-1922. god. bio je min. raznih resora ili predsednik vlade (prvi put 1916). Sproveo je mnoge reforme: osmočasovno radno vreme, radničke penzije, pomoć radnicima u slučaju bolesti; ograničio je vlast Gornjeg doma (1911) i pokušao da reši Irsko pitanje. U spoljnoj politici nastupao je u okvirima Velike antante, a u toku 1. svet. rata bio je nosilac shvatanja o potrebi engleskog angažovanja na franc. ratištu i na Balkanu. Odigrao je važnu ulogu u mirovnim pregovorima 1919. god. Napisao je memoare Dvadeset pet godina (1892-1916). LOJOLA, Injasio (Loyola, Ignacio de, 1491-1556), špan. oficir, kasnije kaluđer, 1534. god. osnivač jezuitskog reda ili reda isusovaca (Societas Jesu), čiji je rad odobren 1540. god. Ovaj kaluđerski red, kome je Lojola, postavši njegov general, dao čvrstu vojničku organizaciju, imao je za cilj da se bori protiv protestanata i svih protivnika kat. crkve, tako da je postao
:·fr
LOMONOSOV
oslonac kat. reakcije (v. Protivreformacija). Lojola je proglašen za sveca. LOK, Džon (Locke, John, 1632-1704), engl. filozof, osnivač empirizma, svojim gl. delom Ogled o ljudskom 1·azumu preteča racionalističkog i prosvetiteljskog pokreta. Smatrao je da se do saznanja dolazi čulima i da svetom treba da vlada razum, koji je posledica iskustva. Zalagao se za državu osiguranih građanskih sloboda i razuma, za podelu vlasti, za slobodno privredno takmičenje, versku toleranciju i prirodno vaspitanje, čime je postavio temelje evr. misli XVIII v. (Monteskije, Volter, Ruso i dr.) (Montesquieu, Voltaire, Rousseau). LOLARDI (hol. loleln, šaptati, tiho pevati) pripadnici srednjovekovnih verskih udruženja, koja su propovedala siromaštvo i bavila se negom bolesnika i pružanjem pomoći siromašnom seljaštvu i građanstvu. Pojavili su se u XIV v. u Holandiji, Nemačkoj i Engleskoj. Pristaju uz učenje engl. crkvenog reformatora Džona Viklifa (132884). U Engleskoj, pored svetovnih lica, Viklifovo učenje širili su i siromašni sveštenici. Inkvizicija je progonila L. kao jeretike. Kao pokret održali su se do kraja XVI veka. LOMBARDIJSKA LIGA, savez severnoitalij anskih gradova, rim. pape, Sicilijanske Kraljevine i Mletaka, stvoren 1167. radi zaštite svojih prava i slobode koje je ugrožavao Fridrih I Barbarosa, car Svetog Rim.-nem. Carstva. Barbarosa je prilikom pohoda u Italiju sazvao sabor u Ronkalji 1158. i uz pomoć ital. pravnika izvršio reviziju prava koja su uživali severnoitalijanski gradovi. Odlukama sabora caru je pripalo pravo da prikuplja regalije, tj. vladarske dažbine, da postavlja organe vlasti u gradovima, da imenuje sudije i da od gradova traži vojnu pomoć i obavezu. Protiv ovih odluka ustao je gr. Milano, ali ga je carska vojska razorila do temelja. Uplašeni za svoja prava i slobodu severnoitalijanski gradovi su stvorili Lombardijsku ligu. Kod gr. Lenjana (1176) došlo je do odlučne bitke između carske vojske i snaga Lombardijske lige. Car je poražen i prinuđen na potpisivanje mira u Veneciji (1177), a potom u Konstanci 1183. Mirovnim ugovorom Fridrih I Barbarosa vratio je papi osvojene zemlje i priznao autonomiju severnoitalijanskim gradovima. LOMONOSOV, Mihail Vasiljevič (1711_:;1765), ruski naučnik i pesnik. Svojim otkrićima u oblasti fizike i heroje (o prirodi i zakonima održavanja materije; o procesu sagorevanja; o atmosferskom elektricitetu; o svetlosti; o polarnoj svetlosti; o Zemljinoj kori)
LONDONSKI MIR
LUDENDORF
381
postavio je temelje mnogim naučnim rezultatima XIX v. Napisao je prvu gramatiku ruskog jezika i bavio se najstarijom ruskom istorijom. Osnovao je univerzitet u Moskvi. LONDONSKI MIR, 30. maj 1913, mirovni ugovor zaključen između Turske i balkanskih država-saveznica u 1. balkanskom ratu. Pregovori su tekli u senci konferencije ambasadora velikih sila u Londonu, čiji je predsednik bio ministar spoljnih poslova Engleske Edvard Grej. Ugovor ima 7 članova. Turska ustupa balkanskim saveznicima sve svoje teritorije zapadno od linije Enos -Midija. Albanija postaje posebna drž. pod vrhovnom sultanovom vlašću. Albanske granice će utvrditi velike sile. Velike sile će rešiti i pitanje spornih o. u Jegejskom moru. Jedna međuna rodna komisija, čije će sedište biti u Parizu rešavaće sporna finansijska pitanja. Pitanje zarobljenika i ostala sporna pitanja rešiće se posebnim konvencijama. Londonski ugovor je rešio samo najosnovnija pitanja između zaraćenih strana, te su posle njega nastali dugi i komplikovani pregovori, a pitanje odnosa između saveznika je ostalo otvoreno i uskoro je izazvalo 2. balkanski rat. LONDONSKI TAJNI UGOVOR, zaključen 26. apr. 1915. između Engleske, Francuske i Rusije, s jedne, i Italije, s druge strane. U težnji da na svoju stranu, u toku 1. svetskog rata, privuku još neku državu, sile Antante su stupile u tajne pregovore sa Italijom, koja je zvanično bila članica bloka centralnih sila. !talijanski vladajući krugovi vešto su koristili nastalu situaciju i uspešno se pogađali sa Antantom. Istovremeno su tajno pregovarali i sa svojim saveznicima. Dobivši znatne ustupke od sila Antante pre svega na štetu naših naroda, rta~ lija je stupila, uz obavezu da objavi rat centralnim silama, na stranu sila Antante. Tajnim ugovorom u Londonu, kao cenu napuštanja dojučerašnjeg saveznika, Italijani su dobili kao nagradu prostrane oblasti na ob~:llama Jadranskog mora. Po ugovoru, po završetku rata, Italiji je trebalo da se prisajedine sledeće teritorije: Trentino, Južni Tirol do Brenera, Gorica, Gradiška, deo Koruške (Trbiž), Trst, Istra, jugozapadna Kranjska a u sev. Dalmaciji područja od Lisarice i Tribnja pa do rta Ploče, sa Šibenikom i Zadrom, kao i njihovo zaleđe u slivu reke Čikole, Krke i Batušnice. Pored ovih teritorija Italiji su obećane i oblasti u današnjoj Albaniji i teritorije u sev. Africi kao i neka o. u Sredozemnom moru. Srpska vlada i Jugoslovenski odbor u po-
četku nisu bili upoznati sa sadržinom i cenom pod kojom je Italija ušla u rat, ali su kasnije uložile mnogo napora da ovaj nepravedni ugovor ne stupi u život. Italija je obilno koristila tajni londonski ugovor i povećala svoje pretenzije na naše teritorije. Vođena je dugotrajna diplomatska borba za rešenje tzv. Jadranskog pitanja, koje se na kraju završilo, zahvaljujući silama potpisnicama, veoma nepovoljno po našu zemlju. Od etničkog teritorija Jugoslavije bilo je otkinuto skoro 1 000 000 njenih st. i ostavljeno Italiji, čiji je položaj postao veoma nezavidan. Londonski ugovor je tipičan primer imperijalističkog ugovora nastalog u periodu 1. svetskog rata. LONGE, šarl (Longuet, Charles, 18331903), franc. socijalist, prudonist, član Generalnog saveta 1. internacionale. Učestvovao je u Pariskoj komuni i bio urednik njenog službenog organa. Kasnije je sarađivao sa Klemansoom (Clemenceau), kao posibilist. Zena mu je bila Zeni (Jenny), kći K. Marksa (K. Marx). LORENS, Tomas Eduard (Lawrence, Thomas Edward, 1888-1935), engl. arheolog i orijentalist, pukovnik. Istakao se u 1. svet. ratu kad je organizovao ustanak Arabljana protiv Turaka (1916-1918). O svojim doživljajima ostavio je memoare Sedam stu-
bova mudrosti.
LUBLINSKA UNIJA, Personalna unija, sklopljena između Poljske i Litve 1385. god. zbog opasnosti od nem. tevtonskog reda, pretvorena je 1569. god. tzv. Lublinskom unijom u državnu, čime je stvorena jedinstvena poljsko-litvanska država. Ovom unijom Poljska u teritorijalnom pogledu postaje najveća država u Evropi. Nakon deoba Poljske u drugoj polovini XVIII v. Litva je ušla u sastav Rusije, što je potvrđeno Bečkim kongresom 1815. god. LUCić (LUCIUS), !van (1604-1679), hrvatski istoričar eruditske škole, veliki poznavalac izvora, veoma kritičan u njihovoj interpretaciji. Najznačajnije mu je delo O kraljevstvu Dalmacije i Hrvatske (De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Amsterdam 1656). Na-
pisao je i jednu istoriju Trogira (1673). LUDENDORF, Erih Fridrih Vilhelm (Ludendorff, Erich Friedrich Wilhelm, 1865-1937), nem. vojskovođa, voJm strateg, pisac knjige Totalni rat. U 1. svet. ratu, zajedno sa Hindenburgom, rukovodio je operacijama na Istočnom frontu. Od pol. 1916. god., kao prvi pomoćnik štaba Vrhovne komande, gotovo samostalno je rukovodio operacijama u celini i počeo da preuzima u svoje ruke ratnu politiku i privredu Nemačke. Smenjen je 26. okt. 1918. god.
LUDISTICKI POKRET
382
LUDISTICKI POKRET, nastao u Engleskoj za vreme industrijske revolucije (v.) kao reakcija na uvođenje mašina i dr. tehničkih pronalazaka u privredu. Ime je dobio po nekom Nedu Ludu (Ned Lud), čije postojanje u istoriji do sada nije ničim dokazana. Njemu se pripisuje da je prvi razbio jedan tkač ki razboj. Posle toga izbio je veliki pokret radničke klase u Engleskoj koji se sastojao u masovnom uništavanju ind. skladišta, mašina i čitavih fabrika. Ovaj pokret uzeo je maha 70-ih godina XVIII v., i protiv njega je 1769. god. donesen zakon koji je predviđao najstrože kazne za sve prekršioce. Međutim, dejstvo ovog zakona nije bilo efikasno. To potvrđuje činjenica da su ludistička udruženja organizovana širom cele zemlje. Delatnost ovog pokreta dostigla je vrhunac za vreme ratova između Engleske i Francuske početkom XIX v. U vremenu od 1811. do 1816. god. održani su čitavi rušilački pohodi nezaposlenih masa koje su glavnog krivca za pogoršanje svog materijalnog položaja videle u uvođenju mašina i novog tehnološkog procesa. Engleska vlada je protiv ludista odlučno intervenisala. Po hitnom postupku donesen je zakon 1812. god., prema kojem su njihove akcije kažnjavane smrtnom kaznom. Njegovom primenom u toku nekoliko godina mase radnika izvedene su na gubilišta. LUDOVIK I (Lajoš - vlada 1342--82~ ugarsko-hrvatski kralj, sin Karla I Roberta. Skršio je moć hrv. moćnih porodica Nelipića i Bribirskih knezova. U 3 uzastopna rata sa Mlečanima (1345 -6, 1356-8. i 1378-81) uspelo mu je da pripoji jadransku obalu svojoj vlasti, potpisivanjem ugovora o miru u Zadru (1358) i 1381. u Torinu. Ludovik I je vodio ratove u napuljskoj kraljevini oko prestala, koji je prepustio udovici svog brata Andrije, kao i sa carem Dušanom oko Huma. Bosanskog kralja Tvrtka I prinudio je da mu ustupi Hum, Krajinu i Završje. Posle smrti polj. kralja Kazimira III, koji nije imao naslednika, Ludovik I je postao i polj. kralj i vladao drž, koja se prostirala od Visle do Jadrana, kao najmoćniji vladalac Evrope. Potvrdio je „Zlatnu bulu" Andrije II, kojom je hrv. i ugarsko rodovsko i donaciono plemstvo izjednačio. LUDVIG POBOZNI (778, vlada 814840), franački car, naslednik Karla Velikog. Krunisan je za života Karla Velikog za cara 814. god. u Ahenu, a posle očeve smrti krunisao se carskom krunom ponovo u Remsu 816. Svom najstarijem sinu Lotaru dodelio je Italiju na upravu i krunisao ga 823. za cara savladara. Protiv Ludvigove odlu-
LUJ
ke o nasledstvu ustali su njegovi sinovi. Nakon carevog poraza 830. i 833. god. prinudili su sinovi oca da promeni odluku. Posle Ludvigove smrti nastao je bratoubilački rat oko carske krune, koji se završio Verdenskim sporazumom 843. god. LUDVIG I NEMACKI (804, vlada 843876), franački kralj, sin Ludviga Pobožnog, franačkog cara. Pri deobi franačkog carstva (817) dobio je na upravu Bavarsku sa susednim zemljama. Nezadovoljan dobijenim posedom, sa ostalom braćom, prinudio je najstarijeg brata cara Lotara, zakonitog naslednika carskog prestala na deobu carstva u Verdenu 843. Verdenskim sporazumom Ludvig I Nemački je dobio na upravu ist. deo Franačke; u toku svoje vladavine ujedinio je nem. narode i s njim počinje istor. Nemačke. Vodio je uspešne ratove protiv Abodrita, Ceha i Moravljana. LUDVIG II (1506-1526, vladao od 1516), ugarsko-hrvatski kralj, sin Vladislava II Jagelovića. Za vreme njegovog maloletstva vladalo je državno veće, a od 1521. god„ kad je preuzeo vlast u svoje ruke, zemlja se već nalazila u takvoj fazi feudalne anarhije da nije bila sposobna pružiti otpor turskoj najezdi. Porazom na Mohačkom polju 1526. god. Ugarska je doživela potpuni slom, a kralj se, bežeći s bojišta, utopio u jednom potoku. LUITPRAND (vlada 712-744), langobardijski kralj. Proširio je granice langobardskog kraljevstva osvajanjem jednog dela Bavarske i Romanje sa Ravenom. Pomagao je Karla Martela, franačkog majordoma u borbi protiv Arabljana. Za vreme njegove vlade landgobardska drž. je postigla svoj najviši uspon. LUJ IX SVETI (1214, vlada 1226-70), franc. kralj iz porodice Kapeta. Uče stvovao je u 6. krstaškom ratu, kao predvodnik krstaške vojske, u kome je bio poražen, zarobljen i uz veliki otkup oslobođen. Učvrstio je kraljevsku vlast u zemlji. U Parizu je osnovao vrhovni sud (Parlament) pred kojim su imali pravo žalbe svi oni koji su bili nezadovoljni presudom nižih feudalnih sudova. Postigao je sa Englezima sporazum oko njihovih poseda u Francuskoj. Priznao im je pravo uprave nad Akvitanijom, dok su Francuzi dobili Normandiju. LUJ XI (1423, vladao 1461-83), franc. kralj iz porodice Valoa. Porazio savez feudalaca (Ligue du bien public - Liga društvenog blagostanja), koji se suprotstavljao snaženju kraljevske vlasti i ujedinjenju Francuske. Osvojio je zemlje burgundskog vojvode Karla Smelog (1477) i pripojio Francuskoj Bur-
LU.J
383
gundiju, Artoa i Pikardiju. Oslanjajući se na gradove stavio je pod svoje žezlo pokrajine Provansu, Men i Anžu i time izvršio ujedinjenje Francuske. Posvetio je veliku pažnju razvoju trgovine i zanatstva i otvorio mnoge srednje i visoke škole. LUJ XII (Louis XII, 1462-1515, vladao od 1498), franc. kralj; sin pesnika šarla Orleanskog, najpre je oženio Jovanku od Francuske, ćerku Luja XI, ali je, nasledivši šarla VIII, raskinuo svoj brak i oženio se Anom od Bretanje, udovicom svog prethodnika. Nastavio je ratovanje za Italiju, u kojoj je polagao izvesna nasledna prava na Milano, ali je doživeo neuspeh pred Napuljem, koji je branio Gonzalvo od Kordove. Papa Julije II uvukao ga je još dublje u intrige ital. politike, vezavši ga za ligu stvorenu u Kambreu (1508), ali je uskoro, 1511, stvorena nova, Sveta liga od ital. država na čelu s papom, okrenuta ovog puta protiv Francuske. Iz Italije je sasvim potisnut 1513. Malo pre smrti, ostavši udovac, oženio se Marijom od Engleske. Ostavio je 2 kćeri, od kojih se jedna, Klaudija (Claud) od Francuske, udala za nećaka Francoa od Angulema, budućeg Francoa I. LUJ XIII (Louis XIII, 1601-1643, vladao od 1610), franc. kralj, sin Anrija IV (Henri IV). Za vreme njegovog maloletstva, do 1617. god„ Francuskom je vladao regentsko veće na čelu sa njegovom maj_kom Marijom Mediči. Od 1624. god. stvarnu vlast je držao kraljev prvi ministar, kardinal Rišelje (Richelieu, v.), koji uzdiže kraljev autoritet i Francuskoj daje fizionomiju apsolutističke monarhije unutrašnjim administratiynim i ekonomskim reformama, borbom protiv visokog plemstva i ratovima protiv hugenota (16221628). Rišelje je uveo Luja XIII u 30-to godišnji rat protiv Austrije i Španije, u savezu sa švedskom. LUJ XIV (Louis XIV, 1638-1715, vladao od 1643), franc. kralj, sin Luja XIII i Ane Austrijske. Pošto je Luj XIV stupio na presto maloletan, njegova majka je, u svojstvu regentkinje, uzela za prvog ministra Mazarena (v.), koji je ostao u tom zvanju do svoje smrti (1661). Mazaren je ugušio pobune frondi (v.) i uspešno završio rat protiv španije, koji je zaključen pirinejskim mirom i venčanjem Luja XIV sa špan. infantkinjom Marijom-Terezijom (1659). Svoju ličnu vladavinu, od 1661, Luj XIV je počeo autoritativnim istupom protiv korumpiranog i nesposobnog ministra finansija Fukea i protiv pape koga je, zbog jednog diplomatskog skandala, prisilio na izvinjenje. Neu-
LUJ moran, vešt u izboru saradnika, velikog ličnog autoriteta, uspevajući u centralizaciji uprave i u jednoj feudalnoj monarhiji, on je apsolutistički sistem vladavine doveo do vrhunca i izazvao atribut: kralj-sunca. Da bi uveličao svoje kraljevsko veličanstvo, istupao je kao velika mecena umetnika, književnika, nauč nika i filozofa, koji su ga svojim delima slavili, i, pored ostalih građevina, i;iodigao je veličan stveni dvorac Versaj (v.) s parkovima i ukroćenim voda ma, stilizovanim geometrijski. Na dvoru je razvio do tada Luj XIV neviđen ceremonijal, a u svakidašnjem životu okružavao se brojnim metresama. U prvom delu njegove vladavine, kad je drž. finansijama i privredom rukovodio ministar Kolber (v.) Francuska je, zahvaljujući svom bogatstvu, doživela znatnu spoljnopolitičku ekspanziju i afirmisala se kao prva sila. Luj XIV je vodio četiri rata. U devolucionom ratu, vođenom protiv Španije (1667-1668) i završenom mirom u Ahenu, Luj XIV je zadobio današnji franc. deo Flandrije. U holandskom ratu (1671-1678), koji je završen mirom u Nimvegenu, osvojena je pokrajina Franš-Konte. Zaposevši Strazbur (1681), s namerom da Francusku i dalje širi na račun nem. zemalja, on je protiv sebe izazvao Augzburšku ligu i ušao protiv nje u rat (1689-1697), koji je završen mirom u Risviku. Pošto je protiv sebe izazvao gotovo svu Evropu, on se, ovim mirom, morao odreći svih svojih osvajanja u području Rajne, sem Strasbura. Prihvativši i obelodanivši testament špan. kralja Karla II, koji je svoj presto zaveštao njegovom unuku Filipu, vojvodi od Anžua, Luj XIV je protiv sebe izazvao novu koaliciju i doveo do tzv. rata za špansko nasleđe (1701 -1714), koji je završen mirovnim ugovorom u Utrehtu (1713) i Raštatu (1714) (v.). Ovim ratom Francuska je oslabila svoju sev. granicu i izgubila stvaran prestiž u Evropi. U crkvenoj politici, Luj XIV je uzvratio pozicije galikanske crkve (v.) nasuprot papstvu, ali je 1685. opozvao Nantski edikt i, progoneći ih, izazvao veliko iseljavanje hugenota iz Francuske, što je značilo udar za njenu privredu. Naglo poveća vanje troškova zbog velikih gradnji, dugih ratova i luksuza doveli su Francusku u drugom delu vladavine Luja XIV u stanje znatne materijalne krize.
LUJ LUJ XV (Louis XV, 1710-1774; vladao od 1715), franc. kralj. Proglašen je za kralja kad mu je bilo 5 god. Zavreme njegovog maloletstva zemljom je upravljao vojvoda Filip Orleanski. Kada je preuzeo vlast u svoje ruke, uveo je Francusku u nekoliko ratova, najpre za poljsko nasleđe (1733-1738), a zatim za austr. nasleđe (1741-1748); za vreme sedmogodiš. rata (17561763) između Austrije, s jedne, a Pruske i Velike Britanije, s druge strane, borio se kao saveznik Austrije, ali je pretrpeo poraz koji je Francusku stajao gubitka velikih poseda u Americi i Indiji. I na unutrašnjem planu za vreme njegove vladavine ispoljile su se mnogobrojne teškoće izazvane rasipanjem ogromnih finansijskih sredstava koje je kraljev dvor nemilice trošio, održavajući raskoš i luksuz. Zbog finansijske krize država je zapala u velike dugove. U takvoj situaciji javili su se kritičari postojećeg sistema u zemlji, francuski enciklopedisti, koji su zahtevali promenu društvenog sistema, uklanjanjem privilegija, ostataka feudalizma i velikog uticaja kat. crkve. Svojom neuspelom spoljnom i unutrašnjom politikom doveo je Francusku pred vrata revolucije. LUJ XVI (Louis XVI, 1754-1793; vladao 1774-1792), unuk Luja XV, poslednji franc. kralj pred izbijanje buržoaske revolucije. Preuzeo je vlast u zemlji u kojoj su unutrašnje prilike bile potpuno nesređene. Po već utvrđe nom običaju nije pravio nikakve razlike između drž. i svojih ličnih prihoda. Da bi pokrio ogromne rashode svoga dvora, uzimao je velike sume novca iz drž. blagajne. Ovome je znatno doprinela njegova žena, kraljica Marija Antoaneta, koja je, kao strankinja, bila nepopularna kod naroda. Nazivali su je „Austrijankom'', jer je bila rođena sestra austr. cara, i „Madam Deficit", pošto je svojim bezumnim rasipništvom ispraznila drž. blagajnu. Da bi ublažio finansijsku krizu, kralj je preduzeo sprovođenje nekih reformi. Njihov inicijator bio je Tirgo (v.), koji je postavljen za generalnog kontrolora. Među tim, privilegovani staleži, nenaviknuti da plaćaju porez, suprotstavili su se sprovođenju reformi i izvršili pritisak na kralja da smeni generalnog kontrolora. U nemogućnosti da reši finansijsku krizu u zemlji, kralj je početkom 1787. god. sazvao skupštinu predstavnika povlašćenih staleža. Njegovom zahtevu da se oporezuju privilegovani odlučno su se suprotstavili plemstvo i crkva, zbog čega je kralj raspustio skupštinu. Kralj je bio prisiljen da odobri sazivanje skupštine drž. staleža, čije je zasedanje otvoreno u Versaju 1789. god.
324
LUJ-FILIP
Najbrojniji na ovom skupu bili su predstavnici buržoazije koji su odbili kraljev zahtev da se prekine ovo zasedanje. Uskoro, oni su skupštinu proglasili ustavotvornom, što je kod kralja stvorilo ogorčenje koje se pretvorilo u intervenciju pomoću vojske. Time je počela francuska revolucija (v.). Kralj je pokušao da pobegne iz zemlje, ali je bio uhvaćen i vraćen u Pariz gde je položio zakletvu na novi ustav. Uskoro je bio lišen slobode i izveden pred sud koji ga je početkom 1793. god. osudio na giljotinu. LUJ XVII (Louis-Charles, dit Louis XVII, 1785-1795), drugi sin Luja XVI, vojvoda od Normandije, zatim dofen (1789); u pariskom zatvoru Tamplu zajedno s roditeljima 1792. Odvojen od svojih i stavljen pod stražu posle pogubljenja oca, umro u nerazjašnjenim okolnostima, u Tamplu, u 10. god. života. LUJ XVIII (Louis XVIII, 1735-1824, vladao od 1814, odn. 1815), franc. kralj; brat Luja XVI. Napustio je Francusku u julu 1791, za kratko vreme je preuzeo komandu nad emigrantskim vojnim snagama, u januaru 1793, posle pogubljenja Luja XVI, postao je regent, a kraljem Lujem XVIII nazvao se 1795, posle smrti njegovog sinovca Luja XVII (v.). Prepustivši aktivnu ulogu u rukovođenju franc. emigrantskim snagama svome bratu, grofu od Artoa, budućem šarlu X, on je od 1795. do 1814, kad se povezao s Taljeranom (v.), boravio u Italiji, Rusiji i Engleskoj. Francuski presto je preuzeo u proleće 1814, kad je, 4. juna, na zahtev liberala, oktroisao novi ustav. Za vreme Napoleonove vladavine od 100 dana (mart-juni 1815), živeo je u Ganu. Njegov povratak na presto, posle drugog pariskog ugovora (nov. 1815), obeležen je delatnošću „nesravnjivog parlamenta" i belim terorom, čije su žrtve postale pristalice revolucije i Napoleona. Od početka 1815, kad se, tnesto na ultraroajaliste, počeo oslanjati na roajaliste-konstitucionaliste, na čelu s vojvodom Rišeljeom, Luj XVIII je vodio umereniju politiku, zahvaljujući kojoj su u Francuskoj mogle doći do izražaja i nove, liberalne snage. LUJ-FILIP I ORLEANSKI (Louis-Philipe I, 1773-1850, vladao 1830-1848), franc. kralj. Sin vojvode Orleanskog, on se sukcesivno nazivao vojvoda od Valoa, zatim vojvoda od šartra i najzad vojvoda Orleanski (1793). Vaspitan u liberalnom duhu, ušao je u početku revolucije u nar. gardu i upisao se u jakobinski klub. Pod komandom Dimurijea, učestvovao je u bici kod Valmi-
LUKRECIJE TIT KAR
385
ja i u dr. borbama revolucionarne vojske protiv koalicije, stekavši visoka vojna zvanja. Povučen Dimurijeom, prešao je na stranu Austrijanaca ali je odbio da se bori protiv Francuske. Zatim je putovao u švajcarsku, gde je postao profesor, u SAD i Englesku (1800), gde se približio Burbonima. Oženio se Marijom-Amelijom, ćerkom napuljskog kralja, izbeglog na Siciliju, i nastanio se u Palermu. Za vreme restauracije, u nemilosti kod ultraroajalista, povezao se, živeći u Engleskoj, s franc. liberalima i poslovnom buržoazijom. Proklamovan za kralja Francuske posle julske revolucije, 7. avg. 1830. dao je ustav u liberalnom duhu, ali je, naročito posle republikanskih i radnič kih pokreta 1832-1834, sve više nalazio oslonca u konzervativcima, što je naročito došlo do izražaja u donošenju zakona o restrikciji štampe (1835). Posle novih republikanskih nemira 1839, i zavereničkog pokušaja Luja-Napoleona Bonaparte (1840), on se potpuno opredelio za konzervativnu politiku ministra Gizoa (1840-1848). Vodeći u inostranim poslovima miroljubivu, popustljivu i, za mnoge Francuze, ponižavajuću politiku, Luj-Filip I se u unutrašnjoj politici sve više vezivao za bankovnu aristokratiju i franc. privredi đavao ton i sadržinu ekonom. liberalizma. Kad je protiv njega i ministra Gizoa 1848. izbila februarska revolucija (v.), on je uzalud pokušao da abdicira u korist svoga unuka, grofa od Pariza. Dok se u Francuskoj uvodila 2. republika Luj-Filip se preko Normandije sklonio u Englesku. LUKRECIJE TIT KAR, rim. filozof i pesnik (96-55. pre n. e.), predstavnik slobodoumne ant. misli u Rimu. Materijalista po shvatanju, napisao je jedinstven spev u heksametrima De rerum natura (O prirodi stvari) dokazujući da svetom vladaju materijalni, prirodni zakoni. Na materijalistički način objašnjavao je i postanak i razvitak ljudskog društva. Sve je to opevao u stihu u poemi od 6 knjiga. Savremenici su ga osobito cenili dok su ga u srednjem v. nazivali najtipični jim predstavnikom bezbožništva i pokvarenosti. LUKSEMBURG, veliko vojvodstvo koje je u antičko doba bilo u sklopu Galije. Luksemburška grofovija potiče od grofa Zigfrida, s kraja X v., a dobila je ime po gradu Lucilinburbuc. Luksemburški grofovi stiču titulu vojvode 1354. god. Sredinom XV v. vojvodstvo dolazi u posed burgundskih vojvoda, zatim austrijskih, a od 1555. god. španskih Habsburgovaca. U francusko-nemačkim ratovima XVI i XVII v. jedan deo vojvodstva dospeva pod vlast Francuske. Pod Habsburgovcima je,
LUKSEMBURG ponovo u celini, od 1697. do 1794. god., a zatim, do 1814, pod Francuskom. Odlukom Bečkog kongresa Luksemburg ulazi u personalnu uniju s Nizozemskim Kraljevstvom. Personalna unija s Holandijom raskinuta je 1890. god. Nemačke trupe su ga okupirale i u 1. i u 2. svet. ratu. God. 1947. Luksemburg je postao član Beneluksa, a 1949. pristupio je Atlantskom paktu. Prema ustavu od 1868. god. Luksemburg je ustavna monarhija na čelu s velikim vojvodom. LUKSEMBURG, Roza (Luxemburg, Rosa, 1871-1919), jedan od vođa poljskog i nemačkog radničkog pokreta. Rođe na u Poljskoj, R. Luksemburg već kao studentkinja na Varšavskom univerzitetu pristupa radničkom pokretu i ilegalnoj partiji Proletarijat. Sklonivši se u švajcarsku, gde je, u Cirihu, odbranila doktorsku disertaiciju Industrijski razvitak Poljske
(1897, ona učestvuje u osnivanju socijal-demokratske partije Poljske. Zatim prelazi u Nemačku, deluje u okvirima SocijaldemokraRoza Luksemburg tske partije i piše niz članaka protiv Bernštajnove revizije marksizma (Socijalna reforma ili revolucija?). Od 1905. ona ponovo prelazi u Varšavu privučena događajima prve ruske revolucije. Tu je uhapšena, a zatim puštena iz zatvora uz kauciju kao teško obolela. Uporedo sa svojim aktivnim revolucionarnim radom, R. Luksemburg se l>avila i naučnim izučavanjem problema političke ekonomije. Posle Uvoda u političku ekonomiju, ona 1913. god. objavljuje svoje najveće i najznačajnije delo Akumulacija kapitala, u kojem je razvila tezu da se akumulacija u kapitalističkom društvu može vršiti jedino na račun seljačke i zanatlijske, tj. nekapitalističke privrede, čijim nestankom mora doći do automatskog sloma kapitalizma usled sopstvenih unutrašnjih protivurečnosti. U prvom svetskom ratu, R. Luksemburg ostaje na pozicijama internacionalizma i antiimperijalizma, tako da dolazi u sukob s nemačkim socijaldemokratama koji su pružili podršku vladajućim militarističkim krugovima. U zajednici sa K. Libknehtom, F. Meringom i K. Cetkin, ona obrazuje Savez „Spartak". U toku rata je dva puta hapšena (1915-1916, 1916-1918). U zatvoru je napisala brošuru Kriza socijaldemokratije, koja je štampana pod pseudonimom Junius. Izišavši iz zatvora u toku novembarske revolucije 1918, ona radi na obrazova-
1..UTER
386
nju KP Nemačke i igra najvidniju ulogu na njenom osnivačkom kongresu. Ubijena je zajedno s K. Lipknehtom posle ugušenja ustanka nemačkih radnika, 15. jan. 1919. LUTER, Martin (Luther, Martin, 14831546), tvorac protestantizma (v.) i vođa reformacije u Nemačkoj. Rođen je u rudarskoj porodici koja mu je omogućila nesmetano školovanje tako da se 1501. god. upisao na univerzitet. Posle završenih studija na izričit zahtev svoga oca upisao je pravo, ali ga nije završio pošto je 1507. god. postao sveštenik. Kao izvanredno talentovan i obrazovan počeo je već sledeće godine da drži predavanja iz moralne filozofije na Univerzitetu u Erfurtu. Jedno vreme boravio je u Rimu, gde je upoznao raskošni život i svu pokvarenost na papskom dvoru. Ogorčen na crkvene vrhove oštro je u~tao protiv indulgencije - opraštanje od grehova, koja je papi i visokom sveštenstvu donosila ogromne prihode. Svoje novo učenje napisao je u obliku 93 teze i izložio ih na vratima crkve u Vitenbergu (1517). Time je otpočeo novi verski pokret protiv kat. crkve, poznat pod imenom reformacija (v.). Rimski papa i visoki kler bili su preneraženi ovim postupkom Lutera. Zahtevali su od njega da se odrekne ovog novog učenja koje je u potpunoj suprotnosti sa službenim učenjem crkve. Međutim, Luter je još energičnije odbacio ove zahteve, što je prisililo rim. papu da 1520. god. izda bulu kojom je osudio Luterovo učenje. Cim je primio bulu, Luter je izašao na ulicu i javno je spalio. Odbačen od crkve, morao je da se krije, pošto su počeli da ga proganjaju zajedno sa njegovim pristalicama. Postepeno, kod Lutera je nestajalo borbenog duha i on počinje da se odvaja od naprednih duhova svoga vremena. Došao je u sukob sa Tomom Martin Luter Mincerom (v.) zbog neuspelog pokušaja da posreduje za vreme seljačkog rata (v.) u Nemačkoj. Prema ovom pokretu zauzeo je izrazito neprijateljski stav, zahtevajući da se ustanici nemilosrdno progone i ubijaju na javnim mestima. Luter je svojim prevodom Sv. pisma na narodni jezik dao Nemcima zajednički književni jezik. LUVERTIR TUSEN (Louverture Toussaint, 1743-1803), vođ Crnaca za oslo-
f~n
"LUZičKI
SRBI
bodenje od ropstva i za nezavisnost na Haitiju, nazvan „Crni Napoleon". U borbi protiv engl. osvajača postao je doživotni predsednik Haitija. Zatim je pao. u nemilost franc. kolonizatora, pa ga Je Napoleonov general Lekler uhvatio i prebacio u Francusku. Umro je u zatvoru. LUVOA, Fransoa Mišel (Louvois, Fran!;Ois-Michel, 1641-1691), min. vojske Luja XIV. Sproveo je reorganizaciju franc. vojske. Podsticao je kralja na osvajačke ratove, zbog čega je nazvan „zao duh Luja XIV". LUVR (Louvre), dvorac franc. kraljeva, palata i muzej u Parizu u kome se nalaze najveće zbirke svetske umetnosti. Počeo je da se gradi kao tvrđava za vreme Filipa Avgusta 1204. god. Docnije je znatno preuređen i u njemu su mnogi franc. kraljevi boravili kao u svom dvorcu. U tom periodu prvobitni izgled zgrade znatno je izmenio svoj lik. Neki kraljevi su ga preuređivali i dograđivali mu nove komplekse zgrada u stilovima pojedinih umetničkih epoha. Za vreme velike franc. buržoaske revolucije pretvoren je u muzej, po odluci revolucionarne vlade (1793). Otada u njemu se nalaze umetničke zbirke i dela najpoznatijih svetskih umetnika. Njegova riznica naročito je obogaćena za vreme vladavine kralja Luja XIV, dok su za vreme revolucije u njegove trezore smeštene sve umetničke vrednosti koje su se nalazile širom Francuske, po manastirima i crkvama. Počev od XIX v. njegove zbirke se povećavaju kupovinom, poklonima i otkrićima franc. arheologa značajnih umetničkih predmeta iz aut. doba u Egiptu i Grčkoj. LUZICKI SRBI, nekada brojno slovensko pleme koje je naseljavalo prostor između Odre i Labe. Plemena Lužiča na i Milčana dugo su vodili borbu protiv Franaka i Sasa. U X v. pokorio ih je nemački car Oton I (936-73). Gornjolužički Srbi potpali su pod nem. vlast, a donjolužičke Srbe pokorio je polj. kralj Boleslav Hrabri (1018), da bi 1136. potpali pod vlast mejsenskih nem. markgrofova. Jedno kratko vreme Lužice su bile pod vlašću če ških vladara Luksemburgovaca, da bi potom opet pripale nem. kraljevima. Počev od XIV v. otpočinje germanizacija L. S. i trajaće sve do XIX v. Bečkim kongresom (1815) Donje Lužice je pripojeno Pruskoj, a Gornje Saksoniji. Oko polovine XIX v. kod L. S. razvija se nacionalna svest i težnja ka kult. i nacionalnoj autonomiji. Za vreme Hitlerove strahovlade gušena su sva prava Lužičkih Srba. Danas su L. S. u DR Nemačkoj dobili sva polit., kult. i ekonom. prava.
LJOTIC
MABLI
LJ LJOTIC, Dimitrije (12. avg. 1891. Beograd - 23. apr. 1954. Gorica), osnivač fašističke organizacije „Zbor" i ratni zločinac i saradnik okupatora. Do 2. svetskog rata bavio se advokaturom u Smederevu a pred 2. svetski rat formirao je fašističku organizaciju „Zbor" (1934). Okupacijom zemlje stavlja se u sl.užbu okupatora i otvoreno sarađuje sa kvislinškom vladom M. Nedića, formirajući i vojne jedinice „Srpski dobrovoljački korpus". Pripadnici njegove organizacije po njemu su nosili ime „lj otićevci". LJUDEVIT POSAVSKI (vladao 817-23), knez Posavske Hrvatske. Osvajanjima Karla Velikog uništen je avarska-slovenski savez, te je Hrvatska priznala franačku vlast. Franci su Hrvatsku podelili na Posavsku, kojom je upravljao domaći knez Ljudevit i Dalmatinsku Hrvatsku sa Bornom na čelu. Protiv franačke vlasti i okrutnosti furlanskog markgrofa Kadolaha našli su se zajedno hrv. narod i plemstvo, te je Ljudevit podigao ustanak 819. god. Franački izvori pominju da su ustanicima pristupili Panonski Slovenci i Timočani, srpsko pleme koje se ocepilo od Bugara. Knez Borna ostao je veran Francima, jer se bojao da protiv sebe ne izazove Franke i Vizantince, koji su držali temu Dalmaciju. U sukobu na r. Kupi vojska Ljudevita Posavskog porazila je Bornu i njegove vitezove, koji su po nalogu Franaka pošli da uguše ustanak. Posle ovog uspeha ustanika Ljudevitu su prišli Slovenci iz
gornje Posavine i Karantanije. Tek 822. god. Franci su uspeli da slome otpor ustanika. Ljudevit se povukao posle sloma „k Srbima", plemenu za koje kažu da je držalo veliki deo Dalmacije, kod Borninog ujaka, Ljudemisla. Po nalogu Franaka Ljudevit je ubijen iz potaje. Tako je propao prvi pokušaj jednog slovenskog kneza da okupi pod svoju vlast veći deo Južnih Slovena. LJUTICI - VILCI, staro slovensko pleme koje je živelo na srednjoj Labi sve do r. Odre. Pored Ljutića, u njihovom sastavu živeli su Gavoljani, Redariji, Ukrjani i dr. plemena. Ljutiće je pokorio Karlo Veliki, franački car, a posle njegove smrti njima je zagospodario kralj Henrih Ptičar (919-36). Nemački osvajači su surovo postupali prema Slavenima, uništavali ih i raseljavali. Jedan od markgrofova Otona I (936-73), Geron, za vreme jedne gozbe je pobio 30 slovenskih knezova. Godine 983. planuo je ustanak Polapskih Slavena i Ljutića. Ustanici su porazili Nemce, njihove sveštenike i čitav vek živeli u slobodi, vraćajući se svojoj paganskoj religiji i rodovskoj zajednici. Napori Henriha od Velfa i Albrehta Medveda, vazala nem. careva iz porodice Hoenštaufovaca, bili su usmereni protiv Polapskih Slavena i Ljutića. Veštom politikom i pritvornošću uspeli su Nemci da pokore Ljutiće i da ih germaniziraju, tako da im se od XIV v. gubi trag.
M MABIJON, Zan (Mabillon, Dom Jean, 1632-1707), franc. benediktinac, istoričar i erudita, znamenit kao urednik i pisac kritičkih publikacija o istoriji benediktinaca (Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti; Les Annales de l'ordre de saint Benoit). Napisao je prvu raspravu o diplomatici (De Re diplomatica, 1681), tako da se smatra jednim od osnivača pomoćnih istorijskih nauka. MABLI, Gabriel-Bono de (Mably, Gabriel-Bonnot de, 1709-1785), franc. fi-
lozof, moralist, teoretičar politike i istoričar, pisac dela: Javno pravo u Evropi (1746), O građanskim pravima i dužnostima (1758), Razmatranja o istoriji Francuske (1765), O zakonodavstvu (1776). Blizak Rusou (Rousseau), zastupao je mišljenje da je u društvu nestalo jednakosti nestankom „prirodnih prava" i pojavom privatnog vlasništva. Kao komunist-utopist smatrao je da se društvene nejednakosti mogu isko-
388
MACINI
reniti
jedino
ukidanjem
privatne
uvođenjem kolektivne svojine. MACINI, Đuzepe (Mazzini, Giuseppe, 1805-1872), ital. političar i borac za
ujedinjenje Italije. Kao mladić javno je istupao kao revolucionarni demokrata, zbog čega je bio osuđen a posle izlaska iz zatvora prognan iz zemlje. Za vreme svog boravka u tuđini organizovao je revolucionarno društvo „Mlada Italija" (1831), kome je glavni cilj bio oslobođenje zemlje i stvaranje republike. Ovom društvu pristupili su mnogi članovi, među kojima i Garibaldi (v.). Vrativši se u zemlju uzeo je učešće u borbama za ujedinjenje Italije 1848-1849. god„ kad se našao na čelu Rimske republike. God. 1850. bio je jedan od osnivača Evropskog demokratskog odbora u Londonu. Organizovao je nekoliko neuspelih ustanaka (1852, 1853, 1857) i pomagao Garibaldijeve poduhvate 1860, 1862. i 1867. god. Pokušao je da izvrši republikanski prevrat na Siciliji (1870) i pred smrt se ilegalno vratio u Italiju. Macini je bio najveći ideolog ital. Rizorđimenta: borio se za ideale demokratije, narodnog suvereniteta, republikanskih i federativnih koncepcija nove Evrope. Glavne neprijatelje je video u klerikalizmu i u Austriji. MACEK, Vladimir, političar (Jastrebarsko 1879-1964), predsednik Hrvatske seljačke stranke i potpredsednik vlade Kraljevine Jugoslavije. - Na čelo HSS dolazi posle smrti Radića a između 1935. i 1938. postaje nosilac liste Udružene opozicije. A vgusta 1939. potpisnik je sporazuma sa Jugoslovenskom radikalnom zajednicom D. Cvetkovića, radi rešenja hrv. pitanja. Posle toga ulazi u vladu i postaje njen potpredsednik. Zajedno sa Cvetkovićem postaje potpisnik pakta od 25. marta 1941. kojim je Kraljevina Jugoslavija pristupila osovini. Po okupaciji zemlje poziva hrv. narod da se pokori okupatoru i jedan je od· pomagača u stvaranju i održavanju Nezavisne Države Hrvatske. Po porazu ustaša, zajedno sa njima beži u inostranstvo. Po svom polit. ubeđenju bio je predstavnik reakcionarnih građanskih shvatanja i otvoreni neprijatelj radničke klase i KPJ. Svojim stavom u velikoj meri doprineo je razbijanju Kraljevine Jugoslavije, a u emigraciji nastavio je borbu protiv nove Jugoslavije. MACVANSKA BANOVINA, odbrambeno ugar. područje; osnovao ju je Bela IV, ugarsko-hrvatski kralj, sredinom XIII v. Zahvatala je oblast Mačve do Beograda, Valjeva i r. Kolubare. Srpski vladari težili su da se dočepaju ove banovine. Kralj Dragutin Nemanjić dobio je M. B. na upravu od svog tasta Stefana V, ugarsko-hrvatskog kra-
MAĐARSKA
SOCIJALISTICKA
lja. Posle Dragutinove smrti M. B. je ponovo pripala Ugrima. Banovinu je pokušao da pripoji svojoj drž. car Dušan, ali su njegova osvajanja bila kratkog veka. Ugarska je darovala M. B. despotu Stefanu Lazareviću, posle bitke kod Angore (1402), pod ugovorom da se posle despotove smrti ponovo vrati ugar. kruni. Padom Srbije pod tur. vlast (1459) Turci su privremeno zagospodarili Mačvom. Kada je Matija Korvin, ugarsko-hrvatski kralj 1476. god. oslobodio Šabac, stvorio je ponovo M. B. kao vojnu bazu protiv Turaka. Padom Beograda i Šapca 1521. god. M. B. je prestala da postoji. MAĐARONI, v. Ilirski pokret i političke stranke kod Južnih SLovena. v. Ugarska.
MAĐARSl{A,
MAĐARSKA SOCIJALISTIČKA
REVOLUCIJA (21. mart 1919 - 3. avg. 1919). - Posle raspada Austro-Ugarske Monarhije, Mađari su se nakon 400 god. potčinjenosti oslobodili vlasti Habzburga i Austrije. U nov. 1918. proglašena je Nezavisna Republika Mađarska, ali time mađarski nar. nije dobio potpunu slobodu. U zemlji je ostalo niz nerešenih pitanja, a oktobarska socijalistička revolucija i teške posledice rata stvorile su revolucionarno vrenje u Mađarskoj. U takvoj situaciji 20. nov. 1918. osnovana je Komunistička partija Mađarske. Buržoaska vlada uz upotrebu vojske i sile trudi se da uništi i onemogući svaku aktivnost KP Mađar ske. Brojne pobune seljaka koji su tražili potpuno rešenje svoga položaja, kao i masovni štrajkovi radnika, prinudili su buržoasku vladu da 20. marta 1919. podnese ostavku. Sledećeg dana Socijaldemokratska stranka, koja je dotle učestvovala u buržoaskoj vladi, prihvatila je program KP s kojom se ujedinila. 21. marta ujedinjena radnič ka klasa preuzima vlast bez krvi i proglašava Sovjetsku Republiku Mađarsku. Nova revolucionarna vlada osniva Crvenu armiju i bori se protivu kontrarevolucionarnih četa u samoj Mađarskoj. Vlada istovremeno zavodi niz reformi u školstvu, vrši socijalizaciju tvornica, rudnika, saobraćaja i banaka. Priznaje svim narodima Mađar ske pravo na samoopredeljenje do oce.pljenja. Na izborima 7. apr. 1919. dobija ogromnu većinu. U rešavanju agramog pitanja ne ide do kraja, što odvaja seljake od nove vlade i negativno utiče na krajnji ishod revolucije. Antanta organizuje pohod na Sovjetsku Mađarsku, što dovodi 1. avg. 1919. do ostavke sovjetske vlade, koja predaje vlast desnim socijaldemokratima. Dva dana kasnije kontrarevolucionarne trupe Antante ulaze u Budimpeštu. Na čelo Mađarske dolazi admiral Horti koji zavodi beli teror.
MADENTA
389
MADENTA (Magenta), grad zapadno od Milana, Italija. U prostoru od reke Tičino do Mađente odigrala se, 4. juna 1859. god. bitka između savezničkih (Francuska i Pijemont) snaga, pod komandom Napoleona III, i austrijskih snaga, kojima je zapovedao general Đulaj. Austrijanci su bili potučeni, ali su se nesmetano povukli, po ranije utvrđenom planu. Za grad su vođene i ulične borbe. Gubici Austrijanaca iznosili su oko 10 500, uračunavši i zarobljenike, dok su saveznici imali oko 4 500 poginulih, ranjenih i nestalih. Bitkama kod Mađente i Solferina (v.) Austrija je izgubila rat i bila prisiljena da se odrekne Lombardije. MAGADHA, ant. carstvo u Indiji. Početkom VI v, pre n. e. među 16 država u Indiji bila je jedna od najznačaj nijih. Svoj puni procvat doživela na prelazu iz VI u V v. pre n. e. U to vreme prestonica Pataliputra bila je najveći i najbogatiji gr. u Indiji. Teritorija joj se prostirala od Himalaja do r. Ganga. Svoju moć sačuvala je sve do dolaska Aleksandra Makedonskog u Indiju krajem IV v. pre n. e. MAGELAN, Ftrnando (Magallanes, Fernando de, oko 1480-1521), portugalski pomorac, jedan od najvećih svetskih moreplovaca. U službi špan. dvora organizovao je 1519. god. prvu plovidbu oko sveta. Prilikom ispitivanja jugoist. obale Juž. Amerike pronašao je moreuz, širok od 2 do 24 km, koji je po njemu nazvan Magelanov moreuz. Pošto je brodovima prošao kroz moreuz uplovio je u Veliki okean koji je nazvao Tihim, zbog toga što u njemu nije naišao na talase kao što je to bio slučaj za vreme plovidbe po Atlantskom okeanu. Za vreme ove ekspedicije ubili su ga urođenici na Filipinskim ostrvima. MAGISTRATI, visoki funkcioneri u starom Rimu. Na prvom mestu isticali su se konzuli, pretori i cenzori a posle ovih po rangu su dolazili nar. tribuni, edili i kvestori. Svi su oni zavisili od rim. Senata koji je imao veliki ugled a još veći uticaj u vođenju spoljne i unutrašnje politike. U počet ku za M. mogli su biti birani samo predstavnici patricija, i to većinom oni najbogatiji, dok od kraja V v. pre n. e. za nar. tribune i edile nisu počeli da se biraju funkcioneri iz redova plebejaca. U daljem razvitku M. su postali pristupačni plebejcima bez izuzetaka. Svi M. izdavali su za svoja područja pravila nazvana ediktima. Sa sve većim usavršavanjem administracije u Rimu bio je zaveden strogi red kojim je rim. građanin mogao sticati pojedine magistrate. Redosled je bio sledeći: kvestor, nar. tribun, edil, pretor i konzul i bio je uslovljen godinama sta-
MAHMUD
rosti. Početkom I v. počeo ih je postavljati Senat čime su izgubili raniji značaj. Krajem III i početkom IV v. konačno su ukinuti. MAGISTRATURE, najviše drž. službe u starom Rimu ili lica koja su vršila drž. vlast. Naziv se često upotrebljavao i za same magilstrale (v.), kao i za period u kome je trajala vlast izabranih. Ovim imenom nazivale su se najviše administrativne vlasti i institucije u kojima su se one nalazile. MAGNA CHARTA LIBERTATUM (VELIKA POVELJA SLOBODE, engl. THE GREAT CHARTER), prvi pisani ustavni akt Engleske, koji je izdao engl. kralj Jovan Bez Zemlje, 1215. god. Primoran od barona da potvrdi povelju, kralj se obavezao da će poštovati prava crkve, barona, sitnog plemstva i gradova. Kralj nije mogao lišiti slobode nijednog podanika bez odluke suda; zagarantovao je slobodnu trgovinu, a nikakvu novčanu pomoć nije mogao tražiti bez saglasnosti veća kraljevine. Veće kraljevine sazivalo se na kraljev poziv. Cinili su ga svetovno i duhovno plemstvo i vodilo je računa o tome da se odredbe Povelje poštuju. U slučaju da se kralj ogreši, baroni su imali pravo da ga oružjem nateraju na poštovanje ovog zakona. Velika povelja slobode označava pobedu plemstva i ograničavanje kraljeve slobode. MAGNAT, polj. i ugar. srednjovekovni velikoposednici i vlastela koji su igrali značajnu ulogu u polit. i privrednom životu. Danas je naziv za krupne kapitaliste u buržoaskim državama, pr. finansijski magnat. MAHARADZA, veliki kralj, titula najmoćnijih vladara u staroj Indiji. Postajao je od radže neke drž. koji bi uspeo da pokori svoje susede i da od nekoliko manjih drž. stvori veliko Carstvo. U srednjem v. naziv je upotrebljavan samo za nezavisne vladare, dok je u novije vreme titula lokalnih vladara. MAHMUD I (1700-1754, vladao od 1730), osmanski sultan. Sin Murada II. Došao na presto posle svrgavanja Ahmeda III, u pobuni zorbe pod vodstvom Patrone Ralila. Započeo je vladavinu gušenjem ove pobune i zavođenjem reda u Carigradu. Naredne godine poveo je rat protiv persijskog šaha Tahmaspa, a posle dolaska Nadir šaha, zaključio mir s Persijom. Zbog rus. upada na Krim, objavio je rat Rusiji (1736), u koji je, 1737, ušla Austrija. Posle neuspeha u prvim dvema ratnim godinama, tur. vojska je povratila Niš (1738), a zatim, posle velike pobede nad Austrijancima kod Grocke (15. jula 1739), opsela Beograd. Uz pomoć franc. diplomatije, povratio je Beograd, izgubljen mirom u Požarevcu (1718). Zb_og
MAHMUD
390
pokušaja Nadir šaha da osvoji Bagdad, ponovo je zaratio na Persiju (17421746) i zaključio mir posle dovođenja sina Husein šaha na persijski presto. Umro je 1754. na konju, na povratku iz džamije. Vladavina Muhmuda I smatra se sređenom i neremećenom vidnijim neredima. Njegov najveći uspeh je vraćanje Beograda i sev. Srbije u granice Osmanskog Carstva. MAHMUD II (1775-1839, vladao od 1808), osmanski sultan. Došao je na presto posle svrgavanja Mustafe IV. Odmah po stupanju na vlast, preduzeo je energičnije mere protiv ustaničke Srbije, ali ju je savladao tek posle sklapanja bukureškog mira (1812) s Rusijom, 1813. Odlukom Bečkog kongresa (1815), izgubio je Besarabiju u korist Rusije; Jonska o. dobila su autonomiju, a engl. brodovi slobodan prolaz kroz Dardanele. Da zaustavi propadanje Carstva, nastavio je, smišljenije, reformnu politiku Selima III: uveo prve novine na tur. i franc. jeziku, evrop. odelo, reformisao vojsku, finansije, poštu. Kako su glavni protivnici njegovih reformnih napora bili janičari, ukinuo je ovu zastarelu vojsku (1826), izazvavši time oštru reakciju u Bosni i Albaniji. U međuvre menu, jedrenskim mirom (1829) obavezao se da ustupi Rusiji ušće Dunava; potvrdi privilegije Vlaškoj i Moldaviji; prizna nezavisnost Grčke i autonomiju kneževine Srbije (1830). Mirom u Kutahiji (1833) obavezao se da prizna egipat. namesnika Muhamed Aliju za naslednog vicekralja (hediva). MAHNIC, Anton (1850-1920), biskup i osnivač klerikalnog pokreta u Sloveniji Bio je protivnik borbenog nacionalnog pokreta, a zalagao se za legitimna prava istor. pokrajina. Zahtevao je određena nacionalna prava za Slovence, ali je podređivao narodnost veri. Napada sloboumnu knjiž. i zahteva jačanje autoriteta crkve. MAJA, narod u prekolumbovskoj Americi, uglavnom Srednjoj, koji je u prvom milenijumu naše ere imao moćnu „Staru državu" s veoma razvijenom civilizacijom i s velikim gradovima, koji su još uvek predmet arheoloških istraživanja. Naročito procvat doživela je država Maja na poluostrvu Jukatan, od sredine X do kraja XII v„ o čemu svedoče ostaci njihovih gradova, a naročito veliki hramovi u obliku piramida. Imali su razvijenu matematiku, astronomiju, hronologiju, precizan kalendar, veštinu pisanja i izgrađen sistem navodnjavanja. Na temeljima civilizacije Maja nastale su one amer. kulture, pre svega kultura Acteka, koje su zatekli Evropljani. MAJESTAS CAROLINA (Karlov majestat), zakonik Karla IV, češ. kralja i
MAJSKA OF ANZIV A rimsko-nemačkog
cara, koji sadrži popis češ. prava, objavljen 1355. god. Ceški sabor je odbacio ovaj zakonik, jer je u njemu kraljevski apsolutizam bio isuviše naglašen; Karlo IV morao ga se odreći; da bi spasao svoj autoritet, objavio je da je zakonik „izgoreo'', međutim, tekst Majestata je u celini sačuvan, a njegove odredbe su kasnije primenjivane u Ceškoj kao običajno zemaljsko pravo. MAJN KAMPF, v. Nacizam. MAJORAT, prvenstvo po godinama rođenja kojim se obezbeđivalo pravo nasledstva u porodicama sa većiln brojem muških lica. Naročito je bio razvijen u feudalno doba kada je na osnovu odredaba feudalnog prava sprovođen bez pogovora. Odnosio se i na bliske rođake pokojnika darodavca koji nije imao muškog potomka. Na taj način velika feudalna imanja sačuvana su od deoba i propasti. MAJORDOM (lat. maior domus - viši službenik kuće), u srednjovekovnom društvu-nadzornik posluge i upravitelJ dvorca; u franačkoj državi, u doba Merovinga, najuticajniji službenik u drž„ koji nosi naziv i potkralj. Majordom Pipin III potisnuo je dinastiju Merovinga s vlasti, a Sabor kraljevine ga je proglasio za kralja u Soasonu 751. god. MAJSKA DEKLARACIJA (30. maj 1917), izjava nar. zastupnika Jugoslovenskog kluba data u bečkom Carevinskom veću. U deklaraciji između ostalog je stajala: da na temelju narodnoga načela i hrv. državnog prava, predstavnici Jugoslavenskog kluba zahtevaju ujedinjenje svih zemalja u monarhiji, u kojima žive Slovenci, Hrvati i Srbi, u jedno samostalno, od svakog gospodstva tuđih naroda slobodno i na demokratskoj podlozi osnovano državno telo, te će se sa svom snagom zauzeti za stvaranje ovoga zahteva svoga jednog te istog naroda. Iako je istup predstavnika Jugoslavenskog kluba bio značajan u momentu kada je učinjen, on je u suštini, značio negaciju ideje ujedinjenja kroz rušenje Austro-Ugarske monarhije. Majska deklaracija bila je u suštini suprotna već izraženim polit. stavovima i zahtevima Jugoslovenskog odbora i srpske vlade o stvaranju zajedničke drž. i rušenju dvojne monarhije. Tražeći ujedinjenje dela južnih Slovena, M. D. je zastupala stanovište o očuvanju Austro-Ugarske. Kao takva ona je bila instrument za kanalisanje revolucionarnog pokreta nar. masa u težnji očuvanja po svaku cenu jedinstvene Austro-Ugarske države. MAJSKA OFANZIVA U MAKEDONIH, trajala je od 25. apr. do 19. juna 1944. - U vezi sa poslednjim pokušajima
MAJSKI PREVRAT
391
da likvidira Narodnooslobodilačku vojsku i Vrhovni štab (desant na Drvar), nemačke snage su na čitavoj teritoriji Jugoslavije krenule u opštu ofanzivu radi uništenja NOV. Prodor Crvene armije u Rumuniju, na domak Srbije, otežavao je nemačkoj armijskoj grupi „E" povlačenje iz Grčke. U tom cilju je nem. komanda preduzela ofanzivna dejstva u Makedoniji i Pomoravlju poznata pod imenom proletnja ofanziva ili majska ofanziva. Glavne borbe vođene su u zap. Makedoniji, dok u manjoj meri u centralnoj. U zajednici sa nem. jedinicama učestvovale su i 3 bugarske divizije i niz manjih jedinica bugarske vojske. Svi pokušaji neprijatelja da likvidiraju partizanske jedinicce u zap. Makedoniji ostali su bez uspeha, tako da je i ovaj poslednji pokušaj neprijateljske ofanzive završen bez uspeha. MAJSKI PREVRAT, oficirski puč, izvršen noću između 28. i 29. maja 1903. u Beogradu. Zaverenici su ubili kralja Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu. Organizator zaverenika bio je Dragutin Dimitrijević Apis. Oficirima su prišli i neki drugorazredni političari, a stajali su u vezi sa pretendentom na srp. presto, Petrom Karađorđevićem. Pored kralja i kraljice zaverenici su ubili predsednika vlade, generala Dimitrija Cincar-Markovića, vojnog ministra, generala Milovana Pavlovića i 2 kraljičina brata, Lunjevice. Vladu je obrazovao Jovan Avakumović. 4. juna sastala se Narodna skupština, koja je vratila ustav od 1888. i za kralja izabrala Petra Karađorđevića. Majskim prevratom je u Srbiji zaveden režim građanske demokratije. Prestale su unutrašnje krize i u Srbiji je došlo do privrednog i kult. poleta. Srbija postaje centar borbe za oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena. MAJSKO SAVETOVANJE KPJ, održano je u Zagrebu 1941. početkom maja. - Posle kratkotrajnog aprilskog rata i razbijanja Kraljevine Jugoslavije, te bekstva vlade i kralja iz zemlje, a izdajničkog stava većine buržoaskih političara i stranaka, sa napuštenim narodom ostala je samo KPJ. Ona je uveliko vršila pripreme za oružani ustanak protivu okupatora i domaćih izdajnika. U tim pripremama početkom maja 1941. god. održano je u Zagrebu, poznato majsko savetovanje, kome su bili prisutni delegati iz svih nacionalnih i pokrajinskih partijskih rukovodstava, osim Makedonije. U referatu koji je podneo J. B. Tito i diskusiju analizirani su protekli događaji i situacija u Jugoslaviji posle aprilskog rata. Savetovanje je istaklo da okrutni okupatorski sistem, kao i izdajnički stav većine grupa i političara domaće
MAKAR O V
buržoazije, neminovno dovodi do pojačanog otpora naroda. U takvim uslovima jedino je KPJ ostala verna narodima Jugoslavije i bila jedina snaga kadra da ujedini sve jugoslavenske narode i povede ih u borbu za nacionalno oslobođenje i bolju budućnost. Savetovanje je konstatovalo da se KPJ nalazi pred izvršenjem svoje istor. misije organizovanje i predvođenje naroda Jugoslavije u borbi protivu okupatora i domaće izdajničke buržoazije za nacionalno i socijalno oslobođenje. Pred KPJ se postavlja osnovni zadatak okupljanja svih slojeva naroda, bez obzira na polit„ verske, nacionalne i dr. razlike, u jedinstveni front borbe protivu okupatora i njegovih domaćih slugu. Na savetovanju je konstatovano da je KPJ idejno i organizaciono sposobna i spremna da na sebe uzme izvršenje ovog istor. zadatka. Radi neposrednih priprema za oružanu borbu protivu okupatora, na Savetovanju je doneta odluka da se pri svim partijskim rukovodstvima obrazuju vojni komiteti, po uzoru na Vojni komitet pri CK KPJ. Pored ovih odluka M. s. je donelo i niz organizacionih odluka značajnih za pun uspeh savetovanja. Majsko savetovanje KPJ imalo je izvanredan značaj. Ono je pokazalo da je jugoslovenskim komunisti~ ma bila jasna perspektiva i da su om bili spremni da povedu svoje narode u oslobodilačku borbu u jednom od najtežih trenutaka u njihovoj istoriji. Kasniji razvitak događaja potvrdio je s"'.e pretpostavke i odluke donete na maJskom savetovanju. MAK MAHON (Mac Mahon, Marie-Edme-Patrice-Maurice de, 1808-1893), vojvoda od Mađente, maršal Francuske, preds. Treće republike. Stvarajući uporedo političku i vojničku karijeru, uče stvovao je u operacijama na Krimu (1855), u Alžiru (1858), Italiji (1859) i u francusko-pruskom ratu, u kojem je, kod Sedana, zarobljen (1870); zatim mu je poverena komanda nad versajskom vojskom, tako da je bio izvršilac odluke o ugušenju Komune. Nasledio je Tjera (Thiers) na položaju predsednika republike (1873-1879) kao lider monarhističke struje. MAKARIJE (XV v.) monah, prvi srp. štampar i glavni majstor štamparije Crnojevića na Cetinju, osnovane 1493. Posle pada Zete pod tur. vlast prebegao je u Rumuniju, gde je nastavio svoju štamparsku veštinu. Pred kraj života otišao je u manastir Hilandar, u Sv. Gori, gde je i umro. MAKAROV, Stepan Osipovič (18481904), ruski admiral, istraživač mora, pisac dela s područja okeanografije, pomorske taktike i navigacije. Izgradio je prvi ledolomac. Istakao se u ru-
MAKDONALD
392
sko-turskom (1877-1878) i rusko-japanskom ratu (1904-1905) u kojem je poginuo kod Port-Artura. MAKDONALD, Džems Ramzi (Mac-Donald, James Ramsy, 1866-1937), engl. političar, jedan od osnivača i, od 1911. god., vođa Laburističke partije. U socijalističkim pokretu bio je oportunista i zastupao tzv. „konstruktivni socijalizam" zasnovan na saradnji radništva i buržoazije. Bio je preds. laburističke vlade 1923-1924. i 1929-1931. god. MAKEDONIJA, - preistorijski i antički period; nisu otkriveni tragovi paleolitskog čoveka na tlu Makedonije, ali je otkriveno niz nalazišta iz srednjeg i kasnog neolita. Nalazi svedoče da je ovo područje pripadalo tzv. starčevač koj kulturi (Zelenikovo kod Skoplja, Tarinci kod Štipa, Porodin kod Bitolja). Stanovnici ovih naselja su bili zemljoradnici i stočari i u etničkom pogledu čine jednu grupu sa st. ist. Mediterana. U kasnom neolitu naseljava se st. podunavske kulture sa severa i jeladske kulture sa juga. Mešanjem ovog st. formiraju se tračka i ilirska plemena, koja se, pored domaćih Peonaca, uključuju u sklop grč. kulture sa posebnim maked. specifičnostima. Na ovom se području formira antička maked. država u VI v. pre n. e. (v. Stara Makedonija). Rimska se vlast u Makedoniji definitivno učvrstila 146. pre n. e. Romanizacija je zahvatila samo sev. Makedoniju, dok je juž. bila u sklopu grč. kulture. Posle podele carstva, Makedonija je pripala istočnom delu i doživljavala je, kao i ostali delovi Balkanskog poluostrva, burne promene u doba seobe naroda. - Srednji vek: u VII v. Makedoniju naseljavaju Sloveni, tako da srednjovekovna Makedonija ne predstavlja nastanak stare Maked. ni teritorijom ni stanovništvom. Slovenska plemena dolaze rano u dodir sa Vizantijom i brzo počinje proces raslojavanja i formiranja plemenskih saveza. Poznata su plemena Draguvita, Brsjaka, Sagudata, Rinhina, Strumljana i Smoljana. Od kraja VII v. te teritorije, tzv. sklavinije, Vizantija postepeno potčinjava svojoj vlasti. Kao suparnici Vizantije sredinom IX v. javljaju se Bugari, koji uspevaju da zavladaju većim delom Makedonije. Za vreme tih borbi došlo je do krupnih društvenih promena. Vrši se postepena feudalizacija društva, a pod bug. vlašću je izvršena hristijanizacija. Posle pokrštavanja javlja se u Makedoniji samostalni kult. centar, vezan za rad maked. prosvetitelja Klimenta i Nauma (kraj IX i početak X veka). Padom bug. drž. (971), Makedonija dolazi pod vizant. vlast. Ustankom maked. st., pod vodstvom Samuila, stvara se samostalna makedonska dr-
MAKEDONIJA
žava. Samuilo je uspeo da u borbi sa Vizantijom osvoji sev. Grčku, Albaniju, Zetu, Srbiju i sev. Bugarsku. Proglasio se carem i uspostavio je Ohridsku patrijaršiju. Posle poraza na Belasici (1014), Samuilo je umro, a njegovu je drž. uskoro uništio vizant. car Vasilije Makedonac. U XI v. Makedonci su 2 puta pokušali da se oslobode vizant. vlasti (ustanci 1040 i 1073). Krajem XII v. (u vezi sa borbama Srbije i obnovljene bug. drž. protiv Vizantije) uspeva da se osamostali u Makedoniji velikaš Dabromir Hrs, sa centrom u gr. Proseku. Krajem XII i početkom XIII v., Makedonija postaje objekt osvajanja susednih država - Raške, Bugarske, Latinskog Carstva, Epirske Despotovine. Pomoću Raške se u Makedoniji učvršćuje velikaš Strez, ali uskoro posle njegove smrti Makedonijom su zavladali Epirci, a 1230. Bugari. 80-ih godina XIII v. počinje širenje Srbije. Već je kralj Milutin (1282-1321) zavladao sev. Makedonijom, a za vlade cara Dušana cela Makedonija ulazi u sklop srpskog carstva. Posle Dušanove smrti u Makedoniji se osamostaljuje nekoliko državica. Zapadnom Makedonijom je zavladao Vukašin Mrnjavče vić, ist. Dejanovići, a jugoist. brat Vukašinov, despot Uglješa. Posle poraza Mrnjavčevića na Marici (1371), Makedonija dolazi pod vrhovnu, a posle smrti kralja Marka i Konstantina Dejanovića (1395) pod neposrednu tur. vlast. - Period Turske vlasti: od kraja XIV v. pa sve do 1912, Makedonija je bila pod tur. vlašću. Ovde je najranije od svih naših zemalja zaveden tur. feudalni sistem. Turci su u Makedoniju naselili znatan deo svog st„ a favorizovali su naseljavanje i dr. narodnosti (Albanaca, Grka, Jermena). Te naseljene narodnosti i starosedelač ko stanovništvo Vlaha i Cincara često su Turci iskorišćavali protiv slovenske većine. Sa privrednim i polit. opadanjem Turske u XVII i XVIII v. pogoršava se položaj pokorenog stanovništva. Citlučenjem se povećavaju feudalni nameti, množe se porezi i dr. obaveze. Rastrojstvo aparata i korupcija dovode do anarhije i nasilja svake vrste. To će biti uzroci raznovrsnih oblika otpora, od hajdučije do otvorenih buna i ustanaka (v. Karpošev ustanak). Krajem XVIII i početkom XIX v. tur. privreda preživljava krizu. Povezivanja Turske sa privredno razvijenijim zemljama Evrope pretvaraju Tursku u koloniju evrop. kapitala, dovode do rastrojstva feudalnu privredu, ali istovremeno se ubrzava proces razvitka kapitalističke privrede. U takvim uslovima se osobito pogoršao položaj maked. stanovništva. Ono je ugnjetavano od turskih feudalaca, drž. i grč.
MAKEDONSKA DINASTIJA
393
MAKEDONSKA DINASTIJA -
- -
- -
-
=
Gr2m"ca preĆM.z//;g SrJge 1878. -
GrilmC-;; pretenzjja Grc"J:e 19.92.
Srpsko-bugarsko ugovornafinjjs o pode/i Mekedon;re l.912.
z
[:l:l:(1:@@
Srft3'8 cXJ /.9f2.
khibfiltMM
lJugarslra do 1.912
c=J
Turslra do 1912
Oto2tJM
Makedonija u XIX i
trgovaca, koji drže monopol u gr. privredi i grčkog sveštenstva, koje rukovodi crkvom i školama. Protiv verske i kult. prevlasti Grka, „Fanariota", makedonska buržoazija vodi borbu budeći nacionalnu svest maked. naroda i tražeći slovenski jezik u crkvi i nar. jezik u školama (v. Narodni preporod kod Makedonaca; Konstantin Miladinov; Dimitar Miladinov). U toj borbi
protiv Fanariota maked. buržoazija istupa zajedno sa bugarskom. Ta se etapa borbe završava stvaranjem posebne crkve za slovensko st. Turske, tzv. egzarhije (v. Bugarska egzarhija). Time je grč. kult. uticaj zamenjen bugarskim. Krajem XIX v. otpočinje borba balkanskih državica za polit. i kult. uticaj u Makedoniji. Protiv te nacionalističke politike balkanskih buržoazija i protiv tur. ugnjetavanja poveo je borbu makedonski revolucionarni pokret (v. Vnatrešnata makedonska revoiucionarna organizacija). Ta nacionalnooslobodilačka borba maked. naroda kulminirala je u itindenskom ustanku (v.) 1903. Pokušaj velikih sila da reformama u Makedoniji izbegnu propast tur. vlasti nije dao rezultate. U uslovima tur. terora, akcije balkanskih drž. i velikih sila maked. narod nije mogao izvojevati nacionalno oslobođenje. Pokušaj Mladoturaka da reformama spasu tur. vlast na Balkanu
početkom
XX veka
nije urodio plodom, jer reforme nisu poboljšale položaj ugnjetavanog stanovništva. Sudbina Makedonije je bila u rukama balkanskih država. Nakon sklapanja Balkanskog saveza Turskoj je objavljen rat. Makedoniju su zauzele vojske Srbije, Bugarske i Grčke (v. Balkanski savez 1912; Baikanski ratovi). Posle 2. balkanskog rata mirov-
nim ugovorom u Bukureštu (1913), Makedonija je podeljena. Vardarsku je dobila Srbija, Pirinsku Bugarska i Egejsku Grčka. Makedonski narod je ostao razjedinjen i nacionalno porobljen. Tek je u nar. revoluciji narod Vardarske Makedonije izvojevao ravnopravnost i stvorio SR Makedoniju. MAKEDONSKA DINASTIJA, vizant. carska prodica; upravljala Vizantijom od 867. do 1034. god. Dobila je ime po osnivaču Vasiliju I, poreklom iz Makedonije, koji je ubistvom svog zaštitnika Mihaila III obezbedio sebi presto. Carevi makedonske dinastije su ukinuli reforme isavrijskih vladara i obnovili Justinijanove zakone, uništili borbenu pavlikijansku sektu, a monaštvu dodelili nova imanja. Novim zakonima Lava VI Mudrog, „Vasilikama", ozakonjen je feudalni poredak i stvoreni su solidni uslovi dinatima (v.) za prisvajanje seljačkih zemljišta i pretvaranje seljaka u parike (v.). Osnažen je, takođe, činovnički aparat i uveden složen si-
MAKENZEN
stem dvorskog ceremonijala, o čemu svedoči spis cara Konstantina VII Porfirogenita „O ceremonijama". Vizantija je očuvala svoje ekonom. pozicije u srednjovekovnom svetu, održala trgovačku hegemoniju na Crnom m. i Mediteranu, a trgovačke veze proširila uspostavljanjem prometa sa Juž. i !st. Slovenima. U spoljnoj politici maked. carevi imali su vidnog uspeha. Napadi rus. knezova na Carigrad nisu uspeli (907. i 941), ali su zato uspostavljeni trgovački odnosi i prisan kontakt sa Kijevskom Rusijom. Vizantija je osvojila Prvo Bugarsko Carstvo (971), un~ štila Samuilovo Carstvo (1014), pokorila Rašku. Ovi sjajni uspesi Vasilija II omogućili su širenje Vizantiji na Istok. Od Arabljana su oduzeti delovi Mesopotamije, Sirije i Jermenije,. a p~d vodstvom Nićifora Foke zauzeti su Kipar, Antiohija i mnogi dr. gradovi: Manje uspeha imali su maked. carevi na Zapadu. Stvaranjem novog feudalnog društva javljaju se moćne bogataške porodice Komnini, Anđeli, Kantakuzini i dr. koje će igrati vidnu ulogu u politici Vizantije. _Da bi o~ačali svoju vlast maked. carevi uvode SIStem pronija (v.) zemljišnih poklon~,. sl.. evrop. beneficijima, iz čega prmzilazi da dinati stiču položaj seniora nad slobodnim seljaštvom. Vizantijski carevi su pokušavali da zaustave snaženje krupnih feudalnih porodica i da prekinu proces obezemljivanja seljaš~y:a i stratiota. Roman I Lakapen, Niclfor Foka i Vasilije II izdavali su niz zakona da bi spasli vojne i poreske obveznike ali nijedan zakon nije postigao željeni cilj. Epigoni maked. dinastije sve više su zapadali u krizu; maked. dinastija je svrgnuta s prestola i nasledila je porodica Paflagonaca (1034). Najznačajniji vladari ove porodice su: Vasilije I (867-886), Lav VI Mudri (886-912), Konstantin VII Porfirogenit (945-58), Roman I Lakapen (921-48), Nićifor II Foka (963-~9)! Javan I Cimiskije (969-76), Vasili3e II (976-1025). MAKENZEN, August von, nem. feldmaršal. (16. dec. 1849 - 8. nov. 1945). - U početku 1. svetskog rata komandovao je 17. korpusom i 9. armijom. U proieće 1915. sa nem. 2. armijom i austrougarskom 4. armijom izvršio prob<;>j kod Gorlica. Juna 1915. komanduJe grupom armija. Istoimenom grupom armija, u koju je ušla i 1. b_1;1-g·. armija, napao je 6. okt. 1915. ::;rbiJU i okupirao je. Zatim rukovodi borbam:3- u Dobrudži i razbija rumunsku VOJsku na Ardžešu. Godine 1918. postavljen je za vojnog zapovednika okupirane Rumunije. Po dolasku Hitlera na vlast podržavao je nacistički režim u Nemačkoj.
.l_ t q·;;' __,-
MAKSIMILIJAN
MAKIJAVELI, Nikolo (Machiavelli, Niccolo, 1469-1527), firentinski knjiž., istor., vojni pisac, sekretar Firentinske Republike, koja je postala posle progonstva Medičija iz Firence. Kada su se proterani Mediči vratili u Firencu (1512), otpušten je iz javne službe; povukao se iz polit. života i posvetio nauci i književnosti. Najznačajnije mu je delo Vladalac (Il principe), u kome ističe da vladar treba da bude veroloman, mudar, bezobziran, zao i hrabar. Državni interes i vladaočev uspeh, po M., stoje iznad svih moralnih obaveza. Zeleo je da u vladaocu nađe čoveka koji bi bio u stanju da ujedini Italiju. Njegovo delo izučavali su svi vladari i na njegovim postavkama izgrađen je novi stav, poznat pod imenom makijavelizam. Značajna su mu još dela: Istorija Firence, O ratnoj veštini i dr. MAKIJAVELIZAM, učenje i shvatanje Nikola Makijavelija; pod M. se podrazumeva termin za oznaku politike koja ne bira sredstva da bi ostvarila svoj cilj. Makijaveli je učio da pravo počiva na sili, a da bi se ostvarile zamisli drž. postoje 2 načina borbe: zakon i sila. Zakon je svojstven ljudima, a sila zverima, stoga vladalac srne da bude veroloman, lukav, bezobziran i zao. Političko delovanje, po Makijaveliju, ne treba da podleže ocenjivanju s moralnog stanovišta. MAKSIMALISTI, struja u ruskom socijalističkom pokretu obrazovana 1904. god. od levih esera (v.), naklonjena anarhizmu i teroru; odbacivala je parlamentarne oblike borbi. Posle oktobarske revolucije, jedan deo maksimalista prišao je boljševicima, a drugi kontrarevoluciji. - Pod ovim imenom javlja se za vreme 1. svet. rata jedna struja u ital. socijalističkoj partiji. S~ rađivali su s buržoazijom i oportunistima i 1922. god. osnovali samostalnu stranku, koja je prestala delovati dolaskom fašista na vlast. MAKSIMILIJAN I (1459-1519, vladao od 1493), rimsko-nemački car iz habsburške dinastije. Zenidbom sa Marijom, kćerkom Karla Smelog, stekao je Burgundiju (1477). Potisnuo je Matiju Korvina iz Austrije i ujedinio habsburške zemlje (1485). Nemački kralj je postao 1443. god. nakon očeve smrti (Fridrih III). Vodio je mnoge ratove, ali bez uspeha, oko Burgundije, Nizozemske i Italije. Godine 1508. uzeo je naziv izabranog rimsko-nemačkog cara, čime je započet niz vladara habsburške kuće u ulozi careva. S najvećim uspehom vodio je dinastičku politiku, zbog koje su Habsburgovci postali najmoćnija dinastija u Evropi. Bio je humanistički obrazovan, mecena i pisac.
MAKSIMILIJAN MAKSIMILIJAN II (1527-1576, vladao od 1564), rimsko-nemački car iz habsburške dinastije, sin i naslednik cara Ferdinanda I. Na„ klonjen protestantizmu, stišavao je verske sukobe. Prema Turskoj se držao defanzivno, i posle bitke kod Sigeta (1566) sklopio sa sultanom mir uz obavezu plaća nja godišnjeg danMaksimllijan I ka. MAKSIMILIJAN I (1832-1867, vladao od 1864), car Meksika, iz habsburške dinastije. Brat cara Franca Jozefa I bio )e komandant austr. flote i gene~ ralm. guverner Lombardijsko-Mletačkog KralJevstva~ N~ intervenciju Napoleona III, posto Je u Meksiku potisnut Huarez, prihvatio je carsku titulu odre~':o se prava u Austriji i pod f~anc. zashtom otplovio u Meksiko. Pošto su, po završetku građanskog rata SAD prisilile Napoleona III da se po~uče iz Meksik<:, Maksimil.ijan se nije mogao odupreh HuarezovOJ protivofanzivi. Osuđen je na smrt i streljan. MAKSIMILIJAN I (1573-1651, vladao od 1597), bavarski izborni knez, zv. Veliki. Osnivač kat. unije (1609), istakao se u trides_etogodišn~em ratu (1618-1648) kao nosilac katoličke stvari, pre svega pobedom na Beloj Gori nad češkim p_rotest;;intima ~16~0). Godin~ 1630. potisnuo Je ValenstaJna s polozaja vrhovnog komandanta vojske kat. lige. MAKSIMILIJAN II EMANUEL (1662 -1726, vladao od 1679), bavarski izborni knez. Istakao se u ratu protiv Turske 1683-1699. god. (bitke kod Budima, 1686; Beograda, 1688). MAKSIMILIJAN II JOZEF (1811-1864 vlad'.'o, k<:o kralj, od 1848), bavarski kralJ. Protiveći se ujedinjenju Nemačke s Pruskom na čelu, ostvario je savez četiri kraljevstva (Bavarska, Saska Hanover i Virtenberg) protiv Pruske'. Istakao se kulturnom delatnošću u zemlji. MALA ANTANTA (La Petite Entente) savez Jugoslavije, Cehoslovačke i Ru~ m~nije zaključen neposredno posle zai:se!ka. 1. . svetskog rata radi zaštite nJemh člamca od revanšističke politike Austrije i Mađarske. - Neposredni poyod. za sklapanje trojnog saveza bio J~? između ostalog, i pokušaj restauraciJe Habzburga u Mađarskoj (mart-apr. 1~21). Ova opasnost dovela je do proš~renj'.1 saveza koji je u početku skloplJen između Jugoslavije i Cehoslovačke, (1. avg. 1920), sporazum između ~umunije i Cehoslovačke (23. apr. 1921) i Jugoslavije i Rumunije (7. juna 1921).
395
MALA ANTANTA !".roši~enje saveza dovelo je i do prosirenJa obaveza u odnosu prema Bugarskoj. Spomenuti ugovori garantovali su, pre svega, međusobne granice u~vr?ene mirovnim ugovorima i potpismce su preuzele obavezu zajednič ke odbrane u slučaju neizazvanog napada. Osnovni zadatak M. A. i dalje je ostao da sprečava restauraciju Habsburga u Mađarskoj i obezbedi granice saveznika prema njoj. - Od svog osnivanja M. A. bila je potpuno vezana za imperijalističku politiku Francuske, budući jedan od njenih instrumenata radi očuvanja status quoa stvorenog versajskim sistemom ugovora o miru. Na zajedničkim sastancima ministara spoljnih poslova određivana je politika drž., članica saveza, u okviru Društva naroda kao i van njega. Nešto kasnije (1929) šefovi generalštabova pravili su operacione planove protivu Mađarske i Bugarske. U vezi sa zaoštravanjem međunarodne situacije, izvršen je pokušaj da :,e M. A. da čvr šći organizacioni oblik, te je 16. febr. 1933. u Zenevi potpisan pakt o organizaciji Male antante. Osnovan je i Stalni savet ministara inostranih poslova, koji je imao da se sastaje 3 puta godišnje. Radi privredne koordinacije među članicama formiran je Privredni savet kao i Stalni sekretarijat. U vezi sa približavanjem Francuske Sovjetskom Savezu, zbog opasnosti od Hitlerovih aspiracija, M. A. je počela delimično da menja svoj izrazito antisovjetski stav. Posle potpisivanja zajedničke konvencije drž. M. A. i Sovjetskog Saveza o definiciji agresije, 4. jula 1933. u Londonu, uspostavljeni su i diplomatski odnosi Cehoslovačke i Rumunije sa SSSR-om ali ne i Jugoslavije. Vladajući krugovi u Jugoslaviji ostali su dosledni antisovjetskoj politici. - I pored svih unetih izmena, kao i formiranja Stalnog saveta, M. A. nije uspela da se organizaciono učvrsti ni ojača. Sve veće jačanje Nemačke i Italije rušilo je snagu M. A„ kao i politika Francuske u ovom delu Evrope. Promena spoljne politike vlada u Jugoslaviji i Rumuniji, koje su se sve više okretale Nemačkoj i Italiji, slabili su odnose među članicama. U vreme čehoslovačke krize Jugoslavija i Rumunija nisu stajale uz Cehoslovačku, što je olakšalo nestanak ove zemlje, pored dr. faktora. Pred slom Cehoslovačke održan je na Bledu 28. avg. 1938. poslednji sastanak Stalnog saveta M. A„ na kome su propali svi pokušaji da čehoslovačka dobije podršku od ostalih članica kako bi se oduprla agresiji Nemačke. U toku celog svog postojanja M. A. nije predstavljala neku značajnu političku i vojnu snagu i faktor koji bi u većoj meri uticao na
MALA BRACA
MANASTIRI
396
politiku i polit. situaciju toga vremena. Posle bledskog sastanka M. A. je prestala da postoji. MALA BRAĆA, MINORITI, v. Franjevci. MALON, Benoa (Malon, Benoit, 18411893), franc. revolucionar, levi prudonista, istaknut organizator sekcija 1. internacionale u Francuskoj, učesnik u Pariskoj komuni kao član Komisije javne bezbednosti. Posle amnestije od 1880. god. vratio se iz emigracije i postao jedan od voda posibilista. O Komuni je pisao u delu Treći poraz francuskog proletarijata (1872). MALTA, ostrvo u Sredozemnom moru, koje je u starom veku pripadalo Feničanima, Grcima, Kartaginjanima i Rimljanima. Od 870. god. Maltom su vladali Arabljani, a od 1090-1530. god. nalazila se u sastavu Kraljevine Obeju Sicilija. Posle turskog osvajanja ostrva Rodosa (1522), Malta prelazi u ruke vitezova jovanovaca, koji se počinju nazivati marteškim vitezovima. Pod komandom svog velikog majstora La Valteta vitezovi su izdržali tursku opsadu i odbranili Maltu 1565. god. Malta dospeva u posed Francuske 1798, a 1800. god. Engleske, što je potvrđeno 1. pariskim ugovorm 1814. god. MALTUS, Tomas Robert (Malthus, Thomas Robert, 1766-1834), engl. ekonomista, pisac čuvenog Ogleda o principu populacije (1798), u kojem je izložio mišljenje da su uzroci bede u prekomernom povećavanju broja stanovništva, zbog čega je predlagao ograničenje rađanja.
MAMELUCI, narod tur. i kavkaskog porekla, naseljen u srednjem v. kao najamnička vojska, odn. telesna garda egip. vladara. Oni su oko 1250. god. oborili dinastiju Ejubida i osnovali mamelučku porodicu Bahrita, čiji su sultani upravljali Egiptom do 1390. Ovu dinastiju je smenila porodica Burdžita. Kada je tur. sultan Selim I zauzeo Egipat 1517. prestala je vlast mamelučkih sultana. MANASTIRI (SAMOSTANI), crkve sa stanovima i ostalim dodatnim zgrada-
Manasija
ma; u njima borave monasi ili monahinje koji su položili zakletvu da će živeti bezbračnim i isposničkim živo-
tom u pobožnosti, prema manastirskim pravilima. - Protivnici crkve i njenog pretvaranja u drž. robovlasničku veru, verni prvobitnom hrišćanstvu koje se odricalo imovine i bogatstva,
'-~~ . . .!' ,'f!_{;.
l
Gračanica
povlačili su se veći usamljeno
u nenaseljene krajeve ži(monahos - osamljenik), asketskim životom. Prvi osnivač verske zajednice monaha, odn. M., koji su osnovani u Egiptu, bio je sv. Pahomije (IV v.). Da se monaštvo ne bi odvojilo od zvanične crkve, ist. crkva ga je priznala i stavila pod svoj uticaj krajem IV v. i propisala prva manastirska pravila. U zap. crkvi su se javili kasnije, jer se Rim protivio otvaranju M.; kada je Benedikt iz Nursije 529. god. osnovao samostan u Montekasinu, rim. crkva je odobrila monaštvo, propisala pravila i M. su počeli da niču po Evropi. Osnivanje monaških redova: templara, cistercita i dr. propraćeno je osnivanjem M., a u periodu krstaških ratova i pojave jeresi niču novi monaški redovi, koji, takođe, osnivaju svoje manastire. Manastiri su odigrali vrlo značajnu ulogu u kult. i polit. pogledu. U njima se otvaraju škole pišu hronike, neguje književnost ' nauka, uopšte kultura. Najznačajnfji M. na Zapadu su Monte Kasino i Bobio u Italiji, Tur, Klini i Sv. Viktor u Francuskoj, Sen Galen, Lorš i Fulda u Nemačkoj i mnogi drugi. Najstariji M. u našoj zemlji podignuti su u Makedoniji i vezani su za delatnost učenika Cirila i Metodija, Klimenta i Nauma. Za vreme Samuilove vlade (976-1014) Kliment podiže u Ohridu M. Sv. Pantelejmona, a Naum na obali Ohridskog jezera. Istom vremenu pripada i bazilika Sv. Sofije u Ohridu i mnoge dr. crkve i manastiri. Do kraja XIII v. Makedonija je yod vlašću Vizantije; iz tog vremena Je sačuvano dosta građevina koje su zidane u ranovizantijskom stilu: crkva Sv. Đorđa u Starom Nagoričanu (XI v.), Sv. Pantelejmon u selu Nerezi kod Skoplja (1164) i mnoge druge. U Srbiji, odn. raškoj drž. za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od XII v. i tokom XIII v. dižu se mnogobrojni M.
MANCONI
MANDIĆ
397
na teritoriji stare Raške u tzv. raškom stilu, u kome se susreću ist. i zapadni elementi gradnje. Osnove hramova su pravougaone, sa polukružnim završetkom na ist. strani. Nad crkvom se uzdiže jedno kube; freske su jednostavne, svečane i snažne. Najlepšti primer ovog građevinskog stila su M. Studenica, Ziča, Mileševa, Sopoćani, Gradac, Arilje i dr. U doba uspona raške države od XIII do kraja XIV v., sa osvajanjem Makedonije i priblišavanjem Vizantiji, javlja se srpsko-vizantijski stil gradnje. Manastiri ove epohe nastali su u staroj srp. drž., Makedoniji i na Svetoj gori. Osnova ovih crkava je kvadrat, odn. grčki krst, sa prostorijama jednakih krakova, najčešće sa glavnom kupolom u sredini i 4 manje sa strane, na svakom uglu po jedna. Zidovi su ukrašeni opekom ili raznobojnim kamenom, a freske brojne, složene sa puno kolorita i umetničkog savršenstva. Najznačajniji M. ovog vremena su: Hilandar, Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Bogorodičina crkva u Peći, Sv. Arhanđel u Lesnovu, Dečani, Sv. Nikola u Psači, Gračanica i mnogi drugi. U vreme opadanja moći srp. država, posle maričke bitke pa sve do propasti srp. drž., javlja se nov način gradnje, tzv. moravski stil. Osnovna karakteristika ovog stila je da je osnova kao u srpsko-vizantijskom, grčki krst, samo što se ist. strana završava sa 3 polukružna ispupčenja. Manastire okružuju zidine radi odbrane od neprijatelja. Freske se odlikuju finim i bogatim koloritom, sa izvesnom crtom sentimentalnosti. Najznačajniji spomenici ovog vremena: Manasija, Ravanica, Lazarica, Ljubostinja, Kalenić i dr. U Crnoj Gori najstariji M. i crkve: Sv. Đorđe kod Titograda, Sv. Petar u Bijelom Polju, Đurđevi Stupovi kod Ivangrada, Morača i dr. pripadaju starozetskom i zahumskom vremenu; nešto kasnije su sagrađeni cetinjski manastir, M. Sv. Trojice kod Pljevalja i dr. U Bosni i Hercegovini izgrađeni su pravoslavni M. u raškom stilu, i to: Ozren, Tomna i dr. i u moravskom stilu: Papraća, Moštanica i dr. Posle obnavljanja Pećke patrijaršije podižu se M. ali svojom lepotom i bogatstvom zaostaju za srednjovekovnim manastirima. Posle i:>ropasti srp. drž. grade se pravoslavni M. u Sremu: Krušedol, Hopovo, Velika i Mala Remeta, Šišatovac i mnogi drugi; u Banatu: Mesić, Vojlovica i dr.; u Slavoniji i Hrvatskoj: Gomirje i dr. Na području zap. crkve podižu se M. u romanskom i gotskom stilu. Najznačajniji benediktovski M. su u Rižinicama pod Klisom, Sv. Kreševana u Zadru, zatim u Ninu, Solinu, itd. Ogroman broj M. podigli su u Hr-
vatskoj, Sremu, Slavoniji i Bosni monaški redovi (dominikanci, franjevci, avgustinci, jezuiti i dr.). Manastire su podizali vladari, velmože, crkveni velikodostojnici kao svoje grobnice ili pak
.' -~ -----~„. .~...
-·.--.-·,.-'/1
"'"'~M"''',i}/'f/,..-v::#~1ž~4„
,~,..,.._.!"
„ ,...-... -
„,,.
'W,ori"•
•...,...:
Studenica
zadužbine i obilato ih darivali. Tako je M. Banjska imao 75 sela, 8 katuna, 500 pastirskih porodica, itd. Ravanica je držala 150 sela. Manastiri su odigrali značajnu ulogu u kult. razvoju naših naroda, dok će kasnije postati neprijateljski raspoloženi prema razvoju nauke i slobodne misli, što je uticalo da oštrica reformatora crkve bude uperena, u prvom redu, protiv njih. Pod uticajem ideja prosvećenosti u XVIII v. dolazi do zatvaranja mnogih M. oduzimanja imanja i ukidanja monaŠkih redova. Danas M. predstavljaju kult. spomenike, koji svedoče o visokoj kulturi i ekonom. moći naših srednjevekovnih država. MANCONI, Alesandro (Manzoni, Alessandro, 1785-1873), ital. pisac, tvorac čuvenog istor. romana Verenici (1827) koji je ušao u temelje ital. romantizma i postao oslonac !talijana u borbi za ujedinjenje. MANDIC, Ante, advokat (Trst, 1881 Opatija 1959). - Clan jugoslovenskog odbora a u toku oslobodilačkog rata njegov aktivni pristalica i saradnik. Odmah po formiranju Jugoslavenskog odbora M. postaje njegov veoma aktivni član, sprovodeći politiku i koncepciju odbora. Po formiranju zajedničke drž. prestaje njegov aktivni polit. rad i posvećuje se advokatskim poslovima. Za vreme 2. svetskog rata, posebno po kapitulaciji Italije 1943, opredeljuje se za NOB i rukovodi prvim narodnooslobodilačkim odborom u Opatiji. Bio je biran za člana ZA VNOH-a i A VNOJ-a. Po sporazumu Tito-šubašić, bio je i član namesništva sve do proglašenja republike 29. nov. 1945. god. U toku svoje aktivnosti bio je i autor radova iz oblasti istor., posebno iz perioda borbi za stv2ranje Kraljevine
MANI
398
SHS (Fragmenti za historiju ujedinjenja). MANI, u mitologiji starih Rimljana naziv za niža božanstva koja su prema verovanju Rimljana postala od duša pokojnika. Iz ovog verovanja razvio se kult deifikacije porodičnih predaka u koje se verovalo kao u dobre duhove, slične bogovima zbog svoje besmrtnosti, Zahvalnost su im izražavali posebnim natpisima na nadgrobnim spomenicima. MANIFEST GLAVNOG STABA MAKEDONIJE, izdat je okt. 1943. u vezi sa pojačanim narodnooslobodilačkim ratom u Makedoniji. - Posle formiranja bataljona „Mirče Acev" (18. avg. 1943) došlo je do formiranja većeg broja bataljona u svim predelima Makedonije. U nov. iste godine (11. nov.) formirana je i 1. makedonsko-kosovska brigada, a istoga dana u Prespi formiran je i bataljon „Stiv Naum". Narastanje Narodnooslobodilačke vojske u Makedoniji omogućilo je Glavnom štabu da u manifestu odredi osnovne ciljeve i linije daljeg razvitka borbe i upućen je poziv maked. narodu i nacionalnim manjinama radi zajedničke borbe sa ostalim narodima Jugoslavije. Manifest Glavnog štaba našao je svoju potvrdu u odlukama 2. zasedanja A VNOJ-a. MANIFEST KOMUNISTICKE PARTIJE, programski dokumenat naučnog komunizma, jedan od najvažnijih dokumenata međunarodnog radničkog pokreta. - Napisali su ga krajem 1847. god. Marks i Engels kao zvanični program Saveza komunista. Na kongresu u Londonu, novembra 1847. god., Savez komunista je poverio Marksu i Engelsu zadatak da za radničku partiju napišu njen teoretski i praktični program. Nepuna 4 meseca docnije, febr. 1848. god., u Londonu je izašla knjiga najpre objavljena na nem. jeziku; odmah je prevedena na engl., a zatim i na francuski. U našoj zemlji Manifest je preveden na srpskohrvatski jezik, 1871. god. u Pančevu gde je štampan kao posebno izdanje lista „Pančevac". Manifest je podeljen na 4 odeljka: 1. Buržuji i proleteri, 2. Proleteri i komunisti, 3. Socijalistička i komunistička literatura i 4. Stav komunista prema raznim opozicionim strankama. U prvom poglavlju autori Manifesta istakli su neizbežnost klasne borbe protiv buržoazije, čija je uloga ocenjena u razvitku proizvodnih snaga. Kao najvažnije podvučena je neophodnost rušenja kapitalističkog društva koje treba da zameni komunizam. U borbi za ovaj preobražaj društva proletarijatu je data svetsko-istorijska uloga, a taj zadatak treba da izvrše najsvesniji pripadnici radničke klase. Sadržaj drugog odeljka posvećen je ulozi komu-
MANOJLO
nista koji su nerazdvojni deo radničke klase. U njemu je razrađen program komunističke partije i naveden sistem mera za različite zemlje koje proletarijat mora sprovesti u svojoj svetsko-istorijskoj ulozi. Treći deo je posvećen kritici raznih pravaca u socijal. literaturi, dok su u poslednjem delu izloženi neki najvažniji principi strategije i taktike komunističke partije. Manifest se završava borbenom parolom: „Proleteri svih zemalja, ujedinite se!". MANIN, Daniel (Manin, Daniel, 18041857), ital. revolucionar, po zanimanju advokat u Veneciji. Posle neuspelog pokušaja ustanka protiv Austrije 1831. god., organizovao je niz akcija koje su imale za cilj ujedinjenje Italije, zbog čega je dospeo u zatvor. Oslobođen u martu 1848. god., proklamovao je republiku (22. marta) i postao njen predsednik. Rukovodio je odbranom Venecije, opsednute austrijskim trupama, do 24. avg. 1849. god. Život je završio u Parizu. MANIN, Lodoviko (Manin, Lodovico, 1726-1803), poslednji dužd Mletačke Republike, na tom položaju 1789-189'1. MANOJLO I KOMNIN (1120, car 1143 -80), vizant. car. Zanosio se mišlju da ostvari ideju Justinijana I o osvajanju Zapadnog Rimskog Carstva i obnavljanju Rimske Imperije. Ratujući sa Krstašima 2. krstaškog rata na Istoku, Normani su osvojili Krf, Korint i Tebu i podstakli Rašku i Ugarsku da stupe u rat protiv Vizantije. Manojlo I je porazio Rašane (Srbe), a od Ugara oduzeo Dalmaciju, Bosnu i Srem. Posle uspeha u Italiji, morao je da odustane od daljeg ratovanja. Da bi učvr stio vlast u Raškoj postavio je za velikog župana Stefana Nemanju. Cesti sukobi u Raškoj i borbe sa Ugrima omogućile su Ikonijskom sultanu da porazi u M. Aziji Manojla Komnina (1176). Ogromna ratna naprezanja izazvala su u Vizantiji tešku finansijsku, pa time i vojnu krizu. Da bi ojačao vojnu moć carstva M. I K. je naseljavao raške vojnike po vizant. pokrajinama, dajući im stratiotska imanja i pronije za obavljanje vojne službe. Umro je 1180. god. MANOJLO II P ALEOLOG (1350, car 1391-1425), pretposlednji vizant. caroženjen Jelenom, ćerkom Konstantin~ Dejanovića. U doba njegovog carevanja Turci su oduzeli Vizantiji ogromne teritorije i carstvo sveli na uzani prostor oko Carigrada. Manojlo II je pokušavao da zainteresuje zap. vladare da preduzmu krstaški rat protiv Turaka i tako spase Vizantiju od propasti. Posetio je papu i neke !talijanske vladare, engl. i franc. kralja, ali njegova misija nije imala uspeha. Pred
MANSAR
399
kraj života se povukao u manastir, a presto ostavio svom sinu, poslednjem vizant. caru Jovanu VIII Paleologu. MANSAR, Fransoa (Mansart, Franc;ois, 1598-1666), franc. arhitekt, predstavnik franc. klasične arhitekture XVII v.; po njemu: naziv mansarda, potkrovlje u kome se može stanovati. MANSAR, Zil Arduen (Mansart, Jules Hardouin, 1646-1708), franc. arhitekt, graditelj Luja XIV, tvorac versajskog dvora, opere i kapele, Velikog Trijanona, Doma invalida u Parizu, dvorca u Sen-Kluu. Ugledavši se, u početku, na ital. arhitektu Paladija, on je svojoj arhitekturi dao izrazito franc. pečat i izvršio veliki uticaj na razvitak arhitekture u Evropi XVII i XVIII veka. MANUEL I VELIKI (1495-1521), portug. kralj. Podržavao je moreplovce u njihovim istraživanjima i znatno doprineo pronalasku pomorskog puta za Indiju (1498) i tkriću Brazila (1500), tako da su Indija, današnja Indonezija i Brazil postale područja portug. kolonijalnih osvajanja. Za vreme ovog vladara Portugalija je od male države postala jedna od prvih pomorskih i kolonijalnih sila sveta. MANUFAKTURA (lat. manu facere rukom raditi), način proizvodnje nastao u srednjem v., organizuju ga preduzimljivi bogataši, zapošljavaju najamne radnike i uz podelu rada, pod njihovom kontrolom, stvaraju robu za tržište. Manufaktura se razlikuje od ind. proizvodnje jer nema mašina, sve radne operacije obavljaju se ručno. Postoje 2 vrste M.: heterogena, odn. raznorodna i organska. Kod heterogene M. preduzimač okuplja zanatlije različitih zanata. Svaki zanatlija izrađuje predmet od sirovine ili polusirovine, do gotovog proizvoda. Spajanjem ovih proizvoda. dobija se finalni - završni proizvod. Tako se prilikom izrade kola, odn. kočija udružuje rad kovača, drvodeljaca, kožara i kao rezultat njihovog rada dobijaju se kola. Kod organske M. podela rada je tako organizovana da zanatlije obavljaju samo jednu radnu operaciju za određeni proizvod. Npr. kod tekstilne M. jedni radnici samo peru vunu, drugi - češlja ju, treći predu, četvrti tkaju, peti - boje tkaninu itd. i kao rezultat podele rada dobija se finalni proizvod. Tako se nekad rasturene individualne zanatlije okupljaju pod upravom jednog gospodara, proizvodnja se ubrzava i povećava količina robe za tržište. Da bi se ubrzao proces proizvodnje, da bi se dobila veća količina polusirovine, npr. oprane i opredene vune angažuju se seljaci, odn. seoska radinost. U dogovoru sa vlastelinom, preduzimač daje seljacima da operu i
MAO CE TUNG
opredu vunu, i taj rad ulazi u sklop radnih obaveza prema vlastelinu, a preduzimač isplaćuje gospodaru malu novčanu naknadu za obavljeni rad. Manufaktura se posebno razvila posle geografskih otkrića, kada cehovska, odn. esnafska proizvodnja nije mogla da zadovolji tržište, a kasnije pronalaskom mašina, manufakturnu 'proizvodnju zamenjuje industrijska. U manufakturnoj proizvodnji sredstva za proizvodnju i sirovine su svojina preduzimača koji prisvaja deo rada najamnih radnika, što uslovljava pojavu prvobitne akumulacije kapitala i uvođenje novih proizvodnih kapitalističkih od· nosa u društvu. MANUOV ZAKONIK, knjiga koju su sastavili indij. sveštenici bramani u I mileniju pre n. e. Dok su ranije obavljali samo verske obrede, od ovog vremena počeli su sve više uticati na polit. život Indije. Pravila svog društvenog uređenja, kako su ga oni zamišljali, izložili su u ovoj knjizi, sastavnom delu njihovog društvenog programa. MAO CE TUNG, kin. drž. (Shaoshan, Hunan, 26. dec. 1893- ). Današnji vođa kin. naroda i protagonista tzv. „kulturne revolucije" i borac za vodeću ulogu kin. komunista u svetu. - Potiče iz siromašne seljač ke porodice i od rane mladosti aktino je učestvovao u pokretima seljačkih masa a posebno u revoluciji 1911. Poi· sle oktobarske revoMao Ce Tung lucije došao je u kontakt i upoznao se sa idejama naučnog socijalizma i 1920. god. formirao prve marksističke grupe u Kini. Jedan je od osnivača KP Kine i učestvuje na njenom osnivačkom kongresu (1921). Dve godine kasnije postaje i član CK KP Kine - vodeći organizacioni sektor. U periodu građanskog rata 1924-27, radi na organizovanju seljačkih masa u Sinkjangu, a zatim postaJe i predsednik Svekineskog seljačkog pokreta. U sukobu sa Cang Kaj šekom, vodi radničko-se ljački ustanak u provinciji Kajanksi i Hunan, te u zajednici sa Cu Deom 1928. formira prve partizanske odrede i jedinice Crvene armije. Za vreme 2. građanskog rata 1927-37. postaje glavni polit. komesar Crvene armije. Na velikoj slobodnoj teritoriji postaje 1931. predsednik 1. centralne radničko-se ljačke demokratske vlade, a 2 godine kasnije član Politbiroa CK KP Kine. U vreme poznatog Dugog ili Velikog marša 1934-36. Mao je izabran za se-
MARA
400
kretara CK KP Kine. Istovremeno organizuje borbu protivu jap. imperijalista u razdoblju od 1937 do 1945. U 3. građanskom ratu 1946-1949. razbija Cang Kaj Sekovu vojsku i vladu Kuomintanga. Po oslobođenju zemlje u septembru 1949. na zasedanju Narodnog polit. konsultativnog veća, Mao je izabran za predsednika centralne vlade NR Kine, a 1. okt. iste godine on je proglasio i formalno osnivanje Narodne Republike Kine. Sve do danas on se nalazi na čelu NRK kao i KPK. MARA (?-1487), sultanija, kći Đurđa Brankovića, srp. despota, supruga Murata II, turskog sultana. Da bi sačuvao svoj položaj i drž„ despot Đurađ se orodio s Muratom II. Posle Muratove smrti Mehmed II joj je poklonio na uživanje Dubočicu i Toplicu. U najtežim danima srp. despotovine uticala je da despotovina vodi protursku politiku, da se ne oslanja na Mađare. Posle pada Smedereva (1459) povukla se u svoj dvor u Ježevu, gde je ostala do kraja života. MARA, žan-Pol (Marat, Jean-Paul, 1743 -1793), franc. revolucionar, lekar i jedan od vođa jakobinaca za vreme francuske buržoaske revolucije. Za vreme burnih revolucionarnih dana potpuno se posvetio politici, boreći se na čelu jakobinaca za prava koja je narod stekao revolucijom. Istupao je nepomirljivo protiv žirondinaca koji su prigrabili vlast u svoje ruke. Nalazio se na čelu jakobinskog ustanka kojim su 1793. god. žirondinci uklonjeni sa vlasti. Da bi mu se osvetili, žirondinci su ga proglasili za veleizdajnika, ali je jednoglasno oslobođen svih optužbi. Pao je kao žrtva zavere kada je na njega izvršen atentat u kupatilu od strane pripadnice žirondinaca Sarlote Kordej. Izdavao je list „Prijatelj naroda" (1789-1792). MARASLI ALI-PASA, beogradski vezir posle sporazuma sa Milošem Obrenovićem 1815. Izbijanjem 2. srp. ustanka Marašlija je zajedno sa bos. vezirom Huršid-pašom upućen da uguši ustanak. Po naredbi sultana otpočeo je pregovore sa Milošem Obrenovićem i sa njime zaključio usmeni sporazum (v. i 2. srpski iistanak).
MARATONSKA BITKA, ime dobila po Maratonu, ravnici u Atici sev. od Atine. Na tom predelu održana je 490. god. pre n. e. bitka između Persijanaca i Atinjana. U svom pohodu na Evropu Persijanci su želeli da pokore Grčku. Atina im se suprotstavila na Maratonskom polju sa 10 000 vojnika. Iskrcavši znatno brojniju vojsku u istoimenom zalivu Persijanci su odlučili da krenu prema Atini, udaljenoj 42 km od Maratona. Na prostranom polju, neposredno uz morsku obalu, došlo je
MARGANOVIC
do velikog sukoba u kojem su Atinjani odneli blistavu pobedu, nametnuvši Persijancima svoju taktiku. Popustili su u centru i omogućili persijskoj vojsci neznatno napredovanje, posle čega su je zaobišli sa oba krila i naneli joj težak poraz. Samo mali broj Persijanaca je uspeo da se spase i pobegne na brodove. Grčki glasnik, po imenu Filipid, trčao je do Atine da javi o velikoj pobedi, Jedva izgovorivši radosne reči pao je mrtav posle pretrčanih 42. km. U znak sećanja na ovog ant. glasnika u atletici je uvedena najduža trkačka disciplina pod imenom maratonska trka. Prvi put održana je u Atini 1896. god. za vreme takmiče nja na prvim modernim olimpijskim igrama. MARCIJAL, Marko Valerije rim. pesnik, najveći pisac epigrama u svetskoj književnosti. Svojim knjiž. radom, od kojeg je sačuvano 1555 epigrama u nekoliko zbirki, na satiričan način propratio je i prokomentarisao čitavo rim. društvo druge polovine I v. Zbog toga je zanimljiv i kao istor. izvor svoga vremena. MARDUK, prema prastarim mesopotamskim pričama vavilonski bog, najpre lokalni a docnije božanstvo čitavog Vavilona sa osobitim poštovanjem. Ovo mu je iskazivano pošto je on, prema jednom mitu, doveo svemir u red i stvorio čoveka od svoje krvi. Slavljen je i kao veliki ratnik koji je postao gospodar života zbog svojih vrlina. MARENGO, selo jugoistočno od Alesandrije, Italija. Kod Marenga je Napoleonova vojska, spustivši se s Alpa, pobedila Austrijance 14. juna 1800. Znatno jača austrijska vojska (37 000), pod komandom gen. Mihaela Melasa, u počet ku je bila nadmoćna; izgledalo je da će Francuzi (25 000) biti potučeni. U poslednjem trenutku tok bitke se promenio, Francuzi su prešli u odlučan napad i austr. snage bile su razbijene. Austrijanci su imali 3 000 mrtvih i preko 7 000 zarobljenih; Francuzi su imali 6 000 poginulih, ranjenih i zarobljenih. MARGANOVIC, Paja, partijski radnik (Deliblato, 17. apr. 1904 - Zagreb, 31. jul 1929). - U mlađim danima kao obućarski radnik pristupio je klasnom sindikalnom pokretu. Već 1920. god. primljen je u SKOJ, a član Partije postao je sledeće 1921. Na IV kongresu kožarskih radnika 1924. god. izabran je za sekretara ovog saveza. Kao poznati sindikalni radnik bio je učesnik na III kongresu crvene sportske internacionale u Moskvi kao član rukovodstva u radničko-sportskom - društvu Amater. U toku 1924--28. nalazi se na školovanju na Sverdlovskom univerzitetu u Moskvi a u proleće 1928. bio je kooptiran u CK SKOJ-a i izabran za
MARGERITA OD PARME
401
sekretara. Veoma rano sarađuje sa Đu rom Đakovićem po mnogim pitanjima a posebno radi sprovođenja Otvorenog pisma IKKI. Na IV kongresu KPJ u Drezdenu biva izabran za člana CK KPJ a 11. apr. 1929. god. uhapšen je u Zagrebu i posle strahovitog mučenja, koje je herojski izdržao, agenti ga polumrtvog bacaju sa 2. sprata policijske zgrade. MARGERITA OD PARME (1522-1586), vanbračna kći Karla V, izabrana 1559. god. za špansku regentkinju u Nizozemskoj, gde je započela s represalijama protiv ustanika; u toj ulozi zamenio ju je 1567. god. vojvoda od Albe. MARGERITA VALOA (1553-1615), franc. kraljica, zv. kraljica Margo (Margot), kći Anrija II i Katarine Mediči. Udata za Anrija Navarskog 1572-1599, kad je njen muž, kao kralj IV, dobio razvod i oženio se Marijom Mediči. MARICKA BITKA, u noći između 25. i 26. sept. 1371. kod Cernomena, na r. Marici, između srp. vojske, pod rukovodstvom despota Uglješe i kralja Vukašina Mrnjavčevića, i tur. snaga, pod komandom rumelijskog beglerbega Lale šahina. - Proterivanje Turaka sa Balkana, što je želeo da ostvari car Dušan, pokušao je da ostvari despot Uglješa Mrnjavčević. Posle raspada Dušanovog Carstva zagospodario je zemljama oko Sera i Drame; kako su njegove zemlje bile prve na udaru tur. vojske, pozvao je u pomoć svog brata Vukašina Mrnjavčevića, koji je vladao zemljama zap. od Vardara. Iskoristivši povoljnu situaciju, kada je sultan Murat I bio zauzet ratovima u M. Aziji, saveznici su pošli da napadnu i proteraju Turke sa Balkana. Vukašinova vojska kretala se dolinom r. Marice, a Uglješina preko plan. Rodopa; kod Cernomena braća su se sastala. Iskoristivši neopreznost Srba, tur. vojskovođa, rumelijski beglerbeg Lala šahin je po noći izvršio napad i strahovito ih porazio, da su oba Mmjavčevića u boju poginula. Turci su posle ovog srp. poraza zagospodarili Makedonijom, a braća Dejanovići, gospodari ist. Makedonije, Vukašinov sin Marko, vojvoda Bogdan, vizant. i bug. car postali su tur. vazali. MARIJA ANZUJSKA (vlada 1370-95), ugarsko-hrvatska kraljica, kći Ludovika I, koji nije imao muške dece, te ju je ugarsko plemstvo krunisalo poljsko-hrvatskom krunom. Poljski staleži su se suprotstavili ovoj odluci i prinudili je da se odrekne prestala u korist svoje sestre Jadvige. Udajom za Zigmunda Luksemburškog (1385) postala je ponovo kraljica Ugarske i Hrvatske,
MARIJA ANTOANE'l'A što je izazvalo otpor plemstva i kao protivkralj je izabran Karlo Drački. S obzirom na to što je novoizabrani kralj Karlo Drački ubijen, Marija je zadržala presto, ali su je nezadovoljnici zarobili i zatvorili u Novi Grad. Njen muž Žigmund Luksemburški ju je oslobodio i 1387. krunisao se za ugarsko-hrvatskog kralja. MARIJA I TJUDOR (1516-1558, vladala od 1553), engl. kraljica, kći Henrija VIII i Katarine Aragonske. Vaspitana u katoličanstvu, prihvatila je, pod pretnjom, anglikansko verovanje i vraćena u prava nasleđa (1544). Na presto je došla posle smrti Edvarda VI i ponovo primila katoličanstvo. Udata za Filipa Spanskog (1554), pala je pod još veći kat. uticaj i preko kardinala Pola pripremila izmirenje anglikanske crkve s Rimom. Zbog surovosti prema svojim protivnicima, naročito protestantima, nazvana je Marija Krvava. Uvučena, preko muža, koji je postao špan. kralj, u rat protiv Francuske, izgubila je Kale (1558). MARIJA I STJUART (1542-1587), kraljica Francuske i Škotske, kći Džemsa II Škotskog. Pošto je kratko vreme, 1559-1560, bila franc. kraljica kao žena Fransoa II, vratila se u Škotsku, odakle je proterana zbog syoje katoličke politike i burnog života (1568). Našavši pribežište u Engleskoj, kod Jelisavete I, ona je postala oruđe u rukama katoličke stranke, oslonjene na španiju, zbog čega je zatočena i najzad pogubljena. MARIJA II STJUART (1662-1695, vladala od 1688), engl. kraljica, kći Džemsa II, udata 1677. za Viljema Oranskog, generalnog namesnika Holandije. Kako je ostala protestantkinja, pozvana je, posle revolucije od 1668, da zajedno sa svojim mužem preuzme engl. presto na račun svog novorođenog brata, koji je odmah isključen iz nasledstva. MARIJA MEDICI (1573-1642), franc. kraljica, žena Anrija IV od 1600. god. Imenovana za regentkinju 1610, rukovodila je franc. politikom u smislu približavanja Habsburzima. Sazvala je urzavne staleže 1614. god. Došavši 1617. god. u sukob sa svojim sinom, Lujem XIII, izazvala je građanski rat koji je trajao do 1620. god. Izmirila se sa Lujom XIII posredstvom Rišeljea (Richelieu), ali kad je on prešao u kraljevu službu, nastavila je sa zaverama. Završila je u izgnanstvu, u Engleskoj. MARIJA-ANTOANETA (1755-1793), franc. kraljica od 1774, kći Franca I i Marije-Terezije, žena Luja XVI od
MARIJA-LUJZA
402
1770. Optuživana je zbog slobodnog života, rasipnosti („Gospođa Deficit"), zbog naklonosti Habsburzima („Austrijanka") i suprotstavljanja revoluciji („Gospođa Veto") kad je uticala na Austriju da interveniše protiv Francuske (1792). Giljotinirana je 16. okt. 1793. god. MARIJA-LUJZA (1791-1847), kćerka austr. cara Franca I, udata protiv svoje volje, na zahtev austr. kancelara Klemensa Meterniha, za franc. cara Napoleona I Bonapartu prema kome je, za sve vreme njihovog braka, bila indiferentna. Napustila ga je 1814. za vreme Napoleonove vladavine od 100 dana i vratila se u Beč gde se nalazio njihov maloletni sin, docnije vojvoda od Rajhštata. Protivila se odlukama Beč kog kongresa 1815. kada su Burboni ponovo vraćeni na franc. presto. Međutim, ovaj njen protest nije uvažen i ona je, kao austr. princeza, proglašena za vojvotkinju od Farme. MARIJA-TEREZIJA (1717-1780), ugarsko-hrvatska kraljica i austrijska nadvojvotkinja, rimsko-nemačka carica 1740-1780; kći Karla VI i, po Pragmatičkoj sankciji (1712, 1713 i 1723),
njegova naslednica; udata za vojvodu Franca Lotarinškog, koji joj je nominalno bio savladar. Vodila je protiv pruskog kralja Fridriha 2. rat za austrijsko nasleđe
(1740-1748)
i sedmogodišnji rat (1756-1763), u kojiMarija Terezija ma je izgubila šlesku. U unutrašnjoj politici držala se kao prosvećeni apsolutista, uz jake centralističke tendencije i mere germanizacije. Ukinula je jezuitski red i torturu; olakšala je položaj kmetova odredivši im maksimum davanja. Imala je 10 sinova i 6 kćeri. MARIJE, Gaj, rim. drž. i vojskovođa (156-86. pre n. e.). Bio je seljačkog porekla i zbog toga je celog života pripadao plebejcima. Izabran za nar. tribuna doneo je 119. god. pre n. e. zakon uperen protiv snažnog uticaja optimata na izbore najviših činovnika. Kao vojskovođa istakao se u ratu protiv numidskog kralja Jugurte. To mu je donelo izbor za konzula i vrhovno zapovedništvo u vojsci. Posle još nekoliko uspešnih borbi protiv drugih rim. neprijatelja došao je u sukob sa Sulom, što je izazvalo građanski rat 88 god. pre n. e. Kad je video da mu preti opasnost od Sule povukao se iz Italije. Međutim, dok je Sula ratovao na istoku u Maloj Aziji, vratio se u
MARINKO
Rim, gde su ga oduševljeno pozdravile njegove pristalice. Zahvaljujući njima preuzeo je vlast u Rimu u svoje ruke kao konzul 86. god. pre n. e. Svirepa se obračunao sa svojim polit. protivnicima a naročito nad Sulinim pristalicama prema kojima se nemilosrdno svetio. Iznenadna smrt sprečila ga je u daljim proganjanjima. MARINKO, Miha, polit. radnik (Trbovlje, 8. sept. 1900-). - Veoma mlad sa nepunih 13 god. odlazi na rad u fabriku stakla a sa 15 u rudnik u Zagorju. Već 1919. godine postao je član SKOJ-a. Posle odsluženja vojnog roka vraća se u Zagorje i 1924. postaje član KPJ. Zbog sukoba i akcije protivu pripadnika Orjune biva zatvoren a po izlasku iz zatvora emigrira u Francusku u kojoj ostaje sve do 1933. Tamo postaje predstavnik jugosl. emigranata u sindikatu rudara i funkcioner jugosl. sekcije Komunističke partije Francuske. U toku 1931. odlazi u Berlin a zatim u Moskvu, gde posećuje višu partijsku školu. Posle 2 godine od odlaska iz Francuske, vraća se u zemlju i postaje instruktor CK KPJ u PK za Sloveniju, zatim sekretar PK. 1934. god. biva uhapšen u Ljubljani i posle dvomesečne istrage konfiniran u Trbovlje. Na IV konferenciji KPJ decembra 1934. izabran je u CK KPJ. I pored teških ilegalnih uslova rada, i pod stalnom policijskom prismotrom, on vodi Okružni komitet Partije i organizuje štrajkove i dr. polit. akcije u rudnicima Trbovlja. Zbog pojačane aktivnosti biva ponovo hapšen, zatim izveden pred Državni sud za zaštitu države u Beogradu, ali zbog nedostatka dokaza, posle mučenja okt. meseca 1936, biva oslobođen. Na osnivačkom kongresu KP Slovenije, 17-18. apr. 1937, izabran je u CK KP Slovenije. U vreme špan. građanskog rata, po direktivi Partije, vodi grupu rudara u španiju. Tamo ne ostaje dugo već se po direktivi Partije vraća u Sloveniju. Ponovo ga hapse, konfiniraju, ali on uporno nastavlja rad i ostaje u Trbovlju sve do kraja 1939. Posle ovoga on prelazi u duboku ilegalnost, zatim postaje instruktor CK KPJ pri CK KP Hrvatske na kojoj dužnosti ostaje do jula 1940. Posle dvomesečnog zatvora ponovo dolazi u Zagreb a zatim, po zadatku Partije u Bosnu. Na početku 1941 (januar) vraća se u Ljubljanu, uređuje „Ljudsku pravicu" i učestvuje u radu užeg rukovodstva KP Slovenije. Jedan je od glavnih organizatora NOR-a u Sloveniji i jula 1941. postaje polit. komesar Glavnog štaba slovenačkih partizanskih četa. Septembra 1941. god. pod izvanredno teškim uslovima odlazi na savetovanje Vrhovnog štaba u Stolicama.
MARINOVIC
403
Vrativši se u Sloveniju on nastavlja započeti rad. Decembra 1941. uhapšen je od ital. okupatora i osuđen na 30 god. robije. U zatvoru u Italiji ostao je sve do kraja 1943. kada beži i dolazi na oslobođenu teritoriju Slovenije. Politički deluje posebno u Primorju i u Trstu. Krajem 1944. god. po zadatku odlazi u Makedoniju a zatim radi u CK KPJ a 15. juna 1946. postaje predsednik narodne vlade Slovenije, sekretar CK KPS i Izvršnog odbora OF. Od 1953. nalazio se na dužnosti predsednika Izvršnog veća a zatim je predsednik Narodne skupštine NR Slovenije i predsednik Glavnog odbora SSRN Slovenije. Rezervni je general-major i za izvanredne zasluge odlikovan je Ordenom narodnog heroja i nizom drugih visokih odlikovanja. MARINOVIC, Jovan (1821-1893), srp. političar i diplomata. Kao franc. đak napravio je brzu činovničku karijeru. Kao saradnik kneza Mihaila i !lije Garašanina aktivno je učestvovao u vođenju spoljne politike, obavljajući važne spoljno-političke misije. Bio je ministar, predsednik državnog saveta i predsednik vlade (1873-1874). Pripadao je konzervativnoj struji. Poslednjih godina života radio je u diplomatskoj službi. MARKA, vojno-administrativna oblast, organizovana na granici drž. radi odbrane od napadača. Sastavljena je od više župa, odn. grofovija. Na čelu M. nalazi se markgrof. Karlo Veliki je prvi stvorio M., i to: furlansku, sasku, avarsku, a krajem IX v. u Franačkoj su organizovane: karantanska, savinska, kranjska, istarska, podravska i dr. U merovinškoj franačkoj drž. prve teritorijalne jedinice, opštine, nazivale su se marke. Upravnik marke: markgrof. MARKO ANTONIJE, rim. državnik, političar i vojskovođa (83-30. god. pre n. e.). - Poreklo je vodio iz poznatog plebejskog roda. Prišao je na stranu Cezara i borio se 54. god. pre n. e. u Galiji, a docnije kod Drača i Farsale u Grčkoj. Bio je najpre narodni tribun a 44. god. pre n. e. konzul kada je podržavao Cezara da se proglasi carem. Već kao mladić pao je u velike dugove, ali mu je prijateljstvo sa Cezarom donelo ogromno bogatstvo i veliku imovinu. Bio je iznenađen zaverom protiv svog najboljeg prijatelja Cezara čije ga je ubistvo ne samo prenerazilo nego i izbacilo iz polit. ravnoteže. Mnogi su od njega očekivali da on odredi put kojim treba krenuti dalje, međutim on je bio neodlučan i pristao je na sporazum sa zaverenicima. Istupao je čak kao posrednik između zaverenika i Cezarovih pristalica. Sasvim neočekivano, kad je osetio neraspoloženje plebsa prema zavereni-
MARKOV PROTOKOL
cima, prilikom Cezarove sahrane održao je govor kojim je nahuškao narod protiv zaverenika. Stupio je u otvoreni rat protiv zaverenika i kad mu je po odluci senata uskraćeno vodstvo u ovim ratnim sukobima, okrenuo se Oktavijanu, inače svom velikom konkurentu i zajedno s njim i Markom Lepidom sklopio sporazum, poznat u istoriji kao 2. trijumvirat (43. god. pre n. e.). Senat je odobrio ovaj sporazum i trijumvirima dao najšira ovlašćenja. Posle uspeha u borbi kod Filipa, u saglasnosti sa drugom dvojicom trijumvira, krenuo je na Istok. U njegov logor stigla je egipat. kraljica Kleopatra koja ga je odvela kao svog gosta u Aleksandriju. Antonije se s njom venčao i došao u sukob sa Oktavijanom. Odlukom senata objavljen je rat protiv njega i polit. ambiciozne egipat. kraljice. Pretrpeo je poraz u pomorskoj bici kod Akcija 31. god. pre n. e. Tada je uglavnom izgubio i kopnenu vojsku koja je prešla Oktavijanu. Godinu dana docnije, pri padu Aleksandrije u rim. ruke, izvršio je samoubistvo. MARKOMANI, germ. plemena koja su se početkom I v. naselila u oblastima u kojima se nalazi današnja Ceška. Pošto su nametnuli svoju vlast susednim plemenima postali su velika opasnost za Rimsko Carstvo. U drugoj polovini II v. Rimljani su vodili protiv njih dugotrajne ratove koji su se završili sklapanjem mirovnog ugovora. Posle toga služili su u rim. vojsci kao pomoćna vojska, ali im se već u IV v. izgubio trag. MARKOV PROTOKOL, potpisan 13. aprila 1923. u Zagrebu između predstavnika političkih stranaka: HSS, Slovenske ljudske stranke, Jugoslavenske muslimanske organizacije i Radikalne stranke. - U Zagrebu 12. i 13. aprila 1923. održali su konferenciju predstavnici tih stranaka i to: Stjepan Radić, Anton Korošec, Mehmed Spaho, Marko Đurić i Voja Janjić. Osnovni cilj konferencije bila je težnja da se utvrde glavne linije sporazuma između Hrvatskog bloka i vodstva Radikalne stranke. Postignut je sporazum u sledećim tačkama: 1. HRSS produžuje i dalje svoju apstinenciju u pogledu rada u Narodnoj skupštini; 2. u Narodnu skupštinu ipak će ući poslanici JMO, SLS i tri poslanika Bunjevačko-šokačke stranke; 3. vlada neće provoditi „parcelaciju" Hrvatske na oblasti kako je to predvideo Vidovdanski ustav. Sporazum je dobio ime MP. po najstarijem prisutnom članu Marku Duričiću. MP. nije bio dugog veka, jer je istupom Stjepana Radića u Borongaju 15. aprila 1923. raskinut.
MARKOVIC
404
MARKOVIC, Sima, političar (Kragujevac, 8; nov. 1888 - SSSR ?), profesor. - Po završetku srednje škole škole u Kragujevcu i univerziteta u Beogradu, doktorirao je iz matematičkih nauka 1913. Od rane mladosti pristupio je socijal. pokretu i postao član Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista). Odmah po osnivanju ove partije izabran je u njeno rukovodstvo a na II kongresu KPJ postao je jedan od sekretara. Na izborima za ustavotvornu skupštinu 1920. god. izabran je za narodnog poslanika na listi KPJ. U maju 1922. god. otišao je na kongres III internacionale u SSSR a odmah posle toga bio osuđen na 2 godine zatvora. - Po svojim ideološkim shvatanjima bio je nosilac oportunističkih, socijaldemokratskih tendencija u KPJ u periodu njenog legalnog postojanja. Kada je KPJ prešla u ilegalnost postao je vođa desnice. U odnosu na tretiranje nacionalnog i seljačkog pitanja, kao i uloge partije radničke klase. M. S. nije bio na pozicijama revolucionarnim - marksističkim. Ovakva njegova shvatanja nailazila su često na osudu na kol'lgresima i konferencijama KPJ, ali je on u pojedinim vremenskim periodima sa svojim shvatanjima i stavovima, odnosio i prevagu. U toku poznate frakcijske borbe u vrhovima partije stav M. S. i njegovih pristalica veoma se negativno odražavao na razvitak KPJ. Na III kongresu KPJ, maja 1926. bio je izabran za sekretara KPJ. Posle ovoga kongresa zaoštravaju se borbe u vrhovima partije i M. S. je na čelu protivnika sređivanja odnosa, jedan od najpoznatijih vođa frakcionaša i kao takav bio je osuđen i isključen iz KPJ. Nešto kasnije otišao je u Moskvu, gde je bio naučni saradnik na Filozofskom institutu Akademije nauka. U toku 1939. bio je uhapšen u yezi sa Staljinovom čist kom i osuđen na robiju gde je i umro. U toku života objavio je brojne radove, posebne knjige i rasprave iz oblasti politike, nauke i filozofije. MARKOVIC, Svetozar (1846-1875), socijal. političar i teoretičar. U Srbiji završava srednju školu i upisuje se na tehnički odsek Velike škole u Beogradu. 1866. odlazi na školovanje u Rusiju kao stipendist srpske vlade .. Boraveći u Rusiji do 1869. bliže se upoznaje sa učenjem ruskih revolucionarnih demokrata (Cerniševskog, Hercena i dr.) i aktivno radi u revolucionarnim kružocima. U Rusiji počinje i njegova publicistička aktivnost. Počinje da kritikuje politiku umerenih liberala u Srbiji i iz tih napisa se vidi njegova buduća socijal. orijentacija. Početkom 1869. nastavlja studije u Cirihu i marljivo izučava naučni socijalizam, što
MARKS mu omogućava temeljitiju analizu društvenog života Srbije. Kao student u Svajcarskoj počinje kritiku političkih prilika u Srbiji. U „Zastavi" 1869. objavljuje članak „Srpske obmane", žestoko kritikujući namesnički ustav. Zbog toga članka M. S. gubi stipendiju i vraća se u Srbiju. Preko listova svetozar Marković „Javnost", „Radenik" i „Oslobođe nje" vodi žestoku polit. borbu i iznosi svoje socijal. ideje. Kritikijući politiku vlasti prema seljaštvu, M. S. predlaže zaštitu patrijarhalnih zadruga, u kojima on vidi najpogodnije forme socijal. preobražaja srpskog sela. Nenadmašna je njegova kritika birokratije u Srbiji, kao polit. i društvene kategorije. Umesto birokratskog sistema, M. S. je pristalica razvijene samouprave i širokih demokratskih sloboda. Najznačajnije delo je „Srbija na istoku", oštroumna analiza polit. i ekonom. života Srbije, koja i danas ima izvanredan naučni značaj. Marković je pristalica revolucionarnog rešenja nacio,nalnog pitanja balkanskih naroda na bazi federacije i razvijene samouprave. Kritikuje velikodržavne koncepcije srp. vladajućih krugova i prvi je kod Juž. Slovena razradio koncepciju prava naroda na samoopredeljenje. Markoviće vi radovi iz samouprave predstavljaju i danas dragocen teorijski prilog tom pitanju. Marković je energični borac za emancipaciju i ravnopravnost žene, ali ne uviđa dovoljno sociološku stranu toga pitanja. Markovićeva delatnost je značajna i za razvitak srp. književnosti. Svojim člancima „Pevanje i mišljenje" i „Realnost u poeziji" dao je oštru kritiku romantizma u srp. literaturi i pripremio pojavu realizma u srp. književnosti. Svojim borbenim stavom, znanjem i principijelnošću osvojio je srp. inteligenciju svoga vremena. Njegova delatnost označava prekretnicu u polit. i ideološkom razvitku naprednih snaga Srbije XIX veka. Iako je umro mlad i svega nekoliko godina delovao, M. S. spada u red najznačajnijih lično sti u jugosl. zemljama XIX veka. MARKS, Karl (Marx, Karl, 1818-1883), revolucionar i ideolog proleterskog pokreta, tvorac naučnog socijalizma i komunizma. - Rođen je u advokatskoj porodici u gr. Trijeru u Nemačkoj. u industrijski najrazvijenijem delu zemlje - Rajnskoj oblasti. Roditelji su mu imali 8 dece. Otac je svom sinu Karlu đavao da čita dela franc. prosvetitelja XVIII v. kojima se dečak
MARKS
405
oduševljavao. Preko ideja ovih franc. pisaca Marki;: je već u ranoj mladosti razvio kritički i revolucionarni duh, osuđujući despotizam svake vrste. Posle završene gimnazije počeo je da studira prava u Bonu, ali ih je završio u Berlinu 1841. god. Kao mlad student pokazivao je živo interesovanje za sva intelektualna i polit. strujanja. Svojim izvanrednim umom upoznao se sa problematikom raznih naučnih disciplina. Bavio se filozofijom, politikom, istorijom, umetnošću i pisanjem filozofskih dijaloga. Doktorat nauka stekao je na Univerzitetu u Jeni 1841. god. sa disertacijom pod naslovom: Razlika između
Demokritove i Epikurove filozofije prirode. Prilikom izrade doktor-
ske disertacije pokazao je poseban smisao za naučni rad. Nije se zadovoljavao samo postojećom literaturom, objavljenom u najvažnijim priručnicima za istoriju stare Grčke i njene filozofije, nego je savesno i studiozno prikupio sav raspoloživi materijal koji je mogao biti makar i od najmanje koristi za njegovu disertaciju. Kad je predao pismeni deo rada, profesori su posmatrali rukopis u nedoumici. Kao da nisu verovali da je to delo jednog kandidata za sticanje doktorata. Toliko je Marks, do detalja, obradio problematiku i naveo u rukopisu svu raspoloživu građu, da su profesori bili ne samo prijatno iznenađeni, nego i zbunjeni. Najzad, su odlučili da mu priznaju doktorat samo na osnovu oismenog dela, oslobodivši ga usmene odbrane rada. Za kandidata koji je napisao doktorsku Karl Marks disertaciju na način kako je to učinio Karl Marks, otvarala bi se mesto na univerzitetu, gde je jednog dana trebalo da drži predavanja studentima kao profesor. Međutim, na Marksa se to nije odnosilo. Reakcionarni režim apsolutističke Pruske nije dozvolio da jedan revolucionar može postati profesor Univerziteta i da upredavanjima širi svoje napredne ideje među studente. Kad je uvideo da su mu vrata Univerziteta zatvorena, pridružio se osnivačima Rajnskih novina (v.), na čijim stupcima je razvio vrlo aktivno svoju publicističku delatnost. Zahvaljujući ovome postao je glavni urednik „Rajnskih novina" krajem 1842. god„ ali je početkom sledeće godine napustio taj položaj sputavan od neumoljive pruske cenzure. To je bio, izgleda, jedan od razloga što Je uskoro -emigrirao iz zemlje i
MARKS nastanio se u Francuskoj, gde je nesmetana mogao da proučava dela franc. socijalista i da se do detalja upozna sa istorijom :francuske revolucije. Iz ovog perioda, u kome je konačno stao na stranu radničke klase, potiču oni njegovi radovi u kojima je prvi izneo neka pitanja naučnog socijalizma i ukazao na proletarijat kao na osnovnu društvenu snagu koja treba da izvrši istorijski preobražaj. U Parizu se, krajem 1844. god., sastao sa Fridrihom Engelsom. Otpočela je plodonosna saradnja dva genija, čiji se prvi rezultat pokazao već posle nekoliko meseci, kada je objavljena njihovo prvo zajedničko delo pod nazivom Sveta porodica (1845). Međutim, pruska vlada nije zaboravila na njega, iako je on već više od 2 godine bio u emigraciji. Ona je pažljivo pratila Marksovu delatnost u Francuskoj i, pošto se uverila da je njegov rad i na strani opasan za Nemačku, zahtevala je od franc. vlasti da mu se uskrati dalji boravak u Parizu. Tako je došlo do nove emigracije koja je Marksa iz Francuske odvela u Belgiju. U Brislu je ostao sve do izbijanja revolucije 1848. god. kada hita u Nemačku. U međuvreme nu, ovaj trogodišnji period iskoristio je za plodan i stvaralački rad u zajednici sa Engelsom. Na kongresu Saveza komunista, održanom u Londonu nov. 1847. god„ njima je stavljena u zadatak da napišu Manifest Komunističke partije (v.). Ovaj posao oni su završili u rekordnom roku i već feb. 1848. god. ovo delo je izašlo iz štampe. Za vreme revolucije 1848. Marks se našao u svojoj zemlji u kojoj razvija vrlo živu i plodnu aktivnost. U Kelnu je izdavao „Nove rajnske novine" koje su sve do propasti revolucije bile njen najrevolucionarniji organ. Kada je revolucija završena porazom, Marks je bio primoran da ponovo napusti svoju zemlju i da se preseli u London gde nastavlja saradnju sa svojim nerazdvojnim drugom i najbližim saradnikom Engelsom. Ovo je nesumnjivo bio najteži period Marksovog života. Najpre je zapao u tešku materijalnu bedu koju je Engels ublažavao, pružajući mu pomoć u svemu što mu je nedostajalo. Međutim, Marks je uskoro izgubio ono što mu niko nije mogao nadoknaditi. Jedno za drugim umiru mu dvoje dece, što ga je duboko pogodilo. Međutim, Marksov genij ni ovoga puta nije klonuo. Najpre je počeo da piše po raznim listovima i časopisima da bi pribavio sredstva za život, a uskoro otpočinje ponovo da se bavi revolucionarnim radom i pisanjem naučnih dela. Kao rezultat njegovog naučnog istraživanja pojavilo se nekoliko dela iz ekonomike od kojih
MARKSIZAM
je najvazmJe bilo: Prilog kritici polit. sa čuvenim predgovorom u kome je Marks dao kratak pregled istorije onako kako ju je on shvatao. Prilikom osnivanja I internacionale 1864. god. on je jedan od njenih najistaknutijih organizatora i idejnih vođa koji joj je odredio polit. pravac napisavši Osnivački manife!.St (v.) i u kojoj je bio prvi borac protiv anarhizma, produnista, lasalovaca i drugih oportunističkih struja. Istovremeno, pored. ove aktivnosti, koja je tražila veliko angažovanje, Marks je nalazio dosta slobodnog vremena za pisanje svog najvažnijeg dela - Kapitala - nesumnjivo najznačajnijeg naučnog dela komunističke literature, ovog puta pretežno s područ ja politike ekonomije, koje nije uspeo da završi. Međutim, onaj ko je bio najpozvaniji da to učini, ko je najbolje poznavao svu naučnu problematiku, a povrh svega samog autora, bio je Fridrih Engels, koji je redigovao rukopis 2. i 3. toma Kapitala i predao ga u štampu. Oronulog zdravstvenog stanja, Marks se postepeno povlačio iz neposrednog rukovođenja revolucionarnim akcijama, ali je ipak bio prvi koji je ustao u odbranu Pariske komune (Građanski rat u Francuskoj). Uz nadljudske napore pokušavao je da završi Kapital ali u tome nije imao sreće. Morao je da se ostavi pisanja, ali je, verujući nepokolebivo u svog prijatelja Engelsa, bio ubeđen da mu trud neće biti uzaludan i da će njegovo životno delo ugledati svet. I nije se prevario. Zahvaljujući Engelsu njegovo kompletno delo izašlo je iz štampe. Težak udarac za Marksa predstavljala je smrt njegove supruge koja je umrla 1881. god. Dve godine docnije izgubio je i svoju najstariju kćer. Sedeći zamišljen za svojim pisaćim stolom, za kojim je čovečan stvu napisao najrevolucionarnija dela, Karl Marks je umro 14. marta 1883. god. u svojoj 65. godini. MARKSIZAM, sistem naučnih saznanja, pogleda na svet i učenja Karla Marksa (Karl Marx), koji je postao idejna osnova borbe radničke klase, teorijska objašnjenje savremenog preobražaja ljudskog društva iz klasnog u besklasno, naučni i filozofski metod. Glavni izvori marksizma su u klasič noj nem. filozofiji, pre svega u Hegelovoj dijalektici, u klasičnoj engl. političkoj ekonomiji (Rikardo, A. Smit i dr. - Ricardo, A. Smith) i u franc. materijalističkoj filozofiji, utopijskom socijalizmu i revolucionarnom iskustvu i idejama Francuske uopšte. Pored toga, Marks je svoje učenje zasnovao na sopstvenim proučavanjima savreekonomije,
406
MAROKANSKE KRIZE
mene privrede, zatim društva, politike, kretanja u naučnoj i filozofskoj misli, kao i na svom dubokom saznanju istorije. Naučno-metodološku i filozofsku osnovu marksizma predstavljaju dijalektički i istorijski materijalizam (v.). Ekonomsko učenje marksizma počiva na teoriji viška vrednosti koji omogućuje eksploataciju radničke klase. Političke i sociološke koncepcije marksizma proističu iz iskustava istorije i savremenog društva: osnovna pokretačka snaga istorije je klasna borba, zasnovana na proizvodnim odnosima; u savremenoj epohi klasna borba se vodi između buržoazije i proletarijata. Smena društveno-ekonomskih formacija, koja se vrši putem revolucije. posledica je prethodnog materij;;.lnog, odn. društveno-ekonomskog razvitka. Buržoassko društvo. zasnovano na eksploataciji radničke klase, neminovno ide In stadijumu nerešivih unutrašnjih protivrečnosti, karl će u završnom činu klasnog sukoba s proletarijatom biti lišeno sredstava za proizvodnju. Ova klasna borba vodi diktaturi proletarijata kao državnom ohliku prelaznog perioda od kanitalizma ka komunizmu. Ovim materijalističkim shvataniem istorije i zakonomernosti u društveno-ekonomskom razvitku socijalizam je pretvoren od utopije u nauku. Ostvaren dijalektičkom metodom, marksizam pretpostavlja neprekidan razvitak filozofske i naučne misli i trajan put sopstvenog usavršavanja u metodološkom pogledu, u saznanju sveta i u teoriiskoi i taktičkoj razradi borhe radničke klase. Tome ie, nore
l\'IAROKO
ger. Godine 1900-1902. Francuska je sklopila sa Italijom tajni sporazum o podeli interesnih sfera u Sev. Africi, prema kojem je Maroka trebalo da pripadne Francuskoj, a Tripolis Italiji. Fran<~aska je zatim sklopila sporazum s Engleskom 1904. god. (v. Trojni sporazum), prema kojem Engleska, dobijajući odrešene ruke u Egiptu, daje Francuskoj slobodu akcije u Maroku. Pripremajući zaposedanje Maroka. Francuska se iste god. sporazumela i sa Španijom o podeli uticajnih sfera. To je dovelo do nemač kog protesta i prve marokanse krize (1905-1906), završene međunarodnom konferencijom u Algesirasu, koja je odlučila da Maroko ostane pod suve!'enitetom sultana, da se sprovede njegova ekonomska internacionalizacija i da Francuska dobije mandat za održavanje reda. Pobuna marokanskih plemena protiv sultana poslužila je Francuskoj da u maju 1911. god, pod izgo?orom zavođenja reda, zauzme glavni grad Fez. Car Viljem II odgovorio je na to planom o okupaciji marok. luke Agadir i upućivanjem topovnjače Panter u Agadir. Time je izbila agadirska afera ili druga marokanska riza, što je dovelo svet na ivicu svetskog konflikta. Englezi su zapretili ratom ako Nemačka zadrži baze na Atlantiku, i to je prinudila berlinsku vladu da u nov. 1911. god. pristane na snorazum, prema kojem je Francuskoj Priznat protektorat nad Marokom, a Nemačka je zadovoljena dobijanjem pograničnog pojasa Francuskog Konga. God 1912., ugovorom u Fezu, Maroka je podeljen na francusku, šoansku i međunardnu zonu u Tangeru. MAROKO, drž. na severozapadu Afrike. - Teritoriia M. naseljena je od najstariilh vremena. Nieni starosedeoci su Berberi kojih i danas ima u Maroku. Kraiem II milenijuma nre n. e. pojavile s~ se u M. feničanske kolo-: nije. U II v. pre n. e. M. su zavladah Rimliani, gde su kasniie stvorili posebnu provinciju Mavritaniju. U V v. usoostavliena ie vlast Vandala, a u VI Vizan'tiie. Početkom VIII v. stigli su Arapi i nametnuli islam. Od XI do početka XX v. na tlu Maroka postoialo ie više srednjow~kovnih feudalnih drž. ·pod domaćim vladarima. Kraiem XIX v. počela je borba imperijalistič kih sila za osvajanjem M. i nretvaranje u koloniju. Posebno su bile zainteresovane Italija, Nemačka i Francuska. Posle 2 nemačko-francuska sukoba 1905, 1906. i 1911, (v. Marokanske krize) Francuska je uspostavila svoj protektorat nad M. 1912. godine, iako su i ostali domaći vladari-sultani. Istovremeno sa borbom kolonijalnih
407
MARSELJEZA
sila za potčinjavanje M. je počeo u ovoj zemlji antikolonijalni, narodnooslobodilački pokret. Tako je 1920. došlo do velikog ustanka u špan. delu Maroka, koji se proširio i na franc. deo. Borbe su trajale do 1926. kada je ustanak ugušen, mada se manje gerilske borbe vode do 1934. Iz špan. Maroka počela je fašistička pobuna generala Franka u Španiji. Od 1940. Maroka je pod upravom vlade maršala Petena i tako do 1942. kada su se tu iskrcale anglo-američke vojne snage. Posle rata jača pokret za oslobođenje sve do 1956. kada je Francuska priznala nezavisnost Maroka. Španski deo Maroka ie oslobođen delimično 1957. a 1958. potpuno. Maroko je do 1962. bio apsolutistička monarhija na čelu sa sultanom, a danas je ustavna monarhija. MARS, bog rata kod starih Rimljana. Prema njihovom verovanju bio je najpre glavno božanstvo, ali su mu docnije ostali samo ratni epiteti. Bilo mu je posvećeno Marsovo polje gde su priređivane viteške i ratne igre. Kada su otpočela rim. osvajanja ratnički karakter ovog božanstva postao je najvažniji. Bio mu je posvećen mesec mart a to je bilo vreme počinjanja vojnih pohoda svake godine. MARSEJSKI ATENTAT, izvršen je 9. oldobra 1934. na kralja Aleksandra Karađorđevića. U želji da objasni skretanje u svojoj unutrašnjoj i spoljnoj politici kralj Aleksandar je brodom otputovao u Francusku. U luci Marselju odakle je trebao da krene u Pariz, dočekao ga je francuski ministar spoljnih poslova Luj Bartu. Prilikom vožnje od pristaništa ka železničkoj stanici na njih je izvršen atentat od strane pripadnika ustaške organizacije, pa ~e od zadobijenih rana odmah izdahnuo A. Karađorđević, a takođe i ministar L. Bartu. Tadašnji predsednik jugoslavenske vlade B. Jeftić izbacio je krilaticu da je umirući kralj izgovorio poslednje reči „čuvajte mi Jugoslaviju". Ubijenog kralja nasledio je maloletni sin Petar II Karađorđević, u čije ime su upravljali namesnici. MARSEL, Etjen, v. Etjen Marsel. MARSELJEZA (Marseillaise), franc. nar. pesma i drž. himna. Napisana je u leto 1792. god. za vreme burnih događaja francuske revolucije, izazvanih upadom neprijatelja na teritoriju Francuske. Pod vodstvom jakobinaca stvarani su po celoj zemlji odredi dobrovoljaca koji su sa svih strana hitali u Pariz. Ulazeći u glavni gr. Francuske, dobrovoljci iz Marselja pevali su ovu pesmu koja je uskoro postala najpopularnija među svim pripadnicima revolucije. Autor: Ruže de Lil.
MARS BRIGADA
408
l\IAR8 BRIGADA U ZAPADNU ROSNU, počeo je naredbom Vrhovnog štaba 24. juna 1942. - Posle završnih borbi sredinom juna 1942. i neuspeha neprijatelja da opkoli glavninu partizanskih snaga sa Vrhovnim štabom, Vrhovni štab je formirao 4. proletersku i 5. crnogorsku brigadu i Hercegovački odred. Od ovih jedinica obrazovana je udarna grupa koja je imala da krene prema Bosanskoj krajini. Pohod je počeo sa Zelengore: 2. i 4. proleterska brigada krenule su pravcem: Kalinovik-plan. Treskavica, Kreševa-Gornji i Donji Vakuf i - Kupres, a 1. i 3. proleterska pravcem: KalinovikTreskavica-plan. Bjelašnica-KonjicProzor-Livno. Posle manjih borbi sa četničkim snagama jedinice su doprle do linije Sarajevo-Konjic. Akcijom 7. brigade (noć 3-4 juni) zauzete su žel. stanice između Blažuja i Konjica i više žel. stanica je porušeno. Posle toga 7. jula zauzeto je Kreševo. Za to vreme 1. proleterska brigada zauzela je Konjic i produžila prema Ostrošcu. Ovom akcijom žeL pruga Sarajevo -Mostar na dužini od 70 km je bila oštećena i uništena. Zajedničkom akcijom 5. krajiški odred zauzeo je Livno. Nakon ovoga Vrhovni štab je uputio 1. proletersku prema Kupresu u kome su uništene znatne ustaške snage, potom je zajedno sa drugim jedinicama nastavila operacije ka Imotskom. Novom produženom akcijom izvršen je napad na Jajce, koje je oslobođeno 25. sept. 1942. sve ove operacije imale su izvanredan značaj za dalji razvitak NOR-a, a Jajce postaje centar nove slobodne teritorije u kome će se održati 1. zasedanje AVNOJ-a. MARŠ NA RIM (28. okt. 1922), ulazak Benita Musolinija sa svojim pristalicama u Rim. - Marta 1919. god. u Milanu, bivši socijalista Benito Musolini obrazovao je prvu grupu „fasci di combattimento" (borbeni odredi), po kojima je njegov pokret i dobio naziv fašistički. Musolinijevi fašisti vršili su terorističke napade na sedišta socijal. i komunističkih organizacija. Sto je radnički pokret više jačao, to su fašisti postali nasrtljiviji. Suočena tokom 1920-21. sa talasom štrajkova, a osećajući se nesposobna da preseče revolucionarno vrenje, italijanska bur·· žoazija odlučila je da preda vlast Musoliniju, makar i po cenu zavođenja fašističke diktature. Pošto je sa dvorom i građanskim strankama sve unapred utanačeno, Duče je 27. okt. 1922. na čelu svojih crnokošuljaša „umarširao" u Rim i primio od kralja mandat za sastav vlade. Cuveni M. na R. u stvari je bio samo inscenirana parada, kojom su fašisti hteli da dokažu da im vlast nije preda-
MARTOV ta nego da su je osvojili. Ovaj događaj se smatra kao početak neslavne fašističke vladavine u Italiji. MARSAL (lat. mariscalus, franc. marechal), najpre zvanje za slugu koji se bavio nadgledanjem konja, odn. konjušar, a kasnije taj naziv imaju visoki dvorski dostojnici u Francuskoj i Nemačkoj. Od XIII v. franc. kralj Filip Avgust je uveo zvanje M. kao najviši čin u vojsci. Danas je najviši čin u mnogim vojskama. U našoj vojsci ovo zvanje je uvedeno na 2. zasedanju A VNOJ-a (29. nov. 1943). MARSALOV PLAN, donet je na ekonomskoj konferenciji u Parizu 1947. a finansirale su ga SAD. Pomoć SAD, delom u novcu delom u mašinama, sirovinama i drugoj robi u periodu od 3. apr. 1948 do 30. juna 1951. iznosila je 13 milijardi dolara. Korisnici ove pomoći bile su, pre svega, skoro sve evrop. drž. koje su pristupile Maršalovom planu. Cilj plana bio je da se Evropi pomogne da odgovori svojim obavezama prema SAD i da istovremeno privrednom obnovom postane jače tržište za amer. proizvode i da se proširi i ojača amer. polit. uticaj na korisnike pomoći. Maršalova pomoć za neke evrop. zemlje imala je izvanredni značaj, na primer za Saveznu Republiku Nemačku, koja je na bazi ove nomoći za kratko vreme obnovila ind. i povećala naglo ind. proizvodnju. MARTEN, Alber Aleksandar (Martin, Albert Alexandre, 1815-1895), poznatiji u ist. kao Alber, franc. revolucionar, član privremene vlade posle febr. revolucije 1848. god„ prvi radnik koji je postao član jedne vlade. Kao metalski radnik, učestvovao je u lionskim ustancima (1831 i 1834). U privr. vladu ušao je s L. Elanom (L. Blanc), kao predstavnik radničke klase i, zajedno s njim, dospeo na čelo tzv. Luksemburške komisije, „vladine komisije za radnička pitanja". Posle radn. demonstracija od 15. maia ušao je u revol. vladu i bio uhapšen. MARTINOVIC v. Mališić Jovo. MARTOLOSI, hrišćanski vojnički red u tur. službi u XVI veku. Većim delom su to bili plaćenici, dok je manji deo uživao slobodne baštine. Služili su kao posada u tvrđavama, kao granična vojska ili kao šajkaši na Dunavu. Niže starešine M. (odabaše, buljubaše) bili su hrišćani, a komandanti (age) najčešće muslimani. MARTOV, Julij Osipovič (1873-1923), jedan od vođa ruskih menjševika. Pristupivši revolucionarnom pokretu kao student, više puta je hapšen, a od 1901. god. živeo je u emigraciji kao jedan od saosnivača i urednika „Iskre" i „Zore" (zajedno s Lenjinom, Pleha-
MARTOVSKA REVOLUCIJA
409
novim i dr.). Na II kongresu RSDRP 1903. god. razišao se s Lenjinom na pitanju organizacione strukture partije i postao vođ i ideolog menjševika i urednik njihovih listova i časopisa. Vratio se u Rusiju posle febr. revolucije 1917. god. i obrazovao „levu opoziciju" u menjševičkoj partiji. Razišavši se potpuno s boljševicima posle oktorb. revolucije, napustio je Rusiju 1912. god. i bio jedan od organizatora Druge i po internacionale. MARTOVSKA REVOLUCIJA, revolucionirani pokret koji je počeo 13. marta 1848. god. u Beču i proširio se na sve habsburške zemlje i na nem. države. Zbog različitih sredina u kojima su se odigrali i zbog drukčijih istorijskih, nacionalnih, klasnih i političkih uslova koji su im dali posebne karaktere, pod mart. revolucijom treba, u stvari, podrazumevati nekoliko pokreta, međusobno povezanih, ali u mnogo če mu različitih po svojim ciljevima. (V. Revolucije 1848. god.) MARTOVSKE DEMONSTRACIJE 1903, masovni polit. protest beogradskih radnika i studenata 23. marta 1903. Organizatori demonstracija su bili Dimitrije Tucović i Triša Kaclerović, istaknuti delatnici radničkog pokreta. U demonstracijama je učestvovalo oko 5 000 lica i u sukobu sa policijom čet vorica su poginuli a veći broj je ranjen. Demonstracije su bile predvesnik majskog prevrata. MARTURINA, porez na zemlju, isplaćivao se u naturi. U rano feudalno doba u Hrvatskoj M. se isplaćivala putem predavanja određenog broja koža od kune, koje su služile kao plativo sredstvo, a kasnije u novcu. Od naplaćenog novca 2/3 predavalo se kralju, a ostatak je zadržavao gospodar poseda. Kada je Hrvatska izgubila nezavisnost (1102), M. se isplaći vala umesto kralju banu. Ovu vrstu dažbine plaćali su i plemići. Kao posebna vrsta poreza prestala je da postoji u XIV v. za vlade Ludovika I Anžujskog. MASARIK, Tomaš, češ. naučnik, političar i državnik (Hodonin, Moravska, 7. mart 1850 - Prag, 14. nov. 1937). - Po završetku srednje škole i studija filozofije na Bečkom univerzitetu, doktorirao je 1876. sa tezom „O besmrtnosti prema Platonovu učenju". Karijeru započinje kao privatni docent na Beč kom univerzitetu a 1882. god., kada je Praški (Karlov) univerzitet podeljen na češ. i nem. izabran je za vanrednog profesora na češ. Filozofskom fakultetu. - Sarađuje u mnogim nauč nim časopisima i po svom filozofskom shvatanju izrazit je idealist sa podlogom u religiji, boreći se istovremeno protivu malograđanskog nacionalno-ro-
MASLARIC mantičarskog nasleđa u češ. kult. razvoju. Pri kraju XIX v. ulazi u aktivni polit. život i 1900. god. osniva Cešku narodnu stranku koja od 1905. god. dobija ime Ceška napredna ili realistička stranka. U svojim istupima i radovima pobijao je marksizam kao doktrinu, i po svojim shvatanjima soc. reformi bio blizak revizionistima. Brojna studentska omladina srp. i hrv., koja je bila na studijama u Ceškoj, bila je pod njegovim znatnim uticajem, prihvatajući njegove poglede i boreći se za njih. Brojni su i pojedinci, na primer Stjepan Radić, koji su u početku bili pod njegovim znatnim uticajem. Rano se počeo baviti jugosl. polit. problematikom, istupajući protivu tadašnjih metoda bečkoga dvora. - Uoči početka 1. svetskog rata uzalud je pokušavao da posreduje u odnosima između Austrougarske i Srbije koji su bili veoma zaoštreni. Po ubeđenju austroslavista on je kasnije ovaj svoj stav izmenio. Nalazeći se u emigraciji od sept. 1914. Masarik je tesno sarađivao s Jugoslovenskim odborom, istovremeno smatrajući Srbiju centrom za jugoslovenske zemlje. Pri kraju rata uspeo je da od saveznika izbori priznanje čehoslovačkog Narodnog veća kao privremene vlade. Po raspadu austrougarske monarhije postao je njen prvi predsednik i na toj dužnosti je više puta bio biran. Iz polit. života se povukao 1935. zbog bolesti. Autor je mnogih radova iz problematike filozofije, polit. odnosa i istorije. MASLARIC, Božidar, polit. radnik (Dalj, 10, dec. 1895 -). Profesor i publicist, član KPJ od 1919. Još u ranoj mladosti pristupio je naprednom radnič kom pokretu i 1922. osuđen na 2 godine robije, koje je izdržao u Sremskoj Mitrovici. Posle izlaska sa robije postao je sekretar OK za Osijek i član PK KPJ za Hrvatsku i Slavoniju. Na II kongresu KPJ (1926) prisustvuje kao delegat. Istovremeno uređuje napredne listove, a 1928. odlazi u Moskvu, gde postaje nastavnik na Komunističkom univerzitetu nacionalnih manjina Zapada do 1934. i rukovodi sekcijom Jugoslavena u Lenjinskoj školi. U vreme građanskog rata u Španiji (1936-39) uzima aktivno učešće i dobija čin majora republikanske vojske. Iz Španije se vraća u Moskvu, gde radi u aparatu Izdavačke zadruge inostranih radnika u SSSR. - Verolomnim napadom Nemačke na SSSR rukovodi emisijama za Jugoslaviju u Radio-stanici Moskve, na kojoj dužnosti ostaje sve do povratka u zemlju okt. 1944. Posle· toga nalazi se na mnogim dužnostima u vladi i Izvršnom veću sabora NR Hrvatske. Za izvanredne zasluge proglašen
MASLESA
je za narodnog heroja, i član je Izvršnog komiteta CK Hrvatske. MASLESA, Veselin, publicista (Banja Luka, 20. apr. 1906 - Sutjeska 14. jun 1943). - Još kao đak Banjalučke gimnazije pristupio je radničkom pokretu a 1925. god. upisuje se na Pravni fakultet u Zagrebu da ubrzo napusti ove studije i odlazi na studije u Frankfurt na Majni na Ekonomski faknultet. U toku 1927. god. nastavlja studije polit. ekonomije i sociologije u Parizu. Odmah po povratku u zemlju, zbog polit. aktivnosti, biva uhapšen u Beogradu i proteran u mesto rođenja. U Banjaluci ne prekida svoju aktivnost i ima veliki uticaj na pokret, naročito na intelektualnu omladinu. Postaje novinar prvo u Osijeku, zatim u Beogradu i stalno pod prismotrom policije, Od 1931. prelazi u Beograd. Sve do 1940. god. biva skoro svake godine zatvarani osuđivan. - Kao član KPJ u ilegalnom radu Partije, i kao javni radnik, novinar, i publicista, aktivno radi u polit. i kult. životu. 1928. god. učestvuje u pokretanju naprednog ča sopisa „Nova literatura" u kome objavljuje svoje prve književne i sociološke priloge. U toku dalje aktivnosti sarađuje u mnogim drugim časopisima, prateći ekonom., polit. i kult. probleme. U vreme 6-januarske diktature jedan je od najaktivnijih članova KPJ, posebno radeći među studentskom omladinom i u krugovima progresivne inteligencije. Od 1935. do 1940. aktivno radi na ostvarivanju saradnje svih antifašističkih snaga i stvaranja Narodnog fronta. U tom periodu populariše politiku KPJ, sarađuje u nedeljnom listu NIN, u časopisu „Naša stvarnost" oko kojih se okupljaju svi antifašisti. - Sistematski radi na pripremanju i izdavanju svojih sociološkoistorijskih studija: „Mlada Bosna" i „Svetozar Marković". U ekonomiji se posebno interesuje za rast novih oblika drž. kapitalizma i ekonom. kriza. Posebno se bavi i analizira društveno-ekonomske odnose na selu i kao rezultat toga piše više iscrpnih članaka. Odlični je poznavalac ekonom. nauke i istor. materijalizma, koje primenjuje u svojim analizama, te je niz njegovih radova iz te oblasti ostao neprevaziđen. - Kapitulacija Jugoslavije zatiče ga u Crnoj Gori, gde aktivno radi na organizovanju ustanka a kasnije održava čitav ciklus predavanja u jedinicama i na partijskim kursevima. Kao član Politodela 4. crnogorske brigade, prelazi u Bosansku krajinu i postaje član redakcije „Borbe", i na toj dužnosti ostaje sve do bitke na Neretvi. U isto vreme uređuje „Narodno oslobođenje" i sarađuje u „Vojno-političkom pregledu" i „Komunistu". Na 1. zasedanju AVNOJ-a u Bihaću
MATERIJALIZAM
1942. god., podnosi referat: Narodnooslobodilačka borba i stvaranje antifašističkog veća. Biva izabran u Izvršni odbor A VNOJ-a. U toku sledećih borbi nala-
zi se na radu u crnogorskim brigadama i gine u borbi na Sutjesci. Za izvanredne zasluge proglašen je za narodnog heroja. Posedujući široku kulturu i obrazovanje imao je veliki interes za literaturu i nauku, osobito za ekonomiju i istoriju. Kao odličan poznavalac marksizma bio je autor brojnih članaka o tadašnjoj situaciji u J ugasla vij i. MASON, FRANMASON (franc. franc-ma<;on), SLOBODNI ZIDAR, pripadnik međunarodnog tajnog društva nastalog ~u XVIII v. Masonstvo ima za zadatak da svoje članove podstiče na lično moralno usavršavanje i da među njima širi bratsku ljubav. Poniklo u epohi intelektualne emancipacije i stvorenog poverenja u slobodu čovekove ličnosti, masonstvo je prihvatilo ideje franc. revolucije o burž. demokratiji i individualnim slobodama (v. Liberalizam) i, pored ostalog, preuzelo na sebe ulogu njihovog širenja. Masonske organizacije nazivaju se lože. U našim zemljama masonima je pripadao veliki broj intelektualaca, počevši od prosvetitelj a-racionalista. MASTABE, grobnice visokih funkcionera starog Egipta. Naziv su stvorili naučnici-egiptolozi za one spomenike koji su bili sagrađeni od cigle ili kamena, nalik na piramide od kojih su se razlikovale po krnjim vrhovima. Po pravilu podizane su redovno u neposrednoj blizini faraonovih piramida. MATERIJALIZAM, jedan od dva osnovna pravca u filozofiji, suprotan idealizmu. Osnovna sadržina sveta je materija, a duh ili svest jedno je od svojstava najsavršenije organizovane materije. U materijalizmu se javilo nekoliko pravaca, od kojih su najznačajniji: naivni materijalizam prvih grč kih filozofa koji su uočavali dijalektički odons suprotnosti u svetu; a tomistički materijalizam antičkih filozofa, naročito Demokrita, prema kojem se pojave u prirodi svode na mehaničko kretanje atoma; mehanicistički materijalizam (v. Mehanicizam); vulgarni materijalizam, veoma čest kod prirodnja-
ka, prema kojem se pojave u svetu suviše uprošćeno svode na oblike i manifestacije materije; metafizički matriializam, čiji se predstavnici mesto dijalektičke pridržavaju metamizičkog metoda, i kod kojih najčešće treba podrazumevati mehanicistički materijalizam; istorijski materijalizam (v.); dijalektički materijalizam, koji je filozofska osnova naučnog socijalizma i prema kojem sve stvari i pojave u svetu nisu date jednom zauvek, neiz-
MATICA HRVATSKA
411
menjivo, nego se zasnivaju na procesima koji se obavljaju po njihovim sopstvenim zakonima i stalno se menjaju; svet je materijalan i jedinstven, pristupačan ljudskom saznanju, postoji izvan ljudske svesti i nezavisno od nje kao objektivna realnost, tako da je i sam ljudski duh (svest) proizvod sveta koji saznaje. MATICA HRVATSKA, knjiž. i naučno društvo, nastalo po ugledu na sl. ustanove kod Ceha i Srba. Osnovano je 1842. pod nazivom Matica ilirska sa ciljem da izdaje „Stare klasike" ilirske. 1874. dobija naziv M. H. i pod tim nazivom radi i danas. Izdala je preko 1 500 knjiga iz oblasti beletristike i nauke. MATICA SLOVENSKA, knjiž. društvo, osnovano u Ljubljani 1864. Osnovana je kasnije od sl. naših ustanova zbog jakog uticaja konzervativnog vodstva u nacionalnom preporodu Slovenaca. Izdavala je knjiž. dela sloven. pisaca i odabrane prevode iz strane literature. Od 1869. izdaje „Letopis" u kome se neguju razne nauke. MATICA SRPSKA, najstarije književno-naučno i kulturno-prosvetno duštvo kod Južnih Slovena i najznačajnija kult. ustanova ugarskih Srba. Osnovana je 1825. u Pešti, a od 1864. je u Novom Sadu. Od početka osnivanja izdaje časopis „Letopis", koji je odigrao važnu ulogu u kult. životu ugarskih Srba. Sve do danas je važan centar kult. života. MATIJA (1557-1619, vladao od 1612), rimsko-nemački car, treći sin cara Maksimilijana II, od 1608. god. vladao nad Austrijom, Ugarskom i Moravskom, od 1611. god. nad Ceškom. Nosilac mera kontrareformacije, gušio je protestantski pokret i plemićke bune u Ugarskoj i Ceškoj. Započeo tridesetogodišnji rat (1618-1648). MATIJA KORVIN (1443-1490; od 1458. ugarsko-hrvatski kralj, a od 1469. i češki kralj), sin vojskovođe .Janoša Hunjadija; stvorio je snažnu apsolutističku drž. koja je pružala otpor tur. nadiranju na Zapad. Korvin je stvorio prvu apsolutističku centralizovanu drž. u Evropi. Oporezivanje svih društvenih staleža u zemlji izvršio je u ime obavezne odbrane od Turaka. Posle pada Bosne pod tur. vlast (1463), oslobodio je Jajce i Srebrnicu i stvorio 2 banovine koje su, povezane sa Beogradom preko Mačve, činile odbrambeni bedem protiv tur. upada. Suzbio je pokušaj Mlečana da se učvrste u Primorju i stvorio senjsku kapetaniju, centar za borbu protiv ekspanzije Venecije na Jadranu, kao i za borbu protiv nepokornih hrv. feudalaca. Njegov dvor je bio stecište istaknutih humanista i zaštitnik umetnosti i književnosti. Po-
MAZAREN
kušao je da prigrabi krunu Svetog Rimskog Carstva nem. narodnosti; osvojio je Beč 1486. i preselio u njega svoj dvor. Umro je 1490. bez naslednika. MATRIJARHAT, društveno uređenje u vreme prvobitne zajednice kada je žena imala presudnu ulogu u društvu. Dok se muškarac bavio lovom, žena je vodila brigu oko svih ostalih poslova. Njoj su pored toga pripadala deca i srodstvo se računalo po majci. Ukinut je pojavom privatnog vlasništva i novom podelom rada kad je došlo do stvaranja patrijarhata u kome je muškarac dominirao. MAVRI (MAURI, MORISCI), berberska severnoafrička plemena (izuzev Egipta); njihova postojbina je Mauritanija, nekadašnja rim. provincija. Potomci Maura izmešali su se sa Kartaginjanima, Rimljanima, Vandalima i Arabljanima. Arabljani su ih preveli u islam. Arabljani koji su vladali Pirinejskim poluostrvom nazvali su ih Mavrima. U borbi za ponovnim osvajanjem Pirinejskog poluostrva od strane Španaca,. zvanoj rekonkvista, potisnuli su M. u Granadski emirat. Konačnim osvajanjem Granade (1492) M. su nasilno prevedeni u hrišćanstvo, raseljeni i surovo gonjeni od strane špan. inkvizicije. Njihovim uništenjem pogođena je špan. privreda, jer su M. bili nosioci poljopr. i zanatske proizvodnje. MAVRIKIJE (vladao 582-602}, vizant. car. Pokušao je da sačuva od varvarskih napada preostale vizant. posede u Italiji, stvorivši Ravenski egzarhat, a u sev. Africi, Kartaginski egzarhat i tako stvorio uzor budućih vojnopolitičkih organizacija tema. Posle sklopljenog mira sa Persijom (591) organizuje veliki pohod protiv Avara i Slovena na donjem Dunavu i Podunavlju. Dugogodišnje ratovanje izazvalo je pobunu u vojsci; Mavrikije je zbačen s vlasti i ubijen. MAVROKORDATOS, Aleksandros (1791 1865), grčki nacionalni revolucionar, jedan od vođa ustanka 1821, predsednik prve grčke narodne skupštine (1822), zatim više puta ministar i, najzad, predsednik vlade 1833. i 1854. god. MAZAREN, Zil (Mazarin, Jules, 1602 -1661), kardinal i prvi ministar Francuske. Poreklom Italijan (Abruci), započeo je karijeru u vojsci, a zatim u diplomatiji rimske kurije. Bio je papski vice-legat u Avinjonu i nuncije u Parizu (1634-1636). Prešavši u službu Rišeljea, koji je znao da oceni njegove sposobnosti, 1641. postao je kardinal iako je ostao laik. Umirući, Rišelje ga je preporučio, kao svog naslednika, Luju XIII i kraljici Ani Austrijskoj koja mu je ukazivala puno poverenje. Za vreme maloletstva Luja XIV
MAZINO
412
(1643-1661), upravljao je Francuskom gotovo suvereno. Nastavio je s franc. Intervencijom u tridesetogodišnjem ratu, u kojem su vojskovođe Konde i Tiren izvojevale značajne pobede. Ugušio je pobune Fronde (v.) i, sklopivši savez s Kromvelom i nem. kneževima, prinudio Spaniju da 1659. potpiše pirinejski mir (v.). U unutrašnjoj politici naklonjen korupciji i ličnom bogaće nju, prepuštao je finansije nesposobnim ministrima (Fuke), da bi se iza njih prikrio. Ostavio je ogromno bogatstvo. MAZINO, Andre (Maginot, Andre, 1877 -1932), franc. političar. U zvanju drž. potsekretara u početku 1. svet. rata:, bio je ministar kolonija 1917. i rata 1922-1924, ponovo kolonija 1928-1929. " i još dvaput rata, 1929-1930. i 1931. Izvršio je organizaciju odbrane granice i započeo izgradnju širokog sistema fortifikacija (v. Mažino-Linija). MAZINO-LINIJA, sistem utvrđenja koji je izgrađen između 2 svetska rata duž nemačko-francuske granice. - Odbrambeni sistem izgradili su Francuzi i on se protezao od švajcarske do belgijske granice a ime je dobio po franc. ministru rata Maginot-u. Najutvrđeniji deo nalazio se između Rajne i belgijske granice. Do napada Nemačke na Francusku ovaj utvrđeni sistem nije bio potpuno završen. Ostao je nezaštićeni deo duž belgijske granice. U toku nem. ofanzive na Francusku, juna 1940. M. L. bila je probijena na više mesta. MAZURANIC, Ivan (1814-1890), političar i književnik. Njegova polit. aktivnost počinje u Gajevom krugu i jedan je od prvih saradnika „Danice". Svoju činovničku karijeru počinje za banovanja Jelačićevog. Posle vraćanja ustava 1860. postaje predsednik „Dvorskog dikasterija za Hrvatsku i Slavoniju". Aktivno učestvuje u radu Sabora 1861. Mažuranić ubrzo postaje vođa onog krila Narodne stranke, koje je tražilo reš-enje hrvatskog pitanja u sporazumu sa dvorom. Posle revizije hrvatsko-ugarske nagodbe postaje hrvatski ban (1873-1880). Na tom položaju trudi se da očuva autonomna prava Hrvatske i energično radi na modernizovanju drž. ustanova i razvitku prosvete. Za vreme njegovog ba- Ivan Mažuranić novanja osnovan je zagrebački univerzitet. U književnosti · .je jedan od najistaknutijih pisaca iz ilirskog kruga. Osobito je postao slavan spevom „Smrt Smail-age Cengića", ·koji · je najbolje književno delo iliri-
MEDICI
zrna. Dopunio je XIV i XV pevanje „Osmana". God.1885. osudio je Kuenov režim i to je bilo njegovo poslednje polit. istupanje. Njegova politika prema Srbima u Hrvatskoj bila je negativna, te je doprineo jačanju suprotnosti između Srba i Hrvata. MECENA, Gaj Cilnije (Gaius Cilnius Maecenas), rim. vitez, prijatelj Avgusta Oktavijana (oko 70. pre n. e. - 8. pre n. e.). Kao potomak ugledne plemićke porodice počeo je da okuplja oko sebe veliki broj mladih, talentovanih rim. pesnika i umetnika, pomažući ih materijalno. Zahvaljujući njegovoj izdašnoj pomoći mnogi od njih su mogli, rešeni svih materijalnih briga, potpuno da se posvete svom pozivu. Od pesnika pružio je pomoć najznačajnijim predstavnicima Avgustovog zlatnog veka rim. književnosti, među kojima su bili Vergilije, Horacije i Propercije. Po njemu mecenom se nazivaju svi oni koji pomažu i štite umetnike i književnike. MEDICI, firentinska porodica bogatih bankara čiji su članovi vladali u Firenci od XIV do XVIII v. - Zahvaljujući svom ogromnom bogatstvu stekli su veliki uticaj na polit„ ekonom. i kult. polju u Firenci. Pošto su neki predstavnici ove porodice učestvovali u borbama za oslobođenje Firence kao vođe ustanaka, njihov uticaj je konačno ojačao za vreme Kozme Starijeg (1389-1464) koji se smatra rodonačel nikom starije loze Medičija. Savladavši konačno sve svoje protivnike iz dr; patricijskih porodica, Kozma je postao jedini gospodar u Firenci u kojoj je imao veliki uticaj. Nalazeći se na čelu grada-republike punih 30 god. Kozma je kao mecena pomagao književnost, nauku i umetnost. U njegovo vreme podignute su u Firenci najlepše građe vine, osnovana Platonova akademija, u kojoj su stvorena značajna dela renesansne umetnosti. Drugi značajni predstavnik ove firentinske porodice bio je unuk Kozme Starijeg Lorenco Veličan stveni (1448-1494). Kao mecena nauč nika i umetnika prevazišao je svoga dedu. Baveći se i sam knjiž. radom učinio je mnogo da se književnost razvija na italijanskom jeziku. Za njegovo vreme Firenca doživljava vrhunac svog razvitka i postaje jedan od vodećih centara evrop. humanizma. U umetničke galerije svoga gr. on je skupljao najznačajnija dela tadašnjih slikara i skulptora. Iz ove porodice poteklo je nekoliko uglednih ličnosti duhovnog života. Među njima najistaknutiji su bili Lorencov sin Đovani, koji je 1513. god. postao rim. papa, pod imenom Lav X. Nastavljajući tradiciJU porodice, iz koje je vodio poreklo, papa Lav X je okupio oko sebe veliki Gundulićevog
MEDIJA
413
broj umetnika, među kojima je bio najpoznatiji slikar Rafael. Đulio Mediči je takođe postao .papa pod imenom Klement VII (1523-1534). Kozma I Veliki (1519-1574) postao je prvi veliki vojvoda Toskane, dok je njegova unuka Marija (1573-1642), udajom za kralja Henrika IV, postala franc. kraljica. MEDIJA, azij. drž. starog v. stvorena u VIII v. pre n. e. na prostranoj Iranskoj visoravni. Za vreme vladavine kralja Kijaksara dostigla je vrhunac svoje moći i teritorijalnog prostranstva krajem VII. v. pre n. e. Sredinom VI v. pre n. e. prestala je da postoji, pošto je bila pokorena od persijskog cara Kira Starijeg, koji je od nje stvorio pokrajinu Persijskog Carstva. Najveći broj st. činili su indoev. Medijci koji su bili podeljeni na kaste, plemiće, mage i seljake. Pisci ant. Grčke nazivali su Medijcima vrlo često sve Persijance. MEDUZA, v. Gorgone. MEĐUNARODNA ASOCIJACIJA RADNIKA, međunarodna sindikalna organizacija poznata i pod imenom Berlinska internacionala sindikata ili Anarhosindikalistička konfederacija. Ova organizacija je stvorena 1923. u Berlinu na konferenciji anarhosindikalističkih organizacija iz desetak zemalja zap. Evrope i Juž. Amerike. Ona je okupljala samo oko 300 000 članova, pa prema tome i njen uticaj je bio mali u radničkom pokretu između 2 rata. Ova organizacija nastavila je rad i posle 2. svetskog rata. MEĐUNARODNA KONFEDERACIJA SLOBODNIH SIDIKATA ( Internacional Confederation of Free Trade Unions), nastala je neposredno posle 2. svetskog rata na osnivačkom kongresu u Londonu sredinom dec. 1949. Konfederaciju čine sindikalne organizacije koje ne podržavaju politiku Svetske sindikalne federacije, te su .se od nje odvojile ili uopšte nisu bile prišle. U konfederaciju je učla njeno oko 100 sindikalnih organizacija iz preko 70 zemalja i zajedno sa Svetskom sindikalnom federacijom dolazi u red najbrojnijih međunarodnih konfederacija. Sedište konfederacije je u Brislu a naša zemlja nije član konfederacije. MEĐUNARODNA KONFERENCIJA HRISCANSKIH SINDIKATA, osnovana je u Ragu 15-19. juna 1920. sa sedištem u Utrehtu (Holandija), a od 1952. sedište sekretarijata je u Briselu. - Zasniva svoje učenje i stav na hrišćanstvu a posebno na papskim enciklikama pape Pija X, Leona XIII Pija XI i drugih. Organizacija se zalaže za sprovođenje profesionalne kooperativne organizacije na soc. i eko-
MEĐUNARODNO
PRIZNANJE
nom. području. Do sada je održano preko 12 kongresa i u svoje redove obuhvata nacionalne sindikalne centrale, pre svega, u izrazito kat. zemljama. Računa se da ovi sindikati broje nešto preko 3 000 000 članova. Njihove organizacije igraju presudnu ulogu u radničkom pokretu nekih evr. zemalja i predstavljaju veliku smetnju u objedinjavanju sindikalnog pokreta u tim pa i drugim zemljama. MEĐUNARODNA ZENSKA SOCIJALISTICKA KONFERENCIJA, prvi put održana 1907. god. u štutgartu istovremeno sa štutgartskim kongresom 2. internacionale pod rukovodstvom K. Cetkin (v.). Glavna tačka dnevnog reda bilo je pitanje opšteg prava glasa žena. Usvojena je rezolucija da borbu za to pravo treba povezati s borbom za opštu ravnopravnost žena i muškaraca. - Na drugoj međunarodnoj konferenciji žena socijalistkinja, održanoj u Kopenhagenu 13-14. avg. 1910. god., doneta je odluka da se svake god. organizuje međunarodni dan žena, i to, na predlog K. Cetkin, 8. marta, - uspomena na velike demonstracije američkih žena 1909. god. na kojima je zahtevano opšte pravo glasa. MEĐUNARODNI SOCIJALISTICKI BIRO (MSB), izvršni organ za informacije II internacionale, sa osnovnim zadatkom da prikuplja podatke o stanju radničke klase u pojedinim zemljama, obaveštava o radničkim pokretima, priprema materijale s kongresa i razašilje ih, prikuplja informacije, statistike i dr. građu za predstojeće kongrese. MSB je osnovan 1900, na II kongresu II internacionale održanom u Parizu, a sedište mu je bilo u Brislu. Predsednik MSB bio je Vinervald, a neko vreme, od 1905, u njegovom radu je učestvovao i Lenjin. MSB je prestao da funkcioniše u toku 1. svetskog rata. MEĐUNARODNO PRIZNANJE NOR-a, usledilo je posle više od 2 godine borbe naroda Jugoslavije protivu okupatora i njegovih slugu. - Od početka oslobodilačkog rata narodima Jugoslavije bila je poznata uloga KPJ, druga Tita i partizanskih jedinica. Ove snage su vodile narodnooslobodilački rat dok je izbeglička vlada u Londonu podržavala i preko saveznika pomagala izdajnički pokret njihovog ministra Draže Mihajlovića. Inostranstvo je bilo veoma slabo obavešteno ili pogrešno o stvarnom stanju u Jugoslaviji. Znatnu ulogu u širenju istine o stanju u zemlji odigrala je radio-stanica „Slobodna Jugoslavija'', koja je proradila u Moskvi u proleće 1942. Prvu vest o situaciji u Jugoslaviji dao je Radio-London u vezi borbi na Sutjesci i Zelengori. U to vreme u Vrhovni štab dolaze prvi vojni i polit. predstavnici
MEĐUNARODNO
RADNICKO
414
zapadnih sila. Septembra 1943. u Vrhovni štab dolazi zvanična anglo-američka vojna misija na čelu sa generalom Ficrojem Maklinom. U isto vreme se i pri vrhovnoj komandi Draže Mihajlovića nalaze i dalje oficiri zapadnih sila. Posle 2. zasedanja AVNOJ-a počinje intenzivnije da stiže materijalna pomoć NOV-u. Na sastanku saveznika u Teheranu krajem 1943. između ostalog biva odlučeno: „Da partizani u Jugoslaviji treba da budu pomognuti u najvećoj mogućoj meri u snabdevanju i materijalu, kao i operacijama komandosa". Od ovog momenta stiže mnogo urednije i obilnije vojna pomoć ali ni izdaleka u dovoljnim količinama. Samo 15 dana posle 2. zasedanja A VNOJ-a vlade savezničkih zemalja dale su i svoje zvanične izjave o priznanju NOR-a. Tada u Vrhovni štab stiže 23. feb. 1944. i vojna misija SSSR sa generalom Kornjajevim na čelu. U isto vreme zapadne sile i dalje održavaju vezu sa emigrantskom vladom, ne gubeći kontakt sa njom u želji da kasnije to koriste radi pritiska na rukovodstvo NOR-a. Svi ti planovi ostali su bez vidnijeg uspeha. Svet je konačno uvideo ko se u Jugoslaviji bori protivu okupatora a ko sarađuje sa njim. MEĐUNARODNO RADNICKO UDRUZENJE SOCIJALISTICKIH PARTIJA, stvorena je februara 1921. u Beču. Ovoj konferenciji prisustvovali su uglavnom predstavnici centrističkih socijal. radničkih partija i grupa koje su bile prinuđene da se u vezi sa oktobarskom revolucijom i krahom II internacionale ne odvoje od masa a nisu želele da pristupe komunističkoj internacionali. Ovo udruženje je poznato pod imenom Druga i po internacionala. Ova internacionala je kratko vreme postojala i 1923. fuzionisala se sa obnovljenom II internacionalom tzv. Bernskom u jedinstvenu socijalističku radničku internacionalu. MEĐUNARODNO UJEDINJENJE SINDIKALNIH SAVEZA, jedna od među narodnih sindikalnih organizacija između 2 svetska rata, poznatija pod imenom Amsterdamska sindikalna internacionala. - Rad ove sindikalne internacionale je u tesnoj vezi sa II internacionalom što znači da spada u red reformističkih sindikata. Ova organizacija je stvorena 1919. i vremenom je obuhvatila sindikalne organizacije iz 28 zemalja sa 24 000 000 članova. Broj članova i njen uticaj smanjili su se uoči 2. svetskog rata, iako je ona delovala sve do 1945. kada je ušla u sastav svetske federacije sindikata. MEGARA, u ant. doba jedan od najistaknutijih grč. polisa-država. Za vre. me velike grč. kolonizacije po Medite-
MEHMED
ranu u VII v. pre n. e. osnovala je mnoge kolonije. Jedna od njenih najpoznatiji kolonija bio je Bizantion na Bosforu, gde se u srednjem v. razvilo Vizantijsko Carstvo. Krajem IV v. pre n. e. znatno je stradala od velikih pljački, posle kojih se više nikada nije oporavila. Ono malo što je docnije obnovljeno konačno su uništili Vizigoti 395. god. MEHANICIZAM, materijalističko filozof. shvatanje, koje je naročito došlo do izražaja među franc. enciklopedistima XVIII veka, po kojem se sve pojave, čak i one u živoj prirodi, pa i u društvu, mogu objasniti svođenjem na mehančko kretanje i mehaničke odnose svojih delova. Mehanicistima je posebno nazvana jedna grupa sovjetskih filozofa krajem 20-ih i početkom 30-ih godina ovog veka (Buharin, Akselrod, Stjepanov i dr.). MEHMED I (1387-1421, vladao 14131421), osm. sultan, posle nereda u Carstvu naslednik Bajazida I. Uz pomoć vizantijskog cara Manojla II i srp. despota Stefana Lazarevića porazio je svoju braću i učvrstio se na prestolu. Za ukazanu pomoć protiv brata Muse dodelio je despotu Stefanu Lazareviću Zlepolje i gr. Koprijan, s tim da mu plaća danak i ispunjava vazalne obaveze. MEHMED II OSVAJAČ (1429-1481, vladao od 1451), osm. sultan. Osvojio je 1453. Carigrad, 1455. Novo Brdo, 1459. srp. despotovinu, 1460. Moreju, iduće godine Trapezuntsko Carstvo, 1462. o. Lezbos, 1463. pripojio Turskoj ostatke Bosanske kraljevine, 1471. pokorio Evbeju, oblast Karamaniju, potčipio svojoj vlasti krimskog kana i vlaškog vojvodu, a 14789. pokorio AlbaniMehmed II Osvajač ju. Pored osvajanja značajan je njegov rad u oblasti zakonskih propisa radi učvršćenja timarskog sistema u osmanskoj drž. kojima je učvrstio temelje centralizmu i ekonom. moći zemlje. MEHMED III (1566-1603, vladao od 1595), osmanski sultan. Kad je nasledio presto od svoga oca Murada III, pobio je devetnaestoricu svoje braće. Obnovio je rat protiv Austrije, započet 1593. sisačkom bitkom. Pod njegovom komandom, Turci su održali pobedu kod Jegra (1596), ali su zatim izgubili nekoliko važnih tvrđava, 1597. Njegov pohod na Ujvar i zauzeće Kaniže (1601) ometali su neredi dželalija u Anadoliji, bune balkanskih naroda i ekonom.
MEHMED
415
kriza u celoj državi. Umro je od kuge 1603, neposredno posle pohoda na persijskog šaha Abasa i osvajanja Tebriza. MEHMED IV A VDZIJA („Lovac", 16401687, vladao od 1649), osmanski sultan. Imao je 9 godina kad je, posle svrgnuća njegovog oca Ibrahima I, postavljen na presto. Prvih godina njegove vladavine još više je bujala anarhija, koja je vladala u celokupnom drž. i društvenom životu Carstva. Dolaskom na položaj velikog vezira Mehmeda Cuprilića (1656-61) i njegovog sina Ahmeda Cuprilića (1661-76), povraćen je, uz velike napore, stari red, te vreme njihovog vezirovanja predstavlja doba najvećeg, iako samo prividnog, uspona Carstva. Ahmed Cuprilić uspešno je okončao dugi kandijski rat (1645-69) protiv Mletaka osvajanjem Krita; na severu je ratovao protiv Austrije (1663 -4) i zaključio prihvatljiv mir u Vašvaru (1664) i pored ozbiljnog poraza kod Sv. Gotharda; u ratu protiv Poljske (1672-6) postigao je najdalje granice prema severu. Za vezirovanja Kara Mustafe (1676-83), Turci su u ratu protiv Rusije izgubili najveći deo Ukrajine (1677-81). Kada je, s celokupnom silom, radi ostvarenja velikog pohoda na hrišćansku Evropu, krenuo na Beč i opseo ga (1683), doživeo je potpun slom svoje vojne moći. U ovom velikom ratu, Turci su, pod udarcima članica Svete lige, od Austrije izgubili Budim (1686), od Mlečana Moreju (1685) i Atinu (1687). Posle tolikih neuspeha, Mehmed IV je zbačen s prestola, a uskoro zatim i pogubljen. Period ovog slabog vladaoca, poročnog čoveka, strasno odatog jedino lovu, obeležen je intrigama na dvoru, korupcijom i neredom, čije su posledice veliki veziri iz kuće Cuprilića samo privremeno odlagali. MEHMED V RESAD (1844-1918, vladao od 1909), osmanski sultan. Došao na presto svrgnuvši pomoću Mladoturaka svoga brata Abdulhamida II. Njegova vladavina obeležena je raspadom Osmanskog Carstva: u ratu protiv Italije (1911) gubi svoje posede u Africi, u balkanskom ratu (1912) većinu svojih poseda u Evropi. God. 1914. ulazi u 1. svetski rat na strani Centralnih sila. MEHMED VI VAHDETIN (1861-1926, vladao 1918-1922), osmanski sultan. Na prestolu nasledio svog brata Mehmeda V. Abdicirao je 1922, kad je Mustafa Kemal-paša proglasio republiku. MEHMED ALI (1769-1849), potkralj Egipta. Poreklom Arbanas, postao je paša u Egiptu 1805. god. i učvrstio vlast pokoljem Mameluka (1811). Osvojio je veliki deo Sudana i osnovao Kartum (1823). Učestvovao je, na poziv sultana, u ratu protiv grčkog ustan-
MEKSIKO
ka (1824-1827). Priznat 1841. god. za egipatskog potkralja, postao je osnivač dinastije egipatskih hediva. MEHMED-PASA SOKOLOVIC (1505?1579), tur. veliki vezir, poreklom Srbin iz Bosne, poturčen kao dečak, uzet dankom u krvi i vaspitavan u Carigradu. Zbog izvanrednih sposobnosti uzet u dvorsku službu i stekao poverenje sultana Sulejmana Veličanstve nog (1520-1566). Napravio je brzu karijeru. 1549. postaje beglerbeg Rumelije, a 1561 /2 osvaja temišvarski Banat. 1565. zauzima najveći položaj u carstvu, postavši veliki vezir. Pratio je Sulejmana u velikom tur. pohodu na Austriju (1566). Cilj pohoda je bio Beč, ali je tur. vojska zaustavljena pod gr. Sigetom, koga je branio junački hrv. velikaš, Nikola Zrinjski. Pod Sigetom je Sulejman umro, a Mehmed-paša Sokolović je prekinuo pohod. Za vlade Selima II (1566-1574), Sokolović je neograničeni gospodar carstva. Posle smrti Selima gubi uticaj i ubijen je 1579. Zaslužan je za obnovu Pećke patrijaršije i njegov rođeni brat Makarije postao je prvi patrijarh. Njegova velika zadužbina u našim krajevima je most na Drini kod Višegrada (podignut 1571). MEKA, glavni gr. pokrajine Hedžas u Arabiji; u predislamsko doba M. je 'bila centar mnogobožačke religije zbog poštovanja svetog crnog kamena-meteorita, kao i središte karavanskih puteva. Pojava Muhameda i njegove religije uplašila je rodovsku aristokratiju u M., i da bi zaštitili svoju prevlast, Alahov prorok je morao da beži u Medinu. Posle pobede islamske religije Muhamed se vratio u M., porušio sve idole, ostavivši samo crni kamen-Kabu, koja je postala hodočasničko mesto islamskog sveta. Meka je, posle propasti arabljanskog kalifata, pripala Egiptu, a 1517. Turcima. Od 1916. pripada Saudijskoj Arabiji. MEKOLI, Tomas Bebington, lord (Macauly, Thomas Babinton, Lord, 18001859) engl. političar, esejist i istoričar, jedan od najznačajnijih predstavnika tzv. viktorijanske epohe u engl. književnosti i istoriografiji. Napisao je, u 6 knjiga, istoriju Engleske od dolaska na presto Džemsa II do smrti Vilijema III, i niz sjajnih eseja istorijske, filozofske i književno-istorijske sadržine (o Makijaveliju, Miltonu, lordu Klajvu, Fridrihu II i dr.). MEKSIKO (Mexico, Estados Unidos Mexicanos), savezna republika u juž. delu Sev. Amerike između Meksičkog m. i Tihog okeana. - Pre Kolumbovog otkrića Amerike teritoriju ove zemlje naseljavala su razna plemena Indijana· ca. Neka od ovih, Tolteci, Acteki i Maja-Indijanci, stvorili su svoje civilizacije od kojih je poslednja uništena za
MELANHTON
416
vreme velikih osvajanja špan. konkvistadora u prvoj polovini XVI v. Docnije u M. su počeli trajno da se naseljavaju velike grupe španaca. Mešanjem sa domaćim Indijancima stvoren je vremenom današnji meksički narod. Početkom XIX v. M. je otpočeo borbu za svoje oslobođenje. Od 1810. do 1821. vođene su žestoke borbe protiv kolonijalnih vlasti španije. Rezultat ovih oslobodilačkih borbi bilo je stvaranje slobodne i nezavisne meksičke države. U prvoj fazi svog postojanja u novostvorenoj državi izbili su unutrašnji sukobi. između pristalica monarhije i rep~bhke. Monarhisti su postigli prvi veći uspeh 1822. i proglasili carstvo. Dve godine docnije, 1824, republikanci su postigli uspeh u borbi protiv svojih protivnika i proglasili M. republikom. Iskor~stivši ove nemire, Sjedinjene Američke Države su 1822. zauzele od M. Teksas. Docnije, u ratu 1846-1848, zauzele su Kaliforniju i Novi Meksiko. ~ratkotrajan mir u zemlji prekinut je iznenadnom akcijom demokrata koji su 1855. zbacili vladu i preuzeli vlast u svoje ruke. Na čelo države došao je Benito Huarez (1858), koji je sproveo radikalne reforme. Oduzeo je od crkve velike zemljišne posede i iz škola i sudova izbacio sveštenike i konfiskovao deo zemljišta od veleposednika. Ogorčeni ovim postupkom, posednici su, uz svesrdno angažovanje sveštenstva organizovali pobunu. U zemlji je 'izbio građanski rat u kojem su, na strani posednika, uzele učešća španija, Engleska i Francuska. Španija i Engleska su 1861. odustale od dalje intervencije dok je vojska Napoleona III nastavi!~ sa vojnim akcijama radi osvajanja Meksika. Posle značajnih uspeha Francuzi su proglasili brata austr. cara Franca Jozefa I, Maksimilijana Habsburškog za cara M., koji je vladao u zemlji od 1864. do 1867. Ovo je izazvalo ogorčenje meksičkog naroda koji je, pod vodstvom demokrata, pristalica republike, poveo odlučnu borbu protiv stranog vladara. Za vreme žestokih borbi car Maksimilijan je bio uhvaćen i streljan (1867) i u M. je ponovo proglašena republika. Međutim, ovo previranje u zemlji iskoristili su velikoposednici i doveli na vlast generala Porfirija Dijaza. Nastao je period diktature na čelu sa ovim generalom koji se u svojoj vlasti od 1884. do 1911. oslanjao na pomoć zemljoposednika i crkve u zemlji, a spolja na svesrdnu podršku amer. kapitalista. Slobodarske tradicije nije mogao ugušiti diktatorski režim. Demokrati su 1911. odlučno istupili, zbacili generala Dijaza i stvorili novu vladu. Donošenjem novog ustava l!H 7. zavedeno je demokratsko uređenje u M. koje se sačuvalo sve do
MENTANA
danas. MELANHTON (Melanchton, human. ime Philippa Schwarzerta, 1497-1560), nem. humanista i verski reformator. U filozofiji se oslanjao na Aristotela i Platona. Najbliži saradnik Luterov, organizator protestantske crkve i školstva, postao je osnivač augzburške veroispovesti koju je branio na saboru 1530. god. MENDELJEJEV, Dmitrij Ivanovič (1834 -1907), ruski hemičar, tvorac prirodnog sistema hem. elemenata, koji je u razvitku prirodnih nauka imao epohalan značaj. Pored toga, bavio se fizikom, mineralogijom, filozofijom i pedagogijom i doprineo industrijskom razvoju Rusije. MENELAJ, legendarni spartanski kralj u grč. mitologiji prikazan kao muž Lepe Jelene. Kad mu je trojanski knežević Paris oteo ženu i odveo je u Troju, pozvao je svog brata Agamemnona i dr. grč. junake na osvetnički rat. Prema Homerovoj „Ilijadi" bio jedan od najhrabrijih boraca pod Trojom. Naročito se istakao u borbi sa Patroklom. Posle osvajanja Troje prodre sa Odisejem u kuću u koju se bila sakrila Lepa Jelena za vreme grč. prodora u grad. Ogorčen na ženu, priča se dalje u jednom mitu, hteo je da je ubije pri prvom susretu, ali su njena izvanredna lepota, kao i volja boginje Afrodite izmenili njegovu odluku. Ozlojeđen, poveo je Lepu Jelenu kući u nameri da u Sparti izvrši kaznu. Posle završetka rata lutao je punih 8 godina po ist. zemljama. U mitovima se navodi da se vratio u Spartu na dan sahrane Egista i Klitemnestre. U svojoj zemlji živeo je srećno sa Lepom Jelenom u raskošnim dvorovima, uživajući nepodeljeno poštovanje svih Spartanaca. MENELIK II (1842-1913), etiopski car. Suprotstavio se ital. osvajačkom pohodu na Etiopiju i potukao ital. vojsku u bici kod Adue, 1. marta 1896. god. Posle ovog poraza, Italija je mirom u Adis-Abebi priznala nezavisnost Etiopije i obavezala se da plaća ratnu odštetu (10 mil. lira). Izvršio je vojne i admin. reforme. MENSIKOV, Aleksandar Davidovič (1673 -1729), ruski državnik i vojskovođa. Postao je blizak Petru I Velikom prateći ga na njegovim putovanjima po Evropi. Istakao se u severnom ratu protiv Šveđana, osobito u bici kod Poltave (1709). Kao član tajnog dvorskog saveta gotovo neograničeno je vladao Rusijom za vlade Katarine I i Petra II. God. 1727. prognan je u Sibir. MENTAN A, mesto severoist. od Rima. U želji da osvoje Rim, grupe garibaldinaca prešle su granicu Papske Države početkom okt. 1867. god. Kad su
~··------
-----
-----
MENTENON
417
se, da bi zaštitile papu, jake franc. snage (22 000) iskrcale u Civitavekiji, Garibaldi je naredio svojim vojnicima da krenu na Rim. Posle prvog neuspeha, garibaldinci su, njih oko 4 700, ipak pošli prema Rimu, ali su ih kod Mentane odbacile franc. i papine trupe. Ova bitka imala je veći politički odjek, na štetu Napoleona III, nego neki taktički značaj.
MENTENON, Fransoaz d'Obinje, markiza (Maintenon, Francoise d' Aubigne, marquise de, 1635-1719), ljubimica Luja XIV, naslednica u toj ulozi Gospođe de Montespan. Posle karljičine smrti 1683. god. potpuno je ovladala duhom Luja XIV, koji se s njom tajno venčao. MENZILHANE, stanice za menjanje konja u tur. javnom saobraćaju. Menzilhane su se nalazile na tačno utvrđe nom rastojanju Cesto su bile organizovane tako da su konje za njih davali hrišćanski st. određenih mesta. Ti st. su bili oslobođeni dr. nameta, pa su sačinjavali povlašćenu kategoriju raje. MENJŠEVIZAM, oportunistička struja u Ruskoj socijaldemokratskoj partiji. Na II kongresu RSDPR 1903. god. došlo je do rascepa na boljševičku većinu i menjševičku manjinu zbog pitanja partijske discipline i metoda rada. Do konačnog razjedinjenja na dve partije došlo je 1912. god. na VI. part konferenciji u Pragu, kad je obrazovana posebna partija boLjševika (v.) Menjševici su podržali fer. revoluciju 1917. god. i ušli u privremenu vladu, ali su od Oktobra potpuno napustili stvar revolucije. Najistaknutije vođe: Martov, Akselrod i dr. MERE U SREDNJEM VEKU, potreba za merenjem javila se u pradavno vreme. U našim zemljama pri upotrebi mera javlja se uticaj susednih naroda: Grka, Rimljana, Vizantinaca, Turaka, Venecijanaca, Austrijanaca, Mađara i dr„ te postoji oko 1 200 naziva za različite vrste mera. Na ovakvu šarolikost uticala je feudalna rasparčanost zemalja, gde je svaki feudalac određivao obaveze zavisnim seljacima po merama zemlje pod čijim je uticajem bio. Ljudi su najpre merili dužinu upoređujući je sa određenim delovima svoga tela. Tako su bile u upotrebi sledeće mere: prst, šaka, lakat, pedalj ili stopa, korak, stas-visina čoveka, dohvat, visina čoveka sa ispruženom rukom. Usled nejednakosti dužine čovekovih delova tela, utvrđuju se određene mere, kao: mletački lakat za sukno 68,3 cm, za svilu 36,8 cm; dubrovački lakat 51,2 cm· crnogorski lakat 71,05 cm; turski aršin, građevinski 75 cm, trgovački 68 cm; terzijski, odn. krojački 65 cm; 27
* ELMZ
5: Istorija
MERING austrijskomađarski rif 77,8 cm; hvat (ima 6 stopa) i iznosi 1,89 m; stopa (ima 12 palaca) 31,5 cm; col ili palac (ima 12 crta) 2,63 cm; crta (ima 12 tačaka) 2,19 mm; tačka ili punkt 0,18 mm. Veće mere su sat hoda (6 000 koraka, odn. 4 000 m), rimska miija (1 000 koraka, tj 1478 m) i engleska milja (1609 m). U Sloveniji su se upotrebljavale mere: ljubljanski vatelj 78,5 do 78,8 cm; mariborski vatelj 89,91 cm; lakat 27,6 cm; čevlji 32,8 cm; sežak 164 cm. MERE ZA ZAPREMINU: štipetak, količina zahvaćena palcem, kažiprstom i velikim prstom, grst, količina zahvaćena u stisnutu šaku, šaka, zahvat zaobljenim dlanom, pregršt, zahvat sa obe šake, rukovet, naramak, breme itd. MERE ZA TECNOST I ZITO, pri merenju tečnosti i žita upotrebljavalo se kuhinjsko suđe, čiju tač nost nije moguće tačno utvrditi i to su: merica, karlica, pud, šinik, kvarat, osmak, podrazumevajući da je sud do vrha napunjen. Neke mere su tačno određene kao: bokal 1,65 1, korec 40 1, akov 54 1 mešina (meh) 35 l, star 80 1, vedro (mađarskoj 54,3 1, vedro (bečko) 56,6 1. MERE ZA TEZINU: rimska Libra 327 g, mletačka debela 477 g, mletačka tanka libra 302 g, dubrovačka libra debela 358 g, tanka 328 g, funta 560 g, turska oka (ima 4 1) 1 280 g, litra (ima 400 drama) 320 g, dram 3,2 g. Crnogorska oka 1,5 kg, centa 56 1, itd. MERE ZA POVRŠINU su, takođe, nejednake i susreću se kao dan kopanja, dan oranja, dan kosidbe, kod Turaka dunum. Veličine su sledeće: turski dunum ima 40 koraka u kvadrat, jutro od 2 000 do 9 000 m2, bečko jutro ima 5 754 m'. Huba ili grunt obuhvata imanje u veličini od 50 ha. Tek u XIX v. uveden je u Evropi, pa i našim zemljama, jedinstven sistem mera koji je i danas u upotrebi. MERING, Franc (Mehring, Franz, 18461919), nemački socijaldemokrat. Pristupio je levom krilu nemačke Socijaldemokratske partije krajem 80-ih godina i, sarađujući u mnogim naprednim ča sopisima, ustajao protiv revizionistič kih i oportunističkih tendencija. Uče stvovao je u radu saveza spartakovaca i bio jedan od osnivača KP Nemačke. Zbog toga je uhapšen, pa je, uskoro posle izlaska iz zatvora, umro. Kao pisac, Mering je najviše radio na istoriji nemačke socijaldemokratije, na nemačkoj književnoj istoriji i principima istorijskog materijalizma. Napisao je jednu obimnu biografiju Karla Marksa (Karl Marx). U svim svojim radovima, kao i u popularno i kratko pisanoj !storiji Nemačke, Mering je bio dosledan u primeni istorijskog i dijalektičkog materijalizma.
418
MERKANTILIZAM ~'IERKANTILIZAM,
ekonomsko-politički
sistem vezan za nastanak i razvitak trgovinskog kapitala i njegovu akumulaciju, za razvijeniju manufakturnu proizvodnju i apsolutizam kao oblik vladavine. Sa začecima u XV v, merkantilizam se, kao teorija, postepeno afirmiše u XVI v. i zadobija svoju prevlast u XVII v. Potisnut je pojavom klasične političke ekonomije u XVIII v. Najvažniji predstavnici merkantilizma su A. Monkretijen i ž. Boden u Francuskoj, A. Sera u Italiji, T. Man i V. Staford u Engleskoj. Prema merkan. teoriji, koja je zasnovana na prometu a ne proizvodnji, osnovno bogatstvo je novac, a njegov izvor je promet, tj. aktivan spoljnotrgovinski bilans koji se postiže povećanjem izvoza i smanjenjem uvoza. Merk. politiku sprovode vladari apsolutisti koji vode politiku ekonomskog intervencionizma i protekcionizma. MERKATOR (Nikolaus Kauffman, zv. Mercator, oko 1620-1687), znamenit kao matematičar, kosmograf, teoretičar navigacije, izumitelj novina u mehanizmu časovnika. Rodom iz Helštajna, radio je u Engleskoj i, na poziv Kolbera (Colbert), u Francuskoj, gde je planirao fontane u Versaju. MERKURIJE, mitološka božanstvo starih Rimljana i zaštitnik rim. trgovaca. U vreme kad se rim. trgovina nalazila u rukama stranaca poštovali su ga samo kao patrona kupaca. Docnije su ga slavili i kao zaštitnika mira i blagostanja pošto se trgovati moglo samo u vreme kad nije bilo ratnih sukoba. Trgovci su mu podigli raskošan hram u Rimu gde su svakog maja održavali svetkovine u njegovu čast. MEROPAH, zavisni seljak u srednjovekovnoj Srbiji. Meropahe su nazivali i Serblji, zemljani ljudi, ljudi vlastelisci.
Obavezni su da rade za svog gospodara i da mu daju naturalnu rentu. U Dušanovom zakoniku određene su obaveze M.: da rade za gospodara 2 dana nedeljno, da mu kose seno, okopavaju vinograd, da godišnje daju carevu perperu i da im se ništa više preko zakona ne oduzima. Meropah nije smeo da napusti zemlju koju je obrađivao. Omogućeno im je da se sude s gospodarom i carem ukoliko su zahtevi gospodara u pogledu rada i davanja veći. Meropah je zakonom bio vezan za zemlju i nije mu bilo dopušteno da pređe u drugu kategoriju društva. MEROVINZI, vladarska franačka porodica; vladala je Franačkom od 481. do 751. Dobila je ime po legendarnom vođi Salijskih Franaka Meroju. Ujedinitelj Franaka Klodoveh stvorio je jaku franačku drž. i primio hrišćanstvo, koje mu je omogućlo učvršćenje vlasti. Za vlade Klodovehovih sinova osvoje-
MESTROVIC
na je Burgundija (534), Provansa (536), Tiringija, a Bavarci su priznali franačku vlast. Državu su podelili Klodovehovi sinovi, a potom i njegovi unuci, što je propraćeno ogorčenom međusobnom borbom. U doba kralja Dagoberta (629-39) privremeno je ujedinjena Franačka. Posle njegove smrti nastupio je period uprave nesposobnih merovinških vladara, nazvan period „lenjih kraljeva'', pod kojima su stvarnu vlast u dr. imali majordomi, od kojih se izdvaja porodica Karolinga. Karolinzi će izbaciti 751. godine s vlasti Merovinge. Najznačajniji vladari ove dinastije su: Klodoveh (vladao 481-511), Hlotar I (511-61), Hlotar II (613-29), Dagobert (629-39), Hilderik II, Dagobert II i Hilderik III. MERSIJE DE LA RIVIJER, Pol-Pjer
(Mercier de La Riviere, Paul-Pierre, franc. ekonomista fiziokratskog pravca, pisac poznatog dela
1720-1793),
Prirodni i suštinski red političkih društava (1767), savetnik carice Katarine
II i pruskog princa Henriha, branilac ustavnog sistema u početku revolucije. MESENIJA, ant. drž. na jugu Peloponeza u Grčkoj. Bila je izložena čestim napadima ratobornih vojnika susedne Sparte. Oko 736. god. pre n. e. Sparta je otpočela 1. mesenski rat koji joj je doneo teritorijalno proširenje. Sredinom VII v. pre n. e. Došlo je do velikog ustanka Mesenjana koji je Sparta ugušila i prisilila veći deo st. da se iseli u juž. Italiju da ne bi svi postali spartanski robovi. 3. mesenskim ratom (464-461. pre n. e.) drž. je konačno pokorena. Mnoge st. Atinjani su naselili u oblasti udaljene od Sparte, ali svoju drž. Mesenjani više nikada nisu imali. MESić, Marko (oko 1640-1713) narodni sveštenik i borac za oslobođenje Like i Krbave od tur. vlasti za vreme bečkog rata (1683-1699). štitio je narod od zloupotreba austr. činovnika, te je sačuvan u nar. uspomeni kao nar. borac i zaštitnik. MESIJA, spasitelj, božanstvo jevr. i istočnjačkih mitova koje umire a zatim vaskrsava. Učenje o spasitelju javilo se kod starih Jevreja za vreme vavilonske dominacije. Ovo učenje o obećanom spasitelju prešlo je iz jevr. religije u hrišćanstvo u kojem se u liku Isusa Hrista video M„ izbavitelj potlačenih, bednih i bespravnih. MESTR, žozef-Mari (Maistre, Joseph-Marie, comte de, 1757-1821), franc. političar i filozof. Došao je do izražaja u vreme restauracije kao teoretičar monarhističkih principa vladavine i oživljenog hrišćanstva. MEšTROVIĆ, Ivan (1883-1962), vajar. U najranijoj mladosti čuvaju ći ovce pokazao je izvanredan talenat
METAFIZIKA
419
za vajarstvo. Rano je na sebe svratio pažnju te je uz pomoć rodoljubive inteligencije došao u školu Pava Bilinića u Split, da uči klesarski zanat. Posle pripremne faze kod bečkog vajara Ota Keniga upisao se nakon godinu dana na Bečku akademiju likovnih umetnosti. U 2. godini studija kao đak akademije ističe se na izložbi 1902. god. mramornom fontanom. Dobivši potporu Dalmatinskog zemaljskog veća iz godine u godinu njegov talenat dolazi sve više do izražaja. Prilikom prvog boravka u Beogradu 1906. god„ kao već priznati umetnik, portretiše kralja. U toku sledeće 2 godine živi u Parizu (1907-9), gde svoje radove izlaže u Salon des Artistes Frarn;ais i u Salon d'Automne. Prvi put 1910. izlaže u Zagrebu u zajednici sa Mirkom Mrač kim da bi nešto kasnije u Paviljonu Kraljevine Srbije, na jubilarnoj rimskoj izložbi, kosovskom simbolikom privukao pažnju evrop. javnosti. U toku novog boravka u Beogradu 1913, modelira grupu Alegorija na temu pobede srp. oružja 1912. god„ u obliku terazijske Fontane. čitava ova kompozicija bila je uništena u toku 1. svetskog rata sem figure Pobednika koja je postavljena na Kalemegdanskoj tvrđavi 1924. U proleće 1914. M. I. organizuje prvu svoju samostalnu izložbu u Splitu, ali odmah posle atentata u Sarajevu vraća se u Italiju i ostaje u emigraciji, kao član Jugoslovenskog odbora, sve do povratka u zemlju 1919. Posle rata postaje profesor na Akademiji za umetnost u Zagrebu (1924-1940) i u tom međuvre menu postaje i rektor Akademije. U periodu između dva rata izlaže na mnogim izložbama u zemlji i inostranstvu. U tom periodu ostvaruje mnoštvo svojih arhitektonskih i vajarskih planova: Njegošev mauzolej (I varijanta), grobnica u Cavtatu i u Otavicama, veliki dekorativni ansambl Indijanaca za Grant Central Park u Cikagu, spomenik Josipa Juraja štromajera u Zagrebu, spomenik Grgura Ninskog, spomenik zahvalnosti Francuskoj u Beogradu, grob Neznanog junaka na Avali, Spomenik rumunskog kralja Karola i Ferdinanda u Bukureštu, spomenik kralja Petra u Zagrebu, itd. Kratko vreme po aprilskom ratu dolazi u Zagreb, zatim odlazi u Italiju, a sledeće godine prelazi u švajcarsku u kojoj ostaje do 1947. Iz Švajcarske odlazi u SAD i postaje profesor univerziteta. On će ostati u razvoju jugosl. umetnosti kao važno poglavlje u vremenu na prelazu iz XIX u XX v. kada se rađalo savremeno vajarstvo naših naroda. - Nasuprot veoma bogatoj umetničkoj delatnosti, zapaženoj u celokupnoj svetskoj umetničkoj javnosti, njegova
METERNIH
polit. aktivnost nije bila adekvatna njegovoj umetničkoj. Kako iz njegovih memoara proističe on nije umeo da se snalazi u prostoru i vremenu naše savremene polit. i društvene problematike, koja je njemu bila daleka i nejasna. METAFIZIKA, filoz. disciplina koja se bavi onim što prelazi realnu stvarnost, tj. osnovnom supstancijom sveta, materijom ili duhom, problemima bića, celine sveta, egzistencije boga i ljudske duše itd. U sred. v. M. je bila teološka. Velike metafizičke sisteme dali su Dekart, Spinoza, Lajbnic, Fihte, Šeling, Hegel (Descortes, Leibniz, Fichte, Schelling) i dr. koji su predodredili nova filozof. saznanja i naučna otkrića. Ali već je Kant u svojoj Kritici čistog uma osporio mogućnost saznanja nezavisno od iskustva zasnovanog na čulima. Zatim je, tokom XIX v„ naročito zaslugom dijalektič kog materijalizma i Kontovog (Conte) pozitivizma, metafizika kao besplodna spekulacija potpuno ustupila mesto naučnim metodama saznanja. U marksizmu je metafizici dato i jedno sasvim određeno značenje: metafizičkim mišljenjem naziva se ono koje sve stvari zamišlja nepromenljivim, večnim, lišenim protivrečnosti. METAKSAS, Joanis (1871-1941), grčki general i državnik. Učestvovao je u ratovima protiv Turske 1897. i 19121913. god. U 1. svet. ratu postao je, 1915, načelnik generalštaba i protivio se ulasku Grčke u rat na strani Vel. Antante. U unutrašnjm previranjima u Grčkoj bio je jedan od roajalistič kih vođa. Od 1935. min. rata, a od 1936. god preds. vlade, uveo je totalitarni režim, izgradio Metaksasovu liniju prema Bugarskoj i Albaniji i 28. okt. 1940. god. odbio ital. ultimatum. METERNIH, Klemens (Metternich. Clemens Wenzel Lothar, 1773-1859), austr. državnik i političar. - Istakao se kao vešt diplomata, čime je otpoče la njegova sjajna polit. karijera. Već u prvim godinama svoje diplomatske službe stekao je veliki ugled i priznanje. Na zahtev Napoleona Bonaparte bio je austr. poslanik u Parizu (18061809). !stupajući prividno kao prijatelj Francuza, nastajao je svom veštinom da ubedi svoju vladu u neophodnost rata protiv Francuske. U vreme zaključenja mirovnog ugovora u austr. prestonici, u dvorcu šenbrunu, 1809. god. postavljen je za ministra spoljnih poslova i na tom položaju ostao je punih 40 godina. Otada njegov uticaj u zemlji postaje iz dana u dan sve veći tako da je za kratko vreme postao prva polit. ličnost i stvarni upravljač Austrijskog Carstva. Tada je otpočela
METOHIJA njegova dvolična igra u spoljnoj politici Austrije, kako prema Napoleonovoj Francuskoj tako i prema carskoj Rusiji. Ništa mu nije smetalo da najlaskavijim rečima izražava divljenje Napoleonu i da mu za ženu punudi ćer ku austr. cara, a istovremeno da stvara osnovne konture novog saveza protiv Napoleona. Svoj puni trijumf postigao je na Bečkom kongresu (1814. 1815) na kome je Klemens Meternih bio centr. ličnost i tvorac novog preuređenja Evrope. Od tada postao je kreator celokupne evrop. politike. Zajedno sa rus. carom Aleksandrom I bio je tvorac međunarodnog saveza, poznatog u istoriji pod imenom Sveta alijansa (v.). Uskoro je dostigao vrhunac svoje moći kada je 1821. god. postavljen za dvorskog i drž. kancelara. Tada je neograničeno upravljao zavodeći policijsku cenzuru u Austriji, a vešala i robiju u pokorenim ital. oblastima. Za vreme revolucije 1848. god. pobegao je iz zemlje u koju se vratio posle pobede reakcije 1851. god., izgubivši svoj nekadašnji uticaj. METOHIJA (grč. metohi poljoprivredno dobro), crkveno ili manastirsko imanje koje je darovao srednjovekovni vladar ili velmoža. Naziv se upotrebljava i za sve st. koji žive na ovom dobru. Za ovaj posed važe posebne pravne norme koje su propisane tzv. prakticima ili darovnim poveljama. METOHIT TEODOR (?-1332), vizant. pisac i državnik. Kao poslanik vizant. cara Andronika II 5 puta je dolazio u Srbiju po državnim poslovima radi regulisanja srpsko-vizantijskih odnosa, ugovaranja venčanja kralja Milutina Nemanjića i Andronikove ćerke Simonide, itd. Metohitovi izveštaji i njegovi utisci o Raškoj su dragoceni prilog za našu istoriju, jer govore o pojača nom vizant. uticaju na srp. dvoru, upravi, načinu odevanja i životu uopšte. MEZIJA, tračka oblast u ant. doba koju su naseljavali Mezi. Granice joj nisu bile određene ali se, uglavnom, prostirala od Dunava do plan. Balkana, obuhvatajući najveći deo teritorije današnje Srbije i delove Bugarske. Osvojili su je Rimljani krajem I v. pre n. e. i od nje stvorili rim. provinciju. Spominje se naročito za vreme seobe Slavena na Balkan. MEZIJER, Filip de (Meziere, Philipe de, 1327-1405), franc. pisac. Bio je u službi kiparskog kralja Petra s kojim je učestvovao u ratovima protiv Turske. Putovao je po Evropi sa ciljem
420
MIHAILO
da organizuje krstaški rat protiv Turaka. Pred kraj života se povukao u manastir i posvetio memoarskoj književnosti. Dao je vanredne opise Srbije u doba cara Dušana, carskog dvorca i samog Dušana. Njegovo delo Vita S. Petri Thomasii prevedeno je na naš jezik. MICKIJEVIC, Adam (Mickiewicz, Adam, 1798-1855), poljski pesnik i nacionalni revolucionar, predstavnik poljskog romantizma. Ziveo je, Imo prognanik, u Rusiji, gde je imao dodira s dekabristimn, zatim u Rimu, Lozani i, najviše, u Parizu, gde je predavao na Kolež de Fransu (College dc France) i uređivao demokratski „Tribune des peuples". God. 1855. dolazi na Balkan kao agent kneza Cartoriskog i umire od kuge u Carigradu. Mickijevič je od najizrazitijih predstavnika romantičkih pisaca i revolucionara koji rade na oslobođenju svoje zemlje i širenju demokratskih ideja delujući iz emigracije. MICURIN, Ivan Vladimirovič (18551935), ruski naučnik koji je izvršio epohalna otkrića u oblasti ukrštanja biljnih vrsta i time doprineo preobražaju savremene agrikulture. MIHAILO (vlada 1050-82), kralj Duklje, odn. Zete, s~n kneza Vojislava; god. 105~. p~~tao Je saveznik Vizantije. Iskor_istivs1 nerede u Vizantiji osvojio je Rasku (1072), a pomagao je ustanak Ma_kedonskih Slovena, pod Georgijem VoJtehom (1072), poslavši im svog sina Bodina, koga su ustanici proglasili za svog cara. Cuveni papa Grgur VII da bi g!l pridobio za kat. crkvu, po'slao mu Je 1077. god. kraljevske znake što je označavalo pravno sticanje nez~vis nosti i međunarodno priznanje. Pokušao je da izvojuje samostalnost barske crkve, da bi se oslobodio polit. i yerskog ut~caja Dubrovačke mitropoliJe. Ovu nJegovu zamisao ostvario je njegov sin, kralj Bodin. MIHAILO II (vladao 820-29), vizant. i:ar, osnivač Amorijske dinastije, koja Je upravljala Vizantijom od 820 do 867. Obustavio je verski spor oko poštovanja ikona; za vreme njegove vlade izbio je ustanak pod vodstvom Tome Slovena (820-24), koji je zahtevao rasterećivanje seljaka od mnogobrojnih dažbina i uvođenje pravednijeg društvenog uređenja. Ustanak je uz pomoć Bugara ugušen. MIHAILO III PIJANICA (vladao 84267), vizant. car, naslednik cara Teofila. U doba njegovog maloletstva Vizantijom je upravljala njegova majka Teodora i visoki carski činovnik Teoktist. Uz pomoć svog ujaka Varde 856. god. Mihailo je uzeo vlast u svoje ruke. Stvarni upravljač državom bio je Varda, dok su cara njegovi protivnici na-
MIHAILO
:dvali Pijanicom. U periodu Mihailove vlade uspostavljen je ponovo kult ikona, što je označavalo pobedu istočno pravoslavne crkve; porazio je sektu Pavlikijanaca, a u stalnoj borbi sa Arabljanima Vizantija prelazi u napad. Odbio je napad Rusa koji su se prvi put pojavili pred Carigradom 860.1 god. Mihailo je uputio slovenske apostole Cirila i Metodija u Moravsku da šire hrišćanstvo među Slovenima. l\UHAILO II DUKA nazvan PARAPlNAK (vlada 1071-78), vizant. car. Njegova vladavina opterećena je nizom pobuna, kao i borbom protiv Seldžuka i Normana u Italiji. Slabost Vizantije iskoristili su naši narodi (u Zeti kralj Mihailo, u Hrvatskoj kraljevi Petar Krešimir IV i Zvonimir) da se oslobode uticaja moćnog vizant. carstva. MIHAILO VIII PALEOLOG, savladar nikejskog cara Jovana IV Laskarisa od 1259 do 1261, vizant. car 1261-82. i osnivač poslednje vizant. dinastije Paleologa. U povoljnom trenutku izvršio je napad iz Nikejskog Carstva na Carigrad, koji su držali krstaši 4. krstaškog rata, uništio Latinsko Cars~vo i obnovio Vizantiju 1261. Pokušao Je da angažuje zap. evrop. sile za borbu protiv Turaka potpisivanjem Lionske unije (1274), po kojoj je trebalo izvršiti ujedinjenje crkava pod vrhovnom vlašću rim. pape. Unija je odbačena od strane naroda, plemstva i pravoslavnog sveštenstva. Odbijanje unije izazvalo je papu da organizuje savez protiv Vizantije, koji je predvodio Karlo Anžujski, kralj Sicilije i Napulja. U okviru ovog saveza učestvovao je i srp. kralj Milutin, koji je otrgao od Vi~a-r:- tije Povardarje. Pohod Karla AnzuJskog nije uspeo, kao ni akcije Mlečana i Turaka da osvoje Vizantiju, odn. Carigrad. l\UHAILO ŠIŠMAN (vlada 1323--30), bug. car. Upravljao je severozapadnom Bugarskom, sa sedištem u Vidinu. Sklopio je savez sa vizant. carem Andronikom III protiv srp. drž. kojom fe upravljao Stefan Dečanski. Srpska vojska je kod Velbužda, 1330. god. porazila Bugare, tako da je i sam Mihailo Šišman u boju poginuo. Posle poraza Bugara Vizantinci su odustali od napada na zemlju Stefana Dečan skog. MIHAILO OBRENOVIC, knez Srbije (1839-1842 i 1860-1868). Nasledio je svoga oca Miloša posle njegove abdikacije i kratke vladavine svog starijeg brata Milana. Kao mlad i neiskusan odmah je došao u sukob sa moć nom ustavobraniteljskom strujom, koja je iz Srbije proterala njegovog oca Miloša. Pokušaj Mihailov da suzbije moć ustavobranitelja, doveo je do njihove bune 1842. Vođa pobunjenika To-
421
MIHAILOVIC
ma Vučić-Perišić je proterao kneza Mihaila i za kneza izabrao Aleksandra Karađorđevića. Mihailo je proveo 17 god. u inostranstvu, živeći najviše u Beču. Družio se sa aristokratijom iz konzervativnih krugova, prihvatajući njihove polit. poglede. Sa ocem Milošem bio je inspirator mnogobrojnih obrenovićevskih zavera protiv ustavobraniteljskog režima. Posle smrti svog oca Miloša dolazi po drugi put na vlast. Kao i njegov otac vladao je apsolutistički, samo što je njegov sistem bio bliži idejama prosvećenog apsolutizma, nego primitivnom despotizmu kneza Miloša. U drž. upravi izvodi niz reformi, čiji je cilj jačanje kneževske vlasti. Nizom zakona (o državnom savetu o knjaževskoj vladi, a narodnoj vojsci) knez je modernizovao drž. upravu i ojačao ličnu vlast. Knez Mihailo je vodio aktivnu spoljnu politiku. OsMihailo Obrenović lanjajući se na Rusiju, Srbija postaje centar u okupljanju balkanskih naroda za buduće rešenje ist. pitanja (v. Balkanski
savez
1866/67).
Najveći
uspeh kneza Mihaila bio je dobijanje gradova 1867, čime je faktički prestao svaki realni uticaj Turske u Srbiji (v. Bombardovanje Beograda, kanlička konferencija). I pored uspeha u spoljnoj politici režim kneza Mihaila je imao mnogo protivnika. Knez je došao u sukob sa patriotskom organizacijom Ujedinjena omladina srpska, a protiv njega su bili i liberali. Knez Mihailo je pao kao žrtva zavere, koju su sklopili njegovi lični i polit. protivnici, a u koju su bili umešani: Turska i pretendent Aleksandar Karađorđević. MmAILO PSEL (1018-78), vizant. istoričar i filosof. Ugledna politička lič nost, najobrazovaniji naučnik svog vremena. Izučavao je matematiku, filozofiju, medicinu, istoriju, teologiju i dr. nauke. Napisao je delo Hronografija, koje obuhvata istoriju Vizantije od 976. do 1077. opisujući najznačajnije događaje i ličnosti sv')g vremena. Njemu vizant. istoriografija duguje za svoj preporod, tj. za studiozno i savesno obrađivanje istor. stvarnosti. MIHAILOVIĆ, Dragoljub (Draža), pukovnik u vojsci predratne Jugoslavije, u toku rata ministar vojske i general izbegličke vlade (Ivanjica 27. apr. 1893 - Beograd 17. juli 1946). Poznati kvisling i izdajnik, saradnik okupatora u toku oslobodlačkog rata i revolucije. spoljno-politički
MIHAJLOVSKI
MILADINOV
422
- U periodu do 1941. bio na raznim vojnim dužnostima a zatim u. generalštabnoj struci. Od početka ustanka 1941. god. organizator i komandant četničkih odreda i zastupnik izbeglič ke vlade i komandant njene nepostojeće vojske u Jugoslaviji. Od početka protivnik oslobodilačkog rata i otvoreni saradnik okupatora i njegovih slugu. U januaru 1942. god. bio je imenovan za ministra vojske i mornarice i vazduhoplovstva u izbegličkoj vladi Slobodana Jovanovića. U svim najtežim borbama koje je Narodnooslobodilačka vojska vodila protivu okupatora, nalazi se na njegovoj strani, pokušavajući da uguši oslobodilački pokret. Posle poraza okupacionih snaga na teritoriji naše zemlje, te njenog oslobođenja, povukao se sa svojom užom pratnjom u Srbiju, gde je ostao do sredine 1944. god. u želji da organizuje dalji otpor. Po razbijanju glavnine njegovih snaga on se povukao u istočnu Bosnu, gde se krio do 1946. god. kada je uhvaćen i izveden pred sud i streljan kao ratni zločinac. Pod njegovom komandom četnici su izvršili brojna i masovna nedela nedužnog st„ naročito u oblastima operacija njegovih snaga. Zajedno sa M. Nedićem, jedan je od najpoznatijih izdajnika u bliskoj istor. prošlosti naših naroda. MIHAJLOVSKI, Nikolaj Konstantinovič (1842-1904), ruski pisac, teoretičar narodnjaštva, jedan od osnivača stranke „Narodno prvo". Kao sociolog, bavio se problemima savremenog ruskog društva. naročito seljaštva, i na tom području vodio polemiku s marksistima. MIHANOVIC, Antun (1796-1861), hrv. knjiž., koji je pripadao prvoj generaciji narodnih preporoditelja. U svom delu „Reč domovini" 1815. raspravlja o potrebi pisanja na nar. jeziku. Sarađivao je u Gajevoj „Danici", gde je objavio i čuvenu pesmu „Lijepa naša domovino" (1835), koja je postala nar. himna. MIJATOVIC, Cedomilj (1842-1932), političar, knjiž. i istoričar. Igra istnknutu ulogu za vlade Milana Obrenovića. Jedan je od osnivača i vođa Naprednjačke stranke. Kao ministar spoljnih poslova potpisao je bez znanja ostalih članova vlade tzv. tajnu konvenciju (1881). Bio je jedan od najistaknutijih nosilaca austrofilske i apsolutističke politike kralja Milana. MIJUŠKOVIC, Lazar (1867-1936), crnogorski političar i državnik. Bio je jedan od retkih ekonomista i stručnja ka za finansijska pitanja u Crnoj Gori. Kao pristalica kneza Nikole postao je predsednik prve ustavne vlade 1906, ali je morao da podnese ostavku na pritisak opozicije u skupštini.
je ponovo postao predsednik koalicione vlade i emigrirao sa kraljem Nikolom. MIKAC MIHALJEVIĆ (?-1343), slavonski ban; pripadao je porodici Anuš, poreklom iz Potkarpatske Rusije. Zbog velike odanosti Karlu I Anžujskom, pokazane u borbi protiv porodice Gisingovaca, postavljen je za slavonskog bana. Oslabio je 2 najjače porodice Gisingovce i Baboniće, ali je doživeo poraz u sukobu sa Nelipićima. MIKELANDELO BUONAROTI (Michelangelo Buonarroti, 1475-1564), ital. vajar, slikar, arhitekt i pesnik, jedan od najgenijalnijih umetnika svih vremena. U svojim delima izražavao je snagu i aktivnost ljudskog tela, misli i osećanja. Radeći na Crkvi sv. Petar u Rimu, koju je zavrs10 grandioznim kubetom, on je dao još jedan dokaz univerzalnih sposobnosti renesansnog čoveka, jer je ostvario delo koje se može smatrati čudom ako se uporedi s tadašnjim naučnim mogućnostima. Prema nekim izučavaocima, Mikelanđelova poezija ne zaostaje za njegovim radom na području l(kovnih umetnosti. Poniknuvši u renesansi, on je nagovestio novi stil baroka. (v.). MIKENA, stari grč. gr. u kome je prema predaniu bila prestonica legendarnog kralja Agamemnona, vrhovnog z;ipovednika svih Grka u Tro.ianskom ratu. Svoj najveći uspon gr. je doživeo veoma rano, već u II mileniju. U njemu su Aha.ici izgradili kulturu pod nticajem kritske. Nova kultura dohila je ime mikenska. Postepeno je gubila značaj. Oko 469. god. pre n. e. razorili su je susedni narodi iz Argosa. Već u ant. doba, u I v. pre n. e., nalazila se u ruševinama. MII,ADINOV, Dimitrije (1810-1862), maked. nar. preporoditelj. Kao učitelj u rciznim mestima Makedonije vodio je energičnu borbu protiv grč. sveštenstva, tzv. fanariota za škole na nar. jez. i sa slovenski jez. u crkvi. Zbog svoje delatnosti dolazi u sukob sa ohridskim fanariotskim mitropolitom Meliritijem. Optužen je od strane fanariota kao buntovnik protiv tur. vlasti i uhapšen 1861. u Strugi. Posle kraćeg boravka u zatvoru u Bitolju deportovan ie u Carigrad, gde je umro nasilnom smrću. Bavio se prevođenjem na maked. jezik. publicistikom i naučnim radom. Prikupljao je maked. nar. umotvorine i osnivač je maked. etnografije. MILADINOV, Konstantin (1830-1862), mlađi brat Dimitrija Miladinova i njegov saradnik na preporodu maked. naroda. Završio je univerzitet u Atini, a 1856. odlazi u Rusiju, gde je studirao slovenske jezike u Moskvi. U Rusiji počinje svoju knjiž. aktivnost, pi1915.
MILAN
OBRENOVIć
423
rodoljubive pesme i prevodeći sa rus. na maked. jezik. Na povratku iz Rusije upoznaje se u Beču sa štrosmajerom. Pomoću štrosmajerovom štampao je zbornik maked. nar. pesama u Zagrebu 1861. Posle hapšenja svoga brata Dimitrija odlazi u Carigrad, pokušavajući da ga spase. Među tim, turske vlasti ga hapse i zajedno sa Dimitrijem ubijaju. Konstantin je prvi talentovaniji pesnik maked. nar. preporoda. MILAN OBRENOVIC, knez i kralj Srbije (1868-1889), sinovac i naslednik kneza Mihaila. Mihailova smrt je zatekla Milana na školovanju u Parizu. Milana je knezom proglasio vojni ministar Milivoj Blaznavac pre odluke Narodne skupštine. Velika Narodna skupština je potvrdila Milanov izbor i kako je bio maloletan izabrala je namesništvo (Ristić, Blaznavac, Gavrilović), koje je upravljalo Srbijom do 1872. Za vreme maloletstva kneževa, namesnici su doneli ustav 1869. koji je donekle ograničio kneževu vlast. 1872. Milan preuzima vlast, ispoljavajući odmah apsolutističke težnje. U '.Jslobodilačkim ratovima 1876-1878. Milan je uspeo da proširi drž., dobivši po Berlinskom kongresu 4 nova okruga i priznanje nezavisnosti. Posle Berlinskog kongres~, Milan se u spoljnoj politici orijentiše na Austriju, koju želi da iskoristi radi učvršćenja svoje dinastaije. Zbog Milan Obrenović austrofilske spoljne i apsolutističke unutrašnje politike dolazi u sukob sa najmasovnijom polit. organizacijom - radikalnom strankom. Oslanjajući se na konzervativnu tzv. naprednjačku stranku, Milan zavodi lični režim. Tajnom konvencijom (1881) vezuje se za Austriju, na štetu srp. nacionalnih interesa. Ovakva Milanova politika izazvala je i čuve nu Timočku bunu (1883), koju je Milan surovo ugušio, progoneći vođe radikalne strane. Posle neuspešnog srpsko-bugarskog rata, koji je Milan vodio iz dinastičkih razloga, bio je prinuđen na snorazum sa radikalima. Pošto je pustio iz zatvora osuđene radikalske vođe, Milan je pristao na donošenje veoma demokratskog ustava (1888). Ne želeći da vlada po tom ustavu, Milan je abdicirao u korist svog maloletnog sina Aleksandra i istupio iz srp. podanstva. Međutim, i posle abdikacije on se meša u polit. život i 1897-1900. živi u Srbiji, obavljajući šući
MILETIC
dužnost komandanta redovne vojske. Njegov uticaj na Aleksandra Obrenovića je bio veliki i radikali su ga smatrali za svog najvećeg protivnika. MILANSKI EDIKT, službeni proglas rim. cara Konstantina Velikog, izdat 313. god. u Milanu. Ovim ukazom car je dozvolio hrišćanima slobodno propovedanje svoje vere. Time su ukinuta sva surova proganjanja hrišćana i pripremljen teren za pretvaranje hrišćanstva u zvaničnu veru. MILERAN, Aleksandar (Milleran, Aleksandre, 1859-1943), franc. političar. U politički život je ušao kao socijalista, ali je bio prvi od franc. socijalista koji je bez odobrenja svoje partije ušao u jednu buržoasku vladu (1899). Posle isključenja iz partije prišao je stranci radikalsocijalista. Bio je min. vojske (1914-1915), a kao preds. republike (1920-1924) radio je na int
• MILICA
424
ske, ali istovremeno kritikuje apsolutistički režim kneza Mihaila. Jedan je od pokretača organizacije Ujedinjena omladina srpska. Osnivač je Srpske narodne slobodoumne stranke, koja je donela čuveni Beč kerečki program (1869). Politički pomaže borbu Srbije i Crne Gore protivu Turske (1876/78), zahtevajući od Aussvetozar Mlletić trije da se odrekne od intervencije i antislovenske politike. Zbog svoje aktivnosti uhapšen je i u zatvoru je od 1876 do 1879. U zatvoru je počeo da gubi zdravlje i posle izlaska njegov polit. uticaj se smanjuje. God. 1882. počinje da poboleva duševno, a njegova stranka se ubrzo cepa u 2 struje. Svojom delatnošću i beskompromisnim polit. stavom Miletić je uživao simpatije naroda i izrastao u najistaknutiju ličnost ugarskih Srba XIX veka. MILICA (?-1405), srp. kneginja, žena kneza Lazara Hrebeljanovića. Posle pogibije kneza Lazara upravljala je Srbijom do punoletstva sina Stefana Lazarevića. Iako se povukla u manastir, vodila je diplomatske poslove u Srbiji. Putovala je u Tursku da izgladi zategnute odnose između Bajazita I i Srbije; značajan je njen doprinos u uspostavljanju dobrih odnosa između njenog sina Stefana i naslednika Bajazitovog Sulejmana. Sahranjena je u svojoj zadužbini, manastiru Ljubostinji. MILITARIZAM, potiče od lat. mititaris - vojni, i znači prevlast vojnih čini laca u životu jedne zemlje. - Koreni militarizma nalaze se u periodu osvajačkih ratova u robovlasničkom i feudalnom društvu. Kasnije, naročito posle francusko-pruskog rata, militarizam postaje izrazita pojava u društvenim i međunarodnim odnosima. Naglim razvitkom ratne tehnike i industrije i pojačanjem vojnog kadra, on sve više postaje samostalna profesija. U kapitalističkim državama, ovaj kadar postaje sve uticajniji faktor. Izrazito militaristička država bila je Pruska, a kasnije Nemački Rajh. Po Lenjinu, militarizam je rezultat kapitalizma. U epohi imperijalizma, on postaje snažno i opasno sredstvo u rukama kapitalističkih država u njihovim međusobnim sukobima. U nekim zemljama izvršena je militarizacija čita vog života, kao što je to bilo u fašističkoj Nemačkoj, što je dovelo do strahovitih masovnih zločina. - U uslovi-
MILOS OBRENOVIC ma mira, militarizam ima opasne posledice. On je kočnica unutrašnjeg političkog i ekonomskog razvitka zemalja koji uvek vuče unazad. On u velikoj meri utiče i na ideologiju, kao i na nauku, i uvek je sredstvo reakcionarnih krugova u cilju ostvarenja njihovih ideja. MILOŠ OBILIĆ (?-1389), srp. velikaš. Pisci srednjeg v. nazivaju ga Miloš Kobilić ili Kobilović, a od XVIII v. Obilić. Po nar. predanju ubio je na Kosovu (15. juna 1389) tur. sultana Murata, ali je uhvaćen i posečen. U istor. izvorima se tvrdi da je Murata ubio „neko veoma blagorodan, koga oblagaše zavidljivci svome gospodaru i osumnjičiše kao neverna". Narodna tradicija je pripisala ovaj podvig Milošu Obiliću i idealizovala ga kao borca za ostvarenje časne ideje, borbe za slobodu i kao vernog i hrabrog junaka. MILOS OBRENOVIC, knez Srbije (1815 -1839 i 1858-1860). U mladosti je služio kao momak kod svog brata po majci Milana Obrenovića, trgovca stokom iz Brusnice. Posle izbijanja ustanka 1804. vojuje uz svog brata Milana, vojvodu rudničke, požeške i užičke nahije. Učest vovao je u gotovo svim većim bitkama 1. srp. ustanka, a osobito se istakao u osvajanju Užica Knez Miloš Obrenović 1807. Posle smrti svoga brata Milana pripadao je opoziciji vojvoda, koja je želela da ograniči Karađordevu vlast. God. 1813. istakao se u bici na Zasavici, a posle propasti ustanka predao se Turcima. Turci su ga postavili za obor-kneza rudničke. a zatim požeške i kragujevačke nahije. Pomogao je 1814. Turcima u smirivanju Hadži-Prodanove bune. Milošev uspon počinje zborom 11 Takovu 1815, kada je izabran za vođu 2. srpskog ustanka. Kao voda ustanka pokazao je hrabrost i veštinu vojskovođe u svim većim bojevima (Ljubiću, Paležu, Karanovcu, Dublju i dr.). Pošto je turska želela da izbegne međunarodne komplikacije, pristala je na pregovore sa ustanicima. Oktobra meseca je zaključen sporazum između Miloša i komandanta tur. vojske Marašli Ali-paše. Po tom sporazumu je u beogradskom pašaluku zavedena zajednička srpsko-turska uprava. Pašalukom su upravljali zajednički Marašli Ali-paša i Miloš, koji je priznat za srp. kneza. Svojom veštinom Miloš je uspeo da postepeno is-
MIJ,OS
OBRENOVIć
425
MILOS OBRENOVIC
kao preterano demokratski. Da bi ogMiloševu vlast, Turska i Rusija su propisale Srbiji ustav u formi sultanovog Hatišerifa 1838. Po tom tzv. turskom ustavu, vlast Miloševa je bila ograničena savetom, sastavljenim od istaknutih starešina, koje nije mogao smeniti bez pristanka Porte. Ne želeći da vlada pod takvim uslovima Miloš je abdicirao 1839. i napustio Srbiju. Van Srbije je Miloš proveo skoro 20 god„ radeći iz inostranstva da obori ustavobraniteljski režim. Na Svetoandrejskoj skupštini 1858. oboren je ustavobraniteljski režim i Miloš je ponovo izabran za kneza Srbije. Njegova druga vladavina je bila kratkotrajna. Miloš nije mogao da se pomiri sa promenama koje su nastale u drž. uređenju Srbije za poslednjih 20 god„ te je odmah došao u sukob sa ljudima koji su ga ponovo doveli na vlast. Pozitivna strana nove Miloševe vladavine bila je energičnija spoljna politika. Miloš je odmah pokrenuo pitanje iseljenja Turaka iz srp. gradova i želeo je da ukine tur. ustav, koji nije bio nezgodan samo za kneza, nego je sužavao autonomiju Srbije. Miloš nije doživeo rešenje tih pitanja jer je posle nepune 2 godine od svog povratka umro. I pored svih svojih ma-
tisne tursku vlast iz pašaluka i da postane apsolutni gospodar u Srbiji. Istovremeno je, uz podršku Rusije, radio na zakonskom obezbeđenju srp. autonomije. Vrhunac toga uspeha Miloševe diplomatske aktivnosti su Hatišerif od 1830 i 1833 (v.) i sultanski Berat, kojim se knezu Milošu priznaje nasledno kneževske dostojanstvo. Boreć:i se za obezbeđenje autonomije Srbije, Miloš je istovremeno vodio borbu protiv svih ličnih neprijatelja i uspeo da zavede neograničenu vladavinu. Potpuno je ugušio svaki trag nar. samouprave, a činovnike je pretvorio u pokorno oruđe svoje despotske vladavine. Miloš je na drž. gledao kao na privatni posed, bezobzirno se bogateći na račun naroda, koga je preopterećivao brojnim dažbinama i kulucima. U Miloševim rukama je bila skoro cela trgovina Srbije. Takvom svojom politikom on se silno obogatio, što je još više pojačalo nezadovoljstvo, ne samo naroda, nego i starešina. Za vreme prve vlade Miloševe bilo je niz buna, od kojih su najpoznatije Đakova 1825. i knez-Miletina 1835. Posle Miletine bune, Miloš je morao da pristane na donošenje ustava (Sretenski ustav), ali je ustav ukinut na zahtev Turske, Rusije i Austrije,
raničile
[}!§ii.JJiCJ
knez Mio.ševa Srb,ja pasle 1810.
.ITITilIJI]
Teri/;orja „ &,sć nahja "o.s/o/,ocfe11a/6'a1.-111aa. 11.es(;a bi/;al:a u Orugom usćenlu 1810. .Turskigradovi u Beogredsirdm paša!ulru
·• O
o..
Srbija za vreme Miloša
Obrenovića
.20
40
60
od 1815. do 1839. godine
80/rm
l\'llLOSEVIC
426
na, knez Miloš je jedna od najistaknutijih figura nov1ie srp. istorije i istaknuti tvorac srp. države. Naročita je zasluga Miloševa ukidanje feudalnih odnosa i izgradnja srp. države. MILOSEVIĆ, Sima, lekar i polit. radnik (Kamenari, Boka Kotorska, 5. sept. 1896 - Vrbnica u Bosni juli 1943). Još kao student pristupio je radnič kom pokretu i veoma rano došao pod udar Državnog suda za zaštitu države. Kao profesor Medicinskog fakulteta tesno je sarađivao sa naprednom studentskom omladinom i uzeo aktivno učešće u martovskim demonstracijama 1941. Po kapitulaciji Jugoslavije odlazi u Crnu Goru i učestvuje u ustanku od prvih dana. Sve do sredine 1942. ostaje na teritoriji Crne Gore, organizujući zdravstvenu službu. Na 1. zasedanju AVNOJ-a izabran je za člana Izvršnog odbora. U toku borbi na Sutjesci bio je ranjen a zatim uhvaćen od strane četnika i ubijen. - Kao lekar, pored aktivnog polit. rada, posvetio je znatnu pažnju i svom naučnom radu. Nalazeći se na specijalizaciji u Nemačkoj i Francuskoj posebno se bavio problemom proučavanja gonokoka. U toku svog rada na fakultetu objavio je i više udžbenika iz oblasti higijene. MILOVANOVIC, Milovan (1863--1912), srp. državnik, političar i diplomat. Kao jedan od prvaka radikalne stranke, zahvaljujući širokoj kulturi i spretnosti za polit. kompromise, igrao je vidnu ulogu u polit. životu Srbije početkom XX veka. Nekoliko puta je bio ministar, a od 1911 do 1912. i predsednik vlade. Zaslužan je za stvaranje Balkanskog saveza 1912. i za čvr šće povezivanje Srbije sa silama Antante. MILOVANOVIC, Mladen (oko 17601823), kao bogati trgovac u 1. ustanku je postao jedan od najuticajnijih vojvoda. Bio je pristalica Karađorđa u njegovom sukobu sa nekim najistaknutijim vojvodama. Zauzimao je položaj predsednika Praviteljstvujuščeg sovjeta. God. 1811. prilikom Karađorđe vog obračuna sa protivnicima postao je popečitelj vojnih poslova. Sa Karađor đem je emigrirao i živeo kao emigrant u Rusiji do 1821, kada se vratio u Srbiju. Tajno je ubijen po nalogu kneza Miloša. MILTIJAD, vojskovođa i državnik stare Atine (540-489. god. pre n. e.). U mladosti se istakao kao izvanredan vojni strateg. Povereno mu je komandovanje udruženim grč. trupama u borbi protiv Persijanaca. Na maratonskom polju došlo je do žestoke bitke između 2 vojske. Njegova ratna veština došla je do punog izražaja, pošto je znatno nadmoćnijoj persijskoj vojsci
MILUTIN NEMANJIC
nametnuo svoju taktiku. Pobedom u maratonskoj bici 490. god. pre n. e. postao je slavan. Sledeće godine poverena mu je ekspedicija prema o. Parosu, ali ovom prilikom nije uspeo, zbog čega je morao da plati veliku novčanu kaznu. Uskoro je umro, pošto je u ovoj borbi bio ranjen. MILUTIN (UROS) NEMANJIC (vladao od 1282-1321), raški kralj; kao najmlađi sin kralja Uroša I nije odreden za naslednika, već prvorođeni Dragutin. Zbog neuspeha u vođenju politike Dragutin se Deževskim ugovorom (1282) odrekao prestala u korist brata Milutina, s tim da posle njegove smrti presto nasledi Dragutinov sin Vladislav. Milutin je, odmah po dolasku na vlast, objavio rat vizant. caru Androniku II i zauzeo Povardarje. U međuvremenu zemlje njegovog brata Dragutina (v.) napali su gospodari Braničeva feudalci Drman i Kudelin. Zajedničkim snagama braća su uništila napadača, a Braničevo je pripojeno Dragutinu. Kako je Bugarska u to vreme bila pod Tatarima, njihov vazal knez Šišman, po nagovoru Tatara, provali u Srbiju i prodre do Peći. Milutinova vojska je odbila i porazila Šišmana, zauzela Vidin, ali Milutin Nemanjić je s Bugarskom sklopljen mir udajom Milutinove sestre za Šišmanovog sina. Napad ozlojeđenih Tatara na Rašku otklonio je Milutin ugovorom o prijateljstvu i davanjem svoga sina Stefana Tatarima kao taoca, odn. kao garanciju za noštovanje mira. Vizantijski car Andronik II, posle uspešnih Milutinovih ratova, bio je primoran da prizna raška osvajanja sklapanjem mira (1299) i udajom svoje petogodišnje kćeri Simonide za Milutina. Opijen svojim uspesima Milutin je nameravao da pogazi odluke Deževskog ugovora i presto ostavi svom sinu. Potpomognut nezadovoljnom raškom vlastelom, koja je bila ogorčena zbog mirne i prijateljske politike prema Vizantiji, Dragutin je otpočeo bratoubilački rat. Zahvaljujući podršci crkve i najamničkoj vojsci Milutinovoj, kao i intervenciji arhiepiskopa Danila, sukob je izglađen. Milutin je obećao da će poštovati ugovor, a Dragutin je zadržao svoje oblasti. Protiv Milutinovog popuštanja ustao je njegov sin, prestolonaslednik i gospodar Zete Stefan; pobunjenik je brzo savladan i poslat u progonstvo u Carigrad. čim
l\ULUTINOVIC
MINHENSKI PUC
427
je Dragutin umro (1316), Milutin je svog sinovca zatvorio, a bratovljeve zemlje prisvojio. Kako je deo Dragutinovih poseda, dobijen kao miraz na upravu, pripadao Ugarskoj, Karlo I Robert je napao na Rašku. Ugri su povratili Beograd, obnovili Mačvansku banovinu, a deo oko Rudnika i Braničeva je ostao u sastavu raške države. Za vlade Milutinove Raška je ekonom. ojačala, unapređeni su rudarstvo, trgovina i zanatstvo. Milutin ie podigao mnoge manastire, kao: Nag~ ričano, Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu, Gračanicu, Banjsku i dr. Zbog toga ga je crkva proglasila za sveca. Umro je 1321. MILUTINOVIC, !van Milutin, partijski polit. radnik (Cerovica, Titograd 27. sept. 1901 Beograd 23. okt. 1944). Kao student Pravnog fakulteta u Beogradu odmah se uključio u rad Udruženja studenata marksista i od 1923. postaje član KPJ. Sve do 1929. god. kada je bio uhapšen i osuđen na 6 godina robije, on aktivno radi u radničkom pokretu Srbije i Crne Gore. Na robiji, koju izdržava u Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici, biva ponovo osuđen na produženje kazne još za 2 godine. Krajem dec. 1937. vraća se u Beograd i postaje jedan od najbližih saradnika druga Tita. Početkom 1940. ponovo biva uhapšen i sproveden u koncentracioni logor u Bileći. Sredinom iste godine biva pušten iz logora a zatim uzima učešće iste godine na V zemaljskoj konferenciji u Zagrebu, gde podnosi referat o radu Partije na selu. Sve do kapitulacije Jugoslavije nastavlja svoj aktivni partijski rad na organizacionom sređiva nju redova Partije. Prisutan je na istor. sednici CK KPJ od 4. jula 1941, o dizanju oružanog ustanka. Na savetovanju u Stolicama postaje član Vrhovnog štaba NOPOJ. Krajem godine odlazi u Crnu Goru i jedan je od najistaknutijih organizatora narodne vlasti i učesnik Ostroške skupštine (8. feb. 1942), na kojoj je izabran NOO za Crnu Goru i Boku. Na 1. zasedanju A VNOJ-a bio je izabran za člana Izvršnog odbora a na 2. zasedanju imenovan je za poverenika narodne privrede, u Nacionalnom komitetu narodnog oslobođenja Jugoslavije. Ukazom VrI;ovnog štaba, marta 1944, unapređen Je u čin general-lajtnanta i po zadatku polazi u Srem ali prelazeći Dunav gine. Sahranjen je u grobnici Narodnih heroja na Kalemegdanu. Za izvanredne zasluge u toku NOR-a i revolucije proglašen je za narodnog heroja. MIL~ANOV, Marko (1833-1901), istaknuti crnogorski vojvoda i književnik. Još u mladosti slavan kao junak u
svom kraju,
u
ratu
za
oslobođenje
(1876-1878) istakao se kao vojskovođa. Zbog sukoba sa knezom Nikolom povukao se sa položaja i kao samouk odao se pisanju. Cuveni su njegovi „Primjeri čojstva i junaštva", u kojima je dao najlepše primere patrijarhalnog morala. MILJUKOV, Pavel Nikolajevič (18591943), ruski političar liberalna-buržoaske orijentacije, osnivač i vođ stranke „Kadeta''. Svoj negativan stav prema oktobarskoj revoluciji izrazio je i u svojim istor. delima, politički tendencioznim (Istorija druge ruske revolucije, Slom Rusije i dr.). MINCER, Tomas (Miinzer, Thomas 1490 -1525.) nem. sveštenik i revolucionar. Od svoje najranije mladosti pokazivao je revolucionarne sklonosti, pošto je u 15. god. života organizovao tajno udruženje protiv biskupa u Magdeburgu. U početku bio je oduševljeni pristalica Luterovog učenja i reformacije, verujući da je njena oštrica bila uperena protiv pokvarenosti plemstva i klera. Docnije, međutim, on je oštro napao kat. crkvu i Luterovu umerenu reformaciju u svom spisu „Razobličenje lažne vere" u kome se istovremeno usredsredio protiv feudalizma i svake vrste eksploatacije. Odlučno je zahtevao zavođenje imovinske jednakosti i vatreno govorio u prilog siromašnih seljaka. Zbog ovakvog istupanja bio je često proganjan sa svih strana i neprestano je menjao mesto svog boravka. Tako je 1521. god. stigao u Zvikau (Zwickau), gde je stao na čelo ustanka pobunjenih rudara i siromašnih zanatlija. Za vreme nemačkog seljačkog rata (1524-1525) nalazio se u prvim borbenim redovima. U jednoj borbi, u kojoj je vojska seljaka pretrpela težak poraz, bio je zarobljen. Protivnici su ga mučili i zlostavljali do iznemoglosti, sve dok mu, na posletku, nisu odsekli glavu, što se desilo i njegovim najbližim saradnicima. Zbog svojih revolucionarnih shvatanja i herojskog držanja nazvan je docnije komunistom nem. reformacije. MINERVA, boginja mudrosti u verovanju starih Rimljana. Sa Jupitrom i .Tunonom činila najviše trojstvo među rimskim bogovima. Kao zaštitnica umetnosti, mudrosti i svih veština uopšte, izjednačena je sa grč. boginjom Atinom, kojoj su pripisivana istovetna svojstva. žene su je posebno poštovale kao učiteljicu svih ženskih ručnih radova. MINHENSKI PUC (8. nov. 1923), prvi neslavni pokušaj Adolfa Hitlera da sa svojim pristalicama uzurpira vlast u Nemačkoj. Opšta revolucionarna situacija u Nemačkoj, kao posledica 1. svetskog rata i oktobarske socijalisti-
MJNHENSKI SPORAZUM čke
428
revolucije, imala je za posledicu masovne pokrete radnika, naročito u nekim oblastima Nemačke. Nejedinstvena radnička klasa a preslaba KP nisu bile u stanju da ovu revolucionarnu situaciju iskoriste. U Saksoniji i Tiringiji vladine trupe bez većeg otpora rasturaju radničke vlade i zavode beli teror. Opštu pometnju pokušava tada da iskoristi krajnja desnica radi preuzimanja vlasti. Do tada malo poznat Adolf Hitler, sa malobrojnim pristalicama, ali već sa jasno koncipiranim tendencijama, nacionalizma i šovinizma, a i revanšizma, uz pomoć krupne nem. buržoazije i nezadovoljnih visokih vojnih krugova, organizuje poznati „minhenski puč''. Uveče 8 novembra 1923 u Minhenskoj gradskoj pivnici Adolf Hitler se proglašava za kancelara i objavljuje da će poći na Berlin. Sutradan ujutru, Hitler, Gering i Ludendorf polaze ulicama Minhena na čelu dvadesetak hiljada naoružanih sledbenika. Međutim, već u prvom sukobu sa jednom policijskom patrolom nastaje panika. Umesto da preuzmu vlast, nacisti beže na sve strane. Hitler biva uhvaćen i osuđen na 6 godina robije ali je amnestiran posle svega 10 meseci zatočenja izdržanih u tvrđavi Landsberg. Ovako je propao prvi pokušaj dolaska na vlast Adolfa Hitlera i njegovih jednomišljenika. MINHENSKI SPORAZUM (30. sept.1938), sporazum o komadanju Cehoslovačke sklopljen u Minhenu između predstavnika Engleske, Francuske, Nemačke i Italije. - Neposredno po anšlusu Austrije (mart 1938), koji nije naišao ni na kakav otpor, Hitlcr je bio spreman na nove iznenadne zahteve. Citav njegov propagandni aparat biva upravljen protivu Cehoslovačke, zahtevajući od nje tzv. Sudetske oblasti u kojima je živela nem. manjinn, da se odmah pripoje Nemačkoj, preteći, u protivnom, ratom. Buržoasko demokratske zemlje zap. Evrope, Engleska i Francuska, dosledne svojoj politici popuštanja Nemačkoj, bile su spremne da i ovu novu agresiju odobre. Zeleći na svaki način da se izbegne rat, vlade u Parizu i Londonu bile su spremne da žrtvuju slobodu i nezavisnost Čehoslovačke. U sept. 1938. kriza oko Cehoslovačke doživljava vrhunac. Cehoslovačka javnost bila je odlučno spremna da se, koristeći dobro naoružanje svoje armije, kao i utvrđen granični pojas prE:ma Nemačkoj, odupre nem. agresiji. Verujući u ugovore sklopljene sa Francuskom i u pomoć sa te strane, čehoslovački narod bio je spreman da se brani. Sva svetska napredna i antifašistička javnost bila je na strani Cehoslovačke.
MINISTERIJ ALI
U Jugoslaviji se preko 1 000 dobrovoljaca stavilo na raspolaganje čehoslova čkom poslanstvu u Beogradu da sudeluje u odbrani slobode i nezavisnosti čehoslovačkog naroda. Vlade Engleske i Francuske nisu bile spremne za rat i laka srca su žrtvovale sudbinu Cehoslovačke. Izvršen je do tada neviđeni pritisak od strane ovih vlada na prijateljsku Cehoslovačku da popusti očiglednim osvajačkim planovima Nemačke, preteći čehoslovačkom narodu da će se u protivnom vlade Pariza i Londona odreći obaveza prema Pragu. Popustljivost zap. sila išla je naruku fašističkoj Nemačkoj koja i sama nije bila spremna za rat, oče kujući odlučniji otpor do koga nije došlo. Vlada SSSR u tom momentu bila je spremna da ukaže pomoć ugroženoj Čehoslovačko.i ali je u toj odluci bila usamljena. - Na sastanku tadašnjih predsednika britanske vlade (Nevil čemberlen), Francuske (Edvar Daladje) i Nemačke i Italije (B. Musolini i A. Hitler), održanom u Minhenu 30. sept. 1938, Cehoslovačka se obavezala da ustupi Nemačkoj Sudetsku oblast, čija je površina iznosila 42 000 km'. Gubitkom ovih teritorija Cehoslovačka je bila osakaćena jer je najjači sistem utvrđenja prema Nemač koj predat bez borbi a izgubljeno je oko 660/o rezervi uglja, 70°/o železne i čelične ind„ 980/o ind. porcelana, itd. Sporazum u Minhenu iskoristili su polj. i mađ. fašistički režimi, nasilno joj otrgnuvši druge teritorije. Ovo je bio znak za fašistički nastrojene elemente u samoj Cehoslovačkoj da se ona raskomada. Nepunih 6 meseci posle M. S. nem. trupe okupirale su Cehoslovačku i ona je prestala da postoji. Minhenski sporazum bio je lak plen za fašističku Nemačku a t još jedan dokaz nesposobnosti i nespremnosti zap. sila da se odupru povećanim apetitima A. Hitlera i jasan znak da svetu predstoje teški dani. Brza likvidacija Čehoslovačke nezavisnosti bio je signal fašističkoj Nemačkoj da zajedno sa svojim saveznicima izazove novi veliki rat. MINIJATURA (lat. minium - cnrena olovna boja), male slike ili crteži kojima su ukrašavana zaglavlja knjiga ili početna slova. Zbog obilnog korišćenja crvene boje (minijuma) pri ukrašavanju ove ilustracije dobile su naziv minijature. U srednjovekovnim rukopisnim, a kasnije i štampanim knjigama upotrebljavaju se pri ukrašavanju slika-minijatura i dr. boje, a najviše zlatna i srebrna. MINISTERIJALI, u franačkoj drž. zavisni ljudi, u službi dvora. Za vanredne zasluge mogli su dobiti posed i posta-
MINO S
ti seniori, odn. vladarevi vazali. U u XI v. konjanici ili dvorani koji su čuvali vladara ili gospodara nazivani su M. i nagrađivani su za revnosnu službu manjim posedima i tako postajali slobodni ljudi; tako se stvarao viteški stalež. MINOS, legendarni kralj Krita, kome se pripisuje osnivanje i veliki napredak Krita u najstarije doba. U najranijim grč. mitovima prikazivan je kao pravedan i dobar vladar dok su ga u docnijim opisivali kao groznog tiranina. U Knososu, prema legendi, mitski umetnik Deda! sagradio mu je dvorac koji je zbog ogromnog broja mračnih i podzemnih hodnika nazvan lavirint. 1'IINSTRELI, srednjovekovni pesnici, pevači, putujući zabavljači, recitatori tuđih ili svojih pesama. Minstreli su se javili u Francuskoj i Engleskoj. Pod uticajem ovih pevača razvila se u Nemačkoj posebna poezija tzv. minezengera. MIR NA RECI PRUTU, 10-21. jula 1711, sklopljen između Petra Velikog i sultana Ahmeda III. Njime je završen rat između Turske i Rusije, 1711, u kome je Petar Veliki pretrpeo veoma ozbiljan poraz. Porta je prema ovom miru dobila: utvrđeni Azov; razaranje tvrđave Taganroga; ukidanje prava Rusije da drži poslanika u Carigradu; povlačenje ruske vojske iz Poljske i propuštanje Karla XII da se preko rus. zemalja vrati u švedsku Ove odredbe značile su uništenje osnove za _rus. ekspanziju na Crnom m. i njen uticaj na hrišćanske podanike Porte, ali su rus. tekovine na Baltilm, s prestonicom u Petrogradu, ostale nedirnute. Zbog odugovlačenja Petra Velikog da ispuni obaveze ugovora. on je ratifikovan tek 1713. u Jedrenu. MIR NA USćU ZITVE, 11. nov. 1606, sklopljen između Rudolfa II Habsburškog i sultana Ahmeda I. Njime je završen dugi i iscrpljujući rat započet posle pogibije bos. beglerbega Hasan-paše Predojevića pod Siskom (1593). Mir je zaključen na osnovu status quo, s tim što je Austrija dotadašnji godišnji „dar" sultanu otkupila sumom od 200 000 forinti za svagda. Među ostalim odredbama, nalazi se obostrana obaveza o sprečavanju pograničnih upada i međusobnog izdavanja razbojnika i odmetnika dr. strane. Ovim mirom potvrđena je ravnoteža snaga, postignuta između Osmanskog Carstva i hrišćanske srednje Evrope i obeležen trenutak zaustavljanja tur. ekspanzije na ovoj strani. MIR U BREST-LITOVSKU, mirovni ugovor između Sovjetske Rusije i Centralnih sila, potpisan 3. marta 1918. Nemačkoj,
429
MIRA
Posle pobede oktobarske revolucije sovjetska vlada na čelu sa Lenjinom proklamovala je da se bori za pravedan mir. Mir je bio potreban Sovjetskoj Rusiji. To je bio uslov za očuvanje tekovina revolucije. Pregovori su poče li krajem 1917. i u početku su uspešno tekli. Koristeći teškoće u kojima se našla mlada sovjetska republika, delegacija Centralnih sila počela je da postavlja nove, teške uslove, tim pre što je delegacija Ukrajine napustila zajedničke pregovore i sklopila separatni mir 9. feb. 1918. šef sovjetske delegacije Trocki je odbio da sklopi mir, po kome bi Sovjetska Rusija morala da ustupi znatne teritorije. Nemci su na to prekinuli pregovore i njihove trupe su krenule ka Petrogradu. Sovjetska vlada je tražila obnovu pregovora. Nemci su postavili još teže uslove i nova sovjetska delegacija je potpisala mir. Sklapanje mira je izazvalo razmimoilaženje i sukobe u Boljševičkoj partiji. Lenjin je smatrao da je Sovjetskoj Rusiji mir neophodan po svaku cenu, grupa „levih komunista", na čelu sa Buharinom, bila je protiv mira, za revolucionarni rat, a Trocki je za treće rešenje ne potpisati mir, a prekinuti rat. Posle kapitulacije Nemačke sovjetska vlada je poništila Brestlitovski mir 13. nov. 1918. MIR U LINEVILU (Lineville, grad u severoist. Francuskoj), koji je Napoleon sklopio s Austrijom 9. febr. 1801. god. Taj mir je potvrdio odredbe ugovora u KampoJormiju (v.) i sporazume postignute u Raštatu. !talijanski kneževi i nem. prinčevi, koji su izgubili svoje posede na levoj obali Rajne, trebalo je da dobiju, kao obeštećenje, posade u Nemačkoj. Time je sva Nemačka, do granica Pruske, došla pod uticaj Francuske. Toskana je postala Etrurska Kraljevina, na čelu sa burbonskim vojvodom od Farme. MIR U RISVIKU, zaključen 30. sept. 1679. god., predstavlja okončanje rata između Francuske i zemalja članica Augsburške lige 1688-1697. god. Francuska je bila prisiljena da povrati skoro sve teritorije koje je osvojila posle 1679. god., izuzev Strazbura. Holandija je stekla značajne trgovačke koncesije, dok je Savojsko Vojvodstvo priznato kao nezavisna država. Viljem III Oranski je potvrđen kao engl. kralj. MIRA, Joakim (Murat, Joachim, 17671815), franc. maršal (od 1804), kralj Napulja (od 1808), muž Napoleonove sestre Karoline (od 1800). U pohodu na Rusiju 1812. god. zapovedao je konjicom. Po povratku u Napulj napustio je Napoleona i privremeno se približio Austriji. Kad je pokušao da di-
430
MIRABO
MIRIDONCI
o
•JFOA!i'
... "'
BUDIM
>N
..,
"'
<...
:z <{
"'
<...
w
.,.
..,
>
EJvla
o
I-
oL(oova t1'\ <{
OTEMt.§Y.4/T
- - - - Granice sandža.Ka @
Sedišće f!!"al~f;s
Seditiće
sar?dJaka
Naše zemlje
početkom
gne !talijane u borbu protiv Austrije sa ciljem da zadrži Napuljsko Kraljevstvo, zarobljen je i streljan. MIRABO, Onore Gabrijel (Mirabeau, Honore-Gabriel Riquetti, 1749-1791), franc. političar koji se istakao svojim govorima za vreme buržoaske revolucije. Svojom kritikom postojećih polit. institucija u Francuskoj skrenuo je na sebe pažnju već kao mladić. Zbog svojih javnih nastupa bio je često zatvaran, ili je morao da beži iz zemlje da bi izbegao hapšenja. Pored toga, kompromitovao se i ličnim životom. Izabran za predstavnika 3. staleža, po povratku u zemlju, stekao je veliku popularnost vatrenim govorima u kojima je napadao privilegovane staleže. Posebnu ulogu odigrao je na zasedanju narodne skupštine 23. juna 1789. god. posle govora kralja Luja XVI u kojem je franc. kralj zahtevao da se skupština raspusti. Održao je tada svoj
XVII veka
govor, u kome je, između ostalog, rekao: „ ... Mi smo se ovde sakupili po volii naroda i možete nas ukloniti samo silom bajoneta ... ". Posle njegovog smelog nastupanja na govornici, narodna skupština je produžila svoj rad. Zastupao je koncepcije da F.rancusku treba preobraziti u ustavnu monarhiju. Živeo je rasipnički i na njemu je ostala sumnja da je za vreme revolucije primao novac od dvora. MIRABO, Viktor Riketi (Mirabeau, Victor Riquetti, marquis de - , 17151789), franc. ekonomist, zastupnik i troretičar fiziokratske škole i oštar kritičar ekonomske politike franc. kraljeva. Dela: Prijatelj ljudi i Teorija poreza. Otac grof Miraboa, vođe franc. revolucije. MIRMIDONCI, mitsko pleme stare Grčke koje je Tlrema legendi bilo naseljeno u Tesaliji. Vođa im je bio Ahil, najveći legendarni junak Grčke. Spočuveni
MIROLJUBIVA I AKTIVNA
431
minju se kod Homera kao učesnici u trojanskom ratu u kome su svog vladara pratili sa 50 velikih lađa. Smatrali su sebe potomcima grč. vrhovnog boga Zevsa. MIROLJUBIVA I AKTIVNA KOEGZISTENCIJA, osnovni princip spoljne politike SFRJ. SFRJ se bori za mir i ravnopravnu saradnju među narodima. Njena politika je aktivna. Ona se suprotstavlja blokovskoj politici velikih sila. Blokovi razdvajaju zemlju i narode, a svet je nedeljiva celina. I svetski mir je nedeljiv, te ratni sukobi prete da izazovu svetski rat. Blokovska politika otežava saradnju među narodima i ugrožava mir, s obzirom na suprotnosti među blokovima. Iz takve politike proizilazi princip miroljubive i aktivne koegzistencije. Jugoslavija je dosledna, aktivna u borbi za mir. Ona je uverena da se svi problemi mogu rešavati mirnim putem, pregovorima. Ona je za aktivnu koegzistenciju, svestranu saradnju sa svim zemljama i narodima, malim i velikim, bogatim i siromašnim, bez obzira na njihovo unutrašnje uređenje. Pošto je svet nedeljiva celina, koegzistencija je uslov za njegov opstanak i budućnost. Jugoslavija je protiv pasivne koegzistencije blokova, njihovog tolerisanja i postojanja, jer su oni stalna opasnost po mir i bezbednost. Ona je za aktivnu saradnju među narodima i zemljama bez obzira na razlike koje među njima postoje. Pri tome, svaka zemlja mora da poštuje nezavisnost, suverenost i ravnopravnost druge zemlje i ne srne da se meša u njene unutrašnje stvari. Takva politika je uslov za očuvanje mira i budućnost čovečanstva. Ovakva politika Jugoslavije stekla je veliki broj pristalica u Evropi i van nje. MIROSLAV (vladao 945-49), hrv. kralj, naslednik Petra I Krešimira. Za vreme njegove vlade izbio je u Hrvatskoj, iz nepoznatih razloga, građanski rat. U međusobnom obračunu plemstva, kralja Miroslava je ubio ban Pribina, a prestola se dočepao njegov brat Mihailo Krešimir II Trpimirović. Ovaj građanski rat iskoristili su Neretvljani i od Hrvatske oduzeli o. Brač i Hvar. MIROSLAV (XII v.), brat Stefana Nemanje, humski knez. Kada je Manojlo Komnin zbacio raškog velikog župana Desu (oko 1168), Rašku je podelio četvorici Zavidinih sinova, od kojih je jedan bio Miroslav. Sa braćom Stracimirom i Nemanjom ratovao je protiv Dubrovnika; Miroslav je bio oženjen sestrom bosanskog bana Kulina. U blizini današnjeg Bijelog Polja podigao je manastir Sv. Petra. Po nje-
MISIC govom nalogu prepisao je Dijak Grigorije jevanđelje poznato pod imenom Miroslavljevo jevanđelje, jedan od najstarijih pisanih srp. spomenika. MISAL, knjiga u kojoj su sakupljene molitve i tekstovi, neophodni za izvođenje kat. bogosluženja. Misali su vanredno lepo ukrašeni minijaturama (v.) i višebojnim crtežima. Među glagoljskim rukopisima najlepši su Misal kneza Novaka (1368), Hrvojev misal (XV v.), Ročki misal (XV v.) i dr. MISLAV (vladao 835-45), hrv. knez. Sukobio se s Mlečanima pod komandom Petra Tradonika zbog gusarenja na Jadranu. S Mlečanima sklopio je povoljan mir 839. god. Prestonica mu je bila u Klisu iznad Splita, a kao spomen na svoju vladavinu ostavio je crkvicu Sv. Jurja, u Putalju, kod Solina, koju je obdario desetinom od svog poseda. MlšARSKA BITKA, pobeda Srba-ustanika nad tur. vojskom 1806. Poraz na Ivankovcu je pokazao Turcima da je srp. ustanak dobio takve razmere da je za njegovo gušenje potrebna energična akcija. U leto 1806. Turska je uputila na ustanike 2 vojske: od Niša dolinom Morave, i iz Bosne prema Šapcu. Niška vojska je zaustavljena na Deligradu (v. Deligradska bitka), a bosanska je dočekana na Mišarskom polju kod Šapca. Brojnom srp. vojskom komandovao je Karađorđe. 1. avg. se odigrala krvava bitka u kojoj su Srbi odneli sjajnu pobedu. U bici se istaklo mnogo srpskih junaka i starešina, a vožd Karađorđe je pored junaštva ispoljio izvanredne kvalitete vojskovođe. U bici je poginuo cvet bosanskog plemstva, a među njima i čuve ni Kulin-kapetan. Mišarska bitka je silno podigla samopouzdanje ustanika i naterala Portu da popusti. Srpskom delegatu Petru Ičku obećan je mir koji je za Srbe bio povoljan (v. Ičko Petar), ali kako se Rusija spremala za rat protiv Turske, srp. starešine su odlučile da nastave rat. MIŠEL, Lujza (Michel, Clemence Louise, 1830-1905), učiteljica, učesnik u Pariskoj komuni (1871), u kojoj je komandovala ženskim proleterskim bataljonom. Osuđena, posle poraza Komune, na progonstvo, vratila se u Francusku posle amnestije 1880. god. i pristupila anarhističkom pokretu. Pored ostalih knjiž. dela, napisala je i roman Beda (1882), potresan dokumenat o položaju i borbi franc. proletarijata. -MISIC, Živojin, vojvoda srp. vojske (Struganik kod Valjeva, 6. jula 1855 - Beograd, 20. jan. 1921). - Posle završenih 6 razreda gimnazije u Kragujevcu stupio je u Artiljerijsku školu u Beogradu. Izbijanje Srpsko-tur-
MIŠLE
skog rata 1876-77. zateklo ga je kao nesvršenog pitomca narednika a potom kao potporučnika, u novom ratu sa Turskom 1077-78. godine. U oba rata je učestvovao u satavu Valjevske brigade u bitkama na Javoru i kod Sjenice, a posebno se istakao kao komandir odreda u borbama kod Niša. U srpsko-bugarskom ratu 1885. god. bio je komandant 1. bataljona 5. puka u borbama kod Caribroda (Dimitrovgrada) i na Shvnici. Po završetku rata otišao je 1887. u streljačku školu u Brucku (Austrija). Od 1891. god. preveden je u generalštabnu struku i promenio je mnoge položaje, došavši do čina komandanta divizijske oblasti. Od 1898. do 1904, pored redovne dužnosti, bio je profesor strategije na Višoj školi Vojne akademije. Vršeći ove dužnosti istakao se ogromnom radnom energijom i istrajnim i tačnim izvršavanjem postavljenih zadataka. Posle prevrata u Srbiji 1903. god. pod sumnjom da je bio protivnik zaverenika penzionisan je 1904. god. u činu generalštabnog pukovnika. Sve do reaktiviranja 1909. god. nastavio je svoje vojno usavršavanje i te godine je u vezi sa spoljno-političkom situacijom postavljen za pomoćnika načelnika Glavnog generalštaba. U zajednici sa R Putnikom radi na reorganizaciji i naoružanju vojske u vezi sa preduzetim pripremama za rat protivu Turske. U balkanskim ratovima 1912-13. ostaje na istoj dužnosti i sarađuje na planiranju i rukovođenju operacijama, te je posle kumanovske bitke u znak priz11anja unapređen u čin generala. Ponovo je bio penzionisan u sept. 1913. ali je uskoro, sredinom jula 1914, rf'aktiviran f postavljen za pomoćnika načelnika vrhovne komande. Znatno je doprineo pobedama na Ceru i na sopstveni zahtev postavljen je za komandanta 1. armije. Loša situacija i veliki gubici u borbi na Drini, bila je popravljena lič nim zalaganjem, što se odrazilo na povratak morala i na posedanje od strane ove armije položaja na Suvoboru. Kada je došlo do proboja fronta naredio je 29. nov. povlačenje 1. armije na položaje zap. od vo· d . .. M'š'ć Gornjeg Milanovca Jvo a 2~1v0Jm i i radi pregrupisavanja snaga i organizovanja protivofanzive. Vrhovna komanda u početku nije prihvatila ovaj njegov predlog ali, kada ga je on uslovio svojom ostavkom, izdato je naređenje i ostalim armijama
432
MITOLOGIJA
da se povuku. Posle kratkotrajnog predaha po predlogu Mišića, izdato je naređenje svim armijama 3. dec. da pređu u opštu protivofanzivu. Nastupajući na glavnom pravcu 1. armija je probila front austrougarske 6. armije i do 5. dec. ovladala grebenom Suvobora. Daljim energičnim nadiranjem neprijajateljske snage su bile izbačene 15. dec. iz Srbije (v. Kolubarska bitka). Nakon ovih uspeha Mišić je unapređen u čin vojvode 17. dec. 1914. Posle opšte neprijateljske ofanzive u toku 1915. god„ Mišić je uspešno vodio 1. armiju i, po dolasku u rejon Peći, nije se složio sa odlukom vrhovne komande sa se produži povlačenje preko Crne Gore i Albanije, pre no što se neprijatelju ne pruži odsudna bitka. Na sastanku komandanata armije 16. nov. 1915 njegov predlog nije bio prihvaćen. Zajedno sa svojim vojnicima preko Andrijevice i Podgorice (Titograd) povukao se do Skadra, i u tim naporima se teško razboleo. Teško bolestan upućen je u Francusku na lečenje. Posle nepunu godinu dana odsustvovanja, krajem 1916, ponovo je primio komandu nad 1. armijom na solunskom frontu. U pripremi proboja solunskog fronta, učestvuje u razradi operativnog plana i uskoro prima dužnost načelnika srpske vrhovne komande 1. jula 1918. Kada je došlo do opšte ofanzive rukovodi srp. vojskom i u borbama na Ovčijem polju i Kozjaku, zalažući se da srp. vojska po izbijanju na r. Vardar ne sačeka razvijanje krilnih frontova već da produži dalje nastupanje. 1. armija se na taj način u nastupanju odvojila za skoro 200 km od glavnih savezničkih snaga i uspešno je tukla brojne nem. snage u rejonu Niša. Završetak rata zatekao ga je u činu vojvode a za izvanredne zasluge bio je odlikovan Karađorđevom zvezdom sa mačevima od I do IV stepena, franc. ordenom Legije časti od I do V stepena i dr. brojnim visokim odlikovanjima. Bio je autor mnogih značajnih teoretskih radova iz oblasti strategije i taktike. MISLE, Zil (Michelet, Jules, 1798-1874), franc. istoričar, pored ostalih dela pisac velike Istorije Francuske. Postao je znamenit po svojim demokratskim i liberalnim idejama, po širokoj naraciji, sjajnom lirskom stilu i često intuitivnom rešenju problema. MITOLOGIJA, nauka koja se bavi proučavanjem mitova i legendi o bogovima, polubožanstvima i legendarnim herojima. Najstariju mitološku zbirku napisao je grč. pesnik Hesiod krajem VIII v. pre n. e. Služi kao pomoćna naučna disciplina u istor. istraživanji-
MITRIDAT
433
ma, pošto najstarija istorija mnogih naroda sadrži u sebi velik broj mitoloških elemenata. Među najbrojnije i po materijalu najbogatije mitologije ubrajaju se grč., rim., staroindijska egipat., starogermanska, slovenska i dr. MITRIDAT, kralj Ponta u Maloj Aziji (123-63. god. pre n. e.). Pošto je pokorio skoro sve susedne zemlje stvorio je ogromno kraljevstvo. Zelja mu je bila da postane gospodar Istoka. U tome su mu najviše smetali Rimljani, čiji je zakleti i nepomirljivi neprijatelj bio. Više od 20 god. bio je u ratu sa Rimom. Pobedio ga je Pompej 63. god. pre n. e. Pošto nije mogao da preboli taj neuspeh naredio je svom pratiocu da ga ubije. MJESKO I (vladao 960-992), polj. knez, osnivač porodice Pjastovića; primio je hrišćanstvo i naredio da se Poljaci pokrste. Učvrstio je centralnu kneževsku vlast. Prestonica mu je bila u Poznanju. Priznavao je vrhovnu vlast nem. kralja Otona I; u borbi protiv češ. kralja zadobio je delove Šlezije. MJESKO II {990, vladao 1025-34), polj. kralj, sin Boleslava I Hrabrog. Vodio je neuspešne ratove protiv svojih suseda. Nemci su mu oduzeli Lužice, česi Moravsku, Mađari Slovačku, te je morao da prizna vrhovnu vlast rimskonemačkog cara Konrada II. MJESKO III STARI (1126-1202), polj. kralj, sin Boleslava III Krivoustog. Iako je njegov otac podelio drž. svojim sinovima na udeone kneževine, Mješko III je potisnuo braću i zagospodario Poljskom. MLADA BOSNA, revolucionarni nacionalni omladinski pokret u Bosni i Hercegovini početkom XX veka. Pokret je nastao kao reakcija borbene omladine na oportunizam starije generacije bosansko-hercegovačkih građanskih političara. Ovaj je pokret po svom poreklu deo velikog jugosl. omladinskog pokreta, koji se oformio pred 1. svetski rat. Mlada Bosna nije imala razrađen program niti jedinstvenu ideološku orijentaciju. Pokret se borio protiv nacionalne isključivosti i šovinizma, koji se sve više razbuktavao među građanskim političarima krajem XIX veka. Pripadnici M. B. su bili jugosl. orijentisani i borili su se protiv verskog fanatizma, koji je razbijao narodne snage u Bosni i Hercegovini. Mladobosanci su bili pristalice širokih soc. reformi i vatreno su saosećali sa bedom bosanskog seljaštva ugnjetavanog od strane begovata i okupatorske vlasti. Austriju su smatrali glavnim neprijateljem Juž. Slovena i tražili su njeno uništenje radi stvaranja ujedinjene jugosl. države. U
MLADA NEMACKA
redovima pripadnika M. B. ukrštaju se polit. i kult. uticaji svih jugosl. naroda. Organizacija je okupljala srp., hrv. i musl. omladinu, negujući bratstvo i solidarnost bez razlike na veru. Kako nisu imali jačeg uticaja na ugnjetani i neprosvećeni narod, pripadnici M. B. prihvataju taktiku atentata, kao efikasno sredstvo borbe protiv tuđinske vlasti. Prvi atentator iz njihovih redova bio je Bogdan Zerajić, koji je pokušao neuspeli atentat na bos. zemaljskog poglavara Milana Varešanina 1910. Kod pripadnika M. B. se stvorio kult Zerajića i lične žrtve za slobodu naroda. Iz redova M. B. izići će i atentatori na austr. prestolonaslednika Franca Ferdinanda 1914. na čelu sa Gavrilom Principom. Jedan od ideologa ove organizacije je bio Vladimir Gaćinović. Organizacija je odigrala važnu ulogu u revolucionisanju bosansko-hercegovačke omladine. MLADA ITALIJA, revolucionarno društvo koje je 1831. god. u Marselju osnovao Đuzepe Macini (Giuzeppe Mazzini, v.) sa zadatkom da se bori za oslobođenje i ujedinjenje Italije s demokratskim i republikanskim uređenjem. Filozof i polit. mislilac, Macini je ovom pokretu dao ne samo demokratski program nego i etička načela čovekovih dužnosti i međuna rodne solidarnosti. Zbog toga je Mlada Italija uspostavila saradnju s nizom sličnih nacionalnoosobodilačkih i demokratskih pokreta i postala obrazac prema kojem su se oni formirali. Preko Mlade Italije Macini i Garibaldi (v.), koji je uskoro pristupio ovom društvu, osobito su uticali na pokrete Poljaka i Južnih Slovena. MLADA NEMAČKA, kulturni pokret u Nemačkoj nastao početkom 30-ih god. XIX v. koji se suprotstavio klasicizmu starijih - Gete (Goethe) i Šiler (Schiller) - i romantizmu novijih nemačkih pisaca, kao i apsolutističkom načinu vladavine, društvenom tradicionalizmu i prevlasti crkve. Pripadnici ove grupe zahtevali su da književnost bude izraz života i da utiče na društvo, pa se prema tome mogu smatrati pretečama realizma. Teorijsku osnovu pokreta dao je Vinbark (Estetski pohodi, 1834), a obrazac knjiž. stvaralaštva Laube romanom Mlada Evropa (1833), u kojem se prikazuju nove generacije oslobođene svih konvencija. U ovoj grupi naročito se istakao Gucko (Karl Gutzkow v.) svojim tendencioniznim i satiričnim romanima i dramama. Jedan od najznačajnijih predstavnika ove grupe bio je D. F. štraus (Strauss), koji je posle dugogodišnjih studija 1835. god. objavio Zivot Isusov, delo u kojem se verska skepsa tadašnje
MLADEN II SUBIC
434
nemačke mlade inteligencije potkrepnaučnim dokazima. Mlada Nemačka, kojoj je bio blizak i H. Hajne (Heine), značila je otvaranje onog
ljuje
procesa demokratizacije nem. društva koji će biti surovo ugušen slomom revolucije 1848. god. MLADEN II SUBIC (1312-1322), hrv. velmoža. Njegov otac Pavle Bribirski dodelio je Basnu na upravu svome sinu Mladenu I. Protiv Mladena I ustali su bos. „neverni jeretici" i ubili ga; nosle Pavlove smrti banski položaj i prava nad Hrvatskom, Dalmacijom i Bosnom pripali su Mladenu II. Vlast moćnog bribirskog bana slomili su hrv. plemići i Stepan II Kotromanić pod vodstvom ugarsko-hrvatskog kralja Karla I Anžujskog 1322. god. MLADOHEGELIJANCI, ili levi hegelijanci, grupa Hegelovih učenika i progresivno orijentisanih sledbenika njegove filozofije (L. Fojerbah, D. štraus, B. Bauer, A. Ruge, M. štirner, K. Marks, F. Engels) koji su nastojali da Hegelovu misao 30-ih i 40-ih godina XIX v. razviju u smislu stvaranja revolucionarnih ideja, materijalističkih shvatanja i snažnije izraženih dijalekčtičkih metoda u filozofskom i naučnom radu. Neki od njih razvili su se u smislu vulgarnog materijalizma, neki su ostali na idealističkim koncepcijama, a neki su se zadovoljili ideologijom građanskog liberalizma. Prešavši na pozicije dijalektičkog materijalizma. Marks i Engels su se razišli s mladohegelijancima i podvrgli njihova gledišta svojoj kritici (Nemačka ideologija; Sveta porodica; Teze o Fojerbahu). MLADOSLOVENCI, v. Političke stranke kod Jugoslovena.
MLADOTURSKA REVOLUCIJA 1908. god„ pokret za uspostavljanje ustavnog režima u Turskoj. Vodeću ulogu u njoj imala je tur. buržoazija koja u drugoj polovini XIX v. stvara svoje organizacije. Prvi pokušaj da izmene poredak u zemlji Mladoturci su izveli 1876. god. ali se ovaj ustavni prevrat završio neuspešno. Pošto su se svi Mladoturci ujedinili u novu organizaciju pod imenom „Ujedinjenje i progres", doneli su odluku, na svom vanrednom Kongresu u Kairu 1908. god„ da pristupe oružanoj borbi. Jula iste godine oficiri tur. vojske u Makedoniji podigli su ustanak. Pod snažnim pritiskom ustanika sultan Abdul Harmid II bio je primoran da proglasi stupanje na snagu ustava iz 1876. god. Ovo je bio samo prividan ustupak ustanicima, pošto je sultan pokušao da izvrši prevrat i da vrati Tursku u pređašnje stanje. Ustanki se nisu zbunili nego su dejstvovali energično i zbacili sultana sa prestala, ograničili sultan-
MLETACKA REPUBLIKA
sku vlast i izborili sebi pravo da postanu članovi tur. vlade. Pošto su na ovaj način postigli svoj cilj, odustali su od sprovođenja reformi koje su obećavali seljacima za vreme ustanka. MLETACKA REPUBLIKA (Venecija), grad-republika u sev. Italiji, pomorska sila u srednjem veku. - Ime je dobila po plemenu Veneta koje mnogi ispitivači identifikuju sa slovenskim plemenima poznatim pod imenom Venedi. U Mletačkom zalivu Veneti su od davnina živeli kao ribari, provodeći najviše vremena na moru. Zahvaljujući svom jedinom zanimanju stvorili su jaku flotu koja je za vreme vizantijsko-gotskog rata 535-554. god. učestvovala na strani vizant. vojskovođe Narzesa. Docnije su prihvatili vizant. vrhovnu vlast i kao samostalna jedinica ušli u sastav Ravenskog egzarhata. Kada su Langobardi 571. god. osvojili Ravenski egzarhat ostali su i dalje pod vizant. vlašću kao i za vreme osvajanja Karla Velikog langobardske države 774. god. Zeleći da se bavi posredničkom trgovinom između Istoka i Zapada, Venecija je nastojala da postane gospodar Dalmacije. Međutim, pošto nije bila u stanju da svoie planove ostvari upotrebom vojne sile, kojom nije raspolagala u dovoljnoj meri, jedno vreme je čak plaćala danak hrvatskim i neretljanskim vladarima IX v„ čime je osiguravala nesmetanu plovidbu duž jadranskih obala. Pošto je vojnički ojačala, nastojala je da se oslobodi plaćanja danka zbog čega je 1000. god. povela rat protiv Hrvatske i Dalmacije. Ovi pohodi završeni su uspešno 1018. god. kada je većina dalmatinskih gradova pala pod mletačku vlast. Pošto je stekla monopol na trgovinu u Jadranskom m. Venecija se u IX v. oslobodila vizant. vlasti i postaje nezavisna republika kojoj je na čelu stajao dužd. Vizantija je morala da prizna postojeće stanje i uskoro se obratila Mlecima za pomoć na molbu vizant. cara Aleksija I Komnina u borbi protiv Normana. Pošto su uspešno završili ove akcije protiv normanskih napadača, Mlečani su 1082. god. dobili velike trgovačke povlastice u Vizantijskom Carstvu, čija je trgovina u to vreme u velikoj meri zavisila od mletačke. Cineći dalje ustupke Mlecima Vizantija im je uskoro predala upravu nad Dalmacijom i Istrom. Međutim, od ovoga Venecija nije imala mnogo koristi jer su njeni interesi na Jadranskom m. uskoro bili ozbiljno dovedeni u pitanje, pošto su se u Hrvatskoj i Dalmaciji u to vreme pojavili Ugri. Za vreme krstaških ratova Veneciji se iznenada ukazala
MODEST
435
mogućnost naglog bogaćenja. U počet ku Mlečani su u ovim ratnirn pohodima učestvovali, uglavnom, samo kao
prevoznici krstaške vojske, dok su u 4. krstaškom ratu preuzeli vodstvo. Na čelu sa mletačkim duždom Enrikom Dandolom krstaši su brodovima krenuli prema Istoku. Međutim, njihove prave namere uskoro su se pokazale. Pošto krstaši nisu imali dovoljno finansijskih sredstava da plate prevoz, prihvatili su duždev predlog da pomognu Mlecima pri osvajanju Zadra. Ne obazirući se na to što su st. Zadra istakil krstove na zidinama opsednutog gr. čime su izražavali svoju privrženost krstašima, krstaška vojska je na juriš osvojila gr. nov. 1202. god. Dve god. docnije, 1204. krstaška vojska je na juriš zauzela i vizant. prestonicu Carigrad, u kome su Mlečani osnovali Latinsko Carstvo. Venecija je tada bila na vrhuncu svoje moći i kao najveća pomorska sredozemna sila s pravom je nosila naziv „gospodarica mora". Njenu vrhovnu vlast uskoro je morao priznati i Dubrovnik. Krajem XIII v. u borbi za prvenstvo u levantinskoj i crnomorskoj trgovini Mleci su dobili opasnog takmaca. To je bila Đenova s kojom je otpočeo dugogodišnji rat. Za vreme ratnih sukoba sa Đenovom Mleci su pretrpeli neočeki vani udarac na Jadranskom moru. Mirom u Zadru 1358. god. Venecija se odrekla svojih poseda u Dalmaciji. Nastavljajući dalje sukobe sa Đeno vom Mlečani su postigli vidne uspehe koji su dobili i zvanično priznanje sklapanjem mira u Torinu 1381 god. posle kojeg je Venecija uspela da se reši svog opasnog suparnika i da ponovo postane gospodar trgovine na Mediteranu. Pošto je osvajanjem Verone i Padove sredila prilike u svojoj zaleđeni u Italiji, Venecija se ponovo okrenula sređivanju prilika na Istoku. U bici kod Galipolja 1416. god. mletačka flota je odnela veliku pobedu nad tur. brodovima, čime je učvrs tila svoj položaj na Istoku. To joj je omogućilo da se ponovo okrene prema Dalmaciji, gde je vodila trogodišnje ratove od 1418. do 1421. god. koji su uspešno okončani. Padom Carigrada u ruke Osmanlija 1453. god. mletački trgovci su izgubili veliko tržište koje im je donosilo ogromne prihode. Još teži udarac zadat je Mlecima velikim geografskim otkrićima, pronalaskom Amerike i otvaranjem pomorskog puta za Indiju oko Afrike. Nove pomorske sile, Španija, Portugalija, Holandija i Engleska, stekle su i trgovačku prevlast u svetskoj trgovini, čime su Mleci bili potpuno potisnuti. Počev od XVI v. Venecija je po-
MOGOROVICI čela da gubi neke svoje posede koji su pali u ruke Turaka. Za vreme Kandijskog rata Venecija je izgubila mediteranska ostrvo Krit (1669). Mirovnim ugovorom zaključenim u Sremskim Karlovcima 1669. god. Veneciji je pošlo za rukom da očuva svoju prevlast nad Morejom, Bokom Kotarskom i jednim delom Dalmacije, dok je 20 god. docnije 1718. odredbama Požarevačkog mira konačno izgubila Moreju i prestala da postoji kao značajniji polit. faktor u docnijim polit. zbivanjima. Napoleonovi ratovi u sev. Italiji krajem XVIII v. označili su kraj Mletačke Republike. Mirovnim ugovorom u Kampoformiju 1797. god. Napoleon I je učinio kraj njenoj nezavisnosti, podelivši njene posede između Francuske i Austrije. Najveći deo tih poseda u Istri, Dalmaciji, Boki Kotarskoj i na Kvarnerskim ostrvima pripojen je Austriji, dok je Francuska dobila posede u Albaniji i na jonskim ostrvima. Požunskim mirom 1805. god. svi posedi dodeljeni Austriji prešli su u franc. ruke i pripojeni su ostalim ital. delovima koje je osvojio Napoleon I. Odredbamo. Bečkog kongresa 1815. god. Austrija je ponovo zaposela sve mletačke posede koje su joj Francuzi oduzeli. Kratko vreme 1848. god. Venecija je uspela da iskoristi povoljan razvoj polit. prilika i da proglasi svoju nezavisnost. Međutim, već sledeće god. Austrija je ponovo uspostavila svoju vlast i ostala u Veneciji sve do 1866. god. kada je Venecija ušla u sastav ujedinjene Italije. Otada je nekadašnje središte Mletačke Republike, gr. Venecija, postala jedno od najvećih svetskih turističkih centara sa svojim jedinstvenim položajem i velelepim građevinama i crkvama, MODEST (?-763), biskup, koga je salcburški verski starešina po,:;lao u Karantaniju kneza Hotimira da širi hrišćanstvo; njegovim zauzimanjem podignuta je nedaleko od Celovca crkva Gospa sveta, po kojoj je ova dolina dobila ime Gosposvetsko polje. Radio je na širenju hrišćanstva, uvođenju feudalnih odnosa i snaženju franačke vlasti. Njegova smrt je bila povod za podizanje pobune karantanskih seljaka protiv hrišćanstva i feudalizma, MOGORIS, porez koji je ubirala dubrovačka opština od XIII do XV v. od sopstvenika vinograda i predavala ga svojim susedima Zahumljanima i Travunjanima, da bi se zaštitila od napada i pljačke. MOGOROVIćI, srednjovekovno hrv. pleme; naseljavali su od XI do XIII v. okolinu Biograda, Zadra i Liku, Iz ovog plemena ističu se dve porodice: Tomirovići i Disislavići. Zbog izuzetnih
MOGUL
436
zasluga u napuljskom ratu Ludovik I posede oko prodali Disislavićima svoje posede, tako da su Disislavići igrali važnu ulogu u Lici u XV i XVI v. Padom Like (1528) pod tursku vlast potomci M. su napustili Liku i trag im se gubi. MOGUL (pers.), naziv za muslim. vladare u Indiji. Mongolski osvajači Timuridi, koji su vladali musliman. delom Indije 1526-1803. nosili su naziv veliki mogul. Carstvo velikog mogula osnovao je 1526. Baber. Prestonica velikog mogula bila je u Delhiju. MOHACKA BITKA, sukob između tur. vojske pod sultanom Sulejmanom Veličanstvenim i ugarske vojske pod kraljem Lajošem II. 1526. - Posle osvajanja Beograda i šapca 1521. Sulejman Veličanstveni je nastavio pohode na Ugarsku. Slabi kralj Lajoš II, zbog finansijskih teškoća i unutrašnjih nereda, jedva je skupio 20 000 vojnika. U leto 1526. velika tur. vojska prešla je Savu i Dunav i osvojila Petrovaradin i niz gradova u Sremu i Slavoniji. U srcu Ugarske kod Mohača došlo je do odlučujuće bitke. U maloj ugarskoj vojsci bilo je i Srba, pod vodstvom Pavla Bakića i Radiča Božića. Turci su ugarsku vojsku satrli, a kralj je poginuo bežeći posle bitke. Za Ugarsku je M. B. bila katastrofa, jer su nastale dinastičke borbe u koje su se umešali Turci. Deo ugarskog plemstva je izabrao za kralja Jovana Zapolju, a drugi deo ugarskog i hrv. plemstva Ferinanda Habzburškog. Turci su, međutim, 1541. zauzeli Budim i srednju Ugarsku. MOJKOVACKA BITKA, borbe crnogorske i austro-ugarske vojske u 1. svetskom ratu jan. 1916. Crnogorske su trupe zadržale jače austro-ugarske snage i omogućile srp. vojsci povlačenje preko Crne Gore i Albanije. Ubrzo posle M. B. austrougarska vojska je okupirala Crnu Goru, ali su srp. trupe već bile na Jadranskom primorju, odakle su prebačene na o. Krf. MOJMIR (vladao 830-46), moravski knez; ujedinio je moravska plemena, učinio kraj rodovskoj zajednici u Moravskoj, te se smatra osnivačem velike moravske države. MOJMIR II (vladao 894-907), velikomoravski knez, sin i naslednik kneza Svatopluka. Vodio je sa braćom borbu oko prestala, što je oslabilo vojnu moć Velikomoravske kneževine. Napadom Mađara 905-6. god. zauzeta je Velikomoravska, a Mojmir II je umro u zarobljeništvu. MOJSIJE, legendarni vođa Jevreja, jedna od glavnih ličnosti Biblije. Mnogi ispitivači Biblije, kao i većina istoričara smatraju da je bio istor. ličnost. Disislavićima je poklonio gr. Počitelja. Tomirovići su
MOLTKE
U Bibliji je prikazan kao osnivac Jevr. religije, kao prorok i junak Jevreja, najzad kao zakonodavac koji je na Sinajskoj gori primio zakone i preneo ih narodu. Mnoge religije priznale su mu proročansku moć. Prikazujući njegov lik najveći svetski umetnici stvorili su svoja remek-dela. Među najpoznatije ubraja se Mikelanđelova skulptura Mojsija. MOL, Jozef (Moll, Josef, ?-1849), nem. proleterski revolucionar, član Saveza komunista, učesnik u revolucionarnim borbama u Nemačkoj i Francuskoj, jedan od osnivača nem. radničkog društva u Londonu; 1848. osnovao u Nemačkoj radnički savez i izdavao list „Sloboda, jednakost i bratstvo"; poginuo u berlinskom ustanku 1849. MOLKENBUR, Herman (Molkenbuhr, Hermann, 1851-1927), od 1904. sekretar CK Socijaldemokratske partije Nemačke; za vreme 1. svetskog rata stajao na nacionalističkim pozicijama. MOLOTOV (pravo ime Skrabin), Vjače slav Mihajlović, sovjetski političar (1890- ). Dugogod. ministar spoljnih poslova SSSR i učesnik mnogih važnih međunarodnih konferencija. Svoju polit. aktivnost počeo je kao član rus. socijaldemokratske partije već 1906. Veoma rano se odvojio i pristupio boljševicima i postao član Petrogradskog komiteta i u danima revolucije bio jedan od njenih organizatora. Od 1921. sekretar CK RKP (boljševika), a zatim član Politbiroa CK SKP(b) a 1929. član prezidijuma CIK SSSR. Od 1930. do 1941. bio je predsednik Sovjeta narodnih komesara SSSR. U vreme otadžbinskog rata bio je zamenik predsednika Državnog odbrambenog komiteta. Od 1939. god. punu deceniju bio je ministar spoljnih poslova SSSR i prisutan mnogim značajnim međuna rodnim konferencijama. Sve do Staljinove smrti zauzimao je najviše državne i partijske dužnosti, a posle njegove smrti 1956. smenjen je sa položaja ministra spoljnih poslova da sledeće godine sa grupom, tzv. a~tipartij skom, bude smenjen sa svih funkcija u vladi i postavljen za ambasadora u Mongolskoj Narodnoj Republici. Od 1960. god. je predstavnik SSSR u Međunarodnoj agenciji za atomsku energiju u Beču. Uskoro biva i sa ove dužnosti smenjen i povučen iz javnog polit. života. Bio je poznati pristalica Staljina i kao takav se nalazio u vrhovima partijske i drž. uprave. MOLTKE, grof Helmut fon (Moltke, Graf Helmuth von, 1800-1891), vojskovođa, pruski general-feldmaršal, načelnik pruskog Generalštaba, pisac dela iz vojne strategije (!storija francusko-pruskog rata i dr.). Moltke je bio glavni Bizmarkov saradnik u ratnim
MOMZEN
4'37
naporima Pruske da ostvari nem. ujedinjenje. Kao jedan od najvećih stratega u istoriji, tvorac je pruskih pobeda u ratovima: protiv Danske (1864), Austrije (1866) i Francuske (1870-1). MOMZEN, Teodor (Mommsen, Theodor, 1817-1903), nem. istoričar i pravni pisac, nosilac Nobelove nagrade za književnost (1902). Svojim obimnim izuča vanjima i velikim delima (Rimska istorija; Rimsko državno pravo; Rimsko krivično pravo, pokretač zbirke: Corpus inscriptionum Latinarum), on je
obnovio i na sasvim naučne temelje postavio studije rim. istorije. MONARHIJA, drž. uređenje jedne zemlje u kojoj vlada jedan vladar, car, kralj ili knez. U naslednoj monarhiji vladar dolazi na čelo drž. naslednim putem, preuzimanjem vlasti od prethodnog člana vladajuće dinastije koji je ili umro ili se odrekao prestola. Izborna monarhija je ona u kojoi se vladar bira. Ako u drž. pored vlada-. ra postoji predstavnička skupština, izabrana od naroda na izborima, takva monarhija ima karakter ustavne monarhije, za razilku od apsolutne u kojoj vladar ima neograničenu vlast i upravlja državom preko svojih organa koji su mu neposredno odgovorni i koje on sam smenjuje i postavlja. MONARUOI\'IASI, teoretičari politike i i prava u XVI v. koji su zastupali mišljenje da je narod izvor vlasti i osporavali vladarima pravo na apsolutnu vlast. MONFOR, Simon de (1208-1265), lesterski grof, vođa pobunjenih engl. barona koji su ustali protiv kralja Henriha III zbog nepoštovanja odredaba Velike povelje slobode. Baronska vojska je zarobila kralja Henriha III i njegovog sina Edvarda, a Monfor je postao gospodar Engleske. Godine 1265. sazvao je veće u kome su prisustvovali baroni, episkopi, po 2 ritera iz svake grofovije i po 2 građanina iz gradova. Ovaj događaj se uzima kao godina početka rada engl. parlamenta. Monforovom politikom nisu bili zadovoljni baroni, oslobodili su kralja i njegovog naslednika, te zajedničkim snagama potukli Monfora i ubili ga. MONGOLFJE (Montgolfier), braća: žozef Mišel (1740-1810) i žak Etjen (1745-1799), franc. konstruktori, pronalazači balona ispunjenog toplim vazduhom (1783). MONGOLI, nar. ist. altajske grupe, naseljen u centr. Aziji; živi i danas nomadskim životom, u plemenskim zajednicama. Na istor. pozornicu stupaju u XIII v. kada je Džingis-Kan ujedinio narode cent. i ist. Azije, među kojima su najbrojniji bili Mongoli i Tatari. Naslednci Džingis-kana osvoji-
MONKRETJEN li su Kinu i Bagdadski kalifat (1258). Džingis-kanov unuk Batu kan sa svojim hordama se uputio ka Evropi. Pokorio je Povološke Bugare (1273), Rusiju (1240), spalio Krakov, opustošio šleziju i porazio nemačko-poljske ritere kod Legnice (1241). Drugi deo mongolske vojske, pod vodstvom Kadana, potukao je Ugre na Tisi, doprevši do ,Jadranskog mora. Na vest o smrti kana Ogotaja, strica Batu kana, prekida se pljačkaški pohod i vojska se vraća preko Bosne, Dubrovnika i Kotora u Rusiju. Krajem XIII v. raspada se moćna mongolska carevina na nekoliko samostalnih tvorevina: carstvo velikog kana u Kini, Cagatajev kanat u Turkestanu, Ilkanovo Carstvo u Persiji i Zlatnu Hordu u juž. Rusiji. Zlatna Horda počinje da se raspada u XIV v. Od nje se odvaja Horezm i Nogajska Horda, a u XV v. stvaraju se samostalni Krimski, Uzbečki i Astrahanski kanat. Međutim, sa raspadom jedne mongolske drž. stvara se druga moćna tatarska drž. u Turkestanu, pod vodstvom Timur Lenka. Godine 1369. njegove horde osvajaju područje Inda, Persiju, Horez, Siriju i M. Aziju. Timur Lenkove snage nanele su težak poraz Osmanlijajama kod Angore (1402.), ali se posle Timurove smrti (1405) drž. raspala. Pored niza samostalnih kanata Baber, Timurov potomak, uspeo je da stvori Državu velikog mogula (1525). Njegov naslednik Akbar (1556-1604) osvojio je Ind, Kašmir i sev. Hindustan a u Delhi smestio svoju prestonicu. Akbarovi potomci proširili su svoju vlast na Dekan, Kandahari i Kabul. Smrću Aurangzebe (XVII v.) raspada se Država velikog mogula, a Indija u XVIII v. postaje deo engl. kolonijalnog carstva. MONK, Džordž (Monck, George, Duke of Albemarle, 1608-1669), engl. vojskovođa i političar. U početku pristalica Carlsa I, prešao je 1646. na stranu parlamenta i borio se protiv kralja kao Kromvelov (Cromwell) čovek (1650). Pobedio je hol. flotu 1653. god. Borio se za Kromvelovog sina Ričarda protiv roajalista i 1660. god. zauzeo London. Iste god. prešao je na stranu Carlsa II, koji je vraćen na presto MONKRETJEN, Antoan (Montchretien, Antoine, 1575-1621), franc. ekonomist merkantilističkog učenja (v.). U svom delu Traktat političke ekonomije (1615), on zastupa neku vrstu nacionalizma u privredi, jer je protiv izvoza onih artikala koji se mogu prodati, bez obzira na cenu, na domaćem tržištu; ovim on znatno odstupa od klasične merkantilističke doktrine. Monkretjen je tvorac naziva politička ekonomija (v.).
MONTESKIJE
MONOPOL MONOPOL, udruženje ili savez krupnih kapitalista kome je cilj da potpuno raspoiaže prodajom robe. Stvara se udruživanjem pojedinih preduzeća ili finansijskog kapitala, vršeći na taj način podelu svetskog tržišta. Naglo su počeli da se stvaraju krajem prošlog veka iako ih je u manjoj meri bilo i ranije. Cilj monopola je da se sve srodne delatnosti ujedine, da postane gospodar na tržištu na kome će diktirati cene, da dovede do prestanka konkurencije. Međutim, ona se i dalje razvija u samom monopolu između pojedinih njegovih grana. Među najpoznatije oblike monopola ubrajaju se karteli, sindikati, trustovi i koncerni. MONRO, Džems (Monroe, James, 1758 -1831), severnoamerički političar i državnik, predsednik SAD. - Po profesiji advokat, Monro je, kao jedan od najaktivnijih severnoameričkih političara krajem XVIII i početkom XIX v., postao član kongresa, poslanik u Parizu (1794-96), drž. sekretar za spoljne poslove (1812-15) i dvaput predsednik SAD (1817-25). Uglavnom njegovom zaslugom, SAD su od Francuske kupile Lujzijanu (1803) i od španije uzele Floridu (1809). Kad je Sv. alijansa pokušala da onemogući revolucionarni pokret u Srednjoj i Južnoj Americi protiv vrhovne španske, odn. portugalske vlasti, on je proklamovao čuvenu Monroovu doktrinu sa geslom: „Amerika Amerikancima". Ova doktrina je zaštitila američki kontinent u njegovom procesu polit. eman. cipacije od Evrope i zatim omogućila prodor mladog severnoameričkog kapitala u nerazvijene ali sirovinski bogate zemlje Latinske Amerike; kasnije, Džems Monro ova doktrina je postala jedna od osnova tzv. izolacionizma, tj. nemešanja Amerike u svetsku politiku izvan njene sfere. MONROOVA DOKTRINA, v. Monro, Džems. MONS (flam. Verden), gr. u Belgiji, mesto prve velike bitke u 1. svetskom ratu između nem. i brit. vojske (23. avg. 1914). MONTALAMBER, Šarl-Forb-Rene (Montalembert, Charles-Forbes-Rene, viconte de -, 1810-1870), franc. političar, zastupnik liberalnog katoličkog pravca kao urednik časopisa „L'Avenir" i kao član skupštine 1848-1857. god. Bio je protivnik režima Napoleo-
na III. Istupao je protiv dogme o papinoj nepogrešivosti. MONTANJARI, pripadnici jakobinskog kluba u vreme francuske revolucije, koji su bili noslanici u Konventu, revolucionarnoj franc. skupštini. Svoje ime su dobili po sedištima u dvorani Konventa, koja su bila stepenasto poređana. Oni su sedeli u najvišim sedištima. Istakli su se naročito u borbi protiv žirondinaca posle pogubljenja Luja XVI, nad kojima su odneli pobedu i zaveli vladavinu jakobinske diktature. Njihov vođ i najistaknutiji predstavnik bio je Robespjer. MONTEKUKOLI, Rajmondo (Montecuccoli, Raymondo, 1609-1680), grof, austr. vojskovođa poreklom iz Italije. Istakao se u tridesetogodišnjem ratu, u intervenciji protiv erdeljskog vojvode Đorđa III Rakocija (1657) i naročito pobedom nad Turcima kod Sv. Gotharda (1664). God. 1672-1674. komandovao je carskim trupama na Rajni u borbi protiv Luja XIV. Napisao je Ratne uspomene. MONTENJ, Mišel (Montaigne, Michel de, 1533-1592). franc. filozof, pisac ču venih Eseja. Skeptik prema mogućno stima razumnog saznanja pune istine, on je istovremeno bio i stvaralac normi harmoničnog života. Sjajan kao stilist. Bio je jedan od najistaknutijih predstavnika franc. renesanse, tvorac eseia kao filozofsko-književnog reda. MONTESKIJE, šarl-Luj (Montesquieu. Charles-Louis de Sedondat, 1689-1755), franc. političar, knjiž. i sociolog. - Poreklo je vodio iz aristokratske porodice, što mu je omogufilo da stekne visoko obrazovanje. Studirao je pravo i 2 god. po završetku studija postao je predsednik suda u Bordou (1716). Kao predsednik vrhovnog suda imao je priliku da se upozna sa svim negativnim stranama tadašnjeg sistema u Francuskoj. Već kao student pokazivao je živo interesovanje za polit. uređenie u Engleskoj, ističući docnije da bi i Francuska po engl. uzoru trebalo da postane ustavna monarhija. Za Akademiiu nauka u Bordou napisao je velik broj rasprava iz mnogih naučnih disciplina, na prvom mestu iz fizike, polit. ekonomije i filozofije. Ova dela su bila od velikog znabda za formiranje njegovog racionalističkog pogleda u kome je on zastupao tezu o uzajamnim uslovljenostima prirodnih i društvenih pojava. U želji da što više putuje i da upozna neke evrop. zemlje, napustio je službu u sudu i putovao u Austriju, Italiju, Ugarsku, švajcarsku Holandiju i Englesku. Svoja istor ist~ raživanja objavio je u delu Uzroci veličine
i opadanja Rimljana (Consiđera-
MONTESPAN
439
ti0'!1l8 sur Les causes de La grandeur des Romains de leur decadence), u kome je isticao da u svetu ne vlada slučaj ~;.:J!~ 1 nego da opšti uzro1; ci, fizički i moralni, deluju u svakoj državi i da je oni održavaju i ruše. U svom najznačajni jem delu Duh zakona (De l'Esprit des lois), koje mu
~
je donelo svetsku slavu, izneo je svoja šarl-Luj Montesklje shvatanja o teoriji drž. prava i o podeli vlasti, postavivši principe po kojima treba da se odvoje zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Njegova teorija imala je velikog uticaja na sprovođenje drž. reformi u Francuskoj posle revolucije 1789. god. a njegovo delo postalo je ideološko oružje u borbi protiv feudalnog apsolutizma. MONTESPAN, markiza de (Montespan, Fran\;oise-AthenaYs de Rochechouart, marquise de - , 1641-1704), ljubimica Luja XIV u razdoblju od 1668-1679. Njen uticaj je bio veliki na dvoru. S kraljem je imala osmoro dece. U toj ulozi potisnula je Gđa de Mentenon. MONTEZUMA II (1466-1520), poslednji suvereni vladar starog Meksika, iz plemena Acteka, koje je gospodarilo ostalim indijanskim plemenima u srednjoj Americi. Pao je u zarobljeništvo Fernanda Korteza, koji se nalazio na čelu špan. osvajača Meksika, i tu izvršio samoubistvo. MOR, ser Tomas (More, Morus, Sir Thomas, 1478-1535), engl državnik i humanist, pisac istor. i· teoloških spisa ~reteča modernog utopijskog socija~ hzma. - Došavši 1529, posle niza dr. visokih funkcija, na položaj lorda-kancelara Henrija VII, Mor je ušao u sukob s kraljem zbog toga što nije odobr8;vao reformaciju i njeno sprovođenJe u Engleskoj, i nije hteo da prizna kralja za poglavara reformisane crkve; zbog toga je osuđen na smrt i pogubljen. Pored ostalog napsao je na latinskom roman Utopija (1516), socijalne, filozofske i polit. sadržine, u kojem je nedostatke savremenog engl. društva, gde uporedo ostavljaju negativne posledice i stvar·anje kapitalističkih manufaktura i velikoposedničko zahvatanje opštinske zemlje, nazvano ograđivanjem, još jače podvukao iznošenjem sopstvene vizije, u dr. delu knjige, idealno uređenog društva na imaginarnom o. Utopiji. Tu je drž., polit. i društveni sistem, u kojem ljudi žive u blagosta-
MORAVSKA
nju, miru, bezbednosti i sreći, zasnovan na idealno shvaćenom komunističkom poretku, gde je celo društvo jedna idealna zajednica rada i korišćenja njegovih plodova. Prema Morovoj Utopiji kasnije je nazvan ovaj pravac u polit. doktrinama, čiji su predstavnici zamišljali i predlagali idealno socijal. uređenje budućeg društva više prema svojim kombinacijama iskustava i mašte nego na nauč nim osnovama (v. Utopijski socijalizam). MORAVSKA, srednjovekovna ·feudalna kneževina; osnovali su je slovenska plemena Moravci i Slovaci u IX v. i postojala je do 906. god. Po dolasku u novu postojbinu, posle seobe Slovena, moravska i slovačka plemena su dugo živela u rodovskim zajednicama stvarajući plemenske saveze sa suse~ dnim plemenima a radi odbrane od neprijatelja. Kada je knez Samo (625 -58) obrazovao plemenski savez od čeških, karantanskih Slovena i Lužič kih Srba našli su se u njemu Moravci i Slovaci. Posle raspada ovog saveza Moravci i Slovaci su se našli pod avarskom vlašću, zadržavajući izvesnu unutrašnju samoupravu. Kada je Kar!o Veliki uništio Avare (799), Moravc1 i Slovaci su se našli pod vlašću Franaka. Posle smrti Karla Velikog, zbog ugnjetavanja i nasilnog pokrštavanja, podigao se protiv nem. feudalaca knez Mojmir I (vladao od 830 do 846), zbacio tuđinski jaram i stvorio nezavisnu Velikomoravsku kneževinu. U sastavu ove drž. bili su slovačka plemena i Sloveni iz Prikarpatske Rusije. Protiv kneza Mojmira nem. feudalci su organizovali oružani pohod, zbacili ga s vlasti, a na kneževski presto doveli njegovog sinovca Rastislava (846-70). Težeći da se oslobodi nem. uticaja i nem. sveštenstva, Rastislav se obratio za pomoć viz:int. caru Mihailu III da mu pošalJe slovenske sveštenike pomoću kojih bi suzbio nemačko sveštenstvo ojačao feudalne odnose u drž. i oslo~ bodio se nem. gospodstva. Rad sloyenskih apostola ćirila i Metodija ni~e mogao uhvatiti dubljeg korena, Jer s~ posle Rastislavljeve smrti proteram iz Moravske. Za vreme Rastislavljevog naslednika Svatopluka (871 -94) nem. sveštenstvo je potpomoglo učvršćivanje feudalnih odnosa, što je omogućilo stvaranje snažne Velikomoravske kneževine, koja je osvojila šleziju, Donju Panoniju i Galiciju. Kao nem. vazal Svatopluk, uz pomoć nem. feudalaca, suzbija sve svoje protivnike, ali je za tu uslugu morao da protera učenike ćirila i Metodija iz Donje Panonije. Posle Svatoplukove smrti nastale su borbe oko prestola između
MORAVSKA BRACA
440
MOSKOVSK.A KNEZEVINA
MORZE, Samjuel (Morse, Samuel Finley njegovih sinova. Uzdizanje Mojmira II Breese, 1791-1872), severnoamerički (894-906) nije moglo da zaustavi feuslikar, pronalazač (1835) elektr. telegdalnu anarhiju, što su iskoristili Ugrafskog aparata (u upotrebi od 1844) ri. Oni su osvojili slovensku državu u za odašiljanje znakova sastavljenih od Donjoj Panoniji, kojom je vladao tačaka i crtica (Morzeova azbuka), koknez Kocelj (861-74), a potom 906. ji je izazvao epohalan preobražaj u god. zauzeli Velikomoravsku kneževisistemu komuniciranja i javnog infornu. Ugri su donjopanonske Slovene mađarizirali, dok su se Moravci i Slomisanja. MOSKOVSKA DEKLARACIJA, potpivaci održali kao etnička celina, iako sana je 20. juna 1956. u Moskvi izsu biil pod njihovom vlašću od 906. među SSSR i FNRJ. Posle dugog do 1918. god. perioda zategnutih odnosa između naMORAVSKA BRAĆA, verska sekta u še zemlje i bloka socijal. zemalja na Moravskoj nastala posle husitskih račelu sa SSSR-om, izazvanih rezolucitova i sredinom XVI v. presađena u Poljsku; uništena je tokom tridesetojom IB 1948. god., od 1953. došlo je do polaganog regulisanja odnosa sa godišnjeg rata. MORELI (Morelly), franc filozof i teoretim zemljama. Već 1955. god. zakljutičar XVIII v., o čijem se životu ne čen je trgovinski i platni sporazum sa zna skoro ništa. Sve svoje spise obSSSR, što je uticalo i na normalizajavljivao je anonimno i u njima je izciju odnosa sa dr. socij. zemljama. Polagao svoje poglede na društveno seta delegacije SSSR Jugoslaviji od uređenje. Kao utopista predlagao je 26. maja do 3. juna 1955, (N. Hruščov, zavođenje komunizma u kome bi svaBulganjin, Mikojan), te potpisivanje ki član društva radio prema svojim Beogradske deklaracije (v.), izražena sposobnostima, a društvo bi svojim je gotovost SSSR za potpunu normačlanovima davalo prema njihovim polizaciju odnosa sa našom zemljom na trebama. Privatno vlasništvo je posebazi poštovanja suvereniteta, nezavisbno osuđivao jer je u njemu video nosti i nemešanja u unutrašnje stvauzroke svih zala i nepravdi. ri. Ovo je bila nesumnjiva pobeda MORGAN, Luis Henri (Morgan, Lewis stava FNRJ. Kao rezultat povoljnog Henry, 1818-1881), severnoamerički razvitka odnosa, delegacija FNRJ na sociolog i etnolog, pisac znamenitog čelu sa J. B. Titom posetila je SSSR dela Pradruštvo, u kojem je opisao žiod 1. do 23. juna 1956. Posle obostravot i običaje Indijanaca i, prema njine razmene mišljenja konstatovana je hovom primeru, razvio svoje materiidentičnost stavova i težnja da se Beojalističke koncepcije razvitka prvobitgradska deklaracija i dalje sprovodi nog društva uopšte. Njegovo delo biu život. Destaljinizacija u SSSR, zalo je glavni oslonac F. Engelsu da napočeta na XX kongresu KP SS (14piše PorekLo porodice, privatne svojine 25. feb. 1956), dala je već bila pozitivi države. ne rezultate. Politika nemešanja u MORIC, Saski (1521-1553), knez izborunutrašnji razvitak svake socijal. zenik od 1547, jedan od najuticajnijih mlje i njena sloboda na samostalni činilaca u verskim sukobima u Neunutrašnji razvitak, bila je osnovna mačkoj posle izbijanja reformacije. ideja u stavu SKJ prilikom razgovora Prvobitno, iako protestant, na strani u Beogradu i Moskvi. Potpisana M. cara Karla V, on ratuje protiv proD. bila je nesumnjiv dokaz pobede testantskih knezova 1546-1547. god. politike koju je vodila naša zemlja, ali kasnije (1551) stupa u savez s Frana koja je zbog toga stekla veliki broj cuskom i prepušta joj Mec, Tul i Verpristalica u inostranstvu. den. Sledeće god. prisilio je Karla V MOSKOVSKA KNEZEVINA, jedna od mnogih rus. kneževina iz koje se rada potpiše ugovor u Pasauu, kojim je zvila snažna rus. država. Glavni gr. privremeno priznata verska sloboda kneževine bio je Moskva. Osnovao protestan tima. ju je 1147. god. Jurij Dolgorukij, knez MORLACI, naziv za st. mletačke DalSuzdaljske Kneževine. Godine 1177. macije. Naziv je vizant. porekla (Maopustošio je rjazanjski knez Gleb. a urovlahoi, crni Vlasi) i označavao je 1238. opljačkali su je Tatari; 1252. god. pastire, potomke balkanskih staroseMoskvu je osvojio novgorodski knez delaca (Ilira, Dačana i Dardanaca). Po Aleksandar Nevski, a njegov sin Dastoji bezbroj tumačenja o postanku nilo premestio je kneževsku prestoninaziva Morlaci. Morlacima ili Morovcu iz Novgoroda u Moskvu, koja je lasima su se nazivali slovenski st. Ispostala centar samostalne kneževine. tre, doseljenici iz Bosne i Hercegovine, Za vreme vlade Ivana Daniloviča Kai uopšte slovenski, iilrski. hrv. ili srp. lite (1325-40), kupovinom imanja, narod koji je živeo pod Venecijom. Kneževina je proširena, a sedište ruSa prestankom mletačke vlasti u naskih mitronolita iz gr. Vladimira prešoj zemlji ovaj je naziv nestao. seljeno je u Moskvu. Rad na okup-
MOSKOVSKA
KONFERENCIJA
441
ljanju rus. zemalja nastavio je veliki knez Dimitrije Ivanovič (1359-89). Odbio je napad Litavske Kneževine, pokorio povološke Bugare i porazio Tatare na Kulikovom polju, na r. Đo nu, te je otuda dobio naziv Donski. Za vlade najmoćnijeg moskovskog kneza Ivana III Vasiljeviča (1440-1505) M. K. su pripojeni Novgorod, Tverska Kneževina, Pskov i Rjazanjska Kneževina. Kada je Ivan III odbio da plaća uobičajeni danak Zlatnoj Hordi, tatarski han je pošao s vojskom na Rusiju. Ruska i tatarska vojska srele su se na r. Ugri 1480. i mesecima stajale jedan prema drugoj ne usuđujući se da počnu bitku. Zbog jake zime Tatari su se povukli, te se 1480. god. smatra godinom oslobođenja Rusije od tatarskog jarma. Kako je !van III bio oženjen vizant. princezom, preuzeo je vizant. carsku titulu, Rusija je postala čuvar nasleđa pravoslavnog Istoka, a o Moskvi se govorilo kao o „Trećem Rimu", neposrednom nasledniku Vizantije. !van III i njegovi naslednici nose titulu „cara i gospodara sve Rusije" i time se završava istorija Moskovske Kneževine (v. dalje Rusija).
MOSKOVSKA KONFERENCIJA v. Moskovska deklaracija.
MOST, Johan (Most, Johann Joseph, 1846-1906), nem. anarhist. Kao pripadnik socijalističkog pokreta, bio je član Rajhstaga i urednik lista „Freie Presse" i „Berliner Freie Presse". Isključen zbog anarhističkih shvatanja iz Socijaldemokratske stranke (1879), on je napustio Nemačku i živeo u Parizu, Londonu (gde je izdavao anarhistički list „Die Freiheit") i u SAD. MRNJAVCEVICI, srp. vlasteoska porodica. Potiču od oca Mrnjave, siromašnog plemića iz Livna, mada neki istoričari smatraju da je bio iz Trebinja. Imao je 3 sina: Vukašina, koji je bio Dušanov župan, za vlade cara Uroša I despot, a potom kralj (1366-71); vladao je u zap. Makedoniji sa centrom u Prilepu, U glješu, Dušanovog župana, a kasnije despota u Seru i Drami i Gojka (za koga narodna pesma tvrdi da je postojao, istorijska nauka nije utvrdila njegovo postojanje. Vukašin i Uglješa poginuli su 1371. god. u bici kod Cernomena, na r. Marici. Vukašinov sin Marko poginuo je kao tur. vazal u borbi protiv vlaškog vojvode Mirčeta, na plan. Rovinama 1395. god., a njegova braća Andreja i Dimitrije stupili su u službu .Zigmunda Luksemburškog, ugarsko-hrvatskog kralja. Njihovom smrću ugasila se porodica Mrnjavče vića. Narodni pevač je spevao čitav ciklus pesama o Kraljeviću Marku, opevajući ga kao hrabrog junaka, sa-
MUHAMED
movoljnog viteza i zaštitnika sirotinje. MRTVA RUKA (lat. manus mortua), pravo vlastelina da prisvoji imanje umrlog zavisnog seljaka ukoliko ovaj ne bi imao direktnog potomka. „Mrtva ruka" garantuje neotuđivost zemlje i sprečava prodaju nepokretnih dobara; crkvena imanja smatrana su kao manus mortua, jer je njihova prodaja zabranjena. MUAVIJA (vladao 661-80), arabljanski kalifa. Kada su svemoćne aristokrate iz Meke ubile kalifu Osmana (64456) i proglasili za starešinu islama Aliju, Muhamedovog brata od strica, M. namesnik Sirije, poveo je borbu protiv Alije, ubio ga i uzeo svu vlast u svoje ruke. Osnovao je moćnu dinastiju Omejada, koja je vladala od 661 do 750; premestio je prestonicu kalifata iz Meke u Damask. MUCUHITO (1852-1912, vladao 18671912), jap. car. Ukinuo je staru feudalnu instituciju šogunata (1867), sproveo niz buržoaskih reformi i, prema nem. uzoru, doneo ustav. Ovim promenama, zv. „revolucija Mejdji", Japan je ušao u fazu kapitalističkog razvitka i, krajem XIX v., imperijalističke ekspanzije (japansko-kineski rat l 394-1895 i japansko-ruski rat 1904 -1905). MUFTIJA, najugledniji i najstariji po rangu muslimanski tumač zakona u jednoj pokrajini. Muftija izdaje fetve pravna rešenja ili uputstva kako da se reši pojedino pitanje na osnovu šerijatskog prava. Vrhovni M. je bio u Carigradu i nosio je naziv šejhulislam. MUHAMED (oko 570-632), tvorac nove religije-islama (v.). Rano je ostao bez roditelja; u mladosti je bio gonič kamila i pratilac karavana. Tek posle ženidbe bogatom udovicom Hadidžom odao se razmišljanju, a u 40. god. posvetio se propovedanju nove religije. Lutajući kao mladić po svetu upoznao je mnoge religije, tako da je islam smesa elemenata jevr. i hrišćanske religije, sa elementima novog verskog učenja prilagođenog potrebama Arabljana. Muhamed propoveda da je Alah (bog) jedan, a on njegov prorok, da će njegovi sledbenici, a posebno ratnici koji padnu u boju za veru prorokovu, uživati sve slasti na onome svetu, da treba poštovati verske starešine, itd. Protiv njegovog učenja ustale su rodovske starešine Meke, koje su živele od bogatih priloga poštovalaca mnogobožačkog svetog kamena, uplašeni da će izgubiti svoj položaj u društvu i prihode od vernika. Muhamed je morao da beži iz svog plemena Korejša, odn. iz Meke u Medinu 622. god. (to njegovo bekstvo se naziva
MUKDEN
442
hidžra i od tada musl. računaju vreme). U Medini je uspeo da privoli njene st. za svoju religiju, da zagospodari gr., a potom da osvoji Meku i ujedini Arabiju. Meka je postala versko stecište muhamedanaca, a Medina polit. centar Arabljana. Svojim verskim učenjem M. je ujedinio sve Arape u Arabiji i stvorio snažnu osnovu za dalje širenje svoje religije i stvaranje moćne arap. države. Nije ostavio nikakvih pisanih tekstova, a njegovi učenici su zabeležili njegove propovedi i učenje u knjizi Kuran. MUKDEN (kineski šenjang), glavni gr. Mandžurije, gde je 1905. došlo do jedne od najvećih bitaka u rusko-japanskom ratu. MULK, nepokretno dobro, posed u tur. feudalnom pravu kojim je vlasnik mogao neograničeno raspolagati. Mulk je vlasnik mogao prodati, uvakufiti i predati u nasleđe. Suprotno M. su tzv. mirijske zemlje, nekretnine nad kojima po šerijatu vrhovno vlasništvo ima država. Posednik mirijske zemlje ima ograničeno pravo raspolaganja. Mirijskim zemljama pripadaju razne kategorije feudalnih poseda. MUNICIPIJ, vrsta gr. u starom Rimu koji su u razvrstavanju rim. gradova zauzimali posebno mesto, zajedno sa svojim građanima. Ova vrsta gr. je među prvima dobila samostalnost. Da bi njihove građane potpuno izjednačili sa rim. građanima, Rimljani su M. davali rim. građansko pravo, čime je st. ovih gr. opština imalo isti položaj kao i Rimljani. Od 212 god. sve gr. opštine Rimskog Carstva postale su municipiji. MURAT I (1319-1389, vladao od 1359), osmanski sultan. Premestio je prestonicu u Jedrene; njegove vojskovođe su, koristeći razjedinjenost među hrišćanskim feudalcima, razbili braću Mrnjavčevi će na Marici (1371), potčinili svojoj vlasti maked. dinaste, Bugarsku i Vizantiju. Murat I je težio da zagospodari Balkanom. Stoga je preduzeo pohod da osvoji zemlje Lazara Hrebeljanovića. Porazi Turaka kod Dubravice, Pločnika u Srbiji i Bileća u Bosni, primorali su sultana Murata I da skupi snažnu vojsku i da čeonim udarom uništi srpske snage. U bici na Kosovu (1389) Srbi su poraženi. U toku bitke Murata je ubio srp. vlastelin Miloš Obilić. MURAT II (1400-1451, vladao od 1421), osmanski sultan. Nasledio je snažnu vojsku i prinudio Vizantiju na plaćanje danka. Iskoristio je smrt despota Stefana Lazarevića i napao Srbiju (1427), osvojivši Niš i Kruševac, dok mu se Golubac sam predao. U nezadrživom naletu 1430. osvojio je Solun, opljačkao Epir, opustošio Albaniju i 1439. god.
Đurđa Brankovića. Zahvaljujući savezničkoj vojsci hrišćanskih naroda Srba, Ugara i Polja-
zauzeo Smederevo
ka (1443) Turci su potisnuti do Sofije. Mirom (1444) između Srbije i Turske Đurađu Brankoviću vraćena je despotovina, ali je nezadovoljni papa i hrišćanski svet Evrope zahtevao produženje rata i proterivanje Turaka iz Evrope. U bici kod Varne (1444) hrišćanska vojska je poražena, a sam Vladislav, ugarski kralj i vođa hrišćanske vojske, je poginuo. Nov poduhvat protiv Turske organizovali su Janoš Hunjadi, ugarski vojskovođa i alb. vlastelin Skender-beg. Na Kosovu Murat II je porazio Hunjadija, ali nije uspeo da slomi otpor pobunjenih Albanaca. U toku borbe protiv Skender-bega zatekla ga je smrt. MURAT III (1546--1595, vladao od 1574), osmanski sultan. Cim je nasledio presto od svoga oca Selima II, pobio je petoricu svoje braće. Započeo je vladavinu dobrim odnosima na severu i ratom u Magrebu. Ponesen surevniivošću prema velikom veziru Mehmedu Sokoloviću, dopustio je da ovai veliki drfavnik padne kao žrtva protivničke stranke (1579). Na istoku je vodio uspešan rat protiv Persiie (1578-80) i osvojio Širvan. Gruziju i Šehrizor. Posle pogibije bos. beglerbega Hasan-paše Predojevića u bici kod Siska (1593), poveo je rat protiv Austrije. Učestvovao je u pohodu na Jegar. Umre je neposredno posle osvajanja Ostrogona, kada se tur. vojska zaputila prema Beču. Njegovu vladavinu obeležavaju žestoke pobune janičara i spahija (1589) u prestonici i haremske intrige u politici. MURAT IV (1612-1640, vladao od 1623), osmanski s11lta'1. Imao je 11 godina kad je, nosle svrgnutog strica Mustafe I, došao na nresto. Da bi vratio snagu rerlu i zakonu. počinio je niz krvonrolića. Ratovao :ie protiv Poljske i Persiie i stekao slavu kao osvajač Bagcfada (1638). Vodio ie politiku smeniivanja i pogubljenja velikih vezira i verskih noglavara. U krupne događaje njegovog doba spada uništenje odmetnika Abaza-paše u Bosni. MURAT V (rn19-1389 vladao od 1359, osmanski. sultan. Na prestolu nasledio Abdulaziza. Osumnjičen od konzervativnih dvorskih krugova kao liberal, ubrzo je zbačen, pa je ostatak života proveo zatvoren u jednog palati u Carigradu. l\'JURATORI, Lodoviko Antonio (16721750). ital. erudita i istoričar, znamenit kao izdavač komentator srednjovekov'1ih izvora (Rerum Italicarum scriptores, 500-1500, 25. sv.: Antiquitates Italicae medii aevi; Novus the-
MUSLIMAN
443
sausrus inscriptionum; Annali d'Italia).
Smatra se stvaraocem istorijske kritike u Italiji. MUSLIMAN (arap. muslim), čovek „potčinjen volji božjoj'', pripadnik islamske veroispovesti. MUSOLINI, Benito (29. jul 1833 - 28. apr. 1945), tvorac fašizma u Itiliji, dugogodišnji njegov vođ (Duče) zajedno sa A. Hitlerom, izazivač najvećeg rata u istoriji čovečanstva. Po zanimanju je bio učitelj i u početku pripadao socijal. pokretu i uređivao list „Avanti" (napred). Rano se odvojio od socijalista i već 1914, uz pomoć kapitala sa strane, osnovao list „Popolo d'Italia", u kome se zalagao da Italija stupi u rat na strani Antante. Odmah po završetku rata stvara vojne fašističke odrede uz pomoć novča nih sredstava krupne ital. buržoazije za borbu protivu revolucionarnog radničkog pokreta. U okt. 1922. god., posle fašističkog kongresa u Napulju, organizuje tzv. marš na Rim. Pošto je već odranije bio u bliskim vezama sa raznim nezadovoljnicima u Italiji rezultatima 1. svetskog rata, kralj Viktor Emanuela III postavlja ga za predsednika vlade. Sve do 1925. god. njegovi naoružani odredi sa neviđe nom svirepošću ubijaju istaknute radničke vođe i u masovnim krvoprolićima guše radnički pokret. 1925. proglašava se za diktatora Italije, ostavljajući monarhiiu i kralja ali bez vlasti. Glavnu pažnju posvećuje razvijanju šovinizma, veličanju rata radi ostvarenja ideje o obnovi čak i nekadašnjeg Rimskog Carstva. !talijanska buržoazija i monarhija verno mu pomažu u ostvarivanju ovakvih planova. God. 1935-36. napada i osvaja Etiopiju, aktivno pomaže kontrarevoluciju u Špani.ii, a u okt. 1936, zajedno sa Hitlerom, formira osovinu Rim-Berlin i pristupa antikomunističkom paktu. U dogovoru sa Nemačkom napušta Društvo naroda (1937), a u apr. 1939. napada i okupira Albaniju. Posle kapitulacije Francuske (juni 1940), stupa na strani Nemačke u rat. U vezi sa nemačkim planovima na Balkanu objavljuje rat Grčkoj (okt. 1940) da uskoro zatim, zajedno sa Nemač kom, napadne i Jugoslaviju (apr. 1941). Jedan je od inicijatora osnivanja tzv. Nezavisne Države Hrvatske. Po iskrcavanju saveznika 1943. na Siciliju biva zbačen sa vlasti, uhapšen i interniran. Kratko vreme posle toga je oslobođen desantom jednog odreda SS. beži u sev. Italiju, gde u danima sloma Nemačke biva uhapšen od strane ital. partizana i streljan. MUSTAFA I (?-1623, vladao 1617, 1622 -1623), osmanski sultan. Došao je na presto posle smrti svoga brata Ahme-
MUTIMIR
da I, ali je posle 4 meseca zbačen i zatvoren u janičarskoj pobuni, a na presto doveden mladi Osman. Kad je, u novoj pobuni razuzdane vojske, ponovo doveden na presto posle Osmanovog svrgnuća, naredio je da se on pogubi. Posle jedne godine vladanja u potpunom duševnom rastrojstvu, ispunjenom krvoprolićem zbog Osmanove smrti, ponovo je zbačen s prestola, a uskoro zatim udavljen. MUSTAFA II (1666-1704, vladao 16951703), osmanski sultan. Nasledio na prestolu svoga strica Ahmeda II. Za njegovo vreme, Turci su zauzeli nekoliko gradova u Banatu, ali su 1697. pretrpeli od princa Evgenija Savojskog težak poraz kod Sente, gde su izgubili cvet svojih vojnika i vojskovođa. Više sreće imali su u ratu protiv Mletaka, Poljske i Rusije. Posle nekoliko neuspeha, rat je okončan mirom u Karlovcima (1699), sa teškim gubitkom teritorija u korist protivnika. Zbačen je s prestola, pošto je poslednjih nekoliko godina bio potpuno zanemario svoje vladarske poslove. MUSTAFA III (1717-1774, vladao od 1757), osmanski sultan. Sin Ahmeda III; na prestolu nasledio Osmana III. Zadržao na položaju velikog vezira energičnog Kodža Ragib-pašu. U početku je pokušavao da nastavi napore Mahmuda I na zavođenju reda u vojsci i upravi. Da bi se osigurao od Rusije, nastojao je da se približi pruskom Fridrihu Velikom, ali je postigao samo sklapanje trgovačkog ugovora. Zbog upada na Krim, zaratio je na Rusiju (1768-1774). U ovom ratu se potpuno pokazalo rasulo tur. vojske: Rusi su ušli u Hotin, Vlašku, Besarabiju i Moldaviju, a njihova flota u Sredozemno more. Dolazak rus. vojske digao je na ustanak Grke u Moreji. Umro ie slomljen ratnim neuspesima, rasulom u vojsci i pobunama podanika na Balkanu, ne dočekav ši mir s Rusijom, koja je zauzela i Krim. MUSTAFA IV (?-1808, vladao od 1807), osmanski sultan. Došao je na presto posle svrgnuća Selima III. U njegovo vreme vođen je bezuspešan rat protiv Rusije, okončan bez većih gubitaka, zahvaljujući Napoleonovom sporazumu s carem Aleksandrom u Tilzitu. I pored primirja s Rusijom, ostao je u ratu sa ustaničkom Srbijom, koja je bila saveznica Rusije. Zbačen je s prestala 1808, prilikom ulaska ruščukskog ajana Mustafe Alemdara u Carigrad. MUTIMIR (vladao 892-910), hrv. knez, sin kneza Trpimira, osnivača dinastije Trpimirovića, a naslednik kneza Branimira. O njegovoj vladi ima ma-
444
MUTIMIR
NACIONALIZAM
se već kod Homera ali bez imena. Drugi grč. pesnik Hesiod spominje ih 9 i navodi njihova imena i osnovne dužnosti. Prva po redu je Kalija, koja objavljuje slavu i zaštićuje istoriju, zatim Euterpa koja razveseljava i brine o lirici. Talija je cvetna, zaštitnica komedije, Melpomena pevačica, štiti tragedije. Terpsihora je prikazivana kao igračica koja je pazila na sve vrste igara. Erata je imala epitet ljupke i bila je zaštitnica ljubavne poezije. Polimnija je bila bogata, ali samo u himnama o kojima se jedino brinula. Uranija je bila nebeska i štitila je astronomiju, dok je 9. Kaliopa slavljena kao lepoglasna koja je vodila brigu o epskom pesništvu. Svojim pesmama uveseljavale su olimpske bogove a istovremeno su davale ljudima pesnički zanos. Zbog toga su pesnike u ant. Grčkoj nazivali sinovima i ljubimcima muza. Stoga nije čudo što svi pesnici u početku svojih pesama pozivaju M. u pomoć. Oba Homerova speva, „Ilijada" i „Odiseja'', imaju ovakav početak. U umetnosti prikazivane su obično kao mlade, vrlo lepe devojke. Kult poštovanja M. vrlo je starog datuma i potiče od Tračana, u ant. doba najpoznatijeg pevačkog naroda.
lo podataka. U jednoj sudskoj ispravi naziva se „knez Hrvata" (Chroatorum dux), a pominju se i njegovi dvorani i župani, iz čega se može zaključiti da je imao dvor uređen po ugledu na franačke kraljeve. Na Kosovu, kod Knina, nađen je natpis iz 895. na kome se pominje ime kneza Mutimira. MUTIMIR (druga pol IX v.), raški knez; posle smrti njegovog oca Vlastimira upravljao je Raškom sa braćom Strojimirom i Gojnikom. Braća su odbila napad bug. kneza Borisa Mihaila, zarobili njegovog sina i 12 boljara i prinudili Bugare na mir. Posle uspešno završenog rata Mutimir je zatvorio braću i kao zatočenike poslao ih u Bugarsku. Za vreme njegovog vladanja učvrstilo se hrišćanstvo u Raškoj i kneževska vlast. Oko 800. god. umire M., a upravu nad Raškom preuzela su njegova tri sina. MUZE, mitološka bića kod starih Grka. Prema najranijem verovanju bile su prvo boginje pesama, dok su ih kasnije poštovali kao zaštitnice poezije, umetnosti i nauke. Najpre su im smatrali zavičajem jedno mesto kod Olimpa, sedišta svih grč. bogova. Posle su im kao boravište opevali Helikon i plan. Parnas, na kome su imale svoje čudesne izvore i kupališta. Spominju
N NACIJA (lat. natio),
specifična narodna zajednica nastala na osnovi društvene podele rada epohe kapitalizma na kompaktnoj teritoriji i u okviru zajedničkog jezika i bliske etničke i kulturne srodnosti uopšte (E. Kardelj). Bitna obeležja nacije izražavaju se - osećanjem pripadnosti svakog pojedinca toj zajednici. Tako se javlja nacionalna l'ivest, kao individualno i kolektivno saznanje zajedničkih nacionalnih osobina i kao preduslov postojanja nacije. Sticanje i doživljaj tog saznanja, kao i posledice (razni pokreti) takvog procesa, mogu se nazvati nacionalnim preobražajem, čiji stepeni obeležavaju faze formiranja nacije. Nacionalna svest, stavljena u službu praktičnog ostvarenja jedne ideje, dospeva time u stadijum nacionalizma, a zatim i šovinizma. Ovako shvaćene, nacije se formirc1ju s prevlašću kapitalističkog načina proizvodnje i njihov razvitak snažno je podstaknut franc. revolucijom, kojom jedan evropski narod prvi doživljuje nacionalni preobražaj. U XIX v. proces
formiranja nacija i stvaranje nacionalne svesti osobito su izraženi kod onih naroda koji su ulagali izuzetne napore da dođu do svog oslobođenja i ujedinjenja (!talijani, Nemci, Poljaci, Južni Sloveni). U najnovijoj istori.ii ima pojava da se proces stvaranja nacija završava i u uslovima socijalističkog društvenog uređenja. NACIONALIZACIJA, oduzimanje privatne imovine privrednog karaktera od privatnika u korist države (po pravilu uz naknadu). Pre svega se odnosi na čitave velike grane delatnosti (rudarstvo, industrija, saobraćaj, banke itd.). U socijalističkim zemljama nacionalizacija označava preuzimanje sredstava za proizvodnju u društvenu svojinu, odn. u svojinu neposrednih proizvođača. NACIONALIZAM, (od franc. nationalisme), označava nacionalnu i šovinističku isključivost, kao i pokret za nacionalnom nezavišnošću. Nacionalizam se često izražavao u teoriji i praksi kao ideologija šovinističkih i socijalno-reakcionarnih grupa, osobito
NACIONALNI KOMITET
NACIZAM
445
buržoazije, koje su osećanje pripadnosti čoveka svome narodu i ljubav prema njemu iskorišćavali u interesu reakcionarnih ili agresivnih snaga. Posebno reakcionarni vid N. predstavlja šovinizam, koji u sebi uključuje krajnje reakcionarne, rasističke teorije društva. Nacionalizam i šovinizam, kao i ideologija buržoaskih klasa, osobito su se snažno ispoljile u periodu imperijalizma, kad se vodila bezobzirna borba za nova kolonijalna osvajanja. Nacionalizam u određenim uslovima, kod neoslobođenih naroda, jača nacionalnu svest i pozitivno utiče, ukoliko nije uperen protivu dr. naroda, na oslobodilačke težnje neoslobođenih naroda. NACIONALNI KOMITET OSLOBOĐE NJA JUGOSLAVIJE, najviši izvršni organ narodne vlasti u oslobodilačkom ratu, formiran u toku 2. zasedanja AVNOJ-a 29. nov. 1943. - Kao rezultat sve većeg jačanja oslobodilačkog pokreta kao i brojčanog povećanja narodnooslobodilačke vojske, i oslobođene teritorije, pred vrhovno, vojno i političko vodstvo postavio se zadatak formiranja jednog vrhovnog, stalnog izvršnog organa vlasti. U toku oslobodilačkog rata 1941-43. u najvećem delu zemlje, kako na slobodnoj tako i na neoslobođenoj teritoriji, već su uveliko radili i delali novi organi narodne vlasti. Istovremeno trebalo je još detaljnije unoznati svetsku javnost sa pravim stanjem u zemlji. U tom cilju je na 2. zasedanju AVNOJ-a, pored mnogih značajnih odluka, doneto i rešenje o formiranju Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije kao prve privremene vlade naroda Jugoslavije sa određenim zadacima. Pored predsednika, 3 potpredsednika i odgovarajući broj resornih poverenika, koji su činili vladu, i koja je na sednici od 30. nov. !943. god. za predsednika izabrala Josipa Broza Tita. Njeno sedište je sve do 25. maja 1944. god. bilo u Drvaru a zatim je prešlo na o. Vis. Posle oslobođenja Beograda u ovaj grad. U tom periodu je N.K.O.J. rukovodio unutrašnjim razvitkom, rešavajući složene zadatke daljeg vođe nja rata, snabdevanja vojske, privredne probleme oslobođenih teritorija, kažnjavanje saradnika sa okupatorom, dalje izgrađivanje mehanizma organa vlasti i dr. U tom razdoblju N. K. OJ. doneo je više odredaba, uputstava i zakonskih projekata. Veoma veliku ulogu N. K. O. J. je odigrao u borbi za međunarodno priznanje nove Jugoslavije i postigao je i sporazum radi obrazovanja nove jugosl. vlade, koji su konačno doveli do formiranja vlade 7. marta 1945. (DFJ). Posle ovoga N. K. o. J. je raspušten kao i izbegli-
čka
vlada. Prvi predsednik nove vlade bio je maršal Tito. NACIONALNO PITANJE, skup pitanja o stvaranju uslova za slobodan razvitak nacija i likvidaciji svih oblika nacionalnog ugnjetavanja kao i pravo nacija na samoopredeljenje. - U nači nu rešavanja N. P. postoje velike razlike u pojedinim zemljama. U današnjim uslovima, N. P. je usko povezana za oslobođenje mnogih kolonijalnih i zavisnih zemalja uz pojačanu klasnu borbu, što sve pokazuje neodrživost kapitalističkih oblika ekonom. eksploatacije. Nacionalno oslobođenje moguće je izvršiti na 2 načina, akcijom masa ili, pak, odozgo. Daljna borba u oslobođenju nacija vodi ih ka sve tešnjem zbližavanju i N. P. dobija sve više opšti značaj i prevazilazi često granice pojedinih zemalja. Posle 2. svetskog rata oslobođen je niz naroda i stvorena je desetine novih nacionalnih država, naročito na tlu Azije i Afrike. Nacionalno ugnjetavanje, suprotno nacionalnom oslobođenju, sve je manje a samim tim i konačno oslobođenje svih neoslobođenih naroda. NACIONALSOCIJALISTICKA PARTIJA NEMACKE, v. Nacizam. NACIZAM, (nacionalsocijalizam, nem. Nationalsozialismus), polit. doktrina i praksa najreakcionarnijih krugova zasnovana na ideologiji Nacionalsocijalističke partije Nemačke. Nezadovoljni rezultatima 1. svetskog rata, visoki vojni i drž. krugovi pobeđene Nemač ke, uz pomoć najkrupnijeg kapitala, pa i krugova van Nemačke, želeli su revanš. Sve ove snage ujedinile su se 5. jan. 1919. god. osnivanjem Nacionalsocijalističke partije Nemačke, koja u toku 1920. god. objavljuje svoj prvi polit. program u 25 tačaka. Autor programa bio je Adolf Hitler koji 1921. postaje predsednik stranke. Program ističe učenje o nadmoćnosti arijevske rase, antisemitizam, podvrgavanje svih drž. i upravnih funkcija pod vlast Partije, ugušenje svih individualnih sloboda i prenošenje sve vlasti u ruke vođe (Filhrer). U toku 1923. nacisti pokušavaju da izvrše drž. udar koji ostaje bez uspeha. Po izlasku iz zatvora pojavljuje se (1925) njegova knjiga „Moja borba" (Mein Kampf) u kojoj je, između ostalog, najavljeno istrebljivanje čitavih nacija, pre svega Jevreja i Slavena. Uz materijalnu pomoć najkrupnijeg nem. kapitala, do preuzimanja vlasti (1933), nacisti širom Nemač ke sistematski progone Jevreje, javno spaljuju knjige naprednih autora, demoliraju redakcije radničkih listova i vrše atentate na istaknute radničke vođe. Uz pomoć naoružanih odreda (SA) oni se nemilice obračunavaju sa svim neprijateljima, pripremajući
NACERTANIJE
NANSEN
446
teren za preuzimanje vlasti. Njihova stranka brojčano jača u parlamentu. Nemačka buržoazija bojeći se soc. nemira i prevrata u nacistima je našla vernog saveznika i zaštitnika tadašnjeg stanja u Nemačkoj. U toku 1933. nacisti u parlamentu već imaju 288 poslaničkih mesta od ukupno 584 poslanika. U okviru nacističke partije, posle unutrašnjeg obračuna, te ubistva Strasera, Rema i dr„ na čelo stranke i Trećeg rajha dolazi A. Hitler. Sada uz pomoć celokupnog drž. aparata nastavlja započeto istrebljenje Jevreja i svih neprijatelja nacizma, pripremajući Nemačku za 2. svetski rat. NACERTANIJE, v. Garašaninovo Načer tanije.
NADVOJVODA, titula svih muških čla nova habzburške porodice. Uveo ju je Fridrih III Habzburški 1453. Zenski članovi ove porodice i supruge nadvojvoda nose titulu nadvojvotkinja. Održala se do 1918. god„ tj. do povlačenja Habsburgovaca sa austr. prestala. NAD, Kosta, general-pukovnik JNA (Petrovaradin, 13. maj 1911-1969). - Po završetku niže gimnazije otišao je u pešadijsku podoficirsku školu 1931. u Bileću. Zbog aktivnosti bio je uhapšen i osuđen 1933. na 2 godine robije. Iz zatvora beži i ilegalno jedno vreme živi u Zagrebu a zatim odlazi u španiju. Tamo postaje komandant Balkanskog bataljona, i istakao se u nizu okršaja. Clan KPJ postaje 1937. Po ugušenju revolucije biva interniran u Francusku, zatim odveden na prinudni rad u Nemačku, a odatle 1940. beži u domovinu. Od početka oslobodilačkog rata učestvuje u njemu, nalazeći se na raznim vojnim dužnostima. Posle rata se nalazio na dužnosti komandanta armije. Nakon oslobođenja odlikovan je Ordenom narodnog heroja i brojnim dr. odlikovanjima. NAGASAKI, jap. ind. i brodogradilišni centar na koji je 9. avg. 1945. god. bačena druga atomska bomba u istoriji čovečanstva. - Kao važan brodogradilišni i privredni centar Japana bio je izabran od strane američke komande za drugo atomsko bombardovanje u toku 2. svetskog rata. Na sličan način, kao i prilikom bacanja bombe na Hirošimu, u prepodnevnim časovima bačena je još nesavršena atomska bomba. Bilo od eksplozije ili radijacije ili posledica atomskog zračenja, poginulo je preko 73 000 ljudi. Grad je bio skoro potpuno uništen slično Hirošimi. U znak sećanja, posle 2. svetskog rata 1957. god. tu ie održana I međunarod na konferencija o zabrani atomske 1 hidrogenske bombe. NABIJA, administrativno-teritorijalna jedinica u doba tur. vladavine. Teritorija N. je bila različite veličine, za-
visno od lokalnih uslova. U Srbiji pred 1. srpski ustanak bilo je 12 N. (v. Beogradski pašaluk). Nahije su se održale i u ustaničkoj Srbiji, kao i prvih godina vlade Miloša Obrenovića. 1834. naziv N. je zamenjen nazivom okružje, ali se u nar. govoru i dalje zadržao naziv nahija. NAHIMOV, Pavel Stepanovič (18021855), ruski admiral. Znatno je unapredio pomorsku veštinu, i na području ratne strategije ostvario saradnju armije i flote. U početku krimskog rata, 1853, izvojevao je sjajnu pobedu kod Sinope. Zatim je rukovodio odbranom Sevastopolja, gde je, 1855, i poginuo. NAJAMNICKA VOJSKA, plaćenička vojska čija je uloga naročito značajna u doba feudalizma. Mnogobrojni evrop. vladari uzimali su u najam plaćeničku vojsku kao ličnu gardu, da bi se zaštitili od napada i prevrata nezadovoljnog plemstva. !talijanski gradovi-sinjorije držali su plaćeničku vojsku sa (vođom) kondotijerom na čelu, da bi zaštitili gr. od napadača ili svoju vlast od nezadovoljnika. U najamničku vojsku stupali su Nemci, !talijani, švajcarci i dr. I u našoj zemlji postojala je najamnička vojska, npr. kralj Milutin je imao plaćeničku vojsku, sastavljenu od Tatara, Turaka i Jasa, car Dušan je imao u svojoj službi na.iamnike većinom sa Zapada, među kojima su bili i „nemački plemići".
NAMESNICKI USTAV, v. Ustavi u Srbiji i Crnoj Gori.
NAMESNISTVO, u slučaju kraljeve maloletnosti ili nesposobnosti vladara, postavlja se namesništvo koje u njegovo ime upravlja zemljom. Namesnštvo se obično sastoji od 3 lica ali može biti i samo jedno. U slučaju trojnog namesništva, za svaku odluku traži se pristanak sve trojice namesnika. Način postavljanja i funkcionisanja N. obično se propisuje ustavom. U Kraljevini Jugoslaviji, posle ubistva kralja Aleksandra Karađorđevića u Marselju (1934), po oktroisanom ustavu od 1931. a na osnovu testamenta ubijenog kralja, obrazovano je N. u sastavu: Pavle Karađorđević, dr. Ivo Perović i dr Radenko Stanković. Od početka knez Pavle je preuzeo ulogu .,prvog namesnika" kao i svu vlast. Vlast ovog N. trajala je sve do 27. marta 1941. god. - Pri kraju oslobodilačkog rata bilo je obrazovano novo N., u saglasnosti sa NKOJ, u koje su ušli dr Srđan Budisavljević, dr Ante Mandić i dr Dušan Sernec. Ovo posl.ednje N. radilo je sve do proglaše: nja republike 29. nov. 1945. god. NANSEN, Fritjof (Nansen, Fridtjof, 1861 -1930), norveški zoolog i polarni is-
NANTSKI EDIKT traživač.
447
Vršio je istraživanja na Grenlandu i u Severnom ledenom moru. Posle 1. svetskog rata radio je na zaštiti ratnih zarobljenika i pravima nacionalnih manjina. God. 1922. dobio je Nobelovu nagradu za mir. NANTSKI EDIKT, povelja kojom je franc. kralj Anri IV 1598. god. priznao hugenotima (v.) slobodu ispovedanja vere. Anri IV je želeo da postigne i veliki polit. uspeh u zemlji: da prekine dugogodišnje verske ratove između hugenota i katolika. Na osnovu ovog edikta hugenotima su priznata polit. prava i bilo im je dozvoljeno ne samo da javno vrše svoja bogosluženja nego i da učestvuju u obavljanju javnih službi. Zeleći da učvrsti apsolutizam, Rišelje (v.) je uskratio hugenotima poseban polit. položaj i, zauzevši njihovu tvrđavu La Rošel (v.), revidirao Natski edikt ediktom milosti u Aleu 1629. god. Za vreme Luja XIV N. E je ukinut (1685), što je izazvalo polit„ a naročito ekonom. krizu u zemlji. Francuska je postala oslabljena, pošto je iz zemlje otišla ogromna masa hugeno';a 1 naselila se u susednim zemljama. NAPAD NA PERL-HARBUR, izvršen je 7. dec. 1941. od strane jap. avijacije na ovu, poznatu, pomorsku bazu. Koristeći momenat iznenađenja i odličnu vojnu pripremljenost, u želji da jednim silovitim udarcem sruše i unište nadmoć SAD na Pacifiku, Japanci su, uz pomoć stotine posebno izvežbanih pilota i aviona, izvršili ovaj napad u nedelju u ranim jutarnjim časovima. Uz pomoć 6 jap. nosača aviona, većeg broja lakih i teških krstarica i razarača, u određeni čas, poleteli su jap. avioni i izvršili strahoviti iznenadni napad na znatan deo amer. flote, stacionirane u toj luci. Iznenađenje je bilo potpuno a gubici amer. flote znatni. Ovaj napad bio je povod za objavu rata Japanu od strane SAD. NAPAD NA PLJEVLJA 1941, izvršen je 1. dec. 1941. god. - Po naređenju VŠ. :formiran je krajem nov. 1941. Crnogorski partizanski odred za operacije u Sandžaku u jačini od 3 690 boraca. I pored naređenja VS odred je izvršio neuspešni napad na gr. u kome je bila italijanska divizija „Pusterija". U dvodnevnim borbama odred je zauzeo znatan deo gr. ali su !talijani, u jačini od oko 2 000 ljudi, uz podršku snažne artiljerije, prinudili partizanske jedinice na povlačenje. Odred je imao veliki broj mrtvih i ranjenih. Posle ovog neuspešnog napada odred se osuo i na okupu je ostalo oko 700 boraca. NAPAD NA SSSR 1941, počeo je 22. juna 1941. god. iznenadnim napadom Nemačke na SSSR. I pored postojanja nemačko-sovjetskog pakta, potpi-
NAPOLEON I BONAPARTA sanog 1939. god„ sve su bile jasnije namere fašističke Nemačke da uz pomoć sile proširi isvoj „životni prostor" u oblasti Istoka. Sve do napada na SSSR, Nemačka je na veoma lak i bezobziran način pokorila znatne teritorije Evrope, pa čak prinudila i Francusku na kapitulaciju. U ratu sa Nemačkom ostala je usamljena Engleska a nemačke trupe su u proleće 1941. god., posle kapitulacije Jugoslavije i Grčke, zagospodarile i čitavim Balkanom. Hitler je već u toku 1940. god. imao izrađeni plan napada na SSSR poznat pod imenom „Barbarosa". Nacistička Nemačka želela je fizičko uništenje prve zemlje socijalizma i u tom cilju pripremila je ogromnu ratnu mašinu do tada skoro neviđenu. Staljin, ne verujući sve če šćim informacijama o pretećoj opasnosti od strane Nemačke, nije na vreme učinio sve vojne pripreme da onemogući otpočetka uspešni i iznenadni pohod na SSSR. U ranim jutarnjim časovima 22. juna 1941, bez zvanične objave rata, što je i do tada bio metod rata Nemačke, preko 190 nemačkih divizija izvršile su napad na skoro čitavoj dužini fronta. U momentu napada Crvena armija ušla je u rat sa nešto preko 4 000 000 vojnika i pod veoma teškim i neravnopravnim uslovima bila prinuđena na povlačenje. Uz upotrebu desetine hiljada aviona, tenkova, bornih kola i ratne mehanizacije, nem. fašističke trupe su prodirale na tle SSSR-a. Do kraja 1941. :front se približio na domak Lenjingrada, Moskve i Rostova. Očekivana odlučna bitka koju bi nadmoćne nemačke trupe izvojevale, izostala je hrabrom odbranom Crvene armije i celokupnog stanovništva. Munjevit rat postao je pozicioni i rovovski. NAPOLEON I BONAPARTA (Napoleon Bonaparte, 1769-1821), franc. vojskovođa, državnik i car, jedan od najvećih zavojevača u svetskoj istoriji. Rodio se na ostrvu Korzici u gr. Ajačiju u advokatskoj porodici. Roditelji su ga poslali u vojnu akademiju .~ iz koje je prešao u Vojnu školu Napoleon I Bonaparta (Ecole militaire) u Parizu, gde je stekao visoko vojničko obrazovanje. U franc. prestonici ga je zateklo izbijanje velike buržoaske revolucije u kojoj je učestvovao na strani jakobinaca i Robespjera. Prvi put se istakao u jednoj vojničkoj akciji kod Tu-
NAPOLEON
NAPOLEON
448
Iona (1793) što mu jedonelo veliko priznanje. Postao je general 1793. god. kad mu je bilo 24 godine. Posle uspešnih akcija u Italiji pozvan je hitno u Pariz, gde je ugušio pobunu protiv Konventa (1795). Sledeće 2 godine ponovo je u Italiji gde je kao komandant franc. vojske postigao značajne uspehe, odneo nekoliko sjajnih pobeda nad Austrijancima i učinio kraj Mletačkoj Republici (1797). Potom je sa svojom vojskom prešao na afr. kontinet, gde je u munjevitom naletu porazio egip. vojsku za nepune 3 nedelje (1799) i uspostavio franc. vlast u Egiptu. Za vreme bol'avka u Africi stizale su mu vesti o sve težem položaju Direktorijuma na koji su monarhisti vršili sve snažniji priitsak. Tajno napustivši svoju vojsku u Egiptu stigao je u Francusku i, tačno posle jednomesečnog boravka u Parizu, izvršio drž. udar 9. novembra 1799. god. i uveo konzulstvo. Na osnovu novog ustava umesto Direktorijuma vlast je predata u ruke konzulima, među kojima je Napoleon, kao prvi konzul, imao, u stvari, vlast u svojim rukama. Na taj način postao je neograničeni vladar Francuske. Ovo je i formalno potvrđeno 1802. god. kada je izabran za doživotnog konzula sa pravom da naimenuje svog naslednika. Njegovoj neograničenoj vladavini nedostajala je još samo odgovarajuća titula. Najzad, i to mu je uspelo kada se proglasio za cara 1804. god. Neprijateljstva između Francuske i Engleske iz 1803. god. obnovljena su 1805. god. kada je protiv njega stvorena koalicija u kojoj su, pored Engleske, bile Rusija, švedska, Austrija i Napulj. Pošto je pobedio austr. vojsku kod Ulma 1805. god., proslavio je krajem iste godine veliku pobedu nad rusko-austrijskom vojskom u bici kod Austerlica. Posle ovog trijumfa potukao je najpre Prusku (kod Jene i Aueršteta, 1806) a zatim rus. vojsku (kod Fridlanda, 1807) i, prinudivši ih na Tilzitski mir (1807), izvršio je kontinentalnu blokadu Evrope da bi je odvojio od Engleske. U svojim ratovima na Pirinejskom poluostrvu, protiv Portugalije i Španije (od 1808), nije postigao veće uspehe. Međutim, ovim velikim pobedama nad tadašnjim silama Evrope (pobeda nad Austrijom kod Vagrama i šenbrunski mir, 1809) obezbedio je svojoj zemlji prevlast nad znatnim delom kontinenata. U ostvarenju ovog svog plana smetale su mu Rusija i Engleska. Kao prvi zadatak postavio je sebi napad na Rusiju na koju je krenuo 1812. god. na čelu velike armije, koja je brojala pola miliona vojnika. Prodro je duboko u Rusiju, zauzeo Moskvu, ali pun uspeh nije postigao.
Bio je primoran na povlačenje i pretrpeo je neuspeh od koga se više nikada nije oporavio. Ohrabrene uspehom rus. vojske, evrop. zemlje su stvorile novu koaliciju i u bici kod Lajpciga nanele težak poraz franc. trupama (1813). Nastavljajući dalja napredovanja savezničke snage su ušle u Pariz 31. marta 1814. god. i prisilile Napoleona na abdikaciju. Poslat je u izgnanstvo na o. Elbu, a na franc. presto doveden član burbonske dinastije Luj XVIII, što je izazvalo nezadovoljstvo u celoj zemlji. To je iskoristio Napoleon, koji je sa neznatnom pratnjom napustio o. Elbu, i neočekivano se pojavio u Francuskoj u kojoj je oduševljeno pozdravljen. U Pariz je stigao 20. marta 1815. god. i ponovo uzeo vlast u svoje ruke. Ovaj period njegove druge vladavine nazvan je „vlada 100 dana". Odmah je sproveo neke reforme, proglasio nov ustav i otvorio zasedanje poslaničkog doma. Sredivši prilike u zemlji odlučio je da se obračuna sa svojim spoljnim neprijateljima koji su ga zbacili s vlasti. Požurio je u Belgiju, gde se nalazila glavnina njegovih trupa. U međuvre menu saveznici su se počeli pripremati za odlučnu bitku, čim su saznali o njegovom povratku na franc. presto. U blizini belgijskog gr. Vaterloa (v.) pretrpeo je svoj poslednji i najteži poraz 18. juna 1815. god. Pobegao je u Pariz gde je posle 4 dana abdicirao u korist svog sina N apoleona '11 (v.). Pokušao je bekstvom da se skloni u Ameriku, ali se, u nemoguć nosti da to izvede, predao u ruke Englezima koji su ga prognali na o. Sv. Jelena na kome je umro 5. maja 1821. god. NAPOLEON II (1811-1832), vojvoda od Rajhštata, sin Napoleona I Bonaparte i Marije Lujze. Proglašen je za franc. cara u 4. godini života, pošto mu je otac po drugi put abdicirao (1815) (v. Napoleon
I
Bonaparta).
Međutim,
Francuska nikada nije videla ovog svog maloletnog vladara pošto je on kao bolesno dete živeo u šenbrunu, nedaleko od Beča, na dvoru svoga dede po majci, cara Franca II. NAPOLEON III (Charles Louis Napoleon Bonaparte, 1808-1873), predsednik Francuske Republike 1848-1852; franc. car 1852-1870. god„ sin Luja Bonaparte, brata Napoleona I. - :Ziveo je u emigraciji, na dvoru svog oca, holandskog kralja Luja Bonaparte. Posle smrti Napoleona II, bonapartisti su ga istakli kao pretendenda na franc. presto. Međutim, ovaj je pokušaj propao i on je došao u Francusku za vreme revolucije 1848. god. kada je izabran za predsednika Republike. U noći između 1. i 2. dec.
NAPOLEONOV KODEKS
449
1851. god. izvršio je drž. udar i proglasio se za doživotnog predsednika; monarhiju je uspostavio posle dva plebiscita. Sve do 1860. god. vladao je apsolutistički, a zatim je učinio izvesne ustupke svojim protivnicima, čime je ublažio ogromno nezadovoljstvo koje je sve više raslo u zemlji. Otada je počeo da sprovodi mere koje su imale za cilj zapošljavanje radnika i ostalih nezaposlenih. Francuska u njegovo vreme doživljuje dalji ekonomski uspon, nastavlja kolonijalna osvajanja (Indokina) i proširuje svoju teritoriju dobijanjem Nice i Savoje (1859). Napoleon III se osobito istakao u razbijanju hegemonije apsolutističkih sila u Evropi, pre svega Rusije (krimski rat, 18531856) i Austrije (rat za oslobođenje Italije, 1859), čime je doprineo nacionalnoj i političkoj emancipaciji pojedinih zemalja. Nije uspeo sa uspostavljanjem franc. uticaja u Meksiku, preko Maksimilijana Habsburškog (1861-1867). Za vreme francusko-pruskog rata 18701871. pretrpeo je poraz i bio zarobljen kod Sedana. Zbačen je s prestola 4. septembra 1870. god. kada je u Francuskoj proglašena republika. Neko vreme, posle toga, živeo je u Nemačkoj, odakle je otišao u Englesku gde je živeo sve do smrti. NAPOLEONOV KODEKS (Code Napoleon), zakonik Napoleona I Bonaparte iz 1807. kojim je usavršen krivični i građanski zakon (Code civil) donesen 1804. Izdavanjem kodeksa novih zakona, Napoleon je potvrdio franc. buržoaziji sve tekovine stečene za vreme francuske revolucije (v.). Za saradnike na izradi ovih zakonika Napoleon je uzeo najsposobnije i najobrazovanije ljude svoje zemlje da sastave propise krivičnog i građan skog zakona, i na taj način stvore prvu kodifikaciju franc. privatnog prava. štiteći prava svojine N. K. je garantovao seljacima njihovo vlasništvo nad zemljom, proklamovao jednakost svih franc. građana pred zakonom i dr. NAPOLEONOV POHOD NA EGIPAT, preduzet radi stvaranja franc. uporišta u Africi, čime je Francuska želela da onemogući Engleskoj održavanje kominukacija su Indijom. Inicijator ovog pohoda bio je Napoleon I Bonaparta koji se 1798. iskrcao sa svojih 30 000 vojnika na egipat. teritoriju i zauzeo Aleksandriju. Napredujući dalje odneo je nad Mamelucima veliku pobedu u bici kod piramida i zauzeo Kairo. U pomorskoj bici kod Abukira (v.) predgrađa Aleksandrije, engl. pomorske snage, na čelu sa admiralom Nelzonom, nanele su težak poraz 29
* ELMZ
5: !storija
NAPOLEONOV A VLADAVINA
franc. floti 1. avg. 1798. Za vreme svog boravka u Egiptu Napoleonu su stizale vesti iz zemlje o sve većem nezadovoljstvu zbog nesređenih prilika izazvanih sve većom aktivnošću monarhista. Zbog toga je on odlučio da tajno napusti Egipat i da se hitno vrati u domovinu, u kojoj je izvršio drž. udar 9. nov. 1799. NAPOLEONOV POHOD NA RUSIJU 1812, najezda franc. cara Napoleona I Bonaparte na Rusiju. Pošto je postigao nekoliko značajnih pobeda nad svojim protivnicima, Austrijom i Pruskom, franc. vojskovođa je izjavio: „Kroz pet godina biću gospodar sveta. Ostala je još samo Rusija, ali ću i nju smrviti". Za ovaj rat Napoleon se počeo pripremati krajem 1810. Na čelu svoje Velike armije (Grande Armee), koja je brojala 420 000 vojnika, prešao je Napoleon reku Njemen 2324. juni 1812. i napao na Rusiju bez objave rata. Brojčano znatno slabija, svega 240 000 boraca, rus. vojska je počela da se povlači sve dublje u zemlju izbegavajući otvorene sukobe. Ova taktika rus. vojskovođa izazvala je ogromno nezadovoljstvo i na če lo rus. vojske postavljen je Kutuzov. Prvi značajniji sukob održan je 7. sept. 1812. u čuvenoj borodinskoj bici (v.), jednoj od najkrvavijih bitaka te epohe. Iako je ona taktički ostala nerešena, prvi put je ovom prilikom zabeležen Napoleonov neuspeh u izvesnom smislu. Napredujući dalje franc. vojska je 14. sept. 1812. ušla u Moskvu u kojoj su izbili veliki požari i uništili mnoge dragocene spomenike od neprocenjive umetničke vrednosti. Napoleon je 19. okt. 1812. bio primoran da napusti Moskvu, čime je, u stvari, otpočeo period povlačenja franc. vojske iz Rusije. Jaka zima i glad od Velike armije stvorili su bedne ostatke oko 25 000 vojnika koji su pri povlačenju iz Rusije ponovo prešli r. Njemen. NAPOLEONOVA VLADA VINA OD 100 DANA, povratak Napoleona I Bonaparte na franc. presto koji je napustio 11. apr. 1814. Posle abdikacije sa prestola Napoleon je poslat na o. Elbu u Tirenskom moru. Odavde je ponovo došao u Francusku i ukolonio sa prestala Luja XVIII. U zemlju je stigao 1. marta 1815. sa malobrojnim odredom od 1 000 vojnika, naoružanih sa nekoliko topova. Na glas o tome Luj XVIII je poslao protiv njega vojsku, ali je ona prešla na njegovu stranu. Desetog dana boravka u zemlji ušao je u Lion, gde je oduševljeno pozdravljen. Ulaskom u Pariz 20 marta 1815, bez ikakvih borbi, ponovo je preuzeo vlast u svoje ruke, prisilivši Luja XVIII da pobegne iz
NAPULJSKA KRALJEVINA
450
NAPULJSKA KRALJEVINA
zemlje. Odmah po dolasku na presto doneo je nov ustav čime je pridobio na svoju stranu liberalnu buržoaziju. Vest o njegovom ponovnom stupanju na franc. presto izazvala je novu vojnu akciju Engleske, Pruske, Austrije i Rusije. Stvoren je nov savez, kome su pristupile mnoge evrop. države. Preko 700 000 vojnika pripremila je koalicija protiv Napoleonove vojske, koja je brojala oko 200 000. Postigavši u prvoj bici uspeh protiv pruske vojske Napoleon se pripremao za veliki obračun sa svojim neprijateljima. Međutim, u bici kod Vaterloa (v.) pretrpeo je svoj poslednji poraz na vojnom polju. Cetiri dana docnije, 22. juna 1815. ponovo je abdicirao u korist svog maloletnog sina Napoleona II (v.). Tako je zavr-
šen ovaj drugi period Napoleonog Carstva koji je trajao svega 94 dana. NAPULJSKA KRALJEVINA (Kraljevina Dveju Sicilija), osnovana 1130. god .. Obuhvatala je teritoriju juž. Italije i Siciliju. Svojim dolaskom u juž. Italiju Normani su u novoosvojenim oblastima 1130. god. osnovali Kraljevinu Dveju Sicilija, sa prestonicom u Napulju. ženidbenim vezama vlast je u kraljevstvu preuzeo Frederik II (1197 iz dinastije Hoenštaufovaca. Vlast ove dinastije zadržala se sve do 1266. god. kada je Karlo Anžujski postao novi vladar u državi. Zeleći da obnovi Latinsko Carstvo u Carigradu, kralj Napulja i Sicilije je sklopio sporazum sa srp. kraljem Milutinom. Za vreme velikog ustanka, poz-
-1250)
-~~=~~~~~~~~~·- ~
·~--
--~
.Arha.' V'ev.ov;-::::-
f:::M,!ii@ rrancusko car~l;vo sa Ilirskim pokr'!Ji'nema - - - - - ; : : ; : = _ ~ ZemJie pPd vladom č/anov11 Nopo/11on0Ye poroo'tc--;--~~- - - - Gr11nice N~mačkog.savez6 obrazoJ-1ano9t415.
~Pruske Krđhi>ni-la Sardl/{jril
B'l!il
Evropa
početkom
XIX veka
NARBONSKA GALIJA
4151
natog pod imenom Sicilijansko večer nje, Anžujci su proterani iz zemlje 1282. god. i vlast je u svoje ruke preuzela Aragonska dinastija koja je od teritorije juž. Italije stvorila Napuljsku Kraljevinu. Vladavina špan. dinastije Aragonaca obeležena je značajnim uspesima. Posebna pažnja posvećena je gr. Napulju, u kome je došlo do naglog razvitka trgovine, zanatstva, slikarstva i osnivanja akademije. Iskoristivši unutrašnje borbe za vreme vladavine Aragonaca Francuzi su 1494. god. prodrli u Italiju i, pored mnogih gradova, osvojili i Napulj. Protiv franc. osvajača ustali su mnogi talijanski gradovi i kralj Karlo VIII je bio prisiljen da napusti Italiju. Tako su Španci 1504. god. ponovo postali gospodari, poverivši upravu nad Napuljskom Kraljevinom svom potkralju koji je bio zaštitnik špan. interesa. Takvo stanje ostalo je sve do 1713. god. kada je na osnovu odredbi Utrehtskog mira vlast prešla u n1ke savojskih vojvoda. Mirom u Beču 1735. god. Burbonci su ponovo uspostavili špan. prevlast koji su uz pomoć Francuza proterani 1799. god„ ali su se uskoro ponovo vratili. Posle toga protiv vladavine Burbona počeli su česti ustanci 1820. i 1848-1849. god. Pod vodstvom Garibaldija otpočeo je snažan pokret za konačno oslobođenje i ujedinjenje sa Italijom koje je izvršeno 1860. god. NARBONSKA GALIJA, rim. provincija između Alpa i Pirineja. Osnovali su je Rimljani 120. god. pre n. e. posle svojih prvih većih osvajanja oblasti u Galiji, koju je Cezar konačno pokorio 51. god. pre n. e. za vreme svojih vojnih pohoda u ovoj zemlji poznatim u istoriji kao galski ratovi. NARODNA OMLADINA JUGOSLAVIJE, v. USAOJ. NARODNA REVOLUCIJA U JUGOSLAVIJI, v. NOR. NARODNA VECA, v. Narodno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca. NARODNI FRONT, u vreme sve većeg jačanja fašizma, a na inicijativu III internacionale, formirala se ova organizacija sa izrazito antifašističkim karakterom. - Narodni front kao organizacija riodrazumeva saradnju između demokratskih partija, grupa i pojedinaca, a za borbu protiv fašizma i rata. Među prvim zemljama u kojima se ova organizacija formirala bila je Francuska (od 1936. do početka 1938) i u Španiji (od maja 1936. do pada Republike) i dr. Narodni front je imao različit sastav i značaj u pojedinim zemljama ali je zajedničko ovim pokretima težnja naroda i masa da se osujete reakcionarna-fašističke zavere i fašizacija slobodnih drž. i
NARODNI PREPOROD
naroda. Pored komunista koji su obično bili inspiratori i organizatori N. F„ u -.astav ove organzacije različi to od zemalja, ulazile su sve polit. grupe, partije i pojedinci koji su želeli borbu protivu fašizma. Do počet ka 2. svetskog rata u nekim zemljama N. F. igrao je značajnu ulogu, mada je u sebi ova organizacija nosila i niz protivurečnosti, te se kao takva nije dugo održala. - U našoj zemlji KPJ je bila nosilac politike stvaranja N. F. u vreme od 1936. do 1940. Ova politika je približila Partiju masama i uticala na diferencijaciju vladajućih klasa, koje nisu bile spremne da povedu stvarnu bol'bu protivu fašizma i reakcije. Neosporno je da je pokret N. F. u velikoj meri olakšao pokretanje ustanka protivu okupatora, a u danima borbe ujedinio sve one snage koje su želele nacionalno i socijalno oslobođenje. NARODNI HEROJI JUGOSLAVIJE, borci koji su za heroje proglašeni u toku oslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji od 1941-45. na osnovu izvanrednih zasluga. Ukupno je proglašeno 1307 narodnih heroja koji su kao borci svojim podvizima u borbi protivu okupatora i njegovih slugu dali izvanredan doprinos konačnoj pobedi. Od ukupnog broja narodnih heroja, 490 potiču iz radničkih redova, 226 iz seljačkih i 499 je intelektualaca. Među njima ima 167 omladinaca i đaka. Narodni heroji Socijalističke Jugoslavije svojim poreklom, svojim brojem i delima pokazuju i potvrđuju da su pod jedinstvenim rukovodstvom Partije svi naši narodi sa jednakim samopregorom i borbenošću išli u oslobodilaćku i revolucionarnu borbu. Oni potiču iz svih naših republika, od kojih je u Srbiji rođeno 259, u Hrvatskoj 282, u Sloveniji 161 u Crnoj Gori 244 u Bosni i Hercegovini 278 i u Makedoniji 66. Do kraja 1944. godine u ratu je poginulo 842 narodna heroja. Svaki od njih je nosilac posebnog odlikovanja Orden Narodnog heroja Jugoslavije - koji je rad slikara Đorda Andrejevića-Kuna.
NARODNI PREPOROD KOD HRVATA,
v. Ilirski pokret.
NARODNI PREPOROD KOD l\IAKEDONACA, od svih naših zemalja Makedonija je bila u najnepovoljnijem društvenom i polit. položaju. Najranije je potpala pod tur. vlast, a najkasnije se oslobodila. U XIX v. Makedonija ulazi kao zaostala tur. provincija. Pojačana eksploatacija, povezana sa čitlučenjem, znatno je pogoršala položaj maked. seljaštva. Da bi učvrs tiil svoju vlast, Turci su u Makedoniji naselili brojne narodnosti. Pored
NARODNI PREPOROD
452
maked. većine živelo je mnogo Turaka, Albanaca, Vlaha, Cincara, a u gradovima i dosta Grka, Jermena, i Jevreja. Etnička šarolikost je sprečavala zajedničko istupanje naroda Makedonije protiv tur. ugnjetavanja. Favorizujući pojedine narodnosti Turci su lakše vladali Makedonijom, ugnjetavajući ekonom., polit., verski i kult. slovensko stanovništvo. Pored nasilja od turs. feudalaca, vlasti i razbojnika, maked. slovensko st. strada i od grč. ugnjetavanja. Grci su u Makedoniji držali trgovinu i zanatstvo, a u njihovim rukama je bila i pravoslavna crkva. Ukidanjem Ohridske arhiepiskopije, pravoslavna crkva u Makedoniji bila je potčinjena Carigradskom patrijarhu. Za vladike i sveštenike u Makedoniji postavljeni su Grci. Oni su uz podršku tur. vlasti opterećivali st. crkvenim dažbinama, te su kod naroda bili omrznuti kao Turci. Po kvartu Fanar u Carigradu, gde je bilo sedište patrijaršije, Grci u Makedoniji zvali su se fanarioti. Fanarioti su u svojim rukama imali škole u kojima se nastava izvodila na grč. jeziku. Preko crkve i škola fanarioti su radili na grcizaciji maked. st. i sprečavali su razvitak nacionalne kulture i buđenje nacionalne svesti. Početkom XX v. javlja se maked. nacionalni preporod. Njegovi nosioci su iz redova maked. čaršije, koja se sve više formira uprkos grč, monopolu nad gr. privredom. Makedonski građani zahtevaju slovensku službu u crkvi i nar. jezik u školama. Fanarioti su se tome žestoko suprotstavili, uživajući punu podršku tur. vlasti. Pokret protiv fanariota razvio se širom Makedonije, a naročito u gr.: Skoplju, Prilepu, Ohridu, Kukušu, itd. Makedonski preporoditelji otvaraju škole, izdaju udžbenike na nar. jeziku, skupljaju nar. pesme i stvaraju prva originalna knjiž. dela na nar. jeziku. Pokret pomaže maked. čaršija materijalno, a predvode ga maked. intelektualci. Najistaknutiji od ovih preporoditelja bili su braća Miladinovi. Stariji Dimitrije, kao učtelj u raznim mestima Makedonije, marljivo sakunlja nar. blago, radi na otvaranju škola i vodi borbu protivu grč. crkvene hijerarhije. Mlađi Konstantin, školovan u Atini i Moskvi, bio je talentovani pesnik. Uz pomoć hrv. rodoljuba Strosmajera, Konstantin je štampao i zbirku pesama na maked. jeziku. Uplašeno fanariotsko sveštenstvo je optužilo Miladinove kao buntovnike. Turske vlasti su Dimitrija uhapsile i odvele u Carigrad. Mlađi Konstantin pokušava da spase brata, ali i on biva uhapšen. Kao buntovnici obojica su ubijeni u
NARODNI PREPOROD Carigradu (1861). Smrću Miladinovih ne prestaje rad na nar. preporodu. Borbu protiv grč. carigradske patrijaršije uporedo sa Makedoncima vode i Bugari. Bugarska buržoazija je na kraju uspela da sultan odobri osnivanje posebne bug. crkve (v. Bugarska egzarhija). Ta crkva osnovana 1871. obuhvatila je i Makedoniju. Makedonski narod je sada došao u položaj da brani pravo na svoju nacionalnu kulturu od bug. buržoazije, koja je preko egzarhije sprovodila bug. nacionalističku politiku.
NARODNI PREPOROD KOD SLOVENACA, nacionalno-politički i kult. pokret sloven. nar. krajem XVIII i početkom XIX veka. Pokret je izazvan razvitkom kapitalističke privrede u okvirima feudalnog društva Habzburške apsolutističke monarhije. Slovenačke zemlje su ušle u XIX v. razjedinjene. U većini sloven. pokrajina (Koruška, štajerska, Gorica) Slovenci su sačinjavali manjinu, koja je bila lišena osnovnih nacionalnih prava. Čak i u Kranjskoj, gde su Slovenci bili u većini, sve važnije privredne i polit. pozicije drži nem. plemstvo i nem. buržoazija. Pojačani privredni razvitak doveo je do formiranja sloven. buržoazije, koja se nije mogla pomiriti sa potčinjenim položajem. Iz redova te buržoazije javila se sloven. inteligencija kao nosilac preporoditeljskih ideja. Već krajem XVIII v. javlja se krug intelektualaca čiji je zaštitnik prosvećeni sloven. plemić 2iga Cojs. Ta grupa marljivo radi na razvitku sloven. nacionalne kulture. Iz tog kruga su izišli sloven. knjiž. Valentin Vodnik, istoričar Linhart i daroviti filolog Jernej Kopitar. Ta je grupa položila temelje sloven. kult. preporodu. Početkom XIX v. Slovenija ulazi privremeno u okvir Napoleonovih Ilirskih provincija (v. Ilirske provincije). Napredne buržoaske reforme, izvršene za vreme franc. vladavine, još su više doprinele bržem privrednom i društvenom razvitku. Francuska uprava svojom kulturno-prosvetnom politikom potpomaže rad na sloven. nar. preporodu. Ponovni ulazak sloven. zemalja u monarhiju nije mogao sprečiti već odmakli privredni i kult. razvitak. Mada polit. apsolutizam i reakcija (1815-1848) sputavaju taj razvitak, oni ga nisu mogli sprečiti. Narodni se preporod razvija i dalje i u njega se uključuje sve veći broj delatnika iz različitih slojeva sloven. društva. Vodeću ulogu u nar. preporodu igra sloven. krupna buržoazija, deo malobrojnog sloven. plemstva i kat. sveštenstva. Izraz interesa ovih slojeva je konzervativna struja na čelu sa Janezom Blajvajsom
NARODNI SVET U SLOVENIJI
453
(v. Janez Blajvajs). Ova struja je bila lojalna apsolutizmu i nije tražila nikakve radikalne društvene i polit. reforme. Njeni nacionalni zahtevi su bili veoma skromni. Tražili su pravo na razvitak kulture na nar. jeziku i upotrebu jezika u školama i drž. ustanovama, onamo gde su Slovenci većina stanovništva. Te svoje ideje konzervativci su iznosili u listu „Kmetijske in rokodelske novice", koje je veoma oprezno uređivao Janez Blajvajs. Zbog svoje umerenosti konzervativci su neometano od vlasti delovali i ubrzo su postali vodeća struja sloven. nar. preporoda. Deo borbenije inteligencije nije se zadovoljavao ovim umerenim programom. Oni su formirali demokratsku struju u preporodu i svoje su ideje izneli u almanahu „Krajinska džbelica". Vodeća ličnost ove struje bio je daroviti sloven. pesnik France Prešern. Prešernov krug je postavljao borbenije zahteve. Zahtevali su ujedinjenje sloven. pokrajina i autonomiju, ukidanje feudalnih odnosa i šire građanske slobode. Zbog nerazvijenih polit. i društvenih prilika demokratska struja nije imala veći polit. uticaj. Iako je sloven. preporod bio polit. krajnje umeren, i ograničio se samo na kult. aktivnost, on je doprineo buđenju nacionalne svesti sloven. naroda, onemogućio germanizaciju i položio je temelje nacionalnom otporu sloven. naroda. NARODNI SVET U SLOVENIJI, formiran je 16. avg. 1918. godine. - U vreme prvih znakova raspada monarhije osnovan je N. S. S. sa zadatkom da oko sebe okupi sve polit. stranke zemlje. Pravilnik koji je tom prilikom donet istakao je kao svoj cilj: „Rad na ujedinjenju jugoslavenskog naroda u samostalnu državu". Ovde se više ne govori o ujedinjenju u okvirima dvojne monarhije kao u Majskoj deklaraciji. U isto vreme na či tavoj teritoriji Austro-Ugarske formiraju se slične organizacije a u nekima od njih vidljiv je uticaj Beča radi održanja dvojne monarhije. U N. S. S. vidljivi su znaci radikalnije nacionalno-političke akcije u vezi sa opštim pokretom za oslobođenje i ujedinjenje jugoslavenskih zemalja. Narodni svet je u danima revolucionarnog vrenja trebalo da posluži i kao organizacija koja će suzbijati revolucionarno vrenje na teritoriji Slovenije. NARODNI TRIBUN, institucija u starom Rimu, uvedena 494. god. pre n. e. Nastala je kao rezultat odlučne borbe plebejaca za sticanjem svojih prava. Prema predanju plebejci su se povukli na Sveto brdo, u nameri da se na njemu nasele i osnuju svoju
NARODNOOSLOBODILACKI
opštinu. Patriciji su se uplašili da ne dobiju novog neprijatelja. Pristali su na pregovore i dozvolili plebejcima da biraju svoje predstavnike, narodne tribune. U početku bilo ih je 2, docnije 5 i najzad deset. Pored mnogih prava i ovlašćenja imali su i ius auxilii, pravo zaštite plebejaca od patricijskih ili dr. nasilja. Docnije dobili su pravo veta na odluke senata i lišenja slobode svih onih koji su se protivili njihovim odlukama. U svom radu bili su neprikosnoveni i niko ih nije mogao pozvati na odgovornost zato što su imali različite stavove, često od najviših predstavnika centr. vlasti. NARODNO VECE BOSNE i HERCEGOVINE, formirana je 26. okt. 1918. god. - Kao i u ostalim delovima koji su bili u sastavu Austro-Ugarske tako je i na teritoriji Bosne i Hercegovine bilo formirano Narodno veće. Na če lu Narodnog veća je Atanasije Sola, kao predsednik. Imalo je još nekoliko poverenika. Slično ostalima i ono se, između ostalog, trudilo da održi red i mir u zemlji i spreči revolucionisanje masa. NARODNO VECE SLOVENACA, HRV ATA I SRBA, osnovano je u Zagrebu 6. okt. 1918. god. - Narodno veće formirana je sa zadatkom da deluje kao polit. centr. telo koje će koordinirati rad svih polit. stranaka i grupa u zemljama Habzburške monarhije, i to sa ciljem da deluje na oslobođenje i ujedinjenje svih jugosl. krajeva. U Narodno veće ušli su predstavnici svih polit. stranaka i sastojalo se iz plenuma i središnjeg odbora. 8. okt. iste godine, veće je prošireno pristupanjem Hrvatsko-srpske koalicije. Narodno veće je pokušalo da dobije međunarodno priznanje od sila Antante nešto kasnije proglašujući posebnu državu Slovenaca, Hrvata i Srba. U ovim nastojanjima ono nije imalo uspeha. Istovremeno je imalo i zadatak da spreči širenje revolucionarnog vrenja u zemlji i osigura vlast određe nim krugovima. Predstavnici Narodnog veća dolaskom u Beograd učest vovali su u proglašenju Kraljevine SHS (1. dec. 1918). NARODNOOSLOBODILACKI ODBOR (NOO), opšti naziv za nove organe vlasti koji su se stvarali u Jugoslaviji u toku oslobodilačkog rata na oslobođenoj i neoslobođenoj teritoriji. Prvi organi narodne vlasti organizovani su već u toku jula i avg. 1941. na oslobođenoj teritoriji i nosili su različite nazive (odbori, narodnog oslobođenja, narodno-revolucionarna veća, narodnooslobodilački komiteti ili odbori itd.). Od početka oslobodilačkog .rata postavilo se pitanje formiranja novih organa vlasti jer su se stari
NARODNOOSLOBODILACKI
454
manje-više, bez obzira na pokrajinu, otvoreno stavili u službu okupatora i domaćih izdajnika. Pored toga, novi organi vlasti morali su da vode računa o mobilizaciji novih boraca, snabdevanju vojnih jedinica, zbrinjavanju ranjenika, održavanju reda i sigurnosti na oslobođenim teritorijama, itd. NOO postali su organi naoružanog naroda, manifestujući demokratske, polit. i soc. težnje osnovnih narodnih masa. Sve do savetovanja u Stolicama 26. sept. 1941. postojalo je veliko šarenilo u nazivima ovih organa vlasti a delimično i u sadržini njihovog rada. Od savetovanja je odlučeno da se još intenzivnije, na osnovu dotadašnieg iskustva, nastavi dalja organizacija i usvojen je jedinstveni naziv za sve NOO. Uskoro posle toga u organu KPJ „Borbi" objavljen je 19. okt. 1941. članak E. Kardelja u kome su izložena prva pisana nače la o načinu izbora i zadacima NOO kao organa privremene narodne vlasti. U toku 1941. god. u mnogim oblastima (zap. Srbija, šumadija, Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Lika, Kordun i Banija) obrazovani su mesni, opštinski i sreski NOO a u Sloveniji i Srbiji zemaljski NOO. U toku februara 1942. u Foči (tzv. Fočan ski propisi), izdati su novi propisi o ustrojstvu i zadacima NOO, što je bio značajni korak napred u daljem izgrađivanju narodne vlasti i razvijanju njene aktivnosti. U toku 1942. izvršena je dalja stabilizacija NOO koji su sve više postajali osnova nove države što se rađala u procesu rata i revolucije. NOO prestaju da budu privremeni i postaju sve više stalni organi nove vlasti. Na prvom zasedanju A VNOJ-a istaknut je značaj NOO i stvoren Izvršni odbor koji je preuzeo rukovođenje NOO-ima, što je doprinelo brzoj izgradnji jedinstvenog mehanizma nove narodne vlasti. Taj proces se ubrzao preko stvaranja zemaljskih antifašističkih veća, a na 2. zasedanju A VNOJ-a oni su postali osnova drž. organizacije nove Jugoslavije. Prvim ustavom od 1946. NOO dobili su ime narodni odbori. NARODNOOSLOBODILACKI ODBORI SLOVENIJE, opšti naziv za sve organe nove narodne vlasti nastale u toku 1941-1945. NOO u Sloveniji nosili su ime Osvobodilna fronta. Vrhovni plenum OF se već na svom 3. zasedanju (sept. 1941) konstituisao u Slovenski narodnoosvobodilni odbor (SNOO), da bi u vreme oslobodilač kog rata jedini predstavljao, zastupao i organizovano vodio slovenački narod na čitavoj teritoriji. U toku daljeg razvitka NOR-a, NOO su postali
NARODNOOSLOBODILACKI
jedini organi vlasti i predstavnici naroda i na oslobođenoj i na neoslobođenoj teritoriji. Njihov dalji razvitak bio je u uskoj vezi sa razvitkom organa narodne vlasti i ostalim oblastima Jugoslavije. NARODNOOSLOBODILACKI POKRE~ U JUGOSLAVIJI, počeo je oružanim ustankom jula 1941 i trajao do oslobođenja zemlje (15. maja 1945.) Okupacijom i podelom Jugoslavije posle aprilskog rata, narodi Jugoslavije nisu ove događaje smatrali kao svršeni čin. Ostavljeni od monarhije i vlade oni su se našli u izvanredno teškom položaju u kome im je pretila opasnost fizičkog istrebljenja. Bratoubilački rat, koji su organizovale i inspirisale okupatorske snage, uz pomoć domaćih slugu, iz dana u dan bio je sve oštri.ji. Teror okupatora, sa svoje strane, pojačavao se naroči to od momenta kada je došlo do rata između Nemačke i SSSR. Narodi Jugoslavije želeli su slobodu i aktivnu borbu za njeno izvojevanie. Oni u tome nisu bili usamljeni jer se sa njima našla Komunistička partija Jugoslavije, koia se stavila na čelo ovakvih 'težnji. Narodnooslobodilački pokret dobio ie i konkretne :forme borbe, zahvaliuiuĆi ore:anizatorskoj i rukovorlei'oi ulozi KPJ i druga Tita. Znaiu~i · pravo raspoloženie naroda, KPJ ie pove1a sve narode nod parolom borbe protivu okupatora i domaćih izdajnika za bratstvo i jedinstvo svih n"lroda .Tugoslaviie i za stvaranie nove zajerlntce koja će Z
NARODNOOSLOBODILAČKI
NARODNOOSLOBODILACKI
455
nim tradicijama i zrelosti KPJ i njenoj umešnosti, narodi Jugoslavije nisu ostali poslušno roblje. Nije bilo mnogo vremena za organizacione i druge pripreme, ali je KPJ na čelu sa J. B. Titom učinila sve da narode pripremi za dugotrajan, nepoštedan, aii slavan rat. Posle majskog savetovanja pri svim rukovodstvima KPJ obrazovani su vojni komiteti koji su vršili prikupljanje oružja, sanitetskog i drugog materijala i pripremali borce za oružane odrede. Ovakva aktivnost imala je velikog značaja za podizanje borbene spremnosti naroda i za njegovu spremnost da se sa oružjem u ruci suprotstavi neprijatelju. Okupator sa svojim saradnicima i satelitskim državama nije se nadao otporu i bio je iznenađen i zaplašen razvitkom događaja. Do mornenta napada na SSSR KPJ je izvršila sve nužne pripreme za početuk oružanog ustanka. Na dan 4. jula narodi Jugoslavije su pozvani na opštenarodni ustanak, a već 27. VI iste godine obrazovan je Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije. Ovim su bile izvršene sve nužne pripreme za početak oružane borbe. - U toku jula 1941. počee je na-
rodni ustanak u Srbiji 7. jula, u Crnoj Gori 13. jula, u Bosni i Hercegovini 27. jula, u Hrvatskoj 27. jula, u Sloveniji već 22. jula, a u Makedoniji 11. oktobra 1941. godine. Od početka ustanka u svim našim oblastima partizanske jedinice su stvorile slobodnu teritoriju koja se razvitkom borbi sve više širila i menjala i koja je postala baza za dalji uspešan razmah oslobodilačkog rata. Uspešan razvitak ustanka na čitavoj teritoriji naše zemlje doveo je 26. IX 1941. godine do savetovanja u selu Stolicama kod Krupnja. Tu je između ostalog bilo rešeno da se pristupi izgradnji čvršće vojne organizacije, da se po pokrajinama obrazuju glavni štabovi i da se istovremeno stvori vrhovni štab za čitavu zemlju. Od početka ustanka partizanske jedinice su imale da se bore ne samo protivu okupatora, već i protiv brojnih kvislinških vojnih formacija, kao na primer protiv četnika D. Mihajlovića, koji je bio eksponent vlade u izbeglištvu, protiv vojnih odreda vlade M. Nedića, ustaša i domobrana na teritoriji NDH i niza drugih beznačajnih kvislinških vojnih formacija. četnici D. M. bili su protiv ustanka, a nešto kasnije otvore-
\ (
\
I I
'I t
Ustanak naroda Jugoslavije
NARODNOOSLOBODILACKI
456
no počinju saradnju sa okupatorom u težnji da obezbede povratak starog poretka. Na teritoriji zapadne Srbije bila je stvorena široka slobodna teritorija poznata pod imenom Užička Republika. U toku septembra počela je neprijateljska ofanziva na oslobođeni deo Srbije. Oštre borbe vođene su sve do decembra iste godine. Ove operacije poznate su i pod imenom 1. neprijateljska ofanziva (v.). I u drugim oblastima naše zemlje u isto vreme okupator za kvislinzima otpočeo je napad na slobodnu teritoriju. U toku ovih operacija stradalo je desetine naselja i na hiljade stanovnika, jer je okupator želeo da ovim opštim represivnim merama zaplaši i uguši ustanak u začetku, što mu nije pošlo za rukom. Glavnina oslobodilač kih snaga iz zapadne Srbije povukla se na teritoriju Sandžaka i tu je 22. XII 1941. godine došlo do osnivanja prve veće vojne jedinice, Prve proleterske udarne brigade. Razvoj ustanka u Crnoj Gori bio je mnogo burniji no u ostalim krajevima, ali je i tamo neprijatelj uz masovnu upotrebu ljudstva i tehnike uspeo da za kratko vreme suzbije ustanak. Glavnina partizanskih jedinica sa Vrhovnim štabom posle oslobođenja Foče, nastavila je rukovođenje ustankom. Od 15. januara do 5. februara 1942. godine došlo je do nove neprijateljske ofanzive koja se vodila na teritoriji istočne Bosne. Cilj i ove ofanzive, kao i sledećih bilo je opkoljavanje glavnine i njihovo uništenje. Borbe u ovom periodu poznate su i pod imenom druga neprijateljska ofanziva (v.). U toku ovih borbi po odluci Vrhovnog štaba glavnina partizanskih jedinica izvršila je čuveni igmanski marš, pri tome je veliki broj boraca stradao od hladnoće, nestašice hrane i odeće. Ali glavnina snaga izvukla se iz neprijateljskog obruča i u oslobođenom Cajniču 1. marta 1942. stvorena je Druga proleterska brigada. Sada je na teritoriji istočne Bosne, Hercegovine i Crne Gore stvorena nova slobodna teritorija, što je prinudilo neprijatelja da ponovo krene u ofanzivu. Od 15. aprila do kraja novembra 1942. vodile su se veoma teške borbe na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Ove operacije poznate su i pod imenom treća neprijateljska ofanziva (v.) Glavnina partizanskih jedinica uspešno se probila iz neprijateljskog obruča i prodrla u Crnu Goru i Sandžak. U toku ovih borbi stvorene su i nove brigade: Treća sandžačka i IV i V crnogorska. U jeku ove ofanzive neprijatelj je preduzeo operacije i na planinu Kozaru. Tu je bilo oko 3 000
NARODNOOSLOBODILACKI
partizanskih boraca koji su štitili više desetina hiljada izbeglica od ustaškog terora. Kozara je bila opkoljena trostrukim obručem, borbe su vođene u toku juna i jula 1942. U jeku tih borbi prvi put su upotrebljeni avioni 21. maja 1942. godine, koji se dan danas slavi kao praznik Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Neprijatelj je uspeo da zarobi veliki broj žena, staraca i
NARODNOSTI U NOR
457
ljada boraca i da se stvore nove jedinice. - Krajem 1943. god. na slobodnoj teritoriji 29. novembra 1943. u prisustvu 42 delegata došlo je do istorijskog 2. zasedanja AVNOJ-a (v.). Njemu su prethodila osnivanja sličnih organa širom zemlje. U tom međuvre menu bitno se izmenio i međunarod ni položaj Jugoslavije, jer saveznici sve više obraćaju pažnju usamljenoj borbi miših naroda, dolaze i prve vojne misije, upućene Vrhovnom štabu. Od septembra 1943. do marta 1944. oslabljeni neprijatelj, čiji je poraz bio vidljiv, preuzeo je novu ofanzivu koja se bitno razlikovala od prethodnih: više nije težio da opkoli glavninu već je došlo do borbi na čitavoj teritoriji Jugoslovije, koja je najvećim delom bila oslobođena. Ova ofanziva poznata je kao 6. neprijateljska ofanziva (v.). Pošto su svi pokušaji neprijatelja da likvidira glavninu partizanskih jedinica ostali bezuspešni, nemački fašisti su sada pripremili poslednju ofanzivu u težnji da des&ntom zarobe vrhovnog komandanta koji se u tom momentu nalazio u Drvaru. To je poznati desant na Drvar, koji se odigrao na rođendan
O
NARODNOSTI U NOR
J. B. Tita, 25. maja 1944. god. i ova operacija poznata je i pod imenom 7. neprijateljska ofanziva (v.). Poslednji pokušaj neprijatelja ostao je bez rezultata. Sada je NOVJ bila ta koja je prešla u ofanzivu u cilju potpunog oslobođenja zemlje. U toku septembra 1944. g. došlo je do spajanja sa jedinicama Crvene armije u istoč noj Srbiji i do zajedničkih operacija u cilju oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1944. Beograd je bio oslobođen, a VŠ sa drugom Titom prešao je u Beograd. Prvog marta 1945. god. vojska je dobila ime Jugoslovenska armija, a vrhovni štab Generalštab. Posle proboja sremskog fronta, marta 1945. god., došlo je do završnih operacija za oslobođenje zemlje. Neprijateljske i kvislinške snage kapitulirale su na našoj teritoriji tek 15. maja 1945. godine iako je drugi svetski rat bio završen već 9. maja 1945. god. NARODNOSTI U NOR-u, u sastavu NOVJ borili su se brojni pripadnici narodnosti u našoj zemlji. Njih je privukla pravilna politika KPJ o nacionalnom pitanju i pravedni napredni ciljevi NOR-a. Postojale su brojne jedinice raznih narodnosti, formirane na čitavoj teritoriji naše zemlje, na pri-
#eprjjatej/slrs uporišta
~ Oslobf?đena terlborj/e 1·~„. - .~ ': „:·· j Polvo.slobot/ene beriborf/D O
50
/00
JSO
Oslobođena i poluoslobođena teritorija za vreme Drugog zasedanja A V NOJ-a u novembru 1943. godine
NARODNJAŠTVO
458
mer, posebni češki bataljon, zatim, brigada „Jan Žiška", mađarska brigada „Šandor Petefi'', brojne brigade Albanaca, zatim, poljski, ruski, austrijski bataljoni, pa čak i nemačka partizanska četa „Ernest Telman". U toku oslobodilačkog rata na našoj teritoriji stvorene su i bugarske partizanske jedinice (bataljoni „Hristo Botev" i „Georgi Dimitrov"). Kod nas je takođe formirana 1. i 2. sofijska partizanska brigada, koje su kasnije prešle u Bugarsku da bi se borile protivu fašističke vlade. Posle pada Musolinija (1943), stvorene su brojne italijanske partizanske jedinice u sastavu NOVJ. Najpre su to bila 4 bataljona, zatim brigada „Italija" i 2 divizije „Garibaldi". Posebnu pomoć KPJ je ukazala pri organizovanju oružanog ustanka albanskog naroda. NARODNJAšTVO, revolucionarni pokret u Rusiji zasnovan na radu intelektualaca u narodu u cilju njegovog buđenja i prosvećivanja; Cilj narodnjaka bio je i sopstveno intelektualno i moralno usavršavanje, a metode borbe bile su u individualnom teroru. Narodnjaci se javljaju posle ukidanja kmetstva (1861), a najviše deluju između 1870. i 1890. god. Njihova središnja organizacija bila je „Zemlja i volja". S pojavom radničkog i socijalističkog pokreta narodnjaštvo postepeno slabi ili prima modernije koncepcije (pojava „socijalista-revolucionara", Kerenski i njegova -grupa i dr.). Glavni ideolog narodnjaka bio je Petar Lavrov (v.), koji je na svoje sledbenike izvršio snažan uticaj svojim Istorijskim pismima, u kojima je izrazio ideju da je osnovna revolucionarna :>naga Rusije seljaštvo, a ne radnička klas<1. Narodnjačku ideologiju kritikovao je već Černiševski, zatim Plehanov, a konačno je učinio bespredmetnom V. I. Lenjin. U oktobarskoj revoluciji narodnjaci mahom prelaze na stranu reakcionarnih sna.-, ga. NASER, Gamal AbdeJ (1918), predsednik Ujedinjene Arapske Republike. - Po završetku vojne škole u Kairu 1938. nalazi se na različitim vojnim dužnostima. U toku rata sa Izraelom (1948-49) uzeo je aktivno učešće. Jedan je od boraca oslobođe nja Egipta ispod engl. dominacije i G Abd N organizator tajnog ama1 e1 aser udruženja „Slobodnih oficira". Inicijator je drž. udara 23. jula 1952. upravljenog protivu kra-
NAUČNI
SOCIJALIZAM
lja Faruka koji je svrgnut 1953. i time ukinuta monarhija. 1954. postaje predsednik vlade, a u nov. iste godine, posle smenjivanja generala Nagiba, N. je postao i vršilac dužnosti predsednika Republike. Posle dugih pregovora 1954. sklopio je sporazum sa Engleskom o evakuaciji britanskih vojnih snaga iz zone Sueckog kanala. Učesnik je konferencije u Bandungu (1955), sledeće 1956. izabran je za predsednika Egipatske Republike. Iste godine je sproveo nacionalizaciju Sueckog kanala, što je u jesen iste godine dovelo do napada na Egipat udruženih englesko-francuskih-izraelskih snaga. Posredovanjem OUN-a strana intervencija je bila okončana. Sproveo je ujedinjenje Sirije sa Egiptom. U danima nove izraelske agresije na Egipat (jun 1967), koja se završila neuspešno po Egipat, Naser je bio dao ostavku ali je na pritisak st. tu ostavku povukao. Danas je predsednik Ujedinjene Arapske Republike i jedan od zagovornika miroljubive i aktivne koegzistencije. NATURALNA PRIVREDA, oblik proizvodnje u kome se proizvodi samo za podmirenje potreba jednog gazdinstva, a ne za tržište. Ovakav način proizvodnje javlja se u robovlasničkom poretku i u rano feudalno doba. Zbog primitivnosti sredstava za proizvodnju seljaci su proizvodili samo onoliko koliko je potrebno da zadovolje svoje lične potrebe i zahteve svojih gospodara. Vladarevi vazali su, umesto plate, dobijail posede naseljene seljacima, koji su im davali deo svojih proizvoda ili radili na njihovim imanjima. Svako vlastelinstvo proizvodilo je ono što mu je bilo potrebno, stoga je N. P. bila zatvorenog tipa, bez veze sa spoljnim svetom. Novca je bilo malo; proizvodi koji su ne-lostajali (so, npr.) dobijali su se razmenom dobara na seoskim vašarima. U robovlasničkom poretku i rano feudalno doba trgovina ipak nije bila isključena u potpunosti. Jaki trgovač ki pomorski sredozemni gradovi trgovali su sa Istokom, ali taj promet nije imao odlučujući značaj za privredni život sveta toga vremena. Naturalna privreda označava zaostalost i primitivnost u proizvodnji, te se i danas javlja u ekonomski zaostalim zemljama. NAUCNI SOCIJALIZAM, u stvari marksistička koncepcija socijalizma, za razliku od utopijskog socijalizma (v.), koji je težio za društvenom jednakošću ali nije uočavao značaj klasne borbe i ulogu proletarijata u stvaranju besklasnog društva; zasnovan je na izučava nju zakonitosti društveno-ekonomskog razvitka uopšte, a kapitalizma poseb-
NAVIGACIONI AKTI no. U zavisnosti od stepena razvijenosti proizvodnih snaga društva dolazi do zaoštravanja klasnih borbi i do revolucionarnih smena društveno-ekonomskih formacija. Prema tome, do socijalističkog i besklasnog društva dolazi posle klasne borbe buržoazije i proletarijata i proleterskih revolucija, a to je u zavisnosti od razvitk~ kapitalističkih odnosa i stepena ko.ii oni dostignu. NAVIGACIONI AKTI (engl. Acts of Navigation), zakonski propisi koje je Engleska donosila da unapredi svoje po: morstvo od 1381. do 1849. god. Prvi akt, koji je doneo Ričard II, zabranjivao je engl. podani~ima da uyoze i izvoze robu na tuđim brodovima. Posle akata iz 1390, 1485. i 1532. god. veoma značajan akt izdao je O. Kromvel (Cromwell) 1651. god. Ovim aktom evropski brodovi su mogli dovoziti u engl. luke samo robu svoje zemlje, dok su robu iz drugih kontinenata mogli dopremati jedino engl. b~odo>;i; roba iz Engleske mogla se izvoziti samo engl. brodovima. Ovim je sprovođena politika pomorskog protekcionizma, što je omogućilo Engleskoj da stvori snažnu flotu i da se razvije u najveću svetsku pomorsku i kolonijalnu silu. Takva politika posebno je došla do izražaja u aktu iz 1660. god., koji je, uz dopune novim aktima (1662, 1664, 1793, 1808, 1822), ostao. na snazi do 1849. god„ kad je usvo.ieno načelo slobodne trgovine. _ NAZOR, Vladimir, knjiž. (Postire na Braču, 30. maj 1876 Zagreb 19. juni 1949). - Detinjstvo je proveo na Braču. Posle završetka realke u Splitu upisao se na Filozofski fakultet u Gracu grupa prirodnih nauka. Sa nepunih 20 godina, kao đak srednje škole boraveći u Splitu, štampao je prve pesme. Kao profesor služio je u Splitu, Zadru, Pazinu i Kopru a zatim u Kastavu kada ie 1909. god. postavljen za direktora: - Po završetku 1. svetskog rata prešao je iz Istre u Zagreb, i radio kao profesor učiteljske škole a od 1927. bio je direktor gimnazije u Sušaku da sledeće godine pređe u Crikvenicu. Ponovo 1931. dolazi u Zagreb, gde biva postavljen za upravitelja Dečijeg sirotišta a sledeće godine za direktora gimnazije. Već 1933. penzionisan je iako nije imao pune godine službe. Od početka rata i revolucije aktivno se priključio borbi naših naroda. Krajem 1942. god. u svojoj 66. god., zajedno sa pesnikom Ivanom Goranom Kovačićem, pridružio se partizanskim jedinicama. Bio je svedok herojskih borbi na Neretvi i Sutjesci, što je opevao u nekoliko knjiga i opisao (dnevnik „S partizanima") itd. U toku 1943. god. bio je iza-
459
NEHRU
bran za predsednika ZAVNOH-a. a_ ~a tim je postao i predsedni_k Prez~diJu ma Sabora NR Hrvatske i na toJ dužnosti ostao do smrti. Njegova knjiž. delatnost traj'.lla je . preko. 5 decenija i za sobom Je ostavio broJne radove. Pisao je lirske i epske P~~me; pripovetke, romane, putopi~e •• pnce i pesme za decu, rasprave i c~anke ~ knjiž. i književnicima a bav10_ .•se i prevodilačkim radom. U knJiZ. se javio 90-tih godina u vreme k<:?a se i.i hrvatske oblasti javljaju uticaJi zap. modernih strujanja (simbolizam, dekadencija). Prva zbirka, „Slovenske ~e-; gende'', pojavila se već 1900, u k?JOJ su obrađeni motivi iz slovenske mito-; logije. Na ovaj epos je nadove~an i epos „Zivana" u kojem je kroz l~kove iz slovenskog mitološ~og . sveta „izneo svoja shvatanja i mastanp .o _zivo!~· svoju ljubav prema prirodi ispolJ~O je u „Lirici". Posle ovih radova dao Je još niz epsko-lirskih sastava, a odl~s kom u partizane još u toku rata zbirku Pesme partizanske" „Legenda o drugu 'Titu". - V. Nazor je bio ~. autor brojnih proznih tekstova od koJih, pre svega, treba istaći pos~b?-o uspele re~ alističke priče iz detmJstva (Krvavi dani Veli Jože, Boškarina i dr.). Godina~a je radio kao dečiji i omladinski pisac, pokazujući izv~nre~~u moć uživljavanja u psihu mladih bica. Značajni su njegovi rad~:'! literari;io-; -istorijske rasprave, knJiz. o~ledi . i članci u kojima je iznosio SVOJ~ originalne sudove (Eseji i članci I-II 1942; Na vrhu jezik.a i pera. 1942; Eseji, članci i polemike, 1950 i dr.). Bio je poznati prevodilac sa srpskohrvatskog na italijanski. NEDIC, Milan, armijski general kraljevske jugosl. vojske, Grocka 20. avg. 1877 - Beograd 4. feb. 1946. - U 1: svetskom ratu komandovao pukom i brigadom. Posle 1. svetskog rata k~ mandant divizije, komandant ~· armije i načelnik Glavnog generalstab<:· U nekoliko vlada bio je ministar VOJSke i mornarice. U apr. ratu bio je ko~andant 3. grupe armija. Kao simpatizer Ljotićeve organizacije „Zbor'_', posle kapitulacije Jugoslavije, stavlJa se u službu nem. okupatora. Od 29. avg. 1941. bio je predsednik kvislinške srpske vlade u okupiranoj Srbi.i_i. Za. borbu protiv NOV i POJ formirao Je po nalogu Nemaca Srpsku državnu stražu i Srpski dobrovoljački korpus. Po oslobođenju Beograda pobegao sa Nemcima ali predat našim vlastima. Iz straha od odgovornosti za poč~nje~e zločine izvršio samoubistvo dok Je bio pod istragom. NEHRU, Džavaharlal, indijski drž. (Allahabad 14. jun 1889. Delhi 27. maj 1964). - Diplomirao je prava na
NEJ
460
Kembridžu. Po povratku u Indiju prvo se bavi advokaturom, a zatim postaje član Indijskog nacionalnog kongresa. Godine 1918. izabran je u Sveindijski kongresni komitet za sekretara Indijske Home Rule Lige. Od 1929. N. je generalni sekretar Sveindijskog kongresnog komiteta, a 19291930, 1936-1937, 1946, 1951-1954 pre·
dsednik Indijskog nacionalnog kongresa. Od rane mladosti pristalica i bliski saradnik Gandija. Zbog svoje aktivnosti više je puta hapšen. Proveo je Džavaharlal Nehru oko 10 god. u britanskim zatvorima. Godine 1946. N. postaje potpredsednik a zatim predsednik vlade i ministar spoljnih poslova privremene vlade Indije kao britanskog dominiona. God. 1950. N. postaje prvi predsednik slobodne Indije. U unutrašnjoj politici N. se istakao kao borac protiv kastinskog sistema i za takozvani indijski put u socijalizam. U spoljnoj politici N. je jedan od najistaknutijih pobornika vanblokovske politike i načela miroljubive koegzistencije. Jedan je od inicijatora azijsko-afričke konferencije u Bandungu i konferencije nesvrstanih u Beogradu i Kairu. Kao osvedočeni prijatelj Jugoslavije bio je više puta u prijateljskoj poseti. NEJ, Mišel (Ney, Michel, 1769-1815), franc. vojskovođa za vreme revolucije i Napoleona, maršal od 1804. god. Istakao se u bitkama kod Elhingena, Jene, Ajlaua, Borodina i Lajpciga. Priključio se Napoleonu za njegove vlade od 100 dana i komandovao gardom kod Vaterloa. Osuđen je i streljan. NEKER, Zak (Necker, Jacques, 17321804), bankar i političar, ministar finansija za vreme Luja XVI. Pošto je kralj uklonio Tirgoa (v.) s položaja generalnog kontrolora 1776. god„ na njegovo mesto uskoro je postavio uglednog ženevskog bankara Nekera. Ovaj je dobro poznavao unutrašnje prilike u Francuskoj, pa je njegova prva mera, koja je imala za cilj ozdravljenje drž. finansija bila uperena protiv rasipništva kraljevog dvora o čemu je podatke izneo u javnost. Zbog toga je bio otpušten iz službe, ali je ponovo postavljen za ministra finansija 1788. god. Njegovim povratkom na visoko i odgovorno mesto u drž. administraciji nije moglo da poboljša finansijsko stanje u zemlji. Kritične 1789. god. opet je dobio otkaz u ruke, što je izazvalo nezadovoljstvo
NEMACKI SAVEZ
širom Francuske. Ipak, kralj je na njegov predlog odobrio saziv drž. staleža. Vraćen je na položaj posle pada Bastilje, ali se uskoro povukao iz polit. života. Umro je u švajcarskoj. NEKROPOLA, groblje u preistorijsko i ant. doba. Arheološkim iskopavanjima otkrivene su mnoge N. u kojima je pronađen dragocen materijal za upoznavanje vremena u kome su nastale. NELEPICI, hrv. srednjovekovna vlasteoska porodica; držala je posede u kninskoj i cetinskoj županiji. Prvi put se pominju 1244. Rodonačelnik N. vojvoda Nelipac, zajedno sa hrv. feudalcima odupro se ugarsko-hrvatskom kralju Karlu I Robertu, koji je hteo da slomi vlast hrv. velmoža. Ludovik I je is- • koristio Nelipčevu smrt (1344) i oduzeo udovici Vladislavi Knin, Počitelj i dr. utvrđenja, ostavivši joj Sinj sa cetinskom županijom. U toku ugarsko-mletačkog rata sin Nelipčev, lvan, bio je na ugarskoj strani i za zasluge u ratu Ludovik I ga je imenovao za kneza Vrbasa i Sane. Najviši uspon dostigla je porodica N. pod Ivanišem, sinom Ivanovim. On je bio ban Hrvatske, više puta knez Trogira, knez Šibenika i doživotni knez Splita. Pomagao je Zigmunda Luksemburškog u borbi protiv Ladislava Napuljskog. Kako nije imao muškog naslednika .Zigmund Luksemburški je 1434. razdelio njegove posede svojim pristalicama i time se ugasila porodica Nelipića. NELSON, Horacio (Nelson, Horatio, 1758 -1805), engl. admiral, jedan od najvećih pomorskih stratega u istoriji. Onemogućio je ostvarenje cilja Napoleonovog pohoda na Egipat (v.). God. 1798, kod Abukira, uništio je francusku, a god. 1805, kod Trafalgara (v.) francusko - špansku flotu. Nijviše njegoHoracio Nelson vom zaslugom onemogućena je franc. invazija Britanskih ostrva. Učestvovao je u 140 bitaka i 40 puta bio ranjavan: izgubio je oko, zatim desnu ruku; kod Trafalgara ranjen je smrtno. NEMACKI SA VEZ (Der Deutsche Bund), ukidanjem Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti 1806. god„ kad je Napoleon I prinudio cara Franca II da se odrekne titule rimskog imperatora i proglasi se za austr. cara, od zapadnih delova Nemačke obrazovan je Rajnski Savez, koji je bio pod franc. uticajem i u kojem su izvršene krupne reforme u smislu ukidanja feudalizma. Time je započeo proces sjedinjavanja nem. država. Odlukom
NEMACKI VITEŠKI RED
461
Bečkog kongresa broj nem. država sveden je na 39. One su obrazovale tzv. Nemački Savez pod predsedništvom Austrije i sa Pruskom kao najjačom nem. državom. Članovi Saveza bili su i engl. kralj (kao kralj Hanovera), danski kralj (kao vojvoda Holštajna) i holand. kralj (kao veliki vojvoda Luksemburga). Delegati nem. država rešavali su zajedničke poslove u Saveznoj skupštini u Frankfurtu. Savez je osobito ojačao posle 1834. god. kad je pod vodstvom Pruske osnovana nemačka carinska unija, u koju nije uključena Austrija (čime je počelo njeno potiskivanje iz Nemač ke). Do izvesnog približavanja nemač kih zemalja došlo je 1848. god. sazivom Opštenemačkog parlamenta u Frankfurtu (v. Frankfurtski parlament) koji je trebalo da reši pitanje nemačkog ujedinjenja. Nemački Savez je obnovljen 1850. god. Nastojanje Pruske da potisne Austriju iz Saveza dovelo je, najzad, do rata 1866. god. u kojem je Austrija poražena. Mirom u Pragu iste god. Austrija je pristala na likvidaciju Nemačkog Saveza i na reorganizaciju Nemačke bez njenog učešća. God. 1867. obrazovan je Severnonemački Savez pod pruskom hegemonijom. NEMACKI VITESKI RED ili TEVTONSIU RED, monaški kat. red, osnovan u palestini, za vreme 3. krstaškog rata (1189-1216) za negu bolesnika. Kasnije, od bolničkog monaškog reda postaje vojnički, odn. viteški red, koji je imao zadatak da se bori protiv nevernika. Kada su Turci na početku XII v. zauzeli Siriju i Palestinu, nemački viteški red se sklonio u Evropu, dobivši posede od mazovskog kneza Konrada, koji je hteo da ih iskoristi protiv paganskih Prusa. Godine 1237. ujedinio se nemački viteški red sa redom vitezova sv. mača i otpočeo sa osvajanjem Pruske i Baltika. Pokušaj ovog tevtonskog reda da prodre u Rusiju bio je sprečen od strane Aleksandra Nevskog u bici na Čudskom j. (1242). U periodu 1308-1410. tevtonci su posedovali baltičke zemlje, tj. svoju državu, kojom je upravljao veliki meštar. Pokušaj tevtonaca da osvoje Poljsku bili su osujećeni od strane poljskih, litavskih, ruskih i čeških snaga, pod komandom Vladislava Jagela, kod Grinvalda, odn. Tanenberga 1410. god. Posle tevtonskog poraza moć nemačkog viteškog reda je bila slomljena, nrodor na Baltik zaustavljen, a kasnije (od 1466) red priznaje vrhovnu vlast Poljske, da 1525. njihovi posedi pripadnu pruskoj porodici Hoencolerna. NEMACKO CARSTVO, tzv. DRUGI RAJH, ujedinjena nemačka država kojom su vladali carevi Viljem I (1871-
NEMACKO CARSTVO 1888, v.) i Viljem II (1888-1918, v.) iz dinastije Hoencolerna. U procesu ujedinjenja Nemačke između 1815. i 1871. god. glavnu ulogu odigrala je Pruska (v.), koja je ratom 1866. god. likvidirala Nemački Savez (v.) i istisnula Austriju iz zajednice nem. država. Tom prilikom Pruska je anektirala Hanover, Kurhesen, Nasau i Frankfurt, a zatim je 1867. god. pod svojim vodstvom formirala Severnonemački Savez (v.), u koji su još ušli Kraljevina Saska i deo Vojvodstva Hesen. Rukovodeći ujedinjenjem Nemačke sredstvima sile, O. Bizmark (Bismarck, v.) je najzad izazvao francusko-pruski rat (v.), u toku kojeg je, 18. jan. 1871. god„ u Versaju proglašeno ujedinjeno Nemačko Carstvo. F'rankfurtskim mirom (v.) iste god. Nemačka je od Francuske preotela Alzas i Loren i prisilila je na plaćanje velike ratne odštete, što je ubrzalo njen industrijski uspon. Nemačka je uređena kao savez država-monarhija s njihovim vladama i parlamentima i sa saveznom skupštinom, drž. savetom i kancelarom na čelu savezne vlade. Kao kancelar nove nem. države, Bizmark je vodio politiku ekonomskog protekcionizma, što je u početku izazvalo nestabilnost nem. bankovnog kapitala (krah Berlinske berze 1875), ali je ubrzo došlo do snažnog industrijskog uspona i stvaranja, finansijskog i monopolističkog kapitala. U unutrašnjoj politici Bizmark se oslanjao na savez junkera i krupne buržoacije nastojeći na učvršćenju nem. jedinstva, zbog čega je i poveo „kulturnu borbu" (Kulturkampf, v.) protiv katoličkog klerikalizma. God. 1878. njemu je pošlo za rukom da svenemačka skupština (Rajhstag) primi Izuzetni zažoazije nastojeći na učvršćenju nem. radnički pokret stavljen izvan zakona i koji je ukinut tek 1890. god. U spoljnoj politici, Bizmark je pre svega radio na izolovanju Francuske, kojoj je 1875. god. ponovo pripretio ratom, ali su ga u tome sprečile engl. i rus. vlada. Posle Berlinskog kongresa (1878), čije su odluke umnogome zavisile od Bizmarka, Nemačka je 1879. god. sklopila defanzivni savez sa Austro-Ugarskom, koji je bio uperen protiv ruskih pretenzija na Balkanu i protiv Francuske. Kad je 1882. god. ovom savezu pristupila Italija, stvoren je tzv. Trojni savez, koji će posle Bizmarkovog odstupanja 1890. god. preći u imperijalističku ofanzivu. Iako je vodio evropsku politiku i nije nastojao na kolonijalnim osvajanjima, Bizmark je 1885. god. bio inicijator tzv. Berlinske konferencije na kojoj je rešavan problem Konga; pored toga, pojedine nem. kompanije osnivaju svoja uporišta u zap. Africi, čime počinje stvaranje nem. kolonija!-
NEMACKO-GRČKI
RAT
462
nog carstva. Posle 1890. god. Nemačka sasvim otvoreno ulazi u imperijalističku ekspanziju: konačno na pušta savez s Rusijom ne obnovivši Trojecarski savez i izaziva antagonizam Engleske ekonom. i polit. prodiranjem na Istok. (Drang nach Osten), izgradnjom ratne flote i stvaranjem kolon. carstva u Africi i na Dalekom istoku. Pored toga, ona je podržavala politiku Austro-Ugarske na Balkanu i sve više predstavljala pozadinu njene agresije. Time će se stvoriti tzv. nemačka opasnost pred kojom će doći do približavanja Francuske, Engleske i Rusije i stvaranja drugog imperijalističkog bloka, Velike Antante. Slom Nemačke u 1. svet. ratu praćen je revolucionarnim nemirima. 5. okt. 1918. god. formirana je demokratska vlada sa zadatkom da zaključi primirje i spreči izbijanje revolucije. Monarhija je svrgnuta 9. nov., a dva dana kasnije Nemačka je potpisala bezuvetnu kapitulaciju. Mandat za sastav vlade dobio je vod Socijaldemokratske stranke Fridrih Ebert. Time. je započeo period Vajmarske Republike (v.), koja je započela svoj život likvidiranjem proleterske revolucije. NEMAČKO-GRČKI RAT 1941, trajao je od 6. apr. do kraja istog meseca. Dok se napadnuta Grčka uspešno suprotstavljala fašističkoj Italiji (napad je izvršen 28. okt. 1940), nem. vrhovna komanda u vezi sa događajima u Jugoslaviji i svojim planom napada na SSSR, u težnji da eliminiše balkanski front i pomogne svom tučenom savezniku Italiji, preko teritorije Bugarske, izvršila je napad na Grčku. Koristeći, njenu lVIetaksasovu liniju (granica prema Bugarskoj), jer se većina grč. trupa nalazila na frontu prema Albaniji, znatne nem. snage probile su ovu slabo hranjenu liniju. Koristeći brzi slom Kraljevine Jugoslavije, prodirući preko Makedonije, nem. trupe su prodrle i sa severa u Grčku. To je uticalo da u prvoj polovini apr. grč. armija u Istočnoj Makedoniji i Trakiji kapitulira. Druga kolona nem. trupa prodrla je iza leđa grč. jedinicama u Albaniji i n.iih nrinudila na kapitulaciju 24. apr. 1941. Slabe britanske snage u Grčkoj napustile su teritoriju Grčke koju su do krAia aorila okupirale nem. snage. NEMACKO-POLJSKI RAT 1939, počeo je nauadom na Poljsku 1. sePt. 1939. a završio se kapitulacijom polj. vojske 2. okt. 1939. - Posle brzog zauzimanja Čehoslovačke n:a redu je bila Poliska. Poljski vladajući krugovi bili su uljuljkivani u ubeđeniu da im od Nemačke ne nreti neposredna onasnost već od SSSR. Malo su pažnje obraćali sve agresiviniiim izjavama Hitlera, ne pouzdavajući se u savez sa SSSR. Koristeći nebudnost polj. vlade Hitler je i
NEMANJA
ovom prilikom iskoristio momenat iznenađenja. U ranim jutarnjim časovi ma 1. sept. 1939. sa oko 60 divizija, uz pomoć dve vazdušne flote (oko 1400 aviona), uz žestoko bombardovanje naseljenih gradova izvršena je invazija na Poljsku. Napad na Poljsku označio je i početak 2. svetskog rata. Poljska se napadaču oduprla sa samo 45°/o ukupnih snaga jer je iznenadni napad omeo izvođenje potpune mobilizacije. Ogromna nadmoćnost u ljudstvu i ratnom materijalu ubrzo je došla do izražaja u korist Nemačke. Posle žestokog i herojskog otpora kod Kutna (10. sept.), front je bio probijen a glavnina polj. vojske opkoljena. Poziv Nemačke o predaji Varšave (16. sept.), koja je bila opkoljena, Poljaci su odbili. Uz upotrebu avijacie Varšava je bila skoro potpuno uništena i zauzeta. 17. sept. Crvena armija je ušla u Poljsku sa istoka i zaposela oblast zap. Belorusije i zap. Ukrajine. Nekoliko dana kasnije predala se odbrana tvrđave Modlina, kao i posade u dr. mestima. U ratu koji je trajao 35 dana Poljska je izgubila 620 000 vojnika, od kojih preko 66 000 mrtvih i preko 130 000 ranjenih. Napad na Poljsku, vlade Francuske i Engleske, posle upućenog ultimatuma Nemačkoj i negativnog odgovora, uzele su kao povod i 2. i 3. sept. objavile rat Nemačkoj. Ovim je 2. svetski rat započeo. NEMANJA, Stefan (vladao od 1170. do 1196, umro 1200), raški veliki župan, osnivač dinastije Nemanjića i nezavisne raške države. Posle pobede vizant. cara Manojla I Komnina nad Ugrima i osvajanjna dela Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Raške, car je smenio s položaja u Raškoj velikog župana Desu, a zemlju podelio sinovima vlastelina Zavide. Najstariji sin Tihomir, veliki župan, upravljao je Raškom, a njegova braća su priznavala njegovu vlast i upravljala pojedinim oblastima. Stracimir je držao zemlje oko Zap. Morave, Miroslav Hum, a S. N. zemlje oko Ibra, Toplice, i Dubočice (oko Leskovca). Protiv Tihomira se pobunio njegov najmlađi brat Nemanja, zbacio ga s prestala, ali je veliki župan, uz pomoć vizant. vojske, pokušao da se vrati na vlast. U bici kod Pantina na Kosovu Tihomirova voiska je poražena, a on se udavio u r. Sitnici (1270). Došavši na vlast Nemanja je pokušao da se uz pomoć Ugarske i Mletačke oslobodi potpuno Vizantije, ali je ostao usamljen, te se morao predati Manojlu Komninu, koji ga je odveo u Carigrad, kao taoca. Nemanja je obećao caru da će mu biti veran vazal, te je vraćen u Rašku i postavljen za velikog župana. Kao vizant. vazal učestvovao je sa carskom vojskom u bici kod Mirioke-
NEMANJIĆI
463
NENADOVIC
falona (1176). Sve do smrti Manojla I da očuva carstvo i njegovom smrću Komnina bio je lojalan vazal i posvegasi se porodica Nemanjića. Za vlade tio se jačanju drž. vlasti i progonu boN. Raška je dostigla ekonom., polit. i kult. procvat. Mnogobrojni manastiri, gumila. Posle smrti Manojla Komnina (1180) oslobodio se vazalnih obaveza i pravni dokumenti, književna i umetuz pomoć Mađara i krstaša 3. krstaškog nička dela svedoče o snazi srp. drž. u rata osvojio zemlje između Zap. i Vel. doba vlade ove porodice. - Najznačaj Morave, oblasti Vranje, Kosovo i Menije ličnosti i vladari iz ove dinastije tohij u, Zetu sa gr. Kotorom, Barom, su Zavida, otac Nemanjin, Zavidini sinovi: Tihomir, Stracimir, Miroslav i Ulcinjem i Skadrom i ravnicu sev. AlNemanja (vlada 1170-1196), Vukan banije. Kada su u Vizantiji završeni (1195-1208), Stefan Prvovenčani, raški građanski ratovi, nastali posle Manojkralj (vladao od 1196 do 1227), Rastko, love smrti, na vlast je došao novi car odn. Sava, prvi srpski arhiepiskop, RaIsak Anđel. Car je preduzeo pohod dosiav (raški kralj 1227-34), Vladislav protiv Raške i na Juž. Moravi je došlo (raški kralj vlada 1234-43), Uroš I do poraza raške vojske. No, Vizantija (raški kralj vlada 1243-76), Dragutin, nije bila snažna da iskoristi raški poraz, pa je sklopljen mir bez ikakvih (raški, a potom srp. kralj 1276-82), Miliitin (raški kralj od 1282 do 1321), teritorijalnih pramena, a Nemanjin Stefan Dečanski (raški kralj 1321srednji sin Stefan se oženio sinovicom 1331), Diišan (raški kralj 1331-1345, vizant. cara. Godine 1196. Nemanja se srp. car 1346-1355) i Uroš I (srp. car povlači sa prestala, ostavivši upravu 1355-71). nad Raškom Stefanu, a najstarijem sinu Vukanu ostavio je da vlada Zetom, NENADOVIĆ, Aleksa (oko 1749Trebinjem, Toplicom i Metohijom. Ne1804) obor-knez u valjevskoj nabiji manja je sagradio mnoge manastire, pred 1. srpski ustanak. Bio je frajkorkao: Hilandar (Sv. Gora), Đurđeve stuski oficir u austrijsko-turskom ratu pove, Studenicu i dr. Umro je 1200. 1788-1791. Jedan je od organizatora god. u Hilandaru, kao monah Simeon pripreme bune protivu dahija. Dahije Mirotočivi. Crkva ga je proglasila za su uhvatile njegovo pismo au~tr. masveca. O Nemanjinom životu napisali joru Mitezeru i iz njega saznali o prisu biografije njegovi sinovi Sava i premama bune. To pismo je bilo jedan Stefan. od povoda za seču knezova u kojoj je NEMANJICI, srp. vladarska porodica; stradao i Aleksa Nenadović. upravljala je Raškom, odn. Srbijom od NENADOVIĆ, Jakov (oko 1765-1836), 1180. do 1371. Dobila je ime po njebrat, u seči knezova ubijenog, kneza nom osnivaču Stefanu Nemanji. - ZaAlekse. U 1. ustanku jedan od najisvidini sinovi Tihomir, Miroslav, Strataknutijih srp. vojvoda i zapovednik cimir i Nemanja vladali su srp. zemvaljevske, šabačke, užičke i sokoske ljama kao vizant. vazali. Protiv svog nabije. Jedan je od glavnih protivnika brata ustao je najmlađi brat Nemanja Karađorđeve lične vlasti. Kada je Kai ovladao Raškom. Iako je jedno vreme rađorđe likvidirao svoje protivnike, Javladao kao vazal Manojla Komnina, kov se povukao, prihvativši ponuđeno Nemanja je osamostalio rašku drž. rnesto popečitelja unutrašnjih poslova. (1180) i osvojio zemlje između Zap. i 1813. izbegao u Rusiju, gde je živeo do .Tuž. Morave, oblasti oko Vranja, Ko1831, kada se vratio u Srbiju. sova i Metohije, kao i Zetu i sev. AlNENADOVIĆ Matija, prota (1777-1854), baniju. Naslednik Nemanjin, Stefan vojvoda, ustanički diplomata, državnik Prvovenčani, uzdigao je Rašku na stei pisac. Kao sin kneza Alekse u mlapen kraljevine (1217), a najmlađi sin dosti postao je sveštenik i uživao ugled Sava (Rastlrn) izvojevao nezavisnost mudra i staložena čoveka. U 1. srp. srp. crkve (1219). Sinovi Stefana Prvoustanku sa stricom Jakovom organizator je ustanka u zap. Srbiji. 1804. predvenčanog, Radoslav i Vladislav bili su vodi ustaničku delegaciju u Rusiju. Prbug. odn. epirski vazali, dok se naj- . vi je predsednik Praviteljstvujuščeg mlađi Uroš I oslobodio stranog uticaja sovjeta srpskog. Učestvovao je u mnoi samostalno vladao. Pod kraljem Migim borbama. 1 ustanka kao jedan od lutinom Raška se proširila u Povardaruticajnih vojvoda. Posle propasti usju, a za vlade cara Dušana dostiže tanka razvija živu aktivnost u Beču, svoj najviši uspon. Granice srp. carstva gde su zasedale velike sile na kongreprostirale su se od Dunava do Korintsu. Pokušaj prote Mateje da zaintereskog zaliva na jugu, na istoku do r. suje velike sile za rešenje srp. pitanja Meste, na zapadu do r. Drine i Jadranije uspeo. Posle 2. ustanka dolazi u na. Srpska drž. je proglašena careviSrbiju. Uzima učešća u borbi ustavonom (1346), a arhiepiskopija podignuta branitelja protiv kneza Miloša. Napisao na stepen patrijaršije. Smrću cara Duje memoare o svojoj delatnosti, koji šana nastupa raspad carstva; njegov predstavljaju dragocen izvor za istor. Srbije početkom XIX veka. nesposobni sin Uroš I nije bio u stanju
NEOKOLONIJALIZAM
464
NERETVLJANI
NEMANJ1ĆA
GENEALOGIJA Z A V
TIHOMJR
D A
STRACIMIR
MIROSLAV
NEMANJA VELIKI ŽUPAN (vlada 1170-1196„umro1200.)
STEF AN PRVOVENČ ANI
VUKAN ZETSKI KRALJ Cvlada1195-1208.)
RASTKO (SAVA) PRVI SRPSKI ARHIEPISKOP
KRALJ RAŠKE (vlada 1196 -1227.l
I
r
DMITAR
1
l
RADOSLAV
VLADISLAV
KRALJ i227-34.
KRALJ 1234 - 43
1
UROŠ KRALJ 1243-76.
/"\:
VRATISLAV
!
STE FAN DESA
!
I
MILUTIN
DRAGUTiN KRALJ 1276-82.
KRALJ 1282-1321.
I
VRAT KO
VLADISlAV
KONSTANTIN
STEFAN DEČANSKI KRALJ
1321-31.
DUŠAN
SIMEON
KRALJ 1331-45. CAR 1346-55.
I
UROŠ I
MILICA žena Lazara
CAR 1355 -71.
.
HREBELJANOVICA
NEOKOLONIJALIZAM, termin N. uputrebljava se da bi se označila politika kapitalističkih drž., bivših kolonijalnih sila, prema tek oslobođenim zemljama, bivšim kolonijama, koja teži da ovekoveči povlašćeni položaj ovih sila u zemljama koje su ranije bile pod njihovom upravom. Međutim, pod N. u širem smislu se podrazumeva politika i privredno razvijenih kapitalističkih drž. prema zemljama zaostalim u privrednom razvoju. Osnovno obeležje politike N. je da ona formalno priznaje suverenitet i teritorijalni integritet ovih zemalja, a faktički vrši na razne načine pritisak na njihov ekonom„ polit. i soc. razvitak u pravcu njegovog što čvršćeg vezivanja za kapitalističke zemlje u celini. Neokolonijalizam je
produženje
imperijalističke
politike kadrž., u prvom redu bivših kolonijalnih sila. Jednu od prvih definicija N. dao je Program Savezu komunista Jugoslavije od 1958. godine. NEOLIT, v. Kameno doba. NERETVLJANI, slovenska plemena, naseljena u VII v. u prostoru od r. Neretve do Cetine i na o. Mljetu, Korču li, Braču i Hvaru. U rano feudalno doba bave se gusarenjem, dopirući do venecijanskih obala i ugrožavajući plovidbu po Jadranu. Pokušaji Mletaka da unište gusare-Neretvljane završili su se porazom i obavezom da će plaćati godišnji danak za slobodnu plovidbu morem. Tek za vlade venecijanskog dužda Petra III Kandijana Neretvljani su poraženi (1000) i time je njihova pitalističkih
NERON
465
pomorska moć i prevlast na Balkanu slomljena. NERON, rim. car (54-68). Za vreme njegove vladavine teror je dostigao kulminaciju. Svoje protivnike je bezobzirno proganjao i ubijao. Među najveće zločine ubrajaju se ubistvo majke, žene i učitelja Seneke. Vrhunac mahnitosti bilo je spaljivanje Rima za koje je optužio hrišćane s kojima se obračunao na zverski način. Zivot je završio samoubistvom, pošto ga je senat prethodno osudio na smrt. NESELRODE, Karl Vasiljevič (17801862), ruski min. spoljnih poslova 1816-1856. god. U početku je sprovodio reakcionarnu politiku Sv. alijanse. Od 1825. god. naročito se angažovao u rešavanju Istočnog pitanja, čime je ojačao ruski uticaj na Balkanu. Vrhunac njegovog delovanja predstavlja potpisivanje Jedrenskog mirovnog ugovora 1829. god. NESTOROV A HRONIKA, najstariji rus. letopis; napisao ga je Nestor (kraj XI i poč. XII v.). U hronici je prikazan razvoj rus. države od postanka do početka XII v. Letopisac Nestor se zalaže za jedinstvo feudalnih snaga, protiv međusobnih bojarskih razmirica, a za borbu protiv neprijatelja rus. države. Pored Hronike značajna Nestorova dela su čtenija o kneževima Borisu i Glebu i Žitije Teodosija. NESVRSTANE ili NEANGAŽOVANE ZEMLJE, termin nastao posle 2. svet. rata; podrazumeva skup zemalja koje nisu vezane za već formirane blokove. Jugoslavije i Josip Broz Tito bili su inicijatori politike nesvrstavanja zemalja i njihovog okupljanja u cilju obezbeđe nja trajnog mira i otvorene i iskrene saradnje među državama bez obzira na njihovo unutrašnje uređenje. Te zemlje nikako nisu novi blok koji dela mimo OUN, - one nastupaju u njenim okvirima i prema njenim deklarisanim principima. SFRJ je bila inicijato.r sazivanja Prve konferencije neangažovanih zemalja u Beogradu (v.), koja je održana od 1. do 6. sept. 1961. god. u prisustvu delegata 36. zemalja i brojnih posmatrača. Ovom konferencijom otvoren je put daljoj saradnji i broj zainteresovanih zemalja znatno je porastao. Posle Kairske konferencije nesvrstanih zemalja 1964, u toku 1969. god. u Beogradu je održana konsultativna sednica radi sazivanja nove konferencije. NETUNSKE KONVENCIJE, sklopljene su između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije 20. jula 1925. - U gradu Netunu ukupno je bila potpisana 31 konvencija, sa osnovnim ciljem da se normalizuju odnosi posle jugoslovensko-italijanskog ugovora sklopljenog u Rimu 27. jan. 1924, a pre toga ugovora sklop-
NEZAVISNA RADNIČKA
ljenog 23. okt. 1922. u Santa Margareti. Te konvencije obuhvataju sporazum o saobraćajnim pitanjima u vezi sa Rijekom, sporazum o imovini opštine Rijeka, sporazum o raspodeli voda i električne energije, sporazum o arhivima, sporazum o ribolovu itd., a s obzirom na to što je Rijeka ušla u sastav Italije. Zbog nepovoljnih uslova, Parlament u Jugoslaviji je NK ratifikovao tek 13. avg. 1928. Te konvencije, kao i svi sporazumi sa Italijom, u suštini su bili na štetu Jugoslavije, a takođe i dokaz njene nemoći. NEVESINJSKA PUŠKA, v. Bosanska-hercegovački ustanak. NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA, proglašena je 10. apr. 1941. kao kvislinška tvorevina Nemačke i Italije. U vreme kratkotrajnog rata (6. apr. do 18. apr. 1941) uz punu saradnju i zaštitu nem. vojske, malobrojni i neznatni ustaški pokret uz podršku Mačekove Hrvatske seljačke građanske zaštite, bivši pukovnik austrougarski, S. Kvaternik, proglasio je ovu kvislinšku tvorevinu. U sastav ove di1:ave pored Hrvatske, Slavonije i Srema, Bosne i Hercegovine, ušla je i Dalmacija, izuzev onih teritorija i ostrva koja su bila priključena Italiji. Nezavisnost kao i granice ove države bile su sasvim fiktivne. Stvarni gospodar u NDH bile su Nemačka i Italija, čije su trupe i okupirale celu ovu teritoriju. U toku rata ova drž. je bila instrument osovinskih planova bratoubilač kog rata u Jugoslaviji. Nekoliko stotina ustaša, koji su između dva rata našli utočište u Nemačkoj i Italiji, sada su postali stvarni i jedini gospodari života i smrti hiljade stanovnika ove „države". Posebnim ugovorom u Rimu (18. maja 1941) NDH se odrekla većeg dela Dalmacije i brojnih o. u korist Italije a politički i vojno i privredno se vezala za ovu zemlju. Teritorija NDH bila je podeljena u 2 okupacione oblasti, a faktički bila uključena u privredni polit. sistem Trećeg rajha. U toku svog postojanja ova drž. je bila prožeta i zatrovana nacionalizmom i šovinizmom i njena vođtsvo donelo je drastične mere progona i uništavanja Srba i Jevreja. U masovnom teroru, u zloglasnim ustaškim logorima, uništeno je više stotina hiljada srp., jevr. i hrv. stanovništva koje je pružalo otpor ustaškoj vlasti. Ovaj bratoubilački rat odgovarao je interesima i Berlina i Rima. Konačnom pobedom maja 1945. ova drž. je prestala da postoji. NEZAVISNA RADNICKA PARTIJA JUGOSLAVIJE (NRPJ), formirana je na konferenciji održanoj 13. i 14. jan. 1923 - 11. jula 1924. - Posle Obznane i Zakona o zaštiti države, KPJ je prešla u duboku ilegalnost, nalazeći se
NEZAVISNI SINDIKATI pod stalnim udarima policije. Njene organizacije su skoro bile razbijene ali je njeno članstvo i dalje ostalo verno Partiji i raspoloženo za borbu. Sve se jasnije ukazivala potreba da ilegalna KPJ formira legalnu partiju preko koje bi nastavila rad i proširila uticaj u masama. Na plenumu Centralnog partijskog veća KPJ, sredinom dec. 1922, pobedilo je shvatanje da treba stvoriti legalnu radničku partiju, pripremljen je partijski program i statut i doneta je odluka da se osnivačka konferencija održi 7. jan. 1923. I pored velikih teškoća, terora policije i izdajnika radničkog pokreta, osnivački kongres je održan 13-14. jan. 1923. Novoosnovana partija već sredinom marta ušla je u izbornu borbu, u vezi sa raspisanim izborima za narodnu skupštinu. I pored zabrana i terora policije, NRPJ je uspela da istakne kandidatske liste u 15 izbornih okruga i 2 grada. U ostalim izbornim okruzima ona je dala direktivu radničkoj klasi da bojkotuje izbore. NRPJ je dobila 24 321 glas, ali nijedan poslanički mandat. I pored ovog neuspeha, koji je bio razumljiv, KPJ je preko NRPJ proširila svoj uticaj i učvrstila svoje pozicije u redovima radničke klase. NRPJ je istovremeno bila pokretač mnogih listova, a u okviru partije obrazovan je Centralni odbor (jula 1923), koji je formirao privremene oblasne sekretarijate za Srbiju, Hrvatsku, Crnu Goru, Sloveniju i Makedoniju. To je omogućilo brže stvaranje mesnih organizacija, tako da je krajem 1923. NRPJ imala 95 organizacija sa oko 3 500 članova. Na opštinskim izborima 19. avg. 1923. ona je istakla kandidatske liste samo u 18 gradova. U 13 opština je dobila 35 odborničkih mesta i preko 5 000 glasova. U periodu svog legalnog postojanja NRPJ je u zajednici sa Nezavisnim sindikatima organizovala mnoge protestne zborove i štrajkove solidarnosti. NRPJ je bila legalna partija KPJ i sprovodna je sve odluke KPJ. Zaoštrena situacija u zemlji i ojačali otpor teroru doveli su do zabrane daljeg rada NRPJ, Nezavisnih sindikata i Saveza radničke omladine Jugoslavije, njihove prostorije zatvorene a imovina konfiskovana. NEZAVISNI SINDIKATI, formirani su 23. maja 1921. - Boreći se za stvaranje legalnih formi organizacija, KPJ je posebnu pažnju posvetila obnovi rada zabranjenih klasnih sindikata. Na inicijativu KPJ Uprava Saveza kelnerskih radnika u Beogradu, avg. 1920, uputila je apel svim radničkim sindikalnim organizacijama za stvaranje Nezavisnih sindikata. Posle ovoga, Nezavisni sindikati pokrenuli su u Zagrebu list „štampa" u Sarajevu „Radničko jedinstvo" a u Ljubljani „Strokovnu
466
NIBILIZAM
borbu". Ovi listovi su znatno doprineli stupanju radnika u Nezavisne sindikate. Vlada je učinila sve da onemogući rad N. S. hapseći aktiviste novih sindikata. I pored svih napada na N. S. oni su krajem 1922. okupljali oko 30 000 radnika. Rukovodstvo N. S. organizovalo je više uspešnih štrajkova u Beogradu, Drvaru, Trbovlju, Nišu, itd. Posle ovih uspeha u Beogradu je od 27. do 29. jan. 1923. održana 1. zemaljska konferencija, N. S., kojoj je prisustvovalo 120 delegata. Na konferenciji je Centralni međusavezni sindikalni odbor promenio naziv u Centralni radnički sindikalni odbor Jugoslavije. U toku 1923. N. S. pokrenuli su niz štrajkova i pokreta radnika i više listova. Uskoro se N. S. pridružila i Nezavisna radnička partija Jugoslavije. Zabranom NRPJ zabranjen je i rad Nezavisnih sindikata. NIBUR, Bartold-Georg (Niebuhr, Barthold-Georg, 1776-1831), nem. istoričar i filolog, osnivač filološko-kritičke škole u istoriografskom metodu. Svojim najvažnijim delom Rimska istorija (obj. do 1832) postavio nove temelje proučavanju antičke istorije. Izdavao je Korpus pisaca vizantijske istorije (od 1826). NICE, Fridrih (Nietzsche, Friedrich Wilhelm, 1844-1900), nem. filozof. Osnova njegovog učenja, koje je izlagao više umetničkim stilom nego nauč nim sredstvima, bila je ideja o natčoveku. Osobito početkom XX veka vršio je snažan uticaj na književno stvaralaštvo u Evropi. Postoje tumačenja da su njegove ideje u genezi nemačkog nacizma, koji ga je, doista, prihvatio. Najvažnija dela: Tako je govorio Zaratustra, Volja za moć, Rađanje tragedije. NIĆIFOR GRIGORA (1292-1359), vizant. istoričar i diplomata. Ziveo je u vreme vlade vizant. cara Andronika II i kao diplomatski poslanik boravio na srp. dvoru (1326-27). Napisao je !storiju Vizantije u 37 knjiga; u svojim delima daje iscrpne podatke o vizantijskosrpskim odnosima u prvoj polovini XIV v., a naročito o vladi cara Dušana. NIDERLE, Lubor (Niederle, Lubor, 1865 -1944), češki arheolog, istoričar, antropolog i etnograf, najistaknutiji na području slovenske arheologije. U svojim najznačajnijim delima Slovenske !Starine i Zivot starih Slavena rasvetlio je pitanja etnogeneze, najstarije istorije i materijalne kulture Slavena na osnovu arheološkog materijala, istorijskih izvora i filoloških i etnografskih podataka. Tu je prikazao i poreklo Južnih Slavena s počecima njihovog kulturnog razvitka. NIBILIZAM, negiranje mogućnosti saznanja ili etičkih vrednosti; naziv bez
NIKA
467
osnova i zlonamerno dat ruskim revolucionarima, demokratima, anarhistima, narodnjacima i prvim socijaldemokratima. Taj naziv potiče od carskog režima koji je hteo sve napredne ljude da predstavi kao one koji negiraju ljudske i društvene vrednosti. NIKA (grč. pobeđuj) borbeni poklič pobunjenika i naziv za ustanak koji je izbio u Carigradu 532. god. protiv vlade Justinijana I, vizant. cara i njegove žene Teodore. Uzrok ustanka bila su visoka poreska opterećenja, izazvana dugotrajnim ratovima za obnavljanje Rimskog Carstva i oslobođenje Zapadnog Rimskog Carstva iz ruku varvara. Carevi komandanti su ugušili u krvi ustanak strah0vitim pokoljem u kome je izgubilo živote desetine hiljada ljudi. NIKEJSKO CARSTVO, stvoreno u Maloj Aziji od strane vizant. izbeglica, sa sedištem u Nikeji, posle pade> Vizantije pod krstašku vlast 1204. god. - Posle zauzimanja Vizantije od strane krštaša 4. krstaškog rata nastale su na teritoriji Vizantije mnogobrojne države zapadnoevropskog tipa (kao Latinsko Carstvo, Ahajska Kneževina i dr.), dok su u M. Aziji i Epiru nastale drž. sa vizant. drž. uređenjem, kao Trapezuntsko Carstvo, Nikejsko Carstvo i Epirska Despotovina. Osnivač Nikejskog Carstva Teodor I Laskaris (car 120422) okupio je oko sebe vizant. izbeglice i stvorio novu drž„ koja se smatrala zakonitim naslednikom Vizantije. Posle upornih ratova sa Latinskim i Trapezutskim Carstvom i Epirskom Despotovinom Teodor I je osnažio svoju drž., a njegov naslednik i zet Jovan III Duka Vatac (1222-54) uspeo je da potisne epirskog despota, koji je bio osvojio Solun i proglasio se za cara. Za vreme njegove vlade Nikejsko Carstvo se ekonom. i polit. osnažilo i postalo vodeća država u M. Aziji. Teodor II, Jovanov sin, uzeo je dedino prezime Laskaris (vladao 1254-58) i još više je učvrstio pozicije Carstva. Njegov maloletni sin Jovan IV Laskaris (1258 -9) nije mogao sam da vlada, te mu je za savladara određen vlastelin Mihailo Paleolog. Mihailo je maloletnog cara oslepio i uzeo svu vlast u svoje ruke. Težnje vizant., odn. nikejske aristokratije za obnavljanjem vizant. carstva ostvario je Mihailo Paleolog (vladao kao nikejski car 1259-61). On je u savezu sa Đenovom uspeo na prepad da zauzme Carigrad (1261) i da obnovi Vizantiju. Ovim događajem prestaje !storija Nikejskog Carstva i otpočinje vlada nove i poslednje dinastije Paleologa, koja će upravljati Vizantijom do njenog pada pod tursku vlast (1453). NIKITA HONIJAT (1145-1215), vizant. političar i istoričar. Kao carski sekre-
NIKOLA
tar i logotet (v.) .Jovan II Komnina aktivno je učestvovao u polit. životu Vizantije. U istom istor. delu Hronike diegisis opisao je događaje u Vizantiji od 1118. do 1206. U njegovom delu se nalaze dragoceni podaci za istoriju Raške (o županima Urošu I, Urošu II, Desi, Nemanji, kralju Stefanu Prvovenčanom i Makedoniji, posebno o ustanku Dobromira Hrsa). NIKOLA I PETROVIĆ NJEGOS, knez i kralj Crne Gore (1860-1918) Naslednik i sinovac kneza Danila, a sin velikog vojvode Mirka. Smrt kneza Danila zatekla ga je na školovanju u Parizu. Prve godine svoje vladavine uvučen je u rat sa Turskom zbog pomoći koju je Crna Gora pružala ustanku Luke Vukalovića (1861). God. 1862. Turska je napala Crnu Goru. Omer-paša Latas je osvojio i opustošio znatan deo zemlje i nametnuo Crnoj Gori veoma teške uslove mira, koji su kasnije, intervenPetr~~1g1~legoš cijom velikih sila, ublaženi. U spoljnoj politici knez Nikola se oslanjao na Rusiju, trudeći se da sa Austrijom održava normalne odnose. God. 1866. zaključuje savez sa knezom Mihailom, obavezujući se na abdikaciju ukoliko uspe srpsko ujedinjenje. Zbog pomaganja hercegovačkog ustanka (1876-1878) ulazi u rat sa Turskom kao saveznik Srbije. Crnogorska vojska je imala velikih uspeha, a sam knez je izvojevao čuvenu pobedu na Vučjem dolu. Rat se završio proširenjem Crne Gore i dobijanjem nezavisnosti. Koristeći veliku popularnost i autoritet, knez Nikola zavodi potpuni apsolutizam. Dosta je učinio na privrednom i kulturnom podizanju svoje drž. i na njenoj međunarodnoj afirmaciji. Bez obzira na modernizaciju drž. uprave krajem XIX i početkom XX veka, knez je ljubomorno čuvao svoja prava i neograničeno je vladao. Zbog takve unutrašnje politike, knez dolazi u sukob sa naprednim snagama u crnogorskom društvu, osobito sa školskom omladinom. Dolaskom na vlast u Srbiji Petra I Karađorđevića, knez Nikola gubi dotadašnju rusku potporu, a zbog apsolutističke vladavine slabi njegov prestiž kod Juž. Slovena. God 1905. donosi ustav, ali, kako nastavlja sa ranijom vladavinom, izaziva omladinu na organizovanje atentata. Neuspeo pokušaj omladine završio se tzv. bombaškom aferom i osudom velikog broja kneževih protivnika. God. 1910. Še proglasio za kralja. Pod njegovom vlašću Crna Gora učestvuje u balkan-
NIKOLAJ
-
skim ratovima i u 1. svetskom ratu. 1916. je emigrirao iz Crne Gore, a 1918. ga je podgorička skupština zbacila s vlasti. NIKOLAJ I PAVLOVIČ ROMANOV, (1796-1855, vladao od 1825), mlađi brat Aleksandra I koga je nasledio na prestolu pošto se drugorođeni brat i prestolonaslednik Konstantin odrekao nasledstva. Neposredno posle njegovog stupanja na presto izbio je ustanak dekabrista. Nikolaj je bunu krvavo ugušio (26. dec. 1825). U zemlji je vladao autokratski, oslanjajući se na vojsku i činovništva. Vlast je centralizovao u svojoj carskoj kancelariji, a za borbu protiv svih oblika slobodoumlja osnovao je čuveno 2. političko odeljenje koje je postala stecište reakcije. Da bi sprečio unošenje naprednih ideja u Rusiji, uveo je visoke takse na pasoše. U ratu protiv Turske (1827-1829), Rusija je učestvovala na strani Engleske i Francuske. Kad su savezničke snage uništile tur. mornaricu u bici kod Navarina (1827), a rus. kopnene snage ugrozile Balkan, Turska je sklopila s Rusijom mir u Jedrenu 1829. god. po čijim je odredbama Rusija dobila teritorijalno proširenje, zaštitu nad Vlaškom, Moldavijom i Srbijom i kontrolu ušća Dunava. Novembra 1830. izbio je ustanak u rus. delu Poljske; guverner i carev brat veliki knez Konstantin pobegao je iz Varšave, a Sejm je svrgnu Nikolaja I s polj. prestola. Kad je feb. 1831. u Poljsku ušla ogromna rus. vojska, ustanak je bio u krvi ugušen. Nikolaj je, pomažući Austriju, poslao rus. vojsku, kojom je zapovedao general I. F. Paskjevič, protiv mađar. revolucionara. Vojska Artura Gergeja bila je potučena kod Vilagoša (13. avg. 1849). Zbog ovakve inostrane politike, Nikolaj I nazvan je „žandarm Evrope". NIKOLAJ II ALEKSANDROVIČ ROMANOV, rus. car (Carsko Selo 6. maja 1868. - Sverdlovsk 17. jul 1918). - Na presto stupio 1894. Kao vladar bio je nesposoban i pod uticajem dvorskih varalica. Posle poraza u rusko-japanskom ratu u krvi je ugušio revolt radnika i seljaka jan. 1905. koji obeležava početak prve ruske revolucije. Pod revolucionarnim pritiskom Nikolaj II je pravio različite ustupke, ali kad je , revolucija 1907. ugušena, svi ti ustupci svedeni su na beznačajne mere. U 1. svetski rat Rusija je ušla nespremna i trpela poraze. Avgusta 1915. car je preuzeo vrhovnu komandu da podigne moral u vojsci, ali se na tom položaju pokazao potpuno nesposobnim. Godine 1917. oborila ga je buržoasko-demokratska revolucija. Nikolaj II je interniran u Carsko Selo. Kad je izbila oktobarska revolucija odveden je sa
NINSKA BISKUPIJA
porodicom u Sverdlovsk, a po odluci Uralskog oblasnog sovjeta 1918. zajedno sa porodicom streljan. NIKOPOLJSKA BITKA, 1396. god. između krstaške ugarsko, francusko, nemačko, englesko, poljske vojske pod komandom ugarsko-hrvatskog kralja Sigismunda i tur. sile pod rukovodstvom Bajazida I, kod Nikopolja. Bajazitove pripreme za opsadu Carigrada omeo je krstaški upad u Bugarsku. Turci su pozvali svog vazala Stefana Lazarevića da učestvuje u ovom pohodu. Krstaši, priklješteni između Bajazitove vojske i Lazarevićevih oklopnika, pretrpeli su poraz, tako da se bekstvom spasao samo mali broj. Sigismund je uspeo da se dočepa jedne galije; otplovio je niz Dunav i preko Carigrada, Dubrovnika i Splita se vratio poražen u Ugarsku. Posle ove bitke Turci su se konačno utvrdili na Balkanu. NIN OSLA V, (prva pol. XIII v.), bos. ban. Za vreme njegove vladavine bogumilstvo je uzelo širok zamah; da bi se sprečio krstaški pohod Ugara, N. je prešao u kat. veru, pod zaštitu pape. Uprkos ovom njegovom stavu, Andrija II, ugarsko-hrvatski kralj je osvojio deo Bosne (1225) i predao ga na upravu svome sinu Kolomanu. Ovaj postupak je ogorčio N„ te napušta katoličanstvo, a Ugri postavljaju kao protivkandidata za banski položaj vojvodu Prijezdu. Borbe u Bosni su prekinute tatarskom najezdom. Iako su ugarska i papska nastojanja išla za tim da potčine Basnu posle povlačenja Tatara, nisu postignuti značajniji uspesi. Za vreme vlade bana N. cvetala je trgovina Bosne s Dubrovnikom. Prilikom upada vojske Bele IV, ugarsko-hrvatskog kralja u Basnu 1253. gubi se svaki trag o banu Ninoslavu. NINSKA BISKUPIJA, crkveno područ je sa biskupskim sedištem u Ninu, pod čiju je versku vlast, u rano feudalno doba, pripadala Dalmatinska Hrvatska. Osnovana je u IX v. i bila podređena oglejskom, odn. carigradskom patrijarhu. Hrvatski kralj Tomislav je dobio od Vizantije dalmatiske gr. koji su bili pod papskom vlašću (da bi uče stvovao u borbi protiv Bugara). Da bi učvrstio svoju vlast Tomislav se kasnije potpuno priklonio papi, podržavajući dalmatinske biskupe koji su želeli da N. B. potčine svojoj crkvenoj vlasti. Na saboru u Splitu 925. god. biskup Grgur Ninski (v.) branio je svoju biskupiju, glagoljaško bogosluženje i svoj biskupski položaj. Na sledećem saboru 928. zabranjeno je glagoljaško bogosluženje, a N. B. ukinuta i priključena splitskoj; 1075. god. obnovljena je N. B. iz polit. razloga; pod njenu jurisdikciju pripali su delovi zadarske
NIOBA biskupije i polovina ličke županije. je konačno 1828. god. i potči nJena zadarskoj nadbiskupiji. NIOBA, mitska ličnost starih Grka. Prema predanju bila žena tebanskog kralja Amfiona. U svojoj oholosti rugala se Zevsovoj ženi Leti, koja je imala samo 1 muško i 1 žensko dete, Apolona i Artemidu, a ona 7 sinova i 7 kćeri. Uvređena Leta se preko svoje dvoje dece osvetila N., ubivši joj svih 14 dece. Od prevelike tuge nesrećna majka se skamenila. Njen tragični doživljaj bio je omiljena tema ant. umetnika. NIRNBERSKI PROCES, naziv za suđe nje Međunarodnog vojnog suda u Nirnbergu, održanog od sredine 1946. - Na osnovu sporazuma postignutog u Londonu 8. avg. 1945. između predstavnika SAD, Francuske, Vel. Britanije i SSSR o gonjenju i kažnjavanju glavnih ratnih zločinaca Sila osovine održan je Nirnberški proces. Sporazum je predviđao obrazovanje Međunarodnog vojnog suda, o čemu je postojala saglasnost na ranijim konferencijama saveznika (Moskva, Krim, Potsdam). Međunarodni vojni sud je bio sastavljen od po jednog sudije i zamenika, imenovanih od predstavnika 4 države. Pored toga svaka drž. je delegirala po jednog glavnog tužioca a svi oni zajedno su dejstvovali kao Komisija za istragu i gonjenje ratnih zločinaca. U nadležnosti suda spadali su ovi zločinci: a) zločinci protiv mira; b) ratni zločinci; c) zločini protiv čovečnosti. Kao krivci su se dalje smatrali „vođe, organizatori, podstrekači ili saučesnici, koji su učestvovali u sastavljanju ili izvršenju nekog zajedničkog plana ili zavere radi izvršenja bilo kojeg od gore pomenutih zločina". Presuda je izrečena 1. okt. 1946. Dvanaest zločinaca kažnjeno je smrtnom kaznom, 3 doživotnim zatvorom (R. Hes je danas jedini zatvorenik u Špandau), 4 vremenskim kaznama od 10 do 20 god. zatvora (do sada su svi izašli iz zatvora), dok su 3 oslobođena optužbe. Za zločinačke organ~zacije proglašeni su Gestapo (Gehe1me Staatspolizei), drž. tajna policija, SD (Sicherheits Dienst) služba bezbednosti nacističke partije i SS (Schutz-Staffel) zaštitni odredi vlada Rajha, General štab i vrhovna komanda nisu proglašeni zločinačkim. - Generalna skup~t~na. Uj~dinjenih nacija (11. ~ec. 1946), IZJav1la Je da „potvrđuje nacela međunarodnog prava priznata Statutom Nirnberškog suda". Do danas je ostalo otvoreno pitanje u kom vremenskom roku se najduže mogu goniti ratni zločinci, jer neke zemlje zap. Evrope i određeni krugovi smatraju da posl~ 20 godina ti zločini· zasteravaju. Iz tih razloga ovo pitanje je i danas U~inuta
469
NIZOZEMSKA REVOLUCIJA
veoma aktuelno, pošto veliki broj ratnih zločinaca u tom roku nije pronađen te nije mogao biti ni osuđen. Naša zemlja zastupa gledište o nezastarevanju ratnih zločina. NISKA DEKLARACIJA, srpske vlade izdata 7. dec. 1914. god. u Nišu. Na zasedanju Narodne skupštine u Nišu jednoglasno je prihvaćena deklaracija vlade o ciljevima rata, u kojoj je, između ostalog, stajalo da je njen cilj borba za oslobođenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Još jednom je srp. Narodna skupština posebnim zaključkom na sednici u Nišu 23. avg. 1915. istakla ciljeve rata u kome je potvrđena ranija deklaracija. Ova 2 akta su prvi put stavili do znanja saveznicima o težnji za ujedinjenjem, što je značilo i rušenje Austro-Ugarske monarhije. Sile Antante nisu pozitivno reagovale na navedene deklaracije. NIŠTADSKI MIR, mirovni ugovor zaključen u Ništadu, luci u jugozap. Finskoj, 20. avg. 1721. god. između švedske i Rusije po završetku velikog severnog rata (1700-1721, v). Ovim ugovorom Rusija je ostvarila svoj cilj da dobije izlaz na Baltičko more, jer su u njen posed prešle prostrane teritorije od Finskog do Riškog zaliva. NITI, Frančesko Saverio (Nitti, Francesco Saverio, 1868-1953), ital. državnik, političar i ekonomist. Kao jedan od vođa liberalnih demokrata, 19111919. god. bio je min., a 1919-1920. god. preds. vlade. Odbio je poziv Antante da se Italija pridruži intervenciji protiv Sovjetskog Saveza. Emigrirao je 1924. god. kao protivnik fašizma. Napisao je niz dela iz oblasti privrede, međunarodnih odnosa i polit. misli (Načela finansijske nauke; Strani kapital u Italiji; Evropa bez mira; Dekadencija Evrope i dr.).
NIZOZEMSKA (HOLANDSKA) REVOLUCIJA, prva buržoaska revolucija koja je izbila u Nizozemskoj, jednoj od najbogatijih i najnaseljenijih zemalja Evrope u XVI v. - Do ovog velikog pokreta st. Nizozemske došlo je 1565. god. Domaće plemstvo pobunilo se protiv špan. prevlasti i ugnjetavanja inkvizicije. Ogromno nezadovoljstvo u zemlji stvoreno je uvođenjem represivnih mera dolaskom na presto Filipa II, sina rimsko-nem. cara Karla V, kome je otac predao kraljevsku krunu u Španiji i Nizozemskoj. Nalazeći se u okviru špan. monarhije, Nizozemska je bila u podređenom položaju. Politika Filipa II bila je usmerena pretvaranju ove bogate zemlje, od koje je špan. dvor imao ogromne prihode, u jendu od provincija špan. apsolutističke monarhije. Odmah po dolasku u Nizozemsku Filip II je zahtevao najstrože gonjenje jeretika i obrazovao 14 novih
NIZOZEMSKA REVOLUCIJA
episkopija. Ovim merama špan. kralj nije samo pojačao borbu protiv reformacije, nego je istovremeno znatno oslabio i uticaj domaće aristokratije. Međutim, nizozemska buržoazija je već bila znatno ojačala i imala je sve veći uticaj kako u privredenom tako i u političkom životu zemlje. Ona je bila spremna da povede nacionalnu borbu radi oslobođenja od špan. ugnjetavanja. Nemajući drugog oslonca, ovaj pokret za oslobođenje povezao se sa verskim~ kalvinističkim učenjem i na taj način je kalvinizam postao ideologija u nizozemskoj borbi za nacionalno oslobođenje. Zbog sve masovnijih špan. progona, kao i vesti o zavođenju inkvizicije, došlo je do velikog iseljavanja kalvinista iz Nizozemske. Najviše ih se nastanilo u Engleskoj, gde su preneli svoja znanja, tehničke pronalaske i dr. i uveli u Engleskoj nove industrijske grane, ostavivši privredni život Nizozemske u rastrojstvu. Pripadnici višeg sloja aristokratije predložili su kompromis špan. vlastima, upozoravajući ih na mogućnost izbijanja ustanka, ukoliko se nastavi dotadašnja politika. Na predlog Viljema Oranskog (v.) podnesena je peticija kraljevskoj namesnici Margeriti. Prilikom odlaska delegacije u dvor, 5. apr. 1566. god., pripređene su demonstracije, čiji su učesnici pratili delegaciju sve do njenog ulaska u dvor. Pod uticajem ovih demonstracija kalvinisti su počeli otvoreno da se sastaju, dolazeći često sa oružjem da bi pružili otpor u slučaju da dođe do pokušaja rasturanja njihovih sastanaka. Delujući sve više revolucionarno, oni su u većem broju gradova preuzeli vlast u svoje ruke. U jesen 1566. izbio je ikonoborački pokret i ustanki su počeli da ruše manastire i crkve. Pristalice Filipa II javile su kralju da je u zemlji porušeno 200 000 oltara, očeku jući da će špan. vlada preduzeti odgovarajuće mere i ugušiti ovaj pokret koji je imao sasvim drugi karakter. U donjoj Flandriji, prema svedočanstvu savremenika, ikonoborci nisu ništa opljačkali i popalili nego su samo uzeli zlato i srebro i predali ga, prema inventarisanom spisku, gr. upravama i crkvenim starešinama, zahtevajući od njih, pod pretnjom zakletve, da sve to pretvore u srebrni novac i da ga podele sirotinji. Pošto su joj, u međuvre menu, stigla novčana sredstva, Margerita je odustala od ustupaka i opremila jaku najamničku vojsku. U proleće 1567. pokret je bio ugušen, zemlja umirena, a u Nizozemskoj je zaveden apsolutistički režim pod izgovorom sređi vanja prilika. Znajući da se ovaj sistem vladavine ne može održati bez podrške vojske, Filip II je u leto 1567. poslao u Nizozemsku 10 000 odabranih
NIZOZEMSKA REVOLUCIJA
špan. vojnika na čelu sa vojvodom Albom. Stvoreno je Veće za nemire koje je nazvana „Krvavo veće", jer je za 6 godina svoga postojanja pogubilo 600 000-800 000 ljudi. Na čelu sa Viljemom Oranskim emigranti su opremili najamničku vojsku koja je 1568. prodrla u zemlju ali je bila pobeđena. Nove borbe otpočele su docnije kada su morski ustanici - gezi presekli sve pomorske veze između Nizozemske i španije. Zauzećem gr. Brisla 1. apr. 1572. gezi su dejstvo svojih napada preneli sa mora na kopno, nemilosrdno pljačkajući manastire i crkve. Time su izgubili svaku podršku domaće buržoazije koja je iste godine započela opšti ustanak. Vojska Viljema Oranskog napadala je na špan. garnizone, raspoređene u mnogim gradovima po zemlji. Nezadovoljan svojom najamnič kom vojskom Viljem se vratio u Nemačku, raspustio u njoj ostatke svojih odreda i vratio se u svoju domovinu, gde su ga holandski drž. staleži proglasili za kraljevog štathaltera u Holandiji, Zelandiji, Friziji i Utrehtu i postavili ga za vrhovnog komandanta zajedničke vojske. Pristalice Viljema Oranskog izvršili su prevrat u Brislu 4. sept. 1576. i pohapsili članove drž. veća, koje je, u odsustvu špan. namesnika, bilo najviši organ vlasti. Uplašene ovim neočekivanim obrtom špan. trupe su se zatvorile u gr. tvrđave koje su počele da opsedaju ustanici. Iznenadnim napadom zauzeli su gr. Anvers, 4. sept. 1476, u kome je izbio strahovit požar. Posle ovog uspeha juž. provincija došlo je do pregovora između juž. i sev. provincija koji su završeni uspešno u Ganu 4. nov. 1576, gde je objavljen sporazum pod imenom Ganska pacifikacija, Odredbe ovog sporazuma predvi.đale su oslobađanje zemlje od špan. prevlasti. U 'esen sledeće godine izbio je nov '..'.>tanak u Brislu u kome je gr. st. izabralo Komitet osamnaestorice, koji je zaveo poseban porez na prihode imufnih slojeva da bi prikupio sredst ,,a za podizanje utvrđenja. Protiv plebejskog pokreta ustale su juž. provincije, koje su u međuvremenu priznale novog špan. namesnika đon Huana. Njegova vojska je u jan. 1578. pobedila ustaničku vojsku, ali su zategnuti odnosi između sev. i juž. provincija postajali sve zategnutiji, naročito u jan. 1579. kada su stvorene 2 lige: Araska unija (v.) i Utrehtska unija (v.). Posle dugotrajnih pregovora zaključeno je primirje na 12 godina. Španija je priznala nezavisnost ujedinjenih sev. provincija, kojima je dozvolila da trguju sa njenim kolonijama (1609). Južna Nizozemska, među tim, izašla je iz ovog rata upropašćena. Ovome su znatno doprinele sev. pro-
NOB
471
vincije koje 11u, pored ekonom. sankcija, preduzimale i vojničke akcije manjih razmera. Posle isteka dvanaestogodišnjeg primirja obnovljen je rat sa španijom 1621. god. Borbe za nacionalno oslobođenje trajale su sve do 1648. kada je na osnovu vestfalskog mira Holandiji priznat međunarodni status nezavisne i suverene drž., čime je postignut osnovni i najvažniji cilj nizozemske revolucije. NOB, v. NOR. NOBEL, Alfred (1833-1896), švedski hemičar i industrijalac. Istraživao je eksplozive i uspeo je da stabilizuje nitroglicerin i pronađe dinamit, čiju je proizvodnju, za ceo svet, preuzeo u svoje ruke. Svojim testamentom zaveštao je ogromno imanje za dodeljivanje pet velikih godišnjih nagrada (za mir, za fiziku, herniju, fiziologiju i medicinu i književnost). Prva Nobelova nagrada za mir dodeljena je Anriju Dinanu (Henry Dunant), osnivaču Crvenog krsta. NOBILI, plemići u starom Rimu. Pripadali su najbogatijem sloju rim. građana, prigrabivši svu polit. vlast u svoje ruke. Bogatstvo im je počivalo na ogromnim zemljišnim posedima. Njima nasuprot bio je drugi sloj rim. društva populari, siromašan narod. Većina ih je bila protiv agrarne reforme koju su zahtevali populari s kojima su bili u nepomirljivim sukobima. Netrpeljivost između jednih i drugih dovela je do građanskog rata u I v. pre n. e. NODILO, Natko (1834-1912), hrvatski istoričar, nacionalni radnik i političar. Istakao se borbom protiv Austrije, klerikalizma i nacionalne isključivosti. Zastupao je široke ideje jugoslovenskog jedinstva. Bio je prvi urednik zadarskog lista „Il Nazionale" (18621867). Izabran je za poslanika u Dalmatniskom saboru (1867), a od 1874. god. bio je profesor zagrebačkog sveučilišta. U svom naučnom radu pokazao je veliku kritičnost, odlično poznavanje izvora, koje je i objavljivao, i širinu u prikazivanju i povezivanju istorijskih događaja. Glavno delo: !storija srednjega hrvatski i srpski.
vijeka
za
narod
NODJE, šarl (Nodier, Charles, 17801844), franc. književnik, pisac romantičnih pesama, pripovedaka, romana i istor. spisa. God. 1812. imenovan je za urednika „Telegraphe officiel'', službenog lista Napoleonove uprave u Ljubljani. Inspirisan našim krajevima, jedan deo svojih radova zasnovao je na „ilirskim" sižeima. Prevodio je naše narodne pesme. NOF, v. Narodni front. NOKS, Džon (Knox, John, oko 15051572), škotski reformator i političar,
NORMANI
pisac !storije reformacijs u škotskoj. Sirio je protestantizam pod Kalvinovim (Calvin) uticajem i organizovao prezviterijansku crkvu u škotskoj. Suprotstavljajući se katoličanstvu, istakao se u borbi protiv kraljice Marije Stjuart. NOMA, grč. naziv za oblast manjeg prostranstva u starom Egiptu. Prema oču vanim istor. podacima nastale su u IV mileniju pre n. e. Stvorene su udruživanjem nekoliko seoskih opština. Pošto je u njima izvršena organizacija, rodovska aristokratija, koja je tada u Egiptu imala svu polit. vlast u svojim rukama, potpomagala je njihovo formiranje, videći u tome sigurniju mogućnost navodnjavanja zemljišta. U njima je bilo stvorena klasna društvo, pošto se vlast nalazila u rukama aristokratije. Politička kriza, izazvana međusobnim sukobima jedne N. sa drugom, ubrzala je ujedinjenje egip. zemlje i stvaranja većih država. NOMADI, narodi ili veće grupe ljudi bez stalnog mesta boravka zbog čega su u stalnom pokretu, seleći se iz mesta u mesto. U najranijem periodu ljudskog društva, u prvobitnoj zajednici javljaju se prvi put. Tada su svi ljudi bili prisiljeni da žive nomadskim načinom života pošto im nerazvijena oruđa nisu obezbeđivala opstanak na jednom mestu. Među najpoznatije N. ubrajaju se stočari po stepama i pustinjskim oblastima. Neki od njih su stoku prilagodili određenim uslovima pojedinih područja. Tako su se, npr. Laponci opredelili samo za irvase, Arapi za ovce i kamile a Indijanci Juž. Amerike za lame. Za razliku od polunomada, koji se bave i obrađivanjem zemljišta, stočari-nomadi žive isključivo od stočarstva. U našoj zemlji nomadsko stočarstvo bilo je razvijeno za vreme tur. vladavine, naročito u Makedoniji na plan. šari, kada su N. živeli mnogo lakše i uživali veću nezavisnost i slobodu od zemljoradnika. NOP I DVJ, v. Jugoslovenska armija. NOPOJ, v. Jugoslavenska armija. NORIK, provincija Rimskog Carstva od 16. god. pre n. e. u čiji je sastav ulazila teritorija Slovenije. Obuhvatala je pretežno oblasti današnje Austrije i jedan deo Bavarske. Pre pada pod rim. vlast postajao je kao samostalna kraljevina. Njegovu ogromnu teritoriju podelio je rim. car Dioklecijan na 2 provincije, sev. i juž. Norik. U njima se zadržala rim. vlast sve do dolaska Slavena i A vara koji su ih zauzeli oko 600. god. NORMANI (nem. Nordmannen - severni borci, ratnici), germ. narod iz Skandinavije. Pritisnuti bedom i nemaštinom zbog skandinavskog neplodnog zemljišta, preduzimaju pljačkašlrn-gusars~~
NORVEŠKA
472
pohode ka evrop. zemljama. Pod imenom Vikinga pljačkaju Franačku u doba Karla Velikog, a za vreme Karla III, franc. kralja (944) dobili su kao feud pokrajinu koja je po njima nazvana Normandija. Istovremeno upadaju u Englesku. Englezi ih nazivaju „Dancima". Normanski, odn. danski kralj Sven I (1002) osvojio je veliki deo Engleske, a njegov sin Knut, osnivač normanske države, upravljao je kraljevinom koja je obuhvatala Dansku, Englesku, delove švedske i Norveške. 1066. god. normanski vojskovođa Viljem Osvajač pobedio je kod Hestingsa anglosaksonskog kralja Harolda i zavladao Engleskom. Od njegovog vremena počinje stapanje Anglosasa i Normana u jedan narod, s kojim počinje istorija Engleske. Na drugoj strani, normansko pleme Varjaga pokorilo je Fince, Estonce i neka slovenska plemena i nametnulo im plaćanje danka. Vikinzi su, po predanju, doplovili 1000. god. do Sev. Amerike, ali je taj njihov put ubrzo pao u zaborav. Normanski gusari su doplovili i u Sredozemno more. U Italiji su osvojili posed Avers, u Napuljskoj Kraljevini (1027), od Saracena su otrgli Apuliju, a njihov vođa Robert Gviskar (1056-86) dobio je od pape kao feud celu juž. Italiju. Robertov brat Rodžer (1061-71) osvojio je Siciliju. Rodžer II se krunisao 1130. god. za kralja Napulja i Sicilije. Normani su vladali ovom kraljevinom do 1189. god. Normanski vladar Robert Gviskar je sklopio savez sa hrv. kraljem Zvonimirom !':a borbu protiv Vizantije, a sa svojim sinom Boemundom otrgao je od Vizantije Epir i Tesaliju. Posle smrti Roberta Gviskara Vizantija je povratila ove zemlje. Normani su se u osvojenim zemljama pretopili u Francuze, Engleze i !talijane i danas ostaci njihove kulture potvrđuju njihovu istor. ulogu u zemljama koje su naseljavali. NORVESKA. Kao i švedsku i Dansku, i Norvešku su od davnina naseljavala germanska plemena, u sred. veku nazvana Normani. Stvaranjem rodovske aristokratije, u kojoj se ističu jarli i vikinzi kao vojne starešine, Normani se organizuju u ekspanzivne družine moreplovaca koji se već od VIII v. otiskuju do dalekih zemalja da sušenu ribu, krzna i smolu razmene za sukno, žito i oružje. Uporedo s tim, oni preduzimaju i pljač kaške pohode, a od IX do XI v. upuštaju se i u osvajanja često veoma udaljenih primorskih oblasti, u kojima nalaze bolje uslove za život i osnivaju svoje države: god. 911. osvojili su severozapadni deo Francuske, prema njima nazvan Normandija, a
NOTAR odatle, bitkom kod Hastingsa 1066. god., Englesku; u X v. Normani iz plemena Varjaga osvojili su, pod vođom Rjurikom, severozapadnu Rusiju i doprineli stvaranju ruske države; god. 1130. Normani su osnovali u južnoj Italiji Kraljevinu Dveju Sicilija; oko 1000. god. Normani su, pretpostavlja se, stigli i do obala Sev. Amerike; god. 1261-1262. Norveškoj su pripojeni Grenland i Island. U među vremenu, u samoj Norveškoj, razjedinjena plemena ujedinio je u državu kralj Harold Horfager poč. X v., a u XI v. kralj Olaf Sveti preveo je svoje podanike u hrišćanstvo. Posle puna dva veka ratova između Norveške i švedske zapretila je svim skandinavskim zemljama opasnost od nemač kog prodiranja, pa su švedska, Norveška i Danska sklopile 1397. god. Kalmarsku Uniju, državnu zajednicu u kojoj je prevlast imala Danska. Namesnici danskog kralja ponašali su se u Norveškoj kao osvajači, tako da tokom XV i XVI v. izbijaju veliki ustanci protiv danske vlasti. švedska je napustila Uniju 1523. god., dok Norveška 1536. god. gubi svaku samostalnost. Danci u njoj sprovode reformaciju i preko luteranske crkve nameću Norvežanima svoj književni jezik. Norveška će osetiti u XVII i XVIII v.. teške posledice i od ekspanzije švedske, koja joj, u ratovima nrotiv Danske, oduzima nekoliko pokrajina. Kilskim mirovnim sporazumom, zaključenim u jan. 1814. god., Danska se zbog savezništva s Napole.Jnom morala odreći Norveške, koja je pripala švedskoj. Norvežani su se suprotstavili takvoj odluci, pa je njihova skupština proglasila Norvešku za slobodnu ustavnu monarhiju. švedska je bila prisiljena da se odrekne zaključaka Kilsko~ sporazuma, pa je u avg. 1814. god. sklopljena Maska konvencija, kojom je Norveška postala nezavisna kraljevina povezana sa švedskom nersonalnom unijom. Ova uniia je raskinuta 1905. god. odlukom parlamenta i narodn!m referendumom. Za kralja Norveške izabran je danski princ Karl pod imenom Hakon VIT. U 1. svet. ratu Norveška je ostala neutralna. Pogazivši neutralnost Norveške, Nemačka je u 2. svet. ratu iznenada izvršila napad 9. apr. 1940. god. i posle krać·ih borbi okupirala zemlju. Protiv okupatora i izdainičke vlade na čelu s Vidkunom Kvislingom razvio se snažan pokret otpora. Norveška je oslobođena u maju 1945. god. NOTAR (lat. notarius - brzopisac), ozakonjeni sastavljač pravnih dokumenata; N. su školovani u posebnim pravnim školama, a po završenom školovanju dobijali su od vladara ili pape javnu
NOV
473
ispravu za vršenje službe. Notari su vršili službu u opštinama, crkvenim i vladarskim kancelarijama. Ako bi N. napisao lažnu ispravu, bio bi kažnjen odsecanjem ruke. U staroj Jugoslaviji N. su se zvali beležnici i postojali samo na teritoriji Slavonije, Vojvodine i Hrvatske. U SFRJ notarska služba je ukinuta. NOV i POJ, v. Jugos1ovenska armija. NOVAC U SREDNJEM VEKU, novac se javlja kao opšta mera vrednosti robe u najranijim civilizovanim državama sta-
Novac kralja Radoslava
rog Egipta, ant. Grčke i Rima. U rano feudalno doba, u periodu naturalne privrede, bio je u upotrebi tzv. natu-
Novac kralja Uroša
ralni ili robni novac; to u stvari nije bio novac u pravom smislu reči, već :oe vrednost robe menjala za stoku, ži-
Novac cara Dušana
to ili krzna (ovčja, od kune, itd.). Razvojem privrede i snaženjem drfava koje su nastale na tlu Zapad-
Novac kralja Tvrtka
NOVAKOVIC nog Rimskog Carstva uvodi se plaća nje robe rim. novcem, koji se zvao solid ili denar. Franački Karolinzi su prvi uveli svoj novac, koji se razlikovao od rim.; to je bio srebrni pfenig ili denarius. Sa življim razvojem privrede u Evropi, odn. prelaskom sa naturalne na robno-novčanu privredu, počinju od XIII v. kovati novac mnogi feudalci. Groš, srebrni novac, koji se javlja u raznim državama pod različi tim nazivima, bio je dugo u upotrebi; novac se izrađuje u Firenci (1252), tzv. fiorin ili florin, potom Đenova i Venecija kuju zlatnik - cekin i dukat, a Nemci gulden itd. Oko 1500. god. izrađuje se veliki srebrni novac, talir, po vrednosti ravan zlatnom guldenu, i to prvo u Tirolu (Austrija), a potom u celoj Evropi. U južnoslovenskim zemljama bio je u upotrebi austr„ ugarski, mletački i vizant. novac. U Sloveniji, Slavoniji i Hrvatskoj upotrebljavao se srebrni novac frizatik, koji potiskuje banovac. U drugoj polovini XV v. u zap. krajevima naše zemlje uvodi se novi austr. novac krajcar, forinta i talir. U Bosni i Raškoj srebrni novac se kuje 70-ih godina XIII v. Skoro svaki vladar kuje novac sa svojim likom ili oznakom. Novac je bio od srebra. Jedino je bosanski kralj Stjepan II Tomašević kovao svoje zlatnike, dok su ostali raški, odn. srp. i bos. vladari upotrebljavali, pored sopstvenih srebrnjaka, zlatne mletačke dukate, odn. cekine. Pored vladara su kovali i značajnije velmože. Tako se pominje novac Nikole Altomanovića. Balšića, Hrvoja Vukčića i dr. Srpski, bosanski i zetski vladari kovali su srebrni novac, zvani dinar i groš. Bakarni novac izrađivali su primorski gradovi (Bar, Ulcinj, Kotor i dr.). Dolaskom Turaka na Balkan ulazi u upotrebu sitan srebrni tur. novac akča, aspra i bakarni, mangura. Najčuvenije srednjovekovne kovnice su bile u Sloveniji, u Brežama (Koruška), Ptuju, Brežicama, Brestanici, Kamniku itd.; u Hrvatskoj, u Zagrebu, Pakracu, Sremskoj Mitrovici; u Srbiji, u Brskovu, Rudniku, Novom Brdu, Smederevu; u Bosni, u Srebrni ci; u Zeti: u Kotoru i Ulcinju, a najduže se zadržala kovnica novca u Dubrovniku (od 1337. do 1803). NOV AKOVIC, Kosta, polit. radnik (Cačak, 3. jun 1889 SSSR, 1938). Još kao student filozofskog fakulteta aktivno se pridružio srp. socijaldemokratskoj partiji i često sarađivao sa D. Tucovićem i D. Popovićem. Za vreme L svetskog rata bio je sekretar Radničke komore u Parizu. Na osnivač kom kongresu KPJ (1919) izabran je za člana Izvršnog odbora Centralnog partijskog veća. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu (nov. 1920) izabran
NOVAKOVIC
je za komunističkog poslanika za okrug skopski. U vreme duboke ilegalnosti KPJ nastavio je aktivni rad i bio učesnik više partijskih konferencija i kongresa i prisustvovao VI kongresu Kominterne (1928). Bio je urednik „Radničkih novina'', „Radnika" i „Borbe". U vreme borbi u vrhovima Partije pripadao je partijskoj !evici. U toku svoje aktivnosti imao je više pseudonima (Mihajlović, Dragačevac, Stanić i dr.). Zbog ovog svog aktivnog revolucionarnog i spisateljskog rada (Makedonija Makedonicima!, Zemlja zemljoradnicima) bio je osuđen na 5 god. robije. Početkom 1927. uspeo je da pobegne iz zatvora i emigrira u SSSR. U toku Staljinovih čistki bio je uhapšen 1937. i od tog momenta mu se svaki trag izgubio. NOVAKOVIĆ, Stojan (1842-1915), istaknuti srpski naučnik i političar. Kao naučnik jedan je od najplodnijih i najsvestranije obrazovanih Srba iz XIX veka. Bio je knjiž., filolog, istoričar i etnograf. Napisao je preko 400 dela od kojih preko 50 većih. Bavio se svim granama nacionalne nauke, što mu je omogućilo dublje i svestranije ulaženje u pojedine naučne oblasti. Najznačaj niji mu je rad na stojan Novaković istoriji. Novaković je prvi među srpskim istoričarima obrađivao složenije naučne probleme, pišući krupne monografije i prve sintetičke pokušaje. Kao naučnik je pokazao smisao za analizu uz strogu kritič nost i objektivnost. Važan je Novakovićev rad na izdavanju izvora za istoriju srp. naroda, a osobito zakonskih spomenika, čija su izdanja i danas uzorna. Dao je mnogo naučnih priloga iz istor. geografije. Novaković je napisao nekoliko sintetičkih dela, od kojih su najznačajnija: Srbi i Turci u XIV i XV veku, Tursko carstvo pred srpski ustanak, Ustanak na dahije i Vaskrs države srpske. Kao političar No-
je bio pristalica konzervativnih ideja i jedan je od osnivača naprednjačke stranke. Kao političar i državnik je napravio lepu karijeru. Bio je često poslanik Srbije na strani, ministar u vladi, a 2 puta i predsednik vlade (1895-96 i 1909). NOVARA, grad u Pijemontu, u sev. Italiji, gde su švajc. najamnici potukli franc. vojsku 1513. god. U austro-sardinskom ratu, 23. marta 1849. god. austr. trupe potukle su ital. vojsku, či me je revolucija u Italiji doživela konačan slom. vaković
474
NUBIJA
NOVE RAJNSKE NOVINE (Neue Rhein11Sche ZeitunQ), organ levih demokratskih struja za vreme revolucije u Nemačkoj 1848-1849. g. Novine su izlazile od 1. jula 1848. do 19. maja 1849. god. u Kelnu. Odgovorni urednik bio je K. Marks (K. Marx). Njihov politički program bio je stvaranje nedeljive demokratske republike Nemačke i rat protiv Rusije kojim bi se revolucija proširila na Poljsku i dovela do stvaranja slobodne poljske države. U novinama je kritikovana politika Frankfurtske skupštine, razobličavana je reakcionarna uloga krupne buržoazije i davane su direktive za borbu revolucionarnim radničkim oranizacijama. Zbog toga je list jedno vreme, od 28. sept. do 11. okt. 1848. god„ bio zabranjivan. NOVGOROD, jedan od najstarijih rus. gradova; prvi put se pominje u starim hronikama 859. Rjurik, varjaški knez, osvojio ga je 862. god. i načinio od njega prestonicu. Kako je Rjurikov sin preneo svoje sedište u Kijev, Novgorod je postao član Hanze, velikog nemačkog trgovačkog saveza i postao trgovačko središte ne samo Rusije, već i čitave ist. Evrope. Tatarska najezda nije opustošila gr„ te je, zahvaljujući umešnosti svojih st., postao feudalna republika (1146-1478). Vlast u gr. imalo je aristokratsko „veće", izvršni organi su bili „posadnik" (upravnik) i „tisjacki" (zapovednik vojske). Zbog svog izuzetnog položaja nazivali su ga „Gospodin Veliki Novgorod". Njegov knez Aleksandar Nevski odbranio ga je od nasrtljivih Šveđana (1240) i ritera tevtonskog reda (1242). Veliki rus. knez Ivan III Vasiljevič osvojio je Novgorod 1478. i priključio ga rus. državi. Time je prestala istorija ovog samostalnog grada. NOVICE, v. Kmetijske in rokodelske novice. NOVIKOV, Nikolaj Ivanovič (1744-1818), ruski pisac, jedan od prvih slobodnih mislilaca u Rusiji koji su napadali zaostalost ruskog feudalnog sistema i razvijali društvenu kritičku misao. Naročito se istakao izdavanjem satiričnih časopisa „Trut'', „Slikar" i „Novčanik". God. 1792. osuđen je na 15 godina robije u tvrđavi Šliselburgu, a neka dela su mu spaljena. Oslobođen je posle smrti carice Katarine II. NUBIJA, afr. drž. u staro doba. Spominje se već u III mileniju pre n. e. kao zemlja u koju su odlazili egipat. faraoni sa vojskom zbog nabavke robova, zlata i slonovače. U to vreme postala je egipat. provincija, ali je posle pola milenija odvojena od Egipta kao samostalna država. Svoj nagli uspon, kako polit. tako i ekonom. doživela je
NUMIZMATIKA
475
naročito od VIII do VII v. pre n. e. kada su njeni vladari bili gospodari i Egipta. Posle proterivanja Nubijaca iz Egipta 633. god. pre n. e., za vreme vladavine Psametha I, faraona iz poslednje samostalne egipat. dinastije, počela je da opada moć ove drž. koja je prolazila kroz period teške ekonom. krize. Posle dugotrajne stagnacije u vremenu od I do III v. doživela je puni procvat ne samo polit. nego i ekonom. i kulturni. Međutim, u III v. na nju napadaju mnogobrojna etiopska plemena i posle skoro stogodišnjeg pružanja otpora izgubila je svoju samostalnost u IV. v. U srednjem v. počev od VIII v„ našla se pod velikim pritiskom Arabljana koji potiskuju hrišćanstvo a uvode postepeno islam.
NJUTN
Punih 10 v. odolevala je pritisku Aral>ljana dok konačno, u XIV v. nije došla pod njihovu vlast. Početkom XVI v. (1517) Turci su svoju vlast iz Egipta proširili i na N. i držali je do 1885. god. kada su je osvojili sudanski ustanici Madijevci, koji su u njoj ostali do 1899. god. Tada je postala sastavni deo anglo-egipatskog suvlasništva, dok je sada u sastavu Sudana. NUMIZMATIKA, naučna disciplina koja proučava novac. Rezultati rada su od velike koristi u proučavanju polit„ ekonom. i kult. politike svih naroda koji su u svojoj istoriji upotrebljavali metalni novac. Najstarije delo iz ove naučne oblasti potiče iz XIV v., ali se kao nauka pojavljuje tek krajem XVIII v.
NJ NJEGOS, v. Petar II Petrović Njegoš. NJU DIL (New Deal) popularni i zajednički naziv za niz mera ekonom. i soc. prirode. preduzetih u vreme Ruzveltove administracije od 1933. Velika svetska ekonom. kriza koja je započela 1929. god. svom žestinom se bila oborila na kapitalistički svet, kako razvijene tako i ne razvijene zemlje. Ona se manifestovala masovnom nezaposlenošću, opadanjem nadnica, skakanjem cena života, superprodukcijom ili, pak, stagnacijom proizvodnje, itd. U SAD ona je imala za posledicu skoro 10 000 000 nezaposlenih i niz drugih veoma negativnih posledica. Radi prevazilaženja posledica D. Ruzvelt od dolaska na vlast 1933. preduzeo je više mera koje su imale za cilj da izvedu privredu i društvo zemlje iz ekonom. krize i njenih socijalno-političkih posledica. U osnovi politika Nj. D. predstavlja napuštanje liberalističkih pozicija i orijentacije najrazvijenije kapitalističke privrede i pojačanu ulogu drž. u regulisanju privrede. U okviru ove tzv. „nove politike" preduzeto je niz mera. Zakon o obnovi nacionalne ind. trebalo je da reguliše statut poslodavaca i radnika, minimalne nadnice, zabranu rada maloletnim licima i uvođenje 35-časovne radne nedelje. Ovaj zakon je omogućavao radnicima da se sindikalno organizuju, kao i obavezu poslodavaca da pregovaraju sa sindikalnim organizacijama prilikom regulisanja opštih uslova rada i utvrđivanja visine najamnine. Zakon o javnim radovima i formiranje Uprave za
javne radove omoguc10 je korišćenje drž. budžeta radi finansiranja velikih radova, što je omogućilo da se zaposli veliki broj koji su bili bez posla. Javni radovi su bili finansirani sistemom drž. duga i bili su značajni stimulator povećanja kupovne moći nezaposlenih i sl. Zakon o reformi poljopr. omogućio je vladi da interveniše kako bi održala nivo cena poljopr. proizvoda i intervencije radi pomoći poljopr. proizvodnji. Ove i druge mere u znatnoj meri su ublažile posledice ekonom. krize u SAD i smanjen je broj nezaposlenih za 17 na 7 000 000 lica. Ekonomska kriza nije bila potpuno prevaziđena niti njene posledice otklonjene gornjim merama, što je ostvareno tek u toku 2. svetskog rata. Koristeći Nj. D. sve više su do izražaja dolazile tendencije u jačanju drž. kapitalističkih shvatanja, koja su prevazišla granice SAD i u drugim zemljama sveta u nešto izmenjenim oblicima našli svoje poklonike. NJUTN, ser Isak (Newton, Sir Isaac, 1642-1727), engl. fizičar, materičar i astronom. Otkrio je prirodni zakon gravitacije (Njutnov zakon gravitacije) i, u principima mehanike, tri osnovna zakona kretanja (Njutnovi zakoni kretanja). Pokazao je niz zakonitosti u kretanju nebeskih tcla, unapredio nauku o zvuku i toploti, ustanovio emisionu teoriju svetlosti i pronašao infinitezimalni račun pomoću fizike (nezavisno od Lajbnica (Leibniz). Najvažnije delo: Matematički principi filozofije prirode (1687).
O'BRAJEN
476
OBRADOVIC
o O'BRAJEN, Džems Bronter (O'Brien, James Bronterre, 1805-1864), jedan od vođa čartističkog pokreta (v.) u Engleskoj, poreklom Irac. U mladosti se zanosio utopijsko-socijalističkim idejama R. Ovena. Na političkoj sceni se javio za vreme borbi za parlamentarnu reformu (1832), kao saradnik lista „Zaštita siromašnih ljudi". Ušavši u čartistički pokret, jedno vreme je pripadao struji „fizičke sile" i bio izabran za člana Konventa, zbog čega ,je .osuđivan n<:i r_obiju. Kasnije je pristupio pokretu „moralne sile'' i zahtevao da se izvrši nacionalizacija zemlje uz otkup i da se zaštiti ograničena privatna svojina. O'DOLOV AN, Rosa Džerom (O'Dolovan, Rossa Gerome, 1831-1915), irski revolucionar, jedan od vođa fenijevaca, pokreta za odvajanje Irske od Engleske. Zbog zavereničkih i terorističkih sredstava borbe, 1865. god. osuđen je na doživotnu robiju. God. 1869, dok je još bio u zatvoru, izabran je za poslanika Donjeg doma, ali je taj izbc:r poništen. Veliku akciju za njegovo oslobođenje razvili su članovi 1. internacionale, u čemu se posebno istakla Marksova kći Dženi svojim člo.ncima o svirepom režimu u engl. zatvorima. Pošto je 1870. god. amnestiran, emigrirao je u Ameriku, gde je nastavio rad na organizovanju irskih fenijevaca. O'KONOR, Fergas Edvard (O'Connor, Feargus Edward, 1794-1855), jedan od vođa čarti.stičkog pokreta (v.), po zanimanju pravnik, god. 1832-1834. član parlamenta. Istakao se kao predstavnik struje „fizičke sile". Svoja shvatanja da čartizam treba da se služi revolucionarmJ1m metodama izlagao je u svom listu „Severna zvezda", koji je pokrenuo 1837. god. Pošto u čart. Konventu 1839. god. nije uspeo da pridobije većinu za otvorenu borbu radničke klase, uz to i Proganian, on se 40-ih godina sve više priklanja utopijskim ideiama da će problem proletarijata rešiti kooperativnim otkupom z'2mlje, zbog čega je 1847. god. osnovao koloniju koia se odmah raspala. OBNOVA ZEMLJE, 1944-1947 god. U toku oslobodilačkog rata i revolucije teritorija Jugoslavije bila je poprište permanentnih ratnih operacija. Okupator i njegovi pomagači su sprovodili bezotzirnu sistematsku pljačku prirodnih i drugih bogatstava zemlje.
Odmah po okupaciji zemlje neki najprivredni objekti bili su demontirani i odneti od okupatora i njegovih slugu. U toku ratnih operacija neprijatelj je uništavao čitava područja. Kada je zemlja oslobođena pojedine privredne grane bile su potpuno uništene i ostale su samo ruševine. Saobraćajne i druge veze potpuno pokidane, železničke i drumske magistrale uništene, poljopr. i stočarstvo svedeni na 30 i manje posto predratne proizvodnje. Najvažniji zadatak posle oslobođenja zemlje bio je obnova porušene zemlje i izgradnja najvažnijih objekata uništenih od neprijatelja. Sa ogromnim radnim oduševljenjem i elanom· stotine hiljada građana su dali nebrojene radne časove da bi se obnovile najvažnije privredno-saobraćaj ne grane. U periodu od 1944. do 1947. god. uz natčovečanske napore izvršena je obnova naj\ ažnijih privrednih grana i saobraćajnih magistrala. U isto vreme nova narodna vlast, u toku 1946, donela je i zakon o nacionalizaciji osnovnih sredstava za proizvodnju. Istovremeno je izvršena i potpuna agrarna reforma i sve ove mere bile su u skladu sa planovima o prelazu na plansku socijalističku izgradnju zemlje koja je započeta 1947. god. OBRADOVIC, Dositelj (oko 1742-1811), srp. knjiž. i prosvetitelj. Kao dete zanesen čitanjem crkvenih knjiga odlazi u manastir Hopovo sa željom da se zakaluđeri. Razočaran životom monaha beži iz manastira i stalno putuje, tražeći istinsko znanje i prosvetu. U Zagrebu uči lat. jezik, a zatim nekoliko godina učiteljuje u Gornjoj Dalmaciji. Radi daljeg usavršavanja putuje u Grčku, Malu Aziju, Italiju, Nemačku, Francusku, Englesku i Rusiju. Kada je izbio 1. srpski ustanak Dositej ga je oduševljeno pozdravio i činio je ustaničkim starešinama razne usluge. 1808. prelazi u oslobođenu Srbiju i marljivo radi na podizanju nar. prosvete. Umro je u Beogradu kao popečitelj (ministar) prosvete. Iako samouk. Dositej je, zahvaljujući neviđenoj energiji i želji za saznanjem, ovladao tekovinama kulture svoga vremena. Vatreno prihvata prosvetiteljske ideje i prenosi ih sa entuzijazmom među svoj narod. Kao odličan poznavalac klasič nih i živih evrop. jezika on je neumorno proučavao dela na tim jezicima i prevodio je sa tih jezika ono što značajniji
OBRENOVIĆI
477
je, po njegovom mišljenju, bilo najpotrebnije njegovom narodu.· Svu svoju skromnu ušteđevinu Dositej je potrošio na štampanje svojih dela koja će poslužiti njegovom narodu. Svojim slobodarskim idejama, koje su odgovarale srp. građanskoj klasi u formiranju, on je osvojio simpatije i bio je najviše čitani srp. pisac. Srpsko građanstvo u usponu je prihvatilo njegove ideje i on je stekao veliki krug pristalica među srp. inteligencijom svoga vremena. U Dositejevoj prosvetiteljskoj aktivnosti došao je do izražaja moderni nacionalizam koji je bio antifeudalni, antiklerikalni i demokratski. Njegova književnost je namenjena svim Južnim Slovenima, bez obzira na njihovu versku, nacionalnu i pokrajinsku podvojenost. Dositejeve su ideje prihvatili delatnici ilirskog pokreta i prema njemu su se odnosili sa izuzetnim poštovanjem. čitava njegova prosvetiteljska aktivnost je usmerena na to kako narod „izbaviti i osloboditi od tiranstva, gluposti i varvarstva" i kako „svet razuma čak do prostih seljana i do samih pastirskih koliba raširiti". Kao pobornik prosvetiteljskih ideja XVIII v., Dositej je bio oduševljeni pristalica reformi aust. cara Josifa II. On ustaje protiv konzervativnih poglavara pravoslavne crkve, osuđuje njihov klerikalizam i nebrigu za nar. prosvetu. Zbog takvog svog stava Dositej je stekao brojne i moćne protivnike i nije mogao mimoići njihovo gonjenje. želeći da tekovine kulture budu dostupne prostom narodu, on se zalaže za uvođenje nar. jezika u književnost. Svojim upornim radom i širokom kulturom uspeo je da okupi znatan broj pristalica iz redova srp. inteligencije. Glavna Dositejeva dela su: „Život i priključenja Dimitrija Obradovića narečenoga u kaluđerstvu Dositeja'', „Sovjeti zdravoga razuma". „Basne", „Domaća pisma" i dr, Svojim književnim i prosvetiteljskim radom Dositej je položio temelj novijoj srp. književnosti. OBRENOVICI, dinastija koja je vladala Srbijom od 1815. do 1842. i 1858-1903. Osnivač dinastije je vođa 2. srp. ustanka Miloš Obrenović. Suparnici dinastije Obrenovića su bili Karađorđevići, dinastija čiji je osnivač bio vođa 1. srpskog ustanka Karađorđe Petrović. Vladari ove dinastije su: Miloš Obrenović (1815-1839 i 1858-1860), Milan Obrenović II (1839), Mihailo Obrenović III (1839-1842 i 1860-1868), Milan Obrenović IV (1868-1889) i Aleksandar Obrenović V (1889~1903). OBZNANA, akt vlade Kraljevine Srba, Hrvata: i Slovenaca, donet 29. dec. 1920. kojim: je zabranjen svaki dalji rad KP. - Odmah po ujedinjenju i stvaranju
OBZNANA
SHS, došlo je do ujedinjenja. i radnič kog pokreta u novostvorenoj državi. Od samog početka novoosnovana partija, Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), stekla je veliki broj pristalica i našla se na čelu veoma širokog revolucionarnog pokreta. Revolucionarno vrenje, koje je zahvatilo veliki broj zemalja Evrope, kao posledica 1. svetskog rata, i događaja u Rusiji, odrazilo se i na Kraljevinu SHS. Mnoga nerešena pitanja u novostvorenoj drž. (nacionalno, socijalno, pitanje ustava, invalidsko, itd.), olakšavali su rad novoosnovane partije. Nerešeno nacionalno i agrarno pitanje najmasovnije je pokrenulo mase i približilo ih KPJ. U toku 1919. god. revolucionarno vrenje dobilo je puni zamah i maniftestovalo se brojnim masovnim štrajkovima, demonstracijama, pobunama u vojsci, pokretima seljaka i sl. Svi ovi događaji uplašili su tadašnje vladajuće krugove od moguće opasnosti širih revolucionarnih i socijalnih pramena, te su učinili sve da u sledećoj 1920 preduzmu niz mera radi gušenja ovog pokreta. Revolucija u Mađarskoj takođe je pokrenula radne mase grada i sela i svi oni događaji bili su jasan znak da postoje skoro svi objektivni uslovi za izbijanje socijal. revolucije u novostvorenoj državi. Međutim, vodstvo KPJ nije se u potpunosti snašlo u takvoj situaciji a zaokupljena međusobnim borbama i suprotnim shvatanjima i ocenama tadašnje situacije nije skoro ništa učinilo da ove izvanredne uslove iskoristi i povede revolucionarno nastrojene i na pramenu spremne radne mase. Sva akcija KPJ se manje-više svodila na štrajkački pokret, demonstracije i sl., i pored toga što su i rezultati opštinskih izbora u nekim pokrajinama u toku 1920. god. jasno indicirali pravo raspoloženje naroda. Pri kraju 1920. god. sve je više jenjavala revolucionarnost masa koje su se osećale usamljene, oče kujući, s pravom, da ih u odlučnu bitku povede KPJ, što se nije ostvarilo. Vladajući krugovi sve do kraja 1920.. god., i sami nedovoljno učvršće ni na vlasti, i nepriznati od strane zap. sila, i nesigurni u svoje pozicije, nisu bili u stanju niti su pak smeli da preduzmu neke oštrije mere. Sredinom 1920. god. Kraljevina SHS izborila je međunarodno priznanje, revolucija u Mađarskoj je bila ugušena a organizacija vlasti u zemlji bila sprovedena i učvršćena, što je omogućilo monarhiji i vladajućim krugovima da pređu. u napad. Koristeći nejedinstvenost rukovodstva KPJ, ovi krugovi su se, posle opštinskih izbora, osetili dovoljno ugroženim a i snažnim. da se otvoreno obračunaju sa revolucionarnim radnič-
478
ODBOR .JAVNOG SPASA kim pokretom i KPJ. Posle prvih manjih zabrana i lokalnih napada na pojedine partijske organizacije i pojedince, 29-30. dec. 1920. god. vlada je donela tzv. Obznanu kojom je zabranjen svaki dalji rad komunističkih organizacija i svaka komunistička delatnost. Ovaj akt predvideo je zaplenu sve imovine i arhive KPJ, zabranu daljeg izlaska listova i zatvaranje prostorija i radničkih domova. Uskoro su, nakon, ovoga, usledila masovna hapšenja, pre svega članova KPJ i članova revolucionarnih sindikata. Posle ovoga 2. avg. 1921. Skupština je donela Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi koji je predviđao oštre kazne, pa i kaznu smrti, protivu bilo kakve komunističke delatnosti. Gornjim merama KPJ je bila prinuđena da se povuče u duboku ilegalnost, koja je značila i skoro potpuno onemogućavanje njenog daljeg rada. ODBOR (KOMITET) JAVNOG SPASA, koji je osnovao Konvent (v.) za vreme francuske revolucije sa ciljem da goni protivnike revolucije i brine se za odbranu otadžbine. Sarađivao je sa Odborom opšte bezbednosti, koji je otkrivao neprijatelje revolucije, i Revolucionarnim sudom, koji je donosio presude. Na njegovom čelu nalazio se Roberspjer (Robespierre), tako da je odigrao presudnu ulogu u likvidiranju žirondinaca i u zavođenju i
sprovođenju
jakobinske
diktature
(v.). Međutim, u Odboru se javila opozicija protiv Robespjera, Sen Zista i drugih jakobin. vođa, tako da je tu skovana zavera koja je dovela do termidorskog prevrata, 28. jula 1794. god. (V.). ODBORI NARODNE POMOCI, v. Narodno
oslobodilački
odbori.
ODISEJ, legendarni kralj grč. o. Itake, najumešniji vođ Ahajaca u trojanskom ratu, glavna ličnost Homerovog epa. Prema grč. mitologiji bio je izvanredno dosetljiv, prepreden, vešt i okretan i od ostalih ljudi razlikovao se razumom i umešnošću. U svakoj opasnosti odlučan, hrabar i neustrašiv. Homer veliča njegovu hrabrost i lukavstvo. Kad su Grci posle desetogodišnjeg uzaludnog opsedanja Troje bili spremni da se vrate kući, održao je govor kojim je ohrabrio sve malodušne ratnike. Po njegovoj zamisli napravljen je ogroman drveni konj u čiju se utrobu sakrio sa najhrabrijim junacima. Grci su prividno napustili obale Troje i otplovili nedaleko od obale, spremni da se u toku noći na njegov znak vrate. Ovim prevarama, čiji je on inicijator, kao i drugim mudrim savetima, doprineo je najviše zauzeću Troje. Prilikom povratka kući nije imao sreću. Bura mu je izbacila brod na trakijskoj
ODVOĐENJE
KRALJA
obali, čime počinje njegovo desetogodišnje lutanje, ispunjena uzbudljivim doživljajima. U svom drugom epskom delu, „Odiseji" Homer je opevao njegova lutanja, stradanja i, najzad, srećan povratak svom domu u kome je njegova supruga Penelopa odolevala svim iskušenjima prosaca. Njegovim likom slavljeno je u helenskom svetu herojstvo i neustrašivost grč. moreplovaca. Izlažući svoj život najvećim opasnostima, grč. mornari su na svojim malim i lako pokretljivim brodovima krstarili po svim poznatim morima onog vremena. Sve one osobine koje su njemu pripisane, i u legendama i Home~ rovim spevovima opevane, posedovali su oštroumni i hrabri helenski moreplovci. Po tim osobinama Odisej je, iako nema nikakvih dokaza da je istor. ličnost, mogao postojati i stvarno izvršiti neka od onih dela oko kojih su stvoreni mitovi i legende. Ovo utoliko pre što i pored svoje pune legendarnosti trojanski rat ima i istor. osnove, iako ničim nije pouzdano dokazano njegovo stvarno postojanje. A Odisej i ovaj rat su neodvojivi. ODISEJA, v. Homer; Odisej. ODOAKAR, vođa Germana i kralj italski (476-493). Služio je najpre kao plaćenik u vojsci rim. cara. Stavio se na čelo germanskih najamnika u Italiji i zbacio se prestola maloletnog rim. cara Romula Avgustula 476. god. pre n. e. ova O. akcija uzima se kao pad Zapadnog Rimskog Carstva. Formalno on je zadržao sve rim. ustanove, pri~ znao vlast ist. cara, ali je svojim proglašenjem za „Kralja Italije" uzeo svu vlast u svoje ruke. Nekoliko godina docnije zauvek se oslobodio od ranije zbačenog cara Nepota, koga je ubio u Saloni (480). Time su njegove akcije bile usmerene prema Dalmaciji koju je pripojio svom novostvorenom kraljevstvu 481. god. Posle još nekoliko uspešnih borbi protiv germanskih plemena znatno je ojačao svoju vlast. Gledajući na njega sa podozrenjem carevi u Istočnom Rimskom Carstvu {i Carigradu želeli su da ga uklone iz Italije. Vešto su iskoristili provalu Istočnih Gota u Italiju, savladali O., pokorili njegovo kraljevstvo i osnovali ostrogotsku državu. Da bi ga se zauvek oslobodili ubili su ga, zahvaljujući izdaji. ODOJEVSKI, Aleksandar Ivanovič (1802 -1839), ruski pesnik, učesnik u ustanku dekabrista (v.), zbog čega je lišen plemstva i osuđen na robiju. ODVOĐENJE KRALJA I SKUPŠTINE IZ VERSAJA U PARIZ, izvršeno 6. okt. 1789. god. Ogromna masa krenula je 5. okt. iz Pariza na Versaj da bi prisilila kralja Luja XVI da se odrekne ugušivanja rev. pokreta i raspuštanja Skupštine. Rano ujutro 6. okt. žene su
I
ODZER
479
prevalile u dvorac i prisilile kralja i njegovu porodicu da pođu u Parizu pratnji naroda. Zajedno sa Lujem XVI prešla je u Pariz i Ustavotvorna skupština protiv čijeg jačanja otada kralj više nije otvoreno istupao. Neki istoričari smatraju ovaj događaj prelomnim momentom u francuskoj revoluciji. ODZER, Džorž (Odger, George, 18201877), jedan od vođa engl. tredjuniona, učesnik u osnivanju 1. internacionale, predsednik njenog Generalnog saveta 1866-1867. god. Razišavši se s Marksom zbog svog oportunizma, isključen je iz Internacionale jer nije odobrio njen proglas povodom Pariske komune. OGRAĐIVANJE U ENGLESKOJ. Posle završetka stogodišnjeg rata, sredinom XV v„ dolazi u Engleskoj do sve jačeg razvitka tekstilne proizvodnje. Engleska se posebno specijalizuje za izradu vunenog sukna, koje izvozi u sve većim količinama. Dok je ranije Engleska izvozila svoju vunu u Nizozemsku, krajem XV i poč. XVI v. ovčarstvo u toj zemlji postaje jedna od najrentabilnijih privrednih grana jer snabdeva sopstvenu mafukaturnu proizvodnju. Gajenjem ovaca bavi se sve veći broj plemstva koje se učeš ćem u proizvodnji približava buržoaziji. Da bi stvorili velike ~ašnjake, plemići nasilno prisvajaju i ograđuju prvo opštinsku, a zatim i seljačku zemlju, tako da veliki broj slobodnih seljaka napušta seosku proizvodnju i uključuje se u manufakture, naseljava gradove i omogućuje Engleskoj pomorsku i kolonijalnu ekspanziju. Tako su, prema rečima T. Mora (Thomas More, v.), „ovce pojele ljude", Ovaj proces bio je jedan od uzroka reformacije u Engleskoj. Sekularizacijom crkvenih dobara kralj Henri VIII (v.) stvorio je veliki zemljišni fond iz koga je đavao zemlju novom plemstvu koje se učešćem u proizvodnji sve više približavalo buržoaziji. Proces ograđivanja trajao je sve do sredine XIX v. kad su u engl. agrikulturi potpuno preovladali kapitalistički odnosi. OHRIDSKA ARHIEPISKOPIJA, posebna crkvei;ia oblast u Makedoniji, koja predstavlJa nastavak patrijaršije, osnovane za vladavine cara Samuila (976 -1014). Padom Samuilovog Carstva, vizant. car Vasilije II ne ukida nezavisnu Ohridsku crkvu, ali je svodi na rang arhiepiskopije. Ohridski arhiepiskop nije zavisio od carigradskog patrijarha nego je bio direktno potči njen caru. Ohridskoj arhiepiskopiji su ostavljene sve episkopije bivše Samuilove države. Prvi ohridski arhiepiskop bio je Sloven, ali je uskoro izvršena grcizacija crkve, formiranjem samostalne srp. crkve (1219) sužava se područje Ohridske arhiepiskopije. Dušanovim
OKTOBARSKA
SOCIJALISTIČKA
osvajanjem O. A. ulazi u sklop srp. države, ali je njeno područje smanjene. Očuvala je autokefalni karakter, ali većinu episkopa Dušan zamenjuje Srbima. Padom Makedonije pod tur. vlast O. A. ulazi u sklop tur. države, sačuvala je autonomni karakter i privremeno proširila svoje područje. Sredinom XVI v. O. A. je bila potčinje na i Pećka patrijaršija. Obnovom Peć ke patrijaršije smanjena je područje O. A„ jer je sev. Makedonija pripadala Pećkoj patrijaršiji. Imajući autonomni položaj u Turskoj, ohridski arhiepiskopi uživaju sva prava i povlastice poglavara ostalih autonomnih hrišćanskih crkava u Turskoj (Carigradske i Peć ke patrijaršije). Arhiepiskopi su sem verskih, sudili i bračne i neke nasledne sporove svojih vernika. Ohridska crkva je sačuvala i povlašćeni ekonom. položaj, imovinu i dažbine od vernika. Više sveštenstvo je bilo grč. i ono u episkopskim središtima i gradovima uvodi grč. jezik u crkvu. Po gradovima crkva osniva i škole u kojima predaju učitelji Grci. Time je O. A. radila na grciziranju slovenskog stanovništva. Ohridska arhiepiskopija je ukinuta 1767, godinu dana posle ukidanja Peć ke patrijaršije. Njeno područje je potpalo pod vlast Carigradske patrijaršije. OJAMA, Ivao (1842-1916), japanski princ i vojskovođa, nosilac pobede u ratu protiv Kine 1894-1895. god. U rusko-japanskom ratu 1904-1905. god„ kao vrhovni komandant jap. vojske, osvojio je Port Artur i dobio bitku kod Mukdena. OKSENSTJERNA, Aksel-Gustafson (Oxenstierna, Axel-Gustafsson, 1583-1654), švedski državnik. Započeo je karijeru kao diplomata, zatim je bio član regentskog veća, najzad kancelar kraljevstva (od 1612). Zauzet vojskom i ratovanjem, kralj Gustav-Adolf prepustio mu je vođenje unutrašnje politike i diplomatiju. Posle kraljeve smrti preuzeo je vođenje rata u Nemačkoj kao Rišeljeov (Richelieu) saveznik. Doživeo je slom ne mogući da spreči abdikaciju kraljice Kristine. Smatra se jednim od najvećih ministara apsolutističke epohe. OKTAVIJAN, v. Avgust Oktavijan. OKTOBARSKA SOCIJALISTICKA REVOLUCIJA, događaj koji je počeo 25. okt. (7. nov. po starom) 1917. god„ pod vodstvom Boljševičke partije i V. I. Lenjina, postao prekretnica u borbi radničke klase za socijalizam. Pogoršao položaj širokih slojeva rus. društva u toku 1. svetskog rata, izazvan neuspehom na frontu, kao i masovnim pogibijama i uopšte pogoršanjem ekonom. položaja, pokrenuli su brojne rad~ ničko-seljačke mase. Potpuna nespo• sobnost vladajućih krugova da nastalu situaciju poprave, kao i težnja da rat
OKTOBARSKA
SOCIJALISTIČKA
480
· po svaku cenu nastave, od ko.ga su oče.kivali brojne koristi, još ·više su pogoršali situaciju u zemlji. Opšte nezadovoljstvo masa protivu carskog apsolutizma, koje je dostiglo vrhunac u feb. i martu 1917, kada se nezadovoljnicima pridružio i deo buržoazije, bili su početak kraja rus. carizma. U toku feb. 1917. došlo je do brojnih štrajkova i demonstracija koje su posebno bile masovne i pretvorile se u ustanak u Petrogradu i dovele do zbacivanja carizma. Februarska revolucija završila se preuzimanjem vlasti od strane buržoazije i formiranja privremene vlade uz istovremenu pojavu i budućih orga,na sovjetske vlasti - sovjeta radničkih i vojničkih deputata. U zemlji je sada postojalo dvovlašće koje nije bilo u stanju da duže potraje. U toku feb. iste godine V. I. Lenjin je febru• arske događaje ocenio kao buržoaska-demokratsku revoluciju, smatrajući je početnom fazom u izbijanju i pobedi socijal. revolucije. U „Aprilskim tezama" on je istakao da se specifičnost momenta ogleda u potrebi prevazilaženja prve etape revolucije u drugu, koja
OKTOBARSKA
SOCIJALISTIČKA
treba da vlast. preda proletarijatu i siromašnom seljaštvu. U toku juna na I sveruskom kongresu sovjeta radnič kih i vojničkih deputata oštro je kritikovana politika unutrašnja i spoljna privremene vlade. Na kongresu nije došlo do jedinstvenog stava i istaknutog zahteva Lenjina o nužnosti preuzimanja celokupne drž. vlasti od strane sovjeta. - Za dalji uspešni razvitak revolucije veoma su značajne julske demonstracije u Petrogradu i dr. većim mestima Rusije. Lenjin je ove događa je ocenio kao poslednji pokušaj da se mirnim putem preuzme vlast. U takvim uslovima održan je VI kongres Boljševičke partije (28. juli do 3. avgusta), na kome je istaknuto da se pred Rusijom nalaze jedina 2 puta: podrška buržoaskoj vladi ili prekid s vladom i obustava rata koji je i jedini pravilan, što su doljševici na kongresu i prihvatili. Sve do oktobarskih dana 1917. god., buržoazija je pokušavala da povrati izgubljene pozicije preko zavere generala Kornilova, a istovremeno se vršila dalja boljševizacija sovjeta. Već je istaknuta parola „Sva vlast so-
l
•••••••••V'"'"''-<= ''""._'l'-
•<>·~
~
l
Podruge ewopsiog deh Nvs!}e KQ!e.fe dr.fele sov~ka rlsst pos!P pohede Olrćcbaroke revolvc1: .fe f 19v:- Fe1Jru.s1r /$18.J
j ~~~~
}J
lWl!l~lllil
~Oblasti u S.r,uyB ruk11m.p kondo kr..,.... f.918
vsbanire imestau poHrf/Jg Glavnakpjlma.fe me.sta oružen.
sorj!>l;3k8 VAitsĆ /1(1yem/Al.91!'1'"6r.19fđ. - - Granlcel?.SS!i'-a 19/8_ ----+ Pravci ot'$-t"va snsga
• 1111 tu ~
•
/;ra~volvcionorn/h
Ja
C;ven~Arm!J'e vgrođanskom/"3-
18/8.-1920.
- - : : ; Front;ovi SnBJNI belo-
,919row8C'a ilntervendonlsć11 v
gr~Kom
ralit/ IS/9.
==="' - --·Crvttne GraniMSSSH-4 n;J;on Armj/e u počeo''
gr1đen
skom ral;u I o6ngrovan..Ja SSSR-11 (J
NM
EriS3
NO
300
~đOkm I
OKTOBRISTI
I
!
I I
I I /
481
vjetima" i dobija sve veći broj pristalica. Uporedo sa ovim u zemlji je dolazilo do novih masovnih pokreta radnika, otkazivanja poslušnosti vojnika, pokreta seljaka i sl. Svi ovi događaji indicirali su približavanje značajnog preokreta koji će se uskoro ostvariti. - U toku sept. 1917. iz ilegalnosti u Finskoj V. I. Lenjin uputio je više pisama u kojima je istakao da se pred Boljševičku partiju postavlja jedini zadatak podizanje oružanog ustanka. („Boljševici moraju uzeti vlast u svoje ruke" „Marksizam i ustanak"). Po povratku u zemlju V. I. Lenjin je prisustvovao istorijskoj sednici CK 10. (23) okt. 1917. na kojoj je održao referat o pripremi oružanog ustanka. Tu je istaknuto da je situacija u zemlji sazrela za uspešnu pobedu revolucije. 16. (29) okt. CK je doneo odluku da se pri Petrogradskom sovjetu formira Vojnorevolucionarni komitet sa Lenjinom na če lu kao centrom koji će rukovoditi pripremama, zatim i samom revolucijom. Posle ove odluke 24. okt. (7. nov.) počeo je ustanak u Petrogradu, koji se uskoro proširio na sve veće centre Rusije. Vlada Kerenskog je istog dana pokušala da omete dizanje ustanka ali bez uspeha. U toku istoga dana odredi Crvene garde su osvojili najvažnije strateške tačke u gradu. Sledećeg dana sva vlast je prešla u ruke Petrogradskog sovjeta radničkih i vojničkih deputata, čije je sedište bilo u Smoljnom. U toku ovih najvažnijih događa ja (25/26. okt.) održan je II kongres sovjeta koji je objavio da je sva vlast prešla u ruke sovjeta. Tom prilikom su bila usvojena i 2 važna dekreta: dekret o miru i dekret o zemlji. Ovi dekreti su imali veliki odjek u Evropi i u svetu uopšte. Na kongresu je doneta i odluka da se obrazuje privremena radničko-seljačka vlada pod nazivom Veće narodnih komesara. Za predsednika je izabran Vladimir Ilić Lenjin. - Ubrzo po obrazovanju privremene vlade revolucionarni talas proširio se na celu zemlju i u mnogim najvažnijim gradovima sovjeti su preuzeli vlast. Međutim, još u danima punog zamaha revolucije, kontrarevolucija sastavljena najvećim delom od bivših pripadnika vrhova državne uprave, vojske, buržoazije a kasnije i uz pomoć buržoazije Evrope formirala se kontrarevolucija koja je prešla u borbu protiv revolucije. Borba protivu kontrarevolucije bila je dugotrajna i teška ali je završena potpunom pobedom sovjeta. - Osnovni uzrok pobede revolucije treba tražiti u tome što je Boljševička partija svojom politikom uspeha da mobiliše radničku klasu i osnovne mase seljaštva. široka međunarodna podrška radnika i drugih
OKUPACIJA ČEHOSLOVAlJKE
progresivnih snaga takođe je uticala na uspešan ishod revolucije. Pobeda revolucije označila je početak nove ere u istoriji društva, ere socijalizma. OKTOBRISTI, buržoaska stranka u Rusiji koja je dobila ime Savez 17. oktobar, jer je organizovana sa ciljem da se prizna carski manifest izdat toga ,:lana 1905. god. Pod vodstvom indush'ijalca Gučkova i veleposednika Rodzjanka, ona se u interesu krupne industrijske buržoazije zalagala za uspostavljanje ustavne monarhije; 1908 -1912. god., bila je vladajuća partija. Za vreme 1. svet. rata pristupila je opoziciji protiv nesposobnog carizma, a posle oktobarske revolucije njeni članovi su se pridružili kontrarevolucionarnim snagama. OKTROISANI USTAV 1931, izdat je 3. sept. 1931. - Posle zavođenja 6-januarske diktature, kojom je u zemlji zavedena neustavna vladavina i zabranjen rad svim polit. strankama, kralj Aleksandar se nadao da će smiriti unutrašnju nesređenu situaciju. Otpor 6-januarskoj diktaturi je svakodnevno jačao, što je primoralo kralja da zemlji da novi ustav poznat pod imenom Oktroisani (darovani). Ustav nije primila ni potvrdila Narodna skupština već je bio nametnut narodu. Novi ustav nije bitno izmenio, niti mogao da izmeni situaciju u zemlji. Po tom ustavu kralj i dalje ostaje neprikosnoven, a u zemlji se zavodi dvodomni sistem: narodna skupština i senat. Polovinu članova Senata postavljao je kralj a drugu polovinu birali su banski većnici koje je opet postavljao kralj. Ni jedan zakon nije mogao da stupi u život dok ga Senat ne sankcioniše. Sankcionisana je podela zemlje na 9 banovina i posebnom jedinicom Uprava grada Beograda sa okolinom. Političke i druge slobode ustav. je formalno priznavao, ali u praksi one nisu postojale. Oktroisani ustav je potvrdio isključivu ulogu kralja i njegovu odlvčujuću reč za najvažnija pitanja. Ustav je ostao na snazi sve do 1941. i bio je poslednji ustav Kraljevine Jugoslavije, ime koje je ona nosila po ovom ustavu. OKUPACIJA CEHOSLOVAOKE, izvršena je 15. marta 1939. godine. - Posle veoma nepovoljnog Minhenskog sporazuma, kojim je počelo komadanje Cehoslovačke, njena nezavisnost je uskoro došla u pitanje. Prvo je usledio zahtev Poljske da joj se ustupi oblast Tješina a uskoro posle toga Slovačka (6. okt.) i Karpatska Ukrajina (8. okt.) proglasile su autonomiju. Na osnovu Bečke arbitraže od 2. nov. 1938. Cehoslovačka je morala da ustupi Mađarskoj deo Slovačke i Karpatske Ukrajine. U međuvremenu zbog suko-
OKUPACIJA JUGOSLAVIJE
482
ba između Tise (Slovačka) i novog predsednika Čehoslovačke Hahe, Tisa je uz pomoć Nemačke proglasio „nezavisnu" Slovačku, a 14. marta u Berlin je pozvan predsednik republike Haha koji je bio prinuđen da potpiše akt kojim svoju zemlju stavlja pod nem. zaštitu. Istoga dana kada su nem. trupe upale u čehoslovačku (15. mart) Slovačka je proglasila „nezavisnost". Nemačka vlada je nad Češkom i Moravskom uspostavila svoj protektorat, a zap. sile nisu ništa učinile protiv toga. Ovim događajima prestala je da postoji čehoslovačka. OKUPACIJA JUGOSLAVIJE 1941, izvršena je posle kratkotrajnog aprilskog rata (6. apr. 1941. do 18. apr. 1941). - Posle kratkotrajnog rata u kome su učestvovale Nemačka sa više desetina divizija, uz pomoć bugarskih, italijanskih i mađarskih snaga, Kraljevina Jugoslavija je bila poražena. Nakon potpisivanja kapitulacije sile pobednice izvršile su komadanje teritorije Jugoslavije. Nemačka je dobila severozapani deo Jugoslavije i to slovenačko područje, izuzev Ljubljane, sa oko 10 261 km2 i približno oko 800 000 stanovnika. Srbija i Banat ostali su pod neposrednom dominacijom Nema-
OKUPACIJA JUGOSLAVIJE čke kao okupaciono područje. Italija je dobila ostatak slovenačke teritorije sa Ljubljanom i uklopila sve to u sastav Italije, zatim jadranska ostrva, izuzev Brača i Hvara, srednju Dalmaciju sa Šibenikom i susednim ostrvima i tu je formirala tzv. Provinciju Dalmaciju. Mađarska je dobila Bačku i Baranju, Međumurje i Prekomurje. Ove oblasti su prisajedinjene Mađarskoj. Bugarska je prigrabila znatan deo juž. Srbije, manji ist. i najveći deo Makedonije. Ove oblasti su takođe uključe ne u bugarsku državu. Albaniji, kao protektoratu Italije, pripojen je zap. deo Makedonije. Kosmet i manji granični deo Crne Gore. Crna Gora trebalo je da dobije status „posebne" države pod vrhovnom vlašću Italije, ali je zbog razvitka događaja ova kombinacija propala. Na teritoriji Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema sa Zemunom, izuzimajući najveći deo obale Jadranskog m. i ostrva, formirana je tzv. „Nezavisna Država Hrvatska". Srbija je ostala u granicama pretkumanovske Srbije sa statusom okupacionog područja. Komadanje Jugoslavije imalo je za cilj potpuno razbijanje zemlje u težnji da se ona nikad ne obnovi. Domaće sluge i izdajnici našli su se na - - - Granice SFRJ - - - lb8(!/snsKo:/ll!JOslovl"/J3Jft1gr.111itdob
~
Podru,(je qne/rćiMno od N~1178Č"
~ .&mić,oo
mIDJ
mm
mm
R•1ml
"
Podru§~ ćJl7t'kćirano od 1&q~ Poo'rv{fa' prik!}včeno „ V6'lik~/ Albanj;i"
Crhll Gora pod ;ts/tf8nsKim gvver~rom NemačXo-!6a!j/aMlca dem&-/t:ac101"9 h'hj/8 u NO l'i-11. nerJi1vi'sni9 dr.ž;v„ Hrva/;3/ra
~ PodruLJ'e anelrb'r8J'IO od strane Mml.9r.ske ~ Podruq'e okupirano od SĆ/"lihe M.9chrsAl" E;3 PtJtlruo/~ okupir4no ac/sl:nfltU! eu91rske ~ Pa&vq-, Srby.!- olrv,oirano co'sćrane A!m1čk1
- - - - A1or~.!o OvgarsKe o.Jupoej#ao' /.5.„IN~.
'° /
PodrVrf/# bu9;grs*e oK1.1pac.!I! /.9n. ••••• • •• •• PotlrV s v11 F.943
-.....i - i - -
o
so
100
/50
*""
Politička
podela Jugoslavije u aprilu 1941. godine
"
OLAF čelu
483
raznih kvinslinških, komesarskih dr. vlada. OLAF I (969, vladao 995--1000), norveški kralj. Vaspitavan na dvoru kijevskog kneza Vladimira I. Dugo je kao viking gusario po Baltiku i Severnom moru. Kada je primio hrišćanstvo, počeo ga je uvoditi među Norvežane. Poginuo je u pomorskoj bici protiv Šveđana Danaca. OLAF II (995-1030, vladao 1016-28), norveški kralj; širio je bezobzirno hrišćanstvo. Uspeo je da protera iz Norveške Dance i šveđane, koji su 1000. god. zavladali ovom zemljom. Kada je danski kralj Knut Veliki osvojio ponovo Norvešku (1028), Olaf II je pokušao da organizuje ustanak protiv osvajača. Međutim, Danci su ga uhvatili i ubili. Zbog svojih uspeha na širenju hrišćanstva norveški svcštenici su ga proglasili za sveca. OLEG MUDRI (vladao 879-912), kijevski knez, naslednik Rjurikov, osnivač Kijevske Kneževine. Premestio je prestonicu iz Novgoroda u osvojeni Kijev (882) i pokorio plemena Drevljana, Severjana i Radmiča. Kao veliki rus. knez preduzeo je pohod protiv Vizantije, koji se završio potpisivanjem trgovačkog ugovora (911) i velikim vizant. otkupom. OLGA (vladala 945-69), rus. kneginja, udovica ubijenog kijevskog kneza !gora. Vladala je u ime maloletnog sina Svjatoslava Igoreviča. Pobunjena plemena Drevljana, koja su joj ubila muža kada je išao u prikupljanje poreskih dažbina (polude), surovo je kaznila; organizovala je nove administrativno-dažbinske oblasti; širila je hrišćanstvo, te ju je crkva proglasila svetkom, pod imenom sv. Jelena. OLIGARHIJA, vladavina nekolicine. Poznata već u starom veku. Ovaj oblik vladavine u kome mali broj ljudi prigrabi vlast u svoje ruke osudili su mnogi ant. pisci i filozofi kao izopačavanje aristokratske vlasti. U savremenoj istoriji pod ovim pojmom podrazumeva se ne samo polit. nego i finansijska oligarhija u kojoj neznatan deo kapitalista svojim velikim fim\nsijskim sredstvima ima odlučujuću reč u industriji, trgovini i bankarstvu. Zabeležena je i u radničkom pokretu u kome je nekolicina radničkih vođa ·uzurpirala prava radničke klase. OLIMP, plan. u Grčkoj. Prema verovanju starih Grka na njegovom najvišem vrhu nalazio se gr. u kome su stanovali grčki bogovi, nazvani „olimpijski bogovi". Zbog toga je ova plan. zauzi-mala centralno mesto u staroj grčkoj mitologiji, istoriji i književnosti, kao mesto u kome su boravili najugledniji nebeski bogovi.
OMAR OLIMPIJADA, vremenski razmak od 4 godine u staroj Grčkoj, po kome su se računale godine i kojom je otpoče la grč. era. Pored toga, ona se upotrebljavala i kao naziv za opšti praznik, na kome su priređivane igre u Olimpiji na Peloponezu. Prva O. održana je 776. god. pre n. e. i njome je otpočela era kod starih Grka. OLIMPIJSKE IGRE, najomiljeniji sveopšti praznik starih Grka. Priređivane su svake 4. godine u Olimpiji, na Peloponezu, u kojoj se nalazio najlepši hram posvećen Zevsu. Politički značaj ovih igara bio je ogroman. Za vreme njihovog trajanja stari Grci su prekidali sva neprijateljstva. Gradovi su se mirili među sobom i njihovi predstavnici zajedno su se takmičili u Olimpiji. Za vreme njihovog 5-dnevnog održavanja proglašavan je širom Grčke „sveti mir" koji su svi poštovali. Prvog dana prinosile su se žrtve sa svečanim ceremonijalom, naredna 2 odvijalo se atletsko takmičenje, dok se 4. jahalo na konjima i dvokolicama. Peti dan je bio najsvečaniji i posvećen je proglašenju pobednika i podeli maslinovih venaca kao nagrade. Slavila ih je cela zemlja kao najveće junake a pesnici su ih opevali u svojim pesmama. Počev od prvih igara, priređenih 776. god. pre n. e„ održavane su svake 4. godine neprekidno sve do 392. god. kada ih je rim. car Teodosije II ukinuo. Na njihovoj obnovi u naše doba najviše je doprineo Francuz Pjer Kuberten. Prve moderne igre priređe ne su u Atini od 5. do 14. apr. 1896. god. OLIVER JOVAN (XIV v.), despot, u službi cara Dušana; držao je posede oko Ovčjeg polja i oblasti uz levu obalu Vardara. Pomagao je Dušanu i Jovanu Kantakuzinu prilikom osvajanja vizant. oblasti u Grčkoj. Bio je veliki vojvoda, a potom i sevastokrator; vrlo uticajan na carskom dvoru. Podigao je manastir Lesnovo. OLIVJE, Emil (Ollivier, Emile, 18251913), franc. političar i državnik, po profesiji advokat. Istakao se u vreme Napoleona III u opozicionoj i republikanskoj grupi „Pet", ali je sve više evoluirao ka reformizmu. U tom smislu uticao je na Napoleona III da u poslednjoj fazi svoje vladavine obrazuje sistem „liberalnog carstva". Šef kabineta od početka 1870, pripremio je „Ustav od 1870", za reorganizaciju Carstva na parlamentarnim osnovama. Posle prvih poraza u ratu protiv Pruske povukao se u Italiju. OMAR I (581, vladao 634-644), drugi arapski kalifa. Za vreme njegove vlade završeno je ujedinjavanje Arabije; njegova vojska je osvojila Persiju, Siriju, Palestinu i Egipat. Uveo je novo
OMEJADI
ORBIN
484
računanje
vremena, koje su prihvatili svi muslimani, označivši kao početak nove ere hidžru, tj. 622. god. kada je Muhamed pobegao iz Meke u Medinu. OMEJADI, arabljanska vladarska porodica; upravljala je arabljanskim kalifatom od 661. do 750. god. Naziv joj potiče po legendarnom Omeju, iz plemena Korejšita. U borbi oko kalifatskog prestola jedan od Omejinih naslednika Muavija (661-80) potisnuo je Muhamedove potomke i osnovao novu dinastiju Omejada. Prestonica novih vladara je bio gr. Damask. Za vlade Omejada arabljanski kalifat je dostigao najviši uspon i granice carstva zahvatale su prostor od obala Atlantika, preko sev. Afrike do r. Sir Darja i Inda u Aziji. Poslednjeg kalifa iz ove dinastije Mervana II (744-50) zbacila je porodica Abasida. Jedini preživeli, koji je izbegao iz pokolja Omejada, Abdar Rahman, osnovao je u Španiji Kordovski kalifat. španska dinastija Omejada zadržala se na prestolu do 1031. god., kada su je oboriU Berberi. OMER-PAŠA LATAS (1806-1871), tur. vojskovođa, poreklom Srbin iz Like. Kao austr. podoficir pobegao u Tursku 1827. i postigao brzu vojničku karijeru. Ugušio je otpor bos. feudalaca 1850 -1851, deportujući 1 500 aga i begova u Carigrad. Kao glavni komandant tur. vojske ratovao je sa Crnom Gorom 1862.
OMURTAG (vladao 815-31), bug. han; uspostavio je prijateljske odnose sa vizant. carem Mihailom II i pomagao mu u ugušenju ustanka Tome Slovena. Vizantija mu je pomogla da uvede hrišćanstvo u Bugarskoj. Vodio je uspešne ratove protiv Franaka i proširio granice Bugarske do Srema i Panonske Hrvatske. OPERACIJA OVERLORD, v. Drugi front.
OPIJUMSKI RAT. Krajem XVIII v. počela je engl. Istočnoindijska kompanija uvoziti u Kinu opijum, što je za nekoliko decenija izazvalo negativan bilans u kin. spoljnoj trgovini, jer su do tada strani trgovci kupovali u Kini svilu i čaj za srebro. God. 1839. zaplenjeno je u kantonskoj luci 20 000 sanduka opijuma, a kin. vlada zabranila je pušenje i uvoz opijuma. To je dovelo do tzv. prvog opijumskog rata između Engleske i Kine (1840-1842). Poražena, Kina je mirom u Nankingu ustupila Engleskoj Hong Kong, a evropskoj trgovini morala je otvoriti pet luka. God. 1856. Engleska je, zajedno s Francuskom, povela drugi opijumski rat, koji se završio mirom u Tjencinu 1858. god. I pored toga, anglo-francuske trupe ušle su 1860. god. u Peking i prisilile Kinu da da niz novih
privilegija evropskim i američkim trgovcima i inostranom kapitalu. OPORTUNIZAM, svojstvo pojedinih struja u radničkom i socijalističkom pokretu koje teže sporazumu s buržoazijom, zanemaruju ciljeve klasne borbe i revolucionarne metode i zadovoljavaju se reformama u okvirima kapitalističkog društva. U istoriji radn. pokreta oportunizam je bio svojstven engl. tredjunionima, lasalovcima, posibilistima i drugim socijalističkim i socijal-demokratskim strankama. OPRIČNICI, pripadnici posebnih vojnih odreda Ivana IV Groznog (v.), prikupljeni, na broju od oko 6 000, iz redova sitnog plemstva i stavljeni pod komandu Maljute Skuratova sa zadatkom da, optužujnći ih za izdaju, iskorenjuju krupne bojare kao protivnike carskog samodržavlja. Njihov simbol je bila pseća glava i metla na konjskom sedlu. Uništavajući staro, Ivan IV je stvarao novo rus. plemstvo potčinjeno dvoru. Opričnicima je deljena zemlja iz opričnine, zemljišnog fonda kojim je neposredno raspolagao car. Opričnina je postala i naziv za mere Ivana IV kcje je preduzeo radi uništenja bojarske moći. OPSADA LENJINGRADA 1941-1943, v. Bitka za Lenjingrad.
OPTIMATI, stranka robovlasničke aristokratije u ant. Rimu. Sačinjavali su je predstavnici 200-300 uglednih porodica. Krajem II v. pre n. e. uzeli su u Rimu u svoje ruke najviše činovničke položaje. Štiteći svoje interese, na prvom mestu velike zemljišne posede, vodili su borbu protiv suprotne stranke populara kojoj je pripadao rimski plebs. U centru borbe ove 2 stranke u ant. Rimu nalazilo se pitanje demokratizacije rim. drž. i agrarno pitanje, pošto O. nisu želeli da im se oduzimaju ogromni zemljišni posedi, čak ni jedan njihov deo, i da se zemlja dodeli siromašnim rim. seljacima. Naročito žestoke borbe vodili su protiv narodnih tribuna, braće Graha koje su ubili na najsvirepiji način. ORBIN, Mavro (druga pol. XVI v. 1614), dubrovački benediktinac i istoričar. Pored dela verske sadržine, sastavio je prvu zajedničku istoriju Južnih Slovena Kraljevstvo Slovena (Il Regno degli Slavi, Pesaro 1601), pisanu na osnovu znatnog broja domaćih i stranih izvora, nedovoljno· kritički, u panslavistickom duhu. Ovo ob1mno delo duge je bilo glavni izvor obaveštenja o južnoslovenskoj istoriji ne samo evropskim nego i našim istoričarima. Svojim slovinskim idejama i rodoljubljem uticalo je na formiranje naše nacionalne svesti. Na srpsku istoriografiju naročito je uticalo posle prevoda, koji je 1723. god. objavio u Petrogradu Sava Vladislavić.
I
I
I
O RESKI
485
ORESKI, Mijo, v. SKOJ. ORESKOVIC, Marko, polit. radnik i revolucionar, Siroka Kula, Gospić 3. apr. 1896 - Očijevo, Drvar 20. okt. 1941. Poreklom iz siromašne seljačke porodice. Kao dečak od 16 godina odlazi u Nemačku i radi u rudnicima uglja i na izgradnji pruga. U 1. svetskom ratu mobilisan u austrougarsku vojsku. Godine 1918. zatvoren zbog učešća u pobuni mornara na austr. ratnom brodu „Szent Istvan". Posle 1. svetskog rata pristupa naprednom radničkom pokretu. Clan KPJ postaje 1925, a 1926. se nastanjuje u Beogradu. Avgusta 1929. je osuđen od Suda za zaštitu države na 5 god. robije. Kaznu je izdržavao u Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi. Po izlasku sa robije revolucionarni rad nastavlja u Zagrebu. Godine 1937. ilegalno odlazi u Spaniju i bori se u sastavu internacionalnih brigada kao polit. rukovodilac bataljona „Đuro Đa ković". Po povratku u zemlju nastavlja revolucionarni rad kao član CK KPH. Na V. zemaljskoj konferenciji u Zagrebu 1940. izabran za člana CK KPJ. Iste godine interniran u koncentracioni logor u Lepoglavi, odakle je uspeo da pobegne. Jedan od organizatora ustanka u Hrvatskoj Od okt. 1941. je prvi polit. komesar Grupe NOP odreda za Liku, a sredinom istog meseca postaje član GS Hrvatske. Uhvatila ga i ubila grupa četnika prilikom odlaska na dogovor ustaničkih rukovodilaca u Drvar. ORFEJ, legendarni grč. pesnik, pevač i svirač, sin muze Kaliope. Prema verovanju ant. Grka njegova svirka i pesme zanosile su ljude, pripitomljavale divlje zveri i pokretale stene i drveće. Od svih mitova najomiljenija je priča o traganju njegovom za svojom umrlom ženom Euridikom, motiv često obrađivan u ant. i modernoj knjiž. i umetnosti. ORGANIZACUA AFRIČKOG JEDINSTVA (OA.i), v. Afrička povel?a. ORGANIZACIJA UJEDINJENIH NACIJA, stvorena je 24. okt. 1945. godine. Ime organizacije je predložio predsednik SAD F. Ruzvelt i kao termin je prvi put bio upotrebljen u Deklaraciji Ujedinjenih nacija od 1. jan. 1942, kada su se predstavnici 26 nacija zavetovali da započeti rat protivu Sila osovine nastave. Povelju OUN ratifikovale su Francuska, SAD, SSSR, Vel. Britanija, Jugoslavija i dr. zemlje. Dan ratifikacije 24. okt. slavi se danas u celom svetu kao Dan Ujedinjenih nacija. Povelju UN izradili su predstavnici 50 zemalja na konferenciji održanoj u San Francisku od 25. apr. do 26. juna 1945. god. U njoj su izraženi ideali i ciljevi svih naroda koji su se udružili pri osnivanju ove organizacije. Jedan od najvažnijih ciljeva Organizacije je
ORGANIZACIJA UJEDINJENIH
da sačuva međunarodni mir i bezbednost; da razvija prijateljske odnose među narodima; da ostvari međuna rodnu saradnju kroz rešavanje među narodnih problema i poštovanja prema ljudskim pravima i prema osnovnim slobodama; da bude središte u kome će se usklađivati postupci drž. radi postizavanja zajedničkih ciljeva. Svi čla novi treba da savesno ispunjavaju svoje obaveze prema Povelji a da svoje međunarodne sporove rešavaju mirnim putem, da mir, bezbednost i pravda ne budu ugroženi. U međuna rodnim odnosima sve drž. treba da se uzdržavaju od pretnji silom ili njene upotrebe protivu drugih država. Sve članice treba međusobno da se pomažu i da se uzdržavaju da ukažu pomoć svakoj državi protiv koje se preduzima neka mera predviđena odlukom OUN. Clanovi Ujedinjenih nacija mogu postati sve miroljubive države koje prihvataju Povelju. Danas je broj čla nica UN povećan na preko 120 i u vezi sa sticanjem slobode brojnih drž. u Aziji i Africi i Juž. Americi, taj ,broj se i dalje povećava. - Ujedinjene nacije imaju 6 glavnih organa i to: Generalna skupština, Savet bezbednosti, Ekonomski i socijalni savet, Starateljski savet, Međunarodni sud pravde, Sekretarijat, a po potrebi mogu se osnivati i pomoćni organi. - Generalnu skupštinu sačinjavaju sve drž. članice. Svaki član može imati samo 5 predstavnika u Skupštini Funkcije Generalne skupštine su veoma brojne i, između ostalih, jesu sledeće: da razmatra i čini preporuke u pogledu načela međunarodne saradnje koja se tiče održavanja mira i bezbednosti, kao i razoružanja i regulisanja naoružanja, daje preporuke radi unapređivanja među narodne polit. saradnje, ostvarivanja prava čoveka radi mirnog rešavanja svake situacije a preko Starateljskog saveta nadgleda izvršavanje sporazuma o starateljstvu u pogledu svih oblasti, bira 6 nestalnih članova Saveta bezbednosti, 18 članova Ekonomskog i socijalnog saveta, učestvuje Savetom bezbednosti u izboru sudija Međunarodnog suda pravde, itd. - Generalna skupština obavlja svoju aktivnost preko 7 gl. komiteta u kojima svi članovi imaju pravo da budu birani, a to su: 1. za polit. pitanja i za pitanja bezbednosti, uključujući pitanja regulisanja naoružanja; 2. specijalni polit. komitet; 3. komitet za ekonomska i finansijska pitanja; 4. komitet za socijalna, humanitarna i kulturna pitanja; 5. komitet za pitanja starateljstva uključujući nesamoupravne teritorije; 6. komitet za administrativna i budžetska pitanja, i 7. komitet za pravna pitanja. Generalna skupština po potrebi može da os-
ORHAN
nuje i druge komitete i komisije, čiji rad traje ograničeno. Savet bezbednosti sastoji se od 5 stalnih i 6 nestalnih članova koje bira Generalna skupština na 2 godine. Jednom izabrani članovi ne mogu biti ponovo birani na prvom ponovnom izboru. Funkcije Saveta bezbednosti: da održava međuna rodni mir i bezbednost u skladu sa poveljom, da ispituje svaki spor i svaku situaciju koja bi mogla da dovede do međunarodnih sukoba, da preporučuje metode za izglađivanje takvih sporova, da utvrđuje postojanje pretnje miru ili akte agresije, da poziva članove da primene ekonomske sankcije i dr. mere, izuzev rata, radi predupređenja agresije, da preduzima vojnu akciju protivu agresije, da preporučuje prijem novih članova, da preporučuje izbor generalnog sekretara a sa Generalnom skupštinom izabira sudije Međunarodnog suda, itd. - Ekonomski i socijalni savet sastoji se od 18 članova od kojih Generalna skupština bira 6 svake godine na rok od 3 godine. Članovi kojima članstvo prestaje mogu ponovo biti birani. Funkcije Saveta su prilično široke i, između ostalog, on pod nadzorom Generalne skupštine rukovodi ekonomskim i socijalnim delatnostima UN, vrši ili podstiče proučavanja i podnosi izveštaje i daje preporuke o međunarodnim ekonomskim, socijalnim, kulturnim, prosvetnim, zdravstvenim i dr. srodnim pitanjima. Savet vrši svoje funkcije preko komisija i komiteta kao što su, npr.: statistička komisija, komisija za stanovništvo, komisija za pravo čoveka, itd. Starateljski savet sačinjavaju članovi UN koji upravljaju teritorijom pod starateljstvom, i sastoji se iz jednog broja članova Saveta bezbednosti koji ne upravljaju teritorijama pod starateljstvom i istog broja koji upravljaju a koje bira Generalna skupština na 3. godine. - Međunarodni sud pravde je glavni sudski organ UN. Sedište suda je u Hagu (Holandija). Sudu se mogu obraćati i drž. koje nisu članice Statuta suda. Sud se sastoji od 15 sudija koje biraju Generalna skupština i Savet bezbednosti. Dvojica sudija ne mogu biti državnici iste države. Mandat sudija traje 9 godina a mogu biti i ponovo izabrani. Odluke se donose većinom glasova, s tim što kvorum sačinjava 9 sudija. U slučaju nerešenog ishoda odlučujući je glas predsednika suda. Sekretarijat sačinjavaju generalni sekretar, koga imenuje Generalna skupština na preporuku Saveta bezbednosti. Njegove funkcije su da bude glavni administrativni službenik UN, da skreće pažnju Saveta bezbednosti na svako pitanje, koje po njegov0m mišljenju ugrožava međunarodni
486
ORSINI
mir i bezbednost, da Generalnoj skupštini podnosi godišnji izveštaj. Generalnom sekretaru pomažu međunarod ni službenici. Rad sekretara i službenika mora biti potpuno van uticaja bilo koje vlade ili pojedinca izvan UN. - Osnovane „da spase buduća pokoljenja užasa rata'', Ujedinjenje nacije su u toku više od 2 decenije svoga postojanja odigrale značajnu ulogu i pored toga što je tu i tamo bilo i velikih razočarenja u njih. U toku svog delovanja pojavili su se i mnogi problemi koje UN nisu bile u stanju da odmah ili najbolje reše, ali je nesumnjiva težnja većine članica da rade u duhu Povelje. Ideja svetskog mira prihvaće na je od znatnog dela članica, iako njihovi stavovi često nailaze na otpor pojedinih drž. koje u svakom momentu i prilici nedovoljno fundiraju svoju politiku i polit. akcije na usvojenoj Povelji. ORHAN (1279, vladao 1326-59) tur. sultan, naslednik Osmana I, osnivača Otomanskog Carstva. Osvojio je zap. deo Male Azije, a na Balkan je prodro kroz Trakiju. ORIJENTALISTIKA, naučna disciplina koja se bavi proučavanjem istočnjač kih naroda, njihovih jez., knjiž. i uopšte duhovne i materijalne kulture. U okvir njenog istraživanja ulaze sve civilizacije Istoka, posebno Prednjeg; u velikoj meri pomaže istor. istraživanje na ovom području. ORLANDO, Vitorio Emanuele (Orlando, Vittorio Emanuele, 1860-1952), ital. državnik, 1917-1919. god. pred. vlade. Zastupao je Italiju na mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. god. Posle sloma fašizma 1943. god. postao je poslanik Ustavotvorne skupštine i senator. ORLEAN (Orleans), franc. dinastija, mlađi ogranak Burbonske dinaJStije (v.), koji je osnovao Filip I (1640-1701), brat Luja XIV. Posle sloma restauracije Burbona julskom revolucijom 1830. god., jedan član ove dinastije, Luj FiLip (v.), doveden je na presto i vlada'.) Francuskom do februarske revolucije 1848. god. ORLOV, Aleksej Grigorijevič (17371807), ruski grof, istakao se kao zapovednik rus. armade koja je, oplovivši zapadnu Evropu, ušla u Sredozemno more i porazila tursku flotu u zalivu Cesme, nedaleko od Smirne 1770. god. ORLOV, Grigorij Grigorijevič (17341783), ruski grof, glavni organizator dvorskog prevrata 1762. god., posle toga najbliži saradnik Katarine II do pojave kneza Potemkina (v.). ORSINI, Feliče (Orsini, Felice, 18191858), ital. revolucionar, jedan od naj-. aktivnijih članova Mlade Italije, osnivač organizacije Itatijanska zavera si-nova smrti:· zbog koje je -dospeo-u tam-
18. BRll\IER NAPOLEONA
487
nicu (1843-1846). U revoluciji 1848. borio se u Veneciji i Rimu, a zatim je 1854. pokušao da pobuni ital. i druge strane vojnike u austr. vojsci. Zatvoren u Mantovi, beži u London, a zatim dolazi u Pariz, gde je 14. jan. 1858. god. pokušao da izvrši atentat na Napoleona III, zbog čega je pogubljen. U Londonu je objavio dela: Austrijske tamnice, Političke uspomene i mene i avantiire.
Uspo-
18. BRIMER NAPOLEONA BONAPARTE, državni udar koji je 9. nov. 1799. god. izvršio Napoleon po povratku iz Egipta, sklopivši prethodno zaveru s velikim brojem članova Veća starih i Veća pet stotina (u kome je njegov brat Lisjen bio predsednik), kao i s dvojicom članova Direktorijuma, Sijejesom (Sieyes) i Rože-Dikoom (Roger Ducos). N11poleon je iskoristio nezadovoljscvo režimom Direktorijuma, pa je, mesto ukinutog Direktorijuma postavljena na čdo države komisija od tri konzula: Napoleona, Sijejesa i Rože-Dikoa (v. Konzulstvo). OSLOBOn::LACI\.i RATOVI SRBIJE, CRNE GORE I RUSIJE 1876-1878. Predstavlj.:
OSMAN
liki sila i bio je revidbmn na Berlinskom kongresu (v.). Srbija je dobila oslobođene teritorije i priznanje nezavisnosti, Crna Gora je udvostručila svoju teritoriju, dobila izlaz na more i međunarodno priznanje nezavisnosti. Stvorena je Kneževina Bugarska, severno od Balkana, i autonomna provincija Rumelija, južno od Balkana. Bosna i Hercegovina su predate Austro-Ugarskoj, koja je dobila pravo na okupaciju. OSVOBODILNA FRONTA, v. Narodni front.
OSLOBODENICI, termin u starom Rimu upotrebljavan za posebnu kategoriju ljudi. Postajali su od robova koji su izučili zanate ili litekli obrazovanje. Rimljani su ove oslobađali ropstva, dajući im izvesna ljudska prava. Ovim oni nisu još uvek postajali potpuno nezavisni. Bili su mnogobrojni i činili su više od polovine radne snage među rim. zanatlijama. OSMAN ili OTMAN (1259, vladao 1288 -1326), osnivač dinastije Osmana i otomanskog turskog sultanata. Mongolska najezda dokrajčila je seldžučku državu, a posle izumiranja ikonijske dinastije 1300. god. javlja se desetak malih samostalnih bejluka. Bejluk emira Osmana obuhvatao je severozap. deo stare Frigije, na ist. granici Vizantije. Osman je ujedinio pod svoju vlast nekadašnje delove seldžučke države. Osvajanjem Bruse (1326) stvorena je nova osmanlijska prestonica, a daljim osvajanjima udaren je temelj buduće moćne otomanske carevine. OSMAN II GENC „Mladi" (1605-1622, vladao od 1618), osmanski sultan. Sin Ahmeda I; doveden na presto posle svrgavanja strica Mustafe I, kao trinaestogodišnji dečak. Odmah je počeo vrlo aktivno da radi da povrati Carstvu stari sjaj i suzbije anarhiju. Sklopio je mir s Persijom i podržao Betlena Gabora protiv Ferdinanda II Habsburškog. Krenuo je 1621. na Poljsku, ali je doživeo poraz kod Hotima. Posle toga, ubijen je u Jeni džamiji u Carigradu. Pao je kao žrtva janičar skog nezadovoljstva i intriga svoga strica Mustafe, koji je posle njega ponovo došao na presto. OSMAN HI (1698-1757, vladao od 1754), osmanski sultan. Sin Mustafe II, nasledio na prestolu Mahmuda I. Proživevši prethodno čitav ljudski vek u potpunoj izolaciji, svojim ponašanjem izazivao je čuđenje savremenika. U njegovo vreme pada početak vehabitskog pokreta u Siriji. Završio je veliku džamiju Nuri Osmanije u Carigradu, započetu od Mahmuda I. OSMAN-PASA GAZI (1837-1900), komandant turske vojske u srpsko-tur-
OSMAN
488
skom ratu 1876, branilac Plevne u rusko-turskom ratu 1877-1878. i, kao ministar vojske, vrh. zapovednik turske armije u grčko-turskom ratu 1897. god. OSMAN PAZVANOGLU (1758-1807), vidinski paša, poreklom iz Bosne. Bio je vođa odmetnika i protivnika reformi sultana Selima III. Ne mogavši da ga pobedi, sultan ga je nekoliko puta prećutno priznavao za vezira u Vidinu. Pazvanoglu je postao zaštitnik janičara iz beogradskog pašaluka, proteranih posle Svištovskog mira. OSMANI, tur. vladarska porodica; upravljala je Turskom, odn. Osmanskom Imperijom od 1288. do 1922. godine. Dobila je naziv po svom osnivaču Osmanu ili Otmanu. Osmani su zavladali svim zemljama koje su nekada držali Turci Seldžuci u Maloj Aziji, a od XIV do XVI v. gospodare ogromnom teritorijom u jugoist. Evropi, sev. Africi i prednjoj Aziji. Krajem XIX v. u tur. buržoasko-spahijskim krugovima javlja se šovinistička-reakcionarna doktrina osmanizam, koja je sebi za cilj postavila nasilno poturčivanje pokorenih naroda. Posle buržoaske revolucije (1908) osmanizam je postao zvanična ideologija Mladoturaka, kojom je potčinje·· nim narodima odricano pravo na autonomiju, nacionalnu kulturu i jezik. Posle balkanskih ratova osmanizam je pretrpeo poraz, a nade u obnovu nekadašnje moćne Otomanske Imperije su nepovratno propale. OSMI KONGRES SKJ, v. Komunistička partija Jugoslavije. OSNIVACKI MANIFEST MEĐUNA RODNOG UDRUZENJA RADNIKA (INAUGURALNA ADRESA), posle Manifesta Komunističke partije (v.) naj-
dokument međunarodnog rapokreta, donet u okt. 1864. god. Njegov autor, K. Marks, (K. Marx), r&zradio je osnovne ideje Manifesta, ali se oslonio i na iskustva radničkog pokreta od 1848. do 1863. god. Marks je posebno obradio taktiku radničke klase u borbi za jedinstven front i za borbu protiv buržoazije. Kritički se osvrnuo na rad tredjuniona, prudonista, lasalovaca, bukunjinista, i zadržao se na analizi zadružnog pokreta u kojem nije video bitniju osnovu za preobražaj društva. Naročito se založio za ujedinjenje radnika svih zemalja i nacionalnosti (v. Internacionale). OSOVINA RIM-BERLIN, v. Trojni značajniji
dničkog
pakt OSTOJA (vladao 1398-1404. i 1409-18),
bos. kralj, iz pobočne porodice Kotronaslednik Jelene Grube. - U doba njegove vladavine ojačali su bos. feudalci Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić i Pavle Radenović, tako da je manića,
OTOKAR
kralj bio igračka u njihovim rukama. U borbi oko ugarsko-hrvatskog prestala stao je na stranu Ladislava Napuljskog, što ga je uplelo u rat sa Dubrovnikom (1403). Kada su pozicije Žigmunda Luksemburškog ojačale, napušta Ladislava Napuljskog i prilazi Luksemburgovcima, što je izazvalo ogorčenje Hrvoja Vukčića i ostalih feudalaca, te je Ostoja morao da napusti presto. Protiv novoizabranog kralja Tvrtka II i bos. vlastele pošao je Zigmund, ugarsko-hrvatski kralj, slomio je otpor bos. velmoža i vratio Ostaju na presto (1409), oduzevši mu pri tom Usoru, Soli i Srebrnicu. Zigmundova bezočnost uticala je da se Ostoja pomiri sa Hrvojem Vukčićem i uz pomoć novih saveznika Turaka 1415. kod Doboja poraze ugarsku vojsku i proteraju je iz Bosne. Ostojina vlada obeležena je borbom protiv feudalne anarhije i protiv Ugara i Turaka. OSTRAKIZAM, izgnanstvo političara i državnika u ant. Grčkoj. Smatra se da ga je uveo atinski drž. Klisten u VI v. pre n. e. protiv onih političara i vojskovođa koji su svojom aktivnošću ili prevelikim isticanjem ugrožavali demokratske institucije. Dei bi se primenio prema nekome moralo se glasati na crepićima, zvanim ostakonima. Pravo glasa imali su svi građani. Odlukom većine osuđenik je morao napustiti zemlju od 5 do 10 god. Primenjivan je naročito u Atini u V v. pre
n. e. OSTROGOTI, v. Goti. OSVJENCIM, gr. u Poljskoj u kome se
za vreme 2. svetskog rata nalazio veliki fašistički koncentracioni logor. Ovaj logor je poznat i pod nem. imenom Aušvic. Izgradili su ga Nemci odmah po okupaciji Poljske 1939. Tu je izgrađena prava „fabrika smrti" gasne komore, krematorijumi, laboratorije i dr. Za 6 god. tu je ubijeno 4 000 000 ljudi iz celoga sveta a najviše Jevreja, Poljaka i sovjetskih građana, posle nečuvenog mučenja i ponižavanja. OS, Luj-Lazar (Hoche, Louis-Lazare, 1768-1797, jedan od najslavnijih generala franc. revolucionarne vojske. lzvojevao je nekoliko pobeda nad vojskama Koalicije (1793, 1797) i ugušio rojalistički ustanak u Vandeji za vreme Direktorij uma. OTOKAR I PŠEMISL (vladao 1192-93. i 1197-1230), češ. kralj, osnivač porodice Pšemislovića. Dobio je od cara Svetog Rimsko-Nemačkog Carstva Henriha VI Cešku kao posed. Od 1198. god. Ceška je postala nasleđni feud Pšemislovića, a „Zlatnom bulom" (1212) cara Fridriha II Hoenštaufovca priznata je samo-
OTOKAR
489
OZNA
stalnost Ceške u okviru Svetog Rimnje partijskih rukovodilaca KPJ. Saveskog Nemačkog Carstva. tovanje je završeno donošenjem O. P. članovima KPJ. Izvršni komitet je poOTOKAR II PŠEMISL (vladao 1253-78), zvao članstvo KPJ da učini kraj frakcijčeš. kralj; iskoristio je period „među skoj borbi i stvori radničko partijska vlašća" (interregnum) u Svetom Rimrukovodstvo koje će biti sposobno da skom Nemačkom Carstvu i osvojio Partiju povede na put osvajanja radAustriju (1251), a po naslednom pravu ničkih i seljačkih masa. Došlo je do pripale su mu Koruška i Kranjska, dok smenjivanja frakcionaškog rukovodje od Mađara otrgao štajersku. Bio je stva i obrazovan privremeni politbiro jedan od najmoćnijih knezova RimCK KPJ od 3 člana sa Đurom Đako skog Nemačkog Carstva. Kada je 1273. vićem na čelu. Novo rukovodstvo je god. izabran za cara Svetog Rimskog dobilo zadatak da sprovede u život staNemačkog Carstva Rudolf Habzburški, vove otvorenog pisma. Otokar II se sukobio sa njim i morao OUN, v. Ujedinjene nacije. je mirom u Beču (1276) da se odrekne svih osvojenih zemalja; pri pokušaju OVEN, Robert (Owen, Robert, 17711858), engl. socijalist-utopist. Kao suda povrati izgubljene posede bio je vlasnik jedne tekstilne fabrike zalaporažen od strane carske vojske u bici gao se za poboljšanje životnih uslova kod Maršfelda (1278), gde je izgubio svojih radnika. Najpre je smanjio radživot. ni dan za decu na 10 časova i nije doOTON I (912-73), nem. kralj od 9:rn. i zvoljavao da se u njegovom preduzeću rimsko-nemački car od 962. do 973; zaposle deca mlađa od 10 godina. U osnivač Svetog Rimskog Nemačkog svojm daljim reformama povećao je Carstva. Težio je za osvajanjem radnicima nadnice, organizovao zajedItalije, da bi potčinjavanjem pape još ničke kuhinje i škole za maloletne radčvršće vezao za sebe nem. feudalce. nike. Ovim poboljšanjem materijalnog Na poziv udovice dotadašnjeg kralja, položaja svojih radnika porasla je proAdelaide, da je zaštiti od drugih preizvodnja u njegovoj fabrici. Zadovoljan tendenata na kraljevsku krunu, poberezultatima u svom preduzeću poveo dio je kralja Berengara II 951. god., je 1815. god. agitaciju za opšte ograničavanje radnog dana za svu decu u zauzeo Paviju i proglasio se ital. krazemlji. Protiv njegovih predloga odluljem. Potukao je Mađare na r. Lehu, čno su istupili fabrikanti i njegov zablizu Augzburga 955. god., te su otakonski predlog je pretrpeo znatne izda prestali mađarski napadi na Nemene u parlamentu. Zanesen socijalimačku. Pokorio je slovenska plemena stičkim idejama, želeo je da ih potvrdi koja su živela između Labe i Odre i u praksi. Otputovao je u Ameriku Polapske Slovene. Ceški kralj Boleslav 1824. god. i u državi Indijani, na zeI priznao je vrhovnu vlast Otona I, mljištu koje je kupio, osnovao je kokao i poljski knez Mješko. Osvajanjimunističku zajednicu pod nazivom ma Otona I je obnovljeno, delimično, „Nova harmonija". Iako je ona uskocarstvo Karla Velikog i 962. god. rim. ro propala, Oven se nijednog trenutka papa ga je krunisao za cara Svetog nije odrekao svojih ideja. Kao utoRimskog Carstva. Za vreme njegove pist bio je protivnik klasne borbe provlade ·pojačana je germanizacija i hriletarijata i učešća radnika u polit. orstijanizacija slovenskih naroda, proganizacijama. Smatrao je da se kapitapraćena naseljavanjerr, Nemaca, ubijalistička društvo može preobraziti mirnim putem, polažući najveću nadu na njem i raseljavanjem Slovena. svest imućnih klasa. Njegovo učenje OTROCI, robovi u srednjovekovnoj srp. znatno je uticalo na čartistički pokret državi. Otroci su bili svojina koju je (v.). gospodar mogao otuđiti. Prema DušaOZNA - ODSEK ZA ZAŠTITU NAnovom zakoniku otrok - hrišćanin niRODA, :formi.ran 13. maja 1944. Da bi je mogao biti prodat nehrišćanskom lise konačno uobličila služba državne cu. Otroci su bili nasledna svojina, ali bezbednosti kao jedinstvena organizase nisu mogli pokloniti kao miraz. Vrecija za celu Jugoslaviju, formirana_ je menom O. postaju meropsi, zavisni seljaci; dobijaju zemlju na uživanje sa OZNA. U početku svoga rada, s obzisvim ostalim obavezama koje ispunjarom na ratne uslove i karakter zadavaju prema svom gospodaru. taka, OZNA je bila organizovana na OTVORENO PISMO, pismo Kominterne vojnim principima i nalazila se u saupućeno članovima KPJ 13. apr. 1928. stavu Povereništva za narodnu odbraZbog pojačane frakcijske borbe nu NKOJ-a. Početkom 1945. god. (mart) unutar KPJ, Mesni komitet KPJ u Zapo obrazovanju vlade DFJ, OZNA ulagrebu uputio je opširno pismo Izvršzi u sastav Ministarstva unutrašnjih nom komitetu Kominterne. Izvršni koposlova. 1946. god. menja naziv u Upmitet Kominterne je ~azvao savetova- ravu državne bezbednosti (UDBA).
490
PACIFIZAM
PAD CARIGRADA
p PACIFIZAM, liberalno-demokratska struja koja propoveda mir i osuđuje svaki rat. - Pristalice P. veruju u moguć nost ustanovljenja „večitog" mira i u njegovo propovedanje, uz često potcenjivanje uzroka koji rađaju ratove. P. je apsolutno protiv sile i zahteva zabranu priprema za rat, borbu protivu vojne obaveze, smanjenje naoružanja i tome sl. P. se rodio u XVI v. na osnovu učenja nekih verskih sekti, čiji su pripadnici odbijali vojnu službu iz verskih razloga. Posebno su kvekeri u Velikoj Britaniji i SAD razvili ovu agitaciju. U Londonu je 1815. godine osnovano prvo udruženje „Društvo za mir", posle čega je u Americi i Evropi osnovan niz sličnih udruženja. U Briselu 1848. godine održan je i Prvi kongres P. U drugoj polovini XIX veka posebno jačaju ova udruženja u Evropi i Americi, kada se u nizu zemalja održavaju i kongresi. Izbijanje 1. svetskog rata bio je snažan udarac pokretu pacifizma. Pred 2. svetski rat jača ovaj pokret u borbi za mir ali bez većeg uspeha. Posle 2. svetskog rata ovaj pokret nastavlja svoj rad. Pacifistički pokret inspirisan je plemenitim principima i shvatanjem da je rat najveće zlo za čovečanstvo. Pokret je našao pristalice u krugovima demokratske liberalne buržoazije, ali je i tada imao idealističko-utopistički karakter, jer nije polazio od uzroka koji izazivaju ratove i nije težio njihovom otklanjanju. PACTA CONVENTA (lat. ugovoreni sporazumi) ugovor između ugarskog kralja Kolomana i hrv. plemića o priključenju Hrvatske Ugarskoj Kraljevini 1102. god. - Ovaj ugovor se u istor. nauci naziva MemoriaLe ApendicuLa i Qualitier (po prvoj reči ovog sporazu-: ma). Sadržaj ovoga spCĐrazuma nalazi se u delu Tome Arhiđakona splitskog Historia SaLonitana. U njemu se navodi da su hrv. plemići sklopili sporazum sa kraljem Kolomanom pod sledećim uslovima: svi hrv. vlastelini i dalje će zadržati svoje posede, neće plaćati nikakav danak, osim ako bi neprijatelj napao na kraljevske granice, kada će iz svakog plemena poći u rat deset oklopljenih konjanika, i to o svom trošku do r. Drave, a ako učestvuju u pohodima preko Drave, izdržavaće ih ~kr-alj.- Ugovor, u današnjem obliku, potiče iz XIV v. PAD BASTILJE, zauzeće tvrđave Bastilje u Parizu 14. jula 1789. izazvana pri-
premama dvora da se vojnički obraču na s revolucijom. U ranim jutarnjim časovima toga dana mnogohiljadita masa pariskih građana opkolila je ovu tvrđavu, sagrađenu u XIV v„ u kojoj se nalazio zloglasni zatvor, i zahtevala od komandanta tvrđave predaju oružja. Ovaj je odbio zahtev i umesto odgovora naredio je vojnicima da otvore vatru. Ogorčen, narod se odlučio na juriš i posle žestoke borbe Bastilja je pala u ruke ustanika. Pad Bastilje je izazvao veliki utisak u čitavoj Evropi. Mislioci, pesnici i kompozitori pozdravili su ovaj istor. događaj kao nastupanje slobode ne samo u Francuskoj nego u celom svetu. Pad Bastilje značio je istovremeno i veliki podsticaj za podizanje nar. masa širom zemlje: 20. jula 1789. god„ počeli su seljački ustanci. Seljaci su se podigli na oružje da silom unište svoje obaveze prema pripadnicima plemstva. PAD BOSNE I HERCEGOVINE, turska vojska Mehmeda II nezadrživo se kreotala, posle pada Srbije, ka Bosni i Hercegovini. Iako su se bos. i hercegovački feudalci pred zajedničkom opasnošću udružili i pod rukovodstvom poslednjeg bos. kralja Stefana Tomaševića pokušali da pruže otpor osvajaču, snage Osmanlija su već ranije duboko prodrle u Bosnu i zauzele veći deo Hercegovine, tako da je svaki dalji otpor bio uzaludan. Za kratko vreme vojska Mehmeda II porazila je snage Stefana Tomaševića, zarobila ga i pogubila u Ključu 1463. god. Posle pada Bosne, Turci su krenuli na zemlju hercega Stefana Vukčića Kosače. Hercegovina je, posle upornih i strpljivih tur. osvajanja hercegovih zemalja, predstavljala uzani pojas oko mora sa gradovima Hisnom, Novim u Boki Kotarskoj. Stefanov sin Vlatko nije imao snage da se odupre tur. sili. Godine 1481. pao je poslednji ostatak Hercegovine pod tur. vlast. PAD CARIGRADA, 29. maja 1453. god. tur. vojska je, pod komandom Mehmeda II Osvajača, zauzela prestonicu Vizantije; ovim događajem prestalo je da postoji Istočno Rimsko Carstvo. Sultan Mehmed II, došavši na vlast 1451. god. je postavio sebi za cilj da uništi sve vazalne države i da ih pretvori u tur. provincije. Prvo su došli pod udar Mehmeda II ostaci Vizantijskog Carstva. U to vreme Vizantija je bila svedena samo na okolinu Carigrada. Opsada gr. je počela 7. apr, 1453. Grad su branili vizant. garnizon i Đe-
PAD CRNE GORE
novljani
pod
491
komandom vojskovođe Uz pomoć zapadnjačkih inženjera Turci su stvorili jaku artiljeriju koja je napala na najslabiju tačku utvrđenja kapiju Pempton. Iako je Zlatni rog (carigradski zaliv) bio zatvoren debelim lancem, Mehmed II uspeo je da preko kopna dovuče veći broj brodova u Zlatni rog i otpočne bombardovanje gr. sa kopna i mora. U neravnopravnoj bici poginuli su vojskovođa Đustinijan, vizant. car Konstantin XI i mnogo vojnika. 29. maja 1453. god. gr. je pao u ruke Turaka. Tri dana i 3 noći trajalo je pljačkanje grada. Uništene su velike umetničke vrednosti, umetnički spomenici, skupoceni rukopisi, najslavnije ikone i relikvije. Mehmed II je svečano ušao u grad. Vizantija je prestala da postoji. Carigrad je postao nova prestonica Osmanskog Carstva. PAD CRNR GORE POD TURSKU VLAST, Đurađ i Stefan, naslednici Ivana Crnojevića, gospodara Zete, odn. Crne Gore, nisu imali jedinstven stav o akciji franc. kralja Karla VIII, ko.ii je posle osvajanja juž. Italije nameravao da podigne ustanak protiv Turaka u Albaniji. Đurađ Crnojević je s oduševljenjem prihvatio ideju o podizanju ustanka, kome bi se priključila i Crna Gora. Iz zavisti prema bratu, Stefan Crnojević ga je optužio tur. sultanu; kada je Đurađ saznao za izdajstvo svoga brata napustio je Crnu Goru i sa porodicom se sklonio u Mletke. Vlast u Crnoj Gori uzeo je Stefan koji je bio formalni gospodar, dok su vlast držali Turci. Uskoro je Stefan pao u nemilost i zatvoren je u skadarsku tamnicu, a Crna Gora je 1499. god. priključena Skadarskom sandžaka tu. PAD SRPSKE DESPOTOVINE, 20. juna 1459. god. Turci su zauzeli poslednji ostatak srp. zemlje. gr. Smederevo, i Srbiju potčinili svojoj vlasti. - Pokušaji Đurđa Brankovića, srp. despota, da zaustavi tur. napredovanje i sačuva svoju despotovinu bili su bezuspešni. Snažna vojska Mehmeda II Osvajača zauzela je 1453. Carigrad, a potom krenula protiv Srbije, Albanije i Grč ke .. Godine 1455. Turci su osvojili Novo Brdo, a 1456. kreću na Beograd i Smederevo. Udruženim snagama srp. despot Đurađ Branković i ugarski vlastelin Janoš Hunjadi odbili su tur. napad, ali iste godine pokosila ih je obojicu smrt. U Srbiji su se posle Đurđeve smrti rasplamsale borbe između Đur đevih naslednika i u redovima srp. vlastele. Jedni su bili za saradnju sa Turcima, drugi za produžetak borbe u zajednici sa Mađarima, dok su se treći zalagali da se Smederevo preda poslednjem bos. kralju Stjepanu Tomaševiću, kao miraz. Neslogu srp. vlastele Đustinijana.
PALADIO
iskoristili su Turci i bez borbe 20. juna 1459. god. osvojili gr. Smederevo i time je Srbija konačno pokorena i pretvorena u tur. pašaluk. PAHIMER GEORGIJE (1242-1310), vizant. istoričar. Zauzimao je visoke drž. položaje u vizant. državi. Opisao je vladavinu Mihaila VIII i Andronika II Paleologa, tj. vreme od 1255. do 1308. U njegovim spisima nalaze se dragoceni podaci o srpsko-vizantijskim odnosima u vreme vlade kralja Milutina Nemanjića, kao i o kult. prilikama u Raškoj. PAKT LIGE NARODA, v. Društvo naroda.
PAKT NEMACKE SA SSSR, potpisan je u Berlinu (23. avg. 1939). - Posle dugih pregovora koji su vođeni između Engleske i Francuske, s jedne strane, i SSSR, s druge strane, u vezi sa pojačanom opasnošću od fašističke Nemačke, zbog neiskrenosti pregovarača, pre svega, zapadnih sila, nije došlo tada do potpisivanja pakta. - SSSR u sitaciji pojačane opasnosti od Nemačke, ne želeći da bude izolovan, a nedovoljno i sam pripremljen za rat, zbog poznate unutrašnje situacije u zemlji (masovne čistke od strane Staljina), našao je izlaz da se približi Nemačkoj. Potpisan je pakt o nenapadanju. I jedan i drugi potpisnik bili su svesni da pakt neće biti dugoga v. i da je to samo predah za konačni obračun. Nemačka je želela rat na jednom frontu i zato se približila SSSR. Potpisivanje pakta izazvalo je veliko iznenađenje u svetu, a posebno u međunarodnom radničkom pokretu. On se negativno odrazio na mnoge komunističke partije a posebno na članstvo. Pakt nije trajao dugo jer je Nemačka želela uništenje prve zemlje socijalizma. Ove svoje planove ona je uskoro pokušala i da ostvari. PAKT PROTIV KOMINTERNE, v. Antikominterna pakt.
PALACKI, František (Palacky, František, 1798-1876), češki političar i istoričar, osim ostalog, pisac !storije češ kog naroda. Panslavista, romantičar i građanski liberal, on je, i pored toga, bio jedan od tvoraca i nosilaca austroslavizma. U uverenju da će Austrija priznati Slavenima nacionalna prava, naglašavao je da bi Austriju kad ne bi postojala, trebalo stvoriti. U tom smislu, kao organizator i predsednik, orijentisao je i rad sveslovenskog kongresa 1848. god. u Pragu. P ALADIO, Andrea (Palladio, Andrea, 1518-1580), ital. arhitekt pozne renesanse, tvorac klasicističkog stila u arhitekturi sa izvesnim baroknim elementiima. Sagradio je niz poznatih građevina (npr. pozorište u Vičenci), napisao Cetiri knjige o arhitekturi (1580). Izvršio je snažan uticaj na arhitekturu s kraja XVI i u XVII v.
PALATIN PALATIN (lat. palatinus - onaj koji pripada dvoru), najviši službenik na dvoru ugarsko-hrvatskog kralja; zamenik kralja i čuvar njegovog pečata. Godine 1485. tačno su određene dužnosti i prava P.: vladao je za vreme kraljevog maloletstva, vrhovni je sudija i vrhovni zapovednik vojske. Bira se doživotno, a u izboru učestvuju kralj i sabor. Palatinova vlast se ne proteže na Hrvatsku, jer je kraljev zastupnik bio ban. Od 1848. ovo zvanje je ukinuto. PALEOGRAFIJA, pomoćna istor. nauka. Predmet proučavanja joj je staro pismo i materijal na kome se pisalo. Svojim proučavanjem određuje starost pisma a time i zvaničnih istorijskih dokumenata. Na osnovu toga utvrđuje se autentičnost i verodostojnost pisanih istor. izvora i određuje vreme njihovog postanka. A samim tim otkrivaju se i falsifikati nekih važnih dokumenata. PALEOLIT, v. Kameno doba. PALEOLOZI, poslednja vizant. vladarska porodica; upravljala je Vizantijom od 1261. do 1453. - Vlada Paleologa ispunjena je borbom protiv mnogobrojnih osvajača, koji su nasrtali na oslabljenu Vizantiju. Osnivač ove dinastije, nikejski car Mihailo, uspeo je da uništi Latinsko Krstaška Carstvo, osvoji Carigrad i obnovi Vizantijsko Carstvo. Paleolozi su pokušavali da oču vaju Vizantiju, sklapajući saveze sa papom (1274. i 1439). U toku XIV v. vode borbe protiv moćne srp. države kralja Milutina i cara Dušana, a potom osvajača Turaka Osmanlija. Vizantiju su tokom XIV v. razjedali mnogobrojni građanski ratovi, što je omogućilo Turcima da je pokore 1453. god. Iz porodice Paleologa su vladari: Mihailo VIII (car 1261-1282), Andronik II (1282-1328), Manojlo II (1321-1425), Jovan VIII (1425-48) i Konstantin IX Dragaš (1448-53).
PALESTINA, oblast u ist. delu Mediterana kroz koju protiče r. Jordan koja se uliva u Mrtvo more. - Reka Jordan deli zemlju na 2 dela koja se veoma razlikuju jedan od drugog. Zapadno od doline Jordana prostire se plodno zemljište, pokriveno bogatom vegetacijom, dok je ist. deo zemlje stenovit i neplodan. Već u II mileniju pre n. e. bila je naseljena narodima koji su govorili semitskim jezikom. Njene plodne oblasti omogućavale su razvitak veoma starih civilizacija, čija je istorija obavijena mnogobrojnim legendama i pričama koje su postale sastavni deo Biblije Starog zaveta. Prema tradiciji Biblije jevr. patrijarh Avram doveo je Jevreje iz Haldeje u Palestinu. Dalje se priča kako su se st. Palestine iselili iz zemlje u kojoj je zavladala glad i otišli u Egipat. Ne-
492
PALESTINA koliko vekova docnije napustili su Egipat i vratili se ponovo u svoju zemlju, najpre u oblasti ist. od r. Jordana. Njihovo dalje prodiranje sprečavali su Feničani koji su u svojim rukama držali zap. delove zemlje. Krajem II milenija pre n. e. u Palestinu su na silu počela da upadaju jevr. plemena, prelazeći r. Jordan. Bili su to plemenski savezi, udruženi pod zajedničkim imenom Izrael. Prodiranje izraelskih plemena stvorilo je veliku pometnju u zemlji, pošto su ovi uništavali plodove domaćeg st. koje su pretvarali u robove. U XII i XI v. pre n. e. zemlja je postala pozornica žestokih sukoba velikog broja plemena koja su prodirala sa svih strana. Među ovima najratoborniji su bili Filistinci, koji su se naselili u juž. predelima palestinskog primorja. Između njih i izraelskih plemena, koja su već ranije uspela da se nasele na teritoriji Palestine, došlo je do žestokih sukoba koji su se završili velikom pobedom Izraela. Posledica ovih ratova bilo je ubrzano ujedinjenje izraelskih plemena u jednu državu. Tako je od sev. i juž. plemena stvorena Izraelsko-Judejsko Carstvo oko 1022. god. pre n. e. na če lu sa Saulom, koji se smatra prvim vladarom ujediniteljem Jevreja na teritoriji Palestine. Najvažniji zadatak jedinstvene drž. bio je nastavak dalje borbe protiv Filistinaca, koja se vodila sve do njihovog konačnog proterivanja sa palestinskih oblasti. Ovo je učinje no početkom X v. pre n. e. za vreme vladavine cara Davida. Otada istor. Palestine povezana je sa istor. Jevreja sve do 70. god., kada su Rimljani razrušili Jerusalim a od zemlje stvorili rimsku provinciju Judeju. Prilikom podele Rimskog Carstva pripala je Istoč nom Carstvu, u kome su neko vreme prilike bile relativno mirne, tako da je Palestina bila daleko od burnih događaja. Međutim, ovo stanje je bilo prekinuto napadom Persijanaca na Siriju i Palestinu. Persijski kralj Hozroje II preduzeo je odlučan napad na zemlju i zauzeo je 614. god. zajedno sa Sirijom. Uskoro Persijance su zamenili Arabljani, čiji je kalif Omar osvojio najpre J erusalim a 640. god. i Palestinu. Kao sveta zemlja hrišćanstva, u kojoj se nalazio Hristov grob, Palestina je postala zemlja o kojoj se počev od XI v. najviše govorilo u zap. Evropi. Na podsticaj rimskog pape najveće evrop. hrišćanske sile preduzele su krstaške pohode radi oslobođenja svete zemlje. Prilikom organizovanja 1. krstaškog rata krstašima je pošlo za rukom da osvoje Jerusalim 1099. god. i da na teritoriji Palestine stvore svoju Jerusalimsku Kraljevinu. Međutim, cela teritorija Palestine time nije bila
PALIZNA IVAN oslobođena. Veliki njen deo nalazio se izvan granica novog kraljevstva. Zbog toga je njena teritorija postala u sledeća 2 v. poprište teških sukoba, od kojih je zemlja imala više štete nego koristi. Najzad, 1244. god. Jerusalimska Kraljevina je prestala da postoji, a zemlja je postala deo drž. egipat. mameluka. U svom velikom naletu, u kome su osvojili mnoge zemlje. Turci Osmanlije su pod vodstvom sultana Selima I 1517. god. osvojili Palestinu i uz manje prekide u prvoj polovini XIX v. Palestina je ostala u tur. rukama sve do 1917. god. Za vreme svojih velikih kolonijalnih osvajanja na Istoku Vel. Britanija je 1917. god. okupirala teritoriju Palestine pod izgovorom, objavljenim u svečanoj deklaraciji britanske vlade, da je to učinjeno zato što je Britanija „sklona osnivanju naconalne domovine za jevrejski narod u Palestini". Ovom proklamacijom je dotadašnji geografski i istor. pojam Palestine pretvoren u vrlo osetljiv polit. problem. Još ranije, pre nego što je zauzela ovu zemlju, Vel. Britanija je 1915. god. obećala Arapima da će cela teritorija Palestine biti priključe na njihovoj budućoj državi. Na taj način je dvolična politika britanske vlade raspirivala arapskojevrejske sukobe, pošto su oba ova naroda nastojala da postanu gospodari palestinske teritorije. Po svemu sudeći Britanija nije bila spremna da pomogne ni Arape ni Jevreje. Ovo se uskoro obistinila. Koristeći svoj veliki uticaj u tadašnjem Društvu naroda. Vel. Britanija je obezbedila sebi upravu nad celom Palestinom. Odlukom Društva naroda od 1923. god. Britanci su i formalno dobili mandatsku upravu nad zemljom, koju su zadržali sve do 1948. god. za vreme svoje vladavine u ovoj zemlji, u kojoj su faktički bili apsolutni gospodari, Britanci su za sebe izvukli veliku korist, zahvaljujući njenom izvanrednom geografskom položaju. Britanska dvolična politika u ovom delu uskoro je pokazala svoje pravo lice. Ne želeći da se zamere ni Arapima ni Jevrejima oni su uskoro navukli na sebe mržnju oba naroda. Velika kriza izbila je pod pritiskom Jevreja koji su, bežeći pred istrebljenjem od Hitlera, tražili utočište na teritoriji Palestine. Time je odjednom porastao broj useljenika, što je dovodilo do čestih sukoba između Jevreja i Britanaca ili između Jevreja i Arapa. Našavši se u bezizlaznoj situaciiji Vel. Britanija se odrekla svog mandatnog prava nad celom teritorijom 1948. god., upravo u vreme kada je došlo do proglašenja nezavisne jevr. drž. Izrael. To je izazvalo otvoreni ratni sukob, jer su Arapi sa svojim oružanim snagama upali na teritoriju biv-
PANAMERICKA UNIJA
493
še mandantske Palestine da bi na njenoj teritoriji sprečili stvaranje nove nezavisne države. Na osnovu primirja, zaključenog sledeće 1949. god., izvršena je podela Palestine, od čije je teritorije najveći deo pripao Izraelu, preko 20 000 km', Egiptu samo uski pojas oko Gaze u ukupnoj površini od 202 km2, dok je ist. deo zemlje, zajedno sa Palestinom i dr. starim gradovima, dodeljen Jordanu. Tako je privremeno nastalo zatišje a od teritorije Palestine stvorena je jedno od najopasnijih središta mogućih sukoba, što se od 1948. god. dogodilo nekoliko puta. PALIZNA, !van (Johanes de Palisna, ? -1391), prior vranskog manastira (od 1370) i hrvatsko-slavonski ban (1386-1391). Posle smrti Ludovika I nastale su borbe oko ugarsko-hrvatskog prestola. Paližna je ustao protiv naslednika krune, kraljice Marije i njene majke Jelisavete, ali je poražen, te se sklonio u Bosnu, kod kralja Tvrtka I. Kada su hrv. plemići Horvati doveli na vlast, odn. kraljevski presto Karla Dračkog, pridružio im se i Paližna i kralj ga je postavio za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije (1386). Posle ubistva Karla Dračkog, braća Horvati i Paližna su zarobili obe kraljice; zaverenici su Jelisavetu zadavili, dok su Mariju, po dogovoru sa njenim pristalicama, pustili. Paližna se, u ovim teškim danima, stavio u službu Tvrtka I, pustošeći dalmatinske gradove, pristaše novog ugarsko-hrvatskog kralja Zigmunda Luksemburškog. Paližna je sa svojom braćom i sinovcima pružio podršku Ladislavu Napuljskom protiv Zigmunda Luksemburškog, U jednom sukobu sa Zigmundovom vojskom, kod manastira Vrane, Paližna je teško povređen i 1391. god. umro od zadobijene rane. P ALMERSTON, Henri Džon (Palmerston, Henri John Temple, 1784-1862), engl. političar liberalne orijentacije, ministar rata (1809-1828), spoljnih poslova (1830-1834,
1835-1841. i
1846-1851),
unutrašnjih dela (1852) i predsednik vlade (1855-1858. i 1859-1865), istupao je protiv čartističkog pokreta, podržao je emancipaciju Belgije (1830), organizovao krimski rat (1853-1856) i ugušio ustanak u Indiji (1857-1859). Radio je na očuvanju Turske na Balkanskom poluostrvu. PANAMERWKA UNIJA, (Pan American Union, skr. PAU), osnovana na prvoj panameričkoj konferenciji u Vašingtonu 1890, sa ciljem zaštite zajedničkih amer. interesa i sprečavanja međusobnih sukoba (zbog čega je 1928. ustanovljen izabrani sud); 1938. doneta je odluka o davanju uzajamne pomoći svakom članu, a 1939. zabranjene su ratne operacije na udaljenosti do
P ANAMERIKANIZAM
494
300 km od obale amer. kontinenta. PANAMERIKANIZAM, polit. doktrina program o polit., ekonom. i vojnoj saradnji između SAD i drž. Latinske Amerike radi stvaranja zajedničkih gledišta u međunarodnoj politici i zaštite opštih amer. interesa. Ovaj program ima svoju istor. osnovu u Monroevoj doktrini (v.), a njegovi instrumenti su u Panameričkoj uniji (1890, v.), u interameričkim konferencijama (od 1936) i u Organizaciij amer. država (1948). PANAMSKA AFERA. Panamski kanal, koji preseca Panamski zemljouz i spaja Atlantski i Tihi o., dug je 81,5 km, širok 92 m, a dubok 14 m. Kanal je projektovao i započeo prokopavanje Fernan de Leseps (v.), graditelj Sueckog kanala, 1881, a otvoren je 15. avg. 1914; troškovi izgradnje iznose 373 600 000 dolara. Sa obe strane kanala, u širini od 8 km, nalaze se panamske kanalske zone koje su pod vlašću SAD na osnovu ugovora s republikom Panarnom od 1903. Oko izgradnje Panamskog kanala izbila je tzv. Panamska afera, i to zbog finansijske krize u koju je zapalo Društvo za gradnju Panamskog kanala krajem 80-ih godina XIX veka. Da bi došlo do sredstava, Društvo je odlučilo da izda obveznice, i da bi na to privolelo franc. vladu, u čije ime je Leseps rukovodio društvom, podmitilo je veliki broj poslanika i ministara. Kad je Društvo, i pored toga, 1889. bankrotiralo, mnogi ulagači su izgubili svoj novac, te je izbila velika afera u kojoj je 1892-93. kompromitovan veliki broj franc. političara. Gradnju kanala preuzele su zatim SAD. PANATENEJE, svečanosti u staroj Atini, posvećene zaštitnici gr„ boginji Atini. Priređivane su svake 4. godine uz raznovrstan program i nadmetanja u muzici i gimnastici. Poslednjeg dana održavala se završna predstava svečanom povorkom prema Akropolju. Na čelu su išle mlade Atinjanke, noseći u rukama veliki štit koji su stavljali na statuu boginje Atine kao dar svih učesnika.
PANGERMANIZAM, polit. program koji je imao za cilj ujedinjenje svih Nemaca u jednu drž. i ekspanziju nem. polit., kult. i privrednog uticaja i na dr. narode, prvenstveno germanske. Vodi poreklo iz humanističke epohe, kad je bio zasnovan na etimološkim jez. studijama. U program P. do 1. svetskog rata spadalo je i Nadiranje na ilstok (Drang nach Osten, v.) i rasprostiranje nem. uticaja u manjim germ. zemljama. Posle 1. svetskog rata u pangermanističkom programu bilo je vraćanje Nemačkoj izgubljenih
PANSLAVIZAM teritorija u Evropi i kolonijama. U vreme nacizma (v.) nem. P. se oslonio na geopolit. teoriju o životnom prostoru (Lebensraum), koji treba ostvariti prvenstveno u Evropi i na račun slovenskih i baltičkih zemalja, kao i na rasističkoj teoriji o prevlasti arijevske rase koju treba ostvariti Dod vodstvom Nemaca. PANIBERIZAM, pokret koji je težio za ujedinjenjem Spanije i Portugalije kao zemalja Pirinejskog (Iberskog) poluostrva, s tim da se oko njih okupe zemlje Latinske Amerike. Pokret je snažno podstaknut porazom Španije u ratu protiv SAD (1898-1900) i trebalo je da se suprotstavi panamerikanizmu. P ANISLAMIZAM, pokret koji teži ujedinjenju svih islamskih naroda, na verskoj osnovi, pod jednim kalifom. Osnivač mu je bio 1880. Džemal al-Din al-Afgani (1839-1897), koji je delovao u Kairu i Carigradu. PANONSKI SLOVENI, naseljavali su oblast oko Blatnog j., u Panonskoj niziji. U IX v. osnovana je prva država P. S„ pod vođstvom kneza Pribine (835-61). Za vreme vlade njegovog naslednika kneza Kocelja (861-75) P. S. primaju hrišćanstvo koje širi Metodije sa svojim sveštenicima. Istovremeno je, u panonskoj slovenskoj državi, stvorena panonsko-slovenska nadbiskupija, u gr. Blatnom (Na Blatnom j.) a za starešinu crkve postavljen Metodije. Posle Koceljeve smrti drž. su ovladali Nemci, a početkom X v. Mađari. Pod pritiskom osvajača slovenski živalj je mađariziran. PANSLAVIZAM, shvatanje o jedinstvenosti porekla i potrebi zajedničke budućnosti svih Slovena; pokret koji ima za cilj slovensku uzajamnost i ujedinjenje svih Slovena. Panslavističke ideje javljaju se već među humanistima, koji etimološkim studijama jez. govore o poreklu i rasprostranjenosti slovenskih plemena. Panslavizam je posebno oživeo u epohi romantizma i došao naročito do izražaja na 1. sveslovenskom kongresu u Pragu. Među najvećim panslavistima XIX v. bili su Cesi i Slovaci, čiji naučnici proučavaju jez. i istor. slovenskih nar. i utiču na buđenje nacionalne svesti na slovenskom jugu, ali svojim polit. i nacionalnim programima ostaju u granicima tzv. austroslovenstva. Panslavističke ideje u Rusiji, koja je smatrana matičnom zemljom slovenstva (Aksasov, Holjajev), dobio je svoj program 1867, koji je vremenom sve više potčinjavan pravoslavnoj i carističkoj ideologiji Rusije kao velike sile i vodeće snage u slovenskom svetu. Javivši se među humanistima kao protivteža pangermanizmu nem. i pan-
PANTEIZAM romanizmu ital. humanista, P. je do kraja zadržao taj karakter i značai. PANTEIZAM, filo7:ofsko shvatanje "po kojem je bog isto što i priroda. Panteizam se javlja već u antičko doba, u staroj Grčkoj, među postsokratovcima i neoplatoničarima. Osobito je oživeo među filozofima moderne epohe, kod kojih je dospevao u izvestan sklad s materijalističkim pogledima (Dj. Bruno, Spinoza). PAPA (grč. papas - otac), vrhovni poglavar rimokatoličke crkve, sa sedištem u Vatikanu, u gr. Rimu. - Rimski biskupi se od IV v. nazivaju papama ističući svoju premoć nad ostalim pa~ parna, tvrdeći da su na zemlji zakoniti Hristovi namesnici i apostola Petra. Posle rascepa hrišćanske crkve (1054) na zapadnokatoličku i istočno pravoslavnu, papa je ostao gospodar zapadnokatoličke crkve. Od XI v. papu ne bira rim. narod i sveštenstvo, već zbor kardinala. Na osnovu lažne povelje, Konstantinove darovnice, pape se smatraju duhovnim i svetovnim gospodarima Rimskog Car·stva i borile su se za svoj primat. Opadanje papske moći usledilo je posle neuspešnih krstaških ratova i reformacije a naročito posle franc. revolucije' (1789). Da bi uzdigao poljuljani autoritet papa, Vatikanski koncil je (1869-70) doneo odluku o proglašenju papine nepogrešivosti. Posle ujedinjenja Italije (1870) papska drž. je prestala da postoji; tek Lateranskim ugovorom 1929. god. fašistička Italija je obnovila papsku drž. - Vatikan, čiji je suveren papa. PAPEN, Deni (Papin, Denis, 1647-1741), franc. fizičar. Kao protestant, proteran ~z Francuske, živeo je u Engleskoj gde Je postao član Kraljev. naučnog društva. Bio je konstruktor prvih parnih mašina na osnovu pronalaska tzv. Papenovog lonca, s poklopcem i ventilom sigurnosti. PAPIROS, najstariji materijal na kome se pisalo u ant. doba. Dobijao se od stabla prastare biljke istog imena i po njoj je dobio naziv. Prvi put upotrebili su ga stari Egipćani u III mileniju pre n. e. Lepljenjem listova praviil su od njega duge rolne-svitke. Jedan takav egipat. svitak, pronađen u naše vreme, dug je 40 m. Od Egipćana su ga preuzeli ostali ant. narodi. Iako je u IV v. potisnut sve većom upotrebom pergamenta, na njemu se prestalo pisati tek u XI v. PAPSKA DRZAVA, sa papom, starešinom rimokatoličke crkve, na čelu, kao suverenim svetovnim vladarom. Osnovana je 756. i postojala do 1870. god. - Sedište rimskog pape je u ranom srednjem v. bilo pod vlašću Vizantije. Kada su Langobardi ovladali Italijom
495
PAPSKA DRZAV A (VI v.), napadali su sve češće na Rim u nameri da ga osvoje. Stoga je papa Stefan II ('752) pozvao u pomoć franačkog kralja Pipina Malog; Pipin je odbio Langobarde i poklonio papi Stefanu II 756. god. osvojene oblasti i time udario temelje papskoj državi. Pape, da bi svetu dokazale da im svetovni vladari nisu podariil drž. oblast, želele su da uspostave svetsko gospodstvo nad evrop. drž„ tvrdeći na osnovu Konstantinove darovnice da im je Konstantin poverio duhovnu i svetovnu vlast nad zap. evrop. svetom. Stoga su pape sve do XIV v. uporno vodile borbu sa zapadnoevropskim vladarima oko suprematije. Novostvorena papska drž. obuhvatala je Rim sa okolinom, Ravenski egzarhat i Kampanju. Kada se Karlo Veliki krunisao u Rimu za cara (800), poklonio je papi nove oblasti, talrn da je papska drž. posedovala rimsko vojvodstvo sa Sabinom, Pentapolis sa Ankonom, Osimom i Umakom, područje Peruđe, Ravenski egzarhat sa Bolonjom, Ferarom i !molom, a kasnije je, nasleđivanjem, obuhvatila baštinu markgrofice Matilde Tuscijske. Od 962. do XIII v. papska drž. je bila u sastavu Svetog Rimskog Carstva nemač ke narodnosti. Od 1213. god. Fridrih II Hoenštaufovac je potvrdio papi Inoćentiju III (1198-1216) papske posede te je time prestala carska vlast nad papskom državom. U ovoj maloj feudalnoj drž. pape su se borile protiv obespravljenih seoskih masa i siromašne gr. sirotinje, koji su se dizali na ustanak, proterivali svoje gospodare i proglašavali republiku (1143, 1155, 1347, 1354). U borbi za svetsku prevlast protiv moćnog franc. kralja Filipa IV papa Bonifacije VIII je poražen, a crkveno sedište je premešteno iz Rima u Avinjon (v. Avinjonsko ropstvo), što je uslovilo veliki rascep (v.) koji je trajao od 1378. do 1417. U p~riodu italijanskih ratova (1494-1559) papska drž. je naglo ojačala; u doba pape Julija II (1503-13) u sklop papske drž. privremeno su ušle vojvodine Farma i Modena. Najveću krizu papska drž. je doživela u periodu husitskih ratova, reformacije, a potom franc. revolucije (1789). Pod uticajem revolucionarnih masa u Rimu je proglašena republika (1799); zahvaljujući podršci reakcionarnih evrop. vladara papska drž. je obnovljena 1800. god„ ali se posle Napoleonovih osvajanja papa Pije VII (1800-23) morao odreći Bolonje, Ferare i Romanje, a 1809. ostatak papske drž. je potpao pod franc. vlast. Bečki kongres (1815) je obnovio papsku drž.; iako nije bila uključena u Svetu alijansu, papska drž. je, sa papom Pijem IX (1846-78) na čelu, bila protivnik svih liberalnih re-
PARACELZUS
496
formi i nacionalnih pokreta. Revolucionarna 1848. u Evropi zatalasala je duhove i u papskoj drž. i demokratske snage su proglasile u Rimu republiku. Pobedom reakcionarnih snaga 1849. nad revolucijom u Evropi, došlo je 1850. god. do obnavljanja papske drž. i ukidanja republike. Kraj papske drž. otpočeo je 1860, posle poraza papskih četa kod Kastelfidorda od strane trupa Pijemonta. Papska drž. se održavala uz pomoć Napoleona III. Kada su ital. trupe, koristeći poraz Francuske u ratu sa Pruskom, umarširale 1870. god. u Rim, papska drž. je prestala da postoji. Sukob pape „zatočenika" sa ujedinjenim ital. kraljevstvom trajao je do 11. feb. 1929. god. Lateranskim sporazumom između pape i predsednika fašističke vlade Benita Musolinija obnovljena je papska drž. pod imenom Vatikan (ital. Stato della citta de Vaticano). Vatikan i danas postoji kao suverena država i zahvata prostor od 0,44 km'. Ima svoj grb i zastavu. P ARACELZUS (Paracelsus, Philippus Aureolus, pravo ime Theophrastus Bombastus von Hohenheim, oko 1493-1541), alhemičar i lekar poreklom iz švajcarske. Uveo je u upotrebu lekove pripremljene alhemijskim putem, naročito od neorganskih materija, npr., sumpora, arsenika, žive, olova, gvožđa, bakra, i dr. Napisao je niz medicinskih i okultnih dela i stvarao sopstvene teorije o bolestima. PARAGVAJ. Evropska kolonizacija Paragvaja počela je 1537. god„ kad su članovi ekspedicije P. De Mendoze osnovali grad Asuncion, kao uporište za kolonizaciju La Plate. Tokom XVII v. na neomeđenoj teritoriji današnjeg Paragvaja i Argentine stvara se tzv. Jezuitska država. Pomažući kolonizaciju, pod kontrolom špan. namesnika, jezuiti su tu imali gotova sva ekonomska i politička prava, svoju administraciju, vojsku i dr. Ako je revolucija 1810. god. koja je započela u Buenos Airesu, dovela do relativno brze emancipacije od vrh. špan. vlasti, prve decenije Paragvaja kao nezavisne države protekle su u dugotrajnim ratovima protiv Argentine, Brazila i Urugvaja, koji su sprečavali nastojanja paragv. diktatora da osvoje prilaz moru. Posle nepovoljnog završetka tih ratova, 1870. god. Paragvaj se postepeno ekonom. i polit. stabilizuje, ali 1932. ulazi u novi rat, opet zbog teritorijalnih pitanja, ovog puta protiv Bolivije. Paragvaj je još mnogo trpeo zbog uticaja stranog kapitala, kao i zbog svog državnog uređenja, republikanskog, ali sa diktatorskim ovlašćenjima predsednika. PARCANSKA DRZAVA, ant. drž. stvorena sredinom III v. pre n. e. u Aziji na teritoriji !rana. - U severoist.
PARIS
oblastima helenističke drž. Seleukida živeli su Parćani, ratoborno pleme koJe je sredinom III v. pre n. e. podiglo ustanak, odvojilo se od Seleukida i stvorilo svoju državu. Njihovi kraljevi smatrali su se naslednicima nekadašnjih persijskih kraljeva Ahemenida. Zbog toga su u svojoj novostvorenoj drž. obnovili skoro sve staropersijske običaje i ustanove. Svoj puni procvat drž. je doživela u I v. pre n. e. Njena teritorija prostirala se od r. Eufrala do Aralskog j. i od Crnog m. do Avganistana. Svoje bogatstvo parćanska aristokratija je povećavala na više načina, od ogromnih poseda, poreza od zanatlija a najviše od trgovine. Preko njene teritorije obavljala se sva tranzitna trgovina između Rimskog Carstva i Indije i Kine. Svi trgovački putevi išli su preko parćanske države. Jedan od najčuvenijih puteva bio je „svileni put", kojim su najskupocenije kineske tkanine slate u velike trgovačke centre na Sredozemlju. Ovakav položaj i mogućnost velikog bogaćenja zainteresovali su Rimljane i između 2 drž. došlo je najpre do velikog rivalstva koje se pretvorilo u dugotrajne ratove. Za vreme velike ekspedicije, koju je predvodio rim. vojskovođa Licinije Kras, Rimljani su pretrpeli težak poraz u bici kod Kare 53. god. pre n. e. Prešavši u kontraofanzivu Parćani su zauzeli čitavu Mesopotamiju, prešli Eufrat i osvojili Siriju. Na čelu sa Markom Antonijem preduzeta je velika akcija protiv Parćana 36. god. pre n. e., koja se završila neuspehom. Veštom diplomatskom politikom uspostavljen je mir sa Rimom u Avgustovo doba. Ponovo je došlo do oživljavanja karavanske trgovine. Zbog spora oko Jermenije izbili su novi sukobi sa Rimom. Posle još nekoliko sukoba, sa naizmeničnim uspesima i porazima, rim. vojska je zauzela parćansku državu 198. god. PARIJA, pripadnik najnižeg sloja st. u Indiji. Za razliku od drugih indij. st. koji su bili pripadnici neke kaste, oni su biil potpuno bespravni i nisu mogli biti primljeni ni u jednu kastu. Ovaj izraz upotrebljava se u širem, prenosnom, značenju za sve bespravne, izrabljivane i siromašne ljude. PARIK, v. Meropah. PARIS, legendarni trojanski junak, sin kralja Prijama. U grč. mitologiji poznat je mit o njegovoj otmici lepe Jelene, žene spartanskog kralja Menelaja. Zbog ovog dela izazvao je trojanski rat. Pri kraju rata pošlo mu je za rukom da uz pomoć Apolona nanese smrtonosni udarac Ahilu, ranivši ga strelom u petu. I sam je poginuo u borbi oko Troje pogođen strelom.
PARISKA KOMUNA
497
P ARISKA KOMUNA, prva proleterska revolucija u istoriji, vlast radničke klase Pariza koja je trajala 72 dana, od 18. marta do 28. maja 1871. god. - Posle teškog poraza franc. vojske kod Sedana za vreme francusko-pruskog rata (1870-1871. v.), u Parizu je zavladalo veliko uzbuđenje. Organizovane su masovne demonstracije u kojima su vojnici nar. garde, radnici i dr. učesnici zbacili s prestala franc. cara Napoleona III i proglasili republiku (4. sept. 1870). Ali, Prusi su napredovali i opseli Pariz, izloživši ga gladi i bombardovanju, što je samo podstaklo revolucionarno raspoloženje pariskih masa. Pošto je zaključila primirje u jan. 1871, privremena vlada u Versaju je naredila razoružanje nar. garde. Na sve strane počeli su masovni progoni i hapšenja, a u Pariz su dovuče ne znatne vojničke snage. Centralni komitet nar. garde prozreo je sve namere buržoaske vlade i bio je spreman da u odlučujućem trenutku efikasno stupi u dejstvo. U želji da do kraja sprovede svoj plan o razoružanju pariskog proletarijata, vlada je naredila svojoj vojsci da noću, 18. marta 1871. god., na Monmartru, uzme topove koje su čuvali vojnici nar. garde. Pošto je pobila stražare, vladina vojska je zauzela topove i poče-
PARISKA KOMUNA la da ih odvlači. Međutim, neočeki vano je naišla na veliku prepreku mase Parižana koji su svojim borbenim i patriotskim parolama pridobili vojnike na svoiu stranu. Oduševljeni ovim prvim uspehom, pripadnici nar. garde su zauzeli sve ustanove franc. vlade u prestonici. Na taj način je narod Pariza preuzeo vlast u svoje ruke u francuskoj prestonici čime je ostvarena prva proleterska država u istoriji. Rukovodeću ulogu u svim ovim događajima imao je Centralni komitet nar. garde koji je za 26. mart raspisao izbore za Komunu. Izbori su izvršeni sa opštim pravom glasa, uz uzdržavanje jednog dela pariske buržoazije. Dva dana docnije proklamovana je Komuna, u koju je ušlo 85 predstavnika radničke klase, od kojih je samo 25 bilo radnika. Komuna je istovremeno bila zakonodavno i izvršno telo. Njen najviši organ nazivao se izvršna komisija, koja je dobila zadatak da što pre normalizuje život u gradu. Za vreme Komune izvršene su značajne društvene reforme koje su označile pravac budućeg socijalističkog razvitka. Iako je radila u najtežim uslovima, kada je opasnost Parizu pretila sa svih strana, Komuna je sprovela ~
Odbrombeno linj'B Komune 2f. V.
~~ rront versi!faKe vqjsk 2/. Y
=
~ Pravci no/Jr!ld!I vers'!/sKe vgtSKe2Li2$. ~ .Fron/; nemač.fe oKupseiOne v~
.2/.V/6'?Z
Oe/ovi Parira k
zevzela ver.s'!faf(e Ygt.Sk1
~ 22.JI
mmil 21 V
f.'_.\·c::::.'d2.9·2U
k",';/fa'iffl 28.1' Pariska komuna
32
* ELMZ
5: !storija
PARISKA MIROVNA
498
mnoge radikalne reforme. Ukinuta je stajaća vojska koja je zamenjena naoružanim narodom. Zavedena je izbornost svih činovničkih mesta u administraciji. Odvojena je crkva od države i sprovedena besplatna nastava u školama. Na osnovu odluka Komune prestalo je gonjenje za dugove, od čega su ranije najviše stradale mase siromašnih radnika. Noćni rad je bio zabranjen, kao i naplaćivanje globa i kazni od radničkih zarada. Zbog straha od pariskog proletarijata mnogi su industrijalci i trgovci pobegli iz Pariza i napustili svoja preduzeća i trgovačke radnje, pa su fabrike predate radnicima na upravljanje. Prvi put u istoriji radnici su obrazovali svoje savete i pokazali se sposobnim ne samo da proizvode nego i da upravljaju preduzećima i da u njima organizuju proizvodnju onako kako su to zahtevali tadašnji tehnološki procesi. Ovom značajnom merom Komuna je počela da ruši buržoaski sistem i da izgrađuje novu, radničku vlast, sposobnu da rešava sve probleme tadašnjeg društva. Priznavanjem ravnopravnosti ženama Komuna je samo formalno potvrdila ono što se već dogodilo na ulicama Pariza, kada su žene rame uz rame sa muškarcima srušile buržoaski poredak i uspostavile vlast radničke klase. Buržoazija je sa velikim podozrenjem pratila sve ono što se događa lo u revolucionarnom Parizu. Najviše se bojala da se ovaj pokret ne proširi na celu zemlju. Jer, iako je Komuna dejstvovala samo u franc. prestonici, ona je istupala, sprovodila reforme i držala vlast u svojim rukama u ime radnika i seljaka cele Francuske. Njeni rukovodioci su zamišljali da u celoj zemlji treba organizovati komune po ugledu na komunu koja je stvorena u Parizu. Svojim proglasima, upućenim franc. radnicima i se!jacima, Komuna je nastojala da proširi svoj uticaj izvan Pariza. Međutim, u tome nije imala uspeha, pošto je Pariz sa svih strana bio opkoljen snažnim vojnim snagama versajske vlade. Ali i pored svih predostrožnosti i najoštrijih mera bezbednosti, u pojedinim mestima sirom Francuske došlo je do pokušaja da se zbaci postojeća vlast buržoazije i da se stvore komune. Odlučnom intervencijom trupa franc. vlade osujećeni su svi pokušaji radnika u Lionu, Marseju i dr. mestima. Posebno se vodilo računa da radnici iz provincija ne stupe u kontakt sa pariskim komunarima. To su bili spoljni faktori koji su onemogućavali širu delatnost Ko-mune. Ali, na ograničenost njenog _us-peha uticali su i mnogi činioci u okvi-
PARISKA MIROVNA
ru delatnosti same Komune, čiji je sastav bio raznolik. U njoj nije bilo jedinstvene politike, koju su, pored radnika, stvarali i pripadnici sitne buržoazije, naročito iz redova inteligencije. Razmimoilaženja su došla do izražaja oko sprovođenja najvažnijih mera preko kojih je buržoaziji trebalo zadati najteži udarac. :Prema klasnom neprijatelju članovi Komune su pokazali veliku uviđavnost i to im se osvetilo, jer se buržoazija uskoro s njima obračunala na najsvirepiji način, gazeći sve principe ljudskog dostojanstva i humanosti. Svesna da nema dovoljno snage da uništi Komunu, versajska vlada se obratila Prusima, koji su joj omogućili prodor u Pariz. Pošto su zauzete okolne tvrđave i izvršeno artiljerijsko bombardovanje prestonice, 21. maja vladine trupe su ušle u Pariz. Otpočeo je teror „Krvave nedelje" koji je trajao sve do 28. maja. Preko 30 000 pariskih komunara našlo je smrt za vreme ovog krvavog obračuna franc. buržoazije sa revolucionarnom radničkom klasom, dok su hiljade drugih poslane u progonstvo ili na robiju. Komuna je izazvala ogroman odjek u međunarodnom radničkom pokretu. Njene vođe, koji su mahom bili članovi 1. internacionale, kao L. Miše!, Varlen, Vajan, Leo Franke! i dr., ili su poticali iz redova blankista, prudonista i novih jakobinaca, imali su svesrdnu pomoć K. Marksa, koji je i pisao o Komuni (Građanski rat u Francuskoj 1871), dok su iskustva ove revovolucije postala najdragocenija za dalji razvitak radničkog pokreta i nauč nog socijalizma. PARISKA MIROVNA KONFERENCIJA, zasedala je od 18. jan. 1919. do 21. jan. 1920, i trebalo je da reši mnoge probleme nastale posle završetka 1. svetskog rata. - Konferenciju su sazvale sile Antante i ona je imala da izradi mirovne ugovore sa pobeđenim zemljama. Pored toga, konferencija je imala da izvrši i podelu plena pobeđenih zemalja. Sve drž„ članice bloka Antante, poslale su svoje delegate u Pariz ali ne isti broj delegata jer su najveći broj delegata imale 4 najveće sile. Organizacija konferencije bila je veoma glomazna. Pored sekretarijata postojalo je Veće desetorice (Engleska, Francuska, SAD, Italija, Japan), zatim veće petorice (Lojd Džordž-Engleska, žorž Klemanso-Francuska, Vudro Vilzon-SAD, Orlando, kasnije Niti-Italija i Makino-Japan). U suštini odlučujuću ulogu imali su predstavnici Francuske, Engleske i SAD. Posle dugih razgovora i natezanja potpisani su sledeći mirovni ugovori: sa Nemačkom u Versaju 28. juna 1919, sa Austrijom u Sen-žermenu, 10. sept. 1919, sa Bugarskom
u
PARISKI MIR
PARLAMENTARNA REFORMA
499
Neiju 27. nov., sa Mađarskom u Trijanonu 4. juna 1920, sa Turskom u Sevru 10. avg. 1920. Na zauzimanje Vilzona stvoreno je Društvo naroda (14. feb. 1919). Na osnovu ovih mirovnih ugovora potvrđen je raspad Austro-Ugarske i formiranje naslednih drž., između ostalih i Kraljevine SHS. Pobeđene zemlje imale su da plate ratnu odštetu kao i reparacije, ali lavovski deo svega ovoga došao je u ruke vodećih sila Antante. Pored svojih negativnih strana Versajski ugovor nosio je i niz pozitivnih. PARISKI MIR, zaključen 10. febr. 1763. god. između Francuske i Španije, s jedne, i Engleske i Portugala, s druge strane. Ovim ugovorom završen je sedmogodišnji rat (v.), 1756-1763, između Austrije i Pruske oko poseda šleske, koji je dobio svetske razmere. Ugovor je značio slom franc. i konačno utvrđivanje prevlasti engl. kolonijalnog carstva. Francuska je ustupila Kanadu, Ist. Luizijanu i pozicije u Indiji; Engleska je, pored toga, dobila od Španije Floridu i Minorku. PARISKI MIR, sklopljen 3. nov. 1783, kojim je Engleska, posle izgubljenog rata sa svojim severnoameričkim kolonijama (1775-1783), priznala slobodu i suverenitet Sjedinjenih Američkih Država. Istim ugovorom Engleska je vratila Francuskoj Antile, a Španiji Floridu. PARISKI MIR sklopljen 30. maja 1814. multilateralnim ugovorom između pobeđene Francuske, s jedne, i Austrije, Vel. Britanije, Rusije i Pruske, s druge strane, nakon kapitulacije Pariza 31. marta 1814. god. Ovaj ugovor je poznat i pod imenom prvi pariski mir. Njime je Francuska svedena na granice pre 1. jan. 1792, ali joj je priznat posed Savoje i Avinjona i vraćene su joj neke kolonije koje je izgubila u Napoleonovim ratovima. Rešeno je da se u roku od dva meseca sastane u Beču kongres na kojem će sudelovati sve učesnice u prošlom ratu. U tajnom delu ugovora precizirano je da Francuska mora prihvatiti onakvu organizaciju Evrope kakva u Beču bude uspostavljena (v. Bečki kongres). PARISKI MIR sklopljen 20. nov. 1815, nakon Napoleonove vladavine od sto dana i njegovog poraza kod Vaterloa, između Francuske, s jedne, i Austrije, Vel. Britanije, Rusije i Pruske, s druge strane. Ovaj ugovor se obično naziva drugim pariskim mirom. Za Francusku je bio manje povoljan od prvog pariskog mira (1814). S manjim odstupanjima, Francuskoj su vraćene granice iz 1790. god. i nametnuto plaćanje odštete od 700 miliona franaka. Izvesni delovi Francuske zadržani su pod savezničkom vojnom okupacijom. ,""
P ARISKI MIR, 30. mart 1856, posle krimskog rata (od 1853), potpisnice su: Austrija, Francuska, Engleska, Pruska, Rusija, Sardinija i Turska. Prema njegovim odredbama, pobeđena Rusija se obavezala: na evakuaciju Karsa i dr. tur. teritorija, a saveznici na evakuaciju Sevastopolja i dr. rus. područja (čl. 2, 3, 4); Porta je dobila pravo na učešće u dobiti međunaro dnog javnog prava i koncerta evrop. sila, kao i garanciju integriteta svojih teritorija (7); Porta je obavezana da o svojim sukobima s nekom od potpisnica obavesti ostale i prihvati njihovo posredovanje za mir (8); sultan je saopštio samoinicijativno donet zakon o položaju hrišćana, čime su sile bile lišene prava da se mešaju u njegove unutrašnje poslove (9); Crno m. je neutralizovano, a dozvoljena je plovidba trgovačkih brodova (11); odredbe Bečkog kongresa o plovidbi na međunarodnim rekama proširene su na ušće Dunava (15); i strogo utvrđen red plovidbe na Dunavu (16-19) sprovedena je rektifikacija rus. granica u Besarabiji u korist Moldavije (20-1), Vlaškoj i Moldaviji potvrđene su, pod suveremtetom Porte, a uz garanciju potpisnica, ranije privilegije (22-7); kneževini Srbiji potvrđena je unutrašnja autonomija, pod suverenitetom i pravom garnizona Porte (28-9); vraćen je status quo u Aziji (30); trgovački odnosi obnovljeni su na predratnoj osnovi, po načelu najvećeg
povlašćenja
(32).
PARLAMENTARNA REFORMA 1832. GOD. U ENGLESKOJ, sprovedena na osnovu zakona od 7. juna 1832. god. Kako je za vreme industrijske revoiucije (v.) buržoazija u Engleskoj ojačala na ekonom. polju kod nje se pojavila težnja za polit. vlašću. Međutim, ovim težnjama odlučno su se suprotstavile zemljoposednička aristokratija i finansijska oligarhija koje su držale polit. vlast u svojim rukama. Stari izborni sistem omogućavao je plemstvu da gospodari u Domu lordova i Domu opština. Mnogi veliki ind. centri i pojedini gradovi, na osnovu ovog starog izbornog sistema, nisu imali svoje predstavnike u parlamentu. Poslanici su još uvek birani iz „trulih malih mesta", iz opustelih sela, u kojima je bilo vrlo malo stanovnika ili ih uopšte više nije bilo. Pod uticajem francuske buržoaske revolucije rasplamsala se u Engleskoj borba za izbornu reformu. Došlo je do velike unutrašnje polit. krize koju su vlada i kralj Viljem IV (1830-1837) nastojali da reše delimičnim sprovođe njem reforme. Zakonski projekat o reformi bio je odbačen u Domu opština, posle čega je vlada raspustila
PARLAMENTARNE REFORME
ovaj dom. Posle održanih izbora i formiranja nove vlade Donji dom je usvojio zakonski projekat, ali ga je odbacio Dom lordova. Ovo je izazvalo masovne demonstracije i proteste širom zemlje. Na čelu ovog pokreta nalazio se „Politički savez", obrazovan u Birmingamu 1830. god. Sa svoje strane radnici su obrazovali svoju organizaciju pod imenom: „Nacionalni savez radničke klase i drugih". Tokom ove i sledeće, 1831. god., zabeleženi su česti sukobi u mnogim gradovima. Marta 1832. god. novi zakonski projekat je predat Domu lordova na usvajanie, gde je naišao na neprijateljski prijem. Pod snažnim pritiskom otpor lordova je bio slomljen a zakon o reformi usvojen i potvrđen od kralja 7. juna 1832. god. PARLAMENTARNE REFORME U ENGLESKOJ POSLE 1832. GOD. Reformni zakon tz 1832. god. (v.) doveo je do preraspodele poslaničkih sedišta u većim gradovima i dao pravo glasa srednjim slojevima građanstva. God. 1867. vlada B. Dizraelija, (Disraeli) pod pritiskom vigovaca, prihvatila je predlog zakona kojim se daje pravo glasa stanovnicima gradova; predlog da žene dobiju pravo glasa bio je odbijen. Ovim zakonom biračko telo Engleske gotovo se udvostručilo. God. 1884. vlada V. Gledstona (Gladstone) prihvatila je zakon kojim su pravo glasa dobili stanovnici agrarnih srezova, kao i rudari koji su do tada bili bez prava glasa. To je dovelo do preraspodele sedišta u Parlamentu i do promene u ravnoteži izbornog tela, a nova dva miliona stanovnika bila su uključena u glasačke spiskove. God. 1911. Dom lordova bio je lišen svojih ranijih prava, a 1918. sve žene preko 30 godina starosti stekle su pravo glasa. PARLAMENTARNI IZBORI U JUGOSLAVIJI 1918-1941, v. Jugoslavija od 1918 do 1941. PARMENION, maked. vojskovođa u službi Filipa II i Aleksandra Velikog. Zajedno sa Aleksandrom učestvovao je u svim ratnim ekspedicijama. Postavljen je za namesnika u Mediji 331. god. pre n. e. Već sledeće godine Aleksandar je naredio da ga ubiju pošto je učestvovao u jednoj zaveri Aleksandrovih polit. protivnika. PARNEL, Carls Stjuart (Parnell, Charles Stewart, 1846--1891), borac za irsko nac. oslobođenje, poznat po uvođenju novih metoda u borbi protiv Engleske koji su se sastojali u opstrukciji i bojkotu, čime je naročito uticao na rad i odluke parlamenta. Rukovodio je irskim pokretom i kad je 1881. god. dospeo u zatvor.
500
PARTIZANSKI ODRED PAROVIC, Blagoje, partijski radnik (Biograd kod Nevesinja 25. mart 1903 - Madrid 7. juli 1937). - Još veoma mlad pridružuje se radničkom pokretu kao obućarski radnik. Veoma rano postaje član SKOJ-a i učestvuje u izdavanju ilegalnih brošura i listova. Bio je izvanredni organizator i 1927. izabran je za sekretara Saveza kožaraca Jugoslavije. Posle zavođenja diktature 1929. napušta Jugoslaviju i odlazi u Sovjetski Savez. U toku 1933. vraća se u zemlju i radi na pripremanju IV partijske konferencije. Na toj konferenciji izabran je za člana CK KPJ, a zatim i za člana Politbiroa CK KPJ. Ponovo odlazi počet kom 1936. u Moskvu da u martu 1937. ode u Španiju. Tamo postaje komesar XIII internacionalne brigade. U teškim odbrambenim borbama gine nedaleko od Brunetea. PARTIJSKA KONFERENCIJA KPJ, v. Komunistička partija Jugoslavije. PARTIZAN, pripadnik partizanskih odreda u uslovima nacionalnooslobodilačke borbe ili revolucionarnog pokreta masa. - U toku 2. svetskog rata fašističke sile P. nisu tretirale kao pripadnike vojnih formacija već kao bandite sa kojima su se krvavo obraču navali. I uored toga što je međuna rodnom konvencijom u Hagu 1907. u osnovi bio regulisan pravni položaj P. kojima je priznat status borca - pripadnika oružanih snaga, ovu konvenciju fašističke sile nisu poštovale. Posle 2 svetskog rata 2enevskom konvencijom od 12. avg. 1949. P. su izjednačeni sa pripadnicima redovne regularne vojske. PARTIZANSKI ODRED, nastao je kao vojna formacija u periodu oslobodilačkog rata u Jugoslaviji 1941-45. Posle odluke o oružanom ustanku (4. jula 1941) KPJ kao organizator pristupila je stvaranju oružanih snaga. Početne oružane formacije bili su PO. Prvi odredi bili su različite jačine i stvarani su na dobrovoljnoj osnovi. Snabdevali su se najvećim delom oružjem zadobijenim u sukobima sa neprijateljem i uz pomoć naroda. Nosili su različita imena i u početku su bili vezani za teritoriju na kojoj su nastali. Za pravilan razvoj odreda bilo je veoma važno uputstvo Glavnog štaba NOPOJ od 10. avg. 1941. kojim je bila utvrđena polit. linija, taktika, način snabdevanja, disciplina, organizacija, itd. Na savetovanju u Stolicama (26. sept. 1941), bio je učinjen značajan korak napred koji je dao osnove za uvođenje jedinstvenije vojničke formacije odreda. Svaki partizan polagao je zakletvu, propisani su amblemi koji su se nosili na kapama, vojnički pozdrav i dr. U toku 1941.
PARTIZANSKI RAT stvoreno je na desetine partizanskih odreda širom Jugoslavije i iz njih će nastati prve brigade, kasnije divizije i Jugoslovenska armija. PARTIZANSKI RAT, oblik rata koji se primenjuje u borbi protivu neprijatelja koji je okupirao teritoriju. - To je najpodesniji oblik ratovanja u uslovima izrazite brojne i tehničke nadmoćnosti neprijatelja, jer mu je osnova strategije i taktike izbegavanje odlučujućih bitaka i obezbeđenje stalne inicijative i ofanzivnog duha, uz primenu najraznovrsnijih oblika manevara, prepada, zaseda, sabotaža i diverzija. U dosadašnjoj istoriji ratova to je uglavnom bio oblik rata koje su vodile oslobodilačke i revolucionarne snage protivu okupatora, i snaga kontrarevolucije. Ovaj oblik rata može se primeniti i na delu okupirane teritorije, kao pomoćni oblik dejstvima armije koja brani preostali deo drž. teritorije (partizanska ratovanje u SSSR za vreme 2. svetskog rata). Partizanski rat je vezan od pojave rata uopšte i njegov razvitak se može pratiti još iz istor. starog veka. U novije vreme iz P. R. u mnogim slučajevima izrastao je opštenarodni oslobodilački i revolucionarni rat (Kina, Jugoslavija, Severni Vijetnam, Alžir, itd.). Svi!? do 1949. god. međunarod nopravni status P. R. različito je tretiran, a od te godine posmatra se kao svaki drugi regularni oblik ratovanja. U našoj zemlji iz partizanskog ratovanja i akcija prešlo se na opšti oslobodilački rat i revoluciju kroz prerastanje malih partizanskih jedinica u brigade, divizije i armije. Iskustva partizanskog ratovanja u našoj zemlji poslužila su brojnim kasnijim sl. pokretima u izvanredno pozitivnom smislu. PASKAL, Blez (Pascal, Blaise, 16231662), franc. naučnik i mislilac. Kao veoma mlad, napisao je niz matematičkih i fizičkih rasprava koje su često imale epohalne rezultate (npr., Paskalov princip u hidrostatici). Povukavši se u manastir Por-Roajal, postao je pristalica jansenista (v.) i istupio protiv jezuita Pismima jednog provincijalca, koja su primer franc. klasične proze. Ostavio je u rukopisu Misli, potresne i umne aforizme o životu i veri. PASKJEVIC, Ivan Fjodorovič (17821856), rus. vojskovođa, učesnik u mnogim ratovima: u rusko-turskom ratu 1807-1812, u ratovima protiv Napoleona 1812-1815, u rusko-persijskom ratu 1826-1828 (kad je Rusija zadobila jermenske provincije Erivan i Nahičevan), u rusko-turskom ratu 18281829 (kad je osvojio Kars i Erzerum), u krimskom ratu 1853-1856 (kad je komandovao rus. vojskom na Dunavu).
PASIC
501 Učestvovao
je u gušenju polj. ustanka 1830-1831. i mađarske revolucije 1849 (kod Vilagoša). PASTER, Luj (Pasteur, Louis, 18221895), franc. biolog, jedan od najzaslužnijih naučnih radnika u medicini. U nizu njegovih otkrića, najepohalnije je to što je dokazao da su bakterije izazivači truljenja i zaraznih bolesti. Pronašao je vakcine protiv besnila, antraksa i crvenog vetra; stvorio je aseptiku tj. tehniku dezinfekcije, što je izazvalo preobražaj u hirurgiji; uveo je prekidanje vrenja (pasterizaciju). PASALUK, v. Begler-beg. PASIC, Nikola (1845-1926), državnik i političar. Kao mladi inženjer pridružuje se pokretu Svetozara Markovića i bori se protivu režima u Srbiji. 1878. je izabran za nar. poslanika i od tada istupa kao jedan od vođa opozicije vlad. Jovana Ristića. Formiranjem radikalne stranke 1882. postaje predsednik njenog Glavnog odbora. Posle Timočke bune izbegao je hapšenje bekstvom u Bugarsku. U emigraciji provodi od 1883. do 1889. Posle odlaska kralja Milana iz Srbije, kao vođa radikala, postaje predsednik vlade (1891 - 1892). Posle drž. udara kralja Aleksandra, 1893. postaje poslanik Srbije u Petrogradu. Nakon ivandanskog atentata na kralja Milana izveden je pred sud, na kome se slabo držao zbog Nikola Pašić čega je duže vremena izgubio prestiž u stranci. Kada je 1901. došlo do rascepa radikalne stranke, Pašić je bio vođa njenog desnog krila, tzv. fuzionaša ili starih radikala. Nije uče stvovao u zaveri protiv režima Aleksandra Obrenovića, ali je posle majskog prevrata postao jedan od glavnih činilaca polit. života u Srbiji. 1904. postaje ministar inostranih poslova i iste godine predsednik vlade. Kao glavni lider radikala Pašić je sve do završetka 1. svetskog rata glavna ličnost u polit. životu Srbije i najče šće predsednik vlade. Pod njegovim predsedništvom vođena su oba balkanska i 1. svetski rat. Jedan je od organizatora Solunskog procesa, u kome je osuđen vođ tzv. „Crne ruke" Dragutin Dimitrijević Apis. Zbog tog procesa je došlo do rascepa radikalne stranke i do stvaranja grupe tzv. Nezavisnih radikala. Posle stvaranja Kraljevine SHS, kao šef radikala, sve do svoje smrti je sa malim prekidima predsednik vlade. Pašić je i pored svojih radikalskih ubeđenja bio čo-
PATARENI
PAULUS
502
vek kompromisa i pravi zaštitnik interesa krupne srpske buržoazije. I pored velikih državničkih sposobnosti i nesumnjivog polit. talenta, Pašiću je nedostajala čvrstina i principijelnost. U odnosu prema dvoru bio je vrlo popustljiv, a u borbi za vlast nije se uvek služio sredstvima koja odgovaraju velikom državniku. PATARENI, v. Bogomm. PATRICIJI, pripadnici aristokratije u starom Rimu koji su uživali sva prava. U svom najstarijem periodu rim. društvo bilo je podeljeno na 2 osnovne grupe: patricije i plebejce. Prvi su bili članovi rim. plemićkih porodica i obično su svoje poreklo izvodili od nekog slavnog pretka ili od osnivača Rima. Od početka su imali sva građanska i polit. prava. Ime im je nastalo od latinske reči patricii (oni koji imaju očeve). Oni su jedini u najstarijim periodima rim. istor. imali sva prava i činili rim. narod, populus Romanus. O njihovom postanku iznete su mnoge pretpostavke u istor. nauci. Jedni su tvrdili da vode poreklo od Sabinjana, drugi da su potomci Etruraca ili nekih osvajačkih plemena koja su vremenom u Italiji zauzela dominantan položaj. Međutim, izgleda da su najranija nm. osvajanja najviše uticala na njihov postanak. U toku svog razvitka vodili su žestoke borbe sa svojim protivnicima, pripadnicima druge grupe plebejcima, naročito tokom V i IV v. pre n. e. zbog toga što su samo P. imali privilegije da budu senatori i konzuli. U srednjem v. naziv su preuzeli Vizantinci i njihovi carevi su ga dodeljivali visokim dostojanstvenicima, a često i vladarima susednih zemalja. Tokom XII i XIII v. u mnogim gradovima zap. Evrope stvoren je poseban rod P. čiji su članovi uživali velike povlastice. PATRIJARH, vrhovni starešina jedne pravoslavne crkve. U najranije doba hrišćanstva postojala su tri patrijarha: rimski, aleksandrijski i antiohijski. Osnivanjem Carigrada („novog Rima"), carigradska arhiepiskopija je uzdignuta na stepen patrijaršije (381), a 451. je stvorena i jerusalimska patrijaršija. Zbog sukoba sa Rimom i Akvilejom, odn. pape i akvilejskog nadbiskupa 588. god. stvorena je i akvilejska patrijaršija, koja je odigrala vrlo značajnu ulogu u slovenačkim ·i hrvatskim zemljama. U Rusiji je osnovana patrijaršija 1589; ukinuta za vlade Petra I Velikog, obnovljena 1917, posle oktobarske revolucije. U balkanskim zemljama, Srbiji, Bugar-
skoj i Rumuniji, njihovim osamostaljivanjem i snaženjem stvarale su se patrijaršije (u Srbiji 1346.) PATRIJARHALNO ROPSTVO, poseban oblik ropstva koji se pojavio u najranijem periodu ljudske istorije. Pojavom privatnog vlasništva pojedine rodovske starešine i verski poglavari prigrabili su u svoje ruke veće zemljišne posede koje nisu bili u stanju sami da obrađuju. Sa razvitkom stočarstva oskudica u radnoj snazi postala je još veća. članovi jedne porodice nisu bili u mogućnosti da odgovore sve većim obavezama. Zbog toga su ratni zarobljenici pretvarani u robove i postajali bespravni i neslobodni članovi pojedinih bogatih porodica za koje su morali da rade. Ovo je bio početak robovlasništva u kome robovi nisu bili jedina radna snaga. Pored njih u radu su učestvovali čla novi patrijarhalnih porodica. PATRIJARHAT, društveno uređenje u prvobitnoi zajednici nastalo posle matrijarhata. Muškarac je stekao presudnu ulogu u društvu i potisnuo raniji značaj žene. Javio se u bronzano doba i njegov postanak je rezultat novih oblika u porodici, izazvanih podelom rada i pojavom privatnog vlasništva. To je muškarca izbacilo u prvi plan. PATRIMONIJUM, nasledno pravo da deca posle smrti oca nasleđuju imovinu. Po patrimonijalnom pravu, na osnovu primogeniture (v.), presto u drž. nasleđivao je najstariji sin. U Poljskoj i Rusiji, jedno vreme, zemlja se delila svim sinovima vladara, te su tako stvarane udeone kneževine, što je razjedinjavalo drž. i izazivalo međusobne razmirice. Patrimonijum kod ostalih društvenih slojeva pripadao je samo muškoj deci, a ako nije bilo muškaraca, imovinu su delili ženski naslednici. PATROKLO, legendarni junak ant. Grč ke, najverniji prijatelj Ahilov s kojim se borio pod Trojom. Homer ga prikazuje kao odvažnog junaka koji je spasao Grke od Trojanaca koji su već bili provalili u grč. logor. Sa odelom i oružjem, pozajmljenim od Ahila, odbio je napad Trojanaca, gonio ih oko zidina Troje sve dok nije poginuo od Hektorovog mača. Ahil ga je oplakao i zavetovao se da će se ljuto osvetiti Trojancima, a posebno Rektoru, zbog Patroklove smrti. Ovo dirljivo mesto iz Ilijade ostalo je kao primer nerazdvojnog drugarstva i prijateljstva. PAULUS, Fridrih(1890-1957),"nem. feldmaršal. Učestvovao je u prvom svetskom ratu kao oficir. Posle rata je nastavio vojničku karijeru
fon-
PAUSANIJE
PAVLOVICI
503
i postao general 1935. za vlade Hitlera. Učestvovao je u operacijama nem. fašističke vojske u Poljskoj i Francuskoj. Od 1940. do 1942. bio je na dužnosti u Generalštabu. Posle toga komandovao je VI armijom koja je poražena kod Staljingrada, a on je pao u zarobljeništvo. U sovjetskom zarobljeništvu je proveo od 1943. do 1954. i bio na čelu Komiteta Slobodne Nemačke. Zbog toga se po povratku iz SSSR nastanio u ist. Nemačkoj. Napisao je svoje memoare. PAUSANIJE, grč. istoričar i putopisac iz II v. pre n. e. Najveći deo svog života proveo je u putovanjima po ist. i zap. delovima Rimskog Carstva. Pravio je detaljne zabeleške sa ovih putovanja koje je docnije objavio u knjizi „Opis Helade". Ovo njegovo delo ostalo je sve do danas dragocen izvor iz kojeg se saznaje o ant. umetnosti, mitologiji i mnogobrojnim ant. mestima koja su docnije propala. PAVELIC, Ante (1889, Bradina-Mostar - 1959), ratni zločinac i „poglavnik NDH". - Od 1929. se nalazio u emigraciji (Italija). Tu je uz pomoć ital. fašista osnovao terorističko-fašističku organizaciju ustaše. Uz pomoć okupatora posle aprilskog rata (1941) došao u Jugoslaviju. Kao poglavnik NDH organizovao je masovna ubistva srp. st. i svih antifašista i Jevreja. U više logora bilo je na najzverskiji način ubijeno više stotina hiljada ljudi, pre svega Srba. Po slomu nacističke Nemačke pobegao je iz zemlje, ali je u odsustvu osuđen na smrt kao ratni zločinac. Ubijen je od svojih jednomišljenika u Argentini. PAVIJA, glav. grad istoimene pokrajine u sev. Italiji, gde je 1525. god. došlo do jedne od najvećih bitaka u modernoj istoriji, kad je u borbi za Italiju rimsko-nemački car Karlo V porazio franc. vojsku i zarobio njenog kralja Fransoa I. Madridskim mirom 1526 god. Fransoa I se morao odreći pretenzija na Milano i Napulj. Posle duge habsburške vladavine, Pavija je 1796. god. najzad „dočekala" da je zauzme i opljačka franc. vojska. PAVLE I (1754-1801, vladao od 1796), ruski car, sin carice Katarine II za vreme čije vlade je bio potisnut i udaljen od drž. poslova. Pristupio je koaliciji uperenoj protiv revolucionarne Francuske (1798), i rusko-austrijska vojska pod zapovedništvom A. V. Suvorova potisnula je Francuze iz sev. Italije. Godine 1800. car je promenio politiku zarativši, zajedno s Pruskom, švedskom i Danskom, protiv Engleske; a danski kozaci bili su upućeni protiv Brit. Indije. U unutrašnjoj politici bio je okrutan i svirep, premda
je spočetka bio blag. Uveo je najstrožu cenzuru i zabranio uvoz knjiga iz inostranstva, a u vojsci je odredio kažnjavanje batinanjem. Kad je virtemberškog princa hteo da imenuje za svoga naslednika, oficiri carske garde su ga zbacili i zadavili. Pavle I bio je duševno vrlo neuravnotežen čovek.
PAVLE I BRIBIRSKI SUBIC (ban 1292 -1312), najmoćniji vlastelin u Hrvatskoj krajem XIII i poč. XIV v. U borbi između Anžujaca i Arpadovića oko ugarsko-hrvatskog prestala stao je na stranu Anžujaca, od kojih je dobio u feud Hrvatsku, od Gvozda do Neretve, i zvanje naslednog hrvatsko-dalmatinskog bana. Svoju braću je postavio za upravnike primors~ih gradova. Potčinio je svojoj vlasti gr. Zadar, a bos. ban Stepan Kotroman ga je priznao za gospodara Bosne. PAVLE KARADORDEVI{t (1893), jedan od namesnika u Kraljevini Jugoslaviji posle ubistva Aleksandra Karađorđevića (1934). Sve do ubistva kralja Aleksandra nije aktivno učest vovao u politici. Posle ovoga bio jedan od vodećih namesnika i veoma rano je pokazao težnju da i sam dođe na vlast. Uz pomoć buržoaskih polit. stranaka vodio je i spoljnu i unutrašnju politiku stare Jugoslavije. Posle puča od 27. marta napustio je zemlju i otišao u inostranstvo, a danas živi u Italiji. PA VLINI, kat. monaški red, nazvan po osnivaču Pavlu iz Tebe. Zbog bele odeće koju su nosili monasi ovog reda narod ih je nazivao „beli fratri". Prvi pavlinski manastiri javili su se u Ugarskoj i Hrvatskoj u XIII v. Pavlini su osnovali oko 1503. prvu latinsku gimnaziju u Lepoglavi, koja je ukinuta 1644, a potom 1654. osnivaju filozofsku školu u Lepoglavi, koja je 1674. podignuta u rang akademije. Ovaj red ukinuo je austr. car Josif II 1786. god. PAVLINOVIC, Mihovil, (1831-1887), istaknuti hrv. političar i književnik. Njegov polit. uspon počinje izborom u Dalmatinski sabor 1861. Jedan je od vođa narodnog preporoda u Dalmaciji, i borac protiv tzv. autonomaša. Zalagao se za prisajedinjenje Dalmacije Hrvatskoj i u prvo vreme je sarađivao sa srp. političarima iz Dalmacije. Njegov knjiž. i publicistički rad pretežno je polit. karaktera. PAVLOVICI, vlasteoska porodica; upravljala je posedima u ist. Bosni u XIV i XV veku. Najviši uspon dostigla je pod Pavlom Radenovićem, gospodarem poseda oko Krivaje i Prače. Posle smrti Tvrtka I (1391) Pavle je pored Sandalja Hranića i Hrvoja Vukčića najistaknutiji vlastelin. Pored na-
PECENEZI
504
slednog poseda držao je rudnik Olovo, Trebinje, Vrm sa Klobukom i deo Konavli sa Cavtatom. Ubijen je u međusobnom obračunu feudalaca u Sutjesci 1415. god. Njegov mlađi sin Radoslav (1420-41) prodao je Dubrovniku deo Konavala; zbog Cavtata je otpočeo rat sa Dubrovnikom (1430-32) i uspeo je da ga održi u svojim rukama, a Sandaljevog naslednika uspeo je da potpuno potisne iz Primorja. Radoslavljevi naslednici su podržavali bos. kralja Tomaša u borbi protiv Stepana Vukčića. Kada su Turci zauzeli Bosnu (1463) P. se više ne spominju, a niihove posede prigrabili su osvajači.
PECENEZI, narod tur. porekla; oko VIII v. živeo je oko Kaspijskog m„ a u IX v. prodire ka Crnom m„ potiskujući Ugre. U X i XI v. napadaju na svoje susede Ruse, Mađare i Bugare. Zbog stalnih napada na Kiievsku Kne-
PECKA PATRI.JARSI.JA
ževinu ometanja trgovine, 1036. porazio ih je veliki kijevski knez Jaroslav Mudri. Posle ovog poraza i sve češćih napada Kumana, P. se kreću ka Trakiji i Makedoniji. Doživevši 2 teška poraza (1091 i 1122 god.) od strane Vizantije, P. se više ne pojavljuju kao etnička celina; utapaju se u mongolsko-tatarska plemena i tako nestaju sa istor. 12ozornice. PECKA PATRI.JARSI.JA, vrhovna crkvena pravoslavna ustanova u srp. srednjovekovnoj drž.; osnovao ju je 1346. god. car Dušan. Stvaranjem srp. carevine nametala se potreba za uvođenjem i jedinstvene crkvene vlasti koja bi ostvarila unutrašnju, odn. duhovnu povezanost novoosvojenih zemalja u jednu jedinstvenu celinu. Kako je, po tadašnjem vizantijsko-rimskom pravu u svetu postojao samo jedan zakoniti car car Rimskog Carstva (Vizantije), to carigradti Patr.!far.šj;Ska reI/dencjt8 @.Stare· eplskopj°e 9 Episkopjf! OSl70P3,17e 1557.
OEpJskopffeosnova,7eUXYHY. Ć PrćJYOslavne episkop!Je ia
'
obklsći Peć,fe patrjiarš!Je
i
Poz-nabji·maflćlsfii"i XW-XV!lv. ~ Važt&ć> twđave
Područje Pećke
patrijaršije
PEJN
505
ski patrijarh nije mogao krunisati Dušana za cara. Da bi uzdigao ugled srednjovekovne Srbije među evrop. državama, Dušan je arhiepiskopa Joanikija proglasio za patrijarha, a srp. arhiepiskopiju proglasio patrijaršijom. Carigradski patrijarh se nije složio s ovim aktom i, po nagovoru vizant. cara Jovana Kantakuzina, bacio je prokletstvo na carevinu, cara, patrijarha i narod (1353). Turska opasnost je primorala pravoslavne patrijarhe, srp. i carigradskog, da se izmire 1375. za vlade kneza Lazara Hrebeljanovića. Tursko zauzimanje naših zemalja nagnalo je pećkog patrijarha da 1382. god. svoje sedište premesti u Ziču, a za vlade despota Đurđa Brankovića u Smederevo. Godine 1459 (padom Srbije pod tur. vlast) prestalo je postojanje Pećke patrijaršije. Do obnavljanja P. P. došlo je 1557. god. na zauzimanje Mehmed-paše Sokolovića, visokog dostojnika sultana Sulejmana II. Za patrijarha je postavljen Mehmedov brat Makarije. Crkvena vlast obnovljene P. P. prostirala se nad Srbijom, Makedonijom, delom Bugarsk~, Banatom, Bačkom, Sremom, Slavomjom, Likom, Krbavom, Bosnom, Hercegovinom i Dalmacijom. U toku tur. okupacije, vodeću reč među hrišćani ma imali su Grci, koji su tajno radili na obnavljanju Vizantije; posle seobe Srba pod Arsenijem IV Jovanovićem (1737) na položaj pećkog patrijarha došao je Grk. Grci su težili da sve hrišćane potčine fanariotskoj carigradskoj patrijaršiji, te je poslednji pećki patrijarh Grk Kalinik II 1766. podneo predlog sultanu Mustafi III da se ukine P. P., navodeći kao glavni razlog njenu prezaduženost. Pećka patrijaršija je prestala da postoji 11. sept. 1766. godine. PEJN, Tomas (Paine, Thomas, 17371809), engl. polit. pisac. Zastupajući ideje o prirodnim pravima čovekovim, morao je napustiti Englesku i skloniti se u Ameriku, gde je postao ideolog borbe za nezavisnost i demokratske slobode. Po završetku američkog rata za nezavisnost vratio se u Englesku i suprostavio se Berkovoj negativnoj kritici franc. revolucije. Ponovo progonjen prešao je u Francusku i postao član Konventa, kojem se, međutim, zamerio braneći Luja XVI od pogubljenja. Vrativši se u SAD, došao je u sukob s Dž. Vašingtonom (Washington) zbog svog liberalizma. PELAGIC, Vasa (1838-1899), socijal. političar, tribun i publicist. Posle završene bogoslovije u Beogradu, službuje u Bosni kao učitelj. God 1863. odlazi u Rusiju i na Moskovskom univerzitetu sluša predavanja iz !storije, medici-
PELIKO ne i polit. ekonomije. U Rusiji se upoznao sa učenjem rus. revolucionarnih demokrata. God. 1866. postaje upravnik Bogoslovije u Banjaluci, vaspitavajući đake kao borce za nar. prava i slobode. Turske ga vlasti hapse i progone u Malu Aziju (1869). God. 1871. uspeo je da pobegne u Srbiju i uključu je se u pokret Svetozara Markovića. Predsedavao je poslednjoj skupštini Ujedinjene omladine srpske (1871). Svuda gde je boravio (Srbija, Crna Gora, Vojvodina) izazivao je podozvasa Pelagić renje vlasti i proterivan je. Upoznavši se sa socijal. literaturom postaje beskompromisni borac za prava radnika i sirotinje. Uzeo je učešća u bosansko-hercegovačkom ustanku dok ga austr. vlasti nisu uhapsile i internirale. Posle rata (1876-1878) živi u Srbiji, učestvujući u svim radničkim akcijama i manifestacijama. Sarađuje u radnčkoj štampi i piše brojne političke brošure. Zbog svojih članaka je nekoliko puta izvođen pred sud i poslednje dane života je proveo u požarevačkom zatvoru. Napisao je niz političkih brošura, u kojima razobliča va eksploataciju naroda od strane vladajuće klase. On je jedan od najbeskompromisnijih boraca protiv uticaja religije i pisac ateističkih brošura. Od većih dela značajna je njegova !storija bosansko-hercegovačke bune. U njegovom socijal. učenju ima mnogo utopijskog i u svom idejnom razvitku nije došao do naučnog socijalizma. I pored tih nedostataka Pelagić zauzima dostojno mesto u istor. srp. socijal. pokreta. Posle Svetozara Markovića niko sa tolikim žarom i doslednošću nije propagirao svoje ideje kao Pelagić. Pored Svetozara Markovića i Mite Cenića, on je najmarkantnija lič nost socijal. pokreta u Srbiji XIX veka. PELAZGI, prastari narodi, naseljav:;ili su Balkansko poluostrvo pre dolasJia ant. Grka. Po staroj grčkoj tradiciji pre nego što su se naselili u Grčkoj boravili su na velikom prostranstvu, živeći u područjima Mediterana, na Kritu, Siciliji, Juž. Italiji i Etruriji. Njhova civilizacija, još nedovoljno ispitana, predmet je mnogih hipoteza i lingvističkih tumačenja. • PELIKO, Silvio (Pellico, Silvio, 17891854), ital. pisac i nac. revolucionar.
PELOPIDA
506
Kao pisac tragedija i žurnalist, koji je oko 1815. imao velikog uspeha, povezao se s karbonarima i zbog svog revolucionarnog rada dospeo u tamnicu (1820-1830). U zatvoru je napisao svoj dnevnik Moja tamnovanja (objav. 1832), koji je !talijane podstakao na još veću mržnju prema Austriji. PELOPIDA, tebanski vojskovođa iz IV v. pre n. e. Kao veliki protivnik aristokratije stavio se na čelo demokratskog pokreta i zbacio s vlasti oligarhiju i uspostavio demokratiju. Time je omogućio da Teba postane prva sila među grč. državama. Herojski je poginuo u borbi sa Makedoncima kod Kinoskefala 364. god. pre n. e. PELOPONESKI RATOVI, sukobi u ant Grčkoj između Peloponeskog saveza na čelu sa Spartom i Pomorskog saveza na čelu sa Atinom (431 - 404. god. pre n. e.). - Za vreme grčko -persijskih ratova Atina je stvorila . Pomorski savez sa grč. gradovima u Maloj Aziji. Iz ovih ratova izašla je znatno jača nego ranije. Ovom savezu stajao je nasuprot Peloponeski savez, u kome je Sparta imala odluču juću reč. Plašeći se da Atina još više ne proširi sferu svoga uticaja, Sparta je čekala pogodan momenat da zarati protiv nje i pobedom osigura sebi hegemoniju u celoj Grčkoj. Korint je takođe sa podozrenjem gledao na naglo jačanje Atine, ali sam nije mogao ništa da preduzme. Zbog toga je Sparta jedva dočekala da mu pruži pomoć, čim joj se ovaj obratio za zaštitu od Atine. Tako je izbio dugotrajan rat 431. god. pre n. e. između 2 nolit. i ekonom. potpuno suprotna saveza. U prvoj fazi ratnih sukoba spartanska vojska je pustošila na kopnu, dok je snažna atinska flota nanosila poraz za porazom peloponeskom brodovlju. U bici kod Amfipolja (422. god. pre n. e.) Spartanci su postigli veliku pobedu. Atina je prisiljena da sklopi primirje. Međutim, mirovnim ugovorom nije se dobilo ništa. Suprotnosti između aristokratskih i demokratskih snaga nisu se mogle rešiti svečanim obećanjem primirja. Uskoro to se pokazalo kao potpuno tačno. Došlo je do druge faze rata 415. god. pre n. e. Atina je organizovala veliku ekspediciju prema Siciliji, glavnoj žitnici Sparte. Umesto očekiva nog uspeha, za koji su svi verovali da će biti postignut sa neznatnim žrtvama, atinska vojska je doživela strahovit poraz. Katastrofu je pretrpela i flota, čime je ova ekspedicija potpuno propala. Spartanci su za to vreme ponovo napali na Atiku i omogućili da iz Atine pobegne oko 20 000 robova, najvećim delom zanatlija. Atina je dospela u vrlo tešku polit. i
PELOPONESKI SAVEZ
ekonom. krizu. Gradovi iz Male Azije počeli su da napuštaju Pomorski savez, a u samoj Atini aristokratske snage izvršile su 411. god. pre n. e. prevrat i uspostavile vladavinu oligarhije. Međutim, demokratske tradicije u Atini nisu mogle biti uništene običnim prevratom. Atinska flota je takođe bila odlučno protiv nove vlade u Atini koja je uzurpirala vlast. Zbog toga nije čudo što su oligarsi izazvali strahovit gnev Atinjana kada su se obratili Sparti za pomoć. To ih je koštala ne samo vlasti nego i života. Atinjani su ih ili pobili ili prisilili da napuste Atinu. U trećoj fazi rata došlo je do konačne pobede Sparte. Atina je svega jednom uspela da nanese peloponeskoj floti poraz na moru. U međuvremenu Sparta je izgradila brojnu i snažnu flotu uz pomoć Persij anaca i 405. god. pre n. e. odnela odlučujuću pobedu na moru. Atinska flota praktično više nije postojala. A to je značilo da je samo pitanje dana kad će doći do definitivne pobede. Jer, bez flote moć Atine bila je neznatna. Spartanci su preduzeli odlučujući napad na Atinu, opkolivši je sa svih strana. Da ne bi pomrli od gladi Atinjani su otvorili vrata svoga gr. i 404. god. pre n. e. pristali na zaključenje primirja, čime je došlo do završetka ovih dugotrajnih ratova. Pobeđena Atina morala je da prihvati teške uslove mira koje je diktirala Sparta i da: 1. poruši duge zidove koji su je vezivali sa Pirejom; 2. preda pobedniku celokupnu svoju flotu, izuzev 12 brodova; 3. odrekne se svih pomorskih poseda; 4. dozvoli povratak u Atinu svim prognanim građanima i 5. pristupi Peloponeskom savezu. Ovo je bio potpun trijumf Sparte, koja je ovim preuzela polit. vodstvo u celoj Grčkoj. A Atina ne samo što je pobeđena nego je postala grobnica svoje demokratije, pomorske sile i privredne moći. U njoj je zavladala pustoš, koja je još više uvećana čestim izbijanjem zaraznih bolesti, od kojih je uništen najveći broj stanovnika. Među njima od opake bolesti umro je već na početku rata i njihov vođ i državnik Perikle. PELOPONESKI SAVEZ, savez ant. drž. Grčke na Peloponezu sa Spartom na čelu. Kao vodeća aristokratsko konzervativna zemlja robovlasničkog društva u Grčkoj Sparta je okupila oko sebe veći broj drž. sa istim društvenim uređenjem. U VI v. pre n. e. stvoren je savez kome je cilj bio da svoj uticaj proširi na celu Grčku. Njemu nasuprot nalazio se drugi sav~z u Grčkoj na čelu sa Atinom. U njemu su bile udružene demokratske snage. Velike suprotnosti između ova 2 sa-
PENATI
507
veza dovela su do ratnih sukoba, poznatih u istor. kao peloponeski ratovi. U toku 30-godišnjeg ratovanja Peloponeski savez je odneo pobedu nad svojim protivnicima iz suprotnog saveza i postao gospodar u celoj Grčkoj 404. god. pre n. e. Međutim, spartansko aristokratsko konzervativno uređenje nije moglo da se održi među pokorenim grč. polisima u kojima je demokratsko uređenje imalo svoju tradiciju. Uskoro je došlo do naglog slabljenja Sparte, čija je propast značila istovremeno i kraj ovog saveza, koji je postojao više od 100 god. PENATI, u religiji starih Rimljana kućni bogovi, zaštitnici porodice i drž. kao velike porodične zajednice. Likove su im čuvali u velikoj prostoriji koja se smatrala središtem kuće. Prilikom svakog važnijeg događaja prinosili su im žrtve svi ukućani. Državni P. čuvani su u unutrašnjem delu hrama boginje Veste, kao središtu i ognjištu cele rim. države. PENELOPA, ličnost iz ant. grč. mitologije, žena kralja Itake Odiseja Homer je opevao njenu vernost mužu i porodičnom domu. Za vreme 20-godišnjeg Odisejevog odsustvovanja od kuće uporno je odbijala sve prosce koji su tražili od nje da se uda za nekog od njih. Obećala je da će se udati kad dovrši mrtvački pokrov za svog svekra Laerta. Međutim, sve ono što je danju izatkala to je noću rasparala. Na taj način je nekoliko godina varala prosce sve dok je nisu odale devojke koje su je služile. Najzad je bila primorana da obeća kako će se udati za onog koji pobedi ostale takmace Odisejevim lukom. Određenog dana, kad je počelo nadmetanje među proscima, stigao je Odisej i spasao svoju vernu ženu. Preko grč. mitologije sačuvana je uspomena na nju kao lik verne žene i odlučne majke koja nije želela da napusti svoj dom nego je ostala u njemu i odolevala svim iskušenjima, očekujući povratak svog muža od kojeg se odvojila zbog izbiianja rata pre 20 god. PERGAMSKA KRAI,JEVINA, ant. drž. u Maloj Aziji, osnovana 282. god. pre n. e. posle raspada drž. Aleksandra Makedonskog. Ime je dobila po svojoj prestonici Pen:(amu. koji je u ant. doba bio jedan od najznačajnijih helenističkih kult. centara. Tvorac drž. bio je kralj Fileter. Kao vešti diplomati njegovi potomci su se trudiH da održe ravnotežu među helenističkim državama, stvorenim posle smrti Aleksandra Velikog. Svoj puni procvat doživela je kraljevina za vreme vladavine kralja Eumena II u II v. koji je znatno proširio teritoriju svoje drt. oslanjajući se u spoljnoj politici na
PERIKLE
Rim koji je lično posetio. Vrativši se u zemlju pristupio je izgradnji svoje prestonice u kojoj je sagradio velelepne građevine, među kojima je najpoznatija bila zgrada biblioteke koja je brojala preko 200 000 svitaka. Pred kraj svoje vladavine izgubio je poverenje rim. careva koji su verovali da je on sklopio savez sa maked. kraljem Persejom. Pod naslednicima Eumena II drž. je postepeno počela da gubi od svog ugleda. Uskoro ona više nije igrala ulogu koju je imala ranije kao prvorazredna pomorska sila u vodama ist. Mediterana. U stvari, između P. K. i Rima sve više je dolazilo do kriza koje su ipak otklanjane bez otvorenih ratnih sukoba. želeći da što bolje učvrste svoj položaj na Istoku, što bi rim. trgovcima omogućilo nesmetana trgovanje sa narodima Azije, Rimsko Carstvo je nailazilo na ozbiljnu prepreku od strane P. K. koja je u Maloj Aziji čuvala svoj dominantan ekonom. položaj. Za vreme vladavine pergamskog kralja Atala II zabeležena je poslednja zajednička akcija P. K. i Rimskog Carstva u borbi protiv lažnog Filipa koji je oko sebe okupio znatnu vojsku. Za vreme svoje vladavine pergamski kralj ,Ata! III je 133. god., zaveštao svoju kraljevinu Rimu što je izazvalo nezadovoljstvo u zemlji. Tek posle uporne borbe Rimljani su postali gospodari u zemlji koju su pretvorili u svoju provinciju. PERIJECI, druga grupa st. u ant. Sparti. Imali su građanska prava dok su im polit. bila uskraćena. Pored trgovine i zanatstva bavili su se i zemljoradnjom koja je donosila slabe prihode, pošto su živeli u brdskim i neplodnim oblastima Peloponeza. Obaveza im je bila da plaćaju razne dažbine Spartijatima, pripadnicima prve grupe. Za vreme rata odlazili su u vojsku kao teško oružani pešaci. PERIKLE, državnik, vojskovođa i vođa demokrata u st. Atini (oko 499 - 429. god. pre n. e.). Posedovao je izvanredan dar govornika, cime je skrenuo na sebe pažnju u Narodnoj skupštini. Za kratko vreme postao je jedan od prvaka demokratske stranke u Atini, čiji jevođ postao posle Efijaltove smrti. Svojim prvim polit. reforPerikle mama stekao je ogromnu popularnost među siromasima pošto im je omogućio da mogu obavljati sudske i upravne dužnosti koje su od 457. god.
PERIKLOVO DOBA
508
pre n. e. bile plaćane. Smrću Kimona, vođe aristokratske stranke, njegovi najveći protivnici znatno su oslabili. Otada (447. pre n. e.) postao je neograničeni gospodar u Atini, u kojoj je došlo do velikog ekonom. napretka. Ovome je znatno doprinelo premeštanje blagajne Delskog saveza sa o. Delosa u Atinu, gde su koncentrisana ogromna finansijska sredstva. Otpočeo je najslavniji period u istor. Atine, koji se zove Periklovo doba. Od malog polisa stvorena je snažna drž. velika pomorska sila, značajni trgovački centar Sredozemlja i duhovni i kult. centar svih Grka. Za sve ovo pripada njemu najveća zasluga kao i razvijanje građevinarske delatnosti, koja je u ovo vreme dostigla nesluće ne razmere. Bio je inicijator izgradnje najlepših spomenika u Atini na Akropolju, koji se s pravom ubrajaju među najlepše ant. spomenike evrop. kulture. Održavanjem prisnih prijateljskih veza sa umetnicima, naučni cima i muzičarima stvorio je od Atine centar najvećih naučnih i umetničkih ostvarenja. Zbog ovakve jedinstvene delatnosti postao je najuticajniji građanin Atine, koga su iz godine u godinu birali za stratega. Kad je bio na vrhuncu slave, a njegova drž. na najvišem stepenu napretka i blagostanja, došlo je do izbijanja peloponeskih ratova čija je žrtva i sam bio. Potisnuti od Sparte mnogi su našli spas u Atini, gde je izbila kuga koja je i njemu oduzela život. PERIKLOVO DOBA, vreme vladavine atinskog državnika i vojskovođe Perikla, kada je stara Atina doživela svoj najveći polit. i kult. procvat. Počinje 60-ih god. V v. pre n, e. kad se Perikle (v.) prvi put pojavio na polit. pozornici. Otada pa sve do svoje smrti 429. god. pre n. e. on je bio inicijator celokupnog razvitka i naglog uspona Atine i zbog toga se to razdoblje u njenoj istoriji s pravom naziva P. D. ili zlatnim vekom stare Atine. U tom periodu Atina je postala prvorazredna sila u celom helenskom svetu. U n.ioj je učvršćen demokratski poredak, poznat u istoriji kao robovlasnička demokratija. Oko sebe ova grč. država-nolis okupila je veći broj drž. ujedinjenih u Delskom i Atinskom savezu. Atina je postala ne samo polit. nego i najvažniji kult. centar tadašnjeg helenskog sveta. U ovo doba u njoj su podignuti veličan stveni spomenici klasične grč. kulture i umetnosti, među kojima je dominantan položaj zauzimao Akropolj (v.), na kome su sagrađeni raskošni spomenici, remek-dela antičke umetnosti. Slobodna filozofska misao dostigla je u ovom periodu vrhunac svog razvitka,
PERSIJA
kao i atinska drama iz koje su ponikla dramska dela do sada neprevaziđena. Svojim bujnim cvetanjem epsko pesništvo je dalo značajan doprinos zlatnom periodu Periklovog doba. Celokupna duhovna delatnost građana Atine dostigla je u ovom dobu svoj najviši domet koji je posle Periklove smrti počeo postepeno da opada. PEROVIC, Ivo, v. Namesništvo 1934-41. PERPER (lat. perperus, hyperperperus preprženo zlato), vizant. zlatnik (vrednost 72 komada od libre zlata). U našim spomenicima se susreće od XI do XIII v. pod nazivom solidus aureus, perperus aureus, itd. Italijanski zlatan novac, kovan u XIII v. nazivao se perpero. U Dubrovniku su se od 1683. do 1750, i 1801-03. kovali srebrni P. u vrednosti od 12 dinarića. Perperom se nazivala i novčana jedinica Crne Gore do 1918. godine. PERSEJ, poslednji maked. kralj (179168. god. pre n. e.). Nasledio Filipa III koga su Rimljani pobedili i prisilili na uslove mira koji su im naJv1še odgovarali. Persej je želeo da povrati slavu Makedonije iz vremena Aleksandra Velikog. Izvršio je temeljite pripreme za rat protiv Rimljana, ali su mu naneli težak poraz kod Pidne, zarobili ga a od Makedonije stvorili rim. provinciju. PERSIJA, ant. drž. u Aziji, u V v. pre n. e„ na vrhuncu svoje moći, najveća drž. tadašnjeg sveta. Stvorena je pokorenjem medijske države 550. god. pre n. e. Persijski vladar Kir II sjedinio je Persiju i Mediju u jednu državu i na taj način udario temelje za stvaranje persijske drž. i njene moći. Nekoliko godina docnije osvojio je Lidiju (546. god. pre n. e.), kad su sledeće godine maloazijski grč. gradovi bili cilj persijskih osvajanja. Odatle je krenuo na drugu stranu, došao u Vavilon i osvojio ga za kratko vreme 539. god. pre n. e. Za vreme vladavine Kambiza teritorija persijske drž. znatno se proširila i iz Azije prešla u Afriku i na neka o. u ist. delu Sredozemnog mora. Kambiz je za vreme svoje sedmogodišnje vladavine osvojio najpre o. Kipar, posle kojeg je zauzeta Fenikija a zatim Egipat. Prilikom povratka sa ovog ratnog pohoda koji mu je doneo ogroman uspeh Kambiz je umro. Persijski velikodostojnici su za njegovog naslednika izabrali Darija I (521 - 486. god. pre n. e.). Pošto je persijskll, teritoriju proširio do Kavkaza na severu i do Inda na istoku, Darije se spremao da osvoji oblasti u Evropi i na taj način prenese vlast persijske drž. i na 3. kontinent. Pošlo mu je za rukom da zauzme neke delove Trakije i Make-
PERSIJA
509
donije. Time je, u stvari, otpočeo period dugotrajnih grčko-persijskih ratova. Grčke državice su bile odlučne ~a zi:1:1stave neodoljivi talas persijske mvaz1Je na evrop. teritoriju. Poslednjih godina VI v. pre n. e. grč. gradovi u Maloj Aziji bili su na vrhuncu svog ekonom. prosperiteta. Ujedno, oni su bili najveća prepreka Dariju I u ostvarivanju njegove zamisli. Prema tome, prvo je njih trebalo pokoriti. Ogromnoj persijskoj vojnoj sili nije bilo teško da to sa uspehom izvede. Međutim, grč. gradovi su se pobunili protiv persijske vlasti i u svojoj akciji nisu ostali sami. U pomoć im je pritekla Atina i to je bio neposredan povod za izbijanje grčko -persijskih ratova, koji su, sa manjim prekidima, trajali preko 50 god. (500 - 449. god. pre n. e.). Prvi put u svojoj istoriji persijska drž. je pretrpela neuspeh u ratnom sukobu sa drugom državom. Pošto su opremili ogromnu vojsku Persijanci su krenuli prema Atini u nameri da je kazne zbog aktivnog učešća na strani jonskih gradova u Maloj Aziji protiv Persije. Sa vojskom od oko 100 000 vojnika prispeli su do Maratona u sev. Grčkoj. U Maratonskoj ravnici dočekalo ih je oko 10 000 Atinjana sa njihovim vođom, Miltijadom na čelu. U maratonskoj bici 490. god. pre n. e. persijska vojska je pretrpela prvi poraz u Evropi. Svima je bilo jasno da se kralj Darije sprema na osvetu. Vođenje nove ekspedicije poverio je svom sinu i nasledniku Kserksu, koji se sa ogromnim persijskim brodovima pojavio u neposrednoj blizini Atine. Zahvaljujući Temistoklu Atinjani su u međuvremenu izgradili jaku flotu. Do borbe je došlo kod o. Salamine, blizu Pireja. U jednoj od najvećih pomorskih bitaka ant. doba Persijanci su pretrpeli težak poraz 480. god. pre n. e. Drugi deo persijske vojske nameravao je kopnenim putem da prodre u srednju Grčku. U Termopilskom klancu došlo je do žestokog sukoba 480. god. pre n. e„ u kome je spartanska vojska, na čelu sa Leonidom, pokazala herojstvo koje u istoriji živi sve do danas. Sledeće god„ 479. pre n. e„ došlo je u Beotiji kod gr. Plateje do novog sukoba u kome je persijska vojska, predvođena Mardonijem, pretrpela težak poraz. Time je došlo do radikalne promene u grčko -persijskim odnosima. Iz ranije ofanzive na svim stranama, kako na kopnu tako i na moru, Persijanci su prisiljeni na defanzivu. Uskoro su bili potisnuti iz Evrope u Aziju, gde su nastavljene borbe u kojima su se mno-
PERSIJA
gi jonski gr. oslobodili od persijske vlasti. Novi neuspesi doveli su do pregovora o miru, koji je zaključen 448. god. pre n. e. Prema mirovnom ugovoru Persija se odrekla vlasti nad svim grč. gr. u Maloj Aziji. Već posle smrti kralja Kserksa (465. god. pre n. e.) u Persiji je došlo do izbijanja lokalnih sukoba koji su vremenom prerasli u velike dinastičke borbe oko prestola. To je persijskoj moći nanelo težak udarac. Otpočeo je proces slabljenja velike drž. koji se ničim nije mogao zaustaviti. Samo jedno kratko vreme, u drugoj polovini IV v. pre n. e., pošlo je za rukom poslednjem predstavniku dinastije Ahemenida Artakserksu III (358 - 338. god. pre n. e.) da povrati stari sjaj persijske krune. Izgledalo je da je nastala restauracija persijske države. Među tim, svega nekoliko godina docnije, 331. god. pre n. e. kao drž. P. je prestala da postoji. U svom pohodu prema Istoku vojska Aleksandra Makedonskog zauzela je drž. Ahemenida. Posle smrti Aleksandra Velikog P. je pripala njegovom vojskovođi Seleuku Nikatoru. Za vreme njegovih naslednika u ist. delu P. stvorena je parćanska država sredinom III v. pre n. e. sa dinastijom Aršakida na čelu. Posle brzog proširenja svoje teritorije mnogi su verovali da će još jednom biti uspostavljena moć nekadašnje persijske države. Vladari na područ ju P. priznavali su suverenitet parćanskih kraljeva. To je ove ohrabrilo tako da su otpočeli sa osvajanjem oblasti u prednjoj Aziji. Time su došli u sukob sa rimskom državom koja je želela da proširi svoju vlast u ist. Mediteranu. Zbog toga je ">-rćan ska država, skoro za sve vreme svog petovekovnog postojanja, 250. god. pre n. e. - 224. god. n. e„ vodila borbe sa rim. vojskom. Ove dugotrajne borbe nastavljene su i za vreme nove dinastije Sasanida, čiji su vladari osnovali svoju drž„ novopersijsku (sasanidsku) državu. Krajem III v„ pošto su izgubili Mesopotamiju, zaključili su sa Rimom primirje. Pošto su ponovo osvojili ovu veoma bogatu oblast i postigli značajne pobede u borbama sa Runima i Arabljanima, persijska drž. je na početku srednjeg v. bila na vrhuncu svoje moći. U to vreme došlo je do izbijanja ratnih sukoba sa Vizantijom, novim persijskim susedom. Za vreme vladavine kralja Hozroja I (531. - 579. god.) Vizantija je bila primorana da plaća P. danak. Posle smrti Hozroja I, jednog od najvećih vladara Istoka u srednjem v„ nastali su nemiri u celoj zemlji
PERSONALNA UNIJA
510
koji su duboko potresli persijsku državu. To su vešto iskoristili Arabljani, kojima je pošlo za rukom da Persijancima 30-ih god. VII v. nanesu težak poraz što je značilo i kraj persijske drž., koja je prestala da postoji 651. god. kad je ubijen poslednji vladar dinastije Sasanida. Sredinom VIII v. P. je počela ponovo da se oporavlja za vreme abas:idske dinastije, ali to su bili samo pokušaji koji nisu doneli nikakvog rezultata. PERSONALNA UNIJA, udruživanje dveju ili više drž. radi vođenja zajedničke ekonom. ili ratne politike. Svaka drž. zadržava svoju samostalnost u vođenju spoljnih i unutrašnjih poslova, ima svoj ustav, zakone i na njima zasnovane institucije, a vezuje ih jedna ličnost (persona) vladar, koji usklađuje zahteve drž. i ostvaruje njihove aspiracije. Tako su u periodu od 1714. do 1838. god. ostvarile personalnu uniju Engleska i Hanover ili, od 1815. do 1890. god. Holandija i Luksemburg. PERSING, Džon Džozef (Pershing, John Joseph, 1860-1948), severnoamer. vojskovođa. Ratovao je protiv jugozap. Indijanaca i Dakota, zatim u španskoameričkom ratu (1898), protiv Filipina (1913) i na meksičkoj granici (1915. 1916). Bio je vrhovni komandant amer. ekspedicionog korpusa u Francuskoj (1917-1919). PERU, država u Juž. Americi. Evropski osvajači zatekli su na teritoriji Perua, Ekvadora, Bolivije i Čilea civilizaciju · Inka, ali arheološki podaci svedoče da je na tom području nekoliko vekova pre Inka postojala država sa razvijenom civilizacijom. Prvi Evropljanin koji je ugledao obale Perua bio je Vasko Nunjez de Balboa, slavan po tome što je prvi preko Panamskog zemljouza izbio na Tihi okean. Posle dva bezuspešna pohoda (1526, 1531), F. Pizaro (v.) je 1532. god. započeo svoj osvajački pohod, na prevaru zarobi.o i ubio cara Atahualku i dočepao se ogromnih količina zlata. Inke su tada započeli gerilsku borbu, i njihov otpor bio je skršen, i to privremeno, tek 1572. god. S druge strane, špan. vlast u Peruu sporo se stabilizovala zbog međusobnih obračuna konkvistadora i niza ustanaka koje su dizali Indijanci, potčinjeni eksploataciji i dovedeni u robovski položaj (l 580, 1742, 1748, 1780-1783). U borbi južnoameričkih kolonija poč. XIX v., Peru je bio najizloženiji špan. intervencijama, tako da je nezavisnost, proglašena u Limi 1821, ostvarena tek posle velike pobede nad špan. vojskom 1824. god. kod mesta Ajakuko. !storija Perua kao nezavisne države ispunjena je
PETA KOLONA
stalnim unutrašnjim potresima zbog diktatorske vladavine pojedinih generala i obračuna njihovih hunti. Pored toga, Peru ratuje protiv Španije, 1864 -1879, a odmah zatim, 1879-1884, protiv Čilea, koji je uspeo da zaposedne šalitrom bogatu pokrajinu Tarapaku i zadrži je sve do 1929. god. U novom ratu, vođenom protiv Kolumbije 1932-1934, došlo je do arbitraže Društva naroda. Za sve to vreme, diktatorske vlade suzbijaju napredni pokret i omogućuju uticaj stranog kapitala. Peru je objavio rat Silama osovine 1942. god. Vojni sporazum sa SAD sklopljen je 1952. god. PERUNICIC, Mile, polit. radnik i revolucionar (Prenćani kod Plevlja 2. apr. 1890. - Beograd 2. dec. 1961). - Uči teljsku školu završio u Skoplju 1910. Učestvovao u balkanskom i 1. svetskom ratu. Do 1941. pripadao Demokratskoj stranci i bio član njenog Glavnog odbora. U NOP stupio 1941. Bio je komandant Crnogorsko-sandžačkog odreda i zamenik komandanta brigade. Godine 1942. stupio je u KPJ. Većnik A VNOJ-a od 1942. Godine 1945. kooptiran u njegovo predsedništvo i izabran za sekretara Privremene narodne skupštine. Poslanik Ustavotvorne skupštine 1945. i sekretar njenog predsedništva. Od 1946. do 1953. sekretar predsedništva Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ. PESTALOCI, Johan Hajnrih (Pestalozzi, Johann Heinrich, 1746-1827), švajc. pedagog. Pod uticajem Emila Z. Z. Rusoa, okupljao je siromašnu decu i pokušavao da ih vaspita i obrazuje. Rezultate svojih pedagoških iskustava izložio je u Leonardu i Gertrudi (1781). Zatim je osnivao škole višeg stepena, npr„ za vaspitače. Smatra se ocem moderne osnovne škole. Zastupao je gledišta o uzajamnom odnosu vaspitanja i obrazovanja, o razvijanju sposobnosti, o očiglednosti i postupnosti nastave itd. PESTELJ, Pavel Ivanovič (1793-1826), rus. pukovnik, osnivač i vođ „Južnog društva" u dekabril.stičkom pokretu (v.). U svom revolucionarnom programu Ruska pravda zahtevao je ukidanje feudalizma i rešenje agrarnog pitanja, svrgavanje monarhije i zavođenje demokratskog i republikanskog uređenja. Posle ugušenja ustanka obešen je s drugim vođama pobune. PETA KOLONA, grupa ili polit. organizacija koja subverzno deluje u okviru neke šire grupe, organizacije i sl. u pozadini vojnih jedinica ili u redovima oružanih snaga. - Termin kao takav potiče iz špan. građanskog rata. Oktobra 1936. prema Madridu na-
PETA NEPRIJATELJSKA
511
dirale su 4 fašističke kolone, dok je „peta kolona", prema izjavi fašistič kog generala Mole, već bila u samom gr. i trebalo je da prva otpočne napad na sedište republikanske vlade. U vreme 2. svetskog rata, a posebno invazije na Holandiju i Francusku 1940, termin P. K. je opšte prihvaćen da bi se njime označila sva delatnost nem. građana u inostranstvu i domaćih fašista. Razni organi nem. drž. i nacističke stranke aktivno su radili na potkopavanju odbrambene snage pojedinih zemalja radi olakšavanja osvajanja određenih teritorija i država. U Jugoslaviji P. K. sačinjavali su, pre svega, pripadnici nem. nacionalne manjine, čija je aktivnost posebno ojačala od 30-ih god. ovog veka. Pored organizacije Kulturbunda, ona je, uz pomoć dr. sl. fašističkih ili profašističkih organizacija, ostvarivala svoje planove. U Jugoslaviji treba spomenuti aktivnost Zbora (Dimitrije Ljotić), koji je u velikoj meri potpomagao rad pete kolone. U danima napada na Jugoslaviju malobrojni ustaški pokret takođe je ukazao pomoć nem. petoj koloni. PETA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA, v. Borbe na Sutjesci. PETAR I ALEKSEJEVIĆ-VELIKI (1672 -1725, vladao od 1682. zajedno sa svojim polubratom Ivanom V, a sam od 1696. do 1725), ruski car. Bio je sin cara Alekseja I Mihajloviča iz braka s Natalijom Noriškinom. Na presto je došao kao desetogodišnjak, zajedno s Ivanom V. Pošto su obojica bili maloletni upravljanje zemljom, kao regent, vršila je njihova sestra Sofija Aleksejevna. Kad je Sofija bila zatvorena u manastir (1689), a !van V umro (1696), Petar je sam preuzeo vlast. Njegova vladavina znači preporod za Rusiju u svakom smislu. Od zaostale monarhije feudalnog tipa, kakva je Rusija do tada bila, stvorio je Petar modernu državu s jakim apa· ratom vlasti. On s razlogom zaslužuje ime velikog reformatora. Korenito je izmenio organizaciju uprave u državi, ukinuvši bojarsku dumu (tvrđavu feudalnih nazora) koju je zamePetar I Veliki nio državnim senatom, koji je njemu bio potčinjen (1711), a ogromno prostranstvo Rusije podelio je na gubernije. Na mesto stare vojske, strelaca, koji su se pobunili, uveo je savremeno ustrojenu vojsku mornaricu. Na
PETAR
svim poljima privrednog i duhovnog života Petar je uvodio novine. Privredu je naročito pomagao otvarajući rudnike i manufakture (preko 200), a iz zap. Evrope dovodio je dobre struč njake koje je uključivao u rus. privredni sistem. Za takav intenzitet u raznim delatnostima, Petar je morao pooštriti eksploataciju kmetova koji su bili glavna radna snaga na raznim građevinskim poduhvatima. Kmetovi su bili oni na koje je pao glavni teret poreza (porez „na duše" i dr.), te je zbog toga dolazilo do pobuna (ustanak na Đonu pod Bulavinom, u Astrahanu i u Baškiriji). Za potrebe privrede otvarao je u Rusiji nove škole, s ciljem da stvori dobre domaće stručnjake (škola za matematičke i navigacijske nauke u Moskvi, pomorska akademija i inženjerska škola u Petrogradu, rudarske škole u predelu Urala). Godine 1725. osnovao je u Petrogradu rusku akademiju nauka. On je, imajući pred očima zap. Evropu, sve ovo radio da bi Rusiju izveo iz zaostalosti i uvrstio je u red snažnih država onoga doba. Petar je u god. 1697-1698. inkognito (pod imenom Petar Mihailov) posetio Rigu, Berlin, Holandiju, Englesku, Saksoniju, Cešku i Austriju učeći se svuda raznim naukama (u Engleskoj i Holandiji naročito je izučavao brodogradnju). Njegove reforme zahvatile su i nar. običaje nasleđene iz prošlosti. Naredio je da se ljudima briju brade i potkraćuju kaftani, reformisao je kalendar, otvarao štamparije i svetovne škole. On je ukinuo patrijaršiju koja je osnovana u Moskvi za vreme vladavine cara Fjodora Ivanoviča (1589). Kroz Rusiju je gradio čitavu mrežu kanala, a na ušću r. Neve podigao je novi gr., po njemu nazvan Petrograd (Sankt Petersburg, 1701) Da bi proširio Rusiju prema jugu i prema severu, vodio je ratove protiv Turske i švedske. U 2 azovska ratna pohoda (1695-96) obezbedio je Rusiji izlaz na Crno more. U sev. ratu protiv švedske (1700-21) izvojevao je Rusiji položaj jake sile na Baltiku. Na početku mu je švedski kralj Karlo XII naneo poraz (1700) u bici kod gr. Narve na istoimenoj r. (Estonska SSR), ali su Rusi već 1704. osvojili Narvu. U novom pohodu protiv Rusije Karlo je bio strahovito potučen u bici kod Poltave u Ukrajini (1709). Karlo je zatim prebegao Turcima i uspeo je da nagovori sultana da zarati protiv Rusije (1711-12). Petar je ovom prilikom uputio poruku Srbima, Crnogorcima i Bugarima, pozivajući ih u rat protiv Turaka. S Turcima se sukobio na r. Prutu ali je
PETAR
bio potučen. (v. Mir na reci Prutu). Posle još jedne izvanredne pobede kod poluostrva Hanko (1714), Petar je sklopio mir sa švedskom u Ništatu (1721). Iste te godine Petar je proglašen za imperatora. Petar je bio čovek izvanredne telesne snage, čudesne radne energije, dalekovidni političar, vešt diplomata i odličan vojskovođa. Svoje polit. namere sprovodio je energično i nemilosrdno, imajući stalno pred očima snažnu Rusiju. Ovaj čovek nije znao ni za kakve prepreke. Uništavao je sve što bi mu se isprečilo na putu ostvarenja njegovih planova. Tako je 1718. naredio da se izvrši smrtna presuda nad njegovim sinom Aleksejem koji je postao oruđe u rukama Petrovih protivnika. PETAR II ALEKSEJEVIC (1715-1730, vladao od 1727), ruski car, sin Alekseja, sina Petra Velikog, koji je po očevom naređenju bio pogubljen 1718. god. Na prestolu je nasledio caricu Katarinu koja mu je bila maćeha. Svu vlast u zemlji vršio je Vrhovni tajni savet; Petar je bio pod tutorstvom A. D. Menjšikova, a posle je, kad je ovaj bio prognan, potpao pod uticaj porodice Dolgoruki. PETAR III FJODOROVIO (1728-1762, vladao od 1761), ruski car, sin Ane, kćerke Petra Velikog i Karla Fridriha, vojvode od Holštajn-Gotorpa. Odgojen u nem. duhu, s nem. životnim nazorima, oženjen nem. princezom Sofijom od Anhalt-Cerbsta, imajući neprekidno ličnost Fridriha Velikog kao uzor, Petru je bio mrzak narod i uopšte sve što je rusko. Takav čovek nije mogao biti na carskom prestolu i zbog toga nije čud no što je, dvorskim udarom, kojem je na čelu stajala njegova žena Sofija, podržana braćom Orlovim i carskom gardom, on bio svrgnut i uskoro ubijen. PETAR I (vladao 1093-97), hrv. kralj. Izabran za kralja od strane rodovskog plemstva, posle smrti poslednjeg Trpimirovića, Stjepana II. Sedište mu je bilo u Ninu. O njegovom poreklu ništa nije poznato. Pretpostavka da se prezivao Svačić je netačna. Poginuo je u sukobu sa Kolomanovom vojskom na Gvozdu 1097. god. pokušavajući da spreči prodor ugarske vojske u Hrvatsku. Po njemu je Gvozd prozvan Petrovom gorom. Porazom hrv. nar. vojske nestala je hrv. nezavisnost, jer je hrv. plemstvo potpisalo sporazum o uključenju Hrvatske u sastav Kolomanovog kraljevstva.
PETAR PETAR DELJAN (XI v.), sin Gavrila Radomira; vođa ustanka koji je izbio među Slovenima 1040-41. god. protiv vizant. vlasti. Posle propasti maked. drž. Petar je živeo u izbeglištvu, u Ugarskoj. Kada je izbio ustanak u Makedoniji, izazvan velikim porezima, Deljan je pristupio pobunjenicima i u oslobođenom Beogradu proglašen za cara. Ustanki su oslobobodili Niš, Skoplje, celu Makedoniju, oblasti oko Vitoše i Osogova i Tesaliju. Protiv vizant. vlasti podiglo se i st. Epira i Albanije. Kako Vizantija nije imala snage da uguši ustanak potkupila je Deljanovog rođaka Alusijana da oslepi P. D., što je ubrzalo propast ustanka. PETAR I KARAĐORĐEVIC (1844-1921, vladao od 1903), kralj Srbije 1903-1918. i prvi kralj Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918-1921. god. Bio je treći sin kneza Aleksandra Karađorđevića i Perside, rođ. Nenadović. Prestolonaslednik je postao 1847. god. posle pogibije starijeg brata Svetozara. Dok se nalazio na školovanju u 2enevi, u Sr• biji je 1852. god. vra· ćena na presto diPetar I Karađorđević nastija Obrenoviča. Zatim se školovao u Francuskoj i 1867. god. završio Višu vojnu akademiju u Mecu. Kao franc. oficir učestvovao je u francusko-pruskom ratu 1870-1871. god. i odlikovan za hrabrost ordenom Legije časti. Kad je 1875. god. izbio bosanska-hercegovački ustanak, došao je u Bos. Krajinu pod imenom legendarnog hajdučkog vođe Petra Mrkonjića. Tu je organizovao borbene jedinice i izvršio nekoliko napada na Turke, ali se morao povući pod pritiskom Austro-Ugarske. Posle "ugušenja ustanka protiv Austro-Ugarske u Hercegovini i Boki Kotorskoj god. 1883. došao je u Crnu Goru i venčao se s najstarijom kćerkom kneza Nikole Petrovića, Zorkom. S njom je imao četvoro dece: kneginju Jelenu, princa Đorđa, kralja Aleksandra i kneginju Milenu, koja je umrla kao jednogodišnje dete. Posle majskog prevrata 1903. god. Narodna skupština ga je 2. juna izabrala za kralja Srbije. Vratio se u zemlju 11. juna i položio zakletvu na ustav iz 1888. god. koji je skupština vratila u život. U unutrašnjoj politici Petar I je zastupao načela građ. demokratije i parlamentarizma, što je omogućilo Srbiji da se osloni na svoje najbolje ljude, da doživi silan
PETAR
513
kulturni i nacionalni polet i da stekne veliki ugled u svetu. U spoljnoj politici oslanjao se na Rusiju, Francusku i Englesku. Posle aneksione krize obišao je sve važnije evropske prestonice, sem Beča, da tamo pojača interesovanje za Srbiju i jugoslov. pitanje. Posle toga je pristupio stvaranju Balkanskog saveza i uveo Srbiju u prvi i drugi balkanski rat 1912-1913. god. (v.). God. 1914, 11. juna, objavio je ukaz kojim se zbog bolesti privremeno povlači s vlasti, koju ostavlja prestolonasledniku Aleksandru kao regentu. Iako teško bolestan, Petar I se za vreme 1. svet. rata (v.) poneo kao vladar koji deli sudbinu svog naroda i vojske. Vratio se u Beograd 24. nov. 1919. god. kad mu je dat atribut Oslobodilac. PETAR II KARADORDEVIC, (6. sept. 1923- ). Kao maloletan, posle prevrata 27. marta 1941. proglašenje za kralja Jugoslavije. - Po pogibiji kralja Aleksandra (oktobar 1934), u njegovo ime upravljalo je namesništvo od 3 člana. U kratkotrajnom aprilskom ratu napustio je zemlju zajedno sa vladom i otišao u emigraciju. U vreme oslobodilačkog rata potpomagao je pokret D. Mihajlovića. Po oslobođenju zemlje odlukom ustavotvorne skupštine 29. nov. 1945. svrgnut je sa vlasti. Danas živi u emigraciji. PETAR I PETROVIC NJEGOS, mitropolit crnogorski (1784-1830). Nasledio je na vladičanskoj stolici sestrića vladike Save Petrovića Arsenija Plamenca. Odigrao je veliku ulogu u stvaranju preduslova za formiranje države. Uspešno je mirio zavađena plemena, težeći da iskoreni krvnu osvetu, koja je bila najveća prepreka crnogorskom jedinstvu. Uspešno se borio protivu Turaka pobedivši skadarskog vezira Mahmut-pašu Bušatliju u bitkama na Martinićima i Krusima 1796. Ovim bitkama je konačno učvršćeno teritorijalno jedinstvo Crne Gore, odstranjen turski uticaj i stvoreni uslovi za stvaranje prvih organa drž. vlasti. Petar I uspeva da se donese i prvi opštecrnogorski zakonik 1796, a dopunjen 1803. U spoljnoj politici se oslanja na Rusiju i učestvuje u borbama Rusa i Francuza u Boki Kotarskoj. Svojom odlučnom unutrašnjom i uspešnom spoljnom politikom istiskuje uticaj svojih rivala guvernadura iz porodice Radonjića i time stvara uslove za potpuno formiranje drž. za vreme njegovog naslednika Petra II. PETAR II PETROVIC NJEGOS, mitropolit i vladar Crne Gore (1830-1851), i književnik. Nasledio je na mitropolitskoj stolici svog strica Petra I. Na-
PETI KONGRES KPJ stavljajući politiku svog prethodnika, Petar II konačno formira drž. u Crnoj Gori. Ukida instituciju guvernadurstva i poslednjeg guvernadura proteruje iz Crne Gore. Uz materijalnu pomoć Rusije formira centr. organ drž. vlasti Senat crnogorski i brdski, koji pored mitropolita kao vladara sači njava vrhovni organ drž. vlasti. PePetar II tar II uvodi i prPetrović Njegoš vu stalnu oružanu formaciju u Crnoj Gori - perjaničku gardu, koja je bila lična pratnja vladareva i vršila je policijska-izvršne funkcije. Po plemenima postavlja organe lokalne vlasti-kapetane i formira gvardiju, neku vrstu nižeg suda, koji istovremeno obavlja i policijska-izvršne funkcije po plemenima. Zavodi redovni porez, ali ga je sa dosta teškoća ubirao. U spoljnoj politici se potpuno oslanja na Rusiju. Sa Turskom je u stalnom neprijateljstvu, vodi česte lokalne sukobe, ali bez pokretanja širih akcija. U spoljnoj politici je imao skromne uspehe i mnogo je značajniji kao knjiž. nego kao vladar. PETEN, Anri Filip (24. apr. 1856 - 23. jul 1951), franc. general i političar. U 1. svetskom ratu u činu generala komanduje brigadom u bici na Marni, divizijom u Artui i armijom u Šampanji. Godine 1916. rukovodio je odbranom Verdena. U nov. 1918. dobio zvanje maršal Francuske. Od 1925. do 1926. učestvuje u borbama u Maroku protiv ustanika rufskih plemena. Od 1925. do 1931. potpredsednik Visokog vojnog saveta Francuske. U vreme 2. svetskog rata, u maju 1940, postaje potpredsednik, a od juna predsednik francuske vlade. U francusko-nemačkom ratu potpisao Kompijenjsko primirje. U Višiju zaveo ličnu vlast. Posle oslobođenja Francuske od Nemačke Peten je izveden pred preki sud i zbog saradnje sa okupatorima osuđen na smrtnu kaznu, koja je zamenjena večitom robijom. PETI KONGRES KPJ, održan je od 21. do 28. jula 1948. u Beogradu. - Petom kongresu bilo je prisutno 2 344 delegata koji su predstavljali 468 175 članova KPJ. Kongre:iu su bili prisutni i brojni delegati van Jugoslavije. U referatu J. Tita dat je prikaz istor. razvitka KPJ od pojave socijal. ideja preko istorije KPJ, istorije NOR-a do Kongresa. Poenta rada Kongresa
PETICIJA u diskusiji bila je borba protivu nepravednih optužbi, iskazanih u rezoluciji IB. Delegati su jednodušno osudili rezoluciju, ukazujući punu podršku CK KPJ i drugu Titu a istovremeno se manifestovalo jedinstvo celokupnog naroda u odbrani tekovina revolucije. Kongres je doneo nov Program i Statut i izabrao CK od 63 člana. Kongres je takođe doneo i rezoluciju o odnosima KPJ prema IB kao i rezoluciju o daljim zadacima KPJ. Posle održanog kongresa KPJ održani su i partijski kongresi po republikama. PETICIJA, predstavka grupe građana predstavničkom telu ili vladaru, podneta radi nekih zahteva ili molbi. Peticija o pravima 1628. god. (v. Engl.eska revol.ucija).
PETRONIJEVIC, Avram (1791-1852), is-
taknuti prvak ustavobraniteljskog pokreta u Srbiji. Iako je činovničku karijeru počeo u službi kneza Miloša, postao je njegov ogorčeni protivnik. Uz Garašanina i Vučića faktički je upravljao Srbijom za vlade Aleksandra Karađorđevića. Niz godina je bio ministar inostranih poslova. PETROV, Đorče (1864-1921), istaknuti revolucionar i jedan od ideologa i vođa maked. nacionalnog revolucionarnog pokreta. Uz Delčeva jedan od organizatora VMRO-a i sa Delčevim jedan od tvoraca statuta organizacije. Izdavao je niz ilegalnih listova i brošura u kojima vodi beskompromisnu borbu za samostalnost organizacije, a protiv uticaja vrhovista i egzarhije. Zbog takvog stava često je progonjen od bug. vlasti. Usprotivio se akciji vrhovista za organizaciju ilindenskog ustanka. Učestvovao je u ilindenskom ustanku i bio jedan od ustaničkih vođa u prilepskom kraju. Na Rilskom kongresu VMRO-a predvodi levo krilo organizacije zajedno sa Pere Toševim i Janetom Sandanskim. Posle Rilskog kongresa postao je zagranič ni predstavnik VMRO-a u Sofiji. Nakon mladoturske revolucije uređuje u Solunu sa Strašimirovim časopis „Kulturno edinstvo" (1909/10). Posle 1. svetskog rata sa Dimom Hadžidimovim formira privremeno predstavništvo VMRO-a, ističući zahtev za jedinstvenom nezavisnom Makedonijom u okviru balkanske federacije. PETROV NOVCIC, novčano davanje katolika za izdržavanje papskog dvora. Po hrišćanskoj mitologiji prvi Isusov apostol Petar Simon, ribar po zanimanju, propovedao je hrišćanstvo i u Rimu. Za vlade Nerona razapet je naglavačke na krstu. Stoga je papa uzeo sebi naziv namesnika sv. Petra, a novčana davanja služe za izdržavanje rim. kurije.
PIJADE
514
PETROVIC, Petar PECIJA, (1830-1875),
bosanski četovođa, koji se odmetnuo od tur. vlasti 1853. Učestvovao je u buni bos. seljaka oko Bosanske Krupe, po čemu je buna nazvana Pecijinom. Uzeo je učešća u velikom bosansko-hercegovačkom ustanku 1875. na čelu jedne oveće ustaničke čete. Poginuo u sukobu sa Turcima 1875. PETROVIć, Veljka, hajduk - (oko 1780 -1813), vojvoda u 1. srp. ustanku i jedan od najistaknutijih junaka ustaničke vojske. Pred ustanak bio hajduk u družini Stanoja Glavaša. Početkom ustanka vojevao uz razne ustaničke starešine, a 1807. digao ustanak u Crnoj Reci i postao vojvoda. Naročito se isticao u smelim jurišima ustaničke konjice. God. 1811. postao je vojvoda u Negotinu i branio Negotin do smrti 1813. PETROVICI, crnogorska dinastija, čiji su članovi pre formiranja crnogorske države zauzimali položaj crnogorskih mitropolita. Za osnivača dinastije, iako nije bio vladar, možemo smatrati mitropolita Danila Petrovića (16971735). Naslednik Danilov na mitropolitskoj stolici bio je Sava Petrović (1735-1781). Začetnik prave crnogorske drž. bio je mitropolit Petar I (1784-1830), ali za pravog vladara možemo smatrati tek Petra II (18301851). Naslednik Petra II, Danilo (1851-1860) proglašava se za kneza Crne Gore. Poslednji član ove dinastije je knez, a kasnije kralj Nikola I (1860-1918).
PIJADE, Moša, političar, državnik, publicista i umetnik (Beograd 4. jan. 1890 Pariz 15. mart 1957). - Od rane mladosti pokazivao je interes ka slikarstvu i odlazio u Pariz na slikarske studije a početkom 1910. vraća se u Beograd. Kratko vreme se bavi slikarstvom a uskoro zatim sarađuje u listovima kao novinar. U vreme 1. svetskog rata ostaje u Srbiji i pod teškim uslovima radi kao moler, kelner, te održava goli život. Po završetku rata postaje saradnik više listova i ističe se člancima u kojima napada tadašnji režim nasilja i korupcije. Moša Pijade Već početkom 1920. postaje član KP Jugoslavije i sarađuje u „Radnič kim novinama" i dr. radničkim listovima. Krajem 1924. organizuje ilegalnu štampariju u Beogradu, gde štampa ilegalni organ CK KPJ „Komunist". U međuvremenu učestvuje u radu II
PIJE
515
balkanske komunističke konferencije (1922), a krajem iste godine aktivno radi na stvaranju Nezavisne radnič ke partije Jugoslavije. Posle otkrivanja štamparije „Komunista" na sudskom procesu, održanom maja 1925. Pijade biva osuđen na 20 godina robije. U kaznionicama Lepoglave i Sremske Mitrovice bavi se prevodilačkim radom klasika marksizma. Iz zatvora izlazi apr. 1939. god. i odmah se uključuje u aktivni partijski život. Početkom 1940. biva interniran u koncentracioni logor u Bileći, iz koga biva otpušten posle 4 meseca. Učest vuje u radu V zemaljske konferencije KPJ, kao delegat Srbije i biva izabran za člana CK KPJ. Početkom feb. ponovo ga hapse i iz zatvora izlazi pred sam napad na Jugoslaviju. Kapitulaciju je dočekao u Crnoj Gori u kojoj ostaje sve do kraja 1941, odakle odlazi u Vrhovni štab. Radi aktivno na organizovanju nar. vlasti autor je prvih propisa o ustrojstvu i zadacima narodnooslobodilačkih odbora (Fočanski propisi). Prisustvuje 1. i 2. zasedanju A VNOJ-a, a na 2. je izabran za njegovog potpredsednika. Novembra 1943. u Jajcu organizuje telegrafsku agenciju nove Jugoslavije (TANJUG). - Po oslobođenju zemlje obavljao je veoma odgovorne državne i polit. funkcije. Biran je za saveznog narodnog poslanika, za potpredsednika Prezidijuma FNRJ, potpredsednika SIV, predsednika Savezne narodne skupštine, itd. U isto vreme aktivno radi i izdaje novi prevod „Kapitala" kao i na istoriji KPJ. 1950. izabran je za redovnog člana SAN. Veliki je njegov doprinos i na učvršćivanju međunarodnog položaja FNRJ i kao delegat učestvuje u radu Mirovne konferencije u Parizu (1946). Vođa je mnogih parlamentarnih delegacija u brojnim zemljama. Za izvanredne zasluge odlikovan je Ordenom narodnog heroja, Ordenom junaka socijalističkog rada, Ordenom partizanske zvezde prvoga reda i mnogim drugim domaćim i stranim odlikovanjima. PIJE V (svetovno ime: Michele Ghislieri, 1504-1572), rim. papa od 1566. god. Organizovao je Sv. ligu hrišć. vladara protiv Turske u kiparskom ratu, u kojem je udružena hrišć. flota pobedila tursku armadu kod Lepanta (1571). Proglašen je za sveca. PIJE VII (svetovno ime: Barnaba Luigi, conte Chiaramonti, 1740-1832), rim. papa od 1800. god. Sklopio je konkordat s Francuskom (1802) i krunisao Napoleona I (1804), ali je, zbog svog suprotstavljanja kontinentalnoj
PIKO DELA MIRANDOLA blokadi, došao u sukob s Napoleonom, koji je 1808. okupirao papsku državu i prisajedinio je svome carstvu, a njega poslao u sužanjstvo. Vratio se u Rim 1814. god. i ponovo uspostavio jezuitski red. PIJE IX, (svet. ime: Giovani Maria Mastai-Feretti, 1792-1878), rim. papa od 1846. god. Bio je pristalica liberalnih reformi i ujedinjenja ital. država. čim je izabran za rim. papu izvršio je delimičnu amnestiju polit. osuđenika, što je izazvalo oduševljenje u celoj Italiji. U proleće 1847. doneo je dekret o ukidanju preventivne cenzure - nadzor nad štampom pre objavljivanja. Ovo su pozdravili ne samo liberalni krugovi nego i revolucionari, borci za oslobođenje i ujedinjenje Italije, kao što je bio Đuzepe Macini (v.), koji je papi uputio čuveno pismo, pozivajući ga da stane na čelo borbe za preporod Italije. Obećanje, dato prilikom proglašavanja za papu, da će u papskoj državi proglasiti ustav, nije mogao da ispuni, izgleda, zbog protivljenja kardinala. Međutim, 12. feb. 1848. dozvolio je da se u papskoj državi stvori prva svetovna vlada. Deset dana docnije, 22. feb., u Francuskoj je izbila revolucija koja je odjeknula snažno širom Italije. Pod pritiskom ovog događaja zavedena je ustavno stanje u papskoj državi 14. feb. 1848. Izbijanjem revolucije u Rimu i proglašenjem Rimske Republike, pobegao je u Gaetu, odakle se vratio pošto su franc. trupe ugušile revoluciju i predale mu Rim. Kako su franc. trupe, usled izbijanja rata sa Turskom, napustile Rim, !talijanska Kraljevina je anektirala njegovu državu zajedno sa Rimom, u koji je preneta prestonica, a on se proglasio „vatikanskim zarobljenikom" (1870). Proglasio je dogmu o bezgrešnom zače ću bogorodice (1854), a na Vatikanskom saboru 1869-1870. izglasana je dogma o nepogrešivosti pape. PIJEMONT (ital. Piemonte), oblast u se· verozap. Italiji, s Torinom kao glavnim gradom. Izuzevši period franc. okupacije 1802-1814. god., Pijemont je od 1720. do 1852. god. bio jezgro Kraljevine Sardinije. Posle 1815. god. postao je centar za oslobođenje i ujedinjenje Italije, tako da se njegovo ime često upotrebljava kao sinonim za Kraljevinu Sardiniju; i kao sinonim za druge zemlje koje su imale sličnu istor. ulogu. PIKO DELA MIRANDOLA, Đovani (Pico della Mirandolla, Giovanni, 14631494), ital. humanist i filozof. Smatra se za jednog od tipičnih predstavnika renesanse. Nastajao je da prevaziđe
PIKOLOMINI
PISMO
516
hrišćanstvo stvaranjem jedne sinkretističke religije na bazi hrišćanstva,
judaizma i helenske misli. Branio je slobodu protiv astrološkog fatalizma, ali je verovao u dominaciju magije nad prirodom. God. 1486. pozvao je učene ljude celog sveta na diskusiju o devet stotina teza, ali je papa to zabranio. PIKOLOMINI, Otavio (Piccolomini, Ottavio, 1599-1656), vojvoda od Amalfija, vojskovođa u 30-godišnjem ratu. U početku u službi kod Valenštajna (Wallenstein), kasnije učestvuje u zaveri oko njegovog ubistva. Istakao se u velikom broju bitaka protiv Francuza, Holanđana i Šveđana. Postao je znamenit i po Silerovoj (Schiller) drami Valenštajn. PINDZUR, Strašo, revolucionar, Bataša 1915 Skoplje 1943. Kao mladić pristupio revolucionarnom pokretu. Clan KPJ postao je 1934. Studira pravo na Beogradskom univerzitetu. Kao student osnovao je 1937. ilegalno društvo Vardar. U NOP učes tvuje od prvih dana. Bio je član Glavnog štaba i član PK KPJ za Makedoniju. U dec. 1942. uhvatili su ga bug. fašistički okupatori. Posle strahovitih mučenja streljali su ga 1943. u skopskom zatvoru. PIO, Luj (Pio, Louis, 1841-1894), danski socijalist, jedan od prvih nosilaca marksizma u svojoj zemlji. Učestvovao je u osnivanju danske sekcije 1. internacionale (1871) i bio urednik lista Socialisten. Održavao je veze s Marksom i Engelsom. God. 1877. bio je prisiljen da emigrira u SAD. PIPIN MAU (715-768), majordom franački kralj, sin Karla Martela. Potisnuo je s vlasti merovinške „lenje kraljeve" i na saboru u Soasonu 751. proglašen za franačkog kralja. Na poziv pape ratovao je protiv Langobarda, oduzeo im Ravenski egzarhat i poklonio ga papi, čime je udario temelje papskoj državi. PIR, epirski kralj (306-272. god. pre n. e.). Odazvao se molbi grč. gr. Tarenta, na Siciliji, da mu pruži pomoć i da ga zaštiti od rim. opasnosti. Posle nekoliko pobeda nad rim. vojskom, u kome je i sam izgubio velik broj vojnika i ratnog materijala, priča se da je rekao: „još jedna ovakva pobeda i ja ću ostati bez vojnika". Ove njegove pobede, uz najveće žrtve, dobile su u naše vreme naziv „Pirova pobeda" i taj izraz se upotrebljava za svaki uspeh postignut posle velikih gubitaka. PIRAMIDA, kamena grobnica egipat. faraona. Građene su od ogromnih kamenih blokova, sa kosim stranama koje se na vrhu završavaju šiljkom. U nju se sahranjivalo telo faraona, pret-
hodno balsamovano. Među najpoznatijim egipat. piramidama svojom mo-
čovekovu
Keopsova piramida numentalnošću
izdvaja se Keopsova piramida, visoka 147. m. PIRINEJSKI MIR, sklopljen 1659. god. između Francuske i Španije na ostrvu u reci Bidasoa (Biskajski zaliv). Ovim mirom završen je rat vođen od 1635, u stvari, on je označio kraj stogodišnje borbe između Francuske i španije. Poražena, španija je ustupila Francuskoj teritorije koje su joj omogućile uspostavljanje „prirodne" granice na Pirinejima. Tom prilikom Luj XIV se oženio Marijom Terezijom, kćerkom špan. kralja Filipa IV. Umesto miraza u novcu, koji španija nije mogla isplatiti, Marija Terezija je dobila pravo da posle smrti svog oca nasledi deo Flandrije, što je kasnije Luju XIV bio povod da započne svoj prvi, tzv. devolucioni rat, 1667. god. Pirinejski mir za mnoge znači kraj špan. i franc. prevlasti u Evropi. PIROCANAC, Milan (1837-1897), istaknuti srp. političar. Pripadao je grupi mladih konzervativaca iz koje će se formirati naprednjačka stranka, čiji je on istaknuti lider. Kao ministar i predsednik vlade (1880-1883) sprovodi apsolutističku i austrofilsku politiku kralja Milana. Posle poraza Srbije u srpsko-bugarskom ratu (1885) povlači se iz polit. života. PISMO, grafičko predstavljanje jez. vidljivim znacima radi saopštenja reči ili pojedinih glasova. Ovu funkciju vršili su svakako preistorijski crteži u pećinama. To je najstarija faza u razvitku pisma, piktografska, u kojoj su zapisi i saopštenja predstavljali male stripove. Ideogrami čine sledeću etapu u razvitku pisma, pomoću kojih su najstariji ljudi apstraktne misli izražavali sl. crtežima. Ovaj način pisanja doveo je do slogovnog silabičkog pisma, u kome je svaki slog predstavljen jednim znakom. Posle svih ovih faza došlo se konačno do alfabetskog načina pisanja u kome se svako slovo piše posebno. Najstarija pisma nastala su kod naroda sa drevnom polit., ekonom. i kultur. istorijom. Među ove na prvom mestu dolaze stari Egipćani, čije je pismo, tzv. hijeroglifi, nastala
PIT.
PIZISTRAT
517
oko 3000. god. pre n. e. Hijeroglifi su se razvili iz čistog slikovnog pisma i upotrebljavani su najviše za monumentalne natpise u egipat. hramovima. Uprošćavanjem hijeroglifa, nastalo je drugo egipatsko pismo, zvano hijeratsko, mnogo praktičnije u svakodnevnoj upotrebi, u administraciji, vojsci i književnosti. U VII v. pre n. e. iz ovoga je nastalo najjednostavnije egipat. pismo, demotsko. Na početku naše ere nestalo je sva 3 egipat. pisma. Ostatak Egipćana je primio hrišćanstvo i tada su oni, zvani Kopti, uzeli grč. alfabet. Zadržavši 7 demotskih znakova stvorili su koptsko pismo. Naporedo sa razvitkom egipat. hijeroglifa u Mesopotamiji je nastalo klinasto pismo, kojim su se najpre služili Sumerani, oko 3500. god. pre n. e. Ovo je takođe slikovno pismo, ali je već od početka bilo slogovno, što znači da se jedan ili više klinova upotrebljavalo za pojedine slogove. Oko 2000. god. pre n. e. nastalo je prvo pismo u Evropi i to na o. Kritu u Egejskom moru. To je najstarije grč. pismo koje je tek nedavno uspeo da dešifruje mladi engl. arhitekta Ventris. PIT, Vilijam Mlađi (Pitt, William, 1759 -1806), engl. državnik, lider torijevske stranke. Pošto je, kao predsednik vlade, eliminisao opoziciju raspuštanjem parlamenta (1784), zadržao se na vlasti 17 godina. Obnovio je engl. finansije poljuljane ratom u Americi. Podsticao je sistem privr. liberalizma. Posle pobede revolucije u Francuskoj, postao je njen najveći neprijatelj, tim. pre što je u tome našao podršku i vigovske većine, predvođene Berkom. Finansirao je ratne napore koalicija evr. vladara protiv revol. Francuske. God. 1800. sproveo je ujedinjenje Irske i Engleske. PIT, Vilijam Stariji (Pitt William, earl of Chatham, 1708-1778), engl. državnik, lider vigovske stranke. Za vreme sedmogodišnjeg rata (1753-1756), kao državni sekretar za pitanja rata, najzaslužniji je da Engleska zadobije kolonije u Kanadi i Indiji. PITAGORA, grč. filozof (oko 580-500. god. pre n. e.). Napustivši Grčku nastanio se u gr. Krotonu u juž. Italiji. Od ovog nepoznatog gr. stvorio je jedan od najčuvenijih naučnih centara u kome je osnovao svoju školu. Bio je to, u stvari, prvi aristokratski savez ili bratstvo, kako ga neki nazivaju, za religiozno-moralnu i polit. reformu grč. društva u juž. Italiji. Smatrajući da je broj praosnova svih stvari, on je brojevima u svojoj filozofiji dao mistično značenje. Za kratko vreme Pitagorina škola je stekla velik broj pristalica ko-
ji su imali snažan uticaj na tadašnje polit. događaje. Kao pripadnici konzervativne aristokratije bili su protiv demokratskog uređenja i mnogi od njih su poginuli u borbi između demokrata i aristokrata. To je jedan od razloga što je ova škola postojala vrlo kratko vreme. Iako konzervativci, Pitagorejci su o nekim pitanjima imali vrlo progresivne poglede i ideje. Oni su prvi u istoriji priznavali ravnopravnost ženama i primali ih u svoja bratstva kao potpuno ravnopravne članove. PITERLO (Peterloo), mesto u Engleskoj, u blizini Mančestera, na kome je došlo do masovnih demonstracija nezaposlenog i izgladnelog naroda 16. avg. 1819. god. Masa od 60 000 ljudi, žena i dece demonstrirala je tražeći opozivanje žitnih zakona (v.) i partamentarnu reformu (v.). Masu je napala konjica, ta-
ko da je bilo mnogo mrtvih i ranjenih, što je u javnosti izazvalo veliko ogorčenje.
PITIJA, proročica u Apolonovom hramu u Delfima. Pre nego što bi preduzeli bilo kakvu značajniju akciju stari Grci su dolazili u Delfe, u čuveno proročište koje se nalazilo u Apolonovom hramu. U dnu hrama, nad pukotinom iz koje je izbijala para, sedela je ova starija žena od koje su Grci tražili savete. Ona je izgovarala nerazumljive ili dvosmislene reči koje su sveštenici tumačili za obilate poklone. Pošto je Apolon nosio na glavi lovorov venac i najviše voleo ovo drvo. P. je morala grickati lovorovo lišće za sve vreme dok je sedela na tronošcu u Apolonovom hramu i prenosila ljudima Apolonove misli i želje. PITIJSKE IGRE, svečanosti starih Grka priređivane u čast boga Apolona. Održavane su u Delfima počev od 586. god. pre n. e. U početku slavljene su svake 9. god. i sastojale su se iz takmičenja pevača koji su pevali pesme u čast i slavu Apolona. Docnije održavane sa svake 5. god. i pored nadmetanja pevača i svirača na svečanostima su se takmičili i gimnastičari u viteškim igrama. Prestale su da se održavaju krajem IV v. n. e. PIZARO, Francisko (Pizzaro, Francisco, 1475-1541), špan. konkvistador. Po nalogu špan. kralja Karla V organizovao je 2 ekspedicije u Južnu Ameriku, prvu 1524-1527. god., a drugu 1531. god. Za vreme ponovnog odlaska pošlo mu je za rukom da osvoji Peru. Ovaj veliki uspeh postigao je zahvaljujući slabosti države Inka koja nije mogla da pruži osvajačima otpor, iako su ovi imali neznatne snage. Ubili su ga konkvistadori u čijim je redovima uskoro došlo do nesloge (v. Peru). PIZISTRAT, atinski državnik (oko 600 -527. god. pre n. e.). Bio blizak Solo-
PJASTOVICI
PLATON
518
nu od kojeg se odvojio kad su u Atini izbili nemiri pošto ni aristokrati ni demokrati nisu bili zadovoljni Solonovim reformama. U jeku žestokih borbi stao je na čelo nezadovoljnog demosa i uspeo da mu skupština izglasa pravo na ličnu stražu radi zaštite svoje ličnosti. Pošto je kao tiranin došao na vlast prevratom i u Atini vladao neograničeno, njegova vladavina se naziva tiranijom. Sličnih tirana bilo je i u dr. grč. polisima. Za sve njih je karakteristično da su vladali u interesu demosa i da su zahvaljujući narodu i došli na vlast. Kako su aristokrati - eupatridi u Atini bili njegovi glavni protivnici, on se oslanjao na demokrate i to uglavnom na zanatlije, trgovce i slobodne seoske opštine čija je prava znatno proširio. Dva puta je njegovim protivnicima pošlo za rukom da ga prognaju iz Atine ali se on ponovo vratio na vlast. Za vreme njegove vladavine znatno se razvila trgovina, sagrađena je jaka atinska flota i pristupilo se ulepšavanju Atine podizanjem velikih zgrada i lepih hramova. Kao ljubitelj nauke i umetnosti organizovao je popisivanje svih pesama koje čine „Ilijadu" i „Odiseju". Podizanjem puteva i vodovoda znatno je unapredio zemljoradnju podstičući kod seljaka gajenje maslina. Po ugledu na svog prethodnika Solona izvršio je nove reforme u atinskom društvu. Stara podela na 4 file zamenjena je podelom na 10 teritorijalnih fila, raspoređenih tako da se unište ranija aristokratska uporišta. U Solonovom veću od 400 povećao je broj na 500 i na taj način omogućio svakoj teritorijalnoj fili da u veće može poslati po 50 svojih predstavnika. Svojim radikalnim merama završio je borbu između eupatrida i demosa. Već u poodmaklim godinama vlast u Atini predao je svojim sinovima Hipiji i Hiparhu, koji su kratko vreme ostali na vlasti. Njihovim zbacivanjem uspostavljen je demokratski poredak u Atini. PJASTOVICI, polj. vladarska porodica vladala od 960. do 1370. god. Dobila je ime po rodonačelniku, legendarnom Pjastu, seljaku iz Gniezna, iz plemena Poljana. Prvi poznati knez iz porodice P., Mješko ili Mječislav, primio je hrišćanstvo i odbranio Poljsku od nem. napada. Najviši uspon u rano feudalno doba dostigla je poljska država krajem X i početkom XI v. Poljaci su osvojili Pomeraniju, zemlje između Odre i Labe, a nadbiskupija u Gnieznu je postala samostalna. U vremenu od XI do XIII v. P. su se međusobno borili oko prestala, a slabljenju drž. je doprinela podela zemlje između kraljevskih sinova na udeone kneževine, kao i na-
padi i pljačke nem. feudalaca i prodor Mongola. Tek za vlade Kazimira III (v.) ujedinjene su polj. zemlje, a drž. doživela ekonom., polit. i kult. uspon. Kako Kazimir III nije imao muškog naslednika, ova vladarska porodica se ugasila njegovom smrću 1370. god. Najznačajniji vladari ove porodice su: knez Mješko (druga pol. X v.) Boleslav I Hrabri (992-1025), Kazimir I (10341058), Boleslav II Smeli (1058-79), Boleslav III Krivousti (1102-38) i Kazimir III Veliki (1330-70). PLANTAGENETI, engl. dinastija; upravljala je Engleskom od 1054. do 1399. god. Nosi naziv po grančici brnistre (planta genista), koju je kao ukras na šlemu imao rodonačelnik ove porodice, grof Džefri, V, grof od Anžua. Plantageneti potiču iz Francuske. Nasledili su normandijsku dinastiju. U početku vlade ova porodica učvrstila je vlast i otpočela sa osvajanjem Irske pod Henrihom II. Njegovi naslednici (Ričard Lavljeg Srca i Jovan Bez Zemlje) bili su prinuđeni da izdaju Veliku povelju slobode (1215), što je uslovilo uvođenje staleške monarhije i deobu vlasti sa novostvorenim parlamentom (1265). U XIII v. P. su osvojili Vels i Škotsku, što je uslovilo brz ekonom. napredak zemlje. Težnja P. da se dočepaju franc. krune izazvala je dugogodišnji rat sa Francuskom, poznat pod imenom stogodišnji rat (v.). Iz ovog rata Engleska je izašla poražena, a porodica P. se pocepala na 2 grane Jorke i Lankastre, što je izazvalo sukob poznat pod imenom rat dveju ruža (v)., koji se završio dolaskom na vlast nove porodice Tjudora. Kraljevi ove dinastije su: Henrih II (1154-89), Ričard Lavljeg Srca (1189-99), Jovan Bez Zemlje (1199-1216), Henrih III (1216-72), Edvard I (1272-1307), Edvard II (1307 -27), Edvard III (1327-77) i Ričard II (1377-99).
PLATON, grč. filozof (427-347. god. pre n. e.), Sokratov učenik i osnivač filozofske škole - akademije u Atini. - Pravo ime mu je bilo Aristokle, dok mu je ime P. dao učitelj gimnastike. Ime P. znači na grč. široki, međutim ne zna se da li je novo ime dobio zbog širokih prsa ili opširnosti u govoru, ili što je mnogo izmišljao. Presudan događaj u njegovom životu bio je u 20. god. života kada se upoznao sa Sokratom, kome je ostao veran učenik sve do njegove smrti. Kada je atinsko društvo osudilo Sokrata na smrt. P. se polit. potpuno preobrazio i ispoljavao nezadovoljstvo i ogorčenje prema polit. životu i demokratiji u Atini. Kod njega je stvoreno uverenje o korenitoj promeni polit. života u Atini. Duboko potišten smrću svoga učitelja i vernog prijatelja Sokrata, napustio je Atinu i
PLEBEJCI
519
posle 13 god. lutanja po Grčkoj i Italiji vratio se u svoj zavičaj, gde je 387. god. pre n. e. osnovao filozofsku školu, po heroju Akademu nazvanu Akademija. Nije to bila nikakva akademija nauka u modernom smislu nego ustanova obrazovana prema obrascu pitagorejskog bratstva u kojoj se vaspitavalo i obrazovalo novo pokolenje, nova aristokratija. Preko Akademije on je svoje etičko-političke ideje širio po celom helenskom svetu. U njoj je okupljao učenike sa svih strana, posvetivši njima i Akademiji ceo svoj život. U Akademiji je i umro, spokojno u društvu svojih učenika, dok mu je poslednje časove života razveseljavala jedna Tračanka sviranjem na fruli. Najviša ideja bila mu je ideja dobra i to svoje učenje hteo je da ostvari u organizaciji države. Učenje o osnovnim vrlinama izložio je u svom spisu Država u kome je izneo idealan tip države. U njoj građani treba da se odlikuju vrlinama i to: upravljači mudrošću, vojnici i branitelji drž. hrabrošću a razboritošću i poslušnošću treba da se diče građani i najviše i najniže klase koji proizvode sva materijalna dobra za život. PLEBEJCI, pripadnici prostog naroda plebsa u starom Rimu. O njihovom postanku izneto je nekoliko teorija. Prema jednoj od tih teorija nastali su od st. obližnjih sela koja su rimski kraljevi pokorili i doveli u Rim. Pristalice druge teorije su smatrali da su oni postali od klijenata i od stranaca koji su se doselili u Rim. Po tumače nju pripadnika treće teorije podela rim. st. na patricije i plebejce nastala je kao posledica ekonom. diferencijacije stanovništva. Neki su, međutim, u P. videli prastaro latinsko st. koje su sabinski zavojevači - patriciji pokorili i postali njihovi gospodari. Svi se, uglavnom, slažu u jednom a to je da su oni bili slobodni, ali nisu bili punopravni građani. U početku nisu imali nikakvih prava niti su mogli da stupaju u brak sa pripadnicima patricija~ Za dobijanje svojih prava morali su voditi dugotrajne borbe protiv patricija. Jedan od prvih sukoba između 2 suprotna tabora izbio je 494. god. Plebejci su odbili da idu u ratni pohod nezadovoljni svojim položajem. Povukli su se na Sveto brdo. Plašeći se da sa ogromnom masom neće moći lako da se bore patriciji su pristali na ustupke i složili se sa plebejskim zahtevima da P. svake godine biraju svoje predstavnike, nar. tribune, koji su štitili njihove interese. U svojoj borbi protiv patricija postigli su sredinom V v. pre n. e. još veće uspehe kada je izvršena prva kodifikacija običajnog
PLINIJE MLADI
prava. Posebna komisija od 10 ljudi, od kojih su polovina bili P., zapisala je i objavila zakone koji su u istoriji poznati kao Zakoni 12 tablica (v.). Bili su izloženi javno na forumu, glavnom rim. trgu, da bi mogao svako čitati i videti zapisana svoja prava koja je uživao. Vremenom sve su više sticali pravo. Posle 376. god. pre n. e. P. su već obavljali i konzulske dužnosti. Uvođenjem nar. tribuna, kao posebne plebejske ustanove, P. su dobili svoje istinske zaštitnike. PLEHANOV, Georgij Valentinovič (1856 -1918), rus. političar, filozof i književni teoretičar. Za vreme studija pristupio je narodnjačkom revolucionarnom pokretu u kome je brzo postao jedan od vođa. Docnije je postao marksista i osnovao 1883. god. u ženevi, gde je emigrirao, prvu rus. marksističku grupu pod nazivom „Oslobođenje rada". Posle učešća na osnivačkom kongresu II internacionale (1889), zajedno sa Lenjinom, pokrenuo je novine „Iskra". Docnije se potpuno razišao sa Lenjinom ocenivši oktobarsku revoluciju kao kobnu grešku, pošto po njegovom mišljenju Rusija JOS Plehanov nije bila zrefa za socijalizam. Za vreme revolucije nije aktivno učestvovao u borbi protiv sovjetske vlasti, ističući „da se protiv radničke klase ne srne podizati oružje čak ni ako se ona vara". Velik broj svojih radova posvetio je problemima filozofije, estetike, teoriji književnosti i teoriji književne kritike. Iako je Lenjin oštro kritikovao njegove polit. koncepcije, posebno je ceni njegove filozofske radove „kao nešto najbolje što je napisano u čitavoj marksistič koj literaturi". Teško se razboleo krajem 1917. god. Zbog čega je prebačen u Finsku u jedan sanatorijum na lečenje gde je posle nekoliko meseci i umro. PLINIJE MLADI (Gaj Plinije Cecilije Sekund), rim. političar i istoričar (62113. god.). Kao konzul a docnije prokurator u Bitiniji zastupao je liberalne ideje .u rim. upravi u provincijama. Ovo svoje shvatanje izneo je u nekoliko svojih pisama, objavljenih u 9 knjiga. U nekim od njih izneo je svoj stav prema robovima, prema kojima je čovečno postupao ne nanoseći im nikakvo zlo. Pored ovog u svojim pismima spominje hrišćane u Bitiniji, pa su prema tome njegovi spisi važan istor. izvor za rano hrišćanstvo. Ona su, takođe, od velike važnosti i za kult.
PLINIJE STARIJI
PODJEBRAD
520
istor. Rima, pošto pisac u njima raspravlja o različitim kult. problemima tadašnjeg rim. društva. PLINIJE STARIJI (Gaj Plinije Sekund), rim. pisac. političar i naučnik (23-79. god.). Počeo je najpre kao oficir u rimskoj vojsci. Proveo je neko vreme kao prokurator u rim. provinciji Hispaniji, da bi docnije bio postavljen za komandanta flote. Već od rane mladosti živo se interesovao za prirodne nauke. Skupljao je podatke iz mnogih naučnih disciplina i skoro iz svake knjige do koje bi slučajno došao. Rezultat toga upornog i sisternatskog rada bilo je njegovo delo Historia Naturalis (!storija prirode). To je, u stvari neka vrsta enciklopedije, napisana u 37 knjiga sa velikim brojem podataka o kosmografiji, geografiji, etnografiji, biologiji, medicini, mineralogiji i umetnosti. Njegovo delo se s pravom smatra prvom enciklopedijom u istoriji evrop. kulture. Mnoga slična dela vekovima su docnije crpla podatke iz njegove enciklopedije. Iako je najviše podataka preuzeo iz dr. knjiga Plinije se interesovao za mnoge pojave u prirodi. Ta velika radoznalost stajala ga je života. Poginuo je u jednoj morskoj luci, posmatrajući erupciju vulkana Vezuva, koji je svojom lavom uništio Herkulanum i Pompeju i mnoštvo života. PLUTARH, grč. istoričar i filozof (oko 50-125. god.). Rodom iz Heroneje u Grčkoj, napustio je svoj rodni kraj i kao većina istaknutih Grka otišao u Rim gde je stekao ugled i slavu. Bio je ljubimac i štićenik rim. careva Trajana i Hadrijana, učeći bogate Rimljane i njihovu decu šta je to helenska filozofija, u kojoj je naročito branio Platona. Potkraj života vratio se svom rodnom kraju. Svojim učenjem i filozofskim spisima, vaspitno-religioznog karaktera nije postigao mnogo. Verovatno bi pao u zaborav da nije napisao „Paralelne biografije" koje su mu donele slavu i nepodeljena priznanja sa svih strana. U ovom delu doneo je naporedo životopise najuglednijih Grka i Rimljana. Pisane vanredno živo i slikovito sa masom zanimljivih, anegdotskih podataka, ove biografije su poslužile mnogim docnijim piscima kao dragocen izvor za svoja dela. Njima se najviše koristio šekspir prilikom pisanja svojih drama. PLUTOKRATIJA, vladavina bogatih. Kao poseban vid društvenog uređenja pojavila se već u starom v„ u robovlasničkom društvu. Sa sve većim razvojem proizvodnih snaga stvarao se višak rada koji su sebi prisvajali najmoćniji. Iz ovog veoma obogaćenog društvenog sloja javila se grupa koja je prigrabila vlast u svoje ruke, zavodeći svoju oligarhiju (v.). U savremenoj
istoriji, počev od pojave imperijalizma, pojavio se novi vid plutokratije koja raspolaže ogromnim finansijskim sredstvima i oligarhijski vlada posrednim putem, preko monopola, sredstava propagande i dr. PLUTON, u grč. mitologiji najpre davalac bogatstva a zatim blaži naziv za Had, boga podzemlja. Brat je Zevsa i Posejdona i prikazivan je kao strašan, ćutljiv i natmuren, koga ne ublažuju nikakve žrtve ni molbe. Već je Platou zapisao da su stari Grci iz straha umesto Hada uzeli blaže ime Pluton. U običnom životu i prilikom održavanja misterija uvek se upotrebljavalo ime P„ dok se u knjiž. zadržalo ranije ime Had. Prikazivali su ga zajedno sa Demetrom, boginjom zemljoradnje, pošto je on u zemljinoj utrobi čuvao plemenite metale i ujedno sve ono što je bilo izvor biljnog života. Zato su im zajednički simboli bili klasje rog izobilja. POBUNA MORNARA U BOKI- V. Revolucionarni pokreti u našim zemljama posle 1. svetskog rata.
POBUNA MORNARA U NEMACKOJ, v. Revolucionarni skog rata.
pokret
posle
1.
svet-
PODGORICKA SKUPŠTINA, održana je 13. nov. 1918. i donela je odluku o priključenju Crne Gore Srbiji. Pre donošenja navedene odluke u Crnoj Gori su održani izbori za vrhovno predstavničko telo koje je trebalo da odluči hoće li se Crna Gora priključiti Srbiji ili će ostati u starom svom državnom stanju. Sukob između dinastije Karađorđevića i Petrovića, nastao još pre 1. svetskog rata, zaoštrio se u toku samog rata. Posle dugotrajnih unutrašnjih borbi i posle kapitulacije Austro-Ugarske, srp. vojska je zajednički sa savezničkim trupama oslobodila Crnu Goru. Na sednici od 13. nov. 1918. Velika narodna skupština srp. naroda u Crnoj Gori donela je zaključak da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu drž. pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjena stupi u zajedničku otadžbinu našeg troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca. PODJEBRAD, Dorđe Jirži (1420, vladao 1457-71), češ. kralj; iza bralo ga je češ. plemstvo za kralja, jer je porodica Luksemburgovaca izumrla (1437), a novi češ. kraljevi iz porodice Habzburgovaca nisu zastupali interese Če škog plemstva. Odobrio je rad Ceške braće, koji su propovedali neprotivljenje zlu, nepotrebnost svake drž. vlasti i ustanova; "\erske slobode su bile, za vreme njegove vlade, poštovane. Posle husitskih ratova nastao je period mira, što je uslovilo ekonom. jačanje zemlje.
PODLOGA UJEDINJENJA
521
POLIBIJE
Otvarao je prve štamparije u Ceškoj. Vodio je uspešne ratove, u savezu sa Poljacima, protiv ugarsko-hrvatskog kralja Matije Korvina, koji mu je osporavao pravo na presto. Cesi ga smatraju nar. kraljem. Posle njegove smrti na češ. prestolu se utvrdila porodica
Rusije. Igrao je značajnu ulogu u sovjetskoj spoljnoj politici i organizovanju istor. studija u borbi protiv imperijalizma i demaskiranja tajne diplomatije. Kasnije je osuđen zbog ograničenosti svog ekonomskog materijalizma. Glav. dela: Nacrt kulturne istorije Ru-
Jagelovića.
sije, Ruska istorija od najstarijih vremena, Imperijalistički rat itd.
PODLOGA UJEDINJENJA, osnovni akt osnivačkog kongresa KPJ, održanog od 20. do 23. apr. 1919. u Beogradu. Posle izvršenih priprema za ujedinjenje radničkog pokreta i zabrane da se osnivački kongres održi u Slavonskom Brodu, kongres je održan u Beogradu. Osnovni akt koji je kongres doneo bio je podloga ujedinjenja. To je bila platforma na kojoj je izvršeno ujedinjenje. Kongres je doneo i odluku da se nova partija nazove Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) - SRPJ (k). Kao drugi deo Podloge, kongres je prihvatio opšti deo programa Srpske socijaldemokratske partije koja je ovaj preuzela iz Erfurtskog programa. Taj program je sadržavao uopštene formulacije o suštini kapitalizma, klasnoj borbi proletarijata i o podruštvljavanju sredstava za proizvodnju radi organizovanja socijalističke proizvodnje. Treći deo Podloge polazio je od ocene da je kapitalizam kao sistem ušao u završnu fazu i da se klasna borba zaoštrava. Istovremeno doneta je i odluka o pristupanju ~II komunističkoj internacionali. Podloga o ujedinjenju je zamenila Program novoosnovane partije koji je donet tek na II kongresu. POENKARE, Rejmon (Poincare Raymond, 1860-1934), franc. političar i državnik po zanimanju advokat, pisac poznatih Memoara. Predsednik vlade 1912-1913. i predsednik republike 1913-1920. god. istakao se energič nim držanjem protiv Nemačke i njenih saveznika i zalagao se, posle juna 1914, da Francuska uđe u rat. Podržao je zahtev Sr- Rejmon Poenkare bije Jugoslavije u toku rata i na mirovnoj konferenciji, kao što je, posle rata, kao senator i predsednik vlade (1922-1924), nastajao na očuvanju odluka Versajskog ugovora. Ponovo predsednik vlade, 1926-1929, konsolidovao je polit. situaciju u Francuskoj i stabilizovao franak. POKROVSKI, Mihail Nikolajević (1868 -1932), ruski istoričar; pisac brojnih dela o kulturnoj i političkoj istoriji
POLAPSKI SLOVENI, slovenski narodi koji su naseljavali zemlje zap. od r. Odre, Labe i gornjeg toka Majne. Najznačajnije slovenske skupine Polapskih Slovena su: Ljutići, Bodrići, Lužički Srbi i Pomorani. Nemački vladari su težili da pokore Polapske Slovene. Henrih I Ptičar (vladao 916-36) uspeo je da pokori Polapske Slovene; surova eksploatacija, germanizacija i fizičko uništavanje nagnalo je Slovene da se 919. god. dignu na ustanak, koji je ugušen. Henrihov naslednik Oton I (936-73) uspeo je da zadrži vlast nad Polapskim Slovenima, a kasnije nem. vladari, zauzeti borbama u Italiji i Bavarskoj, nisu zadržali vlast nad Polapskim Slovenima. Najzad je Konrad II (1024-39) ponovo pokorio Ljutiće i Lužičke Srbe, dok su Bodrići i Pomorani bili prinuđeni da priznaju vlast danskog kralja Knuta (994-1035). Posle smrti ovih vladara Polapski Sloveni su se oslobodili tuđinske vlasti; bodrički knez Henrih uspeo je 1093. da ujedini Polapske Slovene u snažnu drž„ koja se prostirala od Labe do Poljske i r. Spreve do Baltika, sa sedištem u Ljubenu. Ova tzv. Vendska kraljevina trajala je do 1120. god. tj. do Henrikove smrti, a potom se raspala. Polapske Slovene su pokorili Nemci. U toku XII v. nastaje sistematski proces nem. kolonizacije i germanizacije Polapskih i Pribaltičkih Slovena, tako da se sloveni u ovim krajevima nikada neće osloboditi tuđinskog jarma. Jedino su se održali Pomorani, oko ušća r. Odre i Nise u Poljskoj i Lužički Srbi, saču vavši donekle svoje slovensko poreklo, jezik, običaje i kulturu. POLIBIJE, grč. istoričar (oko 210. pre n. e. - 120. pre n. e.). Živeo je u vreme kad je grč. moć već pripadala istoriji. Pokašuvao je da oživi Ahajski savez, ali u tome nije imao nikakvog uspeha. Kad mu je bilo 34 god. poslat je u Rim među 1 000 talaca koje ·su Grci morali poslati Rimljanima kao znak vernosti jer su svoje simpatije iskazivali na drugu stranu, prema Makedoncima. Zahvaljujući ovom sužanjstvu vrlo brzo se afirmisao u kult. i literarnom životu u Rimu. Sprijateljio se sa najistaknutijim rim. političarima i državnicima. Sa Scipionom Mlađim ratovao je protiv Kartagine i prisustvovao njenom razorenju 146. god. pre n. e. Iste godine bio je očevidac rim.
POLIFEJ."1
522
rušenja Korinta i obračuna sa Ahajskim savezom. Učinio je mnogo da bi ulbažio sudbinu svog naroda. Napisao je !storiju u kojoj je prikazao ne samo zbivanja u Rimu nego u svim zemljama mediteranskog kruga. Odukupno 40 knjiga sačuvano je samo prvih pet. POLIFEM, u mitologiji starih Grka jednooki kiklop. Posejdonov sin. Spominje ga Homer u „Odiseji". Sa svojih 12 drugova zalutao je Odisej u njegovu pećinu. Polifem pojede šestoricu. Da bi se spasli Odesij ga oslepi ali time stekne mržnju Polifemovog oca Posejdona koji je osvetio sina i progonio Odiseja. POLINJAK, Ogist, princ (Polignac, Auguste, prince de, 1780-1847), političar. Bio je ultramonarhista, zatočen do 1814. God. 1829. postao je ministar Šarla X i preduzeo ekspediciju protiv Alžira, ali je, zajedno s kraljem, svrgnut u julskoj revoluciji (1830), koju je, delom, i sam izazvao savetujući kralju da izda ordonanse protiv slobode štampe. Bio je zatvoren do 1836. god. POLIS, grad-država u ant. Grčkoj. U politički razjedinjenoj ant. Grčkoj razvio se čitav niz država-gradova, među kojima su se najviše isticale: Atina, Sparta, Teba, Korint, Argos, Mantineja, Mesenija, Megara, Elida, Egina i P!ateja. Isti je slučaj bio i sa Grcima u Maloj Aziji. U grč. maloazijskim kolonijama među P. na prvom mestu su se ubrajali: Milet, Efes, Mitilena i Halikarnas. Sve su to bile uglavnom male, sitne drž. u kojima je sva vlast pripadala aristokratiji. Ove državice su obuhvatale obično samo gr. i njegovu užu okolinu. Uprkos ovakve teritorijalne skučenosti i obično malog broja st., svaki P. je imao sve atribute prave države. Polisi su bili suvereni, imali su svoje zakonodavne, upravne i sudske organe, svoju vojsku i određenu teritoriju, vidno obeleženu. Između pojedinih grčkih P. stvoreni su bili zvanični međunarodni odnosi. Nije bio redak slučaj da su među sobom P. često vodili ratove, stvarali saveze i udruživali se da bi srušili moć nekog od polisa. Među najistaknutije grč. P. ubrajaju se Atina, Sparta i Teba. Na čelu sa jednim od njih stvarana je privremena hegemonija jednog od ovih polisa. Sredinom V v. pre n. e. došlo je do velike polarizacije grč. P. okupljenih oko Atine i Sparte. Na jednoj strani stvoren je Peloponeski savez, na čelu sa Spartom, dok je Atina na čelu Atinskog pomorskog saveza okupljala oko sebe velik broj grčkih državica. To je vreme kad je u Grčkoj besneo dugotrajni peloponeski rat između ova 2 saveza. Međutim, bilo je slučajeva
POLITICKE STRANKE kad su grč. P. istupali jedinstvena u borbi protiv zajedničkog neprijatelja. Takav slučaj je zabeležen za vreme grčko-persijskih ratova, u kojima su svi grč. P. uzeli učešća i borili se sve dok Persijanci nisu prognani ne samo iz Evrope nego daleko i od maloazijskih grč. polisa. Krizom P. nestalo je grč. državica koje su sve od reda došle pod vlast Makedonaca. POLIT-DESANČIĆ, Mihajla (1833-1920), političar i publicist. Kao istaknuti saradnik Svetozara Miletića postaje vođ desnog krila Miletićeve stranke, koja posle rascepa dobija naziv liberalne. Bio je poslanik Ugarskog i Hrvatskog sabora, gde se zalagao za prava ugnjetenih narodnosti Ugarske. Uređivao je organ stranke „Branik". POLITIČKE STRANKE KOD JUGOSLOVENA, do 1918. U burfoaskom društvu stranke koje predstavljaju polit. interese različitih društvenih slojeva kapitalističkog društva javljaju se kao organizovane polit. grupacije tek u razvijenijoj njegovoj fazi. U našim zemljama moderne građanske stranke javljaju se tek u drugoj polovini XIX v., kada se brže počinje razvijati kapitalistička privreda, usled čega se pooštravaju političke suprotnosti u društvu. Kako se naša zemlja razvijala u posebnim istor. uslovima i posebnim drž. okvirima, polit. se stranke formiraju u skladu sa tim uslovima. - SRBIJA: mada se od početka stvaranja srp. nacionalne drž. vode oštre unutrašnje polit. borbe i formiraju se različite polit. grupe, do osnivanja stranaka dolazi tek 80-ih godina XIX veka. Prva moderna građanska stranka u Srbiji sa stranačkim programom i statutom i mesnim organizacijama bila je Narodna radikalna stranka, osnovana 1881. Radikali su sebe smatrali pristalicama Svetozara Markovića, ali nisu prihvatili njegov socijal. program nego samo onaj deo programa koji se odnosio na šire građanske slobode. Vođ radikalne stranke bio je Nikola Pašić, a organ stranke bio je list „Samouprava". Radikali su zahtevali parlamentarni režim i građanske slobode, lokalnu samoupravu, progresivni porez i bili su protivnici austrofilske spoljne politike Milana Obrenovića. Stranka je odmah posle svog osnivanja okupila najveći deo srp. seljaštva, koje je bilo nezadovoljno svojim društvenim položajem. U svojoj daljoj evoluciji radikali su se pretvorili u stranku srp. buržoazije, ali su dugo ostali vodeća srp. demokratska građanska stranka. Njihova je velika zasluga za demokratizovanje polit. života u Srbiji krajem XIX i početkom XX veka. Stranka je vodila žestoku borbu protiv apsolutizma i austrofilske politike Milana i
POLITICKE STRANKE
523
Aleksandra Obrenovića. Iako je pod poslednjim Obrenovićem bila povremeno na vlasti, radikalna stranka je postala vladajuća tek posle majskog prevrata 1903. Početkom XX v. u radikalnoj stranci dolazi do rascepa. Iz nje se izdvaja levo krilo, koje je ostalo doslednije svom demokratskom programu i obrazuje Samostalnu radikalnu stranku. Istaknuti prvaci ove stranke su bili Ljuba Stojanović i Ljuba Davidović. U staroj Jugoslaviji radikalna stranka je vodeća stranka srp. krupne buržoazije, težeći da obezbedi njenu polit. hegemoniju. Odmah posle osnivanja Radikalne stranke grupa konzervativnih srbijanskih političara i intelektualaca organizovala je Narodnu stranku (1881). Stranka je zahtevala postepeno uvođenje građanskih sloboda, ali je u praksi podržavala apsolutistički i austrofilski režim Milana Obrenovića. Vođe stranke bili su istaknuti intelektualci lVIilan Piroćanac, Milutin Garašanin, Stojan Novaković i Cedomilj Mijatović. Organ stranke bio je list „Videlo". 1896. stranka je bila raspuštena, ali je 1906. obnovljena. Posle odlaska Obrenovića sa vlasti, stranka je imala mali polit. uticaj. Treća stranka u Srbiji krajem XIX v. bila je Liberalna stranka. Stranka predstavlja nastavak liberalne grupe koja je igrala odlučujuću ulogu na Svetoandrejskoj skupštini (1858). Vođa stranke bio je istaknuti srp. drž. Jovan Ristić. Stranka je predstavljala interese krupne birokratije i jednog dela buržoazije. Zahtevala je umerene građanske slobode i bila je u opoziciji režimu Milana Obrenovića. Početkom XX v. stranka se pocepala na Narodnu i Liberalno-demokratsku stranku, ali su se ubrzo ujedinile u Narodnu stranku, čiji je šef bio Stojan Ribarac. Stranka nikada nije imala masovnu političku bazu. - HRVATSKA: mada se prve stranke javljaju u doba ilirskog pokreta (Narodna stranka, Hrvatsko-ugarska stranka) moderne građanske stranke se javljaju tek na Saboru 1861. U vezi sa pitanjem odnosa Hrvatske prema Beču i Pešti, formiraju se polit. stranke. Većinu na Saboru imala je Narodna stranka, koja predstavlja nastavak Narodne stranke iz doba ilirskog pokreta. Njen je vođa bio Josip Juraj štrosmajer. Stranka je zahtevala ravnopravnost Hrvatske sa Ugarskom. Iz ove stranke se izdvojila Samostalna narodna stranka, čiji je vođa bio Ivan Mažuranić. Stranka je zahtevala da se Hrvati sporazumeju o svom položaju sa Bečom. Pristalice čvršćih veza sa Ugarskom formirali su Unionističku stranku (Mađaroni), a njihov vođa je bio prvak mađaronskog pokreta iz doba preporoda Levin Rauh. Cetvrta stran-
POLITICKE STRANKE ka, formirana na Saboru 1861. bila je Hrvatska stranka prava, čiji je osnivač bio Ante Sarčević. Stranka je istakla devizu „Niti sa Bečom, niti sa Peštom", zahtevajući samostalnost Hrvatske. Stranka je u početku bila malobrojna, ali kasnije okuplja znatan deo sitne buržoazije, inteligencije i deo seljaštva. Posle Nagodbe 1868, javljaju se i nove polit. stranke. 1881. izdvaja se iz Narodne stranke, koja je podržavala Kuenov režim, Neovisna narodna stranka, koja se oslanjala na štrosmajera, a čiji je istaknuti prvak bio Franja Rački. Iz Hrvatske stranke prava izdvaja se „Cista stranka prava", čiji vođa uskoro postaje ekstremni nacionalist i agent bečkog dvora Josip Frank. Pored ovih hrv. stranaka u Hrvatskoj je postojalo nekoliko srp. građanskih stranaka. Od njih je bila najuticajnija Srpska narodna samostalna stranka. Osnovana je 1887. i zastupala je interese srp. buržoazije u Hrvatskoj, zahtevajući poštovanje posebnih srp. nacionalnih prava: crkvenonarodne autonomije, ravnopravnost ćirilice i latinice, ravnopravnost Srba i Hrvata. Posle pada Kuenovog režima, vodeće srp. i hrv. polit. stranke u Hrvatskoj formiraju tzv. Hrvatsko-srpsku koaliciju (v.). Početkom XX v. u Hrvatskoj se formira Hrvatska seljačka stranka, čiji su osnivači braća Antun i Stjepan Radić. Stranka je zastupala interese hrv. seljaštva, zahtevala agrarnu reformu i građanske slobode i što veću samostalnost Hrvatske. Stranka će doći osobito do izražaja posle stvaranja kraljevine SHS. SLOVENIJA: prve građanske polit. struje javljaju se u doba narodnog preporoda (konzervativna, demokratska). Te struje nastavljaju svoju aktivnost i u II polovini XIX veka. Konzervativnu struju i dalje vodi Janez Blajvajs, samo se ona sada naziva Staroslovenci. Staroslovenci ne zahtevaju nikakve radikalne reforme, lojalni su Austriji i zadovoljavaju se pravom na razvitak kulture na slovenačkom jeziku. Radikalnija struja predstavlja nastavak demokratske struje u doba narodnog preporoda i zahteva ujedinjenje Slovenaca, autonomiju i šire građanske slobode. Ta se struja naziva Mladoslovenci. Prave polit. stranke se formiraju tek krajem XIX veka. Iz staroslovenačke struje formira se na bazi klerikalne ideologije, čiji je osnivač bio Anton Mahnič, kat. namdna stranka (1890). Organ stranke je bio list „Slovenac". Stranka je imala razrađen ekonom. i soc. program, te je stekla veliki uticaj kod slovenačkog seljaštva. 1905. stranka dobija naziv Slovenska ljudska stranka. U okviru ove stranke Janez Krek propagira hrišćanski socijalizam i uspeo j da u
POLITICKE STRANKE
524
stranku uvede deo slovenačkih radnika. Najuticajnije ličnosti ove stranke bili su šusterčič, Krek i kasnije Korošec. Od bivše mladoslovenačke struje formirana je Narodna napredna stranka (1891). Naprednjaci su se borili za šire građanske slobode i protiv uticaja kat. crkve na polit. i kult. život. Naprednjake je podržavao jedan deo razvijenije buržoazije i inteligencije. Stranka nije imala veći uticaj na seljake i radnike, te je Slovenska ljudska stranka igrala vodeću polit. ulogu. DALMACIJA: kako je bila posebna pokrajina u okviru austr. dela Habzburške monarhije, u Dalmaciji se razvija poseban polit. život. Sve do 1870. vodeću ulogu u polit. životu imaju tzv. autonomaši (v.). Autonomaši su bili protivnici ujedinjenja Dalmacije sa Hrvatskom i predstavljali su interese italijanske i italijanizirane dalmatinske buržoazije i inteligencije. šezdesetih godina XIX v. javlja se narodni pokret kod dalmatinskih Hrvata i Srba. Vođi hrv. narod. preporoda bili su Miho Klaić i Mihovil Pavlinović. Oni su poveli borbu protiv autonomaša, sarađujući sa pokretom Srba, kome je na čelu stajao Sava Bjelanović. 1870. nar. pokret Srba i Hrvata dobio je većinu u Dalmatinskom saboru. 1879. došlo je do odvajanja srp. od hrv. pokreta. Srbi su kasnije formirali tzv. Srpsku stranku na Primorju, a i u hrv. se pokretu javljaju posebne stranke, koje su slične onima u Hrvatskoj. - BOSNA i HERCEGOVINA: zbog posebno nepovoljnog režima pod austro-ugarskom okupacijom i privredne, polit. i kult. zaostalosti, polit. se stranke formiraju kasnije nego u ostalim našim krajevima. Začetke stranačkog okupljanja naziremo u borbi Srba i muslimana za versku i prosvetnu autonomiju (v. Autonomna borba muslimana u BiH, autonomna borba Srba u BiH). U toku tih borbi stvorene su Srpska narodna organizacija (1907) i Muslimanska narodna organizacija (1906). Srpska narodna organizacija je donela program u kome se zalagala za autonomiju Bosne i Hercegovine, zaštitu srp. nacionalnih prava, pravedno rešenje agrarnog pitanja i građanske slobode. Organizacija se ubrzo raspala na nekoliko grupa, koje su dobile naziv po listovima njihovim organima. Grupa „Srpska riječ" predstavljala je interese sarajevske buržoazije i glavni njen zahtev je bio versko-prosvetna autonomija. Grupa „Narod" zastupala je interese borbenije inteligencije i zahtevala je građanske slobode i nacionalna prava. Grupa „Otadžbina" čiji je vođa bio Petar Kočić, zahtevala je ukidanje feudalnih odnosa na selu. Muslimanska narodna organizacija je pred-
POLITICKE STRANKE stavljala interese aga i begova i posle izvojevanja verske autonomije sarađu je sa austrijskom vlašću, plašeći se rešenja agrarnog pitanja. Hrvatska kat. buržoazija u Bili imala je svoje 2 stranke: Hrvatsku katoličku udrugu, klerikalnu organizaciju, koja je stajala pod uticajem bosanskog nadbiskupa Stadlera i Hrvatsku narodnu zajednicu, koja je predstavljala liberalnije krilo hrvatske bosanske buržoazije. - VOJVODINA: prva moderna građanska stranka kod vojvođanskih Srba bila je Srpska narodna slobodoumna stranka, čiji je osnivač bio Svetozar Miletić (v.) i čiji je organ bio list „Zastava". Stranka je 1869. donela čuveni Bečkerečki program (v.). Posle Miletićevog povlačenja iz polit. života, stranka se pocepala na 3 struje: Srpsku liberalnu stranku, koja je predstavljala krupnu buržoaziju, imala umeren program. Vođa ove stranke bio je Mihailo Polit-Desančić, a organ stranke je bio list „Branik"; Radikalnu stranku, koja je zastupala interese srednje buržoazije. Stranka je imala program sličan radikalima iz Srbije. Organ stranke je bio „Zastava", a vođa stranke Jaša Tomić; Srpska narodna stranka (Notabiliteti) najmalobrojnija i predstavljala je interese dela krupne buržoazije i posednika. Ova stranka je sarađivala sa ugarskom vladajućom strankom. - CRN A GORA: tek posle donošenja ustava 1905. počinje u Crnoj Gori aktivniji polit. život. U prvoj crnogorskoj narodnoj skupštini javljaju se 2 struje, koje se ubrzo formiraju u polit. stranke. Pristalice demokratskih reformi, parlamentarizam i građanskih sloboda formiraju Poslanički klub narodne stranke. Ova stranka je donela svoj program i otpočela polit. borbu za građanske slobode. Pristalice kneza Nikole formiraju radi borbe sa Narodnom strankom „Klubaša" Pravu narodnu stranku (Pravaši). Klubaška stranka je posle „bombaške afere" zabranjena, a njene vođe pohapšene i osuđene. MAKEDONIJA: zbog teških društvenih i polit. uslova u turskoj feudalno-apsolutističkoj drž. nije bilo uslova za formiranje legalnih polit. stranaka. Tek posle mladoturske revolucije i zavođenje ustavnosti dolazi do stvaranja polit. stranaka. Te stranke formira maked. revolucionarna organzacija VMRO, kao svoje legalne polit. grupacije s ciljem da rade legalnim putem na ostvarenju njenih ideja. Levo krilo VMRO-a osnovalo je Federativnu narodnu parti,iu (1909), koja je povela polit. borbu za demokratski preobražaj Turske, rešenje agrarnog pitanja, autonomiju Makedonije i ravnopravnost svih naroda u Turskoj. Desno probugarsko krilo VMRO organizuje stranku
POLITIKA NEMESANJA
525
Bugarski konstitucionalni klubovi, koja sprovodi politku vrhovista i bug. države. Pristalice politike velikosrpske buržoazije u Makedoniji osnivaju Srpsku narodnu organizaciju u Otomanskoj Carevini. Ubrzo su sve ove stranke polit. onemogućene zbog apsolutističke i šovinističke politike mladoturskog režima. Balkanskim ratovima i podelom Makedonije stranke prestaju sa radom. POLITIKA NEMESAN.JA, 1936--1939, v.
Španski građanski rat. POLITIKA SAMOUPRAVLJANJA U JUGOSLAVIJI, v. Samoupravtjanje. POLK, Džems Noks (Polk, James Knox 1795-1849), jedanaesti predsednik SAD (1845-1849). Kongresmen iz Tenesija (1825-1839), spiker Predstavničkog doma (1835-1839). Kao predsednik istakao se u ratu sa Meksikom, smanjio carine, ponovo uveo samostalni sistem finansija, rešio sa Britanijom spor oko Oregona i pripojio Kaliforniju, Nevadu, Novi Meksiko i Arizonu. Malo koji amer. predsednik se može meriti s njim u ostvarenju određenih ciljeva. POLO MARKO (1254-1324), putopisac, najpoznatiji svetski putnik srednjeg v., iz Venecije; postoji nedokazana tvrdnja da je rodom sa Korčule. Marko se sa svojim ocem i stricem, trgovcima, priključio poglavicama persijskog hana, koji su putovali velikom hanu Kublaju, kineskom caru. Iz Pekinga Polo se vraća kao hanov izaslanik, upućen papi, s molbom da se pošalju u Kinu učeni ljudi koji bi širili nauku. Došavši u Kinu, sa dvojicom dominikanaca, M. P. je naimenovan za hanovog izaslanika. Proveo je na Istoku 17 god., obišavši mnoge zemlje ist. Azije. Godine 1292. se vraća u Evropu. Učestvuje u pomorskoj bici između mletačke i đe novljanske flote, kod Korčule, gde je bio zarobljen. Kao sužanj ispričao je svoje doživljaje svom prijatelju Rustičelu. italijanskom piscu iz Pize koji ih je objavio pod imenom n milione. u Markovom pričanju ima mnogo fantastičnih događaja i izmišljenih ličnosti, kao i niz dragocenih podataka, što je podstaklo smele moreplovce da traže put ka azij. bogatim zemljama. Njegova zanimljiva putovanja prevedena su na naš jezik. POLOVCI, v. Kumani. POLTAVA, grad u Ukrajini gde je 1709. god. u jednoj od najvećih bitaka moderne istorije rus. car. Petar I Veliki porazio vojsku švedskog kralja Karla XII. Zaveden obećanjima kozačkog hetmana Mazepe, Karlo XII je najpre krenuo u Ukrajinu da pobuni kozake i da s njima navali na Moskvu. Na tom putu vojska mu je jako stradala, a kozaci mu nisu prišli u pomoć, što
POLJSKA
je olakšalo rusku pobedu. Karlo XII se spasao iz bitke s malim delom vojske i prebegao u Tursku, gde je uskoro uspeo da nagovori Portu na rat protiv Rusije (1711). POLJICKI STATUT, zbornik prava autonomne opštine Poljice, u Dalmaciji. Najstarije pravne odredbe napisane su u XV v. i dopunjavane do ukidanja poljičke opštine (1806). Pravne odredbe se odnose na krivične, civilne i organizacione propise, donete na skupštinama plemstva i naroda. Poljički statut je značajan spomenik starog hrvatskog i slovenskog prava, iz koga se mogu sagledati rodovski, plemenski i feudalni odnosi koji su postojali u ovoj župi. POLJSKA, prva slovenska plemena doseljena u VI v. u današnju Poljsku bila su Poljani, Vislani, Mazuri i Opolani. Po plemenu Poljani Poljaci su dobili svoje ime. Prvi savez plemena je nastao sredinom X v. pod vodstvom kneza Mješka ili Mječislava, osnivača polj. drž. sa sedištem u Poznaju, i vladarske porodice Pjastovića. On je primio hrišćanstvo i pokrstio polj. narod. Uspešno je odbio napad Otona I, nem. cara, koji je želeo da pokori Poljsku, Rana feudalna P. je qostigla svoj vrhunac za vlade Boleslava I Hrabrog, koji je proširio svoju vlast nad Pomeranijom, Šleskom, Moravskom i oblašću od Labe do Odre. Osnovao je samostalnu nadbiskupiju u Gnieznu i proglasio se za kralja 1024. god. Njegovi naslednici (Kazimir I, 1034-58, Bo· leslav JI Smeli, 1058-79. i Boteslav III Krivousti, 1102-38) borili su se da sačuvaju jedinstvo drž. ugušujući pobu· ne nezadovoljnih seljaka i vodeći borbu protiv samovoljnih feudalaca. Kada su sinovi. Boleslava III podelili zemlju na udeone kneževine, moć P. je oslabila zbog međusobnih borbi polj. knezova, napada nem. feudalaca, ritera viteškog nem. reda i mongolske najezde. Energičnom politikom Kazimira III Velikog (1333-70) drž. je ponovo ojačala; za vreme njegove vlade izdat je Višliški statut (sličan Dušanovom zakoniku) i osnovan univerzitet u Krakovu 1364. Osećajući stalnu opasnost od nem. agresije, a kako nije imao dece, presto je ostavio ugarsko-hrvatskom kralju Ludoviku I, koji je 1370. nastao ugarsko-hrvatsko-poljski kralj. Poljsko-ugarska unija trajala je od 1370. do 1382. god. U ovom razdoblju Ludovik I je dao velike povlastice panovima (krupnom plemstvu) i šljahti (sitnom nlemstvu) izdavanjem Košičke privilegije (1374), oslobađajuči plemstvo plaćanja poreza, davanja prava na sve javne službe, itd. Posle Ludovikove smrti, njegova ćerka Jadviga postala je kraljica P. i po želji plemstva udala se za litvanskog kneza Ja-
POLJSKA
POLJSKA
526
gela (1377-86), koji je dobio ime Vladislav II. Ovim brakom je stvorena poljsko-litvanska personalna unija, a na presto je stupila nova porodica Jagelovića, koja je vladala od 1386. do 1572; tako je prestala poljsko-ugarska unija. Za vlade Vladislava II združenim snagama poljskih, litvanskih i ruskih odreda 1410. kod Grinvalda poražen je nemački viteški red i zaustavljeno nem. prodiranje na Istok. Poljsko-litvanska unija pretvorila se iz personalne u realnu uniju 1569. tzv. Lublinsku uniju, u kojoj je plemstvo steklo punu prevlast. Poljska je postala najveća evrop. država. Naslednici Vladislava II morali su da daju sve šira prava nasrtljivom plemstvu. Kazimir IV (1444-52) izdao je Neševski statut. Kralj je izgubio pravo da sudi plemstvu, da ratuje bez saglasnosti sejma (sabora), a plemstvo je dobilo pravo slobodnog uvoza i izvoza robe, bez naplate carina. Poljska privreda je osiromašena, gradovi su u neravnopravnoj konkurenciji sa namnoženim plemstvom izgubili svoj značaj i ekonom. uticaj, a seljaštvo je dovedeno do ivice propasti. Posle smrti poslednjeg Jagelovića Sigismunda II Avgusta (157376), P. je postala izborna monarhija (Zeč pospolita). Prvi izborni kraljevi, franc. princ Anri Valoa i mađarski velikaš Stevan Batori, i njihovi naslednici, potpuno su uništili kraljevsku vlast, prepuštajući drž. samovoljnom plemstvu. No, ipak je ova drž. dostigla svoj blistavi uspon za vlade Sigismunda III Vaze, švedskog i polj. kralja (1587-1632) i Jana Sobjeskog (1683 -96). Sigismund III, nazvan „jezuitski kralj'', pobornik katoličanstva, napao je Rusiju, koju su potresale bune posle smrti Ivana IV Groznog. Njegov pohod na Rusiju i dovođenje na rus. presto Lažnog Dimitrija (1605-06) i svog sina Vladislava (1610-12) doživeo je poraz 1612. Ovaj rat otkrio je svu slabost P. te se pravoslavna Ukrajina, uz pomoć carske Rusije, diže na ustanak, pod vodstvom hetmana Bogdana Hmeljnickog 1648. god. Mirom u Andrusovu (1667) oslobođen je veći deo Ukrajine ispod polj. vlasti i priključen Rusiji. Za vlade Jana III Sobjeskog, polj. vojska je pružila pomoć Beču da razbije tur. opsadu 1683. god. Nova opasnost koja se nadnela nad baltičke zemlje bila je snažna švedska, pod vladom Karla XII (16971718). Rusija, Poljska i Danska sklopile su savez; u velikom severnom ratu (1700-21), vojska Karla XII zauzela je Varšavu, zbacila s vlasti polj. kralja Avgusta II, a dovela na presto svog miljenika Stanislava Leščinskog. Posle poraza švedske u ovom ratu, mirom u Ništadu 1721. Avgust II je
došao na presto, ali je ustupio pobedRusiji deo Litve. Smrću Avgusta II u politiku P. mešaju se Rusija i Austrija, te je došlo do rata za polj. nasleđe (1733-35), koji se završio dovođenjem na presto austr. i rus. štiće nika Avgusta III (1733-63), a posle njegove smrti došao je za polj. kralja ljubimac Katarine II, rus. carice Stanislav Ponjatovski, poslednji polj. kralj (1764-95). Posle smrti Stanislava Ponjatovskog susedne velike sile razdelile su međusobno Poljsku. Prva deoba je izvršena 1772, između Rusije, Pruske i Austrije, druga 1793, između Rusije i Pruske, a poslednje ostatke polj. kraljevstva podelili su 1795. Pruska, Austrija i Rusija. Najveći deo (oko 2/3) P. pripao je Rusiji. Pokušaj Tadeuša Košćuškog da 1794. god. ustankom oslobodi P. završio se neuspehom, jer su Rusi ugušili ustanak. Kada je Napoleon I, u ratu sa Pruskom zauzeo deo P. i stvorio Veliku varšavsku vojvodinu (1807), Poljaci su oduševljeno pozdravili cara. Poraz Napoleonov značio je kraj vojvodstva. Bečkim kongresom (1815) veći deo P. ustupljen je Rusiji kao kraljevina Poljska, čiji je kralj bio ruski car. U toku XIX v. u P. se stvara „Patriotski klub", koji se bori za stvaranje nezavisne Poljske. Pod uticajem julske revolucije Poljaci su se digli na ustanak, ali je bio ugušen. T,okom XIX v. dižu se još 2 ustanka za oslobođenje P. 1848. i 1863. Posle 1. svetskog rata, posredstvom Engleske i Francuske, stvorena je Poljska Nezavisna Republika, 1918. god. Prvi predsednik Republike bio je Juzef Pilsudski (1867-1935), predstavnik plemstva i buržoazije. Poljska je, na zahtev kapitalističkih sila, objavila rat sovjetskoj državi (1920-21), uključivši se u kontrarevolucionarnu intervenciju. Riškim mirom sa Rusijom 1921. P. je dobila deo Litve, zap. Ukrajinu i zap. Belorusiju. Između 2 rata Poljaci su vodili antisovjetsku politiku; sa Nemcima su zaključili 1934. poljsko-nemački savez protiv SSSR. U P. nije postojala komunistička partija, jer je kao neaktivna raspuštena. Napadom Hitlerove Nemačke 1. sept. 1939. god. na P. otpočeo je 2. svetski rat. U ovom osvajanju P., SSSR je povratio sve zemlje koje su bile oduzete Riškim mirom. U toku 2. svetskog rata polj. narod se 'Ogorčeno borio protiv nem. okupacije. O tome svedoče koncentracioni logori smrti u Osvjencimu, Majdaneku i mnogi drugi. Godine 1942. osnovana je Poljska radnička partija, a 1. jan. 1944. jedinstveni antifašistički front „Krajova rada narodova". Maja 1943. od rodoljubivih Poljaka stvorena je u SSSR divizija „Tadeuš Košćuško", koja se borila za oslobođenje zemlje. ničkoj
POLJSKI USTANCI
527
U avg. 1944. poljska buržoazija je podigla ustanak u Varšavi da bi uzela vlast u svoje ruke i obnovila buržoasku republiku. Nemci su u krvi ugušili ustanak. Iste godine sovjetska vojska je oslobodila P., a 31. dec. 1944. formirana je poljska privremena vlada. Na izborima 1947. pobedila je Poljska radnička partija, a predsednik Poljske Narodne Republike postao je rukovodilac Poljske radničke partije Boleslav Bjerut. Odlukom Berlinske konferencije (1945) određene su zap. granice P., na Odri i Nisi, a sovjetsko-poljskim ugovorom određene su ist. granice poljsko-sovjetskim paktom 21. aprila 1945, a 1955. god. P. je pristupila Varšavskom paktu. POLJSKI USTANCI U XIX V., predstavlja izraz nezadovoljstva polj. naroda zbog položaja u kome se našao posle 1815. god. Francuska revolucija 1830. god. bila je samo povod da u Poljskoj plane ustanak protiv Rusije i njene vlasti nad polj. oblastima. Ustanak je izbio u nov. 1830. god. i ustanici su zauzeli Varšavu i obrazovali vladu. Ustanak nije uspeo jer su u rukovodstvu preovladali konzervativni, šljahtinski elementi, koji nisu predviđali oslobođenje kmetova; ugušile su ga ruske trupe pod komandom generala Dibiča i Paskieviča 1831. god. Mnogi vođe ustanka bili su prisiljeni da pređu u emigraciju, a Rusija je lišila Poljsku preostalih prava i autonomije. Pod uticajem „Mlade Italije" stvara se pokret „Mlada Poljska", čije se vođe okupljaju u emigraciji, mahom u Parizu, gde razvijaju svoju političko -propagandnu, naučnu (Mickijević) i umetničku (Šopen) delatnost. Sledeći veliki ustanak polj. naroda protiv ruske vlasti izbio je u tim krajevima 1863. god. Ustanici su u početku imali nekih uspeha i obrazovali privremenu vladu. Ovog puta privremena vlada je pozvala i seljake u borbu, obećavši im zemlju. Međutim, seljaci se nisu ni ovog puta masovno odazvali jer im je ruska vlada već delila zemlju polj. plemića. Tako su polj. seljaci bolje prošli od ruskih, koji su dobili malo zemlje. Sve ovo je doorinelo da ovaj ustanak bude ugušen 1864. god. Gušenjem ovog ustanka Rusija je potvrdila svoj rđav renome najreakcionarnije evropske sile, kao što je ona kompromitovala i one koji su je u tome podržavali (Napoleon III). POMBAL, Sebastijan (Pombal, Sebastiao Jose de Carvalho e Mello, 1699-1782). portugalski državnik, 25. godina prvi ministar, jedan od naiistaknutiiih nosile.ca racionalizma i prosvećenog apsolutizma. U privredi je sprovodio merkantilističke ideje. Prognao je jezuite iz Portugala (1756), obnovio Lisabon
POMORSKA BITKA porušen u zemljotresu 1755. i reformisao univerzitet. Povukao se s vlasti pod pritiskom plemičke opozicije. POMORSKA BITKA 1588. GOD. zv. „PORAZ NEPOBEDIVE ARMADE", Španski kralj Filip II iz više razloga je bio rešen da se obračuna sa Engleskom: kraljica J elisa veta, koja je odbila njegove bračne ponude, pomagala je pobunjenike u Nizozemskoj i hugenote u Francuskoj; pogubila je Mariju I Stjuart, koja je bila jedan od nosilaca katol. uticaja u Engleskoj i Škotskoj; engl. pomorci, osobito Reli (Rayleigh) i Drejk (Drake) presecali su svojim gusarskim akcijama puteve kolonijalne ekspanzije Španije. U maju 1588. god. koncentrisala se u Lisabonu flota od oko 150 jedinica. Nazivali su je Velikom ili Nepobedivom armadom zbog njene dominacije na Atlantskom okeanu i na Sredozemnom moru, a naročito zbog njene pobede, u zajednici s mletačkim, papskim i malteškim brodovima, u bici kod Lepanta 1571. god. (v.). Ali to su većim delom bili veliki i tromi brodovi iz Sredozemlja (među njima je bilo i nekoliko dubrovačkih brodova). Englezi su imali samo 34 ratna broda, koje su pojačali naoružanim trgovačkim brodovima, ali za razliku od španskih, to su bili manji, okretniji i brži brodovi, prilagođeni nemirnim vodama Atlantika, Špan. armada je uplovila u Lamanš 19. jula. Bitka je trajala 10 dana. Engl. flota je vršila iznenadne napade, koristila svoju bolju artiljerijsku opremu, pretvarala špan. brodove u buktinje, vršila smele napade i u oluji od koje je stradala 35 špan. brodova. Odlučujuća bitka odigrala se kod Gravelina 29. jula. Od špan. armade nije ostala ni polovina. Englezi su nastavili da je progone sve do luke Kardiza, koju su razorili zajedno sa ukotvljenim brodovima. Ovaj rat je značio slom špan. prevlasti na morima. POMORSKA BITKA KOD ABUKIRA, održana 1. ovg. 1798. god. u toku Napoleonovog pohoda na Egipat (v.) između engl. flote. pod komandom admirala Nelsona (v.), i franc. eskadre, pod komandom admirala Brijesa, koja je dopratila Napoleonovu vojsku u Egipat i usidrila se u Abukirskom zalivu. Uhvaćena u unakrsnu vatru, franc. eskadra je od 17 izgubila 13 brodova i oko 6 000 ljudi; poginuo je i admiral Brijes. Iako i sam ranjen, Nelson je ovom pobedom obezbedio Englezima prevlast na Sredozemnom moru. POMORSKA BITKA KOD CUŠIME, održana 27. maja 1905. za vreme rusko-japanskog rata (v.). Posle pada Port
POMORSKA BITKA
POMPEJ GNEJ
528
Artura (v.) i uništenja ruske flote na Tihom okeanu, Rusija je uputila na Daleki istok svoju baltičku flotu, pod komandom odmirala Roždestvenskog. Ova eskadra stigla je u Cušimski tesnac posle putovanja oko zap. Evrope i Afrike koje je trajalo 8 meseci. U bici je sa obe strane učestvovalo po 12 ratnih brodova s nešto razarača i manjih jedinica. Bitka je završena potpunim porazom ruske flote. Admiral Roždestvenski je teško ranjen, a herojski otpor adm. broda „Suvorov" spada u najveće podvige pomorske istorije. POMORSKA BITKA KOD CESME, održana 5-7 jula 1770. za vreme rusko-turskog rata od 1768-1774. Zbog nezadovoljavajućih uspeha u kopnenim operacijama, carica Katarina II odlučila je da pod komandom admirala A. Orlova (v.) pošalje ruske brodove u Sredozemno more. Uz pomoć Danske i Engleske ruski brodovi su bili u stanju da naprave ovaj put iz Baltika. Bitka se odigrala u zalivu Cesme na maloazijskoj obali, nedaleko od Smirne, i u njoj je učestvovalo oko dvadeset većih i manjih brodova na ruskoj strani i oko trideset brodova na turskoj strani. Bitka se završila potpunim uništenjem turske flote. POMORSKA BITKA KOD LEPANTA, v. Lepantska bitka. POMORSKA BITKA KOD NAVARINA, održana u Egejskoj m. 20. okt. 1827. god. u neposrednoj blizini grč. gr. Pilosa, koji se na ital. jez. zvao Navarino,pa je po tome ova bitka i dobila svoje ime. Na jednoj strani nalazile su se engl., franc. i rus. flota a na suprotnoj turska. Do sukoba je došlo zbog toga što su se 3 velike sile, obavezale da će Grčkoj obezbediti autonomi.iu pod sultanovom vrhovnom vlašću (Londonskim ugovorom od 6. jula 1827). Međutim, Turska je odbacila posredovanje ovih država i odbila da potpiše primirje sa Grčkom. Udružena saveznička flota stupila je nosle toga u dejstvo i u ovoj pomorskoj bici nanela strahovit poraz tur. floti. Na taj način su saveznici ovom pobedom nad Turskom u velikoj meri uticali na ishod borbe koju su Grci vodili za svoiu nezavisnost. POMORSKA BITKA KOD TRAFALGARA, v. Trafalgarska bitka. POMORSKA BITKA KOD VISA između ital. i austr. flote vođena 20. jula 1866. god. u okviru rata između Austrije i Italije, s jedne, i Pruske, s druge strane. Bitka predstavlja pokušaj Italije da zagospodari Jadranskim morem. 34 ital. i 27 austr. brodova sudarilo se u bliskoj borbi artiljerijskim oruđem. Ital. flota izgubila je znatan deo brodova i bila prisiljena da se povuče u Ankonu. Posle poraza, Italija
je odustala od namere da zauzme Vis i zagospodari Jadranskim morem. POMORSKI RATOVI ENGLESKE I HOLANDIJE, 1652-1674. Pomorskoj i trgovačkoj prevlasti Holandije u XVII v. prva se suprotstavila Engleska za vreme O. Kromvela (Cromwell) izdavanjem navigacionog akta 1651. god. (v.), zbog čega je 1562. god. došlo do prvog englesko-holandskog rata, obeleženog vođenjem velikih pomorskih bitaka: u bitki kod Plimuta (1652) slavni holandski admiral De Rojter porazio je engl. eskadru od 40 brodova; u bici kod Kentiš-Noka iste god. holand. armada, pod komandom admirala De Vita, bila je prisiljena da se povuče, ali su Englezi oklevali da izvojuju pobedu; u bici kod Seveningena (1653) došlo je do najžešćeg okršaja u kojem je na obe strane potopljeno oko 20 brodova i nastradalo oko 10 000 ljudi. U drugom englesko-holandskom ratu, koji je počeo 1665, došlo je do velike pomorske između Denkerka i Daunsa 11-14. juna 1666. god. Engl. armadom od 81 broda komandovao je admiral Monk, a holand. flotom od 96 brodova DE Rojter. Na holand. strani borilo se i 20 franc. brodova. Bitka se završila engl. porazom. U trećem englesko-holandskom ratu (1671-1674), u ko-
bitke
jem se Holandija borila protiv udruženih engl. i franc. snaga. admiral Rojter je konačno stekao slavu jednog od najvećih pomor. stratega svih vremena, jer je onemogućio invaziju Holandije iznenadnim prodorom u ušće Temze i napadom na neprijateljsku flotu usidrenu u Sautvoltskom zalivu. POMPADUR, Zan-Antoanet Poason, markiza de (Pompadour, Jeanne-Antoinette Poisson, marquise de, 1721-1764), ljubimica Luja XV. Vršila je jak uticaj na kralja i često određivala ministre. Na njeno zauzimanje, Francuska je ušla u sedmogodišnji rat (1756-1763) kao saveznik Austrije. štitila je enciklopediste i osnovala manufakturu u Sevru. POMPEJ GNEJ, rim. vojskovođa i političar (106. pre n. e. 48. pre n. e.). Istakao se već kao mladić na Sulinoj strani, postigavši značajne pobede nad Sulinim protivnikom Marijem u Africi. Zbog ovih zapaženih uspeha Sula mu je dodelio naziv Magnus. Pet godina je ratovao u Španiji protiv Marijevih pristalica (77. pre n. e. - 72. god. pre n. e.). Prilikom svog povratka u Rim potukao je jedan odred Spartakovih pristalica 71. god. pre n. e. Dobio je zatim diktatorska ovlašćenja 67. god. pre n. e. da bi uništio gusare na Mediteranu. Pošto je sa uspehom izvršio ovaj zadatak sledeće godine je postao vrhovni komandant rim. vojske u ratu
POMPEJI
529
protiv pontskog kralja Mitridata. To ga je odvelo na Istok, gde je potukao Mitridata i u osvojenim oblastima prednje Azije organizovao rim. vlast. Sa Istoka vratio se kao proslavljeni pobedilac 62. god. pre n. e. Nobili su se uplašili da Pompej ne prigrabi u Rimu svu vlast u svoje ruke. To je bio jedan od razloga što senat nije priznao stanje koje je on stvorio na Istoku velikim osvajanjima. Pošto je izgubio saveznika, među onima koji su ga dotle svesrdno pomagali, morao je tražiti se1radnike na drugoj strani. Našao ih je brže nego što se i sam nadao u Krasu i Cezaru. Kras je bio jedan od najbogatijih Rimljana, dok je Cezar bio vrlo sposoban i obrazovan a uz to je vodio poreklo iz ugledne patricijske porodice. Pošto nije imao novca ni vojske rado se udružio sa Pompejem. Međutim, nijedan od njih nije imao hrabrosti da preuzme diktatorsku vlast. Zbog toga su oni tajno sklopili savez. tzv. Prvi trijumvirat 60. god. pre n. e. u nameri da dođu do vlasti. U ovom savezu Pompej je video svoju šansu da postane gospodar u Rimu. Sreća mu se osmehnula već sledeće godine (59) kada je Cezar izabran za konzula i kada je pod njegovim pritiskom senat potvrdio sve Pompejeve mere na Istoku, sa kojima se pre 3 god. nije složio. Međutim, u Cezaru je Pompej imao, u stvari, najveću prepreku za ostvarenje svojih planova. Uskopo to se pokazalo tačnim. Pošto je stvorio u Galiji jaku vojsku Cezar je pomišljao na sprovođenje svoje diktature, ali mu je u tome smetao Pompej. To je neizbežno vodilo sukobu između dvojice ambicioznih državnika. U međuvremenu Pompej je stao na stranu senata i postepeno vršio nad njim sve veći uticaj. Kada se Cezar 49. god. pre n. e. vratio iz Galije u Italiju senat mu je, pod snažnim uticajem Pompeja, naredio da raspusti svoju vojsku. To je bila prva pobeda Pompeja nad svojim protivnikom. Međutim, uskoro se Cezar odlučio da kpene sa vojskom na Rim, što je prisililo Pompeja da sa velikim brojem senatora pobegne na Balkanske poluostrvo. Tako je počeo građanski rat koji je trajao od 49. pre n. e. do 45. god. pre n. e., u stvari sukob između Pompeja i Cezara. Bežeći pred jačim protivnikom Pompej je stigao u Grčku i u Tesaliji konsolidovao svoje snage. Kod mesta Farsale došlo je 48. god. pre n. e. do sukoba dveju vojski u kojoj je Pompej pretrpeo poraz. Spas je našao u bekstvu, koje ga je odvelo u Egipat, gde su ga ubili po nalogu tamošnjeg kralja.
POP-JOVICINA BUNA POMPEJI, ant. gr. u podnožju Vezuva u juž. Italiji. Već u VI v. pre n. e. bio je centar italskog plemena Oska, koje su savladali Samićani i stvorili u ovom gr. svoj centar. Doživeo je zemljqtres 63. god. ali je ponovo izgrađen. Međutim, 79. god. erupcijom vulkana Vezuva. gr. je bio zatrpan debelim slojem pepela i kamenja. Tada je u njemu stradalo oko 20 000 stanovnika. Sredinom XVIII v. otpočela su arheološka iskopavanja koja do danas nisu završena. Dosad je otkopano oko 3/5 gr. koji je bio okružen zidovima i kulama. Prilikom ovih sistematskih otkopavanja otkrivena su 2 prostrana trga sa svim zgradama, hramovima i bazilikama, kao što je bilo pre katastrofe. Otkopane su, takođe, čitave gr. četvrti sa poploča nim ulicama i stambenim zgradama. Među brojnim privatnim kućama otkrivene su mnoge vrlo raskošne i bogate sa ukrašenim zidnim slikama, skulpturama i mozaicima. Ovaj gr. se s pravom ubraja među najčuvenija arheološka nalazišta jer svojim jedinstvenim bogatstvom nalaza daje najverniju sliku o životu i kulturi rim. sveta u vremenu između II v. pre n. e. i kraja I v. n. c. kada je došlo do velike katastrofe. I'ONT, u ant. doba naziv za znatan deo juž. priobalnog pojasa Crnog m. u kome je već u VI v. pre n. e. bilo nekoliko grč. kolonija. Na ovoj teritoriji stvorena je oko 280. god. pre n. e. pontska država za vreme vladavine Mitridata I. Njegovi potomci proširili su svoju vlast na mnoga susedna područ ja i grč. gradove na Crnom moru. Zbog ovih osvajanja došli su u sukob sa Rimom koji je protiv Fonta organizovao 3 ratna pohoda, tzv. mitridatska rata (88. god pre n. e. - 64. god. pre n. e.). Rimskom vojskovođi Krasu pošlo je za rukom da pobedi pontskog kralja Mitridata VI i da od pontske države stvori rim. provinciju. Poslednje ostatke ove drž. u kojima je vladao Mitridatov sin Farnak Rimljani su osvojili 47. god. pre n. e. PON.JATOVSKI Stanislav II Avgust (Poniatowski, Stanisraw II Augustus, 1732-1798, vladao 1764-1795), poljski kralj. Iako je došao na vlast podrškom carice Katarine II, za njegove vladavine izvršena je konačna deoba Poljske između Rusije, Pruske i Austrije. POP-JOVIČINA BUNA, pobuna bos. seljaka protiv tur. vlasti u okolini Dervente 1834. Buna je dobila naziv po jednom od glavnih organizatora popu Jovici Iliću. Zbog preterane eksploatacije seljaka od strane aga i begova, ustala je oko 500-600 seljaka. Posle početnog uspeha kod sela Potočana, se-
POPOVIC
530
ljake su porazile Jace snage begova iz banjalučkog i derventskog kraja. POPOVIC AGA, v. SKOJ. POPOVIĆ, Dušan (1884-1918), novinar, socijal. borac i političar. Uz Tucovićn, jedan od najistaknutijih boraca modernog radničkog pokreta u Srbiji. Saradnik je i urednik „Radničkih novina" i istaknuti ideolog srp. socijaldemokratske stranke. Igrao je vidnu ulogu u rukovodstvu stranke od 1908. do 1914. Za vreme 1. svetskog rata boravio je u emigraciji i bio je na čelu borbe protiv oportunista i tzv. socijal-patriota. Svojom revolucionarnom delatnošću znatno je doprineo budućoj revolucionarnoj orijentaciji srp. radničkog pokreta i pojavi KP Jugoslavije. POPOVIC, Koča, polit. i drž. (Beograd 14. mart. 1908-). - Po završetku gimnazije u Beogradu odlazi na studije filozofije u Francusku, gde ostaje do 1932. Veoma rano pristupa naprednom pokretu i 1933. postaje član KPJ. Zbog svoje aktivnosti biva često hapšen i proganjan, a 1937. odlazi u španiju i učestvuje u građan skom ratu. Počet kom marta 1939. prelazi u Francusku, gde biva zatvoren u logor da se krajem godine vrati u Jugoslaviju. Kada je počeo ustanak u Srbiji postaje komandant Kosmajsko-posavskog partiKo~a PopOVić zanskog odreda, a formiranjem 1. proleterske brigade njen prvi komandant. U toku oslobodilačkog rata nalazi se na najvišim vojnim funkcijama a u operacijama za oslobođenje Jugoslavije i na dužnosti komandanta Druge armije. Po oslobođenju zemlje do 1953. bio je načelnik Generalštaba JNA. Od te godine postaje drž. _sekretar za inostrane· poslove- i član Saveznog izvršnog veća. Za svoje izvanredne zasluge odlikovan je Ordenom narodnog heroja i velikim brojem visokih domaćih i stranih odlikovanja. Danas se nalazi na dužnosti člana CK SKJ i člana Saveta federacije. POPOVIC, Miladin, revolucionar i polit. radnik, Lopate kod Lijeve Rijeke, Titograd 23. okt. 1910 Priština 13. mart 1945. - Kao student prava od 1932. učestvuje u naprednom studentskom pokretu na Beogradskom univerzitetu, kad je postao član KPJ. Pri pokušaju da ode kao dobrovoljac u Spaniju 1937. uhvaćen na granici i sproveden u Beograd. Posle 7 meseci provedenih u zatvoru, već teško bolestan od tuberkuloze, pušten je i pro-
PORTSMUTSKI MIR
teran u Peć. Iste godine postao je polit. sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju. Godine 1940. ponovo uhapšen i posle 3 meseca pušten zbog pogoršanja bolesti. Kao delegat partijskih organizacija Kosova i Metohije učestvuje 1940. na V zemaljskoj konferenciji KPJ. Po okupaciji Jugoslavije 1941. uhapšen i interniran u logor Pećini, kod Elbasana u Albaniji. Uspevši da se oslobodi, po odluci CK KPJ ostaje u Albaniji kao instruktor. Na njegovu inicijativu formiran je u sept. 1942. Glavni NOO Albanije, Glavni štab NOV Albanije, a zatim i Antifašistička veće i Nacionalni komitet Albanije. Kao sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju mučki ubijen od jednog baliste. POPULARI, stranka u ant. Rimu koja je istupala u odbranu seoskog i gr. plebsa. Cilj joj je bio da se poboljša život najširih slojeva rim. stanovništva. Odlučnu borbu poveli su njeni predstavnici krajem II v. pre n. e. protiv suprotne stranke optimata radi sprovođenja agrarne reforme i dodeljivanja siromašnim građanima rim. drž. okupirane državne zemlje - ager publicus. Sprovođenje ove reforme pretvorilo -se u masovni pokret koji je bezemljašima doneo velike koristi. To je bila prva pobeda P. u borbi protiv optimata. Nastavljajući dalje svoju delatnost stranka je u svakoj prilici istupala kao zaštitnik rim. plebsa. PORT ARTUR (danas kineska ratna luka Lu Shun). U japansko-kineskom ratu 1894. god. zauzeli su ga .Japanci, ali su ga morali vratiti Kini pod pritiskom velikih sila. God. 1898. uzela ga je Rusija u 99-godišnji zakup od Kine i tu izgradila snažnu vojno-pomorsku bazu, što je bio jedan od uzroka rusko-japanskog rata 1904~ 1905. (v.). Japanske snage započele su opsadu grada u julu 1904. i pretrpivši ogromne gubitke od oko 100 000 ljudi zauzele ga 2. jan. 1905. god. Mirovnim ugovorom u Portsmutu (1905) Port Artur je pripao Japanu. PORTSMUTSKI MIR, ugovor potpisan 5. sept. 1905. god. između Rusije i Japana, posredstvom SAD, kojim je završen rusko-japanski rat (v.). Carska vlada ustupila je Japanu južnu Mandžuriju (Liaotunško poluostrvo), kao interesnu sferu i predala mu južni krak mandžurijske železnice. Japanski zahtev za ustupanje južnog Sahalina i plaćanje ratne odštete doveo je do intervencije Teodora Ruzvelta. Rusija je odbila da plati odštetu, ali se saglasila da ustupi južni deo Sahalina; Japanu je priznat „stalni interes" u Koreji.
PORTUGALIJA
531
PORTUGALIJA (Terra Portucalis), to ime se javlja tek u XI v„ i u početku se odnosi samo na područje sev. Portugalije. Keltsko-iberska plemena predstavljaju najranije poznato stanovnii'tvo Portugalije. Do 2. punskog rata, južni deo današnje P. nalazio se u vlasti Kartaginjana. U I v. n. e„ pošto su slomili otpor Luzitanaca, Rimljani su osnovali provinciju Luzintaniju. U V v. rimska vlast pada pred najezdom Vandala, Vizigota, Sveva i Alana. God. 585. celo Pirinejsko poluostrvo ulazi u sastav Vizigotskog kraljevstva. Početkom VIII v. doći će do arapske najezde, a 756. P. će ući u sastav Kordovskog emirata. U XI v. započinje proces postepene emancipacije Portugalije. God. 1139. Alfonso Henrikes, sin burbonskog vojvode Henrika, izvojevao je značajnu pobedu nad Mavrima i proglasio se za kralja, a 1147. je uz pomoć krstaške vojske zauzeo Lisabon. Kralj Alfons III je sredinom XIII veka zavrs10 proterivanje Mavara, dok će njegov sin Dinis (1279-1325) znatno doprineti razvitku zemlje unapređu jući trgovinu i poljoprivredu, podstičući porast gradova, ukidajući svetovnu vlast crkve i radeći na kulturnom razvitku. Portugalija doživljava najveći uspon za vreme dinastije Aviz (1385-1580), koju je, nakon izumiranja burbonske dinastije, osnovao J ovan I (1385-1433): on je izvršio znatne reforme u uređenju zemlje dajući šire prerogative kortesima, predstavničkom telu staleža. Pod vodstvom njegovog sina Henrika Moreplovca (v.), portugal. pomorci počinju ispitivanje zap. obale Afrike i osvajaju Maderu, Azorska i Kanarska ostrva. Portugalija postaje velika kolonijalna sila za kralja Manuela I (1495-1521; v.). Sporazumom
u
Tordesiijasu
1494.
god„
postignutim posredstvom pape Aleksandra VI, razdeljene su interesne sfEore portugal. i špan. kolonijalnih istraživanja i zaposedanja; portugal. inter. sfera postalo je područje istočno od meridijana koji prolazi Kapverdskim ostrvima. God. 1498. Vasko da Gama se iskrcao u Kalikutu (Indija), a 1501. god. Kabrai je otkrio obale Brazila, koji će do početka XIX v. ostati u portugal. posedu. Portugalsko kolonijalno carstvo na Istoku, u Indiji i današnjoj Indoneziji, osnivaće Almeida i, naročito, Albukerk (v.), sa središtem u Goi, u Indiji. Tokom XVI v. Lisabon postaje centar evrop. trgovine začinima. Međutim, na Istoku, portugal. kolonijalno carstvo nije se moglo održati, jer je bilo zasnovano isključivo na faktorijama, trgovačkim i vojnim uporištima, a ne na široj kolonizaciji, tako da od kraja XVI v.
POSEJDON portugal. poz1c1Je u tom delu sveta preuzimaju Holanđani i, kasnije, Englezi. Pored toga, pošto je 1580. god. izumrla dinastija Aviz, P. je bila ol~u pirala vojska špan. kralja Filipa II. Ostavši pod špan. vlašću do 1640. god„ kad se oslobodila ustankom i kad je za kralja proglašen vojvoda od Bragance kao Javan IV, P. je izgubila gotovo sve svoje posede, i tek joj je posle toga pošlo za rukom da povrati Brazil, Mozambik, Gou, Makao, Maderu i Azorska ostrva. Po Metuensko-lisabonskom ugovoru (1703), oslabljena P. došla je u ekonomsku i političku zavisnost od Engleske. Znatan uspon doživela je za vreme Josifa I (17501777), kad njegov prvi ministar Pombal (v.) zavodi sistem prosvećenog apsolutizma, sprovodi niz naprednih reformi, proteruje jezuite i obnavlja Lisabon, potpuno razoren u zemljotresu 1755. god. Za vreme Napoleonovih ratova, P. su okupirali Francuzi, svrgnuli dinastiju, a zatim je došlo do narodnog ustanka i engl. intervencije pod vodstvom Velingtona (Welington, 1807-1814). U nizu liberalnih pokreta protiv režima Sv. alijanse, god. 1820. izbila je revolucija i u Portugaliji. Kralj Javan VI dao je privremeno ustav, ali je već sledeće godine intervencijom Sv. alijanse povraćeno ranije stanje. God. 1822. od P. se otcepio Brazil i proglasio nezavisnost, na čelu sa carem Pedrom I, sinom portugal. kralja Jovana VI. God. 18::!2-1834. u P. se vodio građanski rat izazvan dinastičkim sukobima, posle čega je na presto došla kraljeva kći Marija, koja se udala za Ferdinanda Saksen-Koburga. Dalji put P. obeležen je, s jedne strane, liberalnim pobunama (1836, kad je priznat ustav iz 1821) i narodnim ustancima (18461847, ustanak Marije de la Fonte), a, s druge strane, generalskim pučevima i vojnim diktaturama. Na porast republ. pokreta, kralj Karlos I (18891908) odgovorio je zavođenjem terora prema opoziciji i završio kao žriva atentata. God. 1910. dinastija Braganca-Koburg prisiljena je da abdicira. Portugalija je proglašena republikom. U 1. svet. ratu P. je od 1916. uče stvovala na strani Antante. Posle niza narod. pobuna, radn. štrajkova, vojnih pučeva i smenjivanja vlada, položaj šefa vlade preuzeo je 1932. god. Olivier Salaznr. On ukida sve demokrat. slobode i za vreme 2. svet. rata pretvara zemlju u jednu od fašist. baza, iako P. formalno ne ulazi u rat. Posle rata, fašist. teror se pojačava. Od 1949. god. P. je član NATO. POSEJDON, u mitologiji ant. Grka bog mora, brat Zevsov. Sve pojave na moru dolaze od njega. Prema verovanju
PORTU GALIJA
531
PORTUGALIJA (Terra Portucalis), to ime se javlja tek u XI v., i u početku se odnosi samo na područje sev. Portugalije. Keltsko-iberska plemena predstavljaju najranije poznato stanovništvo Portugalije. Do 2. punskog rata, južni deo današnje P. nalazio se u vlasti Kartaginjana. U I v. n. e., pošto su slomili otpor Luzitanaca, Rimljani su osnovali provinciju Luzintaniju. U V v. rimska vlast pada pred najezdom Vandala, Vizigota, Sveva i Alana. God. 585. celo Pirinejsko poluostrvo ulazi u sastav Vizigotskog kraljevstva. Početkom VIII v. doći će do arapske najezde, a 756. P. će ući u sastav Kordovskog emirata. U XI v. započinje proces postepene emancipacije Portugalije. God. 1139. ALfonso Henrikes, sin burbonskog vojvode Henrika, izvojevao je značajnu pobedu nad Mavrima i proglasio se za kralja, a 1147. je uz pomoć krstaške vojske zauzeo Lisabon. Kralj Alfons III je sredinom XIII veka završio proterivanje Mavara, dok će njegov sin Dinis (1279-1325) znatno doprineti razvitku zemlje unapređu jući trgovinu i poljoprivredu, podstičući porast gradova, ukidajući svetovnu vlast crkve i radeći na kulturnom razvitku. Portugalija doživljava najveći uspon za vreme dinastije Aviz (1385-1580), koju je, nakon izumiranja burbonske dinastije, osnovao Jovan I (1385-1433): on je izvršio znatne reforme u uređenju zemlje dajući šire prerogative kortesima, predstavničkom te1u staleža. Pod vodstvom njegovog sina Henrika Moreplovca (v.), portugal. pomorci počinju ispitivanje zap. obale Afrike i osvajaju Maderu, Azorska i Kanarska ostrva. Portugalija postaje velika kolonijalna sila za kralja Manueia I (1495-1521; v.). Sporazumom
u
Tordesiljasu
1494.
god.,
postignutim posredstvom pape Aleksandra VI, razdeljene su interesne sfere portugal. i špan. kolonijalnih istraživanja i zaposedanja; portugal. inter. sfera postalo je područje istočno od meridijana koji prolazi Kapverdskim ostrvima. God. 1498. Vasko da Gama se iskrcao u Kalikutu (Indija), a 1501. god. KabraI je otkrio obale Brazila, koji će do početka XIX v. ostati u portugal. posedu. Portugalsko kolonijalno carstvo na Istoku, u Indiji i današnjoj Indoneziji, osnivaće Aimeida i, naročito, Aibukerk (v.), sa središtem u Goi, u Indiji. Tokom XVI v. Lisabon postaje centar evrop. trgovine začinima. Međutim, na Istoku, portugal. kolonijalno carstvo nije se moglo održati, jer je bilo zasnovana isključivo na faktorijama, trgovačkim i vojnim uporištima, a ne na široj kolonizaciji, tako da od kraja XVI v.
POSEJDON portugal. poz1c1Je u tom delu sveta preuzimaju Holanđani i, kasnije, Englezi. Pored toga, pošto je 1580. god. izumrla dinasti.ja Aviz, P. je bila okupirala vojska špan. kralja Filipa II. Ostavši pod špan. vlašću do 1640. god„ kad se oslobodila ustankom i kad je za kralja proglašen vojvoda od Bragance kao Jovan IV, P. je izgubila gotovo sve svoje posede, i tek joj je posle toga pošlo za rukom da povrati Brazil, Mozambik, Gou, Makao, Maderu i Azorska ostrva. Po Metuensko-1isabonskom ugovoru (1703), oslabljena P. došla je u ekonomsku i političku zavisnost od Engleske. Znatan uspon doživela je za vreme Josifa I (17501777), kad njegov prvi ministar PombaI (v.) zavodi sistem prosvećenog apsolutizma, sprovodi niz naprednih reformi, proteruje jezuite i obnavlja Lisabon, potpuno razoren u zemljotresu 1755. god. Za vreme Napoleonovih ratova, P. su okupirali Francuzi, svrgnuli dinastiju, a zatim je došlo do narodnog ustanka i engl. intervencije pod vodstvom Veiingtona (Welington, 1807-1814). U nizu liberalnih pokreta protiv režima Sv. alijanse, god. 1820. izbila je revolucija i u Portugaliji. Kralj Javan VI dao je privremeno ustav, ali je već sledeće godine intervencijom Sv. alijanse povraćeno ranije stanje. God. 1822. od P. se otcepio Brazil i proglasio nezavisnost, na čelu sa carem Pedrom I, sinom portugal. kralja Jovana VI. God. 1832-1834. u P. se vodio građanski rat izazvan dinastičkim sukobima, posle čega je na presto došla kraljeva kći Marija, koja se udala za Ferdinanda Saksen-Koburga. Dalji put P. obeležen je, s jedne strane, liberalnim pobunama (1836, kad je priznat ustav iz 1821) i narodnim ustancima (18461847, ustanak Marije de la Fonte), a, s druge strane, generalskim pučevima i vojnim diktaturama. Na porast republ. pokreta, kralj Karlos I (18891908) odgovorio je zavođenjem terora prema opoziciji i završio kao žrtva atentata. God. 1910. dinastija Braganca-Koburg prisiljena je da abdicira. Portugalija je proglašena republikom. U 1. svet. ratu P. je od 1916. uče stvovala na strani Antante. Posle niza narod. pobuna, radn. štrajkova, vojnih pučeva i smenjivanja vlada, položaj šefa vlade preuzeo je 1932. god. Olivier Salazar. On ukida sve demokrat. slobode i za vreme 2. svet. rata pretvara zemlju u jednu od fašist. baza, iako P. formalno ne ulazi u rat. Posle rata, fašist. teror se pojačava. Od 1949. god. P. je član NATO. POSEJDON, u mitologiji ant. Grka bog mora, brat Zevsov. Sve pojave na moru dolaze od njega. Prema verovanju
POSIBILISTI
532
starih Grka on je slao buru. i jedini · mogao da ukroti razbesnele talase. :stan se naiazio na dnu mora u zlatnoj palati. Kad se svojim besnim konjima proveze preko mora utišaju se talasi. Prikazivan je uvek sa trozubim štapom u ruci. Kada njime udari u more podignu se ogromni talasi koji uništavaju brodove, plave zemlju, lome stene i ruše gradove. Simboli su mu bili, pored trozupca, konj kojim se označavalo penušanje morskih talasa i delfin, znak mirnog, pitomog mora. Rimljani su ga uveli u svoju hijerarhiju bogova i slavili ga kao Neptuna. POSIBILISTI, predstavnici reformističke i oportunističke struje u franc. socijal. pokretu. Pod vodstvom P. Brusa i B. Malona 1882. god. odvojili su se od Franc. radničke socijalističke partije i osnovali Posebnu organizaciju na osnovu programa o oslobođenju radnika pomoću reformi u okvirima kapitalističkog društva, s tim da se radnički zahtevi ograniče na ono što je moguće (franc. possible) ostvariti. Posibilističke stavove kritikovali su
mu
Marks, Engels i
Z. Ged.
Grigorij Aleksandrovič (1739-1791), rus. knez, ljubimac Katarine II. Raspolagao je velikom vlašću i ogromnim uticajem kao vrhovni vojni komandant i prvi ministar. Rukovodio je rus. istočnom politikom i uveo Rusiju u savez sa Austrijom, koji je imao za cilj podelu Turske i tako doveo do rata u kojem je Rusija konačno osvojila Krim (17871792). Podigao je luke Sevastopolj 1 Herson i izgradio rusku crnomorsku flotu. - Po njemu: Potemkinova sela koja je on na brzinu izgradio u Ukrajini, duž puta kojim je imala proći carica, da bi je uverio u efikasnost kolonizacije te zemlje. POTHVAT 25, plan nem. Vrhovne komande napada na Jugoslaviju. Posle događaja od 27. marta, Nemačka je ne čekajući nikakve izjave nove vlade otpočela sa pripremama da vojnim putem slomi Jugoslaviju. Događaji u Jugoslaviji su poremetili planove Nemačke a posebno napada na SSSR (Barbarosa). Po naredbi A. Hitlera napad na Jugoslaviju trebalo je izvršiti sa zajedničkom operacijom napada na Grčku (Marita). Sa preko 50 kompletnih divizija, više hiljada aviona i tenkova, na teritoriji Jugoslavije, po tom planu, trebalo je prodreti koncentričnim napadom sa područja Rijeke, Graca, zatim Sofije u pravcu Beograda. Pre zvanične objave rata imalo se izvršiti bombardovanje, pre svega, Beograda. U ranim jutarnjim časovi ma 6. apr. 1941. Beograd je bio bombardovan i pored toga što je bio proglašen „otvorenim gradom". Tek posle
POTEMKIN,
POTSDAMSKA KONFERENCIJA . ovoga sledila je i .zvanična objava rata a samim tim i sprovođenje ·U život Pothvata 25. POTSDAMSKA KONFERENCIJA, održana je posle konačnog vojnog sloma fašističke nemačke od 17. jula do 2. avg. 1945. u Potsdamu nedaleko od Berlina. - U prisustvu šefova vlada SSSR, SAD i Vel. Britanije, vođeni su razgovori o pitanjima Nemačke i o nekim dr. pitanjima, te na kraju izdato „Saopštenje o Berlinskoj konferenciji 3 države" potpisanog od H. Trumana, J. Staljina i K. Atlija. Osnovni principi stava prema pobeđenoj Nemačkoj bili su usvojeni na konferenciji u Jalti. Tom Prilikom šefovi 3 države su izjavili: „Da je njihov cilj uništenje nemačkog militarizma i nacizma i stvaranje garancija da Nemačka nikad više neće biti u mogućnosti da naruši mir celog sveta". Navedeni ciljevi su konkretizovani na konferenciji u Potsdamu u 4 tačke: 1. potpuno razoružanje i demilitarizacija Nemačke i likvidacija celokupne nemačke industrije koja može biti korišćena za vojnu proizvodnju; 2. da se nemački narod ubedi da je pretrpeo potpuni vojni poraz i da ne može da izbegne odgovornost za posledice bezobzirnog vođenja rata; 3. uništenje Nacional-socijalističke partije i njenih filijala i organizacija koje su pod njenom kontrolom, raspuštanje svih nacističkih tvorevina, sprečava nje njihova vaskrsnuća i svake nacističke i militarističke delatnosti ili propagande; 4. pripremiti obnovu nemač kog političkog života na demokratskoj osnovi i miroljubivu saradnju Nemačke u međunarodnom životu. Konferencija je donela odluku o ukidanju nacistič kih zakona i kažnjavanju vojnih zločinaca, i odluku da će vrhovna vlast u Nemačkoj biti Centralni kontrolni savet u koji ulaze komandanti oružanih snaga 4 sile. Nemačka teritorija bila je podeljena na 4 okupacione zone. Nemačkoj nije omogućeno formiranje centralne vlade dok se konačno njeno pitanje ne reši. Radi uništenja vojnog potencijala bilo je odlučeno da treba zabraniti i sprečiti proizvodnju naoružanja i vojnog materijala, svih tipova aviona i brodova. Ostale oblasti proizvodnje stavljene su pod strogu kontrolu i ograničenje na bazi mirnodopske industrije, koja je trebalo da obezbedi srednji životni standard na nivou evrop. zemalja. Najvažniji proizvodni kapaciteti trebalo je da budu izvezeni ili na licu mesta uništeni. Saveznici su doneli i odluku o likvidaciji svih monopolskih udruženja u Nemačkoj. Nemačka je bila obavezna da nadoknadi u maksimalno mogućoj meri štete koje je počinila u ratu, reparaci-
533
POVELJA
POVELJA OUN
- - - Gral7ice Nemečk /'.9đ8. Sai-ezn;i;,fe okupacionezone u M"?'AlQt9':·
11 I I I 11 SSSR-o
Podela
Nemačke
je su se imale realizovati u 3 oblika: izvozom postrojenja, godišnjim robnim dostavama iz tekuće proizvodnje i korišćenje nem. radne snage. Konferencija je formirala Savet ministara inostranih poslova Francuske, SSSR, SAD, Vel. Britanije i Kine, koji je dobio zadatak da pripremi mirovne ugovore sa Italijom, Rumunijom, Bugarskom, Mađarskom i Finskom i da predloge za rešenj~ nerešenih teritorijalnih pitanja u Evropi. - Konferencija je raspravljala i o problemu Austrije, sudbini nem. flote, preseljenju Nemaca iz Cehoslovačke, Poljske i Mađarske. Doneta je i odluka da se španiji ne dopusti prijem u UN. - Značajne odluke u Potsdamu nisu dosledno sprovedene u život zbog zaoštravanja odnosa između velikih sila. Pitanje Nemačke i njene krajnje sudbine ostalo je nerešeno, niti je sa njom zaključen mirovni ugovor, te je potsdamski sporazum 1 dalje na snazi. U međuvremenu stvorene su 2 nem. države, Nemačka Demokratska Republika i Savezna Republika Nemačka. POVELJA, srednjovekovna zvanična isprava, izdata od strane vladara ili vlastelina nekom licu ili ustanovi (npr.
~ Wf!f!:i:i=(~
SA o
&\\\\1
Francuske
VMife Britonj'e
1945. godine
crkvi). Postojalo je nekoliko različitih naziva za ovakvu vrstu isprava, kao: listina, hrisovulja. itd. Po formi povelje su različite (što je zavisilo od formulara na koji se pisar ugledao), a po sadržaju se dele na sudska rešenja, darovnice, administrativne akte, odluke o nekom sporu, itd. U srednjem v. su brojne falsifikovane povelje. Moderne istorijske pomoćne nauke, diplomatika i paleografija, ispituju pisaći materijal, vrste pisma, oblik, pečat, jezik, formular itd. povelja i dokazuju njihovu autentičnost. POVELJA OUN, osnovni instrumenat formiranja Organizacije ujedinjenih nacija, usvojena u San Francisku marta-apr. 1945, a stupila na snagu 24. okt. 1945. - Na dan 24. okt. 1945. Povelju su ratifikovale sve velike sile i većina učesnica na konferenciji u San Francisku. Osnovni zadatak OUN-a bio je održavanje međunarodnog mira i bezbednosti u posleratnom svetu. Na sastanku u Moskvi 1943. prvi put se diskutovalo o stvaranju ove organizacije. Prednacrt same Povelje izrađen je na sastanku vodećih sila antihitlerovske koalicije u jesen 1944. u Dam-
POZDERAC
barton Oksu (Dumbarton Oaks). Povelja je nastala u uslovima završetka 2. svetskog rata i velike sile su po njoj dobile odlučujući položaj. Povelja je garantovala suverenu jednakost drž., samoupravljanje i ravnopravnost naroda, ne pribegavanje sili u međunarod nim odnosima, mirno rešavanje sporova, savesno pridržavanje obaveze iz Povelje, nemešanje Ujedinjenih nacija u unutrašnje poslove država-članica. Osnovni zadatak koji je Povelja postavila je održavanje međunarodnog mira i bezbednosti, bilo sredstvima za mirno rešavanje sporova, bilo prinudnim, kolektivnim merama (vojnim ili nevojnim). Drugi zadatak po P. OUN je razvijanje međunarodne saradnje na ekonom. i soc. polju radi dizanja životnog standarda i pune zaposlenosti. Povelja je sa svoje strane dala i organizacionu šemu OUN (v).
POZDERAC, Nurija, političar i revolucionar (Cazin 15. jan. 1892. - Sutjeska 12. juni 1943). - Završio je učitelj sku školu u Sarajevu 1914. Aktivnije se bavi politikom tek od 1929. Proganjan za vreme 6-januarske diktature. Godine 1935. izabran je za narodnog poslanika u cazinskom srezu na listi opozicije. U oslobodilačkom pokretu učestvuje od 1941. Godine 1942. postao je predsednik NOO u Cazinu, a 26. nov. 1942. na 1. zasedanju A VNOJ-a izabran je za potpredsednika. U petoj neprijateljskoj ofanzivi, kod Vučeva, ranjen je 9. juna 1943. prilikom napada nem. aviona. Tri dana kasnije podlegao je ranama. POZITIVIZAM, naučno-filozofski pravac i metod, za čijeg se osnivača smatra Ogist Kont, (v.), a koji, pre svega, ističe potrebu ispitivanja i utvrđivanja „pozitivnih činjenica" i time se suprotstavlja „apstraktnoj filozofiji" u ime „egzaktne nauke". Kontovi sledbenici posebno su se oslonili na metodološka iskustva i rezultate prirodnih nauka. Pozitivizam je vidno uticao na razvitak istoriografije i sociologije (v. Ten, !polit). POZAREV ACKI MIR, mirovni ugovor Austrije i Mletačke Republike sa Turskom posle rata 1714-1718. Austrija je dobila od Turske Banat, ist. Srem, uzani pojas Bosne uz Savu, sev. Srbiju i Malu Vlašku. Mletačka Republika je izgubila Moreju i poslednja uporišta na Kritu, ali je proširila granice u Dalmaciji do vrhova Dinare i zadržala Imotski sa okolinom. Ovaj mirovni ugovor je najveći uspeh Austrije u njenim ratovima sa Turskom. Austrija je zaključila sa Turskom trgovački ugovor, koji joj je obezbedio znatne prednosti. Dobila je prava slobodnog uvoza robe. Režim kapitulacija proši-
PRAŠKI KOMP AKTATI
534
ren je i na austr. državljane u Turskoj. Požarevački mir označava i kraj mletačke moći na Levantu. Od tada Mletačka Republika ne igra značajnu ulogu u rešavanju ist. pitanja i postaje drugorazredna država. POZARSKI, Dimitrij Mihailovič (oko 1578- oko 1642), rus. knez, vojskovođa, borac protiv Poljske, koja je za vreme kralja Sigismund<:i III Vaze (1586-1632) privremeno zavladala Rusijom i 1610. god. !Ulrnetnula svog kraljevića Vladislava za ruskog cara. Uviđajući da je do poljske prevlasti došlo zbog nesloge i izdaje ruskih bojara, Požarski je, s Kozmom Minjinom, 1611. god. stao na čelo opštenarodnog rus. ustanka i posle borbi pod Moskvom proterao Poljake (1612). Tada je, 1613, na ruski presto doveden bojar Mihailo Fjodorovič Romanov, osnivač dinastije Romanovih. POZUNSIU MIR, zaključen izrneđu Austrije i franc. cara Napoleona I Bonaparte 1805. god. posle sjajne pobede franc. vojske nad austr. i rus. trupama kod Austerlica (v.). Napoleon je diktirao odredbe mirovnog ugovora koje je Austrija morala da prihvati. Bila je primorana da se odrekne Venecije, Istre (osim Trsta) i Dalmacije i da prizna Napoleona za kralja Italije. PRAGJUATICKA SANKCIJA. Kako rimsko-nemački car i ugarsko-hrvatski kralj Karlo VI (1711-1740) nije imao muških potomaka on je 1713. god. izdao tzv. pragmatičku sankciju, ti. uredbu o nasledstvu, kojom ie odredio da će njegov presto naslediti ženska habsburška loza, ako izumre muška. Za vreme njegovog života ovaj akt su priznale austrijske, češke i ugarsko-hrvatske nasledne zemlje habsbur. dinastije. Posle smrti Karla VI, u naslednim zemljama došla je na presto njegova kći Marija Terezija (17401780), dok je za rimsko-nemačkog cara prvo izabran bavarski izborni knez Karlo VII, a posle njegove smrti muž Marije Terezije, Franjo I Lotarinški (1745-1765). Pitanje daljeg nasleđa habsbur. zemalja rešeno je tek posle rata za austrijsko
nasleđe
1740-1748:
mirom u Ahenu P. s. je priznata i od drugih, posebno nemačkih država. što je Marija Terezija platila ustupanjem poseda Šleske svom najvećem protivniku, pruskom kralju Fridrihu II (v. Hrvatska
pragmatička
sankcija).
PRASKI KOMPAKTATI, sporazum umerenih husita, tzv. kalikstinaca ili utrakvista sa plemstvom i kat. sveštenstvom, potpisan 1433. god. na Bazelskom saboru, o prekidu rata. Praškim kompaktatima priznato je- pričešćivanje vernika u oba vida, tj. hlebom i - vinom, uvedeno je bogosluženje na nar.
PRAŠKI MIR
jeziku, ali nije sprovedena sekularizacija crkvenih imanja. Ovaj sporazum je odgovarao kalikstincima, odn. imuć nom građanstvu i češ. plemstvu radi nastavljanja bogaćenja i privredne delatnosti, dok su taboriti, tj. gradska sirotinja i seljaštvo, smatrali sporazum izdajstvom husitskog pokreta. Taboriti su nastavili borbu za socijalno i nacionalno oslobođenje od nem. plemstva i kat. sveštenstva, ali su bili poraženi 1434. kod Lipana. Posle razbijanja taborita nem. car je priznao kalikstincima autonomiju češ. crkve. PRAŠKI MIR, sklopljen 23. avg. 1866. između Pruske i Austrije posle rata u kojem je Austrija, kod Sadove, 3. jula, pretrpela poraz, ali je Italija, kao saveznik Pruske. poražena i na kopnu (Kustoca, 24. juna) i na moru (Vis, 20. jula). Nakon primirja u Nikolsburgu, 26. jula, sklopljen je mir u Pragu, prema kojem je ukinut Nemački savez, i Austrija je potpuno potisni1ta io: zajednice nem. zemalja. Pruska je, uz Šlezvig i Holštajn, još pripojila Frankfurt, Hanover, Kurhesen i Nasau, pa je sa ostalim državama Nemačke do Ma.ine stvorila Severnonemački \Savez (v.), pod predsedništvom pruskog kralja. Austrija je ustupila Veneciju franc. caru da bi je ovaj predao Italiji. PRAV ASI, v. Političke stranke kod Jugoslavena.
PRAVITEL.JSTVUJUSCI SOV.JET SRBSKI, v. Prvi srpski ustanak. PREISTORIJA, najstariji period ljudske prošlosti koji je trajao od pojave prvobitnog čoveka do stvaranja klasnog društva. Kao posebna naučna disciplina razvila se u XIX v. Deli se u 2 osnovna razdoblja: kameno doba (v.), u kome su oruđa pravljena od kamena, i metalna, u kome su najkarakterističnija bila bronzano doba (v.) i gvozdeno doba (v.). Ovaj period ljudske prošlosti bio je najduži. Obuhvatao je razdoblje od preko pola miliona godina. U njemu se od pračoveka u toku dugotrajnog perioda razvio (v.) „homo sapiens" (razuman čovek) koji je svesno otpočeo borbu protiv surovosti prirode i stvaranja prve ljudske kulture. Pored ovog najranijeg perioda ljudske prošlosti u P. ulazi i vreme stvaranja prvih civilizacija, od kojih su ostali pisani izvorni podaci do danas još ne dešifrovani. Osnovnu bazu za proučavanje ovih civilizacija či ne rezultati arheoloških iskopavanja, kojima se bavi posebna naučna disciplina preistorijska arheologija. Zahvaljujući rezultatima ove discipline, koJa se razvila tek u XIX v. otkrivena su najranija preistorijska naselja sojenice. Takođe je otkriveno i datirano
535
PRESKOT
mnoštvo najraznovrsnijeg oruđa preistorijskog čoveka iz svih faza njegovog razvitka, počev od najgrubljih kamenih predmeta do najsavršenijih metalnih izrađevina. Docnijim arheološkim iskopavanjima, koja su sistematski preduzeta u drugoj polovini XIX v„ otkriveni su mnogi veliki gradovi u Evropi, Aziji i Africi. Među ovima najpoznatiji su Troja, Mikena, Niniva i dr. Otkopavanjem starog vavilonskog gr. Ninive, koji je nastao oko 2000 god. pre n. e„ postignut je jedan od najvećih uspeha. O ovoj prestonici Asirskog Carstva, koja je razorena 612. god. pre n. e. antički pisci su zabeležili da je imala 1 000 000 stanovnika. Na taj način su, zahvaljujući velikim uspesima arheoloških iskopavanja, mnoge davno zaboravljene civilizacije, postale poznate. PREKRŠTAVANJE SRBA U NEZAVISNOJ DRZAVI HRVATSKOJ, jedan od oblika progona Srba na području ove drž. kroz nasilno pokatoličavanje. U želji da na svaki način „kroatiziraju" Srbe u NDH, ustaški su vrhovi uz saglasnost i blagoslov kat. crkve pristupili njihovom nasilnom pokatoliča vanju. Narod je bio stavljen pred izbor: ili da bude fizički uništen ustaškom kamom ili da „dobrovoljno" pređe u kat. veru. Lično je poglavnik A. Pavelić rukovodio i dao ideju o prekrštavanju. PRELAZ PREKO ALBANIJE, v. Prvi svetski rat.
PRELIMINARNI MIROVNI UGOVOR U VILAFRANKI, zaključen jula 1859. između Francuske i Austrije posle bitke kod Mađente i Solferina. Austrija se odrekla Lombardije, koja će pripasti Sardiniji. Toskana, Parma i Modena, gde su izbile revolucije, bile su vraćene svojim ranijim vladarima. U novembru 1859. ugovor u Cirihu potvrdio je ove odluke. Sardinija, koja nije učestvovala u ovim pregovorima, odbacila je neke od odredbi, i 1860. god. pripojila državice u centralnoj Italiji. PREPORODOVCI, naziv za učesnike omladinskog pokreta kod Slovenaca pred 1. svetski rat. Grupa je dobila takav naziv po listu ,,Preporod", koji je izlazio 1912. i 1913. Osnovna ideja P. je da se nacionalno pitanje Slovenaca ne može rešiti u okviru Austrije, nego stvaranjem samostalne jugoslavenske države. Najistaknutiji P. su bili: Vladislav Fabijančič, Avgust Jenko, Ivan Endliher i Juš Kozak. PRESKOT, Vilijam Hikling (Prescot, William Hickling, 1796-1859), severnoamer. istoričar. Obrazujući se u Evropi, upoznao se s najnovijim metodima
PRESERN
536
istorijske kritike. Bio je veliki istražigrađe, sjajan u širokim rekonstrukcijama prošlih zbivanja, zanimljiv po filozofskim interpretacijama i odličan kao pisac. Napisao je obimno delo o osvajanjima Meksika i Perua, gde je, pored detaljnog izlaganja događaja, dao i sliku staroameričkih civilizacija, zatim o Fedinandu i Izabeli i Filipu I. PRESERN, France (1800-1849), slovenački pesnik i nacionalni preporoditelj. Studirao je filozofiju i prava u Beču, gde je 1828. god. promovisan za doktora prava. Stekao je odlično obrazovanje. Pored modernih evropskih.i.- 1'10zna vao je i klasič ne jezike. Radio je kao advokat u Kranju. F. Prešern je, France Prešern kao najveći slovenački pesnik i jedan od najvećih ljudi na slov. Jugu svoga vremena, bio nosilac novih, demokratskih ideja društvenog preobražaja, političkih sloboda, individualnih prava i nacionalne emancipacije. Zajedno s Matijom Copom pokrenuo je književni almanah „Kranjska Cbelica" (18301833, 1849), koja je ušla u osnove slov. nacionalnog preobražaja. Borac protiv Meternihovog apsolutizma, protiv feudalne porobljenosti i klerikalizma u rukovođenju politikom svog naroda, Prešern je vizionarski gledao u buduć nost kad će se ostvariti ravnopravnost svih naroda, i velikih i malih. Zbog toga se nije saglasio sa Stankom Vrazom i ilirizmom koji je od Slovenaca zahtevao napuštanje njihovog narodnog jezika. PRETOR, u ant. Rimu najpre naziv za konzula i vojskovođu. Posle 336. god. pre n. e. P. su postali magistrati koji su obavljali sudske poslove. Mogao je imati svoj imperij, što ih je ubrajalo među najviše rim. magistrate. U počet ku funkcija P. je bila rezervisana samo za nobile dok je od 337. god. pre n. e. bila dostupna i plebejcima. Počev od druge polovine III v. pre n. e. u Rimu su postojala 2 P., gradski koji je sudio građanima i P. za strance. Imali su pravo da izdaju svoje edikte koji su odigrali značajnu ulogu u razvitku rim prava. Sa sve većim širenjem Rima i stvaranjem provincija bila im je poveravana sudska vlast po rim. provincijama. PRETORIJANCI, posebna vrsta vojske u ant. Rimu. U početku bili su telesna garda pojedinih vojnih komandanata. U ovoj funkciji odigrali su prvorazrednu uloiU za vreme građanskih ratova. vač
PRIBICEVIC
U doba Carstva postali su telesna garda rimskih careva. Oktavijan Avgust je organizovao najpre 9 a zatim 16 kohorti P. i u svakoj od njih bilo je po 1 000 naoružanih vojnika. U odnosu na dr. rim. vojnike uživali su velike povlastice. Primali su dvostruko veće plate od običnih legionara. U početku vlast im je bila ograničena samo na vojnički delokrug. Međutim, zbog velikih povlastica brzo su se osilili. Već od vremena vladavine cara Tiberija njihov uticaj više nijedan car nije mogao da zaustavi. Zapovednik P. najpre je postao glavni carev savetnik, a docnije je on zajedno sa svojim vojnicima odlučivao o zbacivanju i postavljanju novih rim. careva. Njihova vlast bila je tada neograničena. U toku noći, ako su oni tako želeli, moglo je doći do zbacivanja legitimnog rim. cara i do proglašenja novog iz njihovih redova. Reformom cara Konstantina od 312. god. ukinuta je služba P. u Rimu. PREZVITERIJANCI, pristalice prezviterijalnog uređenja crkve. Ovaj crkveni pokret za reformu evangelističke crkve, koji se naročito razvio u Engleskoj i Sjedinjenim Američkim Državama, ne priznaje nikakve biskupe. Njegove pristalice zalažu se da njihovom crkvom upravljaju samo sveštenici, kao što je to bilo u najranijem periodu hrišćan stva. U svom učenju dopuštaju moguć nost da crkvom mogu upravljati jedino „starci", grč. prezbiteros, po čemu su i dobili svoje ime, i to na taj način što će biti izabrani u crkvenim opštinama uz obavezno ucesce svih vernika. Boreći se za uvođenje starih hi:išćanskih opština, P. se ne slažu sa bilo kakvim mešanjem drž. vlasti u poslove njihove crkvene zajednice. PRIBićEVIC, Svetozar, političar (Kostajnica 26. okt. 1875. - Prag 15. sept. 1936). - Diplomirao matematiku i fiziku u Zagrebu. Posle kraćeg nastavničkog rada posvećuje se politici. Od 1903. član Srpske samostalne stranke u Hrvatskoj. Jedan od osnivača Srpsko-hrvatske koalicije, i vođa srp. kri·ia. Posle istupanja F. Supila 1910. iz kOalicije i njen stvarni šef. Od 1913. P. S. vodi izrazito oportunističku posvetozar Pribićević litiku. Godine 1918. P. S. na čelu koalicije stupa u Narodno veće SHS, preuzima u njemu vodstvo i u znatnoj - meri doprinosi ujedinjenju 1. dec. 1918. U Kraljevini SHS više puta ministar prosvete i unutrašnjih dela. Jedan od
PRIBINA
537
šefova novoosnovane demokratske stranke, od koje se odvaja 1924. i formira posebnu Samostalno-demokratsku stranku. Godine 1927. pridružuje se opoziciji Radićeve Seljačko-demokrat ske koalicije. Po uvođenju 6-januarske diktature biva interniran. Pušten, na Masarikovu intervenciju, odlazi u emigraciju gde je i umro. U emigraciji je napisao 1932. god. svoju knjigu Diktatura kralja Aleksandra. PRJBINA (X vek), hrv. ban. Organizovao je pobunu plemstva protiv hrv. kralja Miroslava (945-49). srušio ga s vlasti, i na presto doveo svog brata Mihaila Krešimira II {949-69). U hrv. istor. prvi put se susrećemo sa banskim dostojanstvom (949), vezanim za njegovo ime. PRIBINA (?-861), slovenski knez u Donjoj Panoniji. Upravljao je malim posedom u Slovačkoj, ali ga je moravski knez Mojmir porazio i proterao. Pribina se tada stavio pod zaštitu franačkog kralja Ludviga i od njega dobio posed (840) u Donjoj Panoniji, oko r. Zale. Franački kralj ga je zbog odanosti 847. god. postavio za grofa Donje Panonije sa sedištem u Blatenskom Kastelu. Poginuo je u ratu sa Moravljanima 861, a kneževski presto je nasledio njegov sin Kocelj. PRICA. Ognjen, polit. radnik i publicista (Ilidža, Sarajevo 27. nov. 1899. Zagreb 9. juli 1941). - Studirao matematilrn i fiziku u Zagrebu, zatim u Beču, gde je diplomirao. Kraće vreme nastavnik matematike i fizike u Sarajevu. U revolucionarni pokret se uključuje odmah posle 1. svetskog rata. Clan je KPJ od 1921. Jedno vreme je radio u Beču u birou balkanske komunistič ke federacije. Od 1927. je član Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH. Iste godine na poziv Privremenog politbiroa preuzeo je uređivanje ,.Borbe", organa KP.T. Godine 1929. „Borba" je zabraniena a Prica uhapšen i osuđen od Državnog suda za zaštitu države u Beogradu na 7 god. robije. Robiju je izdržavao u Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi. Po izdržanoj robiji 1936. Prica je najpre interniran u Korenicu, a zatim mu je bilo dopuštene da se nastani u Zagrebu, ali s ograničenom slobodom kretanja. U Zagrebu postaje član Agitpropa CK KPH. Pokreće i sarađuje u većem broju legalnih listova i časopi ~a. Napisao je više članaka i rasprava iz oblasti filozofije, ekonom., društvenih i polit. nauka. Preveo je „Komunistički manifest", Lenjinov „Materijalizam i empiriokriticizam" i „Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma". Za potrebe radnika sastavio je Rečnik stranih reči i Politički rečnik. Krajem marta 1941. ponovo ga hapse agenti banovinske policije i drže u zatvoru
PRINCIP AT do dolaska Nemaca i ustaša. Jedno vreme je u logoru u Kerestincu. Ustaše su ga streljale u Maksimirskoj šumi. PRIJEZDA I (vladao 1250-87), bos. ban, naslednik bana Ninoslava. Na banski položaj doveli su ga Mađari; dobio je kao odani vazal i jednu župu u Slavoniji, na upravu. Njegova vojska uče stvuje u sastavu snaga Bele IV, ugarsko-hrvatskog kralja, protiv Pšemisla II Otokara. U vreme njegove vlade oblasti Usore i Soli oduzete su Bosni i pripojene Mačvanskoj banovini. PRD/!OGENITURA (lat. primus - prvi, genitus rođen) pravno načelo da očev presto nasleđuje prvorođeni sin. PRINCIP, Gavrilo, nacionalni revolucionar (Veliki Obljaj, Bosansko Grahovo 25. juli 1894 - Terezin u češkoj 28. apr. 1918). - Osnovnu školu učio je u Bosanskom Grahovu a gimnaziju u Tuzli i Sarajevu. Još kao đak bio opsednut idejom nacionalnog oslobođenja Juž. Slovena, te je čitavu svoju mladost posvetio toj ideji. Krajem 1912. god. dolazi u Srbiju radi polaganja ispita u višim razredima gimnazije koju završava 1914. Boraveći u Srbiji dolazi u dodir sa Vladimirom Gaćino Gavrilo Princip vićem i dr. omladincima koji su gajili sl. ideje. U vreme balkanskog rata javlja se kao dobrovoljac, ali zbog slabe fizičke kondicije nije primljen. U toku sledeće godine, stvaranjem revolucionarno-nacionalističke organizacije „Mlada Bosna" postaje njen član. Kod članova ove organizacije sve više jača ideja atentata na istaknute predstavnike Austro-Ugarske. Kada se saznalo da prestolonaslednik Franc Ferdinand dolazi u Bosnu da prisustvuje vojnim manevrima P. G. se vraća iz Srbije i dolazi u Sarajevo. U toku juna u najvećoj tajnosti, pod rukovodstvom Danila Ilića, vrše se pripreme za atentat. Ulazak Franca Ferdinanda na Vidovdan shvaćen je od omladinaca kao provokacija i izazivanje i 28. juna G. P. postaje izvršilac atentata, ubivši tom prilikom Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju. Događaji u Sarajevu poslužili su bečkom dvoru i njihovom savezniku Nemačkoj kao povod za objavu rata Srbiji. PRINCIPAT, početni period Rimskog Carstva. Naziv dolazi od lat. reči princeps (prvi). Počev od 30. god. pre n. e. rimska država je prekinula sa ranijim republikanskim tradicijama i počela je da se naziva Carstvo. Prelazni period
PRIOR
od Republike ka Carstvu dobio je naziv P. kao poseban sistem vladavine koji je u rimsku državu uveo sam Oktavijan. Odajući mu puno priznanje rim. senat ga je 27. god. pre n. e. proglasio za Avgusta, dajući mu time najuzvišeniji naziv. Time je Oktavijan Avgust postao prva ličnost princeps - u rim. drž. i prvo ime na spisku senatora. Time je otpočela era principata u Rimu, karakteristična po sjedinjavanju vlasti u rukama jednog čoveka. Kao vešt političar Oktavijan Avgust nije ukinuo republikanske ustanove, naprotiv zadržao je stari oblik sa Senatom, ali je u svojim rukama čvrsto držao najviše funkcije koje je u to vreme imala rim. drž., obezbedivši ih za sebe doživotno. Dobio je konzulat, što mu je donosilo najvišu vojnu i građansku vlast. Izabran je za doživotnog tribuna, čime je njegova ličnost postala neprikosnovena. Posle ovoga stizala su i dr. priznanja. Dobio je titulu vrhovnog verskog poglavice, dok je njegova vrhovna vojna vlast bila oličena u zvaničnoj tituli imperator, koja se docnije upotrebljavala u značenju car. Prigrabivši sve najviše vlasti u svoje ruke Oktavijan Avgust je mogao proklamovati P. a sebe nazvati Princepsom, pošto je bio siguran da mu se više niko ne može da suprotstavi u njegovom neograničenom vladanju Rimom. Verovatno je to bio jedan od najvažnijih razloga što Avgust nije išao do kraja i što nije i formalno ukinuo republikanske institucije. Znao je da će time izazvati revolt mnogih Rimljana kod kojih je Republika još živela. Zbog toga je vešto proklamovao P., delio vlast sa senatom u formalnom pogledu a, u stvari, pod parolom P. sprovodio nesmetana svoju volju i politiku. PRIOR (lat. komparativ od primus - prvi), starešina manastira koji pripada redu dominikanaca, kartuzijanaca i dr.; kod templara i jovanovaca P. je starešina reda. U dalmatinskim gradovima označava najvišeg predstavnika gradske uprave (do XII v.). PRISELICA, obaveza srp. meropaha da obezbede smeštaj, hranu i bezbednost svojim gospodarima (vladaru i njegovim dvoranima, činovnicima i poslanicima) koji se nalaze na njihovoj teritoriji radi obavljanja drž. poslova. PRIVREDNA I DRUŠTVENA REFORMA U SFRJ, počela je jula 1965. Posle ustava 1963. u oblasti privrednog sistema učinjene su znatne promene. Ostvarujući nova ustavna načela o položaju i pravima radnih organizacija, ostvarivanju i razvoju samoupravljanja u njima, pravima i korišćenju društvenih sredstava, koja im se poveravaju, ekonom. funkcijama ekonomsko-dru-
538
PRIVREMENA NARODNA
štvenih zajednica i sl. - odmah posle novog ustava doneto je mnoštvo zakona kojima su ti ustavni principi još doslednije realizovani. Najkrupnije mere izvršene su od sredine 1965. donošenjem propisa i mera koje se popularno nazivaju „privredna reforma". Te mere su rezultirale iz celokupnog dotadašnjeg razvoja jugosl. privrede. Brzi i dinamički razvoj jugosl. privrede i njeno povezivanje i dalji prodor na evrop. i svetsko tržište, postavili su i zahtev za njeno prestruktuiranje. Merama koje je usvojila Savezna skupština određen je nov paritet dinara (1 dinar - 0,7109368 g zlata, ili 1,406594 dinara za jedan g zlata), i u skladu s tim utvrđene su nove cene za niz sirovina i proizvoda saglasno tom paritetu. Na taj način stvoren je u stvari, paritet i cena, jer su se za te artikle cene obračunale i odrazile prema cenama formiranim na evrop. odn. svetskom tržištu. To je sada dovelo jugosl. ekonomiku u posebne uslove. Neku rentna privreda (na unutrašnjem i spoljnom tržištu) mora da ustupi mesto kurentnoj. Uslov za to nije samo u racionalnoj proizvodnji i korišćenju svih naučnih i tehničkih dostignuća evrop. i svetske privrede, nego i stvaranju takvih uslova privređivanja koji maksimalno obezbeđuju ekonomičnost i racionalnost. Borba za sprovođenje privredne i istovremeno i društvene reforme jedan je od najvažnijih zadataka svih Jugoslavena. Dosadašnji rezultati ukazuju svu pozitivnost preduzetih mera i obezbeđuju uspešni završetak ovog ne tako kratkog procesa. PRIVREMENA NARODNA SKUPŠTINA DFJ (Demokratske Federativne Jugoslavije), počela je da radi 10. avg. 1945. do izbora za Konstituantu. - Na osnovu preporuka od strane saveznika i sporazuma Tito-Šubašić, a u skladu sa preporukama Krimske konferencije, A VNOJ je proširen. Cilj ovog proširenja je bio da se stvori jedno jedinstveno predstavnička telo naroda Jugoslavije, koje će izvršiti pripreme za raspisivanje i sprovođenje izbora, kao i niz drugih zadataka. Pored članova A VNOJ-a u novu P. N. S. ušlo je i 36 poslanika izabranih na poslednjim izborima u Kraljevini Jugoslaviji koji se u toku rata nisu kompromitovali saradnjom sa okupatorom kao i 118 novih većnika. Ovako sastavljena skupština je potvrdila sve odluke Predsedništva A VNOJ-a između 2 zasedanja i donela nekoliko značajnih zakona. Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji, Zakon o biračkim spiskovima, Zakon o izboru narodnih poslanika, itd. Pošto je donela sva ova zakonska akta, ona je odlučila da se raspusti i raspišu izbori za 11. nov. 1945.
PRIVREMENA VLADA PRIVREMENA VLADA U RUSIJI 1917, v. Oktobarska revolucija. PRIVREMENO NARODNO PREDSTAVNIŠTVO KRALJEVSTVA SRBA, HRVATA I SLOVENACA, sazvano je ukazom regenta Aleksandra za 1. mart 1919. i radilo je do 28. nov. 1920. Posle stvaranja zajedničke drž. trebalo je izvršiti pripreme za sprovođenje ženevske konvencije i drugih ugovora. Došlo je do stvaranja privremenog nar. predstavništva u koje su ušli poslanici birani u Narodnoj skupštini Kraljevine Srbije, kao i predstavnici sa ostalih teritorija nove države. Način na koji su članovi izabrani doveo je do opozicije brojnih polit. stranaka i prvaka. Privremeno narodno predstavništvo imalo je da izda niz zakonskih akata kojima bi se pripremili izzbori za saziv Ustavotvorne skupštine. Trebalo je, takođe, raspisati izbore i usvojiti poslovnik rada Predstavništva. Oko svih ovih zadataka vođene su veoma oštre diskusije. Cesto je dolazilo do brojne apstinencije poslanika, što je sve jasno ukazivalo na nesređe no stanje u zemlji. Ovo predstavništvo je uglavnom obavilo postavljene zadatke, na osnovu čega će doći do izbora za novu skupštinu. PROB, Marko Aurelije, rim. car (276282). Rođen u našoj zemlji u ant. Sirmiju, današnjoj Sremskoj Mitrovici. Na sebe je skrenuo pažnju rim. careva kao sposoban i vešt vojskovođa. To mu je donelo veliko priznanje i titulu propretora Istoka. Njegove legije su ga proglasile za rim. cara očekujući od njega nagradu i posebna priznanja. Međutim, kad je postao car Prob je zaveo još strožu disciplinu u vojsci i vojnike upotrebljavao prilikom izvođe nja javnih radova. A ovih je u njegovo vreme bilo mnogo. Jer, za njegovu vladavinu karakteristično je sađenje vinograda duž Rajne i Dunava i isušivanje močvara u Sremu. Zbog ovih radova postao je nepopularan među vojnicima koji su ga ubili u njegovom rodnom Sirmiju. PROFITERNA, v. Crvena sindikalna internacionala.
PROGLASENJE FNRJ, izvršeno posle izbora (11. nov. 1945) 29. nov. 1945. Za izbor narodnih poslanika Savezne skupštine ustavotvorne skupštine, bila je istaknuta jedna savezna lista Narodnog fronta. Posle održanih izbora Savezna izborna komisija objavila je rezultat izbora: upisanih birača 8 383 455, od kojih je na izbore izašlo 7 432 469 birača ili 88,66°/o. Od ukupnog broja palih glasova u svim izbornim okruzima u drž. savezna kandidatska lista Narodnog fronta Jugoslavije dobila je ukupno 6 725 047 glasova
539
PROGRAM SAVEZA
ili 90,480/o. Na čelu savezne kandidatske liste bio je Josip Broz Tito. On je bio izabran za predsednika Ministarskog saveta i ministra narodne odbrane. Pored kutije i liste narodnog fronta postojala je i tzv. „kutija bez liste", koja je bila postavljena da bi se mogli ustanoviti i opozicioni glasovi prema ist;iknutoj saveznoj kandidacijsko.i listi. Kutija bez liste dobila je 707 422 glasa ili 9,520/o. Rezultat izbora značio je ogromnu pobedu liste NF, što je omogućilo izabranoj Ustavotvornoj skupštini da na svom zasedan.iu 29. nov. 1945. donese 3 osnovna akta: 1. Deklaraciju o proglašenju FNRJ, tj. o proglašenju republike; 2. Odluku o odobrenju akata A VNOJ -a, nešto kasnije US. 31. jan. 1946. potvrdila je i prvi ustav FNRJ. Ovim aktima završena je socijal. revolucija nar. Jugoslavije i nova zajednica ravnopravnih nar. proglašena je republikom. Time je pitanje budućeg uređenja nove drž. i njenog odnosa prema monarhiji bilo konačno rešeno voljom naroda. PROGRAM SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE, usvojen na VII kongresu u Ljubljani od 22. do 26. apr. 1938. Posle svestrane analize međunarodnih odnosa i promena koje su nastale u međunarodnom radničkom pokretu konstatovano je da su se u Jugoslaviji stabilizovali socijal. društveni odnosi na osnovama samoupravljanja i da su u privrednom razvitku dale pozitivne rezultate mere sprovedene u skladu sa stavovima IK CK SKJ iz oktobra 1955. Kongres je posle toga izabrao novi statut i program SKJ i CK, a za generalnog sekretara ponovo je izabran J. Broz Tito. U programu su izloženi pogledi SKJ na savremeni razvitak u svetu, na dalje karakteristike razvitka kapitalizma i uslove borbe radničke klase u kapitalističkim zemljama, na probleme razvitka socijalizma kao svetskog sistema, koji to postaje sve više, i probleme borbe kolonijalnih i zavisnih naroda za oslobođenje, kao i borbe za mir, međunarodnu saradnju, razvitak nerazvijenih zemalja, itd. U Programu su posebno izražena shvatanja SKJ o razvijanju socijal. društvenih odnosa na osnovama radničkog i društvenog samoupravljanja. Izloženi su pogledi na proces odumiranja drž„ ulogu svesnih socijal. snaga, privredni razvitak, politiku na selu, nacionalne odnose, idejne osnove SKJ i posebno probleme prosvete i kulture. Usvojeni program naišao je na veliki odjek u međunarodnom radničkom pokretu i u mnogim zemljama njegove osnove su uzete kao rukovodstvo za akciju. Neke zemlje istočnog bloka su podvrgle oštroj kritici usvojeni program, trudeći
PROIZVODNE SNAGE
PROLETERSKE BRIGADE
se da SKJ izoluju od međunarodnog rukovodilaca, jer su bili punopravni radničkog pokreta, da ga osude ali u rim. građani. Za prodate ili poklonjene tome nisu imale većeg uspeha. glasove nobilitetu dobijali su hleba i igara (panem et circenses). ModePROIZVODNE SNAGE, sačinjavaju ih ljudi i sredstva za rad koja ljudi poran ind. proletarijat nastao je u vrekreću radi stvaranja materijalnih dome ind. revolucije, tj. krajem XVIII i bara. Od njihove produktivnosti rada početkom XIX v. U kapitalističkom društvu proletarijat je jedna od o:inovzavisi materijalno bogatstvo društva. Zbog toga su one glavni činilac koji nih klasa, klasa industrijskih najamnih ima najveći uticaj na celokupan razradnika, lišena sredstava za proizvodvitak društvenih odnosa. nju i primorana da prodaje svoju radnu snagu kapitalistima. Marks i Engels PROIZVODNI ODNOSI, odnosi ljudi u su naučno dokazali da kapitalizam u procesu proizvodnje. Postoje 2 osnovne svom razvitku stvara sebi sopstvenog vrste ovih odnosa u njihovom istor. razgrobara - proletarijat, koji je u stavitku i to: eksploatacija vlasnika srednju da oslobodi društvo od kapitalistava za proizvodnju nad proizvođači stičke eksploatacije i izgradi novo besma, karakteristična za kapitalističke klasna društvo komunizam. odnose, i saradnja među proizvođačima PROLETERS!i:A REVOLUCIJA, v. Sou besklasnom društvu. cijalistička revolucija. PROKONZUL, u ant. Rimu naziv za PROLETERSKE BRIGADE, vojne forkonzula kome je istekla godina njegove konzulske službe. Obično je postamacije u sastavu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, odn. Jugoslovenske vljan u provinciji sa neograničenim armije. Prva proleterska brigada forvojnim i civilnim pravima. Posle reformi Oktavijana Avgusta, P. su vršili mirana je 22. dec. 1941. u mestu Rudo. samo civilnu vlast. Naziv je uveden Od malih partizanskih jedinica i diza vreme franc. revolucije kada je P. verzantskih grupa, koje su formirane bio vladin civilni komesar kod pojediod početka ustanka u našoj zemlji i nih vojnih jedinica. Docnije imenom koje su odigrale izvanrednu ulogu u P. nazivali su se guverneri po koloniprvim nedeljama borbe, prešlo se na jama koji su u njima vršili vlast bez formiranje većih vojnih jedinica. Posle ikakve kontrole. prvih sukoba sa okupatorima i njiPROKOP VELIKI (1380-1434), sveštehovim slugama, te stvaranja prvih venik, vođa husita. Posle pogibije Jana ćih i manjih slobodnih teritorija, partiŽiške, preuzeo je vodstvo revolucionarzanske jedinice, koje su nosile različi nih husita. Porazio je nemačku krstata imena i bile vezane za teritoriju na šku vojsku na Labi, kao i umerene kojoj su stvorene, usled daljeg jačanja husite (kalikstince) i ušao pobedonosno i njihovog brojčanog povećanja nisu u Prag. Taboritska vojska, je pod njebile u stanju da nove uvećane zadatke govim rukovodstvom prokrstarila kroz uspešno ostvaruju. Velika slobodna teAustriju, Bavarsku, Šleziju i Sasku, ritorija u zap. Srbiji sa centrom u uništavajući neprijatelje husita. Uče Užicu (Užička Republika), pokazala je stvovao je na Bazelskom saboru, braneophodnost, usled sve većeg angažoneći učenje Jana Rusa i slobodu Cevanja neprijateljskih snaga, da se forške. Nije priznao Praške kompaktate, miraju veće i pokretljivije vojne jetj. sporazum umerenih husita sa padinice. Na savetovanju u Stolicama, pom i carem Svetog Rimsko Nemač pored drugih pitanja, raspravljalo se kog Carstva, te je nastavio borbu. U i o nedostacima dotadašnjeg načina raboju kod Lipana 1434. taboriti su potovanja i predložene nove forme za daraženi, a Prokop ubijen. lje uspešnije vođenje rata. Partizanske PROKOPIJE IZ CEZAREJE (VI v.), vijedinice, koje su najvećim delom bile zant. istoričar. U svojim delima opisao vezane za određenu teritoriju, nisu bije borbe Vizantinaca protiv Persijanale u stanju, usled malobrojnosti, pa i ca, Vandala i Gota. Veliča Justinijanovezanosti za određeno područje, da se vu vladu, posebno njegovu delatnost uspešno suprotstavljaju sve organizona podizanju građevina, ali ga posle vanijim, skoro frontalnim napadima na smrti zasipa najgorim pogrdama. Za slobodne teritorije. Posle poznate ofannašu istoriju je značajan jer daje važne zive na teritoriji zap. Srbije, te povlapOdatke o naseljavanju Slavena na čenja glavnine partiwnskih snaga na Balkanska poluostrvo. teritoriju Sandžaka, Vrhovni štab je PROLETARIJAT (lat. proles, proletarius doneo izvanredno važnu i značajnu od- potomstvo), ljudi koji, u starom Rimu, luku. Rezimirajući dotadašnja iskustva, nisu imali ničeg svog sem potomstva. a u težnji da oslobodilački rat -dobije -Siromašenjem seljaka u rim. državi najoš organizovaniji i uspešniji karakter, stao je nov društveni sloj proletarijat. doneta je odluka da se od nekoliko Osiromašeni seljaci-proletarii naselili su partizanskih jedinica, koje su se sa se u gr. Rimu i nisu ništa radili, nego vrhovnim štabom povukle, formira nosu učestvovali u izboru najviših drž. va jedinica - 1. proleterska brigada. ·
PROMETE.J
541
U njen sastav ušli su borci Kragujevačkog, Kosmajskog i dr. partizanskih odreda. Za komandanta je bio postavljen Koča Popović a za komesara Filip Kljajić Fića. Ovaj dan kada je prva veća i značajnija jedinica formirana uzet je kasnije kao dan Jugoslovenske armije. U brigadu su, pre svega, ušli omladinci i radnici, studenti i đaci i ona je odmah po svome osnivanju stupila u akciju. U toku oslobodilačkog rata ona je prošla slavni put, nalazeći se u najtežim bitkama i postala je uzor i primer za nove borce i nove jedinice koje su se u međuvremenu formirale. U toku marta 1942. formirana je 2. proleterska brigada u malom mestu Cajniču. Time je počeo proces pretvaranja partizanskih odreda u armiju. Do nov. 1942. obrazovane su desetine brigada a toga meseca i prva divizija i korpusi Narodnooslobodilačke vojske. Prilikom osnivanja 1. proleterske brigade formulisan je „Statut proleterskih narodnooslobodilačkih udarnih brigada'', koji je konačno redigovan od strane Vrhovnog štaba početkom 1942. god. U toku rata formirano je 220 brigada, od kojih je 12 proglašeno proleterskim a posle rata još 5 brigada. Proleterske brigade su bile u polit., moralnom i borbenom smislu najelitnije jedinice Narodnooslobodilačke vojske. Iz 1. proleterske brigade, koja je postala škola, proizašao je niz rukovodećeg vojnog i političkog kadra, koji se našao na čelu novih jedinica i dr. organa rata i revolucije. PROMETE.J, legendarna ličnost iz mitologije starih Grka. Ime dolazi od reči koja u prevodu znači „unapred dobro promisliti". Prema tome P. je personifikacija promišljenosti i smotrenosti. Grci su ga slavili kao prijatelja i dobročinitelja ljudi a protivnika olimpijskih bogova. Koristeći se svojim lukavstvom protiv Zevsa vratio je ljudima vatru zbog čega ga je ovaj kaznio. Bio je prikovan za jednu stenu. Okovanom P. danju je jedan orao kljucao jetru koja je noću zarasla. Ovih muka oslobodio ga je Herakle. Ovaj mit obrađivan je već u ant. doba. Grčki tragičar Eshil napisao je trilogiju „Okovani Prometej" u kojoj je na simboličan način prikazao neprekidnu borbu čoveka protiv nepravde i sile. Preko Eshila ovaj ant. mit ušao je u svetsku knjiž. i poslužio kao inspiracija mnogim umetnicima. PRONI.JA (grč. pronoia - nadzor, briga, staranje), doživotni posed; dodeljuje se vlastelinu uz obavezu da vrši vojnu službu. - Pronija se javlja u Vizantiji od XI v. Pronijar, uživalac poseda, polazi u rat, na poziv gospodara koji mu je dodelio posed, sa odredom pratilaca, čiji je broj srazmeran veličini poseda. Pronija se ne može otuđiti,
PROSVECENI APSOLUTIZAM tj. prodati, pokloniti, ni naslediti. Pronijarovi naslednici mogu zadržati posed, uz odobrenje gospodara, s tim da prime obaveze koje je imao bivši uživalac pronije. Na P. rade zavisni seljaci-parici, koji se dodeljuju zajedno sa zemljištem; parici imaju obaveze prema pronijaru: da obrađuju zemlju i da daju dažbine. U Vizantiji se P. niSu nikad pretvorile u baštine, tj. nasledne posede. U Srbiji se, u drugoj polovini XIII v. otpočinje sa dodeljivanjem pronija. U vreme Dušanova je vrlo razvijen pronijarni sistem. Razlika između vizant. i srp. P. je u tome što u Srbiji postaju nasledno dobro i što pronijari mogu da stupe i u službu crkve. PROS.JAČKI REDOVI, kat. monaške zajednice, osnovane u XIII v., sa ciljem da suzbijaju širenje jeretičkih pokreta i ublaže nezadovoljstvo širokih nar. slojeva prema feudalnoj crkvi. Počet kom XIII v. osnovana su 2 reda: franjevci ili mala braća (v.) i dominikanci (v.). Oba reda tražila su od svojih članova zavet siromaštva, da žive bez ikakve imovine, samo od milostinje vernika. Takvim životom oponašali su život Hrista i privlačili uz sebe široke nar. slojeve. Prosjački redovi su odigrali znaćajnu ulogu u okviru kat. crkve. Krećući se među narodom i živeći jednostavnim životom, sticali su simpatije narodnih masa, suzbijali jeres i ublažavali oštricu mržnje nezadovoljstva prema bogatstvu crkve i moći crkvene jerarhije. PROSKRIPCI.JE, proganjanja, osude na smrt bez prethodnog suđenja. Zavedene su prvi put u istoriji u starom Rimu u vreme građanskih ratova kada je Sula dobio od Senata naziv diktatora sa velikim ovlašćenjima. Vrativši se sa istoka u Rim, Sula je počeo da progoni pristalice Gaja Marija. Ustanovio je P., spiskove drž. neprijatelja, koje su bile izložene na javnim mestima. Svaki onaj rim. građanin koji se našao u ovom spisku bio je automatski osuđen na smrt. Njega je mogao svako ubiti bez ikakvog prethodnog upozorenja ili odgovornosti. Mnogi od proskribovanih bili su proterani iz Rima. I jednim i drugima celokupna imovina bila je konfiskovana i nju je Sula delio svojim isluženim vojnicima - veteranima. Drugi put u antič kom Rimu P. su masovno primenjene za vreme građanskog rata između Cezara i Pompeja, kao i za vreme 2. trijumvirata kada su bile najstrašnije. Poslednji put zabeležene su za vreme francuske revolucije. PROSVECENI APSOLUTIZAM, sistem i oblik vladavine u kojem vladari, apsolutisti po načinu vladanja, prihvataju ideje prosvetitelja racionalističkih shva-
PROSVEĆENOST
542
tanja prema kojima, sem apsolutnih prava, imaju i dužnost da unapređuju " zemlju i narod podizanjem prosvete, · unapređivanjem privrede, modernizacijom drž. uprave i zavođenjem verske tolerancije. Na pojavu prosvećenog apsolutizma prvenstveno su uticali filozofi i teoretičari politike XVII i XVIII v„ osobito franc. enciklopedisti (v.), a sam pokret je najvećma zastupljen u zaostalijim zemljama, gde su se, u drugoj polovini XVIII v., i javili, među vladarima, najistaknutiji nosioci ideja prosvećenog apsolutizma: Fridrih II Veliki u Pruskoj (v.), Mari.ja Terezija (v.) i Jozef II (v.) u Austriji i Katarina II (v.) u Rusiji. PROSVEĆENOST, opšti intelektualni pokret koji se naročito razvio u Francuskoj XVIII v., pre svega, među enciklopedistima, i koji je najuže povezan s racionalističkim pokretom u filozofiji i književnosti. Prosvetitelji, kao nosioci pokreta prosvećenosti, proklamuju jednakost ljudi na osnovu njihovih prirodnih prava, čovekovu lič nu slobodu i njegovo individualno pravo na stvaranje sopstvenog kritič kog mišljenja o politici, veri i dr. Osnovna pokretačka snaga istorije i temelj dobrog društvenog i političkog uređenja je razum, kao što su neznanje i neobrazovanost osnova ne samo ljudske zaostalosti već i društvenih nepravdi i nejednakosti. Dužnost dobrog vladara ili državnog sistema je u tome da uzdiže nivo prosvećenosti naroda i time mu omogućuje sticanje građanskih i ljudskih prava. PROTEKTORAT, zaštita, odnos 2 države, po međunarodnom pravu, u kome jedna štiti drugu. Državi zaštitnici predaju se u nadležnost najčešće spoljni poslovi, dok unutrašnju samostalnost zadržava drž. nad kojom se vrši P. i ona u međunarodnom pravu nije izjednačena sa samostalnim i nezavisnim državama. PROTESTANTIZAM, naziv za sve hrišćanske crkvene zajednice koje su stvorene posle reformacije u XVI v. odvajanjem od rimokatoličke crkve (v. Reformacija).
PROTIC, Stojan, političar (Kruševac 16. jun 1857 - Beograd 28. okt. 1923). Jedan od osnivača i ideologa radikalne stranke u Srbiji. Uoči izbijanja Timoč ke bune 1883. sproveden je na izdržavanje kazne zatvora na koju je bio osuđen po Zakonu o štampi. Za nar. poslanika izabran je 1887. Posle drž. udara kralja Aleksandra Obrenovića 1893. i dolaska radikala na vlast, Protić postaje upravnik gr. Beograda. Nakon ivanjdanskog atentata 1899. osuđen je na 20 god. robije. Godine 1900. pomilovan je i postavljen za upravnika Narodne biblioteke u Beogradu. Po iz-
PROTIVREFORMACIJA
vršenom prevratu 29. maja 1903. postaje ministar unutrašnjih poslova: Posle ugušenja radničlrng štrajka u fabrici šećera na Cukarici morao se povući iz vlade. Od 1909. učestvuje u gotovo svim radikalnim kabinetima kao ministar unutrašnjih dela i finansija. Jedan od glavnih vinovnika za ubistvo Apisa i dr. u solunskom procesu. Nakon ujedinjenja obrazovao je prvu vladu drž. SHS 1918. Na pitanju ustava došao u sukob s Pašićem u Ustavotvornoj skupštini i odvaja svoju grupu Nezavisnih radikala. Odbacujući centralizam izradio je nacrt ustava koji je predviđao velike samoupravne oblasti s pokrajinskim skupštinama. PROTIVREFORMACIJA, ili katolička reakcija, pokret u kat. crkvi, obeležen nizom mera za suzbijanje širenja protestantizma, kako bi crkva povratila svoje poz1c11e. Protivreformacija je zahvatila sve zemlje u kojima je protestantizam pustio korena (Nemačku, Austriju, Nizozemsku, Francusku, zap. jugosl. zemlje, današnju Cehoslovačku i Poljsku), ali se snažno i na poseban način osetila i u zemljama koje su u potpunosti ostale kat. (Italija, Španija). Da bi se crkva u potrebnoj meri, ne dirajući dogme, reformisala i da bi se donele mere radi suzbijanja protestantizma, 1545-63. održan je Tridentski koncil (v.). Pod vodstvom papa Pavla IV, Pija V, Grgura XIII i Siksta V, koji su se istakli kao najveći nosioci P. ostvaren je niz mera koje su vidno doprinele uspostavljanju kat. poz1c13a: obnovljen je rad inkvizicije (1542), uvedena je cenzura knjiga (1543), uveden je indeks, spisak knjiga zabranjenih vernicima (1559), potvrđen je jezuitski red koji je 1534. osnovao Ignacije Lojola. Veliki broj kat. pisaca, naročito istoričara i dogmatičara, stupio je u diskusiju sa protestantima, što je doprinelo izoštravanju istor. kritike i uvođenju naučnosti u teološke rasprave. Da bi izvršili uticaj na mase, nosioci P. razvijali su verski misticizam i snažno uplivisali na pojavu novog, baroknog stila u književnosti i u likovnim umetnostima (v. Barok). Da bi ostvarili obnovu kat. crkve, pape su izvršile veliki uticaj i na neke vladare, naročito u Špani.ii, Austriji i u nem. zemljama, što je dovelo do krvavih verskih ratova i do tridesetogodišnjeg rata (v.). Naročito od početka XVII v., kad je osnovana Kongregacija za propagandu vere, kat. reakcija je započela svoju živu delatnost i na račun 2_ravoslavnog sveta, koga propagandom i još češće pritiskom drž. vlasti prisiljava na unijaćenje. Isto tako kat. propaganda se posredstvom misionara (v.) širi i na vanevropskim kontinentima, naročito u paganskim narodima.
PROTONOTAR KRALJEVSTVA
PROTONOTAR KRALJEVSTVA, pomoćnik bana u srednjovekovnoj Slavoniji. Njegova dužnost se sastojala u tome da vodi zapisnik sabora, da objavljuje odluke banskog suda i čuva banski pečat. Protonotar se bira iz redova običnog plemstva, te je ujedno bio i predstavnik staleškog uređenja. Ovo zvanje je uvedeno u XIV v. a ukinuto 1848. god. PROTOVESTIJAR, vizant. zvanje za upravitelja vladarskih, odn. drž. finansija. Prihvaćeno je u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, ali se javlja i pod nazivom kaznac ili veliki kaznac. PRUDON, Pjer Zozef (Proudhon, Pierre-J oseph, 1809-1865), franc. publicist, ekonomist i politički mislilac. Zbog svojih ideja, koje su mnogi smatrali socijalističkim, i zbog svog revolucionarnog istupanja (1848) bio je osuđivan, a 1852-1862. živeo je u progonstvu u Belgiji. Postao je čuven zbog svoje izreke „svojina je krađa" i svojih izazivačkih i anarhističkih napada na ustaljeni buržoaski red i sistem. Svoja politička, ekonomska i društvena shvatanja izložio je u nizu dela punih protivrečnosti, obeleženih smešom raznih ideja, od anarhističkih do oportunističkih i reformističkih. Postao je naročito poznat po knjizi Sistem ekonomskih
protivrečnosti
ili
PRUSKA
543
filozofija
bede (1846), u kojoj je, kao anarhist, negirao potrebu svake države i političkog delovanja, a istovremeno je, kao malograđanski socijalist, zahtevao reformu buržoaskog društva međusob nim pomaganjem radničkih asocijacija, narodnih banaka i davanjem besplatnih kredita. Oštru kritiku ovakvih shvatanja dao je K. Marks (Marx) u delu Beda filozofije. Uza sve to, Prudon je izvršio snažan uticaj na razvitak franc. socijalističkog pokreta, jer su njegove ideje rado prihvatane u društvu dobrim delom malograđan skom. Protiv prudonizma i prudonista Marks i Engels su vodili dugu borbu za vreme I internacionale. Prudonističke koncepcije u znatnoj meri su izražene i u politici Pariske komune. PRUSKA, u početku zemlja koju su, oko donjeg toka Visle i Njemena, naseljavali baltički Prusi, organizovani u plemena kao i svi severni slovenski narodi. Tokom XIII v. ovu zemlju je dobio nemački viteški red kao feud. Osvajajući je, tevtonci su njeno stanovništvo delom poubijali, a delom, naročito preko hrišćanstva, prepustili asimilaciji s nemačkim doseljenicima. God. 1466, nakon dužeg ratovanja, poljski kralj Kazimir I Jagelović osvojio je i pridružio svojoj državi zapadni deo Pruske, dok je istočni priznao njegov suverenitet. Pruska je prešla u ruke H oencolerna (Hohen -
zollern) 1525. god. zaveštanjem polj. kralja Sig1smunda u korist sestrića Albrehta, poslednjeg velikog majstora nemačkog viteškog reda. Kako je i u izbornoj kneževini Brnndenburgu vladala ista dinastija, Pruska je 1618. god„ pošto je izumrla Albrehtova linija, dospela u ruke brandenburških knezova. Uspon Pruske, pod imenom Brandenburg, počinje za vreme Fridriha Viljema, „velikog izbornika", 1640-1688, (v.). Titulu pruskog kralja uzeo je 1701. god. njegov sin Fridrih I (v.), tako da se ime pruskog kraljevstva proteže na celo područje na kojem su vladali brandenburški knezovi. Evropske sile priznale su novu kraljevinu utrehtskim mirom 1713. god. Osnove buduće moći Pruske postavio je u prvoj polovini XVIII v. Fridrih. Viljem I (v.); njegov sin Fridrih II Veliki (1740-1786) (V.), koji je prvom deobom Poljske 1772. god. Štekao Zapadnu Prusku, a Šlesku ratovima protiv Austrije, uveo je Prusku u red velikih evrop. sila. U drugoj i trećoj deobi Poljske (1793 i 1795) Pruska se još više proširila na Istok. Ona je bila prva država koja je, 1792, počela rat protiv revolucionarne Francuske. U ratu protiv Napoleona, 1806 -1807, Pruska je teško poražena (kod Jene i Aueršteta), ali je Bečkim kongresom 1815. god. dobila velika teritorijalna proširenja (Rajnsku oblast, delove Saksonije, Vestfalije i Pomeranije). Sa Austrijom, ona postaje vodeća država u Nemačkom savezu (v.). Da postane hegemon nemačkog jedinstva, Pruska je našla osnovu u brzom kapitalističkom industrijskom razvitku, koji joj je omogućen dobijanjem bogate rajnske oblasti. Prvi korak na tom putu bilo je sklapanje Carinskog saveza
1834.
god.
među
nemačkim
državama, pod vodstvom Pruske, ali bez Austrije. Revolucija 1848. god. izazvala je u Pruskoj utoliko dublje promene što je njenim slomom zadan takav udarac naprednim političkim krugovima da je zemlja konačno prešla u ruke junkera i krupne buržoazije, a jedino sredstvo da se postigne ujedinjenje ostala je oružana sila. U zajednici sa Austrijom Pruska je 1864. god. napala Dansku kako bi joj preotele Šlezvig i Holštajn, ali je već 1866. god„ sporeći se oko zadobijenih teritorija, ušla u rat protiv Austrije, porazila je kod Sadove, i praškim mirom potpuno potisnula iz Nemačke (1866). Pruska će tada proširiti svoju teritoriju i, pod svojim predsedništvom, stvoriti Severnonemač ki Savez, od nemačkih država severno od Majne. Najzad je O. Bizmark (Bismarck; v.), koji je bio nosilac ove politike, 1870. god. izazvao rat protiv
PRUSKO-NEMACKI RAT
PRVI SRPSKI USTANAK
Francuske, porazio je u Versaju proglasio ujedinjeno N emačko CarjStvo, jan. 1871. god. Pruska je kao država likvidirana Postdamskom konferencijom nakon II svet. rata, 1945. god.: zemlje istočno od linije OdraNisu. pripale su Poljskoj, a veći deo Istočne Pruske dobio je SSSR. PRUS:KO-NEMAČKI RAT, naziv za rat vođen 1866. god. između Pruske i Italije, s jedne, Austrije, uz koju su pristale nem. države Bavarska, Virtenberg, Saksonija, Hanover, Baden, Kurhesen, Hesen-Darmštat i Nasau, s druge strane. Spor, koji je doveo do rata, izbio je oko šlezvig-Holštajna, kojJ. je Danska 1864. god., mirom u Beču, morala ustupiti, pretrpevši poraz u ratu protiv Austrije i Pruske. U odlučnoj bici Prusi su pobedili Austrijance 3. jula 1866. kod Sadove (Koniggratz), dok je Austrija pobedila Italiju na kopnu kod Ku~toce (24. juna 1866.) i na moru _kod Visa (20. jula 1866). Rat je završen praškim mirom 23. avg. 1866. god. (v.), kojim je Austrija priznala prusku hegemoniju u Nemačkoj. PRVA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA, v. Borbe u zapadnoj Srbiji u jesen 1941.
PRVI KONGRES AFZ-a, v.
Antifašistič
ki front žena.
PRVI KONGRES NARODNOG FRONTA, v. Narodni front. PRVI KONGRES RADNICKIH SAVETA, održan je u Beogradu od 25 do 27. juna 1957. u prisustvu 1761 delegata iz zemlje i predstavnika preko 20 dr. zemalja. - Posle dužih priprema 17. jan. 1957. konstituisan je u Beogradu Odbor za saziv Kongresa radničkih saveta. U njemu su, pored predstavnika radničkih saveta, bili i predstavnici SSJ, SSRNJ, privrednih komora, veća proizvođača, SNS i republičkih skupština, SIV, itd. Pored delegata iz zemlje bili su i predstavnici 22 zemlje iz Evrope i van nje. U vreme održavanja Kongresa u zemlji je postojalo preko 6 000 radničkih saveta. Kongres je imao radni karakter i njegov se rad odvijao po komisijama. U toku diskusije zauzeti su određeni stavovi i date brojne preporuke za dalji uspešni rad radničkih saveta. Dat je predlog o produženju mandata radničkih saveta na 2 godine; zatim da radni kolektivi slobodnije i samostalnije regulišu unutrašnje odnose, dalje prošire i učvrste princip nagrađivanja prema radu i da radnički saveti delaju brže i efikasnije. Značaj Kongresa je izvanredan. Prvi put se na njemu okupio najveći deo neposrednih proizvođača koji su veoma savesno i uspešno diskutovali o daljem radu radničkih saveta. PRVI KONGRES USAOJ, v. Ujedinjeni
savez antifašističke omladine Jugoslavije.
PRVI MAJ, međunar. praznik rada, simbol međunar. solidarnosti radničke klase. Na Prvom kongresu II internacionale (1889) odlučeno je da se svake godine, 1. maja, priređuju masovne demonstracije i štrajkovi u znak sećanja na događaje u Cikagu 1886. god., kad je policija izvršila krvavi pokolj radnika. Prvobitno je trebalo da se demonstracijama postigne osmočasovni radni dan, ali su već prve, održane 1890. širom sveta, dobile dublji sadržaj i širi značaj. Važna rezolucija o prosiavi 1. maja doneta je na Amsterdamskom kongresu II internaciom1le 1904. god„ i u njoj se kaže: „ ... kongres najenergičnije poziva socijaldemokratske partijske organizacije i sindikate svih zemalja da svake godine 1. maja demonstriraju za zakonsko uvođenje osmočasovnog radnog dana, za klasne zahteve proletarijata i za svetski mir." U socijalističkim zemljama 1. maj se slavi kao opštenarodni praznik rada. PRVI SRPSKI USTANAK, ustanak srp. naroda u beogradskom pašaluku 18041813. - Kao pogranična oblast Turske prema Austriji, beogradski pašaluk je često bio ratna pozornica u austrijsko-turskim ratovima (1716-1718, 17371739 i 1788-1791). Time je tur. vlast u pašaluku bila oslabljena, feudalni sistem rastrojen. Skoro 20 god. (17181739) beogradski pašaluk se nalazio pod austr. upravom. To i trgovačke veze u doba mira omogućilo je ranije buđenje srp. naroda u ovom kraju. Naročitu ulogu u istor. srp. nar. imao je poslednji austrijsko-turski rat (1788-1791). Srbi su uzeli aktivno učešće u ovom ratu i on će biti predigra 1. srpskom ustanku (v. Austrij.sko-turski ratovi, Kočina krajina, Frajkori). Posle ovog rata, koji se završio Svištovskim mirom, Turci su izveli reforme u beogradskom pašaluku. Učesnici rata su amnestirani, janičari su proterani iz beogradskog pašaluka, zavedena je sloboda trgovine i vere i zagarantovana je knežinska samouprava. Sređene prilike su poboljšale položaj nar. i doprinele privrednom razvitku. Naročito se razvila trgovina stokom koja je izvožena u Austriju i preko te trgovine obogatio se znatan broj Srba. Taj je napredak prekinut zavođenjem dahijske uprave (v. Dahije). Dahijska nasilja su izazvala pripreme ustanka. Saznavši za pripremanje ustanka dahije su preduzele seču knezova u kojoj je nastradao veliki broj istaknutih srp. prvaka - knezova, trgovaca i sveštenika. Umesto da spreči, seča je ubrzala ustanak. Odbegli nar. prvaci sastali 11u se feb. 1804. u selu Orašcu
PRVI SRPSKI USTANAK
A---u
PRVI SRPSKI USTANAK
545
---T--A
-
-~
(Jranice nehjja Sed!šte nohf/o /O
.to
-IQ,$m
Beogradski pašaluk pred prvi srpski ustanak
I
I \
i odlučili da dignu ustanak a za vođu izabrali Karađorđa Petrovića. Ubrzo su planuli hanovi po selima, poubijane su subaše i sela očišćena od Turaka. U toku proleća 1804. ustanici su zauzeli nekoliko većih mesta i opseli Beograd. Istovremeno sa ustankom u šumadiji, izbija ustanak u zap. Srbiji, čiji su organizatori Jakov i Matija Nenadović, Milan Obrenović i dr. i preko Morave gde se kao organizatori ističu Milenko Stojković i Petar Dobrnjac. Pokušaj dahija da umire ustanike obećanjima mJe uspeo i one su se našle opsednute u Beogradu. Porta je dahije smatrala odmetnicima i kada je doznala za ustanak uputila je bos. vezira Bećir -pašu s nalogom da dahije ukloni, a da ustanike umiri uspostavljanjem ranijih povlastica. Bećir-paša je u leto 1804, neometan od ustanika, došao pod Beograd. Ostavši usamljene, dahije su pobegle niz Dunav u Ada-Kale, gde ih je ustanička potera pobila. Bećir-pa ša je zahtevao od ustaničkih starešina da vojsku raspuste, obećavši povlastice koje su uživali do dolaska dahija. Srpske starešine su istakle zahtev za autonomiju i tražile garantije neke strane sile. Bećir-paša nije mogao zadovoljiti zahteve srp. starešina i povukao se u Basnu. Srbi su pregli da ustanak što više prošire, da organizuju i naoružaju vojsku, jer su očekivali akcije Porte. God. 1805, uplašena razvitkom ustanka, Porta je naredila niškom Ha-
fis-paši da uguši ustanak. Srbi su Hafis-pašu razbili na Ivankovcu i time je buna na dahije prerasla u ustanak protiv tur. vlasti uopšte. Sledeće godine (1806) Porta je na Srbiju poslala 2 vojske, ali su nad njima Srbi izvojevali slavne pobede na Mišaru i Deligradu. Uvidevši ustaničku snagu i plašeći se intervencije Rusije, Porta je pristala na pregovore sa ustanicima. Krajem 1806. i početkom 1807. bio je zaključen Ičkov mir, kojim je Srbima bila zagarantovana autonomija. Ičkov mir nije sproveden u delo jer je krajem 1806. došlo do rusko-turskog rata. Pozvani od Rusije, Srbi su nastavili borbe, očekujući potpuno oslobođenje i proširenje ustanka na dr. srp. krajeve pod Turcima. U toku 1807. Srbi su zajedno sa Rusima izvojevali pobedu u ist. Srbiji na štubiku i Malajnici. Međutim iste godine Rusi su sa Turcima zaključili primirje, što je Srbe razoračalo, ali je primirje dalo predah Srbima za organizaciju vojske, učvršćivanje vlasti i pripreme za nastavak borbe. Primirje je prekinuto 1809. i Srbi su uputili svoje vojske na 4 strane u nameri da prošire ustanak. Ustanička vojska pod komandom Karađorđa uspešno je operisala u SandžaKu, pobedivši Turke na Sjenici i Suvodolu. Međutim, glavna srp. vojska, koja je operisala prema Nišu pretrpela je poraz na Cegru, dobrim delom zbog nesloge starešina. Saznavši
PRVI SRPSKI USTANAK
•
546
PRVI SRPSKI USTANAK
Pcrremeno oslobođene beril;orfie /QOQ.·1907. Me.sto voffnjjih bitoks i bf!ievs od IQ04.·18!.J. o 20 40 60 80km Ustanička
Srbija od 1804. do 1813. godine
za poraz na čegru, Karađorđe napušta Sandžak i zaustavlja Turke na Moravi. Uskoro su i Rusi prešli u ofanzivu, pa je tur. pritisak na ustanike popustio i povraćene su izgubljene teritorije. - U toku ustaničkih borbi izgrađivala se i ustanička vlast. Nju su sačinjavale vojvode, kao vojni zapovednici i Karađorđe, kao vrhovni vod. U toku celog ustanka su vođene žestoke polit. borbe između Karađorđa, koji je želeo neograničenu vlast i krupnih vojvoda, koje su želele da samostalno upravljaju svojim nahijama. U želji da ograniče Karađorđevu vlast, krupne vojvode su nagovorile Karađorđa da pristane na osnivanje tzv. Praviteljstvujuščeg sovjeta srbskog. Inicijativa je za Sovjet potekla iz Rusije, ali ovo telo nije moglo ograničavati vlast Karađorđa, nego je ubrzo postalo oruđe u rukama Karađorđa. Važnu ulogu u ustaničkoj vlasti su igrale tzv. Vojvodske skupštine, koje su često sazivane i rešavale su najznačajnija pitanja ustaničke države. Konačnu pobedu nad svojim protivnicima Karađorđe je izvojevao 1811, kada je skršen otpor krupnih starešina, organizo-
vana popečiteljstva, a vojvode među sobno izjednačene i potpuno potčinje ne Karađorđu. Protivnici ovakvog uređenja Milenko Stojković i Petar Dobrnjac su proterani iz zemlje. - U toku 1810. nastavljene su uspešne borbe ustanika i Rusa protiv Turaka. Zajedničke rusko-srpske snage su izvojevale pobedu na Varvarinu, a iste godine su ustanici pobedili bos. tur. vojsku kod Loznice. Borbe su nastavljene i narednih 1811. i 1812. Sudbina ustanka je zavisila od završetka rusko-turskog rata. Očekujući upad Napoleona, Rusija je požurila da zaključi sa Turskom mir. Mir je zaključen u Bukureštu 1812. i bio je za Srbe krajnje nepovoljan i nesiguran (v. Bukureški mir 1812). Srpske starešine su odbile Bukureški mir, što je Turcima dobrodošlo da uguše ustanak silom. God. 1813. turska vojska je provalila u Srbiju sa svih strana. Među starešinama je nastala pometnja i ubrzo je Karađorđe sa najvećim delom starešina pobegao u Austriju. Turci su ugušili ustanak, paleći, pljačkajući i ubijajući stanovništvo. - Mada ugušen 1. ustanak predstavlja najznačajniji događaj no-
PRVI SVERUSKI KONGRES
PRVI SVETSKI RAT
547
vije srp. istorije. To je bila velika nar. revolucija, u kojoj je srp. narod srušio tursku feudalnu vlast i organizovao nacionalnu državu. Turska vlast posle 1. ustanka je bila privremena. U 2. ustanku 1815. nastaće srpska nacionalna država. PRVI SVERUSKI KONGRES SOVJETA,
v. Oktobarska revolucija.
PRVI SVETSKI RAT, imperijalistički rat za novu podelu sveta koji je vođen 1914-1918. i bio izazvan od Bloka centralnih sila. - Zbog poznatih suprotnosti u razvitku kapitalističkih od. nosa krajem XIX i početkom XX v„ a pre svega neravnomernog razvitka pojedinih zemalja, koje su se kasnije pojavile kada je svet već bio podeljen između starih kolonijalna-kapitalistič kih zemalja, one su želele novu nasilnu podelu sveta. Krajem XIX i početkom XX v. posle niza sukoba u Evropi i van nje, došlo je do stvaranja 2 ratujuća bloka: Blok centralnih sila (Nemačka, Italija i Austro-Ugarska) i Antanta (Engleska, Francuska, Rusija). Nemačka sa svojim saveznicima dugo se pripremala za rat koji je želela da povede onog momenta kada bude smatrala da će rat dobiti. Niz sukoba pre sarajevskog atentata Nemačka nije uzela kao povod za rat, jer još nije bila spremna, a događaji u Sarajevu su joj poslužili kao neposredan povod. Posle objave rata Srbiji od strane Austro-Ugarske (28. juli 1914), te pokušaja da se mir spase, u
rat ulaze i ostale države. Nemačka je 1. avg. objavila rat Rusiji a zatim i Francuskoj. 4 avg. na nem. prepad na Belgiju, Engleska objavljuje rat Nemačkoj i njenim saveznicima. U toku 1914. u rat ulazi i Turska (29. okt.) kao saveznik centralnih sila. Japan (23. avg.) prilazi Antanti. - Nemački ratni plan je predviđao munjevitu ofanzivu na zapadnom frontu i likvidaciju Francuske. Nemački Generalštab je želeo da vodi rat samo na jednom frontu, što mu se nije ostvarilo. U toku 1914. stvaraju se 3 glavna fronta: zapadni front, istočni front i balkanski front. Glavne i odlučujuće bitke u toku ove a i sledećih godina vođene su na zapadnom, odn. istočnom frontu. Nemačke trupe su prodrle preko Belgije u Francusku, ali su bile zaustavljene na Marni (septembar). U sledećem mesecu Nemci su izvršili ponovni napad ali bez većeg uspeha. Ofanziva na istoč nom frontu prinudila ih je da povuku znatni deo trupa tamo. Da bi pomogla zap. saveznicima ruska vojska je preduzela ofanzivu i prodrla duboko u Istočnu Prusku. Tu je došlo do bitke (Mazurska j.) i rus. vojska je bila prinuđena da se povuče. U isto vreme rus. trupe su prodrle u Galiciju i Bukovinu. Tu su rus. trupe bile zaustavljene tek uz pomoć nemačkih snaga. Na balkanskom frontu, posle prodora austro-ugarskih trupa na teritoriju Srbije, malobrojnija srpska vojska se povlačila. Tu je rlnMn do odlučne cer-
~ S(/veznici = Fronb/917. •" • • • • • • rron6 /I.XI ,"Oftl
- - - - .Alt!!m6CX/i ausćm-UQHrs-t//'ron/;poc-/.915. - - NemQČkii.zu.sćrO·U!JiK81'.iflYJll!;u_;even.'.91đ. ---
Nem.eđk.g
okup#IC.ff.9/'i'tJ.Sj/eob f?-...r11t.9!7..
+------ · RWklJ provalt#
uj~ 1914•
.;t~ J::4 8.r"t.to ns .Mar11i 9. IX m/.tl. i-~-------------
Prvi svetski rat u Evropi
PRVI SVETSKI RAT
PRVI SVETSKI RAT
548
o o
SVJEl.ENA 0 (/Jri&.J
.,,. I)
Tl?/SrAN OF KVN./A (br/ć.J
0 Go,co. lilrić/
.9. NEMAČKA
17'; TVNIS(/r.proćel
.:J3. Bli'lr.SOMAl.l./A
2. l"AIMGIM./ 3. l?OlANOl./A
10. Al/STli'O·VOARSKA
18. /W:.tli'OKO( šp.porĆ.}
26. MOZAMB/I< rporć:)
:J.I. /TA/.. SOUAl.l./A
n. RVMVNl../A
19. OIBRALTAl'f ( br//;.j
27. ISTOČNA Af'Ji'IKA /"„~m).JS, KATA.li' t'br//;.J
"1. BFLGl./A
12. SRBIJA
20 GAMBIJA {/Jr//;,/
/18. ISTOČNA Af'li'IKA(/Jr.i 3S. (lt;OYORNIOMA.V(br/
$. ŠYAJCARSKA
/$, CJ?NA GOlf'A
2/. ror;o (nem./
29. VGA.VOA rtml;.prof;.) 37. Kl/VAJT ( br//;.)
~
U. Al.BANIJA
22. NIGFRIJA ( brllJ 30. Elf'!Tlf'E../A ff/;11/J 23. KAMFRVN (n~m.J .31. ETIOPIJA U. Jl/SO-.!AP.Al'Ji'IKA /"n~mJ32. FRANC. SOMAl.l../A
~
YENECVEL.A
FRANcl/SIC4.
7. .iPANIJA
IS. GRČKA
8. ITAUJ.A
/6. 81/GARSKA
38
TVlf'SKA
39. AVGANISTAN -#O.NEPAL Politička
karta sveta
549
PRVI SVETSKI RAT
PRVI SVETSKI RAT
""•••
„„ -
t
/,f;fVA.ISXA /$At1/
.. MANIJANSKA' 0. ($AO)
„
0
OSw
MAl?SAL.SK,4 O.
"#•/SAO)
-...
;
• ,„
.. ... . ..
• OŽ/L8GRTtn O •0
s
..J
·-
K
o
K
E
.
(tJrif.)
o
NOJ// HeoHtO/ :-'i}.': f(Jr/ć, /r.J :·;'i;:!.:·F11)Ž/O.l/J
A
~b~'.;,.LEOO;r~A •. : ll'r./
.. ,
~~~~~>~
: o(,KlćNDSKA O, I N.z.; MAl(::ONl(BV.SĆ"rs/J
42, TAJLAND
49.
IRSKA
43, LAOS
SO~
.SEV.ROOEZtJA rtmt;
44. /(A#B00.2~
61. J(/Ž. ROOEZIJA
45 BRIT.80.RNEO
62. IZRAEL
46.
KORe./A
S.3. BUTAN
47 PARAGYAJ
48. YeL.BR/TAN/./A
posle prvog svetskog rata
r 6r/Ć.)
..
PRVI TRIJUMVIRAT
PRVOBITNA ZAJEDNICA
550
ske bitke (16-19 avg.), u kojoj je general O. Poćorek bio potučen a neprijateljske trupe se povukle preko Save i Drine. U toku sept. propao je i novi pokušaj zauzimanja Srbije ali u odlučnoj bici neprijatelj je ponovo bio potučen (kolubarska bitka). Rezultati rata 1914. nisu bili povoljni za Antantu ali ni za Blok centralnih sila, čiji su ratni planovi poremećeni. U toku 1915. god. na balkanskom frontu, ulaskom Bugarske u rat (14. okt.), nadmoćnije neprijateljske snage su zauzele Srbiju a srp. vojska sa vladom se povukla na o. Krf. Zapadna diplomatija uspela je da privuče Italiju, obećav ši joj znatna teritorijalna proširenja, pre svega na račun Jugoslavena, kao cenu objave rata centr. silama. Na ist. i zap. frontu u toku 1915. god. vođene su teške rovovske borbe koje nisu bitno izmenile ratnu situaciju. I jedna i druga strana imale su ogromne gubitke. Ove godine Engleska i Francuska izvršile su neuspešni pokušaj osvajanja Bosfora i Dardanela. Ostaci ovih trupa došli su u Grčku, gde će u sledećoj godini sa oporavljenom srp. vojskom biti obrazovan solunski front. U toku 1916. god. na zap. frontu vođena je jedna od najkrvavijih bitaka (Verden). Ukupni gubici bili su preko 600 000 mrtvih. U bici na r. Somi, Englezi su prvi put upotrebili tenkove. Na istočnom frontu došlo je do nove ofanzive i prodora rus. trupa u Galiciju i Bukovinu. Tada je u rat ušla . i Rumunija na strani Antante, ali je njena vojska bila potučena. U toku 1917. god. rat se nastavio nesmanjenom žestinom, mada su bili sve vidniji znaci zamora i jednog i drugog bloka, naročito Nemačke. U toku ove godine, zbog izbijanja oktobarske socijal. revolucije, iz rata je izašla Rusija. Na mesto nje u rat su ušle SAD, čiji je ulazak imao ogroman značaj za konačni ishod rata i poraz Bloka centralnih sila. U toku 1917. god. na istočnom frontu došlo je, u vezi sa događajima u Rusiji, do prodora nem. vojske u Estoniju, Litvaniju i Letoniju. Na frontu prema Italiji, ital. vojska doživela je poraz kod Kobarida. Zapadne sile su bile prinuđene da još šalju pomoć da bi je spasli. Na solunskom frontu, sem manjih operacija, nisu vođene neke značajnije bitke. Na zap. frontu situacija se bitno nije izmenila u korist N emačke. - U toku 1918. god., Nemačka je iskoristila oktobarsku revoluciju i prinudila Sovjetsku Republiku na težak mir u Brest-Litovsku (3. mart 1918). Na ital. frontu nova austro-ugarska ofanziva prinudila je !talijane na povlačenje, ko-
ji su tek oktobra prešli u protivofanzivu. Konačna odluka pala je na zap. frontu. Posle 3 neuspešna pokušaja nem. ofanzive, u avg. je došlo do protivofanzive Antante. Nemačka je bila prinuđena na kapitulaciju. Na solunskom frontu došlo je do opšte ofanzive srpske i savezničke vojske i kapitulacije Bugarske (29. sept.). Posle nje kapitulirala je Turska (30. okt.), a zatim Austro-Ugarska (3. nov.), a 11. nov. 1918. i Nemačka. Rat je bio završen potpunim porazom centralnih sila. Preko 20 000 000 ljudi bilo je ranjeno a preko 8 500 000 je poginulo. Citava područja ostala su potpuno uništena. Rat je imao i pozitivnih posledica, raspala su se 4 carstva (nemačko, rusko, tursko i austro-ugarsko). Na ruševinama nekih stvorene su druge države, a među njima i prva socijalistička. PRVI TRIJUMVIRAT, vladavina trojice, tajni savez između Cezara, Pompeja i Krasa, stvoren 60. god. pre n. e. u želji da prigrabe vlast u starom Rimu. Vodeću ulogu u njemu imali su Pompej i Cezar. Kada je Kras uskoro umro, između dvojice trijumvira došlo je do otvorenog sukoba. Time je otpo.čeo građanski rat u Rimu koji je trajao od 49. god. pre n. e., kada se trijumvirat raspao, do 45. god. pre n. e. PRVO ZASEDANJE AVNOJ-a, v. Antifašistička
veće
narodnog
oslobođenja
Jugoslavije.
PRVOBITNA AKUMULACIJA, naziv koji je uveo K. Marks (Marx) za ona razdoblja u društveno-ekonomskom razvitku kad se nasilno stvaraju uslovi za kapitalističke odnose. Prvobitna akumulacija odvaja neposredne proizvođače od uslova za ostvarenje rada, tj. od sredstava za proizvodnju i održavanje života. Ona se najčešće svodi na nasilnu eksproprijaciju seljaštva od zemlje i na njihovo pretvaranje u gradsku sirotinju i proletarijat. U ovoj fazi dolazi i do nagomilavanja novčanih sredstava i stvaranja tržišta, gde kapitalisti kupuju sredstva za proizvodnju i radnu snagu, a najamni radnici sredstva za život. PRVOBITNA ZAJEDNICA, najstarije društveno uređenje u kome su ljudi živeli ravnopravno. - Zajednička karakteristika ove društvene zajednice jeste niska proizvodnja kojom se jedino održavao život u borbi sa surovom prirodom. Zbog toga nije bilo mogućnosti izdvajanja pojedinaca koji bi ostalima nametnuli svoju volju i svoju vlast. Umesto toga među ljudima je vladala uzajamna saradnja i međusobno pomaganje. U prvobitnoj zajednici nije bilo imovinske nejednakosti, klasne eksploatacije ni drž. organizacije. Sa sve ve-
PRVOSVESTENIK
PTOLEMEJEVICI
551
ćim razvitkom proizvodnih snaga došlo je vremenom do prirodne podele rada koja se zasnivala uglavnom na polu i uzrastu. Vremenski trajanje prvobitne zajednice može se odrediti na period od 500 000-700 000 godina, računajući vreme od postanka čoveka pa sve do pojave prvog klasnog društva. čitav ovaj period deli se na 2 osnovne etape: epohu divljaštva i epohu varvarstva. U divljaštvu ljudi su živeli po hordama koje su obično brojale 30-50 članova. Ziveli su po peći nama i jedino zanimanje bilo im je skupljanje proizvoda radi održavanja života. Docnije se prešlo na lov i na sklapanje braka, čime su udareni temelji rodovskom društvenom uređenju. Sa pronalaskom luka i strele, i pravljenjem alata od brušenog kamena ljudi su stvorili uslove za izgradnju kuća. Dolazi do stalnog naseljavanja na određenom mestu i podizanja prvih naselja. Ovoj radikalnoj promeni u načinu života najstarijih ljudi znatno su doprinele velike klimatske pramene. U drugoj etapi prvobitne zajednice, u eposi varvarstva došlo je najpre do pripitomljavanja životinja i gajenja biljaka za hranu. Počela je proizvodnja mesa i mleka i izdvajanje ratarskih i stočarskih plemena. Između njih uspostavljena je razmena proizvoda. Ova razmena sve više se proširivala i izdvajala pojedine rodove na površinu. Javljaju se trgovci i sve više se stvaraju uslovi za prelazak na novo klasna društvo. PRVOSVESTENIK (Pontifex maximus), u ant. Rimu vrhovni poglavar svešteničkog kolegija koji je imao velikog uticaja ne samo u verskim pitanjima nego i u čitavom javnom i privatnom životu starog Rima. U početku biran je samo iz redova nobila sve do 300. god. pre n. e. kada je plebejcima priznato pravo da mogu biti birani za prvosveštenike. Svojim položajem bio jedan od najuglednijih dostojanstvenika u rim. društvu. Članovi njegovog kolegija uređivali su kalendar, vodili drž. anale i vršili nadzor nad javnim radovima. Od vremena cara A vgusta spojena vlast princepsa, prvog člana rim. društva i funkcija prvosveštenika. PSAMETIH I, egipat. vladar (663. pre n. e. - 609. pre n. e.). Najpre je bio gospodar jedne egipat. nome. U VII v. pre n. e. Asirci su primorali Egipćane da priznaju njihovu vlast. Psametih se pobunio protiv novih gospodara i prisilio ih da napuste Egipat. Posle toga je slomio moć Amonovih sveštenika i libijskih plaćenika i na taj način zaveo red u Egiptu. Organizovao je novu egipat. prestonicu u gr. Saisi, u Do-
njem Egiptu, po kome je poslednja samostalna dinastija dobila ime Saiska dinastija. Smatra se osnivačem ove dinastije iz koje su potekla 3 istoimena vladara. Posebnu pažnju na unutrašnjem planu posvetio je trgovini, organizovanjem flote pomoću grč. brodova. Omogućio je osnivanje grč. kolonija u Egiptu, čime je istovremeno grč. uticaj počeo naglo da se širi po celoj zemlji. Za vreme vladavine poslednjeg P. Persijanci su pokorili Egipat i zadržali ga u svojoj vlasti kao persijsku provinciju 120. god. sve do 404. god. pre n. e. PSEMISLOVICI, češ. vladarska porodica; upravljala je Češkom od X v. do 1306. godine. Prezime nosi po legendarnom osnivaču Pšemislu, mužu kneginje če ške, Libuše. Posle zauzimanja Moravske od strane Mađara, središte drž. organizacije preseljeno je u Češku. U sukobu dveju plemićkih porodica, Slavnikovaca i Pšemislovića, Boleslav I i Boleslav II porazili su protivnike i če šku proglasili naslednim posedom. Posle poraza Mađara (na Lehu 955. god.), koje je potukao nem. kralj Oton I, P. su oslobodili Moravsku. Za vlade Bžetislava I osvojeni su delovi Šlezije i Poljske. Otokar II Pšemisl. osvojio je Austriju i štajersku; češka je proglašena za kraljevinu 1198. god. Vaclav II je Juajem XIII v. osvojio Poljsku, pa je tako stvorena češko-poljska država. Ubistvom Vaclava III 1306. godine izumrla je porodica Pšemislovića. Najznačajniji vladari ove dinastije su knez Boleslav I (929-967), kralj Bžetislav II (1061-92) i kralj Otokar II (1253-78).
PTOLEMEJEVICI (Lagidi), egipat. dinastija maked. porekla, održala se na vlasti od 304. god. pre n. e. do 30. god. pre n. e. - Posle raspada drž. Aleksandra Makedonskog stvoreno je nekoliko helenističkih drž. na teritoriji njegovog kraljevstva. Jedna od najznačajnijih helenističkih drž. bila je egipatska kraljevina Ptolemejevaca (Lagida). Kao velika centr. polit. tvorevina kraljevina Lagida je posedovala ogromne izvore sredstava koji su joj omogućavali svetsku dominaciju. Međutim, osnivač dinastije Ptolemej I Soter (305. god. pre n. e. - 283. god. pre n. e.) odrekao se među prvima pretenzija na svetsku vladavinu, obrativši pažnju na unutrašnju konsolidaciju i jačanje svoje države. Od Aleksandrije je stvorio novu prestonicu, dok je upravu nad zemljom poverio ljudima maked. i grč. porekla. Njegov naslednik Ptolemej II Filadelf (285. god. pre n. e. - 246. god. pre n. e.) stvorio je od nove prestonice Aleksandrije najistaknutiji centar helenističke kulture.
PUCAR
552
Na polit. planu stvorio je od Egipta prvorazrednu vojnu silu na Mediteranu. Za vreme vladavine Ptolemeja III Euergeta (246. god. pre n. e. - 221. god. pre n. e.) Egipat je dostigao vrhunac svog teritorijalnog prostiranja, naroči to posle uspešnih ratova sa sirijskim Seleukovićima. Poslednjih godina III v. pre n. e. spoljnopolitički značaj Egipta počeo je da opada, gubeći pod Ptolemejem IV Filantropom svoj raniji uticaj. Za vreme Ptolemeja V Epifana (205. god. pre n. e. - 181. god. pre n. e.) dolazi do otpora Egipćana protiv ove dinastije a u spoljnoj politici pojavljuje se Rim koji počinje sve više da ugrožava interese Kraljevine Lagida na Istoku. Nastaje period dugih dinastičkih borbi uz mešanje spolja, iz Sirije i Rima. Poslednji predstavnik ove dinastije bila je kraljica Kleopatra s kojom 30. god. pre n. e. prestaje vladavina Ptolemejevaca u Egiptu. PUCAR, Đuro (Stari), revolucionar i polit. radnik, (Kresići, Bosanska Grahovo 13. dec. 1899). - Posle osnovne škole završio kovački zanat. Radio u Osijeku i Subotici. Rano je pristupio radničkom pokretu i 1920. postao član SKOJ-a, a 1922 član KPJ. Jedno vreme je član Mesnog sindikalnog Đuro Pucar veća i sekretar Mesnog komiteta KPJ u Subotici. Godine 1929. uhapšen je. Sud za zaštitu drž. osudio ga je iste godine na 8 god. robije, koja mu je u zatvoru u Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici povećana na 10 godina. Po dolasku sa robije 1939. živi ilegalno u Sarajevu. Iste godine postaje član Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, Na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagreb\1 1940. izabran je za člana CK KPJ. Posle okupacije Jugoslavije 1941. jedan od glavnih i najistaknutijih organizatora ustanka u Bosanskoj krajini. Od 1942. član je Predsedništva A VNOJ, a od 1943. potpredsednik ZA VNOB i H-a i sekretar Pokrajinskog komiteta KP za BiH. Posle oslobođenja je ministar u prvoj vladi NR BiH, zatim predsedsednik Prezidijuma Narodne skuptšine NR BiH i potpredsednik Narodne skupštine FNRJ. Od 1948. je predsednik vlade, zatim predsednik Izvršnog veća NR BiH, pa predsednik Narodne skupštine BiH. Od 1963. bio je na raznim državnim i polit. funkcijama. Bio je sekretar CK SK BiH, član IK CK SKJ, član Saveta federacije, Saveta narodne odbrane i predsedništva Saveznog od-
PUNSKI RATOVI
bora Saveza udruženja boraca NOR Jugoslavije. PUČ (prevrat) oblik nasilne promene nosilaca vlasti. Preuzimanje vrhovne drž. vlasti od strane relativuo uskih grupa koje se nalaze ili izvan drž. aparata ili u samom aparatu. Po tome se P. razlikuje od drž. udara koji obično izvode visoki drž. funkcioneri. U osnovi je teško razlikovati P. od drž. udara. Pučisti su obično nezadovoljnici koji su motivisani ambicijom za vlašću ili pak revoltirani protivu politike određene grupe. Oni često nemaju izgrađenu polit. platformu i program kojima se rukovode prilikom svoje polit. akcije. Svoju zamisao izvode u najvećoj tajnosti i veoma kratkom vremenu. Najčešći su izvršioci P. vojna lica koja raspolažu oružjem i vojnim odredima. Po svom karakteru su P. znak unutrašnje nestabilnosti određene zemlje i obično se javljaju kao otpor zavedenoj diktaturi, vojnom režimu ili sl. obliku vlasti koji izaziva otpor i omogućava uslove za izvođenje pučeva. U današnje vreme vojni P„ naročito u zemljama Juž. Amerike, pa i nekim zemljama Afrike, postali su veoma če sti i brojni. PUGAčOV, Jemeljan Ivanovič (oko 1742 -1775), kozak, vođ velike seljačke bune u Rusiji. Proglasivši se za cara Petra III, podigao je ustanak protiv carice Katarine II (v.), za koji je našao oslonac u raskoljnicima, starovercima, protivnicima caričinih reformnih pokušaja. U ustanku su učestvovali ukrajinski seljaci, kozaci od Đona do Urala, radnici iz i·udnika i manufaktura i Tatari iz južnih oblasti Rusije. Dobivši karakter seljačkog rata, ustanak je trajao 1773 -1775. god. Na kraju, posle niza uspeha, koji su KataJ. I. Pugačov rinu II prinudili da napusti ratovanje protiv Turske (1774), Pugačov je poražen, zarobljen i pogubljen u Moskvi. PUNI, st. ant. drž. Kartagine u sev. Africi. Imali su u svojoj drž. ogroman broj robova i od nje su za kratko vreme stvorili jaku silu u l\/[editeranu. Bavili su se najviše trgovinom, stvarajući svoje posede u mnogim zemljama oko Sredozemnog mora. Po njima su dugogodišnji ratni sukobi između Rima i Kartagine nazvani punski ratovi. PUNSKI RATOVI, dugotrajni ratni sukobi između Rima i Kartagine zbog prevlasti nad zemljama oko Sredozemnog mora. - U 1. punskom ratu (264.
PURITANCI
god. pre n. e. - 241. god. pre n. e.) borbe su se vodile za Siciliju. Rimske trupe su se prebacile na ovo susedno o. i nanele Kartaginjanima težak poraz. Još pune 2 godine Rimljani su zadavali Kartaginjanima udarac za udarcem, ali zbog nedostatka flote nisu mogli da se suprotstave kartaginskim brodovima koji su nesmetana napadali italske obale. Zbog toga su Rimljani pristupili izgradnji brodova i stupili u prvu pomorsku bitku u kojoj su pretrpeli poraz. Međutim, u sukobu kod Mila Rimljani su odneli prvu pobedu nad kartaginskom mornaricom 260. god. pre n. e. četiri godine docnije (256. pre n. e.) krenula je velika rim. ekspedicija prema Africi. Kod rta Eknoma došlo je do jedne od najvećih pomorskih bitaka u antici. U njoj su Kartaginjani pretrpeli strahovit poraz, njihova mornarica je bila potpuno razbijena a Rimljani su se iskrcali na afričku obalu. Nastavljajući borbe na kopnu, rim. vojska je pretrpela težak poraz. Spaslo se svega 2 000 vojnika od čitave vojske. Sam vođa ekspedicije Marko Atilije Regul bio je zarobljen. Pri povratku iz Afrike rim. mornarica je bila skoro potpuno uništena za vreme bure. U daljim ratnim sukobima poprište borbi ponovo je postala Sicilija. Kad je 247. god. pre n. e. na Siciliju stigao mladi, energični vojskovođa Hamilkar Barka, kartaginski položaj, doveden već do ivice katastrofe, počeo je naglo da se popravlja. On je najpre pružio snažan otpor Rimljanima a zatim prešao u protivofanzivu. U međuvremenu Rimljani su sagradili novu flotu i kod Egatskih o. naneli Kartaginjanima odlučujući poraz na moru 241. god. pre n. e. Neposredno posle ove pobede Rimljana sklopljen je mirovni ugovor po koje je Kartagina morala da plati ogromnu ratnu štetu. Pošto se odrekla Sicilije Kartagina je morala da traži izlaz na drugoj strani. Svoju delatnost Kartaginjani su preneli u Španiju očekujući novi prosperitet od eksploatacije prirodnih bogatstava Pirinejskog poluostrva. Kartaginska trgovina ponovo je doživela nekadašnji prosperitet. Rimljani su bili uznemireni prodiranjem Kartagine u sev. oblasti Španije i vršili su pripreme na novi rat. U međuvremenu u Š],'>aniju je došao Hamilkarov sin Hanibal, kome je tada bilo svega 25 god. Zbog opsade primorskog gr. Sagunta u španiji Rimljani su zahtevali da im se preda Hanibal. Pošto nisu ispunili zahteve prihvatili su rat. Tako je otpočeo 2. punski rat koji je trajao od 218. god. pre n. e. do 201. god. pre n. e. Rimljani su želeli da ovog puta vode rat na protivničkoj teritoriji. Međutim,
553
PURITANCI
Hanibal ih je pretekao jedinstvenim potezom u istoriji ratovanja. Odlučio je da izvrši dotle neviđen suvozemni prelaz preko Pirineja i Alpa i da stigne u Italiju. Vest o ovom jedinstvenom podvigu zaprepastila je Rimljane. U prvom sukobu kod Ticina razbijene su rim. trupe i Hanibal je krenuo dalje na jug prema Rimu. Kod Trazimenskog j. naneo je strahovit poraz Rimljanima koji su imali preko 15 000 poginulih. U leto 216. god. pre n. e. kod Kane u Apuliji od 50 000 rim. vojnika spaslo se jedva 14 000. Rimljani su ostali bez vojske i bili su spremni na to da će Hanibal napasti na Rim. Među st. gr. zavladala je prava panika. Izgovarale su se jedino reči „Hanibal ante portas" (Hanibal pred vratima). Međutim, po svemu sudeći napad na Rim nije ulazio u Hanibalov plan. On se povukao od Rima i krenuo prema juž. Italiji. Zauzećem Kapue zabeležen je poslednji Hanibalov uspeh u ovom ratnom sukobu. Rimljani su prikupili nove trupe i krenuli u Afriku. U bici kod Zame 202. god. pre n. e. Hanibal je pretrpeo poraz, posle kojeg je sklopljen mirovni ugovor čije su odredbe, kao i posle 1. punskog rata, bile vrlo teške za Kartaginu. Svoju teritoriju u Španiji Kartagina je prepustila Rimu i obavezala se da će spaliti svoje ratne brodove, ostavljajući sebi samo 10 manjih, i naravno, prihvatiti obavezu da isplati Rimu ogromnu ratnu štetu. U polit. pogledu Kartagina se pretvorila u drž. drugog reda. Zeleći ponovo da se osamostali i da oživi svoju trgovinu došla je u sukob sa Numidskom Kraljevinom. Rimljani su uvek bili na strani numidskog kralja i iskoristili su ovaj kartaginsko-numidski sukob kao povod za 3. punski rat koji je vođen od 149. god. pre n. e. do 146. god. pre n. e. Precenivši svoje snage Rimljani su mislili da će Kartaginu zauzeti na juriš. Međutim, tek posle trogodišnje opsade Kartagina je bila zauzeta, opljačkana i razorena a njeni st. poubijani ili prodati u ropstvo. Od nekadašnje moćne drž. stvorena je rim. provincija. PURITANCI, pripadnici verske sekte koja se javila u anglikanskoj crkvi da bi se ova očistila od svih tragova katoličanstva. Po verskom učenju kalvinisti, nastojali su na ukidanju crkvene hijerarhije. U posebne verske zajednice počeli su se organizovati u drugoj polovini XVI v., a već početkom XVII v. pred progonima se iseljavaju u Sev. Ameriku. U Engleskoj sve otvorenije istupaju protiv Stjuarta i daju svoj karakter engleskoj revoluciji (v.), osobito od trenutka kad se pod vodstvom O. Kromvela
PUTEVI U SREDN.JEM VEKU
554
obrazuje njihova najradikalnija grupa independenata. Za puritance _je Sv. pismo jedini izvor vere. Fanat.1čn:.
Kotarski
drum
(Kotor-Risan-Grahovo-Nikšić-Plje
vlj'
Topola-Beograd), SpLitski drum (Split -Klis-Sinj-Ivan-planina), dijagonalni
put
(Ljubljana-Metlika-Ključ
Sarajevo-Višegrad-Novi Pazar-Priština-Skoplje), Dunavski put (obalom Dunava do rumunske granice), itd. PUTNIK, Radomir, vojvoda (Kragujevac 12. jan. 1847 - Nica, 4. maja 1917). Po završetku srednje škole postao je pitomac Artiljerijske škole u Beogradu, koju je završio 1866. i unapređen u čin potporučnika. U srpsko-turskim ratovima 1876-78. bio je u činu kapetana a zatim komandant Rudničke brigade, koja se istakla u borbama na Javoru, Krevetu, šiljegovcu i Đunisu. Zbog pokazane umešnosti bio je unapređen u čin majora. Posle završenog rata bio je predsednik komisije za izradu nove formacije vojske. Posle šestomesečnog boravka u Rusiji (1879), radi u arti- Radomir Putnik ljerijskom odeljenju ministarstva i nalazi se na raznim dužnostima. 1884. god. preveden je u ge·neralštabnu struku. U srpsko-bugarskom ratu nalazi se na dužnosti načelnika štaba Dunavske divizije, koja
PUTNIK učestvuje u bici na Slivnici. Od 1886 do 1889. načelnik je obaveštajnog a zatim operativnog odeljenja Glavnog generalštaba, a 24. maja 1889. pr?izveden je u čin pukovnika da sledece godine bude postavljen za pomoćnika načelnika Glavnog generalštaba. Ujedno je bio i predavač na Višoj školi _Yoj~e akademije. U toku 1893. postavlJen Je za komandanta šumadijske divizije, a sledeće, zbog neopravdane sumnje da sarađuje sa radikalnom strankom, smenjen je sa komandantske dužnosti i postavljen za sudiju Kasacionog sud~. Penzionisan je 14. okt. 1896. Posle maJskog prevrata 1903. reaktiviran j~ i unapređen u čin generala i postavlJen na dužnost načelnika Glavnog generalštaba. Na toj dužnosti ostaje sve do balkanskog rata 1912. U tom međuvre menu bio je više puta i ministar vojni. U 1. balkanskom ratu kao načelnik štaba Vrhovne komande istakao se veštim rasporedom trupa u bici na Kumanovu 23-24. okt., zbog čega je bio unapređen u čin vojvode. y kasnijei_n razvitku operacija i gonjenJa tur. voJske odigrao je značajnu ulogu. U 2. balkanskom ratu i dalje je načelnik štaba Vrhovne komande. Predviđajući napad Bugarske, blagovremenim rasporedom trupa, uticao je na ishod rata. - Kada je 1. svetski rat počeo, kao načelnik štaba Vrhovne komande pregrupisavanjem srpskih armija, doprineo je pobedi u cerskoj bici. U kol~ barskoj bici planski je povukao arm1Je ispod udara nadmoćnih neprijateljskih trupa u unutrašnjost zemlje i u protivofanzivi bio je probijen neprijateljski front i njegove snage bile su proterane iz Srbije. Jedan je od komandanata koji su zahtevali preventivni napad na Bugarsku, ali taj predlog nije bio ~svo ien. U povlačenju srp. snaga voJvoda P. je osujetio nameru protivničkog komandanta A. Makenzena da okruži i uništi glavninu srp. vojske. Pouzdavajući se u brzu savezničku pomoć, koj_a je izostala, prinudili su P. da glavninu vojske povuče u rejon Prištine radi izvlačenja prema Skoplju i dalje verujući u savezničku pomoć. U odlučnoj bici do koje je došlo u predelu Kačaničkog tesnaca, posle teških borbi, glavnina vojske se povuk_la na levu obalu Sitnice a zatim dalJe u Skad2r. Teške borbe i napori uticali su na njegovo zdravstveno stanje, te je upućen na Krf radi lečenj a a potom u Francusku. Za izvanredne vojne zasluge dobio je brojna domaća i stran~ odlikovanja, a njegovi posmrtni ostaci su kasnije preneti u Beograd i sahranjeni.
RABATA
555
RADIO
R RABATA, Josip (?-1601), austr. general, carski komesar za rešenje pitanja senjskih uskoka. Na žalbe mletačke vlade austr. dvor je rešio da uskoke iseli iz Senja u Liku, a da u Senj smesti nem. posadu. Pokušaj Rabate da tu odluku sprovede doveo je do bune. Uskoci su ubili Rabatu i ostali u Senju do Madridskog mira 1617. RACIONALIZAM, filozof. pravac, prema kome je razum jedini ili glavni izvor saznanja i kriterijum istine. Osnivači modernog racionalizma su Dekart, Spinoza i Lajbnic. Racionalizam se osobito razvio u XVIII v., pre svega u Francuskoj među nosiocima prosvetiteljskog pokreta i enciklopedistima koji mu daju materijalističku osnovu. U tom veku on dobija i značaj širokog intelektualnog pokreta, koji u razumu i nauci vidi jedine mogućnosti društvenog napretka. Racionalizam prodire u književno stvaralaštvo i političke koncepcije, socijalne teorije i istoriografiju. RACKI, Franjo (1828-1894), hrv. istoričar i političar. U mladosti usvojio ideje ilirskog pokreta i zastupao ih dosledno celog života. Mada teolog po struci rano se počeo baviti istorijom. U Beču se sprijateljio sa Štrosmajerom i to prijateljstvo je ostalo nepomućena do kraja. Posle 1860, pored istorije, bavi se politikom i jedan je od uglednih prvaka štrosmajerove Narodne stranke, zastupajući ideje solidarnosti slovenskih naroda i zalažući se za federativno uređenje Austrije. Bio je protivnik Hrvatsko-ugarske nagodbe, zbog čega se kao i štrosmajer kasnije povlači iz polit. života, posvećujući se isključivo nauci. Rački je jedan od osnivača Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti i njen prvi predsednik (1866-1886). Rački je najistaknutiji hrv. istoričar XIX veka. Svojim nauč nim autoritetom obezbedio je istoriografiji vodeće mesto u izdanjima Akademije. Sam je uredio 26 svezaka „Starina", gde je objavljivao izvornu građu. Objavio je niz monografija iz hrv. srednjovekovne istorije, koje i danas imaju naučni značaj. Veći su mu radovi: „Pokret na Slovenskom jugu koncem XIV i početkom XV vijeka". (1868); „Bogomili i patareni" (1869/70); „Borba Južnih Slavena za državnu neovisnost u XI vijeku" (1873-1875); „Nutarne stanje Hrvatske prije XI vi-
jeka" (1894). Rački je bio naučnik ogromnog znanja, i znatno je podigao nivo hrv. istoriografije. RAD JUGOSLAVENSKE AKADEMIJE ZNANOSTI I UMJETNOSTI, najstarija i glavna publikacija Akademije od njenog osnivanja do danas. Prva knjiga je izašla 1867. Rad je donosio priloge iz svih nauka, ali u početku najviše iz istorije. 1881. podelio se u 2 niza: Rad historičko-filologičko i filozofsko-juridičkog razreda i Rad matematičko-prirodoslovnog razreda. 1935. pojavila se prva knjiga Rada umjetničkog razreda. Od 1947. Rad izlazi u 5, a od 1951. u 8 razreda. Rad je odigrao veliku ulogu u razvitku naše nauke. RADA, veće, savet, skupština kod nekih slovenskih naroda. Kao kraljevsko veće prvi put se spominje u Poljskoj u XIV v., dok je u Rusiji uvedena sredinom XVI v. i predstavljala je neslužbeni kolegijum upravnih organa. U svojstvu nar. predstavnika sazvana je Perejaslavskaja rada 1654. god. na kojoj je izvršeno ujedinjenje Ukrajine i Rusije. U savremenoj istoriji upotrebljava se kao naziv za organe vlasti u Poljskoj i Ukrajini i za kolegijume u ustanovama i društvenim organizacijama. RADENIK, prvi socijal. list na Balkanu (1871/2 i 1882); to je bio list Svetozara Markovića i njegove grupe. Pokretanjem „Radenika", praktično se počinje sa širenjem socijal. ideja u Srbiji. Obnovljen je 1882. pod nazivom „Radnik", a uređivao ga je Mita Cenić, vodeći preko njega borbu protiv radikala, kao otpadnika od socijal. pokreta i ideja Svetozara Markovića. RADIC, Stjepan, političar i pisac (1871 -1928). Još kao učenik gimnazije došao je u sukob, zbog svog političkog ubeđenja, s tadašnjim austro-ugarskim vlastima. To ga je primorala da privatno polaže maturu u Karlovcu, a ne u Zagrebu, gde je bio na školovanju. Po završenoj maturi upisao se na Pravni fakultet (1891), ali je zbog otvorenog napada na Kuena Hedervarija osuđen na četiri meseca zatvora. God. 1895. ponovo mu se sudi zbog spaljivanja mađarske zastave; tada je osuđen na šest meseci zatvora. Uzalud je pokušao da nastavi studije u Pragu i Pešti: kao poznati državni neprijatelj, i sa tih
RADIKALIZAM
556
fakulteta je isključen. Zbog toga odlazi u Rusiju, a zatim u Pariz, gde završava Višu političku školu. Po završetku studija, kratko vreme je boravio u Pragu da zatim pređe u Zemun, kao strani dopisnik. Tada je sarađivao i u „Srpskom književnom glasniku". Početkom 1910. god. došao je u Zagreb i kratko vreme bio glavni urednik „Hrvatske misli". Dve godine kasnije, u zajednici s bratom Antunom, osnovao je Seljačku pučku stranku. Pred izbijanje 1. svet. rata Stjepan Radić zbog svog političkog stava dopada ponovo u zatvor. U vreme rada na ujedinjenju oštro istupa protivu centralističko-hegemonističkog načina ostvarenja te ideje. U to vreme menja naziv stranke koja dobija ime Hrvatska seljačka republikanska stranka. Posebnim Memorandumom Kon-
ferenciji mira u Parizu zahteva za hrvatski narod pravo da se slobodno izjasni o stupanju u ravnopravnu federalnu zajednicu sa Srbijom i Crnom Gorom. U toku 1919. i 1920. god. ponovo je u zatvoru. Po izlasku iz zatvora, god. 1923. odlazi u inostranstvo i svoju stranku učlanjuje u Seljačku internacionalu. Po povratku u zemlju, kraće vreme je opet u zatvoru, ali posle izjave u ime stranke da priznaje monarhiju i Vidovdanski ustav ulazi u vladu N. Pašića kao ministar prosvete (1925). Početkom 1927. god. Radićeva stranka napušta saradnju s vladom i prelazi u opoziciju. Udružuje se sa Samostalnim demokratima S. Pribiće vića, čime se stvara Seljačko-demokrat ska koalicija. Oštri istupi SDK dovode do poznatog atentata u Skupštini 20. juna 1928. god. Tom prilikom je Puniša Račić, član Radikalne stranke, ubio Pavla Radića i Đuru Basaričeka, a smrtno ranio S. Radića, koji je od zadobijenih rana umro, 8. avg. 1928. god. Baveći se aktivno politikom, Radić je napisao niz memoarskih i političkih radova, kao npr. Uzničke uspomene, Hrvati i Srbi i dr. On se u toku svoje političke aktivnosti zalagao za „seljač ku slogu", za poboljšanje socijalnog položaja seljaka i nacionalno oslobođenje Hrvata Bio je pristalica ujedinjenja Južnih Slovena. Neke njegove ideje često su bile neostvarljive, ali je on istupio uveren da one vode najbo· ljem cilju. Ponekad je naglo menjao već deklarisane stavove uz istovremeno precenjivanje seljačke snage i uloge, negirajući revolucionarne metode, pa i
RADNIOKI POKRET
ulogu radničke klase. Neposredan je njegov veliki uticaj na šire, naročito seljačke mase u Hrvatskoj. RADIKALIZAM, obeležje pojedinih buržoaskih političkih stranaka koje primenjuju odlučnije metode u borbi i zahtevaju korenitije reforme. Dok liberali zasnivaju svoje zahteve i programe na ustavnim garantijama i individualnim slobodama i pravima građana, radikali pretenduju i na izvesne društvene pramene. Oni zastupaju načela grad. demokratije i parlamentarizma, razvijaju zakonodavstvo, odstranjuju crkvu od države, a pojedini od njih su, bar teorijski, bliski socijalizmu, obično njegovim oportunističkim i reformističkim strujama. Radikalski pokreti bili su u usponu krajem XIX i poč. XX v. (npr. u Francuskoj, Srbiji i dr.). RADišCEV, Aleksandar Nikolajevič (1749-1802), ruski pisac i revolucionar. U svojoj knjizi Putovanje od Petrograda do Moskve mračnim bojama je opisao carski apsolutizam, feudalni sistem i bedni položaj seljaka u Rusiji. Bio je pod uticajem prosvetiteljskih i demokratskih ideja zap. Evrope. Zbog svog istupanja, osuđen je na smrt, a zatim pomilovan i prognan u Sibir. Ponovo izložen progonima, izvršio je samoubistvo. RADNICKA ARISTOKRATIJA, po Lenjinu „ ... glavni socijalni oslonac buržoazije, pravi agent buržoazije u radničkom pokretu ... ", najviši sloj kvalifikovnih radnika u kapitalističkim zemljama, pridobijan od režima maksimalnom dobiti, - pojava karakteristična za one radničke pokrete koji naginju sindikalizmu (engl. tredjunioni), oportunizmu i reformizmu. RADNICKI PORRET U JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA. Razvitak kapitalističke privrede u našim zemljama zaoštrio je klasne suprotnosti bur7.oaskog društva. Istina, te su se suprotnosti u ovim krajevima sporije zaoštravale zbog toga što je većina naših zemalja bila pod tuđinskom vlašću. U borbi za rešenje nacionalnog pitanja buržoazija istupa kao predvodnička snaga, zahtevajući nacionalno oslobođenje. Nerešeno nacionalno pitanje je usporavala jačanje klasnih suprotnosti buržoazije i proletarijata. Spori razvitak radničkog pokreta bio je uslovljen sporim razvitkom kapitalističke privrede. U svim našim zemljama, sem Slovenije, sporo se razvija industrija. Tuđinska vlast je kočila privredni razvitak i našu je zemlju držala u kolonijalnom položaju. Nešto brži privredni razvitak počinje krajem XIX veka. To naročito važi za naše zemlje u okviru Austro-Ugarske. Brži privredni razvitak je neminovna vodio zaoštravanju sukoba između radnika i bur-
RADNICKI POKRET
557
žoazije. šezdesetih i 70-ih godina javljaju se prve radničke organizacije, čiji je cilj uzajamna samopomoć, a istovremeno se šire i socijal. ideje (Sv. Marković u Srbiji). Prave polit. stranke javljaju se znatno kasnije, 90-tih godina. Prva moderna radnička stranka osniva se u Hrvatskoj. Mada je Hrvatska bila u teškom privrednom položaju i mada je bila ind. nerazvijena, ovde se vrlo rano javlja radnički pokret. God. 1892. grupa socijalista pokreće list „Slobodu", a 1894. osniva se Socijaldemokratska partija za Hrvatsku i Slavoniju. Partija je bila pod jakim idejnim uticajem austrijske socijaldemokratske partije i njen je program bio sličan tzv. Hajnfeldskom programu. Partija je vrlo brzo stekla dosta pristalica među hrv. radnicima. I pored progona vlasti i kleveta domaće buržoazije uticaj radničkog pokreta je stalno jačao. Hrvatski socijalisti su imali dosta pristalica na selu, osobito među poljopr. radnicima Srema i Slavonije. I pored uspeha partija nije dugo održala revolucionarno obeležje. U njenim redovima je bilo mnogo elemenata iz sitnoburžoaskih redova, tako da postepeno preovladavaju reformističke ideje. Njeni istaknuti prvaci su bili Vitomir Korać i Vilim Bukšek. - Sličan je bio razvitak radničkog pokreta u Sloveniji. Taj se pokret razvija pod uticajem austrijskog. Slovenački socijalisti su učestvovali na Hajnfeldskom kongresu 1888. na kome je formirana austrijska socijaldemokratska stranka. Kad je austr. socijaldemokratska stranka organizovana na federativnoj osnovi osnovana je 1896. jugoslavenska socijaldemokratska stranka, koja je trebalo da obuhvati radnički pokret u jugoslovenskim zemljama austr. dela monarhije (Slovenija, Istra i Dalmacija). Faktička delatnost jugoslovenske socijaldemokratske stranke ograničila se na Sloveniju. Stranka je imala veliki uticaj na radništvo, izdavala je niz listova, osnivala sindikalne organizacije, borila se za poboljšanje položaja radnika i imala uspeha na parlamentarnim izborima. Stranka je zastupala rešenje nacionalnog pitanja n ujedinjenjem Južnih Slavena u okviru Austro-Ugarske. Najdalje je otišao u pravilnom rešenju nacionalnog pitanja član ove stranke, poznati knjiž. Ivan Cankar, koji je izneo ideju stvaranja nezavisne federativne jugoslovenske države. U ostalim našim zemljama pod Austro-Ugarskom, uslovi za razvitak radničkog pokreta bili su manje povoljni. U Bosni i Hercegovini se socijaldemokratska stranka formira tek 1909. a u Dalmaciji nešto ranije, 1905. U Vojvodini nije postojao samostalni radnički pokret, nego se on razvijao
RADNIČKI
POKRET
u okviru radničkog pokreta Ugarske. Da bi privukla veći broj pristalica iz redova srp. nacionalnosti, socijaldemokratska partija Ugarske potpomaže rad srpskih socijalista. God. 1901. pokrenut je radnički socijalistički list „Narodni glas", a zatim „Narodna reč". Počet kom XX v. stvara se čitav niz socijaldemokratskih organizacija u Vojvodini. Već 1901. održan je u Novom Sadu I kongres socijalista Srba i Bunjevaca u Mađarskoj i na njemu je konstatovano da u Vojvodini postoji 15 socijalističkih organizacija. - Od svih radni~kih pokreta u našim zemljama najorganizovaniji i najborbeniji je bio u Srbiji. Iako privredno nerazvijena i sa malobrojnom radničkom klasom, Srbija XIX v. daje nekoliko istaknutih socijalističkih teoretičara i boraca. Osnove socijal. propagande položio je Svetozar Marković, a tu su delatnost nastavili Mita Cenić, Vasa Pelagić, Andra Banković i dr. Krajem XIX v. izlazi nekoliko radničkih listova i stvaraju se radnička društva. Majskim prevratom i zavođenjem režima parlamentarne demokratije omogućen je legalan rad radničkog pokreta. God. 1903. se osniva srpska Socijaldemokratska stranka, koja, zahvaljujući istaknutim vođama Radovanu Dragoviću i Dimitriju Tucoviću, vodi uspešnu borbu za radnička prava. Tucović i njegove pristalice su bili dosledni marksisti i poveli su energičnu borbu protiv sitnoburžoaskih reformista i anarhosindikalista. Zahvaljujući delatnosti tog marksističkog jezgra Socijaldemokratska stranka Srbije ima veliki uticaj na radničku klasu i na polit. život uopšte. Mada ni ona nije bila oslobođena uticaja oportunističkih i anarhističkih grupa, ipak je u krilu II internacionale, pored boljševičke partije, najdoslednije branila načela naučnog socijalizma. Partija je energično razobličavala osvajačke pretenzije velikosrpke buržoazije, a svoju delatnost je pokazala kad je uoči 1. svetskog rata glasala protiv ratnih kredita. U Makedoniji, koja je bila u okviru zaostale Turske carevine, uslovi za razvitak radničkog pokreta su bili krajnje nepovoljni. Ipak se i ovde javljaju radničke organizacije krajem XIX veka. Veliku zaslugu za širenje socijal. ideja i organizovanje radnika ima Vasil Glavinov. On je 1894. osnovao u Velesu radničko društvo, a uskoro se takva društva javljaju i u drugim gradovima. Makedonski socijalisti su bili aktivni borci u maked. nacionalnom revolucionarnom pokretu. Neki od njih su bili aktivni organizatori ilindenskog ustanka. Posle mladoturske revolucije povećava se broj radničkih organizacija i maked. socijalisti učestvuju na
RADNICKI POKRETI
Balkanskoj socijalističkoj konferenciji. Ipak nije osnovana socijaldemokratska partija, jer je razvitak radničkog pokreta prekinut ratovima i podelom Makedonije (1912/13). - I pored privredne nerazvijenosti i polit. razjedinjenosti naših zemalja krajem XIX i početkom XX v. radnički pokret postiže određene uspehe, da bi sa ujedinjenjem i stvaranjem Kraljevine SHS došlo do stvaranja i jedinstvene radničke partije. RADNICKI POKRETI, politička, ekonomska i socijalna borba za oslobođe nje proletarijata od kapitalističke eksploatacije u cilju svrgavanja buržoaskog poretka i stvaranja socijalističkog, odn. komunističkog društva. Prvi radn. pokreti javljaju se spontano i stihijski s pojavom same klase proletarijata koja se suprotstavlja eksploataciji i traži bolje uslove života i rada, ali još uvek nije svesna svoje ist. uloge, nastupa bez ideološke osnove i polit. programa i cilja i nije predvođena proleterskom partijom kao svojom avangardom. Na ideologiju pokreta utiču ideje franc. revolucije, utopijsko-socijalistička shvatanja i, više od svega, opšte koncepcije humanosti i društvene pravde i jednakosti. U ovim okvirima javljaju se ludistički pokret 1811 -1816. (v.) i čartizam (v.) od 1837. god. u Engleskoj, lionski ustanci (v.) 1831. i 1834. god. u Francuskoj i ustanak šleskih tkača (v.) 1844. god. u Nemačkoj. Svi ovi pokreti, kao i Savez pravednih (v.), koji su osnovali nemački emigranti u Parizu 1836. god„ pokazivali su da proletarijat tek naslućuje svoj revolucionarni put klasne borbe i svoju pravu istorijsku ulogu. Prvu organizaciju, zasnovanu na stvarnim potrebama, interesima i ulozi radn. klase, obrazovali su Marks i Engels stvaranjem Saveza komunista (v.) 1847. god. Epohalnu prekretnicu značio je Manifest Komunističke partije (v.) 1848. god., koji je predstavljao program borbe proletarijata i otvarao mu jasne perspektive. Faza organizovane borbe radničke klase počeće 1864. god. osnivanjem Prve internacionale (v. Internacionale), dok će Pariska komuna (v.) značiti prvu proletersku revoluciju i stvaranje prve proleterske države. U razdoblju Prve (1864-1876), a naročito Druge internacionale (1889-1914), uporedo s jačanjem kapitalizma i njegovim prelaskom u imperijalizam kao svoju najvišu fazu doći će do uspona radn. klase i daljeg razvitka socijalizma, u kojem će, i pored pojave raznih reformističkih, oportunističkih i sindikalističkih struja, preovladati marksističke koncepcije naučnog socijalizma. Ovaj rascep na području teorijskog i praktičnog polit. delovanja postaće sa-
558
RAD ZA
svim očevidan za vreme 1. svet. rata. Dok su u većini zemalja socijaldemokratske partije prešle na stranu buržoazije i na socijalšovinističke pozicije, partija boljševika (v.) u Rusiji, na če lu s V. I. Lenjinom (v.), stvorila je, u oktobarskoj
socijalističkoj
revoluciji
(v.), prvo socijalističko društvo i državu. S novom erom u istoriji otpočela je i nova faza u radničkom pokretu, koju je Lenjin okarakterisao kao „razdoblje proleterskih revolucija i narodnooslobodilačkih borbi kolonijalnih naroda". God. 1919. osnovana je Treća internacionala (v.), koja je raskinula sa socijaldemokratskim oportunizmom. Posle 2. svet. rata, u kojem je, 1943, došlo do raspuštanja Treće internacionale, radn. pokret ulazi u novu fazu jer je u nizu zemalja ostvaren socijalistički društveni poredak. Kritično razdoblje u razvitku radničkog pokreta značilo je osnivanje i rad Informbiroa nekih komunističkih partija (v.), koji je dospeo pod neposredan uticaj staljinskog dogmatizma i rukovodio radničkim pokretom u znaku hegemonije KP Sovjetskog Saveza. Takve koncepcije su potisnute shvatanjem samostalnog socijalističkog razvitka svake zemlje i proleterskog internacionalizma. RADOMIR GAVRILO (vladao 1014-15), maked. vladar, sin Samuila. Ubio ga je u lovu njegov bratanac Javan Vladislav i prigrabio vlast u svoje ruke 1015. god. RADOMSKI USTA V, donet na saboru u Radomu, gradu u Poljskoj, 1505. god. s glavnom odredbom da poljski kraljevi mogu donositi zakone jedino u saglasnosti s plemstvom. Ovo je bio jedan od glavnih uzroka feudalne anarhije u Poljskoj, njenog slabljenja i propasti. Il.ADOSLAV STEFAN RADOSLAV, (1192- ?, vladao 1227-34), raški kralj,
najstariji sin Stefana Prvovenčanog. Potpao je pod uticaj svog tasta, epirskog despota Teodora; žena i tašta su mu bile Grkinje, te se potpisivao grč. a novac je kovao, takođe, sa natpisom na grč. jeziku. štaviše, nipodaštavao je autokefalnu srp. arhiepiskopiju, obraćajući se za sva verska pitanja grč. ohridskom arhiepiskopu. Posle poraza Teodora, u epirsko-bugarskom ratu 1230, nezadovoljni raški velikaši su ga zbacili s vlasti i doveli na presto njegovog mlađeg brata Vladislava. Radoslav je izbegao iz Raške, ali se uskoro vratio u svoju zemlju, gde se zamonašio. Godina njegove smrti je nepoznata. RADZA, titula kralja u staroj Indiji. Vrlo starog datuma. Javlja se već tokom I milenija pre n. e. Kada bi R. jedne drž. pokorio nekoliko manjih drž. postajao bi maharadža, što znači „veliki kralj". U srednjem v. ova se
RAJA
titula proširila na prmceve i feudalce. Danas se ova titula upotrebljava u Indiji i na Malajskom arhipelagu za domaće knezove. RAJA, radno, neprivilegovano st. Turske Imperije. Podanici u Turskoj su se delili po osnovnoj staleškoj-klasnoj podeli na: 1. asker- vojničku privilegovanu klasu i 2. raju - radnu klasu. Podela na asker i R. nije se potpuno poklapala sa verskom podelom. U zemljama naseljenim isključivo muslim. st. R. su predstavljali muslim. seljaci i dr. radni slojevi. U našim krajevima bilo je muslim. R., kao što je bilo i hrišćana koji su pripadali privilegovanim slojevima st. npr.: spahije, martolozi, vojnici i dr. Muslimanska raja je od hrišćanske bila u povoljnijem položaju, jer nije plaćala harač i imala je povoljniji pravni status. Raja je snosila terete u korist spahija i države. Raja je bila najčešće nasledni vlasnik zavisne baštine odn. čitluka. Pripadnik R. je svoju baštinu ili čitluk mogao i otuđiti, ako je kupac preuzimao obaveze u odnosu na spahiju. Ako je rajinska zemlja ostala bez naslednika, spahija je mogao tu zemlju ustupiti drugom pod istim uslovima, naplativši izvesnu taksu. Raja je bila vezana za zemlju i lično zavisila od spahija. Spahija je imao pravo da odbeglog rajetina vrati u roku od 10 do 15 godina. Raja je svoje gazdinstvo slobodno vodila i spahija je imao samo pravo na dohodak. Spahija je mogao R. oduzeti zemlju samo ako je ne bi obrađivala uzastopno 3 godine. Osnovna dažbina R. feudalcu bio je tzv. ušur - desetina na dohodak i salarija - renta od žitarica (obično sedmina ili osmina). Pored toga spahija je imao pravo na pobiranje i dr. dohodaka (od mlinova, košnica, stoke, osobito svinja, bašta, itd.). Sve te dažbine nisu bile suviše velike, i bile su sasvim podnošljive u periodu kada je Turska vodila uspešne ratove, koji su kroz plen davali dopunske prihode feudalcima. Krajem XVI v. prestaju takvi ratovi, pa se povećava eksploatacija raje. U tur. drž. dolazi do nereda, rastrojstva drž. aparata, pa se javljaju nasilja svake vrste nad rajom. RAJACIC, Josif (1785-1861), mitropolit karlovački i patrijarh srpske pravoslavne crkve u Austriji. Za karlovačkog mitropolita je izabran 1842. Nateran revolucionarnim pokretom Srba u Ugarskoj sazvao je čuvenu Majsku skupštinu u Sremskim Karlovcima. Na Skupštini je proglašena Srpska Vojvodina, izabran vojvoda, a Rajačić je proglašen patrijarhom. Potpomognut od bečkog dvora, konzervativnih srpskih krugova u Vojvodini i od strane ustavobraniteljskog režima u Srbiji,
R-AJNSKE NOVINE
559
Rajačić je mnogo doprineo da se pokret Srba u Ugarskoj pretvori od revolucionarnog u pokret za odbranu bečkog dvora. Sa jačanjem reakcionarnih snaga u Austriji, jača i uloga Hajačića u srpskom pokretu. Septembra 1848. Rajačić uklanja svog protivnika Đorđa Stratimirovića i obezbcđuje odlučujuću ulogu u pokretu. Posle smrti vojvode Stevana Supljikca, dec. 1848, Rajačić stavlja pokret pod a.Josif Rajačić psolutnu svoju vlast, odano služeći interesima bečkog dvora. Za Bahova apsolutizma pomaže sprovođenju antinarodne politike. Na Blagoveštenskom saboru bori se protiv liberalnih tendencija kao klerikalac i austrofil. RAJHSTAG, nem. drž. sabor; u srednjem. v. u vreme Svetog Himskog Carstva Nemai::ke Narodnosti, bio je centr. organ carevine, kome su prisustvovali visoki duhovni i svetovni feudalci, pozivani po carevom nahođenju, radi savetovanja o državnim pitanjima. Od XII v. postaje organ koji ograničava i kontroliše carevu delatnost. Do 1871. menjao je svoje nadležnosti, da posle ~Je dinjenja Nemačke postane poslamcka zakonodavna skupština. I danas postoji, kao najviše zakonodavno telo Nema-
čke.
RAJIO, J ovan (1726-1801), srpski pesnik, teolog i istoričar, pisac velike I~ torije raznih slovenskih narodov, na1pače Bolgar, Horvatov i Serbov, sasta-
vljene na osnovu bogate građe, za svoje vreme dovoljno kritički rasvetljene, u duhu panslavizma i pravoslavlja, ali i racionalističkih ideja XVIII v. Ovo delo je imalo osobito veliki uticaj na razvitak srpske istoriografije i na srpski nacionalni preobražaj od kraja XVIII do druge pol. XIX v. RAJNSKE NOVINE- (Rheinische Zeitung filr Politik, Handel und Gewerbe), dnevni list o pitanjima politike, trgovine i zanatstva. Izlazile su u Kelnu od 1. jan. 1842. god. do 31. marta 1843. god. Na stupcima ovih novina najpre su se pojavili članci u kojima je izložen polit. i ekonom. program rajnske radikalne buržoazije, koja ih je i pokrenula kao svoj organ. Autori napisa su se zalagali za priznavanje opšteg prava glasa i slobodu štampe. Novu fizionomiju ovaj list je dobio već posle nepuna tri meseca kad je u njemu počeo da sarađuje Karl Marks koji je u okt. 1842. god. postao glavni urednik lista. U seriji članaka Marks se energično zalagao za slobodu štampe i
RAJNSKI SAVEZ
slobodno izražavanje misli na stupcima novina, ali je ustajao protiv toga da štampa bude sredstvo bogaćenja. Takođe je napisao veći broj članaka protiv crkve i drž. vlasti, ali mnogi od tih čla naka nisu nikada objavljeni u ovim novinama. Zbog neslaganja sa mladohegelijancima oko franc. socijalizma i komunizma Marks je napustio redakciju lista koji je nekoliko dana docnije zabranjen. RAJNSKI SAVEZ, sporazum Francuske i 16 nem. država koji je zaključen 12. jula 1806. god. u Parizu. Na osnovu odredaba ovog sporazuma stvoren je savez svih ovih drž. pod protektoratom Napoleona I Bonaparte. Vladari nem. država, koji su pristupili ovom savezu, bili su vazali franc. cara koji je sam odlučivao o spoljnoj politici svih država-članica. Pored toga, kao vrhovnom vojnom komandantu, vazali su bili obavezni da šalju Napolconu Bonaparti svake godine određen broj trupa. Nakon stvaranja Rajnskog saveza došlo je do ukidanja Rimsko-nemačkog Carstva. Do raspada ovog saveza došlo je 1813. god. kada je Napoleon pretrpeo težak poraz u bici kod Lajpciga. RAJT (Wright), braća Orvil (Orville, 1871-1948) i Vilbur (Wilbur, 18671912), amer. pronalazači aviona. Letovi Lilijentala na klizaljkama 1890-ih godina pobudili su njihovo interesovanje za letenje. Prvi avion sastavili su u radionici za opravku bicikla u Dajtonu, Ohajo. O. Rajt je konstruisao prvi motor za letenje. Prvi kontrolisani i stalni let aviona pokretanog snagom motora izveli su 17. dec. 1903. god. kod mesta Kiti Hauk, u Sev. Karolini. RAKOCI (Rak6czy), mađ. plemićka porodica koja je davala erdeljske vojvode. - Franja I (1645-1676), bio je umešan u zaveru Zrinjskih i Frankopana, ali je, pristavši na kompromis s bečkim dvorom, pomilovan. Franja II (1676-1735) istakao se digavši veliku bunu protiv Austrije (1703-1711), u kojoj su učestvovale i široke seljačke mase. God. 1705. proglasio se kraljem Ugarske. Zemlju je napustio 1712, posle završetka ustanka, uzalud nastojeći da povrati pozicije posredstvom Francuske i Turske. RAKOCIJEV USTANAK 1703-1711. GOD. Posle nekoliko zavera i buna ugarskog plemstva protiv Habsburške Monarhije i njene centralističke i apsolustičke politike u drugoj pol. XVII v., Austrija je ušla u rat protiv Turske (1683-1699) kojim je dobila gotovo sve teritorije bivšeg Ugarskog Kraljevstva sem Banata i ist. Srema. Ovo je značilo još veću podršku apsolut. pretenzijama bečkog dvora. Mađarska plemstvo je bilo nezadovoljno tim više
560
RANKOVIC
što je u novoosvojenim područjima Austrija obnavljala feudalni sistem u velikoj meri bez njihovog udela. Ustanak je izbio pod vodstvom erdeljskog vojvode Franje II Rakocija, i u njemu su uzele učešća velike mase naoružanih seljaka. Austrija je ugušila ovaj ustanak zahvaljujući rezervisanom stavu jednog dela ugarskog plemstva koje se plašilo seljačkih nemira; u borbi protiv Rakocija oslonila se i na srpski živalj u Ugarskoj, koji je od strane mađ. pobunjenika u pojedinim krajevima desetkovan. Na Saboru u Satmaru 1711. god. mađ. plemstvo je najzad priznalo naslednu vlast Habsburgovaca, a Rakoci je našao utočište u emigraciji. RAKOVAČKA BUNA, pokušaj ustanka protiv Austro-Ugarske, koji je preduzeo Eugen Kvaternik 8-11. okt. 1871. Kvaternik je sa svojim pristalicama pobunio nekoliko stotina Krajišnika u Rakovici kod Plitvičkih jezera. Obrazovao je revolucionarnu „vladu" i izdao proglas u kome iznosi da je cilj bune „oslobođenje naroda ispod švapsko-mađarskog gospostva". Bunu su vlasti lako ugušile, jer je narod ostao pasivan. Kvaternik i njegovi najbliži saučesnici su poubijani. RALI, ser Valter (Raleigh, Sir Walter, 1552-1618), engl. istraživač, pomorac i pisac (pisao je putopise, pesme, istorijska dela i političko-filozofske rasprave). Rukovodio je engl. ekspedicijama u Sev. Americi (Virdžinija), odakle je preneo kulturu krompira i duvana. RAMONAH, Raj (1774-1833), indijski pisac i prosvetitelj, jedan od stvaralaca moderne bengalske književnosti. Dobivši evr. obrazovanje, borio se za opšti duhovni preporod Indije, za uvođenje savremenih škola i odbacivanje štetnih praznoverica i verskih zabluda. Na osnovu učenja Vedanta, stvorio je novu religiju i osnovao versku zajednicu Brahma Sanadž. Njegov sledbenik je bio znameniti indijski pesnik Rabindranat Tagore. RANKE, Leopold fon (Ranke, Leopold von, 1795-1886), nem. istoričar epohe romantizma. Primenio je Niburovu filološko-kritičku metodu. Smatrao je da je osnova istoriografskog rada arhivsko istraživanje, da događaje treba prikazati onako kako su se odigrali i da je istoričar, pored naučnika, i umetnik. Napisao je veliki broj dela, naročito iz istorije zapadnoevropskih naroda XVI i XVII v., jednu istoriju papa, istoriju Pruske i, nedovršenu, istoriju sveta. Pisac je i proslavljene Srpske revolucije (1829), rađene u zajednici s Vukom Stef. Karadžićem. RANKOVIĆ, Aleksandar (Leka, Marko, - Draževac, srez Obrenovac 23. nov. 1909). - Učeći krojački zanat u Beogradu postao je veoma rano član
RAPALSKIUGOVOR
561
klasnih sindikata (1924). Nekoliko godina kasnije, 1927. bio je primljen u SKOJ, da uskoro bude sekretar Mesnog komiteta SKOJ-a za Beograd. U KPJ primljen je 1928. godine, kada postaje i sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Srbiju. Zbog revolucionarnog rada hapšen je više puta, a neposredno po proglašenju šestojanuarske diktature ponovo je u zloglasnom zatvoru - Glavnjači. Posle mučenja i zlostavljanja biva osuđen na 6 godina robije, koje je izdržao u Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi. Po izdržanoj kazni ponovo se vraća u Beograd (1935), da već 1937. godine postane sekretar PK KPJ za Srbiju i član Politbiroa CK KPJ. Aktivno učestvuje na savetovanju partijskog aktiva KPJ u Sloveniji, a posle toga je delegat i referent na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ. Tada biva izabran u politbiro CK KPJ. - Kratkotrajan aprilski rat dočekao je kao organizacioni sekretar CK KPJ na partijskom radu u Zagrebu. Posle majskog savetovanja vraća se u Beograd, gde aktivno radi na organizovanju diverzija, sabotaža i u organizovanju ustanka u Srbiji. Iznenada 27. jula policija ga hapsi u Beogradu, dugo ne znajući koga ima u rukama. Uspešno izvedenom akcijom beogradskih komunista R. biva oslobođen. U Beogradu ostaje do septembra, posle koga vremena se upućuje na slobodnu teritoriju i uzima aktivno učešće na savetovanju u Stolicama 26. sept. 1941. U toku NO rata bio je član Vrhovnog štaba i organizacioni sekretar KPJ i jedna od vodećih ličnosti rata i revolucije. Bio je član A VNOJ-a i potpredsednik ASNOS-a. Po oslobođenju zemlje bio je dugi niz godina ministar unutrašnjih poslova, zatim potpredsednik Savezne vlade, potpredsednik Saveznog izvršnog veća i stalno biran za saveznog poslanika u skupštinama svih saziva, kao i u republičkoj. Na kongresima KPJ (V, VI i VII) biran je u Politbiro CK KPJ, odnosno u Izvršni komitet CK SKJ. Pored svojih brojnih državnih, partijskih i drugih društvenih i političkih dužnosti, odlikovan je ordenom Narodnog heroja i Junaka socijalističkog rada. Posle IV plenuma otišao je u penziju. RAP ALSKI UGOVOR, ugovor o razgraničenju između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije, potpisan 12. nov. 1920. god. u ital. gr. Rapalu (Rapallo). Novostvorena država SHS, po završetku 1. svetskog rata, imala je da se bori sa brojnim teškoćama unutrašnjim a posebno spoljnopolitičkim. Pitanje konačnog povlačenja granica nije bilo rešeno odmah po stvaranju drž. kao i zvaničnog međunarodnog priznanja te države. Veliki protivnik novostvore-
RAPALSKI UGOVOR ne drž. i uopšte ujedinjenja Jugoslovena bila je Kraljevina Italija. Ona je u toku rata, a naročito posle njegovog završetka, činila sve da to stvaranje onemogući. Bila je životno zainteresovana da do priznanja te nove države ne dođe, jer su bili u pitanju njeni interesi i njena teritorijalno proširenje na račun naših naroda, dobijeno tajnim Londonskim ugovorom, sklopljenim aprila 1915. godine. Potpisnice Londonskog ugovora, u želji da se Italija što pre privuče bloku Antante, učinili su sve, žrtvujući interese pre svega Jugoslavena u korist Italije. Kada je rat završen pitanje izvršenja tačaka Londonskog ugovora postalo je aktuelno. !talijanska vlada činila je sve da obećanja dobijena od sila Antante, a konkretizovana u Londonskom ugovoru, ostvari po završetku rata. Situacija i odnosi između Kraljevine Italije i Kraljevine SHS bili su veoma zategnuti i izgledali su nerešivi. !talijanski vladajući krugovi čvrsto su stajali na imperijalističkim pretenzijama sankcionisanim Londonskim ugovorom, što je opravdano izazivalo otpor naroda novostvorene države. Znatne teritorije i brojni Jugosloveni trebalo je da dođu pod vlast Italije kao nagrada za njeno učešće u ratu na strani saveznika. Sve do kraja 1920. god. takozvano Jadransko pitanje ostalo je nerešeno. Koristeći veoma zategnutu unutrašnju situaciju i nezadovoljstvo naroda u Kraljevini SHS, kao i njen preslab međunarodni položaj, vladajući krugovi Italije su učinili sve da potpišu ugovor sa vladom u Beogradu koji bi im potvrdio ono što su Londonskim ugovorom dobili. - Na konferenciji u Rapalu predstavnika vlade u Beogradu i Rimu konačno je 12. nov. 1920. god. potpisan ugovor o razgraničenju. Ugovorom je utvrđena granica između 2 zemlje, po kojoj su Zadar sa bližom okolinom kao o. Cres, Lošinj, Lastovo i Palagruža, sa manjim susednim ostrvcima, pripali Italiji. Istovremeno je po ovom Ugovoru obrazovana „Slobodna i Nezavisna Država Rijeka", za koju su obe strane dale svečane obaveze i garantije da će ču vati i poštovati njenu nezavisnost. Kraljevina SHS dala je i posebne ekonom. koncesije ital. preduzećima i akcionarskim društvima i pojedincima koje su oni stekli na teritoriji Dalmacije do potpisivanja ugovora. Ugovor je otcepio preko 600 000 Jugoslovena u Istri, Dalmaciji, Beneškoj Sloveniji i Trstu i pripojio ih Italiji. Odluke potpisane u Rapalu nisu poštovane od strane Italije. Grupa fašista sa Gabrijelom Danuncijem (Gabriele D'Annunzio), potpomognuta od vlade i određenih krugova u Italiji, upala je u „Nezavisnu
RASIZAM
562
Državu Rijeku" 12. dec. 1920, okupirala gr. i proglasila ga pripojenim Italiji. Rapalski ugovor izazvao je opravdano nezadovoljstvo u zemlji zbog nesposobnosti tadašnjih vladajućih krugova Kraljevine SHS da se odupru imperijalističkim pretenzijama Italije. U zemlji je došlo do masovnih demonstracija i otvorenog nezadovoljstva prema vladi N. Pašića, potpisnika Rapalskog ugovora. Sudbina preko pola miliona Jugoslovena došla je u pitanje, ostavljena na milost i nemilost sistematski sprovođenoj fašističkoj nasilnoj denacionalizaciji. Vlada u Beogradu sa svoje strane nije ništa učini la posle prevrata u Rijeci da se suprotstavi ovom jednostranom i otvorenom aneksionističkom aktu. To je još više ogorčilo narod protivu vladajućih krugova u Kraljevini SHS. RASIZAM, teorija prema kojoj se ljudske rase ne razlikuju samo po telesnim osobinama, već i po umnim sposobnostima, te prema tome, postoje „više", i „niže" rase. - Po navedenoj teoriji „niže" rase su po svojim urođenim biološkim svojstvima i umnim sposobnostima manje vredne i zbog toga osuđene da trajno zaostaju za „višim" rasama. Rasizam pokušava da postojeću nejednakost raznih naroda u društvenom, ekonom. i kult. pogledu predstavi kao posledicu urođenih nejednakosti umnih sposobnosti ljudskih rasa. U toku kolonijalnih osvajanja i stvaranja ogromnih carstava, osvajači su govorili o „istorijskoj misiji bele rase" koja je preuzela zadatak kult. uzdizanja i „oslobođenja iz mraka neznanja" zaostalih „obojenih" naroda. Dolaskom nacizma na vlast u Nemačkoj njihovi ideolozi razvili su teoriju i mit o „germanskoj rasi" kao najvišem tipu ljudi na svetu, dok su Sloveni po njima predstavnici „niže" rase i kao takvi zajedno sa Jevrejima jedino sposobni da služe „višoj germanskoj rasi". Rasna nacistička teorija nije se zadržala samo na teoriji već je u toku svoje vladavine u samoj Nemačkoj i na osvojenim područjima sprovela masovno fizičko uništavanje brojnih naroda. Na udaru su bili pre svega Jevreji i Sloveni, bez obzira na nacionalnu pripadnost i u desetinama zloglasnih koncentracionih logora na najzverskiji način ubijeno je preko 6 000 000 Jevreja a još je veći broj Slavena. U posleratnom svetu rasna teorija našla je svoje pristalice i u nekim bivšim kolonijama, gde predstavnici bele rase sačinjavaju znatnu manjinu, kao na primer u Južnoafričkoj uniji. U toj zemlji, sl. kao u vreme nacizma i fašizma, vrši se masovna egzekucija nad domorodačkim stanovništvom. - Mar-
RAT DVEJU RUŽA
ks1stička nauka, oslanjajući se na rezultate mnogih drugih nauka, odluč no je odbacila sve varijante nacizma i suprotstavila se idejom o ravnopravnosti svih rasa i naroda, bez obzira na boju kože, jezik i nacionalnost. RASKOL, rus. naziv za versku sektu, otpadništvo od prave vere, jeres. RaskoLnici su se osobito oslanjali na tradicionalna verovanja i obrede, protiveći se modernijoj crkvenoj organizaciji, učenijoj dogmatici, kao i reformi liturgije patrijarha Nikona, 1652-1658. god. RASPAJ, Fransoa-Vensan (Raspail, Fran~ois Vincent, 1794-1878), franc. revolucionar, po zanimanju hemičar i lekar. Istakao se kao levi republikanac, radnički vod, saradnik O. Blankija. Uče stvovao je u revolucijama 1830. i 1848. god. (kad je bio prolet. kandidat za pred. republike). Zatvoren i prognan 1848-1859. god. Izabran za poslanika 1869, odbio je da učestvuje u Komuni. Ponovo suđen 1874. god., izabran je za poslanika, po puštanju na slobodu, još dvaput, 1876. i 1877. god. RASPUĆIN, Grigorij Jefimovič (18721916), verski mistik, veoma uticajan na dvoru poslednjeg ruskog cara Nikolaja II. Sin sibirskog mužika, vagabund, lažni prorok i lekar-čudotvorac, došavši u Petrograd 1905. god. uspeo je da prodre na dvor i potpuno zavlada duhom carice Aleksandre Fjodorovne i careve okoline uopšte. Uticao je na pramene u najvišoj državnoj upravi i u vojsci, služeći, verovatno, nemačkim agentima. Ubili su ga plemići-zaverenici. RASTISLAV (vladao 846-870), velikomoravski knez. Težio je da svoju drž. oslobodi nem. zavisnosti i uticaja nemačko-latinskog sveštenstva, te se obratio Vizantiji da mu pošalje sveštenike koji će širiti hrišćanstvo na slovenskom jeziku. Udovoljivši njegovoj želji, vizant. car Mihailo III mu je poslao Ćirila i Metodija, koji su propovedali Hristovu nauku na nar. jeziku. U ratu sa kraljem Ludvigom Nemačkim doživeo je poraz i zarobljen. Rastislava su Nemci oslepili i zatvorili u manastir, gde je ostao do svoje smrti. RASTATSKI MIR, zaključen 1714. god. između Francuske i Austrije posle rata za špansko nasleđe (v.). Ovim ugovorom Austrija je dobila Sardiniju, Napulj i Lombardiju, pruski kralj nizozemsku provinciju Gelderland; savojski vojvoda Siciliju, a Portugal špansku koloniju na La Plati. RAT DVEJU RUZA, 1455-83. između dveju engl. porodica: Lankastra, koje su imale na svom grbu crvenu ružu i Jarka sa belom ružom na štitu. Ovaj dinastički građanski rat predstavljao je sukob starih, nazadnih feudalnih snaga, pod vodstvom Lankastra i „no-
i
~
RAT GRCKE I TURSKE
563
vog plemstva'', odn. snaga bliskih građanskoj klasi, sa porodicom Jorka na čelu. Pobedu je izvojevao Henrih VII Tjudor, potomak Lankastra, oženivši se ćerkom poslednjeg kralja iz dinastije Jorka i tako izmirio 2 zavađene porodice. Porodica Tjudora je zavela apsolutističku monarhiju u - Engleskoj i vladala do XVII veka. RAT GRČKE I TURSKE 1896-1897. GOD. Izbio je zbog oklevanja Turske da sprovede obećane reforme na Kritu, i to u trenutku kad je ona bila zauzeta pobunom u Jermeniji. Kritski ustanici su, kao prvo, proglasili ujedinjenje s Grčkom, posle čega je ova poslala svoju flotu i vojsku na Krit. Vel. sile su bile protiv aneksije, ali za davanje autonomije ostrvu pod sultanovom vrh. vlašću. Grčka jf' ovo odbila, pa je, posle upada grčkih trupa na Krit, Porta objavila rat, 18. apr. 1897. god. Turci su potukli grčku vojsku i zauzeli Trakiju i Epir. Mir je zaključen 4. dec. 1897. god. posredovanjem vel. sila. Zadržan je status quo, a Grčka je morala da plati Turskoj ratnu štetu u iznosu od 4 miliona zlatnih lira. Krit je dospeo pod zaštitu vel. sila, a princ Đorđe je postao guverner ostrva (1898). RAT GRCKE I TURSKE 1920-1923. GOD. Ugovorom u Sevru (1920) velike sile su nametnule Turskoj uslove koje ona, pod vodstvom nacionalnih revolucionara, nije mogla da prihvati. Engleska je podsticala Grčku da interveniše protiv Turske i natera je na prihvatanje ugovora. Grčka je pokazivala velike ambicije u Maloj Aziji, želela je da ima prevlast u zoni moreuza i nameravala da obnovi grčko carstvo. Ratne operacije su u početku bile povoljne za Grke. Oni su prodrli u blizinu Ankare, ali su tu 7. sept. 1921. god. potučeni. Grčka je bila iscrpena i nije bila u stanju da nastavi rat. U avg. 1922. god. turske trupe su prešle u ofanzivu i potukle i zarobile ostatak grčke vojske, dok se grčko stanovništvo Male Azije ili razbežalo ili je pobijeno. 8. sept. Turci su ušli u Smirnu. Posredstvom vel. sila sklopljeno je primirje. Na konferenciji u Lozani (1923) Turskoj je priznat posed istočne Trakije do Marice, dok je u zapadnom delu Trakije trebalo sprovesti plebiscit, što nije ostvareno, tako da je ta teritorija ostala u posedu Grčke (v. Turska). RAT !TALI.JE I ABISINIJE 1895-1896. GOD., predstavlja prvi značajniji neuspeh jedne evrop. države u ratu sa stanovnicima Afrike. !talijansko širenje u oblasti Crvenog mora, gde su zauzeli Somaliju i Eritreju, podsticalo ih je da se kreću ka unutrašnjosti kontinenta. Stupili su u dodir sa abis. vladarem Menelikom, koji je uz njihovu pomoć učvrstio vlast u zemlji. Tvrdeći
RAT NA PACIFIKU
da se Menelik saglasio sa uspostavljanjem njihovog protektorata u Abisiniji (Etiopiji), Ital. su 1895. god. krenuli u napad. U bici kod Adue (1896), u severnoj Etiopiji, Ital. su bili teško potučeni, iako je njihova vojska bila triput brojnija i bolje opremljena. Posle tog poraza, Italija je priznala nezavisnost Etiopije. RAT ITALIJE I TURSKE 1911-1912. GOD. Posle ital. neuspeha u stvaranju kolonijalnog carstva, bilo je potrebno podići opali moral. Pored toga, svi su mislili da se od Turske mogu lako oteti teritorije koje su ostale nerazdeljene. Pod pritiskom javnog mnenja, Doliti je uveo Italiju u rat za koji ona nije bila dovoljno spremna. Rat je objavljen Turskoj u sept. 1911. god., a Tripolis je bombardovan u okt. iste god.; odmah zatim zauzet je Tobruk. U maju 1912. ital. trupe su zauzele i Rodos. Tada su počeli i tajni pregovori za mir, koji su trajali tokom celog leta. Ugovorom u Lozani (1912) Turska se saglasila da preda Dodekaneska ostrva i Libiju, dok je Italija sa svoje strane trebalo da plati veliki deo turskog nacionalnog duga. RAT JAPANA I KINE 1894-1895. GOD., nastao zbog borbe oko prevlasti u Koreji. God. 1885. Japan je prihvatio kin. prevlast u Koreji, ali je kasnije, 1894, pobunom zbačena kin. vlast. U ratu, do kojeg je zbog toga došlo, jap. vojska je izvojevala laku pobedu. Mirom u Simonoseki, Koreja je dobila nominalnu nezavisnost, a Kina je morala da ustupi Japanu ostrva Formozu i Peskadore, kao i poluostrvo Liaotung. Ovim ratom Japan se uvrstio u red imperijalističkih sila. RAT NA PACIFIKU U TOKU DRUGOG SVETSKOG RATA, ratne operacije vođene između Japana i SAD na Tihom okeanu i njegovim ostrvima 19411945. god. Pacifik je imao veliki strategijski značaj za obe zaraćene strane u 2. svet. ratu. Japanski militaristi su istovremeno sa pohodom na Kinu pripremili planove za osvajanje čitave Azije i Pacifika. U vezi sa tim, oni su s Nemačkom i Italijom sklopili 1940. god. Trojni pakt, u leto 1941. god. u sporazumu sa Petenovom vladom ušli su u Indokinu i pripremili osvajanje čitave jugoist. Azije kao polazne tačke za osvajanje Pacifika. Iznenadnim napadom 7. dec. 1941. god. na amer. ratnu flotu u luci Perl Harbur na Havajima i ostrvu Vajk, počeo je japansko-američki rat na Pacifiku. Sutradan su SAD objavile rat Japanu, u koji je ušla i Engleska. Istovremeno sa napadom na Peri Harbur Japanci su napadali Manilu, Singapur i Hong Kong, a sutradan su ušli u Sijam, iskrcali se na Malajsko poluostrvo i neka od Solomonskih os-
RAT U SEVERNO.J AFRICI
564
trva. Do kraja dec. 1941. god. Japanci su osvojili Guam, iskrcali se na Borneo i osvojili Vejk i Hong Kong, nanevši velike gubitke amer. i engl. floti. Početkom 1942. god. Japanci su postigli vrhunac uspeha zahvaljujući nespremnosti SAD za rat i tome što su SAD i Engleska posvetili veću pažnju evrop.
RAT U SEVERNO.J AFRICI god. Amerikanci su se iskrcali na Maršalska, Admiralska, Marijanska, Karolinska, Molučka, Filipinska ostrva i Vejk, i otpočeli bombardovanje Japana. Početkom 1945. god. amer. trupe su osvojile Manilu, Ivo Džimu, Okinavu i pojačali bombardovanje Japana. Među tim, Japanci su se uporno borili i otK_A-=N
A-::o="A
Fidži
AUSTRALl,JA
Rat na Pacifiku od 1941. do 1945. godine
ratištu. U prvoj polovini 1942. god. Japanci su zauzeli Filipine, Borneo, Celebes, Singapur, Sumatru, Javu, Solomonska ostrva, približili se Australiji, a njihove podmornice su dopirale do obala Kalifornije. U Aziji su Japanci takođe postigli velike uspehe: dalje su prodirali u Kinu, osvojili su Burmu i ugrozili Indiju. Međutim, posle velikih pomorskih bitaka u Koralnom moru i kod Midveja (maj-juni 1942), gde je jap. flota pretrpela velike gubitke, kao i posle iskrcavanja amer. trupa u Gvadalkanalu na Solomonskim ostrvima (avg. 1942) nastala je prekretnica u ratu na Pacifiku. Amerikanci su povratili Solomonska ostrva i iskrcali se na Novu Gvineju. Početkom 1943. god. došla je do izražaja nadmoćnost saveznika na moru i vazduhu, i Japanci su morali da pređu u defanzivu. Do kraja god. Japanci su izgubili Aleute, deo Džilbertovih ostrva i Novu Gvineju, iako su ih fanatično branili. U toku 1944.
počeli masovnu upotrebu kamikaza. Borbe su se nastavile i posle kapitulacije Nemačke. U rat protiv Japana ušao je i SSSR (8. avg. 1945). Dva dana ranije (6. avg. 1945) ratni avioni SAD bacili su atomsku bombu na Hirošimu, a 9. avg. 1945. i na Nagasaki. U bezizlaznoj situaciji, predstavnici Japana su 2. sept. 1945. potpisali bezuslovnu kapitulaciju na amer. bojnom brodu „Misuri". RAT U SEVERNOJ AFRICI, počeo je kada i 2 svetski rat a završio se iskrcavanjem saveznika na Siciliju 10. jula 1943. - Koristeći svoju koloniju Libiju, ital. trupe su pokušale ofanzivu u pravcu Egipta. U toku dec. 1940. do februara 1941. engleska protivofanziva prinudila je !talijane na povlačenje i oni su izgubili Kirenajku i imali preko 130 000 zarobljenika. U takvoj situaciji zatražili su pomoć od Nemaca koji su krajem 1940. uputili prvo vazduhoplovne, a u feb. 1941.
RAT ZA NEZAVISNOST
565
iskrcali su i svoje kopnene trupe u Libiji. Komandu zajedničkih trupa preuzeo je nem. general Romel. Od sredine 1942 (juni), posle naizmenič kih uspeha i neuspeha, došlo je do bitke kod El Alamejna (L Alameina), gde su ital. snage doživele poraz i bile zaustavljene (oktobar). Krajem 1942. u severozap. Africi došlo je do iskrcavanja savezničkih trupa. Sredinom 1943. došlo je do odlučnih borbi na teritoriji Tunisa u kojima su nemačko-italijanske snage bile potučene i izbačene sa tla Afrike. Posle ovih događaja savezničke trupe su se iskrcale na Siciliju (10. jula 1943). RAT ZA NEZAVISNOST I STVARANJE SAD, 1775-1783. god„ borba trinaest amer. kolonija na atlantskoj obali Sev. Amerike za nezavisnost od V. Britanije. Uzroci sukoba između kolonija i metropole bili su različiti, a najvažniji u protivljenju merkantilističkoj politici engl. vlade. U toku XVII i XVIII v. engl. parlament prihvatio je brojne zakone kojima je trebalo osigurati posebni trgovački i poreski sistem u kolonijama. Odmah posle sedmogodišnjeg rata (v.) donesen je zakon o šećeru (1764), koji je predviđao povećanje prihoda, jer je Engleska bila u velikom dugu. U tom smislu 1765. god. donesen je i zakon o taksenim markama (Stamp Act), koji je pojačao opoziciju prema britanskim merama. Proklamacija iz 1763. god. pogodila je koloniste još više, jer je teritorije koje je Engleska oduzela od Francuske zatvorila za naseljavanje belih kolonista na širokom prostranstvu između Elegena i Misisipija i Floride i Kvebeka. Na taj način su sve pretenzije kolonija na zapadne zemlje bile zbrisane. God. 1774. parlament je izglasao Kvebečki zakon, kojim je pokušao da popravi neke odredbe proklamacije iz 1763. god. Međutim, zakon je predviđao pripajanje čitave teritorije severno od reke Ohajo provinciji Kvebek. Kao i ostale revolucije, i američka je imala i ideološke osnove. Engl. filozofi XVII v. (Lok, Sidni, Harington, Milton i Edvard Kok) dali su Samjuelu Adamsu, Tomasu Pejnu i Tomasu Džefersonu oružje za polemiku sa parlamentom, ističući da svi Englezi, bez obzira gde žive, uživaju osnovna prava koja im niko ne može oduzeti. Iz ovih polemika izrasle su teorije o socijalnom ugovoru, zakonima prirode, nemogućnosti da se oporezuju oni koji nisu zastupljeni u parlamentu i pravo na pobunu. Posle povlačenja zakona o markama, parlament je izglasao tzv. Taunsendove zakone (1767), koji su doveli do novih sukoba sa kolonijama, jer su u odnosima između kolonija i metropole izazvali i druga pitanja, a ne samo pitanje oporezivanja. Spor se
RAT ZA NEZAVISNOST
sve vise zaoštravao, da bi 1770. god. došlo do oružanih sukoba između engl. trupa i kolonista u Bostonu, kad je grupa vojnika pucala na gomilu. Nekoliko mrtvih slavljeni su kao muče nici, a čitav događaj prozvan je maisakrom. U dec. 1773. god. došlo je do takozvane bostonske čajanke, kad je grupa građana, preobučena u Indijance, bacila u more čaj donet na brodovima Istočnoindijske kompanije, kojoj je vlada dala pravo da prodaje čaj. U znak odmazde brit. vlada je zatvorila bostonsku luku sve dok se ne isplati odšteta, dala je šira ovlašćenja kraljevim činovnicima u Masačusetsu i naredila da se politički krivci šalju u Englesku radi suđenja. Kao odgovor na ove nepodnošljive zakone, kolonije su sazvale Prvi kontinentalni lwngres u Filadelfiji, na kome je sastavljena peticija upućena kralju Đorđu III. U toku narednih meseci došlo je do sukoba između brit. trupa, pod komandom generala Tomasa Gejdža, i kolonijalne milicije, kad je Gejdž bio obavešten da kolonisti nameravaju da zauzmu slagalište municije u Konkordu. Prvi oružani sukob između kolonista i brit. trupa odigrao se 19. apr. 1775. god. kod Leksingtona, kolonija Masačusets, i on je stajao Britance oko 250 mrtvih i ranjenih vojnika. Drugi kontinentalni kongres, započet u maju 1775. god„ izdao je 6. jula deklaraciju o razlozima koji su doveli do dizanja na oružje. U jan. 1776. god. pojavio se pamflet T. Pejna (v.) Common Sense, koji je savetovao prekid sa Engleskom. 4. jula 1776. god. kongres kolonija u Filadelfiji prihvatio je Deklaraciju nezavisnosti (v.), koju je sastavio Tomas Džeferson (v.). Deklaracija je, pored isticanja prava američkih kolonista, potvrdila i prihvatanje univerzalnih ljudskih prava. Početak vojnih operacija 1775. god. zatekao je Amerikance u velikim teškoćama, bez regularne vojske i sa malim vojnim iskustvima. Džordž Vašington (v.), postavljen za glavnokomandujućeg, tokom čitavog rata nailazio je na velike teškoće zbog lošeg snabdevanja, apatije, iscrpenosti i neposlušnosti. Naspram sebe imao je znatne snage engl. trupa i najamnika; engl. kontrola na morima bila je potpuna. Finansijsko stanje kolonija bilo je teško, prihoda nije bilo, pa je Kongres morao da izdaje papirni novac koji je ubrzo izgubio svaku vrednost. Nepostojanje jače centralne vlasti takođe je ometalo vojne napore. Engl. trupe izvojevale su pobedu kod Bunker Rila, u okolini Bostona, 17. juna 1776. god., a u julu su se Englezi iskrcali u blizini Njujorka; u sept. 1777. god. zauzeli su Filadelfiju. U jesen 1777. god. vojna situacija se počela menjati u ko-
RAT ZA SPANSKO NASLEĐE
566
rist kolonista posle predaje generala Burgojna u bici kod Saratoge, okt. 1777. god. God. 1778. kolonisti su uspeli da privuku na svoju stranu Francusku, a iduće god. i Španiju; 1780. god. u rat je ušla i Holandija. God. 1780. u Americi se nalazilo već 7 000 franc. vojnika pod komandom Rošamboa, a kolonistima je dat kredit od 7 miliona dolara. Pasivno držanje engl. vlade i franc. pomoć ukazivali su da je kraj sukoba blizu. Blokiran sa kopna i mora, gen. Kornvalis je okt. 1781. god. bio prisiljen da se preda. Rat je bio završen, a pregovori o miru su započeli u proleće 1782. godine i završeni su mirom u Parizu 1783. god. (v.). Istovremeno sa vojnim akcijama, u kolonijama se odigravala i političko-socijalna revolucija. Brojni agitatori (T. Pejn, S. Adams) isticali su potrebu za raznim reformama. Pod njihov udar došla je institucija guvernera, aristokratija, zatim porezi, crkva koja je odvojena od države i verska pripadnost kao uslov za stupanje u državnu službu; u nekim kolonijama konfiskovani su krunski posedi i imanja lojaHsta, i to je podeljeno farmerima i ratnim veteranima. Provođenje ovih reformi pokazalo je potrebu za donošenjem novog ustava. Od 1781. god. u kolonijama se primenjivao ustav poznat kao Odredbe Konfederacije, koji je odnose među kolonijama postavio na konfederalnu, a ne na federalnu osnovu. Sva vlast je pripadala pojedinim kolonijama, a centralna vlast je bila slaba. To je dovelo do borbi između pojedinih grupa i donošenja odluke o održavanju ustavne konferencije, koja se sastala 1787. god. u Filadelfiji. Na zatvorenim sednicama od maj a do sept. 1787. god. donesen je novi ustav koji se bitno razlikovao od prethodnog. Federalna vlada je stekla suverena prava u pitanjima spoljne politike, vojske i finansija. Stvorena je snažna izvršna vlast s pravom veta na odluke Kongresa, kao i federalni sudski sistem, na čelu sa Vrhovnim sudom, koji je imao pravo revizije svih zakona koje donese Kongres (v. Ustav SAD). RAT ZA SPANSKO NASLEDE, 17011714. GOD., predstavlja opšti evronski rat koji je počeo zbog nasleđa španskog prestola posle smrti Karla II (1700) (v.), poslednjeg Habsburga na špan. prestolu . .Još pre smrti Karla II između evr. dvorova su vođene složene diplomatske igre i pregovori oko nasJeđa vladara koji nije imao dece. Krajem XVII v. (1699) kao glavni pretendenti na špan. presto ostali su Filip, unuk Luja XIV (v.) i praunuk Filipa IV španskog, i Karlo, docnije car Karlo VI, koga je zastupao Leopold I, kao predstavnik dinastije Habsburga.
RATNI KOMUNIZAM
Spajanje špan. i austr. teritorija pod jednim habsburškim vladarom bilo je neprihvatljivo za Englesku, Francusku i Holandiju. Ujedinjenje Francuske i Španije pod burbonskom kućom bilo je isto tako neprihvatljivo za Englesku, Austriju i Holandiju. Karlo II je testamentom imenovao za svog jedinog naslednika Filipa Burbonskog (1700), a Luj XIV je ovo prihvatio u ime svog unuka, koji je proglašen za špan. kralja Filipa V. Engleska, Holandija i Austrija sklopile su savez protiv Francuske, a njima su se pridružile i brojne nem. države. Bavarska je bila na strani Francuske, dok su Portugal i Savojsko Vojvodstvo prišli Francuskoj tek 1703. god. Vojne operacije počele su u Nizozemskoj i Italiji, a zatim su nastavljene na Rajni. Od franc. komandanata u ratu, jedino su Vilar i Vendom bili na nivou vojvode od MaLboroa (v.) i princa Evgenija Savojskog (v.). Uprkos pobeda nad Francuskom kod Blenhajma i Gibraltara (1704), Gvadenarda (1708) i Malplaketa (1709), operacije se nisu završile potpunom pobedom franc. neprijatelja. Rat je završen potpisivanjem mirovnih ugovora u Utrehtu {v.), Raštatu (v.) i Badenu (1713 -1714). Rat je označio kraj franc. dominacije u Evropi i početak engl. prevlasti na morima; dolazi i do uspona Austrije kao velike sile. RATNI KOMUNIZAM, u periodu od 1918. do 1921. u sovjetskoj drž. bio je zaveden niz mera ekonom. prirode pod zajedničkim imenom ratni komunizam. - U vreme borbe protivu kontrarevolucije izvršena je potpuna nacionalizacija svih ind. preduzeća, trgovine, saobraćaja, svih javnih potrošnih dobara, kroz centralizaciju upravljanja svim privrednim granama. Od poljopr. proizvođača oduzimani su svi viškovi proizvoda i bila je zavedena opšta radna obaveza („Ko ne radi nema ni da jede"). To su bile najvažnije mere ekonom. politike ratnog komunizma. Sve ove mere su zavedene u toku rata radi zaštite tekovina revolucije u uslovima kada je četiri petine teritorije bilo zaposednuto od strane intervencionističkih trupa. Pred brojnim neprijateljem mlada sovjetska republika morala je do maksimuma da napregne sve snage da bi odbranila egzistenciju. U periodu R. K. došlo je do stagnacije proizvodnje, trgovine i uopšte razinene, ali je to sa svoje strane omogućilo snabdevanje gr. centara najnužnijim životnim potrebama, a posebno, snabdevanje odreda Crvene armije. Ratni komunizam bio je samo prolazna i nužna etapa u uslovima opasnosti spolja i kontrarevolucionarnih snaga iznutra. Po završetku građan-
RATOVI ZA ITALIJU
skog rata izvršen je prelaz na novu ekonom. politiku (NEP). RATOVI ZA ITALIJU (1494-1559), nastali su kao posledica rivaliteta između ital. državica i njihovog oslanjanja u toj borbi na pojedine velike države, posebno Francusku i Spaniju. U prvoj fazi rata (1494-1495) franc. kralj Sari VIII (v.) osvojio je Napulj, ali je bio prisiljen da se povuče pred koalicijom Spanije, Venecije, pape i Milana. U drugoj fazi (1499-1504) franc. kralj Luj XII okupirao je Milano, Đenovu i, zajedno sa Spanijom, Napulj. Ali uskoro je došlo do sukoba između Francuza i Spanaca (1502): Luj XII je poražen u dve bitke: kod čerinjoLe (1503) i Gariljana (1504). Ugovorom u BLoa (1505)
Francuska je dobila Milano i Đenovu, ali se morala odreći Napulja u korist Spanije. Treći rat (1508-1516) sastojao se iz tri faze: pobedonosna akcija Kambrejske Lige protiv Venecije (1509); stvaranje Sv. lige i proterivanje Francuza iz Lombardije od strane švajc. najamnika (1510-1513); i pobeda franc. kralja Fransoa I (v.) u velikoj bici kod Marinjana (1515), posle koje je zaključen mir u Nojonu, i Francuska je povratila Milano. Ratovi između Fransoa I i cara KarLa V (v.) počeli su 1521. god. U odlučujućoj bici kod Pavije (1525) (v.) Fransoa I je bio zarobljen i odveden u Spaniju. Mirom u Madridu (1526) on se odrekao svojih pretenzija u Italiji, Flandriji i Artoa, ustupio je Burgundiju, a svoje sinove predao kao taoce. Cim je oslobođen, Fransoa I je s papom Klementom VII, Frančeskom II Sforcom, Venecijom i Firencom o?.razc;ivao sa;iez u Konjaku (1526), koJ1m Je zapoceo peti rat za Italiju. Razularena vojska Karla V opljačkala je Rim (Sacco di Roma, 1527), dok su Francuzi napali Napulj. Međutim, prelazak Andreje Dorije (v.) na stranu Karla V (1528) prisilio je Fransoa I da prihvati Kambrejski mir ili Mir gospoda (1529). Pregovore su vodili Karlov'.'1 tetka, Margarita Austrijska, i maJka Fransoa I, Lujza Savojska, a oni su se završili delimičnim potvrđiva njem Madridskog mira. Karlo I je oslobodio franc. prinčeve, dok je Burgundij a ostala u rukama Francuza. U toku naredna tri rata, koji su vođeni uglavnom izvan Apeninskog poluostrva, Spanija je zadržala svoju prevlast u Italiji, i to je potvrđeno ugovorom u Kato-Kambreziju (1559) (v.) Ratovi za Italiju smatraju se početkom moderne epohe u istoriji međunarodnih odnosa jer se njima stvara sistem sila koje de~ luju u koncertu (dok su u srednjem v. sporovi mahom izbijali i rešavali se između dva partnera). RAUH, Levin (1819-1890), političar i hrv. ban. Za vreme ilirskog pokreta
REFORMACIJA
567
Posle obnove ustava je na čelu mađaronske unionističke stranke. Kao mađaron postavljen za bana da bi omogućio zaključenje hrvatsko-ugarske nagodbe. Obezbedivši nasiljem većinu u saboru, Rauh je uspeo da se nagodba prihvati vođa
mađarona.
1860. Rauh
1868. RAVENSKI EGZARHAT, naziv za deo
Italije koji je osvojio vizant. car Justinijan uništenjem gotske države 555. godine. Obuhvatao je Rim, Romanju, Veneciju, Istru i veći deo juž. Italije. Centar vizant. uprave bio je u gr. Raveni. Najlepši vizant. mozaici sačuvali su se u crkvama Ravene. Kada su Langobardi 751. zauzeli Ravenu, egzarhat je prestao da postoji, mada su Vizantinci i dalje držali juž. Italiju. RAZIN, Stjenka Timofejevič ( ? 1671), donski kozak i vođa velikog ustanka seljaka i donskih kozaka. O njegovom poreklu, kao i vremenu rođenja, zna se vrlo malo. Ono što je značajno u njegovom životu vezano je za veliki ustanak donskih kozaka i seljaka 1670-1671. god. koji se proširio na ogromnom prostranstvu od Dona do Urala. Na čelu sa svojim vođom ustanici su se pobunili protiv bezobzirnih postupaka spahija i carskih činovnika koji su na najsvirepiji način slobodne kozake počeli da pretvaraju u kmetove, dok su seljacima nametnuli još veće obaveze. Ustanici su delovali odlučno i u svojim poznatim naletima zauzeli su mnoge gradove. Međutim, kada je u jednoj borbi Razin bio zarobljen, napadi ustanika naglo su oslabili. Odveden je u Moskvu gde su ga pogubili, ali je uspomena na njega i njegova junač ka dela i dalje živela u mnogim pričama i pesmama. Slavili su ga kao simbol prkosa i bunta potlačenih koji se nisu hteli pokoriti carskoj vlasti. REAKCIJA, opšti naziv za svako suprotno dejstvo. U politici ovim izrazom se naziva svaki nazadan pokret kojim se koči napredak u društvenom životu ili uništavanje već postignutog napretka. Cilj joj je da se uspostavi nešto što je odbačeno kao zastarelo i što je predstavljalo kočnicu daljem napretku. REFORMACIJA, pokret u hrišćanskom svetu da se izvrši reforma verovanja i crkve, koji je počeo istupom Martina Lutera 1517. god. - Težnje za reformom verovanja i crkve javljale su se već tokom srednjeg veka, osobito delovanjem Viklifa, Husa, Jeronima Praškog i Savonarole, protiv čega je katolička crkva ustajala organiz'!-1-jući progone putem inkvizicije, oslanJanjem na odane vladare ili sazivanjem koncila koji su imali da re-
REFORMACIJA
568
še izvesna crkvena pitanja. Tendencije da se izvrši reforma katoličkog verskog učenja i crkvene organizacije postale su naročito jake krajem XV i početkom XVI v. zbog sve veće raskoši, razvrata i zloupotrebe u crkvi, prodaje indulgencija (oproštajnica), sve većeg uticaja humanista, kao i nastojanja pojedinih vladara koji su želeli da se oslobode prevlasti crkve. Prevlast renesansnog shvatanja i načina života u središtu katoličke crkve navodila je mnoge vernike da se vraćaju Sv. pismu, jedinom izvoru vere, da zahtevaju siromašnu crkvu i da se zanose novim verskim misticizmom. Početak reformacije vezuje se za istupanje Martina Lutera, profesora teologije u Vitembergu, koji je 1. okt. 1517. godine istakao svojih 95 teza. Papa je zapretio Luteru isključenjem iz crkve, a on je 1520. god. spalio papinu bulu i time odrekao svaku vernost rimskoj crkvi. Luter je našao podršku i kod nekih nemačkih humanista, na prvom mestu Filipa Melanhtona, i jednog dela nemačkih knezova koji su težili za političkim osamostaljenjem. Papu je, u njegovoj akciji, podržao car Karlo V. Vormskim ediktom Luterov pokret je zabranjen, a on je stavljen van zakona (1521). Luterovom pokretu i pored toga su se pridružili mnogi nemački vladari i staleži. Pored toga, 1522. god. došlo je do bune nemačkih vitezova na čelu sa Francom od Sikingena, a zatim i bune seljaka pod Tomom Mincerom 15241525. god. Staleži, verni rimskoj crkvi, sklopili su 1524. god. u Regensburgu savez protiv reformacije, a 1529. god. sazvan je sabor u Špajeru na kojem je odlučena da se sprovede vormski edikt i zaustavi širenje reformacije. Protiv tih odluka protestovali su staleži skloni reformaciji, zbog čega su se Luterove pristalice nazvale protestantima. Na novom saboru, održanom u Augsburgu 1530. god., na kojem je predsedavao sam car Karlo V, protestanti su izneli osnove svoga učenja o veri koje je sastavio Melanhton, zbog čega je to učenje nazvana augsburška veroispovest. I na ovom saboru je odlučena da se sprovede u delo vormski edikt i da se katoličkoj crkvi vrate dobra koja su joj oduzeta u oblastima zahvaćenim protestantizmom. Kad su, na osnovu ovih odluka, započeli progoni protestanata sklopljen je u šmalkaldenu savez z~ odbranu od napada i za zaštitu reformacije. I pored privremenih uspeha, Karlo V je bio prisiljen na popuštanje. God. 1555. sklopljen je augsburški verski mir na osnovu načela cuius regio, illius religio. U stvari, reformaciju su mogli sprovoditi samo zemaljski vladari: čija je bila zem-
REFORMACIJA lja, taj joj je određivao i veru. Verski sukobi u Nemačkoj obnovljeni su pod pritiskom katoličke reakcije i dostigli su svoj vrhunac za vreme tridesetogodišnjeg rata (1618-1648), koji se završio vestfalskim mirom uz obnavljanje načela: cuius regio, illius religio. Prema Luterovom učenju, izvor verovanja je samo Sv. pismo. Učenje crkvenih otaca, zaključci crkvenih sabora i verska tradicija nisu obavezni ako su u suprotnosti sa Sv. pismom. Za spas duše potrebna je vera, a ne dobra dela. Priznaju se samo dve sv. tajne, krštenje i pričest. Mesto latinske službe, uvedena je samo nemačka. Ukinuti su kaluđerski redovi i manastiri. Sveštenike postavlja država ili opština i oni se smeju ženiti. Luter je imao velikih zasluga i za nacionalno i kulturno jedinstvo Nemaca, kojima je on svojim prevodom Sv. pisma dao zajednički narodni književni jezik. - Drugi značajan centar reformacije postala je švajcarska, gde se javljaju dva velika reformatora, Ulrih Cvingli u Cirihu i Zan Kalvin u Zenevi. Cvingli je odbacio učenje o transsupstancijaciji, tj. o pretvaranju hleba i vina u telo i krv Hristovu, koje je Luter zadržao. Posle Cvinglijeve pogibije u ratu između Ciriha i planinskih kantona 1531. god., švajcarska reformisana crkva priznala je za svog starešinu izbeglog francuskog humanistu 2ana Kalvina (1549). Osnova Kalvinove vere bilo je učenje o predestinaciji (predodređe nju), prema kojem je Bog unapred odredio ljude koji će se spasti. On je najviše pažnje obratio reformi privatnog i javnog života i morala. Dok je Luteru glavna stvar bila verovanje, njemu su bila važnija dela, kao i strogo moralan i skroman život. Ako se izuzme Engleska, u kojoj je sam vladar, Henri VIII, izvršio reformaciju, ne udaljavajući se mnogo od učenja i obreda katoličke crkve, reformacija se u Evropi uglavnom širila u obliku Luterovog protestantiz- ' ma ili kalvinizma. Područje luteranizma bile su, pored Nemačke, Danska, Norveška, švedska, Island i pribaltičke zemlje. Kalvinizam je prevladao u Svajcarskoj, Francuskoj (v. hugenoti) i Škotskoj. U Nizozemsku je najpre prodro luteranizam, ali je sredinom XVI v. prevladao kalvinizam. Reformacija je imala uspeha i u Poljskoj, Č:eškoj, Sloveniji i Hrvatskoj, ali je iz tih zemalja pod pritiskom katoličke reakcije sasvim potisnuta. U Ugarskoj i Slovačkoj protestantizam nije sasvim iskorenjen, i to pre svega usled činjenice što je u njemu nađena osnova za borbu protiv Habsburgovaca.
REFORMACIJA REFORMACIJA I KONTRAREFORMACIJA KOD JUZNm SLOVENA, reformacija je zahvatila i sloven., a delom i hrv. zemlje. Nju su izazvali uzroci sl. onim u Evropi. Skoro svi društveni slojevi u Sloveniji bili su nezadovoljni crkvom. Plemstvo je želelo da oduzimanjem crkvenih imanja poveća svoju privrednu moć. Raskošju crkve bili su nezadovoljni seljaci i građani. U Sloveniji se širi luteranstvo iz nem. zemalja i njega šire: vojnici, trgovci, rudari, putujuće zanatlije i studenti na nem. univerzitetima. Pokret se širi brzo, mada Ferdinand Habzburški donosi 1523. veoma strogu zabranu širenja protestantskih knjiga. U Trstu se javlja prvo žarište reformacije oko biskupa Petra Bonoma. Njegov učenik je bio i znameniti delatnik reformacije među Slovencima Primož Trubar (1508-1586). 30-ih godina XVI v. reformacione se ideje šire među građanstvom i plemstvom štajerske, Koruške i Kranjske. U tom periodu pokret zahvata pretežno nem. st. jer sloven. seljaštvo iz klasnih razloga ne prilazi masovnije pokretu. Seljaštvo je nešto masovnije prilazilo reformaciji tamo gde je to dobijalo vid klasne borbe kao na crkvenim posedima, ili u onim selima u blizini gradova gde su veze seljaka sa građanstvom bile čvršće. Ferdinand Habzburški, mada protivnik reformacije, morao je da popušta protestantima osobito posle izbora za nem. cara. Protestanti u sloven. zemljama sprovode svoju crkvenu organizaciju. Ona dobija pokrajinski karakter, povezivanjem verskih opština po pokrajinama. Na čelu reformisane crkve u pokrajini stoje pokrajinski sinodi, a nadzor vrše superintendanti. Crkvene opštine imaju stalne propovednike i njih dobijaju iz Nemačke ili pomažu školovanje u Nemač koj domaćih ljudi. Trubarevim zalaganjem uvodi se na propovedima, pored nem. i sloven. jezik. Za Slovence je ovaj pokret važan jer dobijaju svoju knjiž. i školstvo. Iz verske revnosti sloven. reformatori marljivo rade na izdavanju verskih knjiga na narodnom jeziku. Trubar u Urahu (Nemačka) okuplja oko sebe grupu reformatora sloven., hrv. i srp. porekla. Sam Trubar je izdao 25 knjiga verskog sadržaja, a u periodu od 1550. do 1595. izišle su skoro sve potrebne crkvene knjige na sloven. jeziku. Sem centra u Nemačkoj, izdaju se knjige i u Ljubljani, gde izlazi od 1575. do 1580. 27 knjiga od kojih 10 sloven. i 1 hrvatska. Slovenac reformator Adam Bohorič izdaje prvu sloven. gramatiku i prvi pravopis. - Reformacija je u Hrvatsku prodrla iz sloven. zemalja i Ugarske, ali nikad ovde nije po-
369
REKONKVISTA
stala samostalni pokret. U Slavoniji reformacija postiže izvesne uspehe za vreme dinastičkih borbi Ferdinanda i Zapolje (1526-1537). Hrvati su bili i saradnici Trubarovi Stjepan Konzul i Antun Dalmatin, ali su delovali van Hrvatske, izdajući knjige glagoljicom, ćirilicom i latinicom. Hrvat je bio i čuveni protestantski ideolog i naučnik Matija Vlašić, ali nije sarađivao sa Trubarevim krugom i živeo je i radio u Nemačkoj. - Širenje R. je izazvalo aktivnost kat. crkve, tzv. kontrareformaciju ili kat. reakciju. Već 1579. austr. nadvojvoda Karlo postepeno zavodi kontrareformaciju u svojim zemljama. Tu politiku nastavljaju i car Rudolf (1576-1612) i Ferdinand II (1619-1637). Protivreformaciona aktivnost habzburških vladara je odgovarala njihovoj apsolutističkoj i centralističkoj politici. Odluke Tridenskog koncila (1545-1563) su počele da se sprovode u habzburškim zemljama. U Hrvatskoj kontrareformaciju sprovodi biskup Juraj Drašković, koji je bio hrv. ban (1567-1578), a u Sloveniji biskup Toma Hren (1599-1630). Energičnim merama vlasti i crkve iskorenjen je protestantizam u hrv. i sloven. zemljama. Protestantizam je Slovencima dao knjiž. na nar. jeziku, koji kasnije neguje i kat. crkva. REGALIJE - REGALNA PRAVA (lat. ius regalia - kraljevska prava), određe na prava koja je koristio vladalac. Postojala su velika i mala regalna prava. U velika spadaju: dodeljivanje visokih zvanja i odlikovanja; u mala regalna prava, koja je vladar koristio radi dopune svojih prihoda, dolaze naplate za drumarinu, mostarinu, kovanje novca, korišćenje rudnika i sl. Od R. se kasnije razvio državni monopol, tj. isključivo pravo drž. da prodaje izvesne artikle (kao npr. prodaja soli, šibica, itd.). REGENT, vršilac kraljevske dužnosti u vreme kraljevog maloletstva ili vladarski namesnik za vreme odsustva kraljevog u slučaju bolesti, njegovog privremenog napuštanja zemlje zbog obavljanja državničkih poslova i sl. REKONKVISTA (špan. reconquista ponovno osvajanje), potiskivanje Arapa sa Pirinejskog poluostrva od strane španaca i Portugalaca. Arabljani su osvojili veliki deo Pirinejskog poluostrva 711. Protiv Arapa, odn. muslimana, otpočeo je pokret rekonkvista 718. god., oslobođenjem pokrajine Galicije i Leona. Zbog dinastičkih i među sobnih borbi špan. državica pokret za oslobođenje je zamro do XI v. Tek u XIII v. udruženi hrišćanski feudalci otpočinju svoj pobedonosni pohod protiv Mavara, tj. španskih Arapa. U toku borbe stvoren je poseban sloj ra-
REKONSTRUKCIJA
570
tnika, zvanih hidalzi (hidalgos) i kabaljera (caballeros), koji su svoj život posvetili rekonkvisti. Poslednje rnavarsko uporište, Granadski ernirat, osvojeno je 1492. god. za vreme vlade kralja Ferdinanda i Izabele Kastilijanske, čime je borba za oslobođenje Španije završena. Rekonkvista je imala veliki značaj za stvaranje jedinstvene špan. drž. i njene kulture. REKONSTRUKCIJA, program obnove SAD, koji je započeo predsednik Linkoln (v.) u vreme građanskog rata, i to u južnim državama. Ovakva pomirljiva politika naišla je na otpor Kongresa. Linkolnov naslednik na položaju predsednika, Endrju Džonson (1865-1868), prihvatio je isti plan. Krajem 1865. god. sve južne države, osim Teksasa, imale su civilne vlade. Belci na Jugu odbijali su da Crncima priznaju dobijenu slobodu, i uvodili „Crni kodeks". Pošto je Republikanska stranka zavisila od glasova Crnaca, vodeći senatori i članovi Kongresa nastojali su da se donesu zakoni koji će Crncima obezbediti prava. Na izborima 1866. god. oni su dobili većinu u Kongresu i doneli zakon po kome su južne države, osim Tenesija, podeljene u pet oblasti, u kojima je vlast vojnih komandanata bila odlučujuća. Jug je bio ponižen, a u manipulisanju sa crnačkim glasovima i upotrebom crnačkih trupa zavladala je prava anarhija. To je dovelo do pojave Kju Klaks Klana (v.). God. 1876. federalne trupe su povučene s juga, civilna vlada je uspostavljena, a ekonomski život zemlje počeo se obnavljati. RENESANSA (fr. renaissance - preporod, obnova), kulturno-istorijski pokret mlade građanske klase protiv preživelih feudalnih ekonomskih i među ljudskih odnosa; trajao je od sredine XIV do početka XVI v. i najviše se odrazio u oblasti umetnosti, kulture i nauke. Zahvaljujući vidnom razvitku gradova i trgovine mlada građanska klasa suprotstavlja se prevlasti crkve i njenom dogmatskom učenju o svetu, kao „dolini plača" i privremenom boravištu ljudi na putu ka večnom rajskom blaženstvu. Tražeći uzore slobodne ljudske ličnosti i lepšeg života na ovom svetu, humanisti prihvataju antičko nasleđe i, nadahnuti lepotom misli i duha grč. i rim. filozofa i umetnika, stvaraju nov pokret koji označava preporod čovečanstva i izlazak iz srednjovekovne crkvene tame i mistike. Osnovne karakteristike nove kulture su individualizam u politici, realizam u umetnosti, empirizam u nauci i racionalizam u trgovačkom poslovanju. Uprkos crkvi, koja isticanje čovekove ličnosti smatra grehom, te um.etnici ostaju anonimni, novo shvatanje ističe da je čovek aktiv-
RENESANSA ni činilac u istor. razvitku društva, da je njegov rad - njegova vrednost, i da darovitu ličnost treba pokolenja da slave i zadrže u sećanju. Otuda se srednjovekovnom univerzalizmu suprotstavlja ideja individualizma biti slavan, postati neko u društvu i ostvariti moć. U umetnosti, od počet ka XIV v. izgrađuje se nov likovni izraz (tzv. kvatroćento) rana renesansa, a u XVI v. visoka renesansa (ćin kvećento). Ugledajući se na ant. arhitekte stvara se nov renesansni stil, koji se razlikuje od romanskog i gotskog harmoničnim rasporedom horizontalnih i vertikalnih linija sa dekoracijom trouglastih zabata, iznad vrata i prozora, ant. stubovima i ogromnim kupolama (pr. palata Mediči, crkva sv. Petra u Rimu i dr.). U vajarstvu se neguje portret, naga figura, spomenici na trgovima, sa savršenim poznavanjem anatomije tela. Kipovi svetitelja se humanizuju, umesto isposničkog lika javlja se lik pun svežine, lepote duha. U slikarstvu dominira kult nagog tela, prirode i scena iz svakidašnjeg života u stanu, u polju, na radu ili odmoru. Umesto fresko-slikarstva preovlađuje rad na platnu uljanim bojama. Veliki slikari Leonardo da Vinči, Mikelanđelo, Ticijan, Rafael, Veroneze, Tintoreto i dr„ ostavili su čovečanstvu um.etničke slikarske i vajarske radove od neprocenjive vrednosti. Renesansni naučnici zasnivaju svoje naučne zaključke na osnovu posmatranja prirode, iskustvu (empirizmu) i ogledima. Empirizam postaje obeležje naučničkog rada, što uslovljava razvoj anatomije, fiziologije, zoologije, fizike, botanike, astronomije i dr. nauka. Srednjovekovno odsustvo plana i kontrole u trgovačkom poslovanju navodi trgovce da se posvete racionalnom poslovanju, tačnim proračunima dobiti i izdataka, što je uslovilo i nove odnose u trgovačkom svetu. Renesansa je zahvatila ceo kult. svet Evrope. U Nizozemskoj njeni predstavnici su slikari Van Ajk, Brojgel i dr.; u Francuskoj kipar K. Slite, a arhitekti Lesno gradi. Luvr, Dolorl Tiljerije itd. U Nemačkoj slikar Albreht Direr je tumač ideja reformacije i renesansnog stila. U našim zemljama R. je našla plodno tle u Primorju. U Dubrovniku se podiže Knežev dvor. Kombinacijom cvetne gotike i renesansnog stila graditelj i kipar A. Aleši gradi sa svojim saradnicima katedrale u Trogiru, Splitu, a šibensku katedralu završava Nikola Firentinac. U mnogobrojnim primorskim gradovima podižu se palate, letnjikovci, gr. većnice, utvrđenja i tornjevi sa satom, po ugledu na italijansku renesansu. U Dubrovniku se stvara renesansna slikarska škola sa Ni-
RENTA kolom
Boždarevićem i Mihailom na čelu. Najveći uticaj
Hamrenesansnih shvatanja ogledao se u književnosti. Dubrovački pesnici !lija Crijević, Đorđe Držić i Šiško Menčetić su izraziti predstavnici R. u našoj zemlji i tvorci knjiž. na nar. jeziku. RENTA, dobijeni prihodi od kapitala, imanja ili zemljišta, koji od vlasnika ne zahteva nikakvu delatnost. U srednjem v. postojale su 3 vrste rente: radna, naturalna i novčana. Radne obaveze su se nazivale rabote (u srp. zemljama) ili tlake (u Hrvatskoj i Sloveniji). One su se koristile za obradu vlaJstelinske rezerve (v.), mada je bilo i drugih obaveza, npr. da se seku i voze drva, kosi seno, pomaže pri zidanju i sl. Radna R. je varirala od 6 do 26 dana godišnje, dok je u Srbiji, prema Dušanovom zakoniku bilo propisano da meropsi rade po 2 dana nedeljno svom gospodaru. Naturalne dažbine su bile raznolike. Negde je R. davana gospodaru u iznosu četvrtine proizvoda; uobičajeno se nazivala „desetak", iako je iznosila znatno više od desetine celokupnog agrarnog proizvoda jednog kmeta. Sa prodiranjem novčane privrede radna i naturalna R. se zamenjuju novča nim davanjem. Vladaru se isplaćiva la dažbina u novcu. U Sloveniji se vladarska dažbina nazivala činž (v.), u Hrvatskoj marturina (v.), a u Srbiji i Makedoniji saće (v.). U srednjovekovnoj Srbiji, i pored velikog napretka robne-novčane privrede, ostale su radna i naturalna R„ jer je vlastela očuvala vlastelinsku rezervu i bila neposredno vezana tržištem. Za vreme tur. vladavine zemljoradnici su isplaćivali sultanu harač, godišnji namet u novcu, a svome spahiji su davali desetak proizvoda, dugovali razne rabote i plaćali razne takse, kao žirovnina, drumarina, itd. U kapitalistič kom društvu postoje uživaoci R., tzv. rentijeri, koji izdaju zgrade za stanovanje, zemlju za obrađivanje, sredstva za proizvodnju. U socijal. društvu rentijerski prihodi su ukinuti. RENTGEN, Vilhelm Konrad (Ri:intgen, Wilhelm Konrad, 1845-1923), nem. fizičar. God. 1895. otkrio je posebnu vrstu elektromagnetskih zrakova, X-zrake (tzv. rendgenske zrake). Daljim ispitivanjem otkrio je i njihova svojstva da deluju na fotografsku ploču, prolaze kroz razne materije i da joniziraju vazduh. Konstruisao je rendgenske cevi koje su našle svoju najveću primenu u medicini. Za to otkriće dobio je Nobelovu nagradu 1909. god. REPARACIJE (lat. reparare - poJ,Jraviti, naknaditi, obeštetiti), opšti naziv za naknadu štete pričinjene ratom koju pobeđena drž. plaća drž. pobezićem
REVIZIONIZAM.
571
dnici. Reparacije su vid materijalnog priznanja odgovornosti za naneta razaranja javnoj i privatnoj imovini u toku rata. U današnjem značenju i obliku R. se pojavljuju prvi put po završetku 1. svet. rata. U suštini R. se skoro nikad ne nadoknađuju materijalni gubici nastali u toku rata i ratnog razaranja. Obično vodeće sile pobednice dobijaju lavovski deo R. od pobeđenih.
REPUBLIKA, (lat. res publica), oblik državnog uređenja u kojem se predstavnici vlasti biraju na određen broj godina. - U robovlasničkom društvu postojale su aristokratske (Kartagina i Rim) i robov1asničko-demokratske republike (Atina i dr.). U feudalnom društvenom sistemu "ostoiale su male feudalne republike (Venecija, Đenova, Firenca, Dubrovnik i dr.), uglavnom aristokratskog tipa. Dolaskom na vlast građanske klase stvaraju se razni oblici buržoaskih republika (Francuska, SAD, švajcarska i dr.), kojima je zajednič ka jedna karakteristika očuvanje klasne vladavine. U eri socijalizma (od 1917. god.) stvaraju se socijalistič ke republike (prva u SSSR, a potom u SFRJ, NR Kini, NR Albaniji i dr. zemljama u kojima se izgrađuje socijalizam) koje se u svom razvojnom putu orijentišu na drž. ili društveno usmeravanje i upravljanje privredom i stvaranje drž., odn. društvene svojine nad sredstvima za proizvodnju. REVANSIZAM, polit. struja koja ima za cilj da ratom povrati izgubljene pozicije i teritorije ili političko-ekonomske privilegije. - Revanšizam (revanš osveta, odmazda) u punom smislu te reči pojavio se posle poraza Francuske u ratu protiv Pruske 1870--1871. god. Posle poraza Nemačke u ratu 19141918. god. naglo se razvio revanšistički pokret koji, u suštini, uz pomoć određenih društvenih slojeva, olakšava dolazak fašizma na vlast. Posle 2. svetskog rata, R. se osobito ispoljio kod reakcionarnih partija, grupa i pojedinaca u Saveznoj Republici Nemačkoj, pa i nekim dr. zemljama koje sve otvorenije ističu zahteve za povratkom izgubljenih teritorija ili za proširenjem na račun susednih država. Revanšizam je stalna opasnost za mir, jer teži da nasilnim putem menja utvrđene granice i odnose. REVIZIONIZAM. ili REFORMIZAM, obeležje onih oportunističkih struja u radn. pokretu u čijim je osnovama revidiranje naučnog socijalizma i njegovih zaključaka o eksploataciji, klasnoj borbi, diktaturi proletarijata, uopšte o metodama i ciljevima borbe radničke klase. Revizionisti osporavaju suštinske osnove diialektičkog materijalizma u filozofiji, teoriju o višku vrednosti i
REVOLUCIJA
3'72
njegovom prisvajanju u polit. ekonomiji, učenje o proleterskoj borbi i socijalističkoj revoluciji u ideologiji i politici. U praksi, uza sve svoje varijante, revizionisti sarađuju s buržoazijom i teže poboljšanju položaja radničke klase reformama već postojećeg sistema. U najistaknutije revizioniste iz vremena 2. internacionale ubrajaju se Mileran, Bernštajn, Kaucki i, na poseban način, ruski menjševici. REVOLUCIJA, (od lat. revolvere - okretati, obrtati, preokretati), znači korenitu i duboku promenu društvenih odnosa. R. je nasilna promena društvenih i polit. odnosa rušenjem starih i stvaranjem novih institucija. Imamo više tipova R.: a) buržoaske R. su označile prestanak feudalnih i prevlast novih kapitalističkih odnosa. Prva buržoaska R. odigrala se u Holandiji (v.), a najznačajnija je bila u Francuskoj 1789; b) socijalistička R. (prva u Rusiji 1917) znači rušenje kapitalističkih i stvaranje novih socijalističkih društvenih odnosa koji se pre svega karakterišu podruštvljavanjem sredstava za proizvodnju i njihovim oduzimanjem iz ruku dojučerašnjih vlasniklil. Socijalističkom R. u Rusiji započela je nova era u istor. čovečanstva. REVOLUCIJA CENA, pojava dugo prisutna u Evropi posle geografskih otkrića i eksploatacije rudnog blaga u Americi. Promene u trgovini dovele su do monetarne revolucije, koju su osetili svi slojevi društva. Količina novca u prometu povećavala se mnogo brže nego proizvodnja; vrednost plemenitih metala stalno je opadala, dok su cene rasle. Citavih 150 godina posle otkrića Amerike Evropa se nalazila u stalnoj inflaciji. Efekat ovih promena bio je različit u raznim zemljama, a mnoge su se našle između utvrđenog prihoda i rastućih troškova; pojedinci koji su imali utvrđene prihode bili su na gubitku, jer je novac vredeo manje, dok su oni sa dugom i obavezama bili na dobitku. Države su raznim sredstvima rešavale ovaj problem. U gradovima su rasle razlike među kategorijama građana; trgovci su se bogatili jer su cene robama rasle, kao i vlasnici nekretnina. U ist. Evropi povećana potražnja za agrarnim proizvodima dovodi do vezivanja seljaka za zemlju i njihovog pretvaranja u kmetove. REVOLUCIJA 1848. KOD JU.ZNIH SLOVENA, izbijanje revolucije u Francuskoj feb. 1848. naišlo je na odjek u celoj Evropi. Revolucija je zahvatila nem. države i prenela se na Austriju. U mnogonacionalnoj feudalnoj apsolutističkoj državi revolucija je pored socijalnog (ukidanje feudalizma) dobila i nacionalno obeležje. Potčinjeni narodi austr. carevine zahtevali su na-
REVOLUCIJA 1848.
cionalna prava. Pored Mađara, !talijana, Ceha, ustali su u borbu za svoja prava i naši narodi. Na vest o revoluciji u Beču i popuštanju bečkog dvora Mađarima, počeo je pokret u Hrvatskoj i kod Srba u južnoj Ugarskoj. Južnougarski Srbi su pozdravili uspehe Mađara, ali su od nove vlade zahtevali priznavanje srp. nacionalnih prava. Već apr. 1848. delegacija novosadskih građana traži u Pešti priznanje srp. narodnosti i jezika. Mađari na čelu sa Košutom su u srp. zahtevima videli separatistič ki pokret i Srbi su rešili da sami izvojuju svoja prava. Već ranije su u nekim gradovima smenili stare vlasti, a seljaštvo je zahtevalo ukidanje feudalnih odnosa. Pod uticajem nar. pokreta karlovački mitropolit Josif Rajačić pristao je da sazove čuvenu Majsku skupštinu u Sremskim Karlovcima. Na skupštini je doneta odluka o osnivanju Srpske Vojvodine i za vojvodu je izabran Stevan šupljikac. Rajačić je proglašen za srp. patrijarha. Za vođenje poslova Vojvodine izabran je uz patrijarha Narodni odbor, koji je otpočeo pripreme za oružanu odbranu odluka Majske skupštine. Mađarska vlada je proglasila Srbe buntovnicima i uputila na njih vojsku. Sličan je pokret otpočeo u Hrvatskoj. Na vest o revoluciji u Beču održana je u Zagrebu čuvena Martovska konferencija. Na konferenciji su podneta „Narodna zahtijevanja", u kojima se tražilo ujedinjenje Hrvatske, Dalmacije i Vojne krajine sa samostalnom vladom, l'lOtčinjenom Hrvatskom saboru. Za hrv. bana je izabran Josip Jelačić, odani bečkom dvoru krajiški oficir, koga je dvor već 2 dana ranije na taj položaj imenovao. Mađar ska vlada je i ovaj pokret proglasila buntovničkim i zahtevala od bečkog dvora Jelačićeva smenjivanje. Nepopustljivost Mađara Srbima i Hrvatima omogućila je Rajačiću i Jelačiću da revolucionarni pokret srp. i hrv. naroda pretvore u pokret u službi bečkog dvora. U Vojvodini su vođene ogorčene borbe između Srba i mađar ske vojske. Srbi su se hrabro borili protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Naročito se proslavila odbrana Sentomaša, koji je zbog toga nazvan Srbobranom. U međuvremenu bečki dvor se spremao na obračun sa Mađarima. Pošto je ugušena revolucija u Italiji, bečki dvor se otvoreno stavlja na stranu Jelačića. Jelačić je imenovan za vrhovnog komandanta vojske u Ugarskoj i sept. 1848. kreće na Mađare. Tako se u jesen 1848. revolucionarni pokret Srba i Hrvata pretvara u kontrarevolucionarni pokret za gušenje mađar ske revolucije. U pokretu vojvođan skih Srba učestvuju i Srbi iz Srbije.
REVOLUCIJA
MEJĐI
573
Ustavobraniteljska vlada je dozvolila odlazak dobrovoljcima u Vojvodinu. Oko 15 000 srp. dobrovoljaca na čelu sa Knićaninom ratovalo je protiv Mađara u toku 1848/49. Pošto je bečki dvor otpočeo obračun sa Mađarima, Hrvati na čelu sa Jelačićem i Srbi sa Rajačićem bivaju uključeni u carsku vojsku i pokret gubi svaki samostalni nacionalni karakter. Mađari su se hrabro branili, proglasili su nezavisnost i ugrozili sam opstanak Habzburške monarhije. Bečki. je dvor za gušenje revolucije u Mađarskoj pozvao u pomoć Rusiju. Ruska vojska je u leto 1849. ugušila revoluciju i tako se ovaj pokret završio potpunim porazom. Posle ugušene revolucije bečki dvor nije imao potrebe da popušta Srbima i Hrvatima. U celoj austr. monarhiji je zaveden apsolutizam. Obećanja data Hrvatima i Srbima su ostala neispunjena. Srpska Vojvodina je formalno postojala do 1860, ali je izgubila svaki nacionalni karakter. Jedina trajna pozitivna posledica revolucije bilo je ukidanje feudalnih odnosa. - Revolucionarni pokret je zahvatio i Sloveniju. Seljaštvo je zahtevalo ukidanje feudalnih obaveza, ali kad je dvor objavio da će te obaveze biti ukinute, pokret se smirio. Slovenačka buržoazija je bila konzervativna i pokorna bečkom dvoru. Aktivniji su bili slovenački intelektualci, koji su bili na školovanju u Beču i Pešti. Oni su postavili zahtev za ujedinjenu Sloveniju, koja bi uživala autonomiju u Austriji. Ti zahtevi nisu imali širu podršku i kada je revolucija ugušena, prestao je i ovde svaki pokret. REVOLUCIJA (REFORMA) MEJĐI (vladalačko ime japanskog cara Mucuhita). Restauracija Mejđi (1868) predstavlja revoluciju u jap. državi izvršenu zbacivanjem sa vlasti Tokugave šogunata. Pobuna je bila podstaknuta šogunatovim prihvatanjem zahteva stranih sila (1854), neprijateljstvom raznih klanova i opštim nezadovoljstvom u zemlji. Sogun se predao caru 1868. god. posle kratkog građanskog rata, posle čega je Mucuhito preuzeo vlast u svoje ruke. Ugušenjem Sacumine pobune (1877) nova administracija je osigurala suprematiju carske porodice i vlade koju su predvodili ljudi skloni uvođenju zapadnih institucija u Japanu. Feudalizam je bio napušten, imanja velikih klanova nacionalizovana, a 1889. god. donesen je nov ustav. Period od 1868. do 1912. god. predstavlja epohu industrijalizacije i modernizacije Japana; to je, u stvari, početak dan.ašnjeg, modernog Japana. REVOLUCIJE 1848, niz revolucionarnih pokreta soc., polit. i nacionalnooslobodilačkog karaktera u evrop. zemljama. - FRANCUSKA. Nerodne godine,
REVOLUCIJE 1848. 1845. i 1846. dovele su do naglog poskupljenja pšenice u zemlji, što je izazvalo velike nemire u mnogim gradovima i selima. Nezadovoljstvo radnika postajalo je sve veće, naročito u 1847. kada je Francusku zahvatila trgovinsko-industrijska i finansijska kriza. Novi nemiri dobijali su sve više izrazito polit. karakter. Na sve strane čuli su se zahtevi za izbornom reformom koje je vlada kategorički odbijala. Pošto nije mogla parlamentarnim putem da nastavi borbu, liberalna buržoazija je otpočela sa organizovanjem masovnih skupova banketa, na kojima se okupljalo mnoštvo nezadovoljnika. Prvi banket pristalica reformi održan je u Sato-Ružu 9. jula 1847. i na njemu je uzelo učeš ća preko 200 000 ljudi. U svojoj prestonoj besedi kralj Luj Filip osudio je bankete, koji su održavani širom zemlje, što je izazvalo burne diskusije. Za 19. jan. 1848. bio je zakazan banket u Parizu, ali je vlada zabranila njegovo održavanje. Opozicija je održavanje ovog banketa odložila za 22. feb. 1848. i za taj dan zakazala mirne demonstracije protiv kralja Luja Filipa i vlade Fransoa Gizoa. Na dan zakazanog skupa, 22. feb., radnici i studenti Pariza su se okupili da demonstriraju. Na ulicama Pariza došlo je do prvih sukoba sa policijom. U znak protesta demonstranti su uzvikivali parole: „Zivela reforma! Dole Gizo!" Na ulicama franc. prestonice radnici i studenti počeli su da dižu barikade. Tako je otpočela u Parizu februarska revolucija 1848. Sutradan, 23. feb. u ranu zoru pokret je obnovljen. Na ulicama Pariza podignuto je oko 2 000 barikada. Francuski kralj je pokušao da spreči najgore i objavio dekret o smenjivanju Gizoa sa položaja predsednika vlade, postavivši na njegovo mesto grofa Molea koji, zastrašen snagom pokreta, odbija ponuđeni mandat. Kralj je po hitnom postupku zahtevao od Adolfa Tjera da u toku noći, između 23. i 24. febr., obrazuje franc. vladu, ali je i on odustao. Nekoliko časova posle ponoći, 24. febr., narod je zaposeo skoro sve kasarne i dr. strategijski važne tačke u Parizu, uzvikujući parole: „Zivela republika". Kralj Luj Filip Orleanski bio je primoran da abdicira i da se odrekne prestola u korist svog starijeg unuka. Tako je pobedila februarska revolucija u Francuskoj. Istog dana, predveče, stvorena je privremena vlada od 7 članova i 4 sekretara. Iako je za predsednika vlade izabran Dipon de l'Er, prva ličnost u njoj bio je, u stvari, franc. pesnik Alfons de Lamartin, koji je zauzimao položaj ministra spoljnih poslova. Među ministrima privremene vlade nalazila
REVOLUCI.TE 1848.
su se i 2 predstavnika radničke klase: socijalist-utopist Luj Blan i radnik Aleksandar Alber. Da bi se zadovoljili opravdani zahtevi radnika da im se prizna pravo na rad, obrazovana je Luksemburška komi,<;ija koja nije pozitivno odgovorila na zahteve radnika. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu 23. apr. 1848. radnička klasa je pretrpela poraz, i u novoj vladi više nije bilo mesta nj1mim predstavnicima. Vladin poziv da svi neoženjeni radnici od 18-25 god. budu mobilisani u vojsku, bio je neposredan povod za izbijanje otvorenog sukoba između proletarijata i buržoazije. Tako je, 23. juna 1848, otpočeo junski ustanak u kome je radnička klasa tražila demokratsku i soc. republiku, suprotnu republici kapitala i povlastica. Pošto je 24. juna 1848. dobio diktatorska ovlašćenja, ministar vojske, general Kavenjak, zaveo je beli teror u kome je našla smrt oko 11 000 ustanika i nedužnih građana. koji su streljani samo zbog toga što su stanovali u ulicama gde su podignute barikade. Ustavom od 1848. Francuska je proglašena demokratskom, jedinstvenom i nedeljivom republikom. Na predsedničkim izborima pobedio je Luj Napoleon Bonaparta koji je 2. dec. 1851. izvršio drž. udar, a 1852. proglasio se carem Francuske kao Napoleon III. ITALIJA. Revolucija 1848. pretvorena je u Italiji u borbu za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje zemlje u jednu državu. U Palermu, na Siciliji. izbio je veliki ustanak 12. jan. 1848. u kome su pobunjene nar. mase zbacile vlast i obrazovale privremenu liberalnu vladu na čelu sa Ruđerom Setijem. Sve do kraja meseca vođene su borbe u kojima su ustanici istupali sa zahtevima da se Siciliji prizna nezavisnost i da se u novoj drž. uvede ustavno stanje. Kralj Dveju Sicilija Ferdinand II poslao je na Siciliju jake vojničke snage, ali su ih ustanici, uz pomoć seljaka, prisilili da napuste Palermo. Pod pritiskom ustaničkih zahteva Ferdinand II je popustio i proglasio ustav i parlament sa dvodomnim predstavništvom (29. jan. 1848). U Sardinskoj Kraljevini ustav je proglašen 4. marta 1848. god. Deset dana docnije papa Pije IX zaveo je ustavno stanje u papskoj državi. Revolucionarni pokret zahvatio je i dr. oblasti Italije. U Milanu su ustanici 13. marta otpočeli borbu protiv austr. vojske generala Radeckog i posle 5 dana žestokih sukoba proterali Austrijance iz grada. Venecija je sledila akciju Milana i 22. marta prisilila aust. vojsku da napusti grad. Sutradan je proglašena Mletačka Republika koju je ukinuo Napoleon I Bonaparta (1797). U Rimu je 15. nov. izbio veliki ustanak u ko-
574
REVOLUCIJE 1848.
me je, odmah na početku, ubijen kardinal Rosi, inicijator obustavljanja rata protiv Austrije. Prerušen u obično odelo papa Pije IX je pobegao iz Rima u kome su ustanici pod vodstvom Đ. Macinija i Đ. Garibaldija u febr. 1849. proglasili republiku. Obrativši se za pomoć Francuskoj, Austriji i španiji, papa Pije IX organizovao je akciju protiv tekovina revolucije i borbi za nacionalno oslobođenje Italije. Francuska vojska je početkom juna 1849. ušla u Rim i vratila papu. U sev. Italiji, pod pritiskom oslobod. pokreta masa, sardinski kralj Karlo Albert započeo je u martu 1848. rat protiv Austrije, u koji su ušle i druge ital. države, ali je on 25. jula 1848. poražen kod Kustoce, pa je zatražio primirje. Ali, pod uticajem događaja u Rimu i proglašenja demokrat. republik~ u Toskani, došlo je do novih pokreta masa u Pijemontu i do novog ulaska u rat Karla Alberta protiv Austrije. Doživevši ponovo poraz, kod Novare, 23. marta 1849, kralj je adbicirao u korist svog sina Viktora Emanuela koji je sklopio mir sa Austrijom. Uporedo s Rimom, otpor je još jedino pružala Venecija koja je, posle herojske odbrane, pala u ruke Radeckom krajem avg. 1849. god. U međuvremenu je i Ferdinand II povukao ustav i ponovo zavladao apsolutistički (v. Rizorđimento). - AUSTRIJA. U Beču su 13. marta 1848. izbiie velike demonstracije u kojima su uče snici zahtevali da kancelar Meternih podnese ostavku. Protiv demonstranata vlada je upotrebila vojsku, što je dovelo do sukoba na ulicama austr. prestonice na kojima su demonstranti uzvikivali parole i zahteve o pretvaranju Austrije u ustavnu monarhiju. Pod ovim pritiskom Metcrnih je morao da podnese ostavku, posle čega je obrazovana nova vlada. Nezadovoljni ovim uspehom revolucije, studenti, radnici i građani stvorili su nacionalnu gardu. Car Ferdinand je dao ustav, a vlada je obećala građanske slobode i saziv parlamenta. Time su zahtevi buržoazije bili zadovoljeni, tako da je vlada donela odluku o raspuštanju Centralnog komiteta nacionalne garde, što je izazvalo nove sukobe 15. maja 1848. god. u kojima su ustanici odlučno zahtevali da se povuče ovo naređenje. Iako je austr. vlada pristala da povuče svoju odluku, kriza u prestonici time nije bila rešena. Car je napustio Beč i povukao se u Insbruk. Povod za nove borbe bila je odluka vlade da raspusti akademski legion. Planuo je nov ustanak i na ulicama Beča podignute su barikade, 26. maja 1848. Austrijska vlada je opet bila prinuđena na popuštanje i izdala naređenje vojsci da napusti Beč. Donesen je nov izborni za-
REVOLUCIONARNI POKRETI
j
kon, obnarodovan 1. juna, kojim je uvedeno opšte pravo glasa, ali se vlast i dalje nalazila u rukama buržoazije. Parlament (Rajhstag) se sastao 22. jula, ali je car zbog novih nemira ponovo morao da napusti Beč. Nove borbe su izbile 6. sept. 1848. kada je austr. vlada odlučila da pošalje vojsku u Mađarsku da bi ugušila revoluciju. Car je i treći put napustio Beč i povukao se u Olomuc. Iako je deo vojske prešao na stranu revolucionara, austr. vlada je u žestokim sukobima na ulicama Beča zadala poslednji udarac radnicima i studentima. Ustanicima u Beču krenuli su u pomoć Mađari, ali ih je 30. okt, potukao Jelačić, a zatim se s gen. Vindišgrecom uputio na Beč koji je osvojen i pored hrabre odbrane na čelu s Mesenhauerom, Blumom i polj. generalom Bernom. Odrekavši se, odmah zatim, prestola u korist sinovca Franca Jozefa, car Ferdinand je, slomivši revoluciju, omogućio restauraciju apsolutizma. - Do oslobodilačkog ustanka u Pešti došlo je 15. marta 1848. pod vodstvom pesnika š. Petefija. Ustanici su izdali Manifest, u kojem su zahtevali radikalne društv. reforme, i osnovali Komitet narodnog spasa koji je preuzeo vlast u Pešti. Kako se ovaj ustanak rasplamsao širom Mađarske, car Ferdinand je; 17. marta obrazovao mađarslm vladu liberalnog plemstva, u koju je ušao i L. Košut, a koja je 18. marta donela niz odluka: o samostalnosti Mađ. u finans. i vojnim stvarima, o odgovornosti vlade pred parlamentom, o ukidanju kmetstva itd. Kad je, po nalogu austr. cara, ban Jelačić upao s vojskom u Mađ., 16. sept. je pod vođ stvom L. Košuta obrazovan Komitet za odbranu zemlje. Carska vojska je 3. okt. zauzela Peštu i Jelačić je imenovan za namesnika Mađ., a Košut se sa svojom vladom povukao u Debrecin i oHav!o Ja ne priznaje novog aust. cara Franca Jozefa za mađ. kralja. Nezavisna Mađarska proklamovana je 14. apr. 1849, a svrgavanje Habsburgovaca 2. maja 1849. god. Prvi predsednik nezavisne Mađarske bio je L. Košut. Ofanziva revolucionarne vojske, koja je uspela da osvoji Peštu, došla je, međutim, kasno, jer je 1849. god. značila pobedu kontrarevol. snaga u celoj Evropi. Mađ. revoluciju ugušio je, na poziv austr. cara, ruski car Nikolaj I koji je uputio vojsku od 100 000 ljudi pod komandom gen. Paskjeviča i 13. avg. 1849. konačno razbio revol. vojsku. - Središnje mesto u toku revolucionarnih nemira u Pragu zauzima Sveslovenski kongres, održan u junu 1848, na kojem su učestvovali predstavnici svih slovenskih naroda Habzburške monarhije, ali na kome je odnela prevagu ideja austroslovenstva, prema ko-
575
REVOLUCIONARNI POKRETI
joj bi Sloveni trebalo da dobiju autonomne povlastice za nesmetani nacionalni i kulturni razvitak. - NEMAČKA. Velika ekonom. kriza 1847. ubrzala je revolucionarne nemire u Nemačkoj. U Berlinu je apr. 1847c izbila „krompirpobuna", izazvana oskudicom krompira u zemlji. Pod uticajem revolucije u Francuskoj u Karlsrueu je došlo do velikih demonstracija, 1. marta 1848, sa parolama: „Zivela republika". Sutradan revolucija je izbila u bavarskoj prestonici Minhenu, gde su se demonstranti naoružali i prisilili kralja Ludviga, najpre da stvori novu vladu, a zatim da se odrekne prestala (20. marta 1848) u korist svog sina Maksimilijana. Istog dana obrazovana je nova vlada i u Berlinu, gde je do demonstracija i sukoba sa vojskom došlo 15. i 16. marta 1848. Čim je saznao za izbijanje revolucije u svojoj zemlji K. Marks (v.) je pohitao u domovinu i aktivno učestvo vao u borbi, pre svega objavljivanjem „Novih rajnskih novina". Prusku su zahvatili i agrarni nemiri jer su seljaci Istočne Pruske prestali da rade na imanjima spahija. Radi uklanjanja nem. rascepkanosti sazvan je 18. maja 1848. Frankfurtski parlament. U njegovom radu stvorene su dve struje. Jedni su bili za stvaranje nem. jedinstvene države na čelu sa Pruskom, dok se druga struja zalagala za liberalnu federaciju nem. država u okviru jedinstvene drž. zajednice. U martu 1849. god. Frankf. parlament je doneo ustav i izabrao pruskog kralja Fridriha Viljema IV za cara ujedinjene Nemačke, ali je on odbio krunu. Posle poraza južnonemačke revolucije 1849. zasedanja Frankfurtskog parlamenta nastavljena su u Stutgartu, ali je već juna 1849. doneseno rešenje o njegovom raspuštanju. Posle poraza revolucije u Rajnskoj oblasti prest~le ~\l ~ii iiiilit•• (lU1 1849) Nove rajnske novine, a Marksu je naređeno da napusti teritoriju Pruske. Pobegao je u London, gde je živeo sve do smrti. U Nemačkoj je nastala masovno čišćenje liberalnih snaga, što je predstavljalo veliki udarac za njen dalji polit. život. REVOLUCIONARNI POKRETI POSLE I SVETSKOG RATA, pod uticajem oktobarske socijalističke revolucije, kao i velike ekonomske krize nastale posle 1. svetskog rata, usled ratnog razaranja, što je dovelo do zaoštravanja klasne borbe, u svetu je došlo do širokog revolucionarnog raspoloženja radnih masa. Još u toku rata došlo je do masovnog dezertiranja vojnika, štrajkova radnika, odmetanja u šumu i sl. Revolucionarni pokret naročito je bio jak u pobeđenim zemljama. Pred kraj samog rata došlo je do pobune mornara u Kilu, Ham-
maja
RIBAR
576
burgu, Libeku i Bremenu. Zatim je došlo do pobune radnika u Lajpcigu, Minhenu, Hanoveru, Stutgartu i Berlinu. Sve ovo označilo je poče tak revolucije u Nemačkoj. Centar revolucije krajem 1918. i početkom 1919. bio je Berlin. Revolucija iz Berlina se prenela u Rajnsku oblast, Vestfaliju, Saksonsku i posebno Bavarsku, koja postaje centar zbivanja. Tu je proglašena i Sovjetska Republika. Rukovodstvo Socijaldemokratske partije Nemačke bilo je uplašeno zbivanjima i učinilo je sve da talas revolucije uguši. Komunistička partija Nemačke (Roza Luksemburg, Karl Libkneht) bila je isuviše slaba da povede radne mase koje su bile spremne na revoluciju. Socijalistička revolucija u Nemačkoj je omanula. U Mađarskoj, posle njenog otcepljenja od Austrije, te formiranja Komunističke partije Mađarske, na čelu sa Belom Kunom, marta 1919. radnici su na čelu sa komunistima preuzeli vlast. Proglašena je Sovjetska Republika, stvorena Crvena armija i sovjetska vlada. Na vest o događajima u Mađarskoj, mađarska reakcija, dobivši znatnu pomoć od Antante, nov. 1919. ugušila je revoluciju u Mađarskoj. U novostvorenoj državi Kraljevini SHS došlo je do pobune mornara u Boki Kotorskoj, Šibeniku i Puli i masovnog pokreta seljaka. I u ostalim zemljama Evrope - Bugarskoj, Italiji, Austriji - došlo je do širokog pokreta masa, štrajkova, pobuna, ali usled nedovoljne revolucionarnosti socijaldemokratskih partija, ovo revolucionarno raspoloženje nije iskorišćeno. U Mongoliji je došlo do širokog pokreta naroda pod vodstvom revolucionara Suke Batora, i 1925. stvorena je narodna vlada. I u ostalim delovima sveta široki revolucionarni pokret uzimao je sve više maha (Engleska, SAD, Francuska, Finska, Poljska, Estonija, Letonija, itd.). RIBAR, Ivan, političar, (Vukmanić, Karlovac 21. jan. 1881-1968). Završio je pravni fakultet 1904. u Zagrebu. Političku aktivnost otpočeo kao student. Kao pripadnik Srpsko-hrvatske koalicije 1913. izabran za narodnog zastupnika u Hrvatski sabor i člana zajedničkog parlamenta u Pešti. Godine 1918. postaje član Centralnog odbora Ivan Ribar Narodnog veća u Zagrebu, a 1919. predsednik Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS. U to vreme je pri-
RIBAR
padao demokratskoj stranci. Za vreme 6-januarske diktature bio je u opoziciji prema kralju Aleksandru. Na izborima 1935. kandidat je na listi Udružene opozicije. Od 1937. pripada levom krilu demokratske stranke. Avgusta 1942. prešao je iz Beograda na slobodnu teritoriju, a oktobra iste godine postao član KPJ. Na 1. i 2. zasedanju A VNOJ -a 1942. i 1943. izabran je za predsednika i na toj dužnosti ostaje do kraja rata. Novembra 1945. izabran je za predsednika prezidijuma Ustavotvorne skupštine DFJ, a januara 1946. za predsednika prezidijuma Ustavotvorne skupštine FNRJ, na kojoj dužnosti ostaje do 1953. Stalno je biran za poslanika Narodne skupštine FNRJ i u Sabor NR Hrvatske. Objavio je više radova: „Hrvatsko-srpski odnosi u prošlosti", Beograd 1939; „Politički zapisi" u 4 knjige, Beograd 1948-1952; „Uspomena iz narodnooslobodilačke borbe", Beograd 1961. RIBAR, Ivo, Lola, revolucionar i publicista (Zagreb 23, apr. 1916 - Glamočka polje 27. nov. 1943). - Pošto je 1934. završio gimnaziju, studira političku ekonomiju u Zenevi i pravne nauke u Beogradu. Godine 1935. učestvuje u prvim revolucionarnim akcijama na Pravnom fakultetu. Iste godine postaje član SKOJ-a, a sledeće godine član KPJ. Bio je član Akcionog odbora stručnih, ekonomskih, kulturnih i sportskih udruženja Beogradskog univerziteta. Jedan je od glavnih organizatora i rukovodilaca studentskog štrajka 3-28. apr. 1936. Od 1936. počinje i veoma živa aktivnost Ribara Lole u međunarodnom omladinskom pokretu. Učestvuje na Međunarodnoj omladinskoj konferenciji za mir u Briselu i na Svetskom omladinskom kongresu u Zenevi, gde je bio izabran u Međunarodni odbor kongresa koji je imao zadatak da radi na stva~ ranju jedinstva omladine u borbi protiv fašizma. - Po direktivi CK KPJ 1937. prelazi u Zagreb i postaje rukovodilac Centralne izvršne omladinske komisije pri Centralnom komitetu KPJ. Na V zemaljskoj konferenciji SKOJ -a 1939, kao i na VI konferenciji sept. 1940, biran je za polit. sekretara CK SKOJ, a na V zemaljskoj konferenciji KPJ za čla ia KPJ, a kasnije i u Politbiro CK KPJ. Zbog revolucionarnog rada uhapšen je dec. 1939. i odveden u koncentracioni logor u Bileću, gde je ostao do 22. apr. 1940. Posle okupacije Jugoslavije učestvuje u pripremama za oružanu borbu protiv okupatora. Učestvovao je na Majskom savetovanju CK KPJ i na sednici Politbiroa CK KPJ 4. jula 1941.
RIBENTROP
577 početak Glpvnog šta-
na kojoj je doneta odluka za oružane
borbe.
Član
je
od njegovog osnivanja, odn. član Vrhovnog štaba od 26. sept. 1941. Nekoliko meseci radio je kao delegat Vrhovnog štaba i Politbiroa CK KPJ u okupiranom Zagrebu. Marta 1942. vraća se na oslobođenu teritoriju u Foču. Početkom okt. 1942. na oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine radi na pripremama za I kongres antifašističke omladine Jugoslavije. Januara 1943. odlazi u Sloveniju. Oktobra 1943. određen za šefa vojne misije NOV i POJ. Poginuo je u trenutku kada je trebalo da odleti na svoju novu dužnost u štab saveznič ke komande za Srednji istok. Proglašen je za narodnog heroja. RIBENTROP, Joahim fon, nem. političar. (1893-1946). Bio je veletrgovac. Clan Nacionalsocijalističke stranke od 1932. Od 1933. Hitlerov spoljnopolitički savetnilc Od 1936. nem. ambasador u Vel. Britaniji. Godine 1938. postao Je ministar spoljnih poslova Trećeg rajha. Imao je veliku ulogu u pripremama i izvođenjima svih agresija i zločinačkih akcija Trećeg rajha. Uhvaćen je od saveznika i 1946. kao jedan od glavnih fašističkih ratnih zločinaca osuđen u Nirnbergu na smrt i obešen. RIBNIKAR. Vladislav, novinar i polit. radnik (Beograd 15. jun 1900 1. dec. 1955). Prekinuvši školovanje zbog 1. svetskog rata, nastavio ga je u Parizu, gde je diplomirao arhitekturu. Od 1924. direktor „Politike". Godine rn27. prisustvovao desetogodišnjici proslave oktobarske revolucije u Moskvi. Clan KPJ od juna 1941. U njegovoj kući održana je istor. sednica Politbiroa KPJ 4. jula 1941, na kojoj je doneta odluka o dizanju ustanka. Od okt. 1941. do marta 1942. bio ~e ba
NOPOJ
u 1~5w\\ n~ mmJi~i,
I
l 1
I I
QQUlnc
1~101 ~rt·
šao je na slobodnu teritoriju u Bosnu. Prvi je direktor telegrafske agenci~e 11 Nova Ju 0oslavija" 1 rrr 9~~9Jt9~v nju Beograda 1944. prvo je direktor „Politike" a zatim ministar prosvete Savezne vlade, predsednik Komiteta za kulturu i umetnost FNRJ i predsednik Komiteta za kinematografiju FNRJ. Narodni p~slanik Savezne narodne skupštine od 1945. U Saveznoj narodnoj skupštini bio je član prezidijuma, odbora za spoljne poslove i odbora za prosvetu. Od 1953. predsednik Jugoslavenskog crvenog krsta i jugoslovenski predstavnik u Izvršnom komitetu Lige društva. RICARD LAVLJEG SRCA (vladao 1157 -99), engl. kralj, sin Henriha II Plantageneta. Učestvovao je sa franc. kraljem Filipom II i Fridrihom I Barbarosom, nem. carem u 3. krstaškom 37
* EL:,1z
5: Istorii s
RIKARDO
ratu. Pri povratku sa krstaškog pohoda zarobljen je od strane austr. vojvode; pušten je pošto je za njega položen otkup. Veći deo svog života proveo je kao vitez lutalica, ratujući po Evropi. Poginuo je pri opsadi gr. Limoža u Francuskoj. RICARD II (1367, vladao 1377-99), engl. kralj, iz porodice Plantageneta. U vreme njegovog kraljevanja izbila je 1381. pobuna seljaka i siromašnih građana, sa Vatom Tejlorom na čelu. Zbog nepoštovanja odluka Parlamenta plemstvo ga je zatvorilo u tamnicu, u kojoj je umro 1400 god. RICARD III (1452, vladao 1483-85), engl. kralj iz porodice Jorka. Zbacio je s vlasti maloletnog kralja Edvarda V i ubio njega i njegovog brata u zamku Tauer. Poginuo je u sukobu sa Henrihom Tjudorom, koji se iz Francuske iskrcao u Južni Vels. Sa Henrihom otpočinje vlada engl. dinastije Tjudora. RIEGO, Nunez Rafael (Riego, Nunez Rafael, 1785-1823), špan. revolucionar i političar. Učestvovao u ratovima protiv Napoleona I. Jedan od vođa ustanka protiv apsolutističke vladavine Ferdinanda VII (v.) 1820. god. Cilj ustanka bio je ponovno uvođenje ustava iz 1812. god. Ustanak je ugušila franc. vojska pod komandom vojvode od Angulema, a Riego je uhvaćen i obešen. RIENCI, Kola di (1313-1354), borac za obnavljanje ant. rim. republike i zaštitnik siromašnih i potlačenih. Podigao je nar. mase u papskom sedištu Rimu, proglasio republiku (1347), proterao plemiće, smanjio poreze i doneo niz odredaba u korist siromašnog rim. naroda. Međutim, plemstvo sa papom na čelu ugušilo je ustanak i proteralo ga iz grada. Ponovni pokušaj da podigne ustanak (1354) završio se ubistvom Kole di Rienci i u5ušenjem
pQ~un~, RIGA OD FERE (oko 1757-1798), grčki pesnik i revolucionar, pesnik „grčke marsel~eze", ~~n1rniilw ~liillil nju Turske i obrazovanju konfederacije slobodnih balkanskih država. Uhapšen u Austriji zbog revol. propagande, predat je Turcima koji su ga pogubili u beogradskoj tvrđavi. RIGO, Raul (Rigault, Raoul, 1846-1871), franc. revolucionar, blankist, po zanimanju novinar. Istakao se za vreme Pariske komune kad je, u ulozi drž. tužioca i predsednika Komisije za javnu bezbednost, vodio borbu protiv kontrarevolucionarne propagande, diverzije i špijunaže. Zarobljen je u ulič nim borbama i streljan. RIJECKA REZOLUCIJA, v. Koalicija hrvatsko-srpska. RIKARDO, David (Ricardo, David, 1772 -1823), engl. ekonomista, glavni predstavnik engl. klasične polit. ekonomije.
o unrnte-
RILSKI KONGRES VMRO
578
U svojim radovima, od kojih je najvažniji Principi političke ekonomije i oporezivanja (1817) i u kojima je dalje razradio teoriju A. Smita (v.), isticao je da se zarade ne mogu dizati iznad onog što je najpotrebnije za egzistenciju i da vrednost dobara treba da se meri vrednošću i količinom rada koji je potreban za njihovu proizvodnju. Smatrao je da je osnovni zadatak pol. ekonomije raspodela društvenog proizvoda na najamninu, profit i rentu, zbog čega njegova teorija dobija klasni karakter. RILSKI KONGRES VMRO, tajni skup delegata svih okruga VMR.0-a, održan okt. 1905. u manastiru Rili (Bugarska). Na kongresu je pobedila leva struja na čelu sa Đorče Petrovim i Pere Toševim. Osuđena je delatnost agenata bug. vlade u VMRO-u, tzv. vrhovista. Izvršena je izmena statuta u skladu sa novim prilikama i demokratizacija organizacije. RIL.JEJEV, Kondratij Fjodorovič (1795 -1826), ruski pesnik i revolucionar, jedan od vođa levog krila dekabrista. Zbog svoje poezije pune protesta protiv carizma i borbenog slobodarstva, kao i svog učešća u dekabrističkom ustanku, osuđen je na smrt i pogubljen. RIM, glavni gr. Republike Italije, jedan od najstarijih gr. u Evropi. Predanje vezuje niegov postanak za 753. god. pre n. e., dok se u ant. analima osnivanje gr. dovodi u vezu sa dolaskom Trojanaca i osnivanjem Albe Longe. Na osnovu arheoloških nalaza, koji se datiraju u VIII v. pre n. e„ izgleda da je najpre bio naseljen brežuljak Palatin. Za vreme vladavine etrurskih kraljeva bilo je naseljeno i ostalih 6 brežuljaka, tako da je R. već u ant. doba bio jedinstven po svom položaju, pružajući se na 7 brežuljaka. Centar gr. nazivao se Forum, na kome je očuvan Lupi.s niger sa najstarijim latinskim natpisom (oko 500. god. pre n. e.), za koji se, prema tradiciji, kaže da označava grob legendarnog osnivača R. Romula. Vremenom Forum je postao središte polit. i kult. života gr. i njemu je kao najvažnijem gr. delu posvećivana posebna pažnja. Najviše je izgrađivan u toku nekoliko vekova i na njemu su se nalazile najlepše građevine rim. arhitekture. Prilikom napada Gala na R. 387. god. pre n. e. gr. je bio razoren i spaljen. Branioci gr. odolevavali su na Kapitalu i kao uspomena na njihov snažan otpor Galima stvorena je legenda o guskama boginje Junone, koje su probudile stražare i tako spasle gr. od potpune propasti. Poučeni ovim iskustvom Rimljani su svoj gr. opasali zidinama dugim 11 km. Počev od IV v. pre n. e. u gr.
RIM su podignute mnogobrojne građevine i gr. vodovod koji je 312. god. pre n. e„ u vreme izgradnje puta Via Appia, prvi put izveden izvan grada. Punski ratovi su za izvesno vreme zaustavili intenzivnu izgradnju gr., ali je već početkom I v. pre n. e. R. postao središte Mediterana u koje su se sticala ogromna sredstva sa svih strana. Gaj Julije Cezar je izgradnji gr. posvetio posebnu pažnju. Najpre je doneo zakon o izgradnji gr. a zatim je pristupio njegovom sistematskom uređenju. Regulisana je r. Tibar, sanirano Marsovo polje i uređen je veliki broj parkova u kojima su sagrađeni mnogobrojni hramovi. To je vreme kad je gr. dobio prvo stalno pozorište i umetničku galeriju. Rim je najpre bio podeljen na 4 područja, međutim, sa sve većim širenjem gr. Oktavijan Avgust je 7. god. pre n. e. organizovao gr. na 14 područja. U to vreme, prema nekim procenama, u R. je moglo živeti blizu 2 000 000 stanovnika. Za vladavinu prvih rim. kraljeva karakteristična je izgradnja raskošnih i veoma luksuznih građevina po celom gradu. Rim je tada postao gr. sa najvećim brojem višesprainica na svetu. Na taj način je gr. sredinom I v. dobio svoj konačan izgled, na kome su mu mogli svi zavideti, jer je učinjeno veoma mnogo na urbanističkom rešenju i arhitektonskom ulepšavanju grada. Kada je izgledalo da se više nema šta doterivati, da R. po lepoti nema ravnog, iznenada je sve odjednom uništeno. Za vreme vladavine pomahnitalog rim. cara Nerona, 64. god., izbio je požar koji je uništio najveći deo Rima. Veruje se da je ovaj ozloglašeni car, koji se najviše pročuo po svojim svirepostima, naredio da se spali gr., da bi mogao još krvoločnije da se obračunava sa hrišćanima koje je optužio kao izazivače požara. Posle ove katastrofe izrađen je novi urbanistički plan za izgradnju grada. Utrošena su ogromna sredstva da se gr. vrati prvobitni izgled i da se podignu nove građevine. Carevi Vespazijan, Tito, Trajan i Hadrijan učinili su veoma mnogo da se Rimu vrati nekadašnja slava najlepšeg i najraskošnijeg grada. Svojom intenzivnom izgradnjom spomenika i javnih građevina ovi carevi su znatno ublažili nenadoknadiv gubitak koji je Rim pretrpeo za vreme požara 64. god. Iz ovog vremena potiču mnogi spomenici koji su očuvani sve do danas. Tek u IV v. R. je dostigao svoj puni sjaj. U njemu je bilo 29 biblioteka i 1 352 fontane. Novi udarac naneli su mu Goti 410. god. velikom pljačkom, posle koje je počeo da gubi izgled
RIMSKE PROVINCIJE
579
RIMSKE PROVINCIJE najmoćnije prestonice ant. sveta, u kome je ostalo svega oko 1 000 stanovnika. RIMSKE PROVINCIJE U NASOJ ZEMLJI, Rimljani su otpočeli sa osvajanjem Balkanskog poluostrva u II v., pre n. e., a završih u prvoj deceniji I v. Izuzev Istre, koja je priključena Italiji, sve ostale teritorije naše zemlje ušle su u sklop nekoliko provincija: Dalmacija (obuhvatala je oblast od r. Raše (Istra) do r. Maće u Albaniji, a na severu se protezala do plan. predela Hrvatske, Bosne i Srbije), Panonija (obuhvatala je oblast sev. od Dalmacije), ist. deo Srbije ulazio je u provinciju Meziju, jedan deo današnje Slovenije nalazio se u provinciji Norik, a na jugu je bila provincija Makedonija. Provincije su se delile na carske i senatske. Senatske provincije su bile umirene. U njima Rimljani nisu držali vojsku. Carske provincije bile su nemirne i u njima je bilo dosta rim. vojske. Osvojena područja osvajači su organizovali tako da ih mogu nesmetano eksploatisati. Za vojne i trgovačke potrebe izgrađena je gusta mreža puteva, od kojih su najznačajniji Via militaris, koji je povezivao Singidunum (Beograd) sa Constantinopolisom (Carigradom) i Via Egnatia, povezivao je Drač sa Solunom, odn. Jadransko sa Egejskim morem. Oko rim. logora osnivani su mnogi gradovi, naseljeni Rimljanima Italicima. Najvažnija vojna
i trgovačka središta su bila: Emona (Ljubljana), Petovio (Ptuj), Mursa (Osijek), Sirmium (Srem. Mitrovica), Viminacium (Kostolac), Naisus (Niš), Scupi {Skoplje), SaLona (Split) i dr. Rimljani su eksploatisali mnoge rudnike u našoj zemlji. Gvožđe se vadilo u Varešu, Fojnici, Topuskom, iz rudnika u Meziji i Noriku su vadili zlato, u Domavii {Srebrenica) srebro, na Kosmaju olovo, itd. Osnovane su i 2 kovnice novca u Sirmijumu (Srem. Mitrovica) i Sisciji (Sisku). Vodeći posebnu brigu o administrativnoj organizaciji po provincijama, stari Rimljani nastojali su da antičke rimske institucije prenesu u periferne oblasti. Krajevima u našoj zemlji posvećivali su naročitu pažnju. Od sredine III v., rimske provincije na ovom području dobile su poseban značaj, osobito provincija Dalmacija. Iz ove provincije vodio je poreklo rimski car Dioklecijan koji je od nje stvorio novi administrativni centar Rimskog Carstva. U Saloni, glavnom gradu antičke Dalmacije, podignuta je nova carska rezidencija - Dioklecijanova palata, najznačajniji antički spomenik u našoj zemlji. O rim. kulturi svedoče mnogobrojni spomenici i javne zgrade, rasute po čitavoj našoj zemlji; to su npr. amfiteatar u Puli, Dioklecijanova palata u Splitu, Tabula Traiana u Đerdapu, ostaci zgrada i foruma u Sremskoj Mitrovici, Nišu, itd. - · - Pvćei4 O
I
I
t
I
Naše zemlje pod rimskom
vlašću
SO
fOO
ISO km
RIMSKI PAKT
580
RIMSKI PAKT, potpisan 27. jan. 1924. god. između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije, v. Rimski ugovori. RIMSKI UGOVORI, više dvostranih sporazuma između Kraljevine SHS i Kraljevine Italije potpisanih početkom 1924. godine. Prvi sporazum je sklopljen u Rimu 27. jan. 1924. između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Italije u pogledu Rijeke. Ovim sporazumom vlada Kraljevine SHS priznala je puni suverenitet Italije nad Rijekom i njenom lukom, dok je Italija priznala puni suverenitet Kraljevine SHS nad lukom Baroš i Deltom. Italija je priznala suverenitet Kraljevini SHS nad vodama Riječine, uz istovremeno jemstvo jugoslavenskoj manjini na Rijeci istog statusa koji je imala talijanska manjina u Dalmaciji. Istoga dana sklopljen je u Rimu i pakt o prijateljstvu i „srdačnoj saradnji" između Kraljevine Italije i Kraljevine SHS, čiji su potpisnici, kao u prethodnom paktu bili B. Musolini, N. Pašić i N. Ninčić. Glavne tačke sporazuma bile su osiguranje mira i čuvanje rezultata postignutih u 1. svetskom ratu i obaveza obe zemlje da će ostati neutralne u slučaju neizazvanog napada na neku od njih. Ugovor je imao da traje 5 godina, posle čega nije ni produžavan. Rimski sporazum u Rijeci značio je popuštanje Kraljevine SHS pod pritiskom velikih sila, posebno Francuske i Engleske, u odnosu na Italiju. - U Rimu je 18. maja 1941. bio potpisan i sporazum između kvislinške NDH i Kraljevine Italije, po kome su ustaše ustupili Italiji veliki deo Dalmacije i dalmatinskih ostrva sa najvitalnijim strateškim i ekonomskim centrima na štetu hrvatskog naroda. Svi navedeni sporazumi zovu se zajedničkim imenom rimski ugovori.
RIMSKO CARSTVO (Imperium Romanum), ant. drž. koja se razvila iz gr. Rima i postojala više od 12 v„ od 753. god. pre n. e. do 476 god. n. e. - U istor. starog Rima razlikuju se 3 osnovna perioda. Najstariji od ovih je doba kraljevstva, posle kojeg je nastao republikanski period, koji je ujedno najduži i, na kraju, doba carstva. Rimska tradicija je osnivanje svoje države, a samim tim i osnivanje gr. Rima, stavljala u 753. god. pre n. e. i dovodila je u vezu sa legendom o Romulu i Remu. Prema jednom mitu braća Romul i Rem bili su sinovi jednog domaćeg boga i jedne robinje albanskog kralja. Kad su se deca rodila kralj je naredio da se ubiju. Jedan čovek se sažali nad njihovom sudbinom i ostavi ih na obali r. Tibra. Tu ih je našla jedna vuči-
RIMSKO CARSTVO
ca i podojila ih, a razne ptice su donosile deci hrane u kljunu. Pronašao ih je, najzad, jedan pastir, odneo ih svojoj kući i othranio kao svoje sinove. Kad su odrasli stigli su u J:iim i odlučili da na onom mestu gde su bili ostavljeni podignu nov grad. Bilo je to 753. god. pre n. e. Među tim, Romul je u srdžbi ubio brata Rema i počeo sam da vlada Rimom. U ovom legendarnom razdoblju etrurskih kraljeva, koje je trajalo do 510. god. pre n. e„ Rim je učvrstio svoju vlast u Laciju. Proganjanjem poslednjeg etrurskog kralja Tarkvinija Oholog (510. god. pre n. e.) nastao je period rimske republike, koja se održala kroz mnoga iskušenja sve do zavođenja Principata za vreme Oktavijana Avgusta, prelaznog doba od republike ka carstvu. U rimskoj republici nalazili su se na čelu 2 konzula, dok su polit. vodstvo preuzeli patriciji, predstavnici aristokratje. fameđu njih i plebejaca, koji su polit. bili potpuno bespravni, dolazilo je do če stih sukoba. Zeleći da proširi svoju teritoriju Rim je došao u sukob sa susednim nar. i plemenima. Patricijima su bili potrebni vojnici i zbog toga su postepeno prihvatali zahteve znatno brojnijih plebejaca. Jedan od dvojice konzula mogao je biti iz redova plebejaca kojima su i ostale najviše funkcije u drž. postepeno postajale pristupačne. Tako se vremenom iz redova bogatih plebejaca stvorila činovnička aristokratija. Ove unutrašnje borbe, rešavane kompromisima, nisu uticale na usporeno širenje Rima na račun dr. država. Naprotiv, kad je trebalo ratovati protiv nekog susednog naroda patriciji i plebejci kao da su ubrzavali pregovore, videći u ratnim pohodima mogućnost naglog bogaćenja. U vremenu od 396. god. pre n. e. do 272. god. pre n. e. rimska republika je postala gospodar cele Italije, u kojoj je osnovala svoje kolonije i vojna uporišta radi zaštite novoosvojenih oblasti. S druge strane, prema juž. Italji i susednim ostrvima istovetne težnje imala je i jedna druga mediteranska država -'Kartagina. Između ove 2 države uskoro je došlo do ratnih sukoba, poznatih u istoriji kao punski ratovi, vođeni sa manjim prekidima od 264. god. pre n. e. do 146. god. pre n. e. U ovim borbama sa Kartaginom rimska republika je postizala uspehe, bila na ivici potpune katastrofe, kao što je slučaj za vreme 2. punskog rata, kada je Hanibal bio pred vratima Rima, da bi na kraju potpuno trijumfovala uništenjem Kartagine i stvaranjem od njene teritorije rim. provincija. U međuvremenu, dok je
RIS TIC između
jednog i drugog rata vladao mir između ove 2 zaraćene drž„ Rim se okretao na drugu stranu. Svoj uticaj proširio je najpre na !lirik, u koji su ulazile i naše zemlje, a zatim je prisilio Makedonce da se odreknu hegemonije nad Grčkom. Preko Balkanskog poluostrva rim. uticaj je dopirao do Male Azije, gde je rim. vojska vodila dugotrajne i zamorne ratove više od 2 veka. Veliki uspesi na ratnom planu doneli su rim. aristokratiji ogromna bogatstva. Stvorena je velika i jaka robovlasnička drž„ u kojoj je rastao broj robova a još više broj iscrpljenog italskog seljaštva, koje je sve ratne operacije podnelo na svojim plećima. Težak položaj robova dovodio je do čestih ustanaka od kojih je najpoznatiji bio ustanak robova u Italiji na čelu sa Spartakom (73. god. pre n. e. do 71. god. pre n. e.), koji su rim. robovlasnici pomoću vojske ugušili na najsvirepiji način. Izgleda da ni rimski senat nije bio zainteresovan za poboljšanje životnih uslova svojih građana. Ovo se potvrđuje slučajem nar. tribuna braće Graha, Gaja i Tiberija. Štiteći interese italskih seljaka, oni su želeli da im poboljšaju položaj i u tom cilju su poveli borbu za agrnrnu reformu kojom bi se siromašnim seljacima podelila zemlja. Ova njihova akcija završila se neuspehom, naišavši na snažan otpor u Senatu. Unutrašnji nemiri nastavljeni su i posle svirepog ubistva braće Graha i došli su do izražaja u borbi pristalica senata na čelu sa Sulom protiv narodne stranke pod vodstvom Marija. Ova kriza završena je Sulinom diktaturom i krvavim obračunavanjem sa Marijevim pristalicama. Posle Suline smrti kao najznačajnija ličnost pojavio se Gnej Pompej, koji je, posle velikih vojnih uspeha, tražio saveznike da bi postao apsolutni gospodar u rim. republici. Tako je 60. god. pre n. e. stvoren I. trijumvirat između Cezara, Pompeja i Krasa. Istu želju imao je i Cezar, naročito posle velikih uspeha u ratnim pohodima u Galiji od 58. god. pre n. e. To je dovelo do novog građan skog rata koji se završio pobedom Cezara nad Pompejem. Tako je Cezar ostao sam, pošto je Kras već ranije poginuo na Istoku. Sva vlast bila je u njegovim rukama. U vreme svog najvećeg polit. uspeha protiv njega je stv.~rena zavera u Senatu u kome je ub1Jen 44. god. pre n. e. Nasledio ga je Oktavijan, koji je 43. god. pre n. e. sklopio 2. trijumvirat u koji su ušli, pored njega, još Marko Antonije i Lepid. Obračunavši se sa svojim najopasnijim protivnikom Markom Anto-
582
RISTIC
nijem, Oktavijan je postao prva lič nost u Rimu, princeps, a novi sistem vladavine naziva se principat. Bio je to, u stvari, početak trećeg perioda - rimskog carstva - koje Oktavijan Avgust nije smeo da proklamuje poučen primerom Julija Cezara, koga su ubili oni koji su bili za republiku. Prolazeći kroz kratkotrajan period krize Rimsko Carstvo je za vreme cara Trajana (98-117) doživelo svoje najveće teritorijalno rasprostiranje, obuhvatajući delove sva 3 kontinenta: Evrope, Azije i Afrike. Postepeno vlast cara je slabila a njegova lična garda - pretorijanci, sve više dolaze do izražaja. Njihova politička uloga vremenom je toliko porasla da su oni zbacivali careve i na rim. presto dovodili svoje zapovednike. Podrivano dubokom ekonomskom krizom Carstvo je sve više propadalo. Ovaj proces ubrzavali su ustanci po provincijama i veliki jaz između drž. vlasti i hrišćana. Neki od vladara uspeli su za trenutak da zaustave ovo opšte rasulo. Car Dioklecijan (284-305) uveo je novi oblik vladavine - dominat, tj. apsolutnu monarhiju u želji da obezbedi granicu i slomi otpor pobunjenih seljaka-kolona i robova. Prostranu teritoriju Carstva podelio je na 4 prefekture, zadržavši za sebe Istok. Posle njegove abdikacije nastala je borba oko prestala, iz koje je kao pobedilac izašao Konstantin (325 -337) koji je priznao hrišćanstvo kao zvaničnu veru i položio temelje za podizanje novog gr. na Bosforu, na mestu ant. Bizantiona, na kome je izgrađen Konstantinov gr. Carigrad, koji se, kao nekada Rim, docnije pretvorio u Istočno Rimsko, a još docnije u Vizantijsko Carstvo. Za vreme Teodosija I (379-395) još jednom je ujedinjeno čitavo Carstvo, ali je posle njegove smrti definitivno došlo do polarizacije dveju država: Istočno Rimskog i Zapadno Rimskog carstva. God. 410. Goti su osvojili Rim i Ravena je postala nova carska rezidencija. Carstvo je počelo da gubi jednu provinciju za drugom i više nije u stanju, bez pomoći sa strane, samo da postoji. Plaćene čete u njemu igraju presudnu ulogu. Vođa plaćeni ka Odoakar zbacio je 476. god. poslednjeg cara sa prestala, čime je Zapadno Rimsko Carstvo prestalo da postoji. R.ISTIC, Jovan (1831-1899), istaknuti srp. državnik i istoričar. Vidniju ulogu igra za druge vlade kneza Mihaila. Kao srp. zastupnik na Porti mnogo je učinio za uspešno rešenje tzv. gradskog pitanja. 1867, posle dužih pregovora, Srbija je dobila gradove iz kojih su iseljeni tur. garnizoni. Posle
RISELJE
I
~
~
j
l
583
smrti kneza Mihaila, jedan je od trojice namesnika maloletnom knezu Milanu (1868-1872). Ristić je u namesništvu bio najuticajnija ličnost i po!l njegovim uticajem je usvojen tzv. Namesnički ustav (1869). To je bio prvi ustav koji je Srbija samostalno donela i kojim je u Srbiji ublažen kneževski apsolutizam. Posle Milanovog punoletstva, zauzimao je položaj ministra spoljnih poslova i predsednika vlade. Za vreme oslobodilačkog rata (1876-1878) ministar je spoljnih poslova i najuticajnija ličnost u tzv. Akcionom ministarstvu. Zastupao je interese Srbije na Berlinskom kongresu. Ustupcima Austriji, uspeo je da dobije podršku Austrije i po Berlinskom ugovoru Srbija je dobila 4 ok.Tovan Ristić ruga i priznanje nezavisnosti. Ristić je bio na vlasti i posle rata, sve do 1880. Padom Ristićeve vlade, knez Milan vlada apsolutistički, oštro menjajući spoljnu politiku, oslanjajući se na Austriju. Ristić je bio šef liberalne stranke od njenog osnivanja (1882) pa sve do svoje smrti. Posle pada sa vlasti, Ristić prelazi u opoziciju i tek odlaskom Milanovim iz Srbije ponovo stupa na vlast kao jedan od trojice namesnika maloletnom kralju Aleksandru Obrenoviću. God. 1893. kralj Aleksandar zbacuje namesništvo državnim udarom i od tada se Ristić sve više povlači iz aktivnog polit. života. U toku svoje duge državničke karijere, Ristić je pokazao izvanrednu energiju, sposobnost i državničku doslednost. Svemoć Ristićeva i njegova samouverenost izazvale su neprijateljstvo njegovih polit. suparnika i kralja Milana, koji ga nije voleo, ali je bio jedan od retkih državnika koga je Milan respektovao. Ristić se bavio i istorijom i objave je značajno delo „Spoljašnji odnošaji Srbije novijega vremena" u 3 knjige. RlšELJE (Richelieu, Armand-Jean Du Plessis, duc de, 1585-1642), kardinal i prvi min. Luja XIII, najistaknutiji stvaralac apsolutizma i „,starog režima" u Francuskoj. God. 1608. biskup, 1614. predstavnik sveštenstva u državnim staležima, neko vreme blizak saradnik regentkinje Marije Mediči (zbog čega je padao u nemilost Luja XIII kad se ovaj sukobio s majkom), najzad je, 1622, postao kardinal, a 1624. god. prvi ministar Luja XIII. Da bi izgradio apsolutnu monarhiju, ograničio je uticaj pape i kat. crkve; vodio je dugu
RIZORDIMENTO
borbu protiv visokog dvorskog plemstva, kao i protiv Marije Mediči, i ugušio niz njihovih zavera; oduzeo je hugenotima izuzetna politička prava osvajanjem njihove tvrđave La Rošel (v.) i revidiranjem Nantskog edikta (v.) ediktom milosti u Aleu. Pored toga, preuredio je upravu, podigao poljoprivredu, trgovinu i manufakturu. God. 1635. osnovao je Francusku akademiju. U spoljnoj politici smatrao je Habsburge najvećim franc. neprijateljem i smetnjom Francuskoj da preuzme vodstvo u Evropi. Zbog toga je, u tridesetogodišnjem ratu (1618-1648), podržavao protestantsku stranu i ugovorom u Belvaldenu (1631) sklopio savez s Gustavom Adolfom, švedskim kraljem, a 1633. god. uveo Francusku i neposredno u rat. RIZORĐIMENTO (Risorgimento, ital. Preporod), polit., društveni i kult. pokret u Italiji koji je vodio nacionalnom preobražaju Italijana i njihovom oslobođenju i ujedinjenju. Ideja o jedinstvu Italije, koja potiče iz srednjeg v. i renesanse, od Dantea i Makijavelija, dobila je snažan podsticaj razvitkom polit. doktrina u Italiji u XVII i XVIII v., kad se, pored ostalog, govorilo i o oblicima vladavine i drž. sistemu ujedinjene Italije (npr. Đan-Batista Viko, v.). Zajedničkim osećanjima Italijana snažno je doprinela francuska revolucija svojim demokratskim idejama i primerom nacionalnog preobražaja franc. naroda. To je još samo podstaknuto u periodu Napoleonovih ratova, kad je pod njegovom vlašću stvorena Kraljevina Italija, u kojoj su se Italijani, iako pod tuđinom, konačno našli ujedinjeni. Bečkim kongresom 1815, kad je stvarno i počeo R. Italija je ponovo razjedinjena. Severna Italija dospela je u vlast Austrije ili pod njenu zaštitu; u srednjoj Italiji obnovljena je papska država; Napuljska Kraljevina dospela je u vlast špan. Burbona. Zemlja s velikim brojem intelektualaca, koji su svojim delovanjem nadoknađivali ono što nije mogla od sebe dati nedovoljno razvijena buržoazija, Italija se suprotstavila ovakvoj situaciji davši, zajedno s Nemcima, Poljacima i .Jugoslovenima, jedan od klasičnih primera nacionalnog preporoda. Osnovu tome preporodu daju romantičari u književnosti (A. Manconi, V. Alfieri, U. Foskolo) i liberali-konstitucionalisti, republikanci i demokrate u politici (M. d' Aceljo, V. Đoberti, Đ. Macini v.). Oslobodilački pokret je počeo akcijama karbonara (v.) i nacionalnooslobodilačkim revolucijama, kojima su se prvenstveno zahtevale ustavne pramene, 1820-21. i 1830, a koje su ugušene intervencijom Sv. ali-
RJURIK
584
janse, odn. Austrije. U ovim pokretima, !talijani su nalazili oslonac postojanju Sardinske Kraljevine, kao jedine stvarno nezavisne ital. države, kao i u činjenici da je središnje oblasti Italije zauzimala papska država koja je u izvesnom smislu imala nacionalni karakter. Ovo će postati i osnova za izbor metoda i stvaranje konkretnih planova u akciji oslobođenja i ujedinjenja. Pošto je 1830. kralj Sardinije, odn. Pijemonta, Karlo Albert odbio da se stavi na čelo oslobodilač kog pokreta, Đ. Macini je emigrirao u Francusku i 1831. osnovao tajno udruženje Mlada Italija (v.), ostavši, kao njegov vođa, dosledan demokrata, revolucionar i republikanac. Umereniji liberali videće put do ujedinjenja bez krvi, okupljanjem ital. zemalja oko slobodne Sardinske Kraljevine i pod vodstvom savojske dinastije koja je tu vladala; drugi će, kao Đo berti, tu središnju ulogu pripisivati papi, osobito Piju IX, koji bi, pod svojom vrhovnom vlašću, ostvario ital. federaciju. U revoluciji 1848, koja je i započela na Siciliji, došlo je do velikih ustavnih promena u Napuljskoj Kraljevini, do stvaranja Rimske Republike, na čelu s Macinijem i Garibaldijem, i do rata Karla Alberta protiv Austrije. Ova revolucija je ugušena pobedom austr. vojske i intervencijama franc. i špan. trupa u Rimu (1849), ali su time u nacionalnoj svesti !talijana, u njihovom revolucionarnom raspoloženju i u njihovoj viziji slobodne budućnosti stvari kvalitetno izmenjene. Rizorđimento sada ulazi u novu fazu u skladu s pojavom nove faze u evrop. politici koju će označiti Napoleon III svojim osporavanjem koncerta i prestiža apsolutističkih sila, pre svega Austrije i Rusije. Ova promena će omogućiti i afirmaciju pijemontskog ministra-predsednika K. Kavura (v.) i njegovih metoda da bez revolucionarnog preobražaja, koristeći polit. i diplomatska sredstva u međunarodnim odnosima, ostvari ujedinjenje Italije, pod vodstvom svoje dinastije. Pošto je pobedio Austriju, u zajednici sa Sardinskom Kraljevinom 1859, Napoleon III je ugovorom u Vilafranki dobio Lombardiju i ustupio je svome savezniku. S prećutnom saglasnošću Kavurovom, Đ. Garibaldi (v.) se sa svojom hiljadom 1860. iskrcao na Siciliji, porazio napuljskog kralja i omogućio da se njegovi podanici referendumom odluče za prisajedinjenje Pijemontu, kome su se priključile i državice srednje Italije. Tako je došlo do proglašenja Kraljevine Italije 1861. na če lu sa Viktorom Emanuelom II. Veneciju i njeno područje Italija je dobila u zajedničkom ratu s Pruskom
RJURIKOVICI protiv Austrije 1866. Rim je zauzet 1870. kad su se iz njega, usled izbijanja rata protiv Pruske. povukle franc. trupe koje su tu štitile papu. Prvo u Torinu, od 1861. u Firenci, Savojska dinastija je 1870. uzela Rim kao prestonicu Kraljevine Italije. RJURIK (?-879), novgorodski knez, osnivač vladarske porodice Rjurikovića. Gospodario je normanskim plemenom Varjaga u oblasti j. Ladoga. Odazvao se na poziv st. gr. Novgoroda da ih zaštiti od napada Pečenega; zagospodario je gr. i proglasio se za novgorodskog kneza. Pokušaj Novgorođana, pod vodstvom Vadima Hrabrog, da se oslobode normanske vlasti završen je pokoljem pobunjenika. Rjurikovi naslednici premestili su kneževsku prestonicu u Kijev, a potom u Moskvu. Rjurikovići su vladali Rusijom do 1598. tj. do smrti poslednjeg vladara ove porodice Fjodora Ivanoviča. RJURIKOVICI, ruska vladarska porodica; dobila je ime po svom osnivaču Rjuriku, varjaškom knezu. Upravljala je Rusijom od 862. do 1598. god. Osvajanjem Novgoroda od strane normansko-varjaškog kneza Rjurika stvorena je slovenska kneževina sa sedištem u Novgorodu. Rjurikovi naslednici premestili su svoju prestonicu iz Novgoroda u Kijev, stvorivši novu kneževinu Kijevsku Rusiju. Za vlade R. Rusi su primili hrišćanstvo, a time je stvorena rana feudalna država, čiji su odnosi utvrđeni zakonikom tzv. R14ska pravda. Početkom XII v. Kijev ska Rusija se raspada na niz udeonih kneževina, a u toku XIII v. pokoravaju je Mongoli. Zahvaljujući upornosti naslednika R. ko.ii stvaraju novu Moskovsku Kneževinu, odbijeni su pokušaji Šveđana, Mongola i vitezova Nemačkog tevtonskog reda da pokore rusku državu. Godine 1480. Husiia se oslobodila tatrirske vlasti i ujedinila pod vladom Ivana III Vasiljeviča. Pod vladom Ivana IV Groznog postala je carevina. !van IV uspeo je da reorganizuje vojsku, da slomi vlast krupnih bojara, da pokori ostatke Zlatne horde, Kazanjski i Astrahanski kanat, a njegov vojskovođa Jermak Timofejevič uništio je Sibirski kanat i osvojio Sibir. Posle smrti Ivanovog sina F.iodora Ivanoviča izumire porodica Rjurikovića. Najznačajniji vladari ove porodice su: Rjurik (sredina IX v.), knez Oleg (879-912). knez Igor (912--945), knez Vladimir Sv.1atoslavič {978-1015), knez Jaroslav Mudri (1019-54). knez Vladimir Monomah (1113-25), Aleksandar Nevski (1228-63), Ivan Danilovič Kalita (1328 -41), Dimitrije Ivanovič Danski (1359 -89), Ivan III Vasiljevič (1505-33) i Ivan IV Vasiljevič Grozni (knez 1533, car 1547-84).
ROBESPJER
585
ROBESPJER, Maksimilijan (Robespierre, Maximilien-Fran!;ois-Isidore de, 1758-1794). franc. advokat i političar, najznačajniji
vođa
francuske buržoaske revolucije. Zanoseći se idejama Monteskijea i Rusoa, odlučno je istupao protiv kraljevog apsolutizma u Francuskoj. Za vreme francuske Maksimilijan buržoaske revoluciRobespjer je postao je vođa jakobinaca, revolucionarne partije demokratske buržoazije. U Ustavotvornoj skupštini borio se za priznavanje opšteg prava glasa za sve građane u zemlji, zahtevajući ukidanje izbornog cenzusa. Posebnu aktivnost u Zakonodavnoj skupštini ispoljio je zalaganjem da se ukine monarhija i proglasi republika. Za sve vreme trajanja revolucije zauzimao je najznačajnije položaje. Počev od 1792. god. svi su ga priznavali za vođu jakobinaca. Ova godina je predstavljala vrhunac njegove polit. delatnosti. Postao je član Konventa (v.), revolucionarne skupštine (1792-1795) i odigrao odlučujuću ulogu na njenim sednicama na kojima su donesene istor. odluke o ukidanju monarhije i proglašenju republike. Time je uspostavljena vladavina jakobinske diktature, u kojoj je on igrao prvorazrednu ulogu. Pošto je razobličio delatnost žirondinaca, predstavnika krupne buržoazije, Robespjer je u ovoj burnoj, 1792. god. razvio veoma živu polit. delatnost, zahtevajući zbacivanje kralja Luja XVI. Pošto je franc. kralj pogubljen, a opasnost od žirondinaca otklonjena, postao je stvarni vođa revolucionarne vlade. Sa ovako visokog polit. položaja vršio ogroman uticaj na narodnu skupštinu koja je, pod njegovim uticajem, donela mnoge revolucionarne odluke. Za borbu protiv spoljnih neprija~elja Francuske organizovao je revolucionarnu armiju koja je postigla nekoliko značajnih pobeda. Za vreme kontrarevolucije giljotiniran je sa svojim najbližim saradnicima 28. jula 1794. god. (v. Francuska revolucija; Jakobinci; Jakobinska diktatura; Termidorski prevrat).
ROBOVLASNICKO DRUŠTVO, najstarija klasna društveno ekonom. organizacija koja je počivala na bespravnoj eksploataciji robova. - Raspadanjem prvobitne zajednice u kojoj su svi ljudi živeli ravnopravno došlo je do stvaranja 2 osnovne društvene klase: bogatih gospodara-robovlasnika i mase njima potpuno potčinjenih i be-
ROBOVLASNICKO DRUŠTVO
spravnih robova koje su njihovi gospodari izjednačavali sa stvarima. Malobrojna klasa robovlasnika držala je u svojim posedima ogromne zemljišne posede na kojima su robovi radili pod najtežim uslovima rada. Rezultate toga rada, proizvode do kojih se dol~zi~o isključivo radom robova, prisvaJah su za sebe gospodari koji su imali neograničena prava ne 'samo nad proizvodima nego i nad robovima kojima su slobodno raspolagali, bilo . ~a ih po svojoj volji prodaju ili ub1JU. Pored ove 2 osnovne klase ov~g društva postojalo je i više dr. slo1eva kao što su bili slobodni seJj aci. i zanatlije ili gr. sirotinja. U razvitku ovog društva mogu se razliko,vc:ti, uglavnom, 2 osnovna tipa: istocnJačko ropstvo koje je trajalo nekoliko hiljada godina kod i~točnjač kih naroda, pre svega kod Sumerana, A~i~aca, V:':l.vi~onaca, zatim u Indiji, ~uu, . Pe~SIJI i starom Egiptu. Drugi ti?. bilo Je ant. ropstvo sa svoja 2 tip1cna predstavnika: ant. Grčka i Rim. Za razliku od istočnjačkog ropstva gde su svi robovi bili vlasništvo drža~ ve koja ih je davala na iskorišćava1:1je velikašima, ant. ropstvo se razviJal~ pod potpuno različitim uslovima. V~c o~ samog svog formiranja za nJega Je karakteristično privatno-roboylasničko obeležje. Robovi su u pocetku nabavljani najvećim delom za vreme. r'.ltnih pohoda, pretvaranjem za~?blJemka. u robove. Docnije, sa sve vec1m razvitkom zanatstva i sitnozemljišnog poseda, došlo je do stva-
ranja
dužničkoR rop~tva,
pošto r:mat•
lije i seljaci nisu bili u stanju da se samostalno održe u životu i da odgovore velikim poreskim obavezama. Bili su prisiljeni da traže hranu i novac od bogatih robovlasnika, zelenaša i trgovaca. Prezaduženim zanatlijama i seljacima robovlasnici su najp~e uzeli imanja, pošto nisu mogli da im otplate dugove, a ako i to nije bilo dovoljno morao je neko od članova porodice da postane rob. Vremenom, u ant. Grčkoj i Rimu postao je običaj da roditelji mogu prodati svoju decu . robovlasnicima koji su ih pretvarah u robove. U prvoj fazi ovog društva dolazilo je vrlo često do masovnog bežanja robova od svojih gospodara. Da bi se tome stalo na put najstarije dr. su stvorile čitav jedan upravni sistem, koji se u potrebnim slučajevima, kritičnim po celo društvo, na najsvirepiji način obračunavao sa robovima, držeći ih u potpunoj pokornosti. Velika eksploatacija robova omogućila je brzi razvoj ant. gradova. U novim gr. centrima razvija se zanatstvo i stvaraju se posebne vrste robova-zanatlija. U pojedinim zanatskim radionicama robovlasnici
ROD
586
su okupljali po 20 i više robova-zanatlija koji su radili pod najtežim uslovima. Sve veći razvitak trgovine i nagli procvat gr. stvorili su uslove za razvitak nauke i umetnosti u ovom društvenom poretku. Pošto su bili oslobođeni svakog rada i brige za proizvodnju među robovlasnicima su počeli da se javljaju umetnici, filozofi, pesnici i uopšte naučni radnici. Iako robovima nije bilo pristupačno bavljenje ovim disciplinama, oni su vremenom i u ovim oblastima čovečije delatnosti stekli afirmaciju i postali nosioci naprednih ideja. Ovo se naročito odnosi na ant. Rim, gde je tokom nekoliko vekova postojala čitava plejada robova učitelja, nauč nika, pesnika i umetnika. Da nije bilo obrazovanih robova u starom Rimu možda ovaj nikada ne bi stekao svetsku slavu, koja mu je donela primat u celom ant. svetu. Ni u jednoj drž. protivrečnosti ovog društva nisu došle toliko do izražaja kao što je to bio slučaj sa starim Rimom. Zbog toga je u ovoj državi i došlo do velikih robovf;Jkih rAtm~ i ugt1rnlllrn. tokom II i I v. pre n. e. Ustanak pobova od 135. god. pre n. e. do 131. god. pre n. e. na Siciliji duboko je potresao rim. republiku. Robovi su proglasili svoga kralja, odneli nekoliko pobeda nad rim. vojskom i zauzeli veći broj gradova. Ustanička vojska je stekla mnoge simpatije, tako da su u njene redove i na stranu ustanika prilazili i mnogi seljaci. Odlučnom intervencijom rimske vojske razbijena je vojska ustanika-robova i uništena prva robovska država. I drugi veliki ustanak robova izbio je . takođe na Siciliji i trajao je od 104. god. pre n. e. do 101. god. pre n. e. Prve 2 god. rim. vojska ne samo što je bila nemoćna nego je pretrpela nekoliko poraza u borbi protiv robova, koji su već posle prvih uspeha proglasili drugu sicilijansku robovsku državu. Tek 3. god. rata rim. konzul je sa velikom vojskom razbio ustanike i njihovu državu. Nepunih 30 god. docnije buknuo je iznenada jedan od najvećih ustanaka robova u antici uopšte. Bio je 3. po redu rat robova, poznat u istoriji kao Spartakov ustam1k, vođen od 73. god. pre n. e. do 71. god. pre n. e. Armija robova na če lu sa Spartakom brojala je u jeku najžešćih borbi oko 60 000 dobro naoružanih vojnika. Sve rim. vojskovođe i njihovu vojsku, koja je pošla protiv ustanika, ustanki su sa lakoćom pobeđivali, krećući se Italijom kao neodoljivi talas. U Rimu je zavladala prava panika od bojazni da ustanki mogu zauzeti grad. Uskoro među vođama ustanika došlo je do
ROD
neslaganja, što je iskoristio Marko Kras, potukao vojsku robova i svirepo se obračunao sa zarobljenim ustanicima. Oko 6 000 robova bilo je razapeto na krstovima od Rima do Kapue. I pored svih protivrečnosti, izraženih u najoštrijoj formi, robovlasnički poredak se ipak najduže zadržao u ant. Rimu. Ovde se robovlasništvo ra~vijalo i prolazilo kroz sve najoštrije faze svoje krize i svog prosperiteta. U poređenju sa prvobitnom zajednicom ovaj društveni sistem predstavlja veliki napredak i korak napred u daljem razvitku ljudskog društva. Došlo je do znatnog unapređenja poljopr., stočarstva, zanatstva, nauke i umetnosti. Ali do povećanja proizvodnje nije moglo doći znatno brže zbog toga što je proizvodnja uglavnom bila zasnovana na ručnom zanatstvu i obradi zemljišta glomaznim poljopr. alatkama. Ovome su u najvećoj meri doprineli okrutni postupci robovlasnika, koji su uništavali svaku volju za radom kod robova. Docnije, u ant. Rimu su otklo-
IljQili mnoIZi nQdogtllei tllko dll jQ
oro-
izvodnja robova bila u usponu. Međutim, nestašicom robova proizvodnja je počela naglo da opada. Velika ekonomska kriza, a naročito pojava novih nar. na rim. granicama doveli su do pada Rima i do propadanja robovlasništva i stvaranja novih društvenih odnosa bez robova i robovlasnika. ROD, najstariji oblik društveno-ekonomske organizacije u prvobitnoj zajednici. Nastao je u doba kad su se praljudi naselili po pećinama i kad je ljudska zajednica počela sve više da se učvršćuje. Više grupa povezanih srodstvom činile su rodove. Pošto među članovima istog roda nije moglo doći do bračnih odnosa, pojedini rodovi su se približavali jedni drugima radi sklananja brakova. U najstarijem periodu R. se stvarao na osnovu krvnog srodstva po materinskoj liniji. To je bio matrijarhalni R., u kome je izvršena prirodna podela rada među članovima roda. Muškarci su odlazili u lov i bili ona lica koja su dolazila u drugi R. radi ženidbe i u njemu ostajala kao inoroci. Zene su u ovom periodu skupljale plodove, pripremale hranu i vođenjem domaćinstva bile njegov glavni oslonac. Sa izmenom društveno-ekonomskih odnosa uloga muškaraca je sve više rasla, tako da su oni vremenom preuzeli sve najvažnije poslove i postali nosioci društvenog života. Tako je nastao patrijarhalni R., a organizacija društva patrijarhat. Više rodova udruživalo se u izmenjenim uslovima života i rada, stvarajući brat-
RODES stva, a ova plemena. Ovakva udruženja postojala su kod starih Grka, Rimljana, Germana i Slovena. Sa usavršavanjem oruđa za rad i sve većim razvitkom proizvodnje pojedini rodovi su koristili vibkove proizvoda i prisvajajući ih bogatili se više nego drugi. Tako je došlo do pojave najstarije privatne svojine. Za vreme ratnih sukoba pripadnici ovih rodova uzimali su veći deo plena i vremenom se toliko odvojili od ostalih da su stvorili rodovsko plemstvo. Daljim razvitkom privatne svojine dolazilo je postepeno do raspadanja prvobitne zajednice i do sve veće polarizacije bogatih, s jedne, i siromašnih, ali zavisnih i potpuno bespravnih robova, s druge strane. Rodovsko uređe nje je počelo sve više da se raspada a klasne suprotnosti u njemu su sve više dolazile do izražaja. Tako je došlo do nestanka rodovske organizacije i stvaranja klasnog društva. RODES, Sesil Džon (Rhodes, Cecil John, 1853-1902), brit. državnik i graditelj kolonijalnog carstva. Obogatio se eksploatacijom dijamanata u Južnoj Africi; god. 1881. nagovorio brit. vladu da pripoji Bečuanalend; 1890-1896. god. bio je predsednik vlade i stvarni diktator kolonije Kap; stvarao planove za zauzimanje Transvala; obrazovao koloniju Rodeziju. RODOFINIKIN, Konstantin Konstantinovič (1765-1838), rus. diplomatski predstavnik kod srp. ustanika (18071810). Poreklom Grk, družeći se sa beogradskim mitropolitom Grkom Leontijem, nije simpatisao Srbe. Umešao se u borbe oko vlasti između Karađorđa i najistaknutijih vojvoda težeći da ograniči Karađorđevu vlast. Na zahtev Karađorđa je smenjen. ROJTER, Mikiel Adriansun de (Ruyter, Michiel Adrianszoon de, 1607-1676), holandski admiral, jedan od najvećih pomorskih stratega u istoriji. Posebno se istakao u pomorskim ratovima protiv Engleske, počev od 1652. god. (v.). Poginuo u bici kod Mesine (1676). ROLAND DE LA PLATIJER, Zan-Mari (Roland de la Platiere, Jean-Marie, 1734-1793), vod žirondinaca u franc. revoluciji. Jedno vreme (1792) bio je ministar unutrašnjih poslova. Bio je osuđen na smrt 1793. god. kada su jakobinci odneli pobedu nad žirondincima i uspostavili svoju diktaturu. Njegova žena, Zan-Msnon, poznata kao Madame Roland, koja je takođe pristupila revoluciji, uticala je na ljude i događaje preko svog salona u Parizu, gde su se okupljali najistaknutiji žirondinci. Osuđena je na smrt i giljotinirana, posle čega je njen muž izvršio u zatvoru samoubistvo. Napisala je zanimljive memoare.
ROMANTIZAM
587
ROMAN I LAKAPIN (?-948, vladao 920-44), vizant. car. Kao admiral vizant. flote bio je regent maloletnom caru Konstantinu VII, a potom njegov savladar. Ratovao je s Bugarima, Arabljanima i Mađarima. Zbacili su ga sinovi s prestola i zatvorili u manastir. ROMAN IV DIOGEN (vladao 1068-71), vizant. car. Na oslabljeno Vizant. Carstvo napadali su sa zapada Normani, a sa istoka Turci Seldžuci. Roman IV je pokušao da zaustavi nadiranje Seldžuka. U bici kod Mancikerta 1070 vizant. car je zarobljen. Posle povratka u Carigrad, zaverenici su ga zbacili s vlasti, oslepili i zatvorili u tamnicu, gde je umro. ROMANOVI, ruska carska dinastija koja je vladala 1613-1917. god. Prozvani su po Romanu Jurjeviču, bojaru Vasilija III, čija se kći Anastazija 1547. god. udala za cara Ivana IV Groznog. Njegov sin, Nikita Romanov, bio je tutor maloletnog Fjodora Ivanoviča, poslednjeg iz dinastije Rjurikoviča. Njegov sin, međutim, Fjodor Nikitič Romanov, izgubio je bitku s Borisom Godunovim u borbi za presto, pa je poslan u manastir (kasnije patrijarh Filaret). Posle smutnog vremena i proterivanja Poljaka iz Rusije, bojari su na saboru, 21. febr. 1613, izabrali za cara njegovog sina Mihaita Fjodoroviča Romanova. Romanovi su uzeli titulu imperatora 1721. god. za vreme Petra I Velikog. Muška linija Romanovih izumrla je 1730. god. sa Petrom II, dok je poslednjeg člana ženske loze, Jelisavetu Petrovnu, 1761. god. nasledio Petar II, koji je po majci Ani bio unuk Petra I Velikog iz dinastije Holštajn-Gotorp-Romanov.
ROMANTIZAM, pokret u evropskoj kulturi koji se vremenski ne može preci;mo ograničiti, ali se ipak može konstatovati da njegova prevlast počinje nakon sloma francuske revolucije i Napoleonove vladavine, a da mu kraj treba tražiti oko 1848. godine. Romantizam se unekoliko oslanja na filozofske i političke tradicije XVIII v„ naročito na poglede Z. - Z. Rusoa (v.) o čovekovim prirodnim pravima i njegovom povratku prirodi, a još više na istorijsko-filozofska shvatanja J. G. Herdera (v.) o nepromenljivosti narodnog duha i karaktera koji su stvoreni već u srednjem veku. Posle sloma revolucije, a zajedno s njom i racionalističkog duha XVIII veka, evropska inteligencija vraća se velikim delom u prošlost uverena da stvarnu vrednost imaju jedino one institucije koje su stvorene tokom vremena. Vrednost jednog naroda i njegovo pravo na sopstvenu budućnost ocenjuju se prema onom što je on stvorio u prošlosti. Zbog toga se u romantizmu naročito razvijaju i konačno afirmišu tri nau-
ROMUL
588
ROZER
oblasti: filologija, istorijsko pravo istoriografija. Filozofi, pre svega J. Grim (v.), smatraju jezik osnovnom duhovnom tekovinom naroda i u njemu vide izvor saznanja o njegovom istorijskom razvitku i savremenom položaju. Tvorac istorijsko-pravne škole, fon Savinji (v.), koji je izvršio snažan uticaj na pojavu romantizma, povezao je pravne institucije naroda s njegovim celokupnim duhovnim stvaralaštvom, a osobito s fenomenom njegovog jezič kog izraza. U romantizmu, istoriografija doživljava bujan polet u skladu sa opštim povratkom evrop. inteligencije prošlosti. Ona otkriva i obelodanjuje istorijsku materiju do tada prikrivenu u arhivima, u zanemarenim spomenicima, u narodnom predanju i u arheološkim nalazima. Težnja romantičara u
novi boga Marsa i Reje Silvije, ćer ke Enejinog potomka, kralja Numintora, koji je vladao u Alba Longi. Želeći da se reši zakonitih naslednika prestala njihov stric naredi da se blizanci bace u Tibar. Ovi su ih ostavili na obali, gde im je detlić donosio meda a jedna vučica ih podojila mlekom. Najzad ih je pronašao pastir Faustul i odneo ih svojoj kući. Kad su odrasli saznali su istinu o svom poreklu. U znak zahvalnosti odlučili su da podignu nov gr. na onom mestu gde su nekada bili ostavljeni. Tako je, prema legendi, došlo do osnivanja grada Rima, koji je prema rim. tradiciji osnovan 753. god. pre n. e. U srdžbi Romul je ubio brata Rema i sam vladao Rimom kao prvi legendarni kralj sve do 716.
široko iznesu događaje i opišu pojave, da daju bogate slike prošlosti i velike
nom mitu, vatrenim kolima odvezao na nebo.
čne
i
ifltoriogr&fiji pr@ svega je u tome da
rgkondrukdj@ m.ciomilnih !storija:
ćni
manje nastoje na svome sudu i na sintetičkim pogledima na istoriju. Pre svega, u romantizmu se stvara, razvija i afirmiše tzv. nauka o narodu, zasnovana na proučavanju narodnog stvaralaštva, najčešće anonimnog, i blisko povezana sa etnografijom, filologijom, istorijskim pravom i istoriografijom. Istorizam romantičara neposredno se odrazio i u delima lepe književnosti i likovnih umetnosti. Romantičari su naklonjeni saznanju posredstvom mašte, fantastici i velikoj osećajnosti, ali se oni isto tako snažno oslanjaju i na istoriju, kao i na egzotične uticaje Istoka, tako da i oni daju bogate i sjajne rekonstrukcije prošlosti. O tome naročito svedoči pojava i velika popularnost istorijskog romana (A. Monconi, V. Skot, A. Dima i dr.). Romantizam počinje opadati sa sve većim isticanjem socijalnih problema u Evropi i sa sve češćim istupom potčinjenih društvenih slojeva u borbi za svoja prava. Uporedo s tim, socijalna pitanja potiskuju istorijsko-pravna, a problem klasa potiskuje problem nacija. Pored toga, sredinom XIX veka dolazi i do sve snažnijeg uticaja prirodnih nauka, što će se odraziti u povezivanju društvenih i psiholoških problema sa saznanjima biologije i prirodne istorije. Sa romantizmom nestaće i onog enciklopedijskog povezivanja naučnih oblasti i ra._znih drugih domena duhovnog stvaralastva, - što je nasleđe iz XVIII veka, tako da će nastati razdoblje sve jasnijeg razgraničenja pojedinih domena umnog stvaralaštva. ROMUL, legendarni osnivač i prvi kralj starog Rima. O njegovom poreklu ima velik broj priča i mitova. U najrasprostranienijem se priča da su on i njegov brat Rem, koji se s njim pojavljuje u svim mitovima, bili si-
uod. pre n. e. lrnda Be, prema jed-
IONKALJBKI BABORi
6dr~~n
uRon-
kaljskoj dolini u blizini gr. Pjagence (Italija) 1158. god. Na sabor je car Fridrih I Barbarosa, pozvao predstavnike severnoitalijanskih gradova da im, uz pomoć svojih pravnika legista, obrazloži pravo na neograničenost vlasti monarha. Odlukom R. S. ukida se samouprava, car će postavljati svoje činovnike, koji će predstavljati vrhovnu upravu u gradovima. Nezadovoljni carskim postupkom, italijanski gr. su se udružili u Lombardijsku ligu pod rukovodstvom pape, Mletaka i Sicilijanske Kraljevine. potukli carevu vojsku i sačuvali svoju autonomiju. RONSEVALSKI BOJ, 778. god. u ronsevalskom klancu između franačke vojske Karla Velikog i Baska, plemena nepoznatog porekla. Franačko osvajanje u Špani.ii zaustavljeno je odlučnim protivnapadom Arabljana kod Saragose. Pri povratku sa pohoda Franke su napali Baski. Odstupnicu Karlove vojske štitio je markgrof Bretonske marke Rolan, koji je hrabro poginuo, braneći svoju čast i zakletvu. Rolanova smrt je opevana u Epu o Rolanu, a njegovo ime postalo je sinonim vernosti, hrabrosti i odanosti srednjovekovnog vazala prema svom senioru. ROZER I (1032-1101), normanski grof. Vladao je Sicilijom; sa svojim bratom Robertom Gviskarom radio je na stvaranju države dveju Sicilija. Osvojio je od Arabljana Siciliju (u ratu 1060-91) i Maltu. Posle bratovljeve smrti vladao je normandijskim kraljevstvom. ROZER II (1095-1154), kralj Dveju Si· cilija, sin Rožern I. Dobio je od pape oblast Apuliju i tako stvorio kraljevinu Dveju Sicilija. Osnivač ove normanske kral.icvine u juž. Ihliji krunisao se za kralja 1130. god. u gr.
RU
Palermu. Posebnu pažnju obratio je nauke i umetnosti u svojoj zemlji. Vodio je ratove protiv Vizantije, Arabljana u Tunisu i Tripolisu i protiv pape Inoćentija III. RU, .Zak (Roux, Jacques, 1752-1794), franc. revolucionar, pripadnik grupe „besnih'', s Babefom (v.) najbliži komunističkim shvatanjima. Smatrajući da je „sloboda prazna fikcija ako jedna klasa može nekažnjeno da mori glađu drugu", on je najviše delovao u pariskim radničkim predgrađima istupajući protiv onih koji su se špekulacijama obogatili za vreme revolucije. Izvršio je samoubistvo u zatvoru, pošto je uhapšen po Robespjerovom naređe nju. RUBIKON, ant. ime za ital. r. Fiumiči no koja se uliva u Jadransko more. Poznata je u istoriji Rima po tome što je na njenoj obali Gaj Julije Cezar stajao pre nego što je izgovorio čuvene reči: „Alea iacta esto" (Kocka neka bude bačena). Posle ovih izgovorenih reči prešao je r., čime je otpočeo građanski rat protiv Pompeja i Senata. RUDARSTVO I METALURGIJA U SREDNJEM VEKU, prva upotreba metala otpočinje u doba neolita, obradom i korišćenjem plemenitih metala. Prvi metalurški proces dobijan.ia bakra otpočeo je u IV i III milenijumu pre n. e.; kasnije se uvodi proizvodnja bronze, mešanjem kalaja i bakra. Gvožđe se pojavilo oko 1500 -1200 god. pre n. e. u Mesopotamiji i Egiptu. U ant. Grčkoj i Rimu proizvodnja metala nije naročito napredovala, tek u srednjem v. počinje više i brže da se razvija. Robovlasničko i feudalno društvo poznavalo je sedam metala: zlato, srebro, živu, bakar, olovo, kalaj i gvožđe. Uspon srednjovekovnog rudarstva otpočinje od XIII v. upotrebom novih tehnič kih pronalazaka. Sredstva srednjovekovnog rudarstva bila su primitivna i počivala na ljudskom radu. Zaprežna snaga upotrebljavala se pri izvlačenju rude iz vertikalnih jama, ali se od XII v. upotrebljavaju pumpe za izbacivanje vode iz jamskih hodnika, a vodena snaga počinje da se koristi za izvlačenje rude iz jama, za njeno ispiranje i sitnjenje. Pored toga vodenom snagom se koristi i srednjovekovna metalurgija za pokretanje velikih čekića koji su davali oblik metalu, za okretanje tocila za oštrenje i davanje boljeg oblika izrađenim predmetima. Snaga vetra se koristila za postizanje boljih temperatura u visokim pećima, nego što su davali mehovi. Srednjovekovni rudari su bili udruženi u zajednice sl. cehovima i bili su vlasnici delova rudnika i sreunapređenju
589
RUDARSTVO I METALURGIJA
dstava za proizvodnju, s tim što su ih mogli ostavljati u nasledstvo ili prodavati. Za otvaranje i korišćenje rudnika plaćao se regal, tj. 1/8 ili 1/10 od ukupne proizvodnje. Kasnije, u XVI v., rudari postaju plaćeni radnici, a sopstvenici postaju trgovci, crkvene organizacije i vladari. U Evropi zlato se dobijalo ispiranjem zlatonosnog peska u Ceškoj i Transilvaniji; srebro se dobija iz Italije, Francuske, švedske, Mađarske, Ceške, Saksonije i Poljske. Rudarstvo u južnctslovenskim zemljama: rudarstvo u našim srednjovekovnim zemljama nije bilo razvijeno do XIII v. zbog primitivnog načina rada u rudnicima. U Srbiji, našoj najrazvijenoj rudarskoj oblasti, rudnici su počeli da se eksploa tišu od sredine XIII v. kada su u zemlju stigli nem. rudari Sasi, koje je tatarska najezda primorala da napuste svoje ranije sedište u Erdelju. Najznačajniji rudnici u Srbiji: Brskovo (prvi put se pominje od 1254), a potom rudnik na planini Rudnik (pominje se od 1303), zatim Rogozna, Trepča, Gračanica i dr. Početkom XIV v. otpočinje eksploatacija Novog Brda, koji je dobio posebne privilegije, zbog svog značaja, Zakonom Novog Brda (1412), po kome su regulisani složeni pravni i tehnički odnosi koji su tada postojali u rudarstvu. Vrhovno pravo vlasništva nad rudnicima pripadalo je vladaocu. On je na osnovu regalnog prava (v.) uzimao „urburu", tj. rudarski porez koji se kretao od 8 do 120/o od proizvedenog metala. Rudnici su bili svojina pojedinaca, a često je bilo više sopstvenika koji su imali svoje „delove" sa kojima su učestvovali u troškovima proizvodnje i podeli dobiti. Najvažnj metal koji se dobijao u srp. rudnicima bio je srebro, sa procentom zlata (rudnik Novo Brdo); u većini rudnika se vadi olovo (Trepča i dr.), bakar se dobijao u Rudniku, Kučevu i Crnči; gvožđa je bilo dovoljno za domaće potrebe, ali ne izvoz. - Najveći procvat doživelo je rudarstvo u Srbiji krajem XIV i početkom XV v. za vlade srpskih despota. Turski hroničar Dursun-beg kaže za Srbiju da je „sva jedan majdan zlata", a vizant. istoričar Kritovul navodi „gde god se budakom udari, nailazi se na ležišta zlata i srebra, bogatija nego u Indiji". U Bosni se srebro vadilo u rudnicima Ostružnica, Hvojn'ica i dr. gvožđe u Busovači, olovo u Olovu i Kamenici, a sve rudarske centre nadmašivala je po svom značaju Srebrnica, oko koje se razvio čitav niz manjih rudnika. Tu se pored srebra vadilo i olovo. O bogatstvu Srebrnice svedoče vladaoče vi prihodi od ovog rudnika, te se ceni
RUDOLF
590
da su 1458. god. iznosili oko 30 000 dukata. - U Sloveniji se vadilo ču veno kranjsko i koruško gvožđe, potom olovo, zlato i srebro; rudarstvo je bilo sporedno zanimanje seoskog stanovništva. Od XIII v. počinje preokret u tehnici dobijanja gvožđa, korišćenjem tzv. „nemačkih peći", a od XIV i XV v. doseljenjem ital. rudara eksploatacija rudnika je sve intenzivnija. Godine 1490. pronađena je živa u Idriji, tako da je ovaj rudnik postao jedno od najznačajnijih preduzeća u Evropi. Turska osvajanja prekinula su sjajan uspon našeg rudarstva, dok se u Sloveniji rudarstvo naglo razvija od XVI v. i postaje polazna tačka za razvoj kapitalizma u novom veku. RUDOLF I (vladao 1218-91), rimsko-nemački car iz porodice Habsburgovaca; posle krunisanja u Ahenu za cara (1273) poklonio je članovima svoje porodice Austriju, Korušku. štajersku, Kranjsku i Tirol kao nasledni posed. Rudolf I se smatra utemeljivačem moći habsburške monarhije. Pokušaj češkog kralja Otokara II Pšemisla da oduzme posed habsburgovcima završio se Otokarovim porazom i smrću 1278. god. RUDOLF II (1552-1612), sin Maksimilijana II, od 1572. ugarsko-hrvatski, od 1575. češki kralj, a od 1578. god. rimsko-nemački car. Više se bavio alhemijom i astrologijom nego drž. poslovima. Većinu upravnih i vojnih poslova prepustio braći Ernstu, Karlu i Matiji, koji ga je 1608. god. s vojskom prisilio da mu preda vlast u Austriji, Hrvatskoj i Mađarskoj, a najzad, 1611, i u Ceškoj. Rudolf II dao je češkim protestantima povlastice (Maiestas) u nadi da bar njih za sebe pridobije. RUMUNIJA (rum. Republica Populil.ra Romina), narodna socijalistička republika u jugoist. delu Evrope, odn. u ist. delu dunavskog basena. - U najstarije doba Rumuniju je naseljavalo tračko pleme Dačani, ko.ii su vodili neprekidne ratove sa Skitima, Keltima, Germanima, grčkim kolonistima sa obala Crnog mora i Rimljanima. U prvoj pol. I v. pre naše ere Dačane je ujedinio njihov vođ Burevista. Posle njegove smrti dačanski plemenski savez se raspao. U drugoj pol. I v. stvoren je ponovo snažan plem. savez pod vodstvom kralja Decebala. Rimljane je privlačila bogata Dakija; oni su za vlade imperatora Trajana preduzeli dva pohoda (101-106. g.), pokorili je i pretvorili u svoju provinciju. Osvajači su povezali Dakiju sa Mezijom (Srbijom) izgradivši put od Singidunuma (Beograda) do Kladova, koji se preko kamenog mosta na Dunavu nastavljao u Dakiju. Na mestu
RUMUNIJA nekadašnjeg rim. mosta stoji i danas Trajanova spomen-ploča Tabula Traiana. Rimljani su Dakiju romanizirali, tako da rumunski jezik spada u grupu romanskih jezika. Uporne provale Gota u Dakiju primorale su Rimljane da 271. g. napuste ovu provinciju učvrstivši svoje granice na Dunavu. U doba velike seobe naroda Dakiju osvajaju Huni (IV v.), Gepidi (V v.), Avari i Sloveni (VI v.) i Kumani (XI v.). Početkom X v. stvara se na teritoriji Dakije prva rum. država Transilvanija (zvana Sedmogradska), koja ubrzo potpada pod vlast Mađara (u XI v.). U okviru Ugarske Kraljevine Transilvanija je bila autonomna pokrajina sve do pada pod tursku vlast 1542. g. U XIV v. formira se nova rumunska država između Dunava i Transilvanskih Alpa (Karpata) Vlaška. Krajem IX i sredinom X v. ona je bila u sastavu Prvog Bugarskog Carstva, a od XI v. pod vlašću Kijevske Rusije. U ovom razdoblju Rumuni su primili hrišćanstvo preko vizantijskih sveštenika, a to je bilo praćeno uvođenjem feudalnih odnosa. Nezavisnost Vlaške ostvario je knez Basarab Cel Mare (?-1340). Krajem XIV v. pokušao je da zaustavi turski prodor u Vlašku vojvoda Mircea (Mirče ta), ali je poginuo u boju na pl. Rovinama 1394. god. Mircea Stariji (vladao 1386-1418) pripojio je Vlaškoj Dobrudžu, ali je 1417. god. bio prinuđen da prizna tursku vrhovnu vlast. Najveći uspon dostigla je Vlaška za vlade vojvode Mihaia Viteazula, koji je ujedinio vlaške feudalce i osvojio Transilvaniju (1599) i Moldaviju (1600). Posle njegove smrti feudalna država se raspala i ponovo priznala suverenitet sultana. U XV v. nastala je nezavisna feud. država između istočnih Karpata i reke Pruta Moldavi.1a (rum. Moldova). Njeni knezovi su vodili upornu borbu protiv osvajača Mađara, Poljaka i Turaka; za vlade kneza Stefana Cel Mare (14571504) Moldavija je postala nezavisna kneževina. Posle četvrt v., nakon smrti Stefana Cel Mare, i Moldavija je pala pod tursku vlast. U doba turske uprave u rum. pokrajinama upravljaju domaći knezovi turski vazali, koje biraju bojari (feudalci), a njihov izbor potvrđivao je sultan. Od XVIII v. sultan je ukinuo pravo izbora domaćih knezova, a na njihova mesta postavljao za knezove Grke fanariote. Otpor protiv turske vlasti vodio se u Rumuniji neprekidno. Za vreme rusko-turskih ratova krajem XVII i tokom XVIII v. ruska vojska je prolazila preko Rumunije i Bugarske nadirući ka Carigradu. Kučuk Kajnardžijskim (1774) Jedrenskim
RUMUNIJA mirom (1829} autonomne pokrajine Vlaška i Moldavija stavljene su pod zaštitu Rusije, s pravom biranja domaćih knezova, a njihov je izbor potvrđivao sultan. God. 1856, posle krimskog rata, Pariskim mirom zaštitu nad Vlaškom i Moldavijom preuzele su od Rusije evropske sile, a Moldavija je dobila od Rusije južnu Besarabiju. Na zajedničkoj skupštini političkih prvaka Vlaške i Moldavije 1859. god. proglašeno je ujedinjenje ove dve kneževine u jedinstvenu državu Rumuniju; za zajedničkog i prvog kneza Rumunije izabran je bojar Aieksandar Kuzu (vladao 1859-1866). Rumunija je i dalje ostala u vazalnim obavezama prema Turskoj. Za vlade A. Kuzua ukinut je kmetski sistem, otvarane su škole i prvi rum. univerziteti u Bukureštu. Zbog apsolutističke politike bojari su prinudili A. Kuzua da abdicira, a za kneza je izabran Karoi I (vladao 1866-1914} iz porodice Hoencolern-Sigmaringen. God. 1866. Rumunija je dobila prvi ustav. U rusko-turskom ratu (1877-1878) Rumunija je učestvovala na strani Rusije. Berlinskim ugovorom priznata joj je nezavisnost, dobila je Dobrudžu, dok je juž. Besarabija pripala Rusiji. God. 1881. Rumunija je proglašena kraljevinom. Nezadovoljna pripajanjem Besarabije Rusiji, Rumunija je 1883. god. sklopila savez sa Austro-Ugarskom i Nemačkom, a krajem XIX v. u ovu zemlju prodire strani kapital (francuski i engleski} radi eksploatacije nafte i ostalih prirodnih bogatstava. Kako se položaj rum. seljaka nimalo nije izmenio, pod uticajem ruske revolucije 1905. god. došlo je u Rumuniji do masovnog ustanka seljaka (1907-1908). Ustanak je bio surovo ugušen. U 2. balkanskom ratu R. učestvuje na strani Srbije, Crne Gore i Grčke, pa je Bukureškim mirom 1913. god. dobila juž. Dobrudžu, oduzetu od Bugara. U početku 1. svet. rata Rumunija se držala neutralno. Od 1916. god. kralj Ferdinand I (vladao 1914-1927) stao je na stranu sila Antante. Zbog neuspeha u ratu sa centralnim silama, R. je potpisala separatni mir u Bukureštu (1918) ustupajući naftine izvore Nemačkoj, Dobrudžu Bugarskoj i izvesne delove Austro-Ugarskoj. Uviđajući skoru propast centralnih sila, R. je krajem 1918. god. ponovo ušla u rat na strani sila Antante. Mirovnim ugovorima (u Trijanonu, Sen-Zermenu i Nejiu, v.) Rumunija je dobila Transilvaniju, Bukovinu, istočni Banat i Besarabiju (otrgnutu od mlade sovjetske države). U toku mađ. socijalističke revoluci1e rum. vojska učestvuje na strani intervenata (od avg. do nov. 1919}. God. 1921. rum. proletarijat je formirao jedinstvenu Komu-
RUMUNIJA
591 nističku
partiju Rumunije, ali je njen rad zabranjen 1924. god.; do 1944. g. ova partija je delovala u ilegalnosti. Rumunija je 1922. postala član Male Antante (v.). Posle smrti kralja Ferdinanda, Rumunijom je upravljalo namesničko veće 1927-1930. god. Sin Ferdinandov Karoi II se odrekao prestola 1925. god. zbog ženidbe sa građankom Magdom Lupesku i napustio zemlju, ostavivši presto maloletnom sinu Mihailu I. God. 1930. Karol II se vraća u zemlju i vlada do 1940. god. U ovom razdoblju, zbog nerešenih mnogobrnjnih pitanja u zemlji i klasnih suprotnosti, jača fašistička stranka „Gvozdena garda" sa Kornelijem Kodreanuom na čelu. Kodreanu je želeo da, uz pomoć Nemačke i Italije, zbaci s vlasti Karola II i uvede fašističku diktaturu. Kralj ga je u tome preduhitrio; 1938. god. uveo je monarhističku diktaturu, a Kodreanua ubio. Juna 1940. god., na zahtev SSSR-a, R. je predala sovj. državi Besarabiju i sev. Bukovinu; pod pritiskom Nemačke, u avgustu iste god. ustupljena je Transilvanija Mađarskoj. Zbog neuspešne spoljne i unutrašnje politike, kralj Karol II je 1940. god. abdicirao u korist sina Mihaila I (vladao 1940-1947). Mladi kralj je ukinuo ustav i svu vlast u zemlji prepustio fašističkoj vladi generala Antoneskua. Sept. 1940. god. R. je prepustila Bugarskoj Dobrudžu, a u novembru iste god. pristupila Trojnom paktu. Napadom Nemačke na SSSR (22. juna 1941) Rumunija je stupila u rat na strani sila Osovine. U leto 1944, prodorom Crvene armije u Rumuniju, kralj Mihailo I je svrgnuo vladu generala Antoneskua (23. avg. 1944), objavio rat Nemačkoj (25. avg. 1944) i sklopio primirje sa SSSR-om (12. sept. 1944). U Rumuniji je 1944. god. stvorena vlada narodnodemokratskog fronta sa Petrom Groze na čelu. Nova vlada je sprovela agrarnu reformu, a na izborima 1946. god. pobedio je demokratski blok (ujedinjeni komunisti, socijalisti i druge demokratske partije). Pariskim mirom (10. feb. 1947) Rumunija je dobila sev. Transilvaniju; Besarabija i deo Bukovine ostao je SSSR-u, a juž. Dobrudža pripojena je Bugarskoj. Iste god., 30. dec., prinuđen je kralj Mihailo I da abdicira. Rumunija je postala narodna republika. Feb. 1948. god. izvršeno je ujedinjenje socijalističkih partija i Komunističke partije Rumunije u jedinstvenu Rmnunsku radnič ku partiju. Novim ustavom (1948} izvršena je nacionalizacija industrije, banaka, transportnih sredstava i dr., čime je stvorena ekonomska baza za razvoj socijalističkih odnosa. God. 1952, 24. sept., izglasan je novi ustav po kome je Rumunija podeljena na 18
RUPNIK
592
oblasti, koje se zovu po njihovim glav-
nim gradovima, sa izuzetkom ske autonomne oblasti.
Mađar
Rumunija je
1955. god. pristupila Varšavskom pak-
tu, a dec. iste god. postala je član OUN. RUPNIK, Leon (Lokve, 10. avg. 1880Ljubljana 4. sept 1946), general stare jugosl. vojske, izdajnik i ratni zločinac. Po okupaciji zemlje stavio se na raspolaganje ital. vojnoj komandi. Postao je ljubljanski župan i organizator kvislinške civilne uprave. Nakon okupacije Italije stavlja se u službu Nemaca i postaje šef Ljubljanske pokrajinske uprave. Organizator je kvislinške vojne formacije Slovensko domobranstvo, te u zajednici sa Belom gardom vrši masovni teror nad stanovništvom. Pri kra:ju rata beži u inostranstvo, ali biva uhvaćen i kao ratni zločinac osuđen na smrt. RUSIJA. Posle seobe naroda najbrojniji st. u evrop. delu Rusije bili i;u Sloveni. U periodu od IV do IX v. stvaraju se prvi slovenski savezi oko Azovskog m., pod vodstvom kneza Boža, radi odbrane od Huna (IV v.); savez za borbu protiv Avara stvoren je u VI v. pod vodstvom plemena Duljeba, itd. Najznačajniji slovenski plemenski savezi stvoreni su u oblasti Iljmenskog j., sa centrom u Novgorodu i plemenski savez sa centrom u Kijevu. Sredinom IX v. Istočne Slovene pokorava pleme Varjaga. Varjaški knez Rjurik zauzeo je Novgorod, a njegov naslednik Oleg (879-912), zajedno sa slovenskim knezovima, potčinio je slovenska plemena oko Dnjepra i prestonicu preneo u Kijev. Država je dobila naziv Kijevska Kneževina (v.). Posle smrti poslednjeg kijevskog kneza Vladimira Monomaha Rusija se raspada na niz udeonih kneževina, koje su ratovale protiv plemena Polovaca i dr. napadača. Mongolska najezda teško je porazila udružene ruske knezove na reci Kalki (1223), a drugi napad Mongola pod kanom Batuom učinio je kraj nezavisnosti Kijevske Rusije. Zbog mongolskog jarma centri rus. polit. života pomeraju se na sever. Grad Novgorod je sačuvao svoju nezavisnost, ali su u njemu izbijale pobune eksploatisanih seljaka i gr. sirotinje (v. Novgorod). U toku XIII v. stvara se nova rus. kneževina sa centrom u Moskvi, tzv. Moskovska Kneževina (v.). Nakon smrti Ivana IV Groznog, u „smutnoe vremja" Rusijom je zavladao Boris Godunov, zet Ivana Groznog (1598-1605). Posle njegove smrti teško stanje u Rusiji iskoristili su Poljaci i nametnuli Rusiji lažnog cara, tobožnjeg sina Ivana IV, Dimitrija I (1605-06), a zatim Dimitrija II (1606),
RUSIJA
koje su velikaši svrgnuli s vlasti. Rusko plemstvo je za cara izabralo velikaša Vasilija Šujskog (1606-10). Sa ovim izborom nije se složio polj. kralj, te je na rus. presto došao njegov sin Vladislav (1610-12). Protiv polj. dominacije u Rusiji se podigla buna pod vodstvom građanina Kozme Minjina i plemića Dimitrija Mihailoviča Požarskog. Vladislav je zbačen s prestola, a po odluci „zemskog sabora'" za cara je izabran boljar Mihailo Fjodorovič Romanov (1613-45). Na rus. presto stupila je nova dinastija, koja će vladati do 1917. god. Za vlade njegovih naslednika Alekseja Ivanoviča (1645-76) i Fjodora Aleksijeviča (1676 -82) u Rusiji je došlo do privrednog uspona, jačanja kapitalističkih snaga, osvajanja Sibira i ujedinjenja sa Ukrajinom, koja se podigla protiv polj. jarma pod vodstvom hetmana Bogdana Hmeljnickog. Nasilnim kolomziranjem seljaka u novoosvojene krajeve u Sibiru i surova eksploatacija uslovili su dizanje seljaka na ustanke, od kojih je najmasovniji bio pod rukovodstvom Stjepana Razina (od 1667. do 1671). Najveći preobražaj R. je doživela pod Petrom I (16821725). On je reformisao vojsku po evrop. uzoru, osnovao umesio boljarske dume, senat sa ministarstvima, ukinuo zvanje patrijarha umesto koga je crkvom upravljao Sveti sinod, itd. Njegovo kratkotrajno osvajanje Azova od Turaka završilo se neuspehom, ali je u velikom severnom ratu (1700--21), protiv švedskog kralja Karla XII, porazio švedane kod Poltave (1709) i Ništadskim mirom (1721) R. je dobila prostor od Riškog do Finskog zaliva. Podigao je novu rus. prestonicu Petrograd (1703). Za vreme njegove vlade osvojeni su Azerbejdžan sa Bakuom. U toku sedmogodišnjeg rata (1756-63) R. je, pod vladom Katarine II (1729-96), osvojila Azov; u ratu protiv Turske (1768 -74), posle rus. pobeda u zalivu Cesme i šumena u Bugarskoj Kučuk -Kajnardžijskim mirom (1774) Turska je ustupila R. i deo Ukrajine (između Dnjepra i Buga), celu sev. obalu Crnog m., sem Krima, kao i obavezu da prizna R. pravo zaštite nad svim hrišćanima u Tursko i; godine 1775. je anektirala R. Bukovinu, a 1783. Krim i ukinula autonomiju zaporoških Kozaka. Rusija je za vlade Katarine II učestvovala u deobi Poljske, pri če mu je zadobila Belorusiju, zap. Ukrajinu, ist. Poljsku, a na istoku je osvojila Gruziju, srednju Aziju i Sibir do Kamčatke. U toku njene vlade nastao je nagli uspon kulture pod uticajem ideja „prosvećenog" apsolutizma. M. V. Lomosov je godine 1755. osnovao prvi rus. univerzitet u Mos-
'" <
.i '~Ili ~ l I• t
!• II
I
•I
lt1~~~ -~
r-
I'"
~ ~h~~
i:;:
., . •.,,~'il·l„ hftf •f i! i~:
a.
~a~~.~·~ ~~i Ni
I
l>.
'
fb
;;:jO.
t:· ~~-~·
I
:z
~
~
'"
~
r~· ~
: 4hU"
~· 'i .(: ~
~
li~
'
~-
~~ li
~· ~
~Qi"
9.~
i
~
~-
11 !11n1 I:
1:1;
i t'~"';\'."' „~ ~-llH.i,H "'iQ : :; )!. ....
~
~n[~~·g" ~:~~·~~ ~ ~~
"~l;t~~~ ... '·t.!
:::~~·i~~
i
~u--
,
Hi~:u ! ~~ti~ ~
·.,r~"f'··. -~4 ;~„~
hr.I '~ '
~'
~.i.
'.'
t~V-t ,B ~'
VflSlll!
'
iS6i
:VflS!lll
RUSIJA
RUSIJA
594
kvi. Vladavina Petra I i Katarine II propraćena je čestim ustancima seljaka. Najveće pobune nezadovoljnih seljaka izbile su pod vodstvom Bulavina (1707-08) i Jemeljana Pugačo va (1773-75), koje su surovo ugušene. U toku franc. revolucije car Pavle I (1796-1801) učestvovao je na strani kontrarevolucionarnih feudalnih drž., koje su želele da spreče ovaj veliki istor. događaj. Njegov naslednik Aleksandar I (1801-25) učestvovao je, takođe, na strani koalicionih sila protiv Napoleona I, ali je bio prinuđen da sa Francuzima sklopi mir u Tilzitu 1807. god. Zbog nepovoljne Napoleonove kontinentalne blokade i ukrštanja franc. i rus. interesa na Balkanu i Poljskoj došlo je do rata. U Napoleonovom pohodu na R. (1812 -1813) Francuzi su poraženi, iako je Moskva bila pala u ruke neprijatelja. Posle kapitulacije Francuske, na inicijativu Aleksandra I, rus. cara stvorena je Sveta alijansa, savez hrišćan skih zemalja protiv revolucionarnih pokreta u Evropi. Težeći da raskine
sa ubicama i učvrstio apsorežim u zemlji. Za vreme njegove vlade Rusija se ekonom. uzdiže. Grade se železnice, razvija se moderna industrija, osvojeni su Kazahstan, Kirgizija, Uzbekistan, Buhara, Riva, Kokand, Turkmenija, Pamir. Koristeći bosanske-hercegovački ustanak 1875. R. objavljuje rat Turskoj, koji se uspešno završio mirom u San -Stefanu (1878). Težnju R. da zagospodari Balkanom onemogućile su evrop. sile revizijom ovog mira 1878. god. u Berlinu. U fazi imperijalizma, plašeći se naglog jačanja Nemačke i Austro-Ugarske, R. se približava Francuskoj i s niom sklapa savez 1893. god. kao protivtežu centralnim silama (Nemačkoj, Austro-Ugarskoj i Italiji), a 1907. god., potpisivanjem saveza sa Engleskom, stvara se Velika antanta (Francuska, Engleska, Rusija). Sa razvojem kapitalističkih snaga u R. se stvara radnička klasa. Niču prve radničke organizacije: „Južnoruski savez radnika" i „Severnoruski savez radnika", koji će 1883. god. postati je~Ln~ty~ml radnička marksistička orga-
pa ~e odbUa da prtznA M'!Jćfl l!lll'll. Nikolu I (1825-55). Zaverenici, zvani dekabristi, bili su obešeni, što je uslovilo podizanje mnogobrojnih pobuna protiv feudalnog poretka (oko 500). Spoljna politika R. za vlade Nikole I bila je vrlo ekspanzivna. U ratu protiv Persije (1826-28) osvojena je Jermenija, a u sukobu sa 'i'urskom (1828 -29) Jedrenskim mirom R. je dobila ušće Dunava i kavkasku crnomorsku obalu. Ovaj rat iskoristile su Srbija i Grčka; na osnovu Jedrenskog mira (1829) Srbija je dobila hatišerif o svojoj autonomiji, a Grčka je dobila priznanje nezavisnosti (1830). - Rusija kao „žandarm Evrope" 1848. god. je ugušila revoluciju u Mađarskoj. Ona je pokušala da uništi tur. flotu i da se dočepa crnomorskih moreuza i Carigrada u tzv. krimskom ratu (1853-56). Feudalna R. nije mogla da se suprotstavi tur. saveznicima, kapitalistički razvijenijim zemljama Engleskoj, Francuskoj i Sardiniji, pa je morala da zaključi, posle teškog poraza, mir u Parizu. Pariskim mirom (1853) Rusija je izgubila Besarabiju i pravo zaštite hrišćana u Turskoj, koje je sada prešlo, kao međunarodna garancija, na sile pobednice pariskog mirovnog ugovora. Novi rus. car Aleksandar II je 1861. god. ukinuo kmetovski sistem. Agrarna reforma nije zadovoljila rus. seljake i revolucionarne demokrate. „Narodnjaci", socijalisti-utopisti, poneseni idejama Cerniševskog o stvaranju socijal. republike, ubili su cara Aleksandra II. Novi car Aleksandar III surovo se ob-
lli2:!Wij!l. „O~Iobodenje pod rukovodstvom Plehanova. Iz ove intelektualističke organizacije stvara se prva marksističko-radničko-seljačka organizacija „Savez borbe za oslobođenje radničke klase" sa Lenjinom na čelu, koja će prerasti u rusku socijaldemokratsku radničku partiju (RSDRP), na kongresima 1898. i 1903. god. Iako je R. dostigla visok stepen u razvoju industrije krajem XIX i početkom XX v. izgubila je rat s Japanom (1905.), što je uslovilo veliki revolucionarni istup proletarijata, „generalnu probu" revolucije 1905. god. Nagli uspon proletarijata se može sagledati i u izboru sve većeg broja socijal. poslanika za rusku dumu. U ovim prelomnim događajima u RSDRP se stvara revolucionarna grupa boljševika sa Lenjinom na čelu, nasuprot menjševicima, pristalicama saradnje s buržoazijom, koja se sve više zalaže za socijal. revoluciju. Posle prvih uspeha, a potom poraza rus. vojske u l. svetskom ratu protiv centralnih sila, 1917. god. izbija u R. februarska revolucija (v.). Car Nikolaj II (1894-1917) je zbačen s vlasti, a R. je proglašena republikom. Boljševici sa Lenjinom na čelu organizovali su u noći 24/5. okt. 1917. god. (po st. kalendaru) socijalističku revoluciju; zbačena je buržoaska privremena vlada sa Kerenskim na čelu, a sva vlast je pripala boljševicima. Juna 1919. stvorena je nova socijalistička republika Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika (RSFSR), a 30. dec. 1922. god. ujedinjene republike na teritoriji
f@udaln@ okove u R., liberalna iru-
računao lutistički
m.zvana
rada"
RUSKA PRAVDA bivše carske R. stvorile su federativnu državu SSSR (v. dalje SSSR). RUSKA PRAVDA, najstarija zbirka rus. zakona, nastala u vremenu od XI do XII v. Predstavlja skup kneževskih naredaba, sačinjenih na osnovu običajnog prava i prilagođenih potrebama vladajuće klase. Prvi dokumenti potiču iz 1016. god., tj. iz perioda vlasti kneza Jaroslava Mudrog, a potom slede dopune njegovih naslednika. U zakoniku su navedene kazne za ubistvo, telesne povrede, naknade za uči njenu štetu itd. Značajan je kao izvor za proučavanje društvenih odnosa u ranofeudalnoj rus. državi. RUSKA REVOLUCI.JA 1905. GOD., prva ruska buržoasko-demokratska revolucija koja je imala za cilj da se ukine carizam, uspostavi demokratska republika, izvrši konfiskacija krupnih zemljišnih poseda u korist seljaka, uvede osmočasovni radni dan i obezbedi ravnopravnost naroda Rusije. Revoluciji je prethodila privredna kriza 19001903. god., obeležena nizom radničkih štrajkova i seljačkih ustanaka. Na izbijanje rev. neposredno je uticao rusko-japanski rat 1904-1905. god., koji je otkrio slabosti carskog režima i pojačao narodno nezadovoljstvo. God. 1905, 9. jan., izbile su radničke demonstracije u Petrogradu, a policija, koja je intervenisala, ubila je veliki broj ljudi. Zatim je došlo do niza radničkih štrajkova i demonstracija u drugim gradovima. Na Trećem kongresu RSDRP u apr. 1905. god. razrađena je taktika revol., kojom je,
prem" ;i;.enjinu, trebalo da rukovodi
proletarijat i koja bi trebalo da pripremi socijalističku revoluciju. U velikom štrajku tekstilnih radnika u lvanovo-"!oznesensku, koji je trajao od maja do jula, obrazovan je jedan od prvih sovjeta radničkih deputata. Uporedo s tim dolazi i do niza seljačkih ustanaka, osobito u Ukrajini, Belorusiji i Estoniji, kao i oružanih narodnih pobuna u Finskoj, Poljskoj i Zakavkaziji. Krajem godine, 9. dec., došlo je do generalnog štrajka i oružanog ustanka moskovskog proletarijata, čime je revolucija dostigla svoj vrhunac, ali se istovremeno približila i svom kraju. Završivši rat protiv Japana, carski režim je mogao da angažuje veće vojne snage i od kapitalističkih zemalja dobije kredite za stabilizaciju sistema. Revolucija je ugušena grubo, vojnim snagama. Ipak, ona je, prema Lenjinovim rečima, bila „generalna proba" za oktobarsku revoluciju, a imala je odjeka i u svetu, u Persiji, Turskoj i Kini. Posle revolucije, carski režim je pokušao da ublaži nezadovoljstvo izvesnim ustavnim promenama, pre svega sazivmn
595
RUSKO-TURSKI RATOVI predstavničkog tela dume, đutim, poslužila daljem
koja je, mesprovođenju
reakcionarnih mera feudalnih snaga i krupne buržoazije. RUSKO-JAPANSKI RAT (1904-1905), nastao kao rezultat imperijalističkih pretenzija dveju država u Mandžuriji i Koreji. Rusija je izvršila prodor u ove teritorije i odbijala je zahteve Japana da izvrše podelu interesnih sfera. Posle neuspele razmene brojnih nota, dve sile su se obratile Francuskoj za posredovanje, ali bez uspeha. Jap. vlada je poč. 1904. god. izvršila potrebne vojne pripreme, a Rusija nije bila spremna za rat. Početkom febr. jap. vlada je prekinula sve pregovore i raskinula odnose s Rusijom. 8-9 febr. jap. flota izvršila je iznenadni napad na ruske brodove u Port Arturu. Rat se, u stvari, sastojao od niza ruskih poraza. U maju, ruske trupe su bile potučene na reci Jalu, a u avg. odbačene prema Mukdenu. U jesen, ruske trupe su, pod komandom Kuropatkina, otpočele akciju sa ciljem da oslobode Port Artur, ali su u okt. bile potučene u bici kod Ca-Coa; u jan. 1905. god. Port Artur je pao. Krajem febr. 1905. god. jap. trupe, očekujući rusku ofanzivu, napale su njihove položaje južno od .Mukdena. Posle bitke koja je trajala osam dana i u kojoj je učestvovalo preko 100 000 ljudi na svakoj strani, ruske trupe su se povukle. Posle ovih poraza jedina nada je bila u akciji flote. Baltička flota je krenula prema Dalekom istoku, dok je crnomorska bila prisiljena da ostaIl(! U hll~llMlt U maju 190~. god. balt. flota pod komandom adm. Roždestvenskog doplovila je do obale Kine. Odmah po~~y t9~i11 \\ UlllUGilQj lJtCi JCOd Cušime, jap. flota, predvođena adm. Togom, napala je rusku eskadru i potpuno je porazila. Posle bitke kod Cušime, obe zaraćene strane, iscrpene materijalno i finansijski, nastojale su da rat privedu kraju. Rusija je imala trupe na raspolaganju, ali su unutrašnje prilike u zemlji onemogućile njihovu upotrebu. I druge vel. sile, naročito Engleska i Francuska, bile su protiv nastavljanja rata. Posebno interesovanje pokazale su SAD, koje su nastojale da posredovanjem očuvaju postojeći status quo na Dalekom istoku. Značajnu ulogu u zaključivanju mira u Portsmutu (v.) imao je pred. Ruzvelt. RUSKO-TURSKI RATOVI. Značaj nije ratove Rusije protiv Turaka započeo je Petar I (v.) u želji da iziđe na Azovsko more. Njegov prvi rat protiv Turske, završen Carigradskim mirom (1700, v.), potvrdio je rusko osvajanje Azova. U drugom ratu protiv Turske (1710-1711) Petar I je
gvojim
RtJSC!MH
rnaauT-o.:a:au.u
bio poražen i 'miro'mi '?ia ,reci Prutu (1711) (v.) morao je da vrati Azov. Carica Katarina II (v.) vodila je dva rata protiv Turske, oba uspešno. U prvom ratu (1'768-1774) ruska vojska je prodrla u Vlašku i Moldaviju i prešavši preko Dunava izbila u Bugarsku. Porazom turske flote u pomorskoj bici kod česme (v.) ovi uspesi su samo potvrđeni. Ugovorom u Kučuk-Kajnardžiju 1774. god. (v.) Rusija je dobila prevlast u rešavanju Istoč -nog pitanja pravom intervencije u ·Vlaškoj i Moldaviji; krimski hanat je , proglašen nezavisnim, što je dovelo do ·njegovog pripajanja Rusiji (l.783). Drugi rat je vođen u savezu sa· Austrijom (1878-,--1792) i završen je potpisivanjem dva ugovora: u Svištovu (1791) između Austrije i Turske i u Jašu (1792) između Rusije i Turske. Rusiji je potvrđeno pravo aneksije Kuhana i Krima; obnovljene su odredbe Kučuk-Kajnardžijskog mira. Aleksandar I (v.) vodio je rat protiv Turske 1806-1812. god„ ali nedovoljno aktivno (prekidan je mirom u Sldboziji 1807-1809). Rat je naglo zaključen mirom u: Bukureštu 1812. (v.) usled Napoleonovog pohoda na Rusiju; bio je nepovoljan za srpske ustanike, i doveo je do njihovog sloma 1813. god, - U toku grčkog ustanka (18211829) (v.) Nikolaj I (v.) vodio je uspešan rat protiv Turske (1828-1829), koji je završen mirom u Jedrenu (1829) (v.). Njime je Turska priznala nezavisnost Grčke i autonomiju Srbije, Vlaške i Moldavije, a Rusija je dobila neka 'proširenja na crnomorskoj obali. -'- Krimski rnt (1853-1856) (v.), koji je započeo Nikolaj I, završen je porazom Rusije zbog učešća vel. sila u ratu na strani Turske. Ugovorom u Parizu (v.) Rusija je izgubila svoj pre. 'Stiž u zaštiti hrišć. podanika Turske, a Crno more je neutralizovano. - Koflačno, koristeći se prilikama u Turskoj posle izbijanja hercegovačkog ustanka (1875), Rusija je ušla u rat protiv Turske (1877-1878), a njoj su se pridružile Srbija i Crna Gora. Rat je završen ugovorom u San-Stefanu (v.), Trojim je stvorena Velika Bugarska. ' Intervencijom vel. sila ovaj ugovor je ''tevidiran na Berlinskom kongresu (v.). Srbija, Crna Gora i Rumunija dobile su teritorijalna proširenja i priznata )Jimi je nezavisnost. Bugarska je bila podeljena na dva dela: od' severne BUgarske stvorena je kneževina , Bu~ garska, južna Bugarska je pretvorena 'J!tisvazalnu Istoenu Rumeliju. Rusija se i-našla u ratu sa Turskom i ·za vreme 1. · svet. rata (1914-1918). RUSO, Zan-Zak (Rousseau, , · .Jean1,1.koJ'acques,; «il 712-1778),. franc. filozof''L-plroirvetiteJijl' Sin , .zanatlije""easovničlll!l!a,
596:
fiU'lJRtTVARAO
rano je napustio. dom i, lutajući, osetio je sve ned~će svoga .vremena. Promenio je mnogobrojna' zanimanja i bio šegrt, nastavnik muzike, prepisivač nata i kućni učitelj. Svojim prvim spisima predstavio se kao ideolog sitnoburžoaske demokratije. Privatno vlasništvo je proglasio osnovĐ,im. uzrokom nejednakosti u kojoj, je kraljevski apsolutizam predstavljao njen vrhunac. Dela sa ovakvim sadržajem izazvala su nezapamćen bes vladajućih krugova u zemlji, na čiju je inicijativu pariski sud naredio da se njegovi spisi spale a autor uhapsi. Bežeći iz zemlje proveo .je neko vreme u Engleskoj, gde . je nastavio sa_ pisanjem. Svoje polit-. poglede izneo je u knjizi Društverti ugovor. Po njemu drž. uređenje je rezultat ugovora celokupnog društva. čuvena je njegova misao: „čovek je rođen slobodan a sada je uvekiill okovima". Posebno je istakao neotuđivost nar. suvereniteta, zalažući se da narod treba da vrši nadzor nad svim ,organima vlasti. Ova njegova revolucionarna ideja o zameni monarhije i m,postavljanju republike došla je potpuno do izražaja za vreme velike revolucije. Svojim romanom Emil i'i o .vaspitanju proklamovao je vraćanje . prirodi u kojoj bi omladina našla. pravi put ka jednostavnosti života, .iz, begavajući zlo i nepravdu. Zastupajući tzv. čovekova prirodna . prava . i proklamujući povratak prirodi, Ruso . je ·bio duhovni otac sentimcntali:pn,a u književnosti i umetnosti. U domenu politike, smatra· se tvorcem moderne građanske demokratije, u kojoj narod upravlja samim sobom i daje pre4stavnike za najviše organe vlasti. u; RUVARAC, llarion (1832-1905), srp. istoričar. Po završenoj gimnaziji u Sremskim Karlovcima studirao je prava u Beču (1852-1856), a zatim je završio bogosloviju u Sram. Karlovcima (1856-,--1859). Bio je prof. i rektor Karlovačke bogoslovije, . a od 1882. arlnmandrit manastira Grgetega. Još kao student, Ruvarac se počeo interesovati za prošlost· srp. naroda. G-Od.1.856. objavio je prvi značajniji rad Pregled domaćih ce, i već
izvora stare srpske povesni-
u njemu ispoljio veliku obdarenost i kritičnost. Ruvarac ·je bio strasna i borbena priroda, i poveo je nemilosrdnu borbu protiv tradicionalističke i romantičarske .srpske istoriografije. Namerno je birao pitanja gde su se ukorenile zablude ili romantičarska iskrivljavanja~ U svojim
RUZN:ELT
naročiti smisao je imao za ut\frdiv&o; nje poj.edinosti. Za šire istorijske sinteze nije se interesovao. Zbog svojih ·oštrih kritika romantičarskih predrasuda, optuživan je kao „izdajnik srpskog naroda". Njegove sitnije rasprave ·.u kojima se utvrđuju istor. činjenice, rešavaju zamršena hronološka pitanja .,.i ispravljaju greške starijih i novijih istoričara, spadaju u najlepše stranice ,lirtovije srpske istoriografije. &UZVELT, Franklin Delano, amer. i:clržavnik (Njujork 30. jan. 1882. · Džordžija 12. apr. 1945). - Jedan od naj. značajnijih državnika novije istorije SAD i , ist;aknuti olpobomik antihitle- ·· .Etovske koalicije u 2. svetskom ratu. Karijeru političara. -tpočeo je 1910. kar.
iJ2orrbo·wVI .... ~
·uz·-:!,..
DI2'1'1,'IHH IU.llleR
597
1·1
1;Li.bsl<;1:11
"'T)tg~iq
vri
9:;i:Jsms~
HR
po drugi put izabran za predsednika. izolacionizam, osudio je agresiju Italije na Etiopiju. 1939. uspeo je da Senat izglasa zakon za prodaju ratnog materijala ratujućim stra·nama, po sistemu „plati pa nosi'', koji je 1940. zamenjen zakonom o zajmu i najmu. Sa državama Latinske Amerike sklopio je sparazum ·o kolektivnoj bezbednosti, a sa Kanadom osnovao zajednički savet odbrane. Iste godine Ruzvelt je po treći put izabran za predsednika. Godine 1941. objavio je sa čerčilom Atlantsku povelju. Japanskim napadom· na Perl Harbur SAD su uvučene u 2. svetski rat. Pristalica ličnih kontakata i saradnje na <•najvišem nivou Ruzvelt je učestvovao -na mnogim sastancima i konferencijama. Sa čerčilom u Kazablanci 1943, Kvibeku 1944, sa Staljinom i Cerčilom Teheranu 1943. i Jalti 1945. Godine o~'944. izabran je po četvrti put za predsednika SAD. Zalagao se za stvaranje Ujedinjenih nacija, za prijatelj. 'ske odnose sa SSSR, bio protiv ko-l!Onijalne politike Vel. Britanije i ":::.Ft-ancuske. Umro je pred sam slom Napuštajući
H"
fašističke Nemačke.
R-UZVELT, Teodor (Roosevelt,' Theodore, 1858-1919), amer. političar i drža-
vnik, predsednik Sjedinjenih
Američ član
:kih Država (1901-1909). Bio je
· Republikanske stranke, od koje se odvojio zbog neslaganja sa Vilijamom Taftom i stvorio posebnu, Progresivnu stranku. Kao predsednik SAD postigao je veliki uspeh na diplomatskom polju. Njegovim posredstvom okončan je rusko-japanski rat 5. sept. 1905. zbog čega mu je 1906. dodeljena Nobelova nagrada za· mir; obezbedio. je izgradnju Panamskog kanala &rrtet'.;''kapitalom:• .Lt~r;!•..t
tor :>·i
1
-.·r ;,·
•fqj'
uioJ;-.s·rc1
SA-ODREDi'r~urtitUNttt~h.trig").Q;'11Jtfrfš ni odredi), u toku 1925. od najoda-
nijih pristalica nacističke partije, ko·ja taC!a nije predstavljala neku snagu, A. Hitler je formirao SA odrede. Do dolaska nacista na vlast, a i kasrtije, pripadnici SA odreda masovno su se obračunavali sa naprednim radničkim pokretom · i njihovim vođama i svim antifašistima. Iz njihovih redova kasnije su proizašli i pripadnici SS odreda (v.). ' · J'i .c.•i f{; SABOR, organizovani! Sll111p veeeg broja uglednih ljudi, radi 'rešavanja državnih pitanja. - U Hrv?tskoj S. se ja•vljaju 1vvlo· :rano, ·i!;"fi3ih~nz11aN1f i
ti~dležnost se tokom vremena menjao. b~ajpoznatiji su S. koje je sazvao kralj cTomislav 925. i 928. radi rešavanja crkvenih pitanja u državi, a sabor sazvan 1076. doneo je odluku o izboru Dmitra Zvonimira za kralja. Kad
SABOR HRVATSKI
598
bodnih gradova. Sabor je postao, tokom vremena, pored vladara znača jan organ upravljanja i imao zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Apsolutistički vladari nisu sazivali S. (M. Terezija, itd.), a od 1848. S. postaje predstavničko telo sve do 1918. god., sa prekidima u periodu apsolutističkih vlada. Istinsko narodno predstavništvo u Hrvatskoj S. postaje osnivanjem Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) saborom u Topuskom (8-9. maja 1944), proglasivši se za vrhovno zakonodavno i izvršno telo Hrvatske, koje i danas postoji. - U nemanjićkoj državi S. je označavao upravno i sudsko telo u čijem radu učestvuju visoko plemstvo i sveštenstvo. Značajni sabori su održani 1349 i 1354. na kojima
j~ don~t
i
đODUD]9D ZaKOnlk ~ara
Dušana. Pored dr~. sabora poznaH su crkveni sabori na kojima se rešavalo o proterivanju bogumila, o uzdizanju srp. crkve na stepen arhiepiskopije i patrijaršije, itd. U Bosni su, takođe, postojali S. kao feudalne i:nstitucHe, ali njihov znaćaj l'lije hi6 tAlt~ veliki kao u Hrvatskoj i Srbiji. SABOR HRVATSKI, najviše predstavničko telo u Hrvatskoj u okviru njenih autonomnih prava u Ugarskoj i Austriji. Do 1848. sabor je bio feudalno-staleško predstavništvo, a od tada pa do 1918. i pored feudalnih ostataka dobija karakter modernog predstavničkog tela. Prvi put se sabor pominje za Slavoniju 1273, a za Hrvatsku 1351. Tek 1557. zaseda prvi zajednički sabor za Hrvatsku i Slavoniju. Sabor je sazivao ban ili herceg po nalogu kralja. Imao je značajne kompetencije kako u oblasti zakonodavstva, tako i u izvršnoj vlasti. Po zaključku Ugarskog sabora iz 1715, S. H. je priznato pravo na posebno zakonodavstvo, koje se u autonomnim poslovima moglo razlikovati od ugarskog. U XVIII v. postepeno uloga sabora se smanjuje i tek u doba ilirskog pokreta
SALADIN SAISA, gr. u starom Egiptu po kome je poslednja samostalna dinastija dobila svoje ime. Osnivač ove dinastije bio je Psametih I koji se u VII v. pre n. e. oslobodio asirske prevlasti, proterao Asirce iz Egipta i proglasio ovaj gr. u donjem Egiptu za svoju prestonicu. Saisa je za kratko vreme postala ne samo kult. nego i gl. ekonom., a naročito trgovački centar Egipta. SAKS, Hans (Sachs, Hans 1494--1576), „majstor pevač"; kao putujući obućar obišao čitavu Nemačku, proučavajući umetnost „majstora pevača" (15111515); počeo da piše 1514. god. i napisao preko 6 000 dela, uključujući tragedije, komedije, basne , pesme, alegorije i priče. Za vreme reformacije (v.) bio pristalica Lutera i njegovog učenja. Rihard Vagner ga je ovekovečio u
OP~rl 11mrnner~Ki maJ~ton pcva~r, 1•1Jegova pojava veoma j~ ltM.1 Altt~~i stična za kulturne prilike u Nemačkoj za vreme reformacije. SAKSONSKA DINASTIJA, nem. vladarska porodica; upravljala je Nemačkom od 919. do 1024. god. Prvi ltrAH~'-'i S. D. IlOkorili gu Lužiekg Slovene. Prema pokorenim Polapskim Slovenima bili su vrlo surovi: raseljavali su ih, ubijali i germanizirali. Osvojili su Moravsku Kneževinu i zaustavili prodor Mađara na r. Lehu 955. god. U vreme vlade saksonskih vladara učvršćuje se feudalni poredak i jača kraljevska centralistička vlast. Kralj Oton I umešao se u međusobne ratove ital. kneževa, osvojio je Paviju i pomagao papi protiv nepokornih velmoža koji su ugrožavali nezavisnost papske države. Godine 962. Oton I je krunisan za cara i postao osnivač Svetog Rimskog Carstva Nemačke Narodnosti. Naslednici Otona I želeli su da proteraju Arabljane iz juž. Italije i da stvore moćnu drž. koja bi obuhvatila ceo hrišćanski Zapad. Ustanci Polapskih Slovena onemogućili su saksonsku porodicu da ostvari svoju zamisao. Posle izumiranja vladara ove porodice na carskom prestolu Nemačke nasledila ih je frankonska dinastija. Vladari ove dinastije su: kralj Henrih I Ptičar (vladao 919-36); carevi: Oton I (vladao 936-73), Oton II (973-83), Oton III (983-1002) i Henrih II (1002-24). SALADIN (1138-93), egipatsko-sirijski
sultan, osnivač vladarske porodice Ejubida. Kao vojni komandant zbacio je s prestola sirijskog vladara i uzeo vlast u svoje ruke. Ujedinio je Egipat sa Sirijom, Hedžasom i delom Mesopotamije. Preoteo je od krstaša Jerusalim (1187.), što je izazvalo organizovanje 3. krstaškog rata. Za vreme njegove vlade u sultanatu se podižu mnoge građevine, putevi i nasi-
SALAJ
pi, te je njegovo ime tradicija održala kao simbol junaka, darovitog vojskovođe i sposobnog vladara. SALAJ, Đuro, revolucionar i sindikalni radnik (Valpovo 10. apr. 1889. - Lovran 20. maj 1958). - Kao krojački radnik pristupio je 1906. sindikalnom pokretu. Od 1906 do 1909. kao sindikalni funkcioner i član socijaldemokratske partije deluje u Austriji, švajcarskoj i Nemačkoj. Po povratku u zemlju, 1909, u Sarajevu postaje sekretar Saveza krojačkih radnika BiH. Godine 1919. na kongresu Socijaldemokratske stranke Hrvatske organizuje odbor za pripremu kongresa ujedinjenja. Iste godine postaje član KPJ, a sledeće je izabran za poslanika Konstitucione skupštine za požešku županiju. Zbog revolucionarne delatnosti uhapšen je 1921. i osuđen na 2 godine robije. Od 1925. do 1927. bio je sekretar Sindikata tekstilnih radnika u Zagrebu. Na III kongresu KPJ 1926. izabran je za člana CK KPJ. Godine 1930. po odluci CK KPJ odlazi u Moskvu, gde je radio u Kominterni. Od 1942. do 1944. redaktor emisija i spiker na Radio-stanici Slobodna Jugoslavija u Moskvi. Decembra 1944. vratio se u zemlju i na I opštezemaljskoj sindikalnoj konferenciji izabran je za predsednika Centralnog odbora Saveza Sindikata Jugoslavije. Na toj dužnosti ostaje do 1958, kad je izabran za člana SIV. Na VI kongresu izabran i za člana Izvršnog komiteta CK SKJ. Bio je član CK SK Hrvatske. Nosilac je više odlikovanja. SALAMINA, grč. ostrvo u Jegejskom m. gde je za vreme grčko-persijskih ratova održana jedna od najvećih ant. bitaka na moru. Pod vodstvom TeMi§t6lda grĆ. Uota je 4M. god. pre n. e. nanela Persijancima jedan od l.\~~!~2iB. ~oraza. U ovoj pomorskQJ borbi posebno su se istakle lako ookretljive grč. troveslarke koje su ·veštim manevrima zadavale teške udarce ogromnim i teško pokretnim persijskim brodovima. SALIJSKI ZAKON (lat. Lex Salica), zbirka zakona germ. plemena Salijskih Franaka, sastavljena na početku VI veka. Služi za proučavanje društvenih odnosa u franačkoj državi u doba Merovinga. Salijski zakon predstavlja zbirku zabeleženog običajnog prava u doba kralja Klodovika. SALONA, antičko naselje na mestu današnjeg Solina, glavni gr. Dalmacije za vreme rim. vladavine. Bila je najpre ilirsko a docnije ilirsko-grčko naselje sve do 150. god. pre n. e. kada je postala rim. grad. Otada je počela naglo da se razvija kao administrativni i vojnički centar. Bila je zaštićena visokim zidinama na kojima
599
SAMOSTALNA DEMOKRATSKA
je bilo izgrađeno preko 80 kula. U vreme svog najvećeg procvata imala je 50 000 stanovnika. Posebnu pažnju posvetio joj je rim. car Dioklecijan, koji je bio rodom iz njene neposredne okoline. Razrušena je u početku VII v„ 615. god„ za vreme velike navale Avara i Slovena. Otada njene ruševine pale su u zaborav sve do kraja XIX v. kada su u njoj otpočela velika arheološka iskopavanja. Među ruševinama očuvani su delovi gr. zidina sa nekoliko ulaza i kula, gr. forum, ostaci trgovačkih radnji i stambenih kuća. Najveću vrednost otkopanih spomenika predstavljaju hramovi i hrišćanske bazilike, koje od ovog antičkog gr. čine jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta 1.1 našoj zemlji. SALVEMINI, Gaetano (Salvemini, Gaetano, 1873-1957), ital političar, istoričar i publicist. U periodu Đolitijeve prevlasti u političkom životu Italije bio je njegov najveći protivnik. Kao neprijatelj fašizma, 1925. god. je prisiljen da pobegne iz Italije. Prešao je u SAD, gde je predavao istoriju u Harvardu (1933-1948). Najveći deo njegovih radova odnosi se na probleme savremene Italije i Evrope, posebno fašizma. SAMO (?-658, vladao 623-658), knez prvog slovenskog saveza; ujedinitelj Zapadnih i Karantanskih Slavena. Samo je iskoristio avarski napad na Carigrad, podigao češka i moravska plemena protiv avarske vrhovne vlasti i stvorio slovenski plemenski savez u koji su ušli Cesi, 11/[oravci, Polapski Sloveni i Karantanci. Pokušaji Langobarda, Bravaraca, Avara i Franaka da unište ovaj savez nisu uspeli. gmrbu gamovom savez se raspao. Samova država predstavlja prvi pokuh~ da se movenl ujed;ne ; oslobode Germana i A vara. SAMODRZA VLJE, neograničena vlada jednog čoveka; oblik apsolutističke vladavine u Rusiji u kome vladar (autokrata-samodržac) drži svu vlast u svojoj ruci. SAMOSTALNA DEMOKRATSKA STRANKA (SDS), građanska polit. stranka koja je delovala u Kraljevini Jugoslaviji 1924-1941. Samostalna demokratska stranka je formirana 26. marta 1924. kada se grupa S. Pribićevića izdvojila iz demokratske stranke (v.) i obuhvatala je Srbe u Hrvatskoj, Bosni i Vojvodini. Među pristalicama bilo je i ljudi iz Slovenije i Hrvatske ali u manjoj meri. Pribićević je bio vatreni pobornik integralnog jugoslovenstva tvrdeći da postoji samo jedan a ne više jugoslovenskih naroda. Bio je i pristalica strogog centralizma. Zbog ovakvog stava stranka je
600 došla u sukob sa Brvat* ·tek uvođenjem Oktroisanog ustava 1931, a -'g\fj_prihićeviČ. se. od kraja 1929. nalazio -•u•· 'emigraciji. U emigraciji on postaje
nr,orčeni
protivnih: l'iinHa
Alehoanđn.i
i
menja svoje polit. ubeđen.ie i iziašniava se za federaciju. 1936. S. Pr1bifević umire u Pragu a mesto šefa stranke samo formalno nreuzlrn_a njegov brat Adam. UčestvovRla je S. D. S. u vladi Cvetković-Maček a vodstvo stranke smatra da im pripada polit. prvenstvo među Scbhria ·.u '.Hrvatskoi. Pribićević d~je . ostavku . a_, pa„._~~1~
y~~~fi~.C ~~luLI VhvQPI~ 1 l~~'. (~r ~~.~~ ctisavlJev1c. l!l41.
U
martovsktth:.
~li~~a
Bu?isavlir;vić J.stun~ ''j~<>·-O_®e
a u vladi D..S1mov1ca bila su ··t·~2 predshivnika ove stranke. cn SAMOUPRAVLJANJE U .Tl.TGOSLAVln, osnovna institucija neposredne socijal. demokratije Jugoslavije. -- Sprovodeći u život Lenjinovu zamisao „zemlja-seljacima, fabrike-radnicima", nova nar. vlast je neposredno, posle izvršenih priprema, pristunH<'l ostvarenju ove ideje. Krajem 1949. i početkom 1950. doneta je odluka Privrednog saveta vlade FNRJ i Uputstvo o osnivanju i radu radničkih · c:aveta drž. privrectnih preduzećci. Prvi radnički savet na osnovu ovih upnt.stavri st"oren je 29. nec. l94!l. u fabrici „Prvoborac" u Solinu, nedaleko od Snlita. Nova etapa u r:nvitku radničkog samoupravljanja nastaie donošenjem Osr>ovnog zakona o upravljĐ niu drž. privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane ra.dnih kolektiva. Na 1. vanre
SAMUIM) -1:t'flJlt\fJ;jn,; i :ustavnim
zakonom
od
1953.
-:1<\rČli;A, •o samoupravljanju je zaključena sledeće: „Društvena svojina nad
\,sredstvima za proizvodnju, samouprav·1ianje proizvođača u privredi i samo.upravljanje radnog naroda u opštini, ' gradu i selu, jesu osnova društvenog i političkog m:edenja zemlje". U toku 1955. donet je zakon o narodnim, odborima kojima je uveden komunalni sistem. Kornuna je postala osr1-0vna političko-teritorijalna organizacija samoup1·avljanja radnog naroda: Komunalni sistem i samouprava: imaju ogroman .značaj socijalističke demokratije i društvenih odnosa. Novim usta.vom apr. 1953. razrađeno je pravo radnog .čoveka i građanina na samoupravljanje i to je postala bitna odli.ka našeg uredenja. U tesnoj vezi sa ,i;~~moapravlj.:m.J@m
j@ princip
ra~pode·
le prema .radu. To je jedno od. osnovnih sopijal. načela, koje je počelo ·da I ! I l I se pnmcnJUJe llvoaenJem samoupravljanja. Ustav je ozakonio princip raspodele da svaki radni čovek učest voje u raspodeli dohotka. nrema svom radu. Član 7 ustava kaže: ·„Jedino rad i rezultati rada: određuju materijalni i društveni položaj čoveka". Radna organizacija postaje osnovna jedinica društvenog sistema. Nju čine ne sa. :i;no Privredna preduzeća već i ustano-
.u~. DM ~u ~~m~~rn1n~ 11 ,r~~u. ~~m~.
?Upravljanju i vrše raspodelu dohotka prema radu. Poslednjim ustavom• >az 1968, samoupravljanje -je dalje razr41·đeno i u:mv1'Šeno. .Samoupravljanje kRo forma .}e u stalnom izgrađivanju i koriste0i bogato iskustvo bro]riih ra• dnih organizacija dobija nove kvalitete i postaje. sve bliže radnom čove ku. Danas u našoj zemlji raspođela prema radu je jedini osnov nagrađi vanja radnog čoveka. Samoupravljanje u našoj zemlji ima širok odjek u svetu i niz zemalja :se koriste bogatim teoretskim i praktičnim iskustvom u našoj zemlji. U nekim istočno ~vropskim zemljama samoupravljanje Je neopravdano naišlo na otpor•)Ali dalje usaivlršavanje: samoupravljarij!lc(i naš<;>j zemijiudOJ:>ija·1slteB(te6i':bro]·:Iffe.1stahca.; :; nr• cnsrb
n'.
su
SANDAID. ~HBXNtC
601'
obimv Pravci Oqmc;i/ovog !lapa-da"!JfJ
[[[[[]) p:Zantj:SKo Vlzaniyda
<::=
cars~vo,
•
,.
dvs6vs rJ1q~!Jih)Mll~ :'"IC'.l()f"f:?,('i
O 60 b!::E'.E?3
120 _
$0kPl•• i:™
~
.,,,
Mak.edonija u doba cara Samuila
muilo . ga je ub'.f9,'f 'P<1~tao vladar oslobođene Maked'ohfje. Iskoristivši unutrašnje teškoće u Vizantiji i česte ratove sa susedima, Samuilo je oslobodio celu Makedoniju, Tesaliju, Epir, Albaniju, Duklju, Travuniju, Rašku, Srem, Bosnu i Podunavsku Bugarsku. Prestonica mu je bila najpre u Prespi, a potom u Ohridu. Ohridsku arhiepiskopiju je podigao na stepen patrijaršije i sebe proglasio carem. Pokušaj Vizantije da · suzbije snaženje maked. drž. bitkom kod Soluna 996. god. završlo se neuspehom. Međutim, "tt' tatu 1001-04. Vasilije II je pov-Wtio skoro polovinu Samuilove teri-fohje. U bici kod plan. Belasice, bli, zu Strumice (1014), vizant. vojska, pod ' komandom c.ara Vasilija II, nanela je .strahoviti udarac Makedoncima. Da bi zastrašio Makedonske Slovene i ostale pokorene narode Vasilije II je zarobljenike (oko 14 000) oslepio i uputio ih njihovom caru. Pred groznim prizorom Samuilo je umro od srčane kapi. Posle poraza na Belasici u Makedoniji nastaju dinastičke borbe, koje su okončane 1018. padom· Makedonije pod vizant. vlast. SAMURA.Jl, vojnički plemići i vitezovi u Japanu. Pdčev od XII v. od carskih gardista stvorena je vojno-feudalna klasa. Otada su živeli na dvorovima u službi velikih šogu11a i najvišeg plemstva. Velike privilegije dodeljene su im z:cr vreme velikih rato.. va u XV i XVI v. Za vreme buržoasr Hitvll'evolueijeHw ,jaipanu. 1od 1867. do
1868. god. bili su ·mm aR!tivfHr Pošto su posle revolucije ukinuti veliki feudalni posedi, oni su postali vlasnici svojih malih poseda na kojima su otada živeli, ali bez većih privilegija. Svoj uticaj zadržali su jedino u vojsci, pošto su se iz njihovih redova birali, uglavnom, oficiri jap. armije. SAN MARTIN, Hoze de (San Martin, Jose de, 1778-1850), južnoamer. revolucionar. Od 1812. god. radio je na pripremanju ustanka protiv španije. Komandovao pobunjeničkom vojskom i vodio je u pohodu preko Anda u Ci!e. Oslobodio je Cile 1818. god,, a potom je prešao u Peru. Na sastanku sa S. Bolivarom (v.) u Gvajakvilu, saglasio se da ne ulazi u Peru nego da to učini Bolivar. Posle toga se povukao u privatan život. SANDALJ HRANIC (1392-1435), moćni feudalac, sinovac i naslednik vojskovođe Vlatka Vukovića, učesnika u kosovskom boju. Njegov posed je zahvatao prostor od Prijepolja i Pljevalja do Nikšića i r. Cetine. U toku dinastičkih borbi između Ladislava Napuljskog i Zigmunda Luksemburškog stao je na stranu Anžujaca. Posle Zigmundove pobede i obračuna· sa bos. feudalcima, zajedno sa Hrvojem Vukčićem i Pavlom Radenovićem, priznaje vrhovnu vlast novoizabranog ugarsko~hrvatskog kralja Zigmunda, ali se protivi dovođenju ugarskog vazala Tvrtka II na kraljevski presto u Bosni. Zigmun(i.je morao !fa }Jrizna
SANDANSKI
602
novoizabranog bos. kralja Ostoju da bi smirio prilike u Bosni. Posle tur. obračuna sa Mađarima kod Doboja 1415, Sandalj postaje turski vazal i uz njihovu pomoć dočepao se poseda Pavla Radenovića, a posle smrti Hrvoja Vukčića (1416) postao je najuticajnija ličnost u Bosni. SANDANSKI, Jane (1872-1915), jedan od najistaknutijih vođa i ideologa maked. nacionalnog revolucionarnog pokreta. Od 1897. glavni je organizator i rukovodilac VMRO-a u serskom revolucionarnom okrugu, koji je obuhvatao celu Pirinsku i deo Egejske Makedonije. Postao je poznat u Evropi kada su njegovi privrženici oteli američku misionarku Miss Stone, čiji su otkup upotrebili za naoružanje če ta VMRO-a. Energično se bori protiv vrhovista i politike zvanične Bugarske prema Makedoniji. Aktivno je pomogao Mladoturke za vreme njihove revolucije i manifestom je pozvao narod Makedonije da pomogne konsolidaciju demokratskog režima. 1909. je osnovao sa svojim privrženicima Narodnu federativnu partiju. koja se zalagala za organizovanje istočnog dela Otomanske Carevine na federativnoj osnovi sa potpunom ravnopravnošću svih naroda i širokim oblasnim samoupravama. Zalagao se ?'.a rešenje agrarnog pitanja. Posle balkanskog rata, izvršen je na njega atentat, koji je inspirisala bugarska vlada, jer ga je smatrala za jednog od svojih najopasnijih protivnika. Posle Rilskog kongresa VMRO-a levo krilo organizacije nazvana je sandanistima. Sandanisti su bili nepomirljivi borci za samostalnost organizacije i tražili drž. samostalnost Makedonije. SANDZAK (LIVA). tur. administrativna jedinica, koja se razvila iz vojne organizacije. Na čelu S. stajao je sandžakbe.g kao vrhovni vojni i upnwni starešina. U početku su sandžakbezi nosili titulu bega i vojnički znak sa jednim tugom (konjskim rePom), a kasnije titulu paše. Sandžakbezi su postavljani carskim beratom, a na uživanje su dobijali basove od preko 100 000 akči prihoda. U Maloj Aziji su postojali s„ kojima su upravljali prinčevi i neki autonomni S„ kojima su upravljali plemenski begovi. Posebni položaj imali su krajiški S. na čelu sa tzv. krajiškim vojvodama ili krajišnicima, kako ih nazivaju domaći izvori. Na čelo krajiških S. dolazili su najistaknutiji komandanti, obično iz aristokratskih porodica. Takvi su krajiški S. kod nas bili npr. Smederevski i Bosanski. Cesto su dužnosti krajiških sandžakbegova bile polunasledne u XVI veku. SANDZAKBEG, v. Sandžak (Liva).
SARAJEVSKI ATENTAT SANKILOTI, pripadnici nar. garde za vreme francuske buržoaske revolucije koji su od 1793. god. počeli nositi duge pantalone. Na taj način oni su javno manifestovali svoj demokratizam, rugajući se dotadašnjoj feudalnoj modi kratkih pantalona. Docnije, ovim imenom nazivali su se najnapredniji pripadnici revolucije iz pariskih predgrađa. SANSTEF ANSKI l\'IIR, mirovni ugovor, zaključen između Rusije i Turske posle rata (1877-1878) u gradiću San-Stefanu kod Carigrada 3. marta 1878. Glavne odredbe mira su: Crna Gora dobija znatno uvećanje teritorije sa gradovima Plavom i Gusinjem, Nikšićem, Gackom, Spužem i Podgoricom, Žabljakom i Barom i dobija međunarodno priznanje nezavisnosti; Srbija postaje nezavisna i dobija neznatno povećanje teritorije prema Sandžaku i Kosovu; Rumunija dobija nezavisnost. Glavna odredba San-Stefanskog mira je stvaranje velike Bugarske, koja je dobila teritoriju od Dunava do Egejskog m. i od Crnog m. do albanskih planina. Bugarska je pod vrhovnom sultanovom vlašću. Rusija dobija pravo da u roku od 2 god. drži vojsku u Bugarskoj i da izgradi njen drž. aparat. Bosna i Hercegovina dobijaju autonomiju, a reforme se izvode na Kritu, u Epiru i Tesaliji. Rusija dobija novčanu kontribuciju i priznaje joj se pravo na Batum, Kars, Ardagan i Besarabiju. Mir nije sproveden u život, nego je na zahtev velikih sila revidiran Berlinskim kongresom. SARACENI, u ranom srednjem veku, naziv za muslimane u sev. Africi i Spaniji; kasnije, evropski naziv za sve Arape. Gospodarili su Mediteranom i ugrožavali države Sredozemnog m„ kao Francusku, Italiju i dalmatinske obale. Istovremeno su se utvrdili u Siciliji, Sardiniji, Korzici, Kalabriji i juž. Italiji. Tokom X i XI v. potiskuju ih Normani. SARAJ, Moris (Sarrail, Maurice, 18561929), franc. general. U 1. svet. ratu nalazio se na položaju komandanta III francuske armije u bici na Marni (1914), a 1916-1917. god. bio je kom. savezničkih armija na Solunskom frontu (v.). U toj ulozi više se bavio političkim pitanjima: doveo je do abdikacije kralja Konstantina I i ulaska Grčke u rat na strani Antante. SARAJEVSKI ATENTAT, 28. juna 1914, kojom prilikom su ubijeni prestolonas!Gdnik Franjo Ferdinand i njegova žena Sofija. - Nacionalno revolucionarna organizacija „l'vilada Bosna", čiji su članovi najvećim delom bili đaci, studenti i radnici, u želji da ostvare oslobođenje naroda u Bosni i
SARDINSKO KRALJEVSTVO Hercegovini od tuđinske vlasti, prihvatili su individualni teror-atentate na viđenije predstavnike Austro-Ugarske, kao način da tu ideju ostvare. U vreme kada je ova organizacija bila u punoj snazi i kada je nacionalnooslobodilački pokret ojačao, na teritoriji Bosne i Hercegovine austr. vlasti su organizovale vojne manevre. Na čelu ovih manevara bio je F. Ferdinand koga su zaverenici smatrali jednim od najvećih neprijatelja ujedinjenja Jugoslovena. Ulazak F. Ferdinanda u Sarajevo je bio određen za 28. juni 1914 (Vidovdan). Čla novi „Mlade Bosne" iskoristili su ovaj trenutak i 28. juna jedan od članova organizacije, Gavrilo Princip je izvršio atentat. Prvo je na prestolonaslednika bacio bombu tipografski radnik Nedeljko Cabrinović, ali bomba nije eksplodirala. Posle ovog neuspešnog pokušaja došlo je do pometnje u koloni automobila koja je promenila pravac kretanja i tako nenadno se pojavila ispred mesta, gde je stajao G. Princip. Prvim metkom je smrtno ranio F. Ferdinanda a drugi metak koji je bio namenjen generalu Potjoreku je promašio i pogodio Sofiju, suprugu Ferdinanda. I Cabrinović i Princip nakon izvršenog atentata popili su pripremljeni otrov koji nije delovao. Ostali učesnici atentata uhapšeni su sledećih dana. (Trifko Grabež, Vasa Cubrilović, Cvjet.ko Popović), dok je jedini Muhamed Mehmed Bašić uspeo da pobegne u Crnu Goru. Na suđenju koje je posle toga usledilo, na kome je bilo suđeno 25-orici zaverenika, osuđeni su na smrt: Danilo Ilić, učitelj, Miško Jovanović, trgovac, Veliko Cubrilović, učitelj. .Takov Milović i Nedo Kerović, seljaci. U vojnom zatvoru u Sarajevu vešanjem je izvršena smrtna kazna nad Ilićem, Jovanovićem i Cubrilovićem (3. feb. 1915). Miloviću je smrtna kazna zamenjena doživotnom robijom a Keroviću sa 20 godina teške tamnice. Atentatori Princip, Cabrinović i Grabež osuđeni su na 20 godina teške tamnice. Zbog izvanredno teških uslova tamnovanja i načina istrage u tamnici u Terezinu (Ceška) umro je Cabrinović 21. jan. 1916, Grabež 21. okt. 1916. i Princip 28. apr. 1918. Pored ovih u zatvoru su umrli i drugi okrivljeni: Marko Perin, Mitar Kerović, Nedo Kerović, Jakov Milović, Lazar Dukić. Ostali preživeli osuđenici oslobođeni su po raspadu Austro-Ugarske. Svi glavni učesnici zavere bili su jugosl. orijentisani. Oni su to svoje jugoslovenstvo javno izrazili i u toku suđenja. Austrija je događaje u Sarajevu uzela kao povod za objavu rata Srbiji (28. jula 1914), bacivši svu krivicu na zvaničnu srp. vladu,
SAVA PETROVIC
603 smatrajući
je organizatorom i inspiratorom atentata. Ovakav svoj stav vlada Austro-Ugarske nije mogla ničim da dokaže i opravda. SARDINSKO KRALJEVSTVO, do 1713. god. Sardinija se nalazila u posedu Spanije, ali je mirom u Utrehtu (1713) prešla u ruke Austrije. God. 1717. Španija je ponovo zadobila Sardiniju, ali je 1720. bila prisiljena da je vrati. Tada je ona predata savojskom vojvodi u zamenu za ostrvo Siciliju, koje je dobio mirom u Utrehtu. Tom prilikom je savoj. vojvoda uzeo titulu sardinskog kralja. Sadinsko Kraljevstvo sačinjavali su Savoja, Pijemont, Nica, Sardinija i posle 1815. god. Ligurija sa Đenovom. Prestonica se nalazila u Torinu. Za vreme kralja Viktora Emanuela II (1849-1878) Sardinska Kraljevina je igrala vodeću ulogu u ital. ujedinjenju. Posle pripajanja Lombardije (1859), Farme, Modene, severnih delova papske države (1860) i Kraljevine Dveju Sicilija (1861) postala je Kraljevina Italija. SASANIDI, v. Persija. SASI, staro germ. pleme, prvi rudari u srednjovekovnoj Raškoj i Bosni. Naseljavali su oblasti između r. Labe i Vezera. Jedan deo S. je sa Anglima i Jitima naselio Britaniju (V i VI v.), dok su ostala plemena stvorila jak plemenski savez i pružila otpor Karlu Velikom, franačkom caru, Prilikom njegovog osvajanja istočnih germanskih plemena. Potčinjavanjem franačkoj vlasti među S. otpočinje proces raspadanja rodovske zajednice i formiranja feudalnog društva. Od XI do XIII v. S. su stvorili svoju kne7.evinu u oblasti Labe, Rajne, Harca i Severnog m., a neka plemena su kolonizovala Transilvaniju (Rumunija) gde su se bavili rudarstvom. Be:".eći nred tatarskom n,ciiezdom (XIII v). došli su u Rašku i Bosnu, gde su ih primili naši vladari, obdarili ih povlasticama, te su S. otpočeli sa kopanjem ruda i preradom metala u našim zemljama. Zahvaljujući njihovom radu nastaće u ncišim zemljama privredni polet i snaženje srednjovekovne Raške i Bosne. SATRAP, staropersijski punopravni carski namesnik u osvojenoj provinciji. Provincija, odn. pokrajina kojom je upravliao S. naziva se satrapi:ja. SAVA PETROVIC, mitropolit crnogorski (1735-1782), sinovac i naslednik mitronolita Danila Petrovića, čija će porodica davati crnogorske vladike i kasnije se pretvoriti u crnogorsku dinastiju. Za razliku od energičnog i sposobnog Danila, Sava je bio slabić i neborben. Bio je u prijateljstvu sa Mletačkom Republikom i nastojao da izbegne sukobe sa Turcima. Zbog takve svoje mlake politike nije uživao
šAVETOVANJEl U STOLICAMA
nikakav ugled među crnogorskim plemenima. U toku svog d'ugog vladikovanja bio je stalno u pozadini važnijih zbivanja. U periodu od 1750. do 1766. Savu istiskuje energični njegov rođak Vasilije, koji postaje vladika i pomoćnik Savin: Posle smrti vladike Vasilija u periodu od 1767. do 1773. Crnom Gorom upravlja šćepan Mali, koji Savu potiskuje iz polit. života, ostavljajući mu samo crkvenu vlast. Pokušaj Savin da razoblii'.:i šćepana Malog kao samozvanca nije uspeo. Šćepan je jedno vreme držao Savu čak i u zatvoru, koristeći se njegovom imovinom. SAVETOVANJE U STOLICAMA, odtžano je 26. sept. 1941. - U vezi sa uspešnim razvitkom ustanka u Srbiji, kao i ostalim delovima Jugoslavije, Glavni štab NOV i POJ uvideo je potrebu da se održi savetovanje sa predstavnicima pokrajinskih rukovodstava ustanka. Dalji razmah NOR-a i njegovo uspešno vođenje zahtevali su značajne izmene u organizaciji partizanskih odreda. Na savetovanju je bilo zliključeno: da se pristupi izgradnji čvršće Vojne organizacije putem stvaranja četa i ba:taljona, zatim organizacije štabova, regulisanje snabdevanja vojske, zbrinjavanje ranjenika, itd. Posebno je trebalo posvetiti pažnju stvaranju slobodne teritorije i izgradnji novih organa vlasti narodnooslobodilačkih odbora. Trebalo je takođe učiniti sve da se sačuva i proširi već ostvareno jedinstvo naroda u borbi protivu okupatora a posebno regulišu odnosi sa četničkim pokretom. Doneta je i odluka da se vojna rukovodstva po pokrajinama organizuju kao glavni štabovi a dotadašnji GŠ NOPOJ dobio je ime Vrhovni štab. · Savetovanju su bili prisutni predstavnici iz skoro svih pokrajina, izuzev Makedonije. Savetovanjem je rukovodio drug Tito i ono je imalo ogroman značaj za dalji uspešni razvitak oslobodilačkog rata i revolucije. Svi borci su dobili jedinstveno ime partizani a vojni odredi partizanski odred i. SAVEZ KOMUNISTA, međunarodna radnička organizacija obrazovana u Londonu 1847. god. reorganizovanjem Saveza pravednih (v.), sa ciljem: „obBran:je buržoazije, uspostavljanje proleterske vlasti, ukidanje starog grad. društva zasnovanog na klasnim suprotnostima i osnivanje novog društva bez klasa i privatne svojine". Osnivači i rukovodioci Saveza bili su Marks i Engels, kojiµrn je na 2, kongresu, u nov. i dec. 1847. god.,. poverena izrada programa Saveza. Ovaj program se pojavio u febr. 1848. god. kao Manifest Komunističke partije (v.).
novi Saveza aktivno. su
čla učestvovali u
fflfTSAV.EZ' KOMUNISTJčJKE
604
revolucijama 1848-1849. god.. Posle sloma revol. pokreta, Marks i Engels su u martu 1850. god. objavili Adresu Centralne uprave Saveza komu:ttist'(L sa ciljem da ožive aktivnost pokretaIJ i da podstaknu osnivanje radn. partija u pojedinim zemljama. Savez je raspušten posle tzv. Kelnskog procesa komunistima 1852. god., kojim je veliki broj socijalističkih vođa stavljen van zakona. Savez komunista imao je oko 400 članova. Imao je veliku ulogu u borbi protiv ideja utopijskog socijalizma, sitnoburžoaskih uticaja i sektaštva u radn. pokretu. ,;s m.ib SAVEZ KOMUNISTA J"UGQSl,.J\!VLm, v. KPJ. . .ll:; i :i' · SA VEZ
KOMUNISTlčJK.E 90MLAĐINE
JUGOSLAVIJE (SKOJ), polit. organizacija revolucionarne komunističke omladine, osnovana u Zagrebu 10. sept. 1919: ·~. Posle ujedinjenja radničkog pokreta, te stvaranja KPJ, ukazala se potreba da se i napredni ·komunistički omladinski pokret ujedini. Na osnivačkoj konferenciji u Zagrebu izabrano je privremeno rukovodstvo na čelu sa Radomirom Stojilovićem, i pokrenut list „Crvena .zastava". Pod rukovodstvom KPJ, SKOJ je učestvovao Ji~(Jti zu akcija u ·:Kraljevini SHS, sve. :1do Obznane i Zakoha o zaštiti države. ·Zabranom KPJ i prelaskom u ilegalnost, zabranjen je i rad SKOJ-a. SKOJ sada prelazi na ilegalne forme rada. f·U ·tom periodu •kao i u redovima KPJ, - 'i.ft u' redovima SKOJ -a bilo je dosta skretanja,. nedovoljnog poznavanja situacije i raspoloženja omladine. Decembra 1921. formiran je Akcioni odbor kao rukovodstvo SKOJ-a nB čelu sa Dragoljubom Milovanovićem, a početkom 1922. formirana ·su: i 3 oblasna rukovodstva za Srbiju, Hrvatsku i Sroveniju. Na 1. zemaljskoj konferenciji SKOJ-a (20~22. avg. 1922) za sekretara je ponovo izabran D. Milovanović. Odlučeno je da se priđe stvaranju jednog Iegalnog saveza radničke omladi.ne ,Jugoslavije, i da se pokrene list „Mladi radnik". U horbi protivu profašistič kih omladinskih organizacija SKOđ '.u zajednici sa KPJ; počev od ·192s, stvara odbramben~ radničke grupe. Istovremeno se pokreće veći broj listova - („Mlada garda" _.:..Beograd, „Iskra'.'-'*""~IJ. greb, „Prolct~rska mladina" --Ljubtj'ana, itd.). Na II kongresu 24-26. juna 1923, SKOJ usvaja pozitivan stav da se na svakom mestu bori protivu frakcija, a 12. jula 1924. god. biva zabranjen i izgraduje se ilegalni aparat. U tol'u sledeće godine reorganizira se na principu ćelija u preduzećima, zatim frakciju komurJ.stičke omladine u ~e grtskirn sckcijam;; sindikata i dr;.; orrladinskim organizBcijama. Na ru; li:p.ngresu (juni 1926) potvr!lene. au,1odl'\ll$e
-------------------
--~---------------
S-A:VEZ PRAVEDNIH.,, na februarskom plenumu iz 192.5. i istaknuta potreba proširenja organizacija na selu. Za sekretara CK izabran ,je Zlatko šnajder. Broj članova SKOJ, -a. je varirao, opadao i rastao i sve ,do 6-januarske diktature, kada doživljuje nove udarce, SKOJ je uspeo da okupi brojnu omladinu u zemlji. U tolm diktature veliki broj pripadnika SKOJ-a bio je ubijen ili osuđen na :robiju. Među prvim žrtvama palo je ,7.,sekretara SKOJ-a: Janko Mišić, Zlatka. šnajder, Pero Popović Aga, Josip Kolombo, Josip .Debeljak; Pajo Marganović i Mijo Oreški. Decembra 1933. CK KPJ donosi rezoluciju u kojoj is,tiče potrebu obnavljanja svih skojevskih instanci. ·Veliki . broj članova SKO.J-a pao je i ,kao žrtva nepromišljene direktive o oružanom ustanku u zemlji. U toku 1935. u Zagrebu je održana 4. zemaljska konferencija SKOS-a; na kojoj je izabran Centralni komitet na ·čelu sa , Borisom Kidričem. Konferencija .je istakla kao najvažniji zadatak omasovljenje organizacije. Od 1934. do 1936. članovi SKOJ~a učestvuju u nizu radničkih štrajkova a istovremeno aktivno rade na prijavljivanju dobrovoljaca za, odlazak u Španiju. .Proces sređivanja prilika u SKOJ-u bio je privremeno poremećen 1936. odlukom Gorkića .o raspuštanju SKOJ-a. Dolaskom novog- partijskog rukovodsfva na čelu sa J. Titom (1937), pri CK KPJ formirana je omladinska komisija na če lu sa Lolom Ribarom. U toku 1938. ova komisija prerasla je u CK S~OJ-a i sprovedena je potpuna reorganizacija. Na 5. zemaljskoj konferenciji SKOJ-a (avg. 1939) za sekretara je ponovo izabran L. Ribar i konstatovano je da je reorganizacija najvećim delom izvrše-
: nn1 Izbijanjem ·. z. BvetBltof rnta BKOJ
SA:VEZ
SINllQs.~TA
ke omladine Jugoslavije (USAOJ). SKOJ je nastavio svoj rad u okviru ove nove organizacije. U partizanskim jedinicama već u toku avg. formiraju se posebne skojevske organizacije koje se kasnije šire i na veće vojne jedinice. U toku NOR-a rač1,ma se da je poginulo preko 100 000 članova .SKOJ-a a mnogo veći broj članova USAOJ -µ, Na II kongresu USAOJ-a (2-4., maja 1944. u Drvaru) USAQJ je brojap preko 500 000 članova .. Po oslobođenju zemlje na II kongresu (11-16. maja 1946. u Zagrebu) USAOJ je promenio ime u Narodna omladina Jugoslavije. Na IV kongresu SKOJ-a (12~14. okt. 1948. u Beogradu), na predlog V kongresa KPJ, doneta je odlu.11:.a o ujedinjenju SKOJ-a i Narodne omladine u jedinstvenu organizaciju na marksističkim pozicijama Narodnu omladinu Jugoslavije. Ovo ujedinjenje je ostvareno na zajedničkom kongresu o(jržanom u Beogradu 15. dec. '1948. U toku svpg postojanja i aktivnosti SKOJ je odigrao izvanredno značajnu ulogu a .njegovi članovi su dali nebrojene žrtve, posebno u toku NOB.-a. Iz red.ova l:)KOJ-a izrasli su najviši drž. i par.tljski rukovodioci. SAVEZ PRAVEDNIH, tajna revolucionarna organizacija nemačkih emigranata .obrazovana .1836. god. u parizu izdvajanjem leve grupe iz Saveza prognanih, udruženja nem. levičara izbeglih iz svoje zemlje. savez je dobio svoj statut 1837. god. i osnovao svoje sekcije u više zemalja. Zasnovan je na idejama utopijskog socijalizma, a, naročito na utopijsko-komunističkim shvatanjima Vajtlinga (V.). Posle neuspelog prevrata: 1839. god„ članovi Saveza prelaze u švajcarsku ili Lon-, po~taje gove aktivnosti. God. 1847, Savezu su pristupili l\!Iarks i Engels i reorganizovali ga u Savez komunista (v.). SAVEZ SINDIKATA JUGOSLAVIJE (SSJ), dobrovoljna društveno-politička organizacija radničke klase (od 1945); Po oslobođenju Beograda na Zemaljskoj konferenciji, održanoj od 23 do 25. jan. 1945. obnovljena je sindi_; kalna organizacija i stvoreni su Jedin-' stveni sindikati radnika i nameštenika Jugoslavije (JSRNJ). Na svom I kon..; gresu 1948. promenili su ime u SaveZ sindikata Jugoslavije, koje i .danas no-, si. Organizovani su na principima do~ brovoljnosti, organizacione i finansij..; ske samostalnosti i imali su značajnu ulogu u obnovi zemlje, rekonstrukciji industrije i planskoj socijal. izgradnji; Stotine hiljada članova sindikata u brojnim, masovnim, dobrovoljnim akcijama dali su veliki doprinos u obnovi porušene zemlje. U akciji opismenjava-,
don, ltoji UBlmro
centar nje•.
dobija nove zadatke i vodi niz uspešnih akcija. Tako je 14. dec. 1939. u masovnim demonstracijama u Beogradu bilo ubijeno i ranjeno 10 omladinaca. U novoj akciji omladine u Košut~ · njaku, kraj Beograda, žandarmerija je ponovo intervenisala. Pred napad na Jugoslaviju održana je 6. kon'ferencija '. SKOJ-a (8. sept. 1940). U to vreme . organizacija je imala skoro 18 000 č1a . nova. U dane okupacije zemlje SKOJ . je već imao preko 30 000 članova i njegovi članovi su na poziv Partije među prvima. otišli u prve partizanske odrede. U okupiranim gradovima ' u· toku 1941-45. članovi sKOJ-,a . su .izvršili mnoge značajne i uspešne · akcije. U ; pojedinim partizanskim ·odredima SkO·. ro 800/o botačkog kadra sačinjavala je , omladina. Na I kongresu antifašističk~ i omladine ,Jugoslavije (Bihać 27-29. dec. 1942), ujedinjene su sve pokrajinske organizacije u jedinstvenu organizaciju - Ujedinjeni ,savf!z, i:mtifašii;;tič0 .. ,;, ,p~ ..Q.drrwh. po~~:oslObo
SA VEZ SOVJETSKIH
606
su takođe odigrali značajnu i vidnu ulogu. Uvođenje radničkog samoupravljanja imalo je prelomno značenje za dalji razvoj i delatnost sindikalnih organizacija, koje su se od toga momenta sve više angažovale u izgradnji i razvijanju radničkog samoupravljanja. - Posebne etape u razvoju sindikata čini III kongres (1955), IV kongres (1959) i V kongres (1964). Sindikati su istovremeno bili i glavni nosioci pripreme i organizovanja I kongresa radničkih saveta Jugoslavije (1957). Na čelu sindikata nalazi se Centralno veće SSJ. Uz njega postoje i samostalnih 6 sindikata: Sindikat radnika industrije i rudarstva, Sindikat građevinskih radnika, Sindikat radnika poljoprivrede, prehrambene i duvanske industrije, Sindikat radnika uslužnih delatnosti, Sindikat radnika saobraćaja i veza i Sindikat radnika društvenih delatnosti (prosvetni, kulturno-umetnički, zdravstveni radnici i bivši državni službenici). U sv.'lkoj republici postoji i centralni odbor sindikata te republike. (republičko veće), zatim sresko sindikalno veće, opštinsko, fabrički odbor i sindikalna podružnica kao najmanja forma organizovanja. SA VEZ SOVJETSKIH SOCIJALISTICKIH REPUBLIKA (SSSR), stvoren je aktom od 30. dec. 1922, pre toga država se zvala SFSR. - Posle pobede nad kontrarevolucijom donesen je novi ustav (31. jan. 1924), koji je utvrdio polit. uređenje SSSR-a. Pored ruske federacije, postojalo je i 6
SAVEZ SOVJETSKIH
republika kao i mnoge nacionalne oblasti. U toku 1924-25 SSSR je bio priznat od većine zapadnoevropskih zemalja. U periodu od 1917. do 1921. god. kada se vodila najteža borba protiv kontrarevolucije, u privrednim odnosima mlade socijal. drž. dcminantan je tzv. ratni komunizam (v.). Usled porušenosti zemlje i rata koji se vodio, proizvodnja je bila opala a nmoga sredstva za rad su bila uništena. U celoj zemlji vladala je glad. Da bi se zadovoljile potrebe fronta i gradova čitava privreda stavljena je pod kontrolu države. Država je raspolagala sirovinama i gotovim proizvodima. Seljaci su morali sve viškove da predaju državi. Viada je zabranila privatnu trgovinu. Sve ove mere samo su delimično popravne situaciju ishrane, ali su uticale na umrtvljenje privrede. Već 1921. V. I. Lenjin je izradio osnove Nove ekonomske politike (NEP) na koju se prešlo 1921. Dozvoljena je slobodna trgovina i delimično raspolaganje viškova samih seljaka, oživela je trgovina i novčani promet. Uporedo sa ovim merama počela je i planska privreda i početak industrijalizacije i elektrifikacije zemlje. Period NEP-a trajao je do 1928. U jeku NEP-a 21. jan. 1924. umro je V. Lenjin. Na čelo Sovjetskog Saveza došao je Josip Visarionović Staljin. 1929. god. počelo je ostvarenje 1. petogodišnjeg plana koji je završen 1933. Plan je predviđao sistematsku industrijalizaciju i elektrifikaciju zemlje. Tada je bilo podignuto preko 1 500 ind.
K
~ JeriGD'".ffl .SSSN~·1ip(Mle I sve~l«Jg i-.iJI [JII]]] T,,,-/t-oljfe .!SSll~posle li svtll;s~ '168
0
@
KM"llO~h.i?.W 6'$.R. /1910. Es/;on,t/rll .'1$/f 1§40·
L11t;o11sla1SSR /940. 4 Lić1441nska ss"" 1!1110.
~
Beicrusk111 S'Slf 111111. l/krtyiQs!ra SS!r l!l/T. JN/al#YS.+i1 S'SH /!1«.
· Hazvoj Saveza Sovjetskih socijalističkih Republika
@ TadžtCk~ SSR /.92!. @ KirgisX11SS!i> /921. @l lilh'! TVva u'ot926. soo /0#11
/$0(Jkl1T.
SAVEZ ZEMLJORADNIKA preduzeća
i elektr. centrala. U toku perioda 1933. do 1941. sprovedena su još 2 petogodišnja plana. Obim ind. proizvodnje SSSR povećao se za oko 9 puta u odnosu na 1913. god. Ogromnim zalaganjem radnih ljudi čitave zemlje, prva zemlja socijalizma iz korena je promenila svoj lik. Unapređenju poljopr. i menjanju društvenih odnosa na selu, veća pažnja posvećivala se tek od 1929. god. Posle revolucije bilo je rešeno agrarno pitanje, zemlja je oduzeta od veleposednika ali se malo ulagalo u razvitak poljoprivrede. U toku 1929-1930. pristupilo se bržem socijal. preobražaju sela. Tako je došlo do bržeg stvaranja velikih zadružnih imanja kolhoza (v.) i državnih poljopr. dobara sovhoza (v.). Do 1941. god. najveći deo seljaka bio je u kolhozima a zemlja je postala zadružna i drž. svojina. Na planu kult. uzdizanja sovjetska vlast je načinila džinovske korake. Za kratko vreme nepismenost je bila likvidirana. Otvoreno je na stotine i hiljade škola i desetine novih univerziteta. U organizaciji vlasti i državnoj upravi presudnu ulogu i značaj imao je Staljin. Državni aparat kao i partijski, sve se više birokratizovao i zavisio od Staljina. - U spoljnoj politici SSSR je vodio aktivnu politiku borbe protivu rastuće fašističke opasnosti i planova zapadnoevropskih zemalja da izazovu fašističke zemlje da bi napale na SSSR. U takvoj spoljnoj politici, zahvaljujući pre svega Staljinu, SSSR nije uvek bio dosledan. Posle neuspešnih pregovora sa Engleskom i Francuskom došlo je do iznenadnog sporazuma SSSR i Nemačke (avg. 1939). 1934. god. SSSR je postao i član Društva naroda, sledeće godine potpisao je sporazum o uzajamnoj pomoći sa Francuskom i Cehoslovačkom. Pakt o nenapadanju sa Nemačkom nije ovu sprečio da napadne SSSR. Posle porobljavanja mnogih evrop. zemalja, Nemačka je iznenada 22. juna 1941. napala na SSSR. Nemački napad je iznenadio Staljina i njegovu okolinu i u toku 1941. nem. trupe su prodrle duboko na teritoriju SSSR. Pred nem. opasnošću čitav sovjetski narod se ujedinio i tako je započeo odbramben otadžbinski rat. Posle nem. neuspeha pred Moskvom i Lenjingradom i odlučnih bitki kod Kurska i Staljingrada, inicijativa je prešla u ruke Crvene armije. Od 1943. god. počinje opšta ofanziva Crvene armije na svim frontovima. Sve do 1944. (juna) Crvena armija vodi skoro usamljena borbu protivu udruženih fašističko-nacističkih zemalja, jer zap. saveznici oklevaju sa otvaranjem drugog fronta. Najveći deo nem. trupa nalazi se na teritoriji SSSR, čije pojedine oblasti bivaju potpuno uništene a
607
SAVEZ ZEMLJORADNII{A
st. skoro istrebljeno. U pomoć Crvenoj armiji dolaze brojne partizanske jedinice, koje ratuju u pozadini neprijatelja. Posle savezničkog iskrcavanja u Normandiju (6. juni 1944), počinju sinhrone operacije na zap. i ist. frontu, a time i završne borbe za konačni slom nacističke Nemačke. U toku 1944. god. - 1945, uveliko se vode borbe na nem. teritoriji i teritoriji njenih satelita. Crvena armija prodire u Prusku i približava se Berlinu. Njena levo krilo prodire u Mađarsku, Rumuniju i Bugarsku, zauzima Budimpeštu i Beč a u toku aprila-maja 1945. započinju operacije za zauzimanje Berlina. Na r. Elbi dolazi do susreta Crvene armije sa savezničkim armijama i po zauzimanju Berlina 9. maja fašistička Nemačka kapitulira. Gubici SSSR u ratu su bili ogromni. Poginulo je i stradala preko 6 000 000 vojnika, dok je broj civilnog st„ stradalog u ratu usled terora okupatora, bio znatno veći. Najplodnije oblasti SSSR bile su potpuno uništene. Neprijatelj je popalio na desetine hiljada zgrada za stanovanje i uništio hiljade ind. preduzeća. Posle završetka rata nastao je period obnove zemlje koji je za kratko vreme bio završen. Posle 2 svetskog rata nastaje brži privredni razvitak SSSR u svim privrednim granama. U proizvodnji pojedinih dobara privreda SSSR je daleko premašila neke kapitalističke zemlje i približila se i SAD. Pojedine naučne discipline su se naglo razvile (atomska energija, astronautika), i SSSR tu ima vodeće mesto u svetu. Sve do smrti Staljina (5. marta 1953) osećao se preveliki njegov uticaj, kako u SSSR tako i u međunarodnom radničkom pokretu. Posle njegove smrti došlo je do delimične izmene u vezi sa XX i XXI kongresom KP SS. I pored oštre kritike ranije Staljinove politike partijsko i drž. rukovodstvo koje je došlo posle njega nije ni u svojoj unutrašnjoj ni u spoljnoj politici bitno izmenilo kurs. Držeći se krutih šablona ono se suprotstavlja neospornim promenama do kojih je došlo u međunarodnom radničkom pokretu, kao i odnosu među socijalističkim zemljama. To je dovelo do cepanja jedinstva međunarodnog radničkog pokreta. SA VEZ ZEMLJORADNil{A, poznatiji pod imenom Zemljoradnička stranka je jedna od značajnijih jugosl. polit. partija. - Savez zemljoradnika je nastao odmah posle 1. svetskog rata 1919/1920. Razvio se iz srp. zadružnog pokreta i osnovali su ga uglavnom funkcioneri tog pokreta. Glavni organ stranke bio je list „Selo". Prema programu S. Z. trebalo je da bude stranka seljaštva kao posebne društvene klase, čiji je cilj stvaranje „zadružne
SA.TINJI države" sa „staleškim parlamentom" i posebnom brigom o seljaštvu; S obzirom da je program SZ. prihvatio nacionalni unitarizam i centralizam u izgradnji države, on nije mogao da obuhvati hrvatske, pa i slovenačke mase. Stranka je pretežno imala pristalica u Srbiji, Bosni i Crnoj Gori, znači bila je uglavnom srpska; iako je vodstvo imalo ambicije da bude jugoslovenska stranka. Savez zemljoradnika je kritikovao građanske „varoške'! stranke. Međutim, vodstvo S. Z. je bilo uglaYnom u rukama građanskih političara i posebno intelektualaca, pa ·je stranka počela da gubi uticaj u redovima siromašnog .seljaštva. Vodstvo S. Z. je uče stvovalo u raznim polit. kombinacijama u borbi za vlast. Međutim, u tome nije imala mnogo uspeha, pa je S. Z. uglavnom bio u opoziciji. Socijalna raznorodnost članstva dovela je do stvaranja struja, grupa i rascep i borbe u vođst:vu stranke. Osnivač stranke M. Avramović je brzo potisnut i na čelo S. Z. je došao J, Jovanović Pižon, a posle njega M. Gavrilović. Već 11}2.7. formira se !evica u S. Z., koja oo•·se 1940. pretvoriti u posebnu Narodnu•:S'eljačku stranku na čelu sa D. Jovanovićem. · Posle usvajanja diktature veći deo je u opoziciji, a manji deo stranke oko V. Đorđevića ·koji je sarađivao sa diktatorskim režimima. Uoči rata S, Z. polako napušta unitarizam i centralizam i povezuje se sa ostalim građan skim strankama u. opozicioni Blok narodnog sporazuma (19.37), ali odbija sriradnju sa KPJ u Narodnom frontu. Posle sporazuma Cvetković-Maček S. Z. ima predstavnika u vladi, ali je on napušta kada ova hoće da pristupi Trojnom paktu. Za vreme 2. svetskog rata dolazi do daljeg rascepa i rasula u stranci. Uoči završetka rata u oslobođenom Beogradu dolazi do obnove rada stranke i to onog, većeg dela koji .je ušao u JNOF. Pojedini vođi su u opoziciji bilo u zemlji ili emigraciji, a deo se pasivizirao. U 1946. došlo je do ujedinjenja S. Z. i NSS u Ujedinjenu zemljoradničku stranku u okviru NFJ, čiji je rad prestao 1948. SAVINJI, Fridrih.:.Karl fon (Savigny, Friederich-Karl, von, 1779-1861), nem. pravnik, pravni istoričar, član državnog saveta Pruske; ministar pravde, autor čuvenog dela Istor'ija rim,skog pra.va u srednjem veku, kojim je suprotstavio istor. pravo prirodnom pravu; osnovao modernu.istorijsko-pravnu školu i snažno uticao na pojavu romantizma i razvitkao.>~nauke o naJ?odu" (V()lkerkunde)~ ''·l :;iot n~rtob:i!au'1 SAVOJSKA DINASTIJi\.;11J?radi 'iuhwđih. pominju se u XI v. U foku vekova, osvajanjima, kupovinom ili ženidbenim ugovorima oni su pod svoju, 'V'last:,St;$-
600
A~IWGM!f!SAVONAKUM
vili najveći deo Pijemonta (Italija)'\ i neke oblas·ti i gradove u današnjoj švajcarskoj (Ženeva) i Francuskoj (Nica). Amadeo VIII uzeo je 1416. god. titulu sav. vojvode. God. 1536. sav. vojvode izgubili su svoje švajc. posede, a iste godine je franc. kralj Fransoa I zauzeo i ostali deo vojvodstva. Mirom u Kato-Kambreziju 1559. god. vojvodstvo je vraćeno u posed vojvodi Emanuelu Filibertu. U XIX v. (1831) sporedna linija Savoja~Karinjano postala je. vladajuća dinastija. Za VJ?eme vladavine kralja Karla Alberta ona je okrel).ula svoju pažnju prema Italiji; ujedinjenje Italije ostvareno je za vladavine kralja Viktora Emanuela JL(-.v.). Dinastija je bila na vlasti do,!:Sv.a:gavanja Umberta II (v.). SAVOJSKI, Eugen (1663-1736), princ i istaknuti austrijski vojskovođa koji se proslavio u ratovima Austrije protiv Turske (1683~1699) i (1716-1718). Učestvovao je u bici za oslobođen~e Beča od tur. opsade 1683. Osobito :se istakao .u borbama za osvajanje Budima 1686. i Beograda 1688; god., zatim , :ratuje protiv Francuza u Italiji i za zasluge dobija čin maršala. Krajem velikog bečkog rata postaje vrh. zapovednik austr. vojske protiv Turaka. Kod Sente je izvojevao slavnu pobedu 1697. nad turskom vojskom koju je pree:ivodio sam sultan. Njegovim uspesima može se u dobroj rneri zahvaliti za povoljan po Austriju Karlovački mir. Učestvo vao je u ratu za špan. nasleđe (1701.._ 1714). U austro-turskom ratu 17161718. izvojevao je slavnu pobedu nad Turcima kod Petrovaradina (5. avg. 1717). Posle ove pobede austr. vojska je osvojila sev. Srbiju i Turska je bila prinuđena da prihvati veoma nepovoljni Požarevački mir. Savojski je bio ne samo odličan vojskovođa, nego i mudar državnik. SAVONAROLA, Đirolamo (Savonarola, Girolamo-Hieronymus, 1452-99), ital. dominikanski monah, borac protiv izopačenosti kat. sveštenstva i rim. papa, - Njegova kritika upućena protiv razvrata u najvišim crkvenim ustanovama pobunila je široke narodne mase. Kako su u Firenci bili zbačeni despoti Mećliči, uz pomoć franc. vojske, propagira stvaranje verske demokratske države. Ukazujući na blisku propast.sveta, stvorio je kolektivnu psihozu protiv pape i raskalašnog života crkve i plemstva, što je izazvalo, pored ostalog, uništavanje slika i skulptura svetovnog karaktera. U ovoj akciji pružili su mu podršku Mikelanđelo, Botičeli i naš humanist Juraj Dragišić. ·Papine pristalice zarobile su Savonarolu i Spalile ga kao jeretika. Značaj na njegova dela su: Propovedi, Ispiti•;va»n:jti'c18Q!VestiJtdit>QrJJ Ll.Vl
•in:~i
SAZONOV
609
SAZONOV, Sergej Dimitrijevič (18611927), ruski državnik i min. spoljnih poslova (1910-1916). Nastojao je da se izbegne sukob na Balkanu između Turske i balkanskih država; bio je upoznat sa srpsko-bugarskim sporazumom iz 1912. god.; savetovao je srpsku vladu da ne insistira na dobijanju izlaza na Jadransko more; u srpsko-bugarskom sporu 1912. god. zahtevao od Srbije da prihvati arbitražu ruskog cara; u predvečerje 1. svet. rata (29. jula 1914) isticao potrebu ruske mobilizacije. SEBAR, zavisni seljak u srednjovekovnoj srp. i hrv. državi. Sebar je morao gospodaru (vladaru, vlastelinu ili crkvi) da daje sve vrste rente. Prema vrsti odnosa i posla kojim su se bavili S. se dele na: merophe, vlahe, zanatlije, sokalnike (posluga) i otroke (robove). U Dušanovom Zakoniku tačno je određen pravni položaj sebara. U starim dokumentima reč S. je označavala prostog, neukog čoveka. SEČENJI, Ištvan (Szechenyi, Istvan, 1791 -1860), mađ. državnik, jedan od vođa mađ. oslobodilačke borbe 1848. god. Po svojim shvatanjima bio je protivnik Lajoša Košuta (v.) smatrajući njegova shvatanja preterano revolucionarnim. Pisao je mnogo iz oblasti ekonomije i finansija. Zahtevao ukidanje plemićkih privilegija. Posle propasti revolucije umro je duševno bolestan. SEDAM SEKRETARA SKOJ-a, v. Savez komunističke vije.
omladine
Jugosla-
SEDAM SVETSKIB CUDA, u st. veku ovim imenom nazivali su sedam građevinskih i umetničkih dela koja su se pročula širom tadašnjeg sveta kao izvanredno vredna dela zbog svoje veličine i umetničke vrednosti. Obično se nabrajaju ovim redom: Keopsova piramida, Semiramidini viseći i stepenasto poredani vrtovi u Vavilonu, hram boginje Artemide u Efesu, statua boga Zevsa u Olimpiji na Peloponezu koju je napravio najveći helenski vajar Fidija, mauzolej kralja Mauzola u Halikarnasu, kolos na o. Rodosu i svetionik na ulazu u luku Faros. SEDAN, pogranični grad i tvrđava na reci Mezi u severoist. Francuskoj, u blizini belg. granice. Pripojen Francuskoj 1642. god„ bio je protestantsko uporište. U toku francusko-pruskog rata (v.) tu se odigrala odlučujuća bitka. U gradu se nalazila glavnina franc. vojske koja se, posle poraza, predala 2. sept. 1870. god. pruskim armijama zajedno s Napoleonom III. Francuska je tada izgubila 120 000 lj_udi. U 2. svet. ratu nemačke snage su upravo na ovom mestu otpočele bitku za Francusku, maja 1940. god.
SEDMOGODISNJI RAT SEDMA OFANZIVA, v. Desant na Drvar.
SEDMI KONGRES SKJ, v.
Komunistička
partija Jugoslavije.
SEDMOGODISN.JI RAT 1756-1763. GOD., prvi svetski rat u istoriji. Vođen je u Evropi, Sev. Americi i Indiji. Učestvovale su Francuska, Austrija, Rusija, Saksonija, švedska i španija (posle 1762), s jedne, i Engleska, Pruska i Hanover, s druge strane. Uzroci sukoba bili su: francusko-engleski antagonizam u Americi i Indiji i borba za prevlast u Nemačkoj između Austrije (Marija Terezija) i Pruske (Fridrih II). Rat u Evropi započeo je pruskom invazijom Saksonije (1756) i Ceške (1757). Poražen u bici kod Kalina, Fridrih II je morao da evakuiše Cešku, ali je u narednim bitkama, kod Rozbaha i Lojtena (1757), porazio Austrijance, a, u jesen 1758. god. i Ruse. Pruska je ovim bila sasvim iscrpena i zavisila je od finansijske pomoći Engleske. Posle pruskih poraza kod Kunersdorfa i Maksena (1759) njen položaj je postao gotovo beznadežan, a 1760. god. ruske trupe su privremeno zauzele Berlin. Poslednjim snagama Fridrih II je uspeo da ih prisili na povlačenje, i ubrzo posle toga da nanese poraz Austrijancima kod Torgaua. Oduševljenje kod njegovih protivnika postepeno je opadalo, tim pre što se Austrija sve više plašila ruskog prodiranja u Evropu, Konačno, 1762. god„ Fridrih je osigurao svoju pobedu jer je, posle smrti ruske carice Jelisavete, njen naslednik Petar III, obožavalac Fridriha i njegove vojničke države, prekinuo neprijateljstva i naredio da se sklopi posebni mir (1762). Tako je Fridrih mogao da se okrene protiv usamljene Austrije. Ugovorom u Hubertsburgu (1763) Pruska je zadržala Šlesku. Dolaskom na vlast Viljema Pita (1757) (v.) Engleska je počela odlučnije da vodi rat, i njene trupe su, u Evropi, izvojevale pobede kod Krefelda, Mindena i u Kviberonskom zalivu. Na morima i u kolonijama rat se vodio za prevlast između Engleske i Francuske. Posle prvih poraza, engl. vlada je poslala znatna pojačanja, i 1758. god. njene trupe su porazile Francuze i zauzele važnu tvrđavu Diken (današnji Pitsburg); iste god. pala je i važna tvrđava Luisburg, koja obezbeđuje pristup u Zaliv sv. Lorenca: zatim je pao i Kvebek, centar franc. otpora u Americi. God. 1760. engl. trupe su zauzele čitavu Kanadu. Treća pozornica rata bila je Indija, gde su se kompanije sve više mešale u unutrašnje prilike zemlje. Kad je počeo rat u Evropi, engl. interese u Indiji zastupao je R. Klajv (v.) dok je Dupleks vodio franc. po-
SEGEDINSKO PRIMIRJE litiku. Centar sukoba u Indiji bio je Bengal. U bici kod Flesija (1757) Klajv je potukao trupe bengalskog vladara Suraje Dovle, i postavivši na njegov presto svog čoveka, zahtevao )e velike reparacije za sebe i kompamJU. Ipak, odlučujući činilac u engl. osvajanju Indije bilo je engl. pomorstvo. Brodovi, upućeni u indijske vode, postepeno su uklanjali franc. trgovačka uporišta. Time je Engleska preuzela franc. pozicije u Indiji. španija, zastrašena za sudbinu svojih teritorija, stupila je u savez sa Francuskom, ali je i ona poražena. U govorom u Parizu (10. febr. 1763, v.) Francuska je ustupila Engleskoj Akadiju, Rt Breton Kanadu, ostrva u Sv. Lorencu, kad i čitavu teritoriju istočno od Misisipija, osim Nju Orleansa. Francuska je evakuisala Hanover, vratila Engleskoj ostrvo Minorku i saglasila se sa zatečenim stanjem u Indiji. Kuba je vraćena Španiji u zamenu za istoč. i zapad. Floridu. SEGEDINSKO PRIMIRJE, zaključena 1444. god. u Segedinu (Mađarska), i:.i:među ugarskog kralja Vladislava III Jagelovića i tur. sultana Murata II o prekidu neprijateljstava između 2 zemlje za 10 godina, posle uspešnih vojnih operacija ugarske vojske na Balkanu. Ideju o ugarskom pohodu protiv Turaka dali su Vladislavu III Jageloviću, ugarskom kralju, papski legat na ugarskom dvoru i despot Đurađ Branković. Ugarska vojska je iskoristila zauzetost Turaka oko odbrane istočnoazijske granice i rata u Grčkoj i Albaniji i prodrla do Sofije; zbog zime i gladi ugarska vojska morala je da prekine napredovanje. Murat II, turski sultan, pristao je u Drinopolju da pregovara o desetogodišnjem primirju, koje će stupiti na snagu kada ga prihvate ugarski kralj i skupština ugarskih staleža. Primirje je potpisano u Segedinu 1444. god. Despot Đurađ Branković je posebno sklopio mir sa sultanom i obnovio srp. despotovinu, pripojivši joj gradove Kruševac i Golubac. Primirje su raskinuli iste godine Mađari, organizujući, na inicijativu pape, krstaški pohod protiv Turaka, ali se u bici kod Varne 1444. ovaj poduhvat završio potpunim porazom. SEGREGACIJA (lat. segregatio - odvajanje, izdvajanje), rasna diskriminacija i izdvajanje crnačkog stanovništva i drugih domorodaca od belih doseljenika u SAD. Segregacija se pojavljuje s kolonizacijom današnjih SAD, a naročito vidljive oblike dobija u južnim državama. Zakonski propisi su određivali da crna deca idu u odvojene škole, da Crnci žive u određenim delovima grada, posećuju posebne bioskope i pozorišta i koriste posebna
610
SELEUKIDI
saobraćajna sredstva. Crncima je zabranjena stupanje u bračne odnose s bekima. Pored SAD, segregacija se primenjuje u skladu sa zakonom u Južnoafričkoj Uniji. SEKULARIZACIJA (franc. secularisation-podržavljenje), oduzimanje crkvenih poseda od strane svetovne vlasti i njihovo pretvaranje u državnu svojinu. - Srednjovekovni vladari su poklanjali ogromne posede crkvi za njene usluge učinjene državi radi održanja podanika u verskoj pokornosti prema vladaru. Kako je crkva držala ogromne zemljišne posede, vladari su počeli sa oduzimanjem crkvenih imanja da bi oslabili polit. i ekonom. položaj crkve i uvećali drž. prihode. Sekularizaciju je prvi sproveo franc. kralj Filip IV, ukidanjem templarskog reda i oduzimanjem crkvenih poseda; tokom reformacije i franc. revolucije (1789) crkvena imanja su potpuno oduzeta, a manastiri ukinuti. SEKUNDOGENITURA (lat. secundus drugi, genitus - rođen), načelo da kod nasleđivanja prestala vladarsku krunu dobija drugorođeni sin, a ne najstariji. SELDZUCI, tursko pleme, nazvana po porodici Seldžukida. Osnivač seldžučke drž. je Seldžuk Dukak (?-922). Najznačajniji vladar iz ove dinastije je Togrub-kan. Osvojio je Khorosan, proglasio se za sultana; srušio je arapsko carstvo - Bagdadski kalifat. Njegov naslednik Alp Arslan (106372) pobedio je Vizantiju kod Mancikerta 1071, što je uslovilo snaženje seldžučke države. Seldžuci su osvojili Siriju, Jerusalim i potisnuli Vizantince u Malu Aziju. Početkom XII v. raspada se seldžučka drž. na nekoliko emirata i sultanata, od kojih je najznačajniji Rumski ili Ikonijski sultanat. Na ruševinama Rumskog sultanata nikla je nova turska sila. Osman, plemenski emir i seldžučki vazal, proglasio se nezavisnim 1299. god., a njegovi naslednici će stvoriti snažnu imperiju, nazvanu Osmanska ili Otomansko Carstvo. SELEUKIDI, sirijska dinastija u st. v. koja je osnovala svoju drž. posle raspada drž. Aleksandra Makedonskog. Osnivač ove dinastije, koja se održala na vlasti od 312. god. pre n. e. do 64. god. pre n. e., bio je Seleuk Nikator vojvoda Aleksandra Makedonskog. Vrhunac moći dostigla je ova dinastija za vreme vladavine njenog osnivača, kada je pod njihovom vlašću bila ogromna teritorija koja se prostirala od Helesponta u Maloj Aziji do r. Inda u Indiji. Poslednjeg vladara ove dinastije pobedio je rimski vojskovođa Gnej Pompej 64. god. pre n. e. kada
SELIM
611
SELJACKE BUNE I RATOVI
je Sirija pretvorena u rim. provinciju, zaštitnicu rim. interesa na Istoku. SELIM I JAVUZ „Grozni" (1467-1520, vladao od 1512), osmanski sultan. Stupio je na presto zbacivši uz pomoć vojske svoga oca Bajazida II, koga je zatim, kao i nekoliko svoje braće, predao dželatu. Zbog krvavog ugušivanja šijitskog pokreta u Anadoliji, došao je u sukob s persijskim šahom Ismailom, koga je pobedio u bici na Čaldiranu (1514). Osvajanjem Sirije (1516) i mamelučkog Egipta, u granice Osmanskog Carstva ušao je Hidžaz sa svetim mestima Mekom i Medinom, a Selim I je od poslednjeg Abasida preuzeo titulu halife, poglavara islamskog sveta (1519). Ulazak prednjeg istoka u okvir Carstva naglo je povećao njegov vojni potencijal, koji je uskoro iskorišćen za dalja osvajanja u Evropi. Umro je usred priprema za nov pohod na šijitsku Persiju. Selim I označava poče tak najsjajnijeg perioda istorije Osmanskog Carstva. SELIM II ISMET „Pijanica" (1524-1574, vladao od 1566), osmanski sultan. Preuzeo je presto u Beogradu, gde je sače kao telo svoga oca Sulejmana Veličan stvenog, koji je umro 1566. pod Sigetom. U njegovo vreme Turska je pokorila pobunjena arapska plemena i osvojila Jemen (1568-70), vodila rat protiv Mletaka (1570-73) i preotela im Kipar, ali je u pomorskoj bici kod Lepanta (1571) s udruženim snagama hrišćanske lige, njena flota doživela ozbiljan poraz. Zajedno sa sigetskom, bitka kod Lepanta označava završetak
ma III obeležena je odmetništvom paša udaljenijih provincija, koji su godinama vodili otvoren rat s državom: Mahmud Bušatlija u Skadru, Osman Pazvanoglu u Vidinu, Ali-paša u Janjini, Ismail-paša u Siriji, Vehabije među arapskim plemenima. Posle bezuspešne ekspedicije na Pazvanoglua, pritisnut Napoleonovom invazijom Egipta (1799), sultan je bio prisiljen na popuštanje. Ishod njegove popustljivosti prema janičarima bili su novi neredi u beogradskom pašaluku. Kad je i jedan od najaktivnijih zatočenika carskih reformi, beogradski vezir Hadži Mustafa-paša pao kao žrtva janičarske osvete (1801), između buntovnika su se izdvojile 4 vođe, dahije, koje su podelili pašaluk na 4 dela. Kako je dahijska vlada započela nečuvenim nasiljima nad Srbima, sultan je, nemoćan da ih uništi, očekivao da ovo pitanje reši srp. raja. Tako je 1804. izbio srpski ustanak na dahije, ali se on vremenom razvio u oslobodilačku borbu protiv tur. vlasti. 1805. izbija buna u Drobnjacima. Kad je, 1806, rus. vojska ušla u Moldaviju i Vlašku, Selim III odgovara objavom rata. U sukob se umešala i Engleska, sa ciljem da sa svojom flotom prodre do Carigrada, ali je odbijena (1807). U takvom rasulu, carigradski janičari, ogorčeni na sultana „đaura" zbog uvođenja nizami džedida, ustaju protiv njega, zbacuju ga s prestala i bacaju u sužanjstvo. Naredne godine, prilikom pokušaja da preuzme presto od svoga brata Mustafe IV, ubijen je na At Mejdanu u Carigradu.
tur. l!lrnrmmijl! u 9Pl!dnjoj EVI10Pi i m1
SELJACJKA INTRRNACl6NALA ih Ml-
Sredozemlju. Selim II, sklon pijanstvu i bezvoljan, nije pokazivao mnogo interesa za drž. poslove, te je u njegovo vreme Carstvom stvarno vladao svemoćni veliki vezir Mehmed Sokolović. SELIM III. (1761-1808, vladao 1789rnO,}, osmanskl sultan. Sln Mus!ale III. Od svoga strica Abdulhamida s prestolom nasledio rat protiv Austrije i Rusije (1786-1791), koji je, bez težih gubitaka, okončao mirom u Svištovu, s Austrijom, i mirom u Jašu, s Rusijom. Stekavši zap. obrazovanje, nastojao je da uz pomoć kruga prosvećenih dvorskih ljudi sprovede radikalne rQforme u vojsci, upravi i finansijama, u smislu prosvećenog evrop. apsolutizma. Radi reorganizacije vojske, osnovao je poseban fond nizami džedida. Ostvarivanje svojih zamisli izvan prestonice započeo je u Beogradu, proteravši prethodno njegove bivše janičare. Očajnički otpor izgnatih janičara pretvorio se u dugogodišnju borbu protiv Carstva, u koju su bili uvučeni vidinski odmetnik Osman Pazvanoglu, na janičarskoj, i Srbi beogradskog pašaluka, na carskoj strani. Vladavina Seli-
formirana je 1923. - Kominterna je radi proširenja svog uticaja na seljačke mase formirala Seljačku internacionalu. U toku svoga postojanja ona nije odigrala onu ulogu koju su JoJ osnlvagi namenili. U toku 1924. odlaskom u Moskvu Stjepan Radić je učla nio Hrvatsku republikansku seljačku stranku. SELJACKE BUNE I RATOVI, razni oblici klasne borbe nezadovoljnih i ugnjetenih seljaka - kmetova protiv klase ugnjetača - feudalaca. Sa pojavom feudalne eksploatacije zavisnih seljaka u ranom srednjem v. javljaju se i prvi otpori kmetova koji teže da povrate izgubljenu ličnu slobodu i smaknu jaram ugnjetača povratkom na staro rodovsko uređenje. Takvi su pokreti: ustanak Sasa protiv Karla Velikog (VIII v.), buna Tome Slavena u Vizantiji (IX v.) i seljački ustanak u Poljskoj (1035). Pojava bogumilstva u Bugarskoj, Makedoniji, Bosni i ostalim evrop. drž. označava se kao pokret protiv ideologije feudalnog društva, „pravoverne" hrišćanske crkve i feudalizma
DUNARODNI
SELJACKI
SOVJET,
SELJAČKI
USTANCI
612
uopšte. Nastajanjem robno-novčane privrede, gde se naturalne obaveze zamenjuju povećanim novčanim dažbinama, otpočinje otpor udruženih seljaka sa građanskom klasom. Takvi su: ustanak seljaka u Francuskoj nazvan žakerija (1358), u Engleskoj ustanak Vata Tejlora (1381) i husitski pokret u Ceškoj (1419-34). Najveća pobuna seljaka, koja je dobila oblik opšteg rata, izbila je u Nemačkoj 1524-25. god., poznata pod imenom veliki seljački rat. Ova pobuna je zahvatila južnu, jugozapadnu i srednju Nemačku. Pobunjeni seljaci su tražili „evanđeosku slobodu'', ukidanje lične zavisnosti, smanjenje dažbina, zabranu samovoljnog kažnjavanja, dok su najrevolucionarniji, pod vodstvom Tome Mincera, zahtevali uvođenje besklasnog društva i potpunu jednakost. Tokom XIV i do kraja XVIII v. u našim zemljama izbijaju ustanci protiv tuđinske eksploatacije, kao pobuna pučana na Hvaru (151014), koruški ustanak „Seljački savez" (1474, 1478) i Slovenački seljački punt (1515), a u Hrvatskoj - ustanak Matije Gupca (1573). U toku tur. okupacije u Makedoniji je izbio pravi seljački rat 1689. pod vodstvom Hristijana Karpoša. I evrop. zemlje potresaju ustanci obespravljenih seljaka. U Ugarskoj je izbila 1514. Dožina buna, a u Rusiji najpoznatija su 3 ustanka seljaka pod vodstvom Ivana Bolotnjikova (160607), Stjepana Razina (1667-71) i Jemeljana Pugačova (1773-75). Interesi buržoaske klase povezivali su se sa ukidanjem-lične zavisnosti seljaka, te od XVI v. oslobađaju se seljaci lične zavisnosti (u Holandiji u XVI i XVII v., u Francuskoj u XVII, u ostalim evrop. zemljama tokom XIX v.). U eposi buržoaskih revolucija ustanci seljaka nemaju isključivo seljački karakter. Nova revolucionarna klasa - buržoazija, koristi seljaštvo kao masovnu snagu revolucije (Holandija, Engleska, Francuska), te po ostvarenju buržoaskih ciljeva seljaštvo ostaje prevarena i obespravljena. 1. i 2. srpski ustanak imaju karakter borbe rajetinske bune protiv turskog feudalnog sistema, da bi prerasli u buržoasku revoluciju. U kolonijalnim zemljama tokom XIX v. ustanci seljaka su upereni protiv domaćih feudalaca i kolonijalnih osvajača (ustanak Tajpina u Kini 1851-64). U fazi imperijalizma seljački ustanci se vezuju za pokrete radničke klase. Revolucionarni savez seljaka i radnika pod vodstvom Boljševičke partije doveo je do oktobarske socijalističke revolucije 1917. god., a u savremeno doba naša narodna revolucija (1941--45) i kineska socijalistička revolucija označi le su pobedu socijalističke misli u svetu, oslobođenje seljaka od eksploatacije
SELJACKI USTANCI i njegovu potpunu ravnopravnost u novom socijal. društvu. SELJACKI USTANCI KOD SLOVENACA, u sloven. zemljama, kao svuda u feudalizmu, postojali su stalni uzroci seljačkih nemira i ustanaka. Položaj se seljaka naglo pogoršao u XV veku. Razvitak robne privrede goni plemstvo na povećavanje dažbina, a tur. prodiranja pustoše sloven. zemlje. Država povećava poreze zbog novih rashoda izazvanih potrebom odbrane. Od 1469. do 1526. Turci su 45 puta pljač kali sloven. zemlje, odvodeći posle svakog pohoda mase seoskog sveta. Odbrana je zahtevala izvanredne mere, a one su pale na teret seljaštva. Kmetovima su povećavane dažbine i od njih je sada tražena i vojna služba. Branjeni su samo gradovi i zamkovi, a sela su ostajala nezaštićena ukoliko se sami seljaci nisu organizovali. Sve je ovo pogoršavalo odnose plemstva i seljaka i uslovljavalo bune. 1474. se organizuje koruški seljački savez, koji zahteva od plemstva smanjenje dažbina i efikasniju odbranu od Turaka. 1478. izbila je buna u Dravskoj dolini kod Beljaka i ubrzo je zahvatila celu Korušku. Seljaci su tražili efikasnu odbranu i izjavljivali da očekuju pomoć od cara. Plemstvo je spasla tur. provala u kojoj su seljaci bili potučeni. Bune se nastavljaju i krajem XV v. i one predstavljaju pripremu velikog seljačkog pokreta 1515. Ustanak 1515. je najmasovniji i najveći seljački pokret u našim zemljama. Seljaci su plemići ma postavili zahtev za „starom pravdom", tj. vraćanje na dažbine koje su bile ranije uobičajene. Pokret je počeo u nekoliko samostalnih centara, koji se uskoro povezuju u široki savez koji okuplja oko 20 000 članova. Seljaci su se žalili caru Maksimilijanu, koji ih je zavaravao, izjavljujući da će izaći u susret njihovim zahtevima. Za nekoliko nedelja pokret je zahvatio sve sloven. pokrajine i počeo je opšti napad na gospodu. Popaljen je veći deo zamkova, broj ustanika je iznosio impozantnu cifru od 80 000. Organizacija ustanika bila je slaba, jer je pokret bio razbijen po pokrajinama, a i vojska je bila slabo naoružana. Na seljake je upućena mala, ali dobro naoružana feudalna vojska. Otpor seljaka je slomljen uz surova kažnjavanja. Dažbine su povećane i nametnut im je porez za gušenje bune. Slovenački seljaci su učestvovali i u pokretu hrvatskih seljaka pod Matijom Gupcem 1573. Bune su nastavljene i kasnije sve do reformi u XVIII v., kada je položaj seljaka bio poboljšan. Ovim bunama slovenački narod istupa kao istor. subjekt, te one, s obzirom da su feudalci
SELJACKI USTANCI
bili Nemci, pored socijalnog imaju nacionalni karakter. SELJAČKI USTANCI U HRVATSKOJ, naročito se položaj hrv. seljaka pogoršava u XVI v. Povećane su dažbine feudalcima i poreze državi. Najveći deo hrv. zemalja su početkom XVI v. osvojili Turci, a ostatke su pljačkali i pustošili. Do očajanja dovedeni seljaci traže „stare pravice". Naročito se istakao kao ugnjetač seljaštva Franjo Tahi, Matija Gubec gospodar Stubice i Susedgrada. Njegova će nasilja izazvati veliku seljačku bunu 1573. Seljaci su se nekoliko puta žalili na Tahija Saboru i caru, ali bez uspeha. Hrvatski plemići, koji su postupali slično Tahiju, nisu hteli uzeti u zaštitu njegove kmetove. Početkom januara 1573. seljaci odbiju da priznaju Tahija za svog vlastelina, na šta ih je sabor proglasio za buntovnike i izdajnike. Pobunjeni seljaci su izabrali za vođu Matiju Gupca, a za vojnog zapovednika !liju Gregorića. Gregorić je pokušao da snage pobunjenih hrv. seljaka poveže sa slovenačkim. Pokušaj ustanika da pridobiju uskoke nije uspeo. Prvi seljački veći sukob završio se porazom kod Krškog. Uskoci barona Turna su kao povlašće ni vojnički sloj stali na stranu plemića. Poraz su pretrpeli i sloven. ustanici i Gregorić je odustao od pohoda, vrativši se u Hrvatsku. Poslednju bitku su seljaci vodili kod Stubičkih Toplica i ona se 9. feb. 1573. završila porazom seljaka. Nastale su surove represalije u kojima su stradale hiljade seljaka. Seljačke bune su nastavljene u XVIII v. i to kako na imanjima plemstva i crkve, tako i u Vojnoj krajini, gde je seljaštvo bilo slobodno, ali opterećeno vojničkom službom i nasiljima nem. komandanata. Bilo je više lokalnih buna u Hrvatskoj i Slavoniji u XVIII v. To je nateralo vlasti da se umešaju u odnose seljaka i njihovih gospodara. Pristupilo se izradi urbara u kojima su tačno zapisane obaveze seljaka prema feudalcima. Takav urbar za Slavoniju je donesen 1755. Eksploatacija je feudalna i dalje ostala, ali je ona zakonski regulisana i kontrolisana od strane države. SELJACKO-DEMOKRATSKA KOALICIJA (SDK), formirana je 10 nov. 1927. godine. - Po ovlašćenju vodstva Hrvatske seljačke stranke došlo je do sporazuma Stjepana Radića sa predsednikom Samostalne demokratske stranke na čelu sa Svetozarom Pribi-
613
SEN-SIMON
ćevićem. Ovaj sporazum je bio veliki polit. događaj koji je iznenadio i teško pogodio dvorsku kamarilu i vladu Velje Vukićevića. Sporazum je značio udruživanje ovih dveju stranaka protivu vladinog centralističkog režima. Program S. D. K. objavljen je u dnevnoj štampi 22. jan. 1928. Sedmog nov. 1932. S. D. K. objavila je punktacije koje su u najoštrijoj formi osudile autokratsku vladavinu u doba diktature. Sastavljači su verovali da će punktacije ostali tajna ali su one doprle u javnost. Zbog ovih punktacija vlada je u jan. 1933. uhapsila predsednika S. D. K. V. Mačeka i u apr. on je bio osuđen na 3 godine strogog zatvora. Posle ovih događaja pod vodstvom HSS-a formirana je od opozicionih stranaka Udružena opozicija, koja je na izborima 5. maja 1935. dobila preko 1 000 000 glasova. Na novim izborima u dec. 1938. ona je dobila 1 364 524 glasa. Sporazum između HSS-a i samostalne demokratske stranke nije bio dugog veka. SEMIRAMIDA, legendarna kraljica st. Asiraca koju su ant. grč. pisci opevali kao jedinstvena, čudesno lepu ženu izvanrednog duha. Pripisuje joj se u legendi osnivanje Vavilona, koji je, prema predanju, ukrasila najlepšim palatama i visećim vrtovima, stepenasto poređanim jedan iznad drugog. Vladala je 42 god. i njen svršetak vladavine obojen je čudesnim pričama, prema kojima je nestala sa zemlje u obliku golubice, posle čega su je Asirci poštovali kao boginju. U stvari u svim ovim pričama o S. sačuvana je uspomena na asirsku kraljicu Samuramat, stvarnu istor. ličnost. koja je vladala kao regentkinja od 809. god. pre n. e. do 806. god. pre n. e. u ime svog maloletnog sina. SEN-SIMON, Klod-Anri (Saint-Simon, Claude-Henri, 1760-1825), franc. socijalist-utopist. Kao učenik franc. enciklopedista, svoje napredne ideje istakao je učešćem u amer. ratu za nezavisnost i u franc. revoluciji, kad se odrekao plemićke titule. U delima
Pisma ženevskog građanina savremenicima, O industrijskom sistemu, Novo hrišćanstvo, O starom i novom politič kom sistemu i dr., Sen Simon je dao
niz genijalnih misli i vizionarskih naslućivanja, ali je i pored toga ostao idealist u shvatanjima društvenog razvitka, u kojem je glavnu ulogu pripisao napretku nauke, morala i religije. Društvo je podelio na klasu industrijaiaca, kojoj pripadaju svi oni koji učestvuju u proizvodnji, i na parazite, u koje je uvrstio plemstvo, vojsku, birokratiju i dr. U skladu s tim, nužan je socijalni prevrat posle
SEN-SIMON
614
kojeg. ~e političko upravljanje ljudima ustupiti mesto upravljanju proizvodnjom, a to će značiti pobedu industr. klase i sistema kojim će rukovoditi naučnici i industrijalci. U novom društvu prihodi će biti određeni prema sposobnostima, radu i uloženom kapitalu. Iako je, pre svega, izrazio zabrinutost za sudbinu „najmnogobrojnije i najsiromašnije klase", on nije uviđao istorijsku ulogu proletarijata. Sen Simonove pristalice i učenici osnovali su posle njegove smrti školu sen-simonista i 1828. god. objavili Doktrinu Sen Simona kao svoje zajedničko delo. Sen Simon je ostao kao
ns1v~~1 nr~tnoan1K Mark~ovog nau~·
nog socijalizma. SEN-SIMON, vojvoda (Saint-Simon Louis de Rouvroy, duc de, 1675-1755)'. franc. memoarista. Napustivši vojnu službu, bio je saradnik dofena, sekretar vojvode Orleanskog, poslanik u Spaniji. Pripadao je aristokratskoj opoziciji protiv apsolutizma Luja XIV. Između 1740. i 1750, povukavši se iz javnog života, napisao je svoje Memoare, koji su prvi put u celini objavljeni 1829-1830. To je obimno delo, u kojem su slikovito, pristrasno, sa širokom pozadinom evrop. događaja, opisane naravi na franc. dvoru Luja XIV i u prvim decenijama XVIII veka. SEN-ZIST (Saint-Juste, Antoine-Louis-Leon de, 1767-1794), franc. revolucionar. Kao poslanik u Konventu pružio je podršku Robespjeru koji ga je imenovao za člana Odbora javnog spasa (!793). U svom idealu politike jednakosti i vrline, posebno se oslanjao na primer Sparte i Rimske Republike. Bio je oslonac Robespjeru u likvidiranju žirondinaca, zatim Ebera i Dantona. Pokušao je da ga podrži i 9. termidora, ali je zajedno s njim bio giljotiniran. SENAT (lat. senatus - savet najstarijih), najviše drž. veće u rim. republici; osnovan je 509. g. pre n. e„ ukidanjem kraljevine, i postojao je do 30. god. tj. do uvođenja principata Oktavijana Avgusta. - Do kraja I v. imao je 300 članova, docnije je Kornelije Sula povećao broj senatora na 600, da bi dobio podršku za svoju diktaturu, a Julije Cezar na 900. Senat je bio oslonac patricija, odn. nobiliteta (najbogatijih rim. građana). Ugled S. je bio veliki jer su svi magistrati zavisili od njega. Senat je vodio finansije, spoljnu politiku, brigu o praznicima, odobravao trijumf vojnim komandantima posle velikih pobeda. U doba principata S. je izgubio značaj i postao opštinski odbor gr. Rima. - U Engleskoj postojao je u parlamentu, od XIII v. S. ili Gornji dom. Njegova uloga je bila da odobrava ili suspenduje zakone koje je
SEOBE KOD JUZNIH SLOVENA donosio Donji dom. Reformom Lojda Džordža, 1910. god. ograničena je vlast Gornjeg doma, odn. senata. U Francuskoj, u doba Treće Republike (druga pol. XIX v.) oformljen je S. koji je imao pravo da zabrani zakon koji donese parlamenat i da učestvuje u izboru predsednika Republike. Za vreme vlade Aleksandra Obrenovića neko vreme je i u Srbiji postojao S. (190103). U Kraljevini Jugoslaviji Oktroisanim ustavom 1931. obrazovan je s„ koji je postojao do aprilskog rata 1941. god. U SAD S. je predstavničko telo u koje ulaze po 2 predstavnika iz svake drž„ te tako štiti posebne interese pojedinačnih Ui~i\Y~1 Senat sa pred-
t~l~m Č!ini konar~~-
stavntik!m SENIOR, ima višestruko značenje: 1) u starom Rimu građani su se delili na seniores, stare, od 46 do 60 god. i iuniores, n;ilađe od 46; podela se odnosila na službu u centurijama; 2) u srednjem v. S. je gospodar kome kletvenici-vazali polažu zakletvu na vernost; 3) skraćenica sen. ili st. označava starijeg člana porodice, ukoliko su u pitanju ista imena i prezimena. SEOBA NARODA, v. Velika seoba naroda.
SEOBE KOD JUZNIH SLOVENA U DOBA TURAKA, turska osvajanja su izazvala krupna pomeranja st. u našim krajevima. Prve seobe na sever počinju posle maričke bitke (1371) i boja na Kosovu (1389). Begunci iz Makedonije nisu se zadržavali u Lazarevićevoj i Brankovićevoj Srbiji, koje su bile izložene stalnim tur. provalama. Oni se naseljavaju preko Save i Dunava u Južnu Ugarsku, gde ih mađar ski kraljevi rado primaju kao seljake kmetove ili vojnike. Na opustošene osvojene zemlje u Makedoniji Turci naseljavaju svoje st„ da bi u novim oblastima stekli čvršće uporište. Seobe u Ugarsku se pojačavaju posle pada Srbije (1459) i Bosne (1463). Istovremeno na opustošene teritorije Turci naseljavaju naše st. iz dinarskih plan. oblasti. Posle pada Bosne učestali su tur. pohodi na hrv. zemlje. Krajem XV i početkom XVI v. usled tih provala bio je opustošen čitav kraj između r. Kupe i Bosne, Drave i Jadranskog mora. Padom Požege i Klisa (1537), Turci su osvojili veliki deo Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Znatan deo st„ ukoliko ga Turci nisu odveli kao roblje, beži na sever u neosvojene delove Hrvatske i Slavonije. Na osvojenom području Turci naseljavaju naše st. iz plan. krajeva Bosne i Hercegovine i stare Raške. Iz tih krajeva Turci naseljavaju st. i u svoj deo Slavonije i juž. Ugarske. Po juž. Ugarskoj Turci
SEPARATIZAM naseljavaju i islamizirano st. tz Bosne kao spahije ili gr. posade. To naseljavanje traje kroz čitav XVI v., jer plan. stočarske oblasti daju uvek višak st. za ravne predele, koji su često stradali zbog ratova. U toku ratova u XVI i XVII v. vrši se stalno pomeranje stanovništva. U toku Austrijsko-turskog rata (1593-1606) naselilo se dosta st. iz Turske u Hrvatsku i Slavoniju. Ovo st. su austr. vlasti naseljavale kao vojnike na granici (v. Vojna krajina). Naše st. iz Turske u toku XVI i XVII v. naseljava se u mletačkoj Dalmaciji (v. Uskoci, Kandijski rat). Nove seobe iz Makedonije i juž. Srbije u juž. Ugarsku su izvršene u toku bečkog rata 1690 (v. Velika seoba Srba) i u toku austro-turskog rata 1737-1739. Te su seobe znatno pojačale srpski živalj u Ugarskoj, koji zbog svog vojničkog i privrednog značaja dobija i posebne privilegije, uživajući versku autonomiju. Seobe se nastavljaju i kasnije posle austro-turskog rata 1788-1791, kao i posle gušenja 1. srpskog ustanka. Na teritorijama koje je napuštalo naše st., Turci naseljavaju Arbanase iz plan. krajeva (Kosovo i Metohija. zap. Makedonija). Sem ovih seoba, izazvanih ratovima česta su pomeranja st. izazvana prirodnim faktorima. Višak stanovništva iz plan. oblasti Bosne i Heroegovine, Crne Gore i Sandžaka naseljava se u susedne ravnice i kotline. Posledice seoba bile su veoma značaj ne. Došlo je do mešanja srp. i hrv. stanovništva, što uslovljava jezičku ujednačenost, a štokavska ijekavština postaje glavno srp. i hrv. narečje. Etnički centar srp. naroda je pomeren u dolinu Morave. Kolonizacijom juž. Ugarske srp. st. u tim krajevima poči nje igrati važnu privrednu, polit. i kult. ulogu. Seobe su, pored pozitivnih, imale i negativnih posledica. Stalne promene st. onemogućavaju kontinuitet privrednog razvitka, jer se st_očarsko st. teško prilagođava novim uslovima. Stanovnici plan. oblasti donose u ravnice svoj način života i privrede, te se dugo zadržavaju patrijarhalni društveni odnosi i nerazvijena privreda. Brdsko st. donosi i svoju društvenu organizaciju i nastoje da sačuvaju stočar ske povlastice. Tu će biti koreni seoskih i kn.ežinskih samouprava, koje su odigrale znatnu ulogu u otporu naroda feudalnoj eksploataciji. U takvim uslovima se razvijala posebna patrijarhalna kultura jugosl. naroda, koja je u uslovima tur. ropstva očuvala nacionalnu individualnost naših naroda. SEPARATIZAM, (lat. separatio - odvajanje, rastavljanje, izdvajanje), društveni pokret za odvajanjem jedne grupe od šire zajednice, ili priključenje drugoj zajednici ili potpuno osamosta-
611J
SERVANTES SAAVEDRA
ljenje. - Separatizam iako je društveni pokret ne mora uvek biti polit. obojen jer postoji i verski. U dosadašnjoj istoriji najčešće u vilenacionalnim državama to je bio pokret pojedinih nacija ili nacionalnih manjina radi izvojevanja prava u okviru te zemlje ili ocepljenje. U jugoslovenskim zemljama do 1. svetskog rata S. je imao različiti značaj i karakter. Suština je bila u težnji za oslobođenjem i ujedinjenjem sa drugim jugosl. narodima. U toku 2. svetskog rata okupator je forsirao sva separatistička strujanja radi konačnog razbijanja Jugoslavije. Socijalistička revolucija se S. oduprla kroz borbu za bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije, u čemu je potpuno uspela. SEPTEMBARSKI PROPISI, (Drinićki propisi), izdati su septembra 1942. od strane Vrhovnog štaba. - Povećanje slobodne teritorije nametalo je Vrhovnom štabu nove zadatke oko uređenja mnogih pitanja u vezi sa osnivanjem, međusobnim povezivanjem i delovanjem novih organa vlasti. Na sastanku u septembru 1942. donet je niz značajnih zaključaka o pitanju izbora i ustrojstva NOO, pripreme za izbore, zadatak NOO na slobodnoj teritoriji i sl.. NOO postaju organi narodne vlasti, birani slobodno i neposredno od strane samog naroda. Oni dobijaju niz značajnih funkcija, kao, na primer, postaju nosioci vlasti, brinu se o snabdevanju hranom i dr. potrebama NOV, brinu se o redu i bezbednosti, vode borbu protivu špijuna i izdajica, organi:zuju pozadinu i brinu se o ishrani stanovništva i sl. Septembarskim propisima učinjen je dalji značajan korak u daljoj izgradnji NOO i njihovom približavanju narodu i potrebama daljeg uspešnog vođenja rata. SERA, Antonio (Serra, Antonio), ital. merkantilist prve polovine XVII v. Kritičar monetarnog sistema: nije pristalica zabrane izvoza novca po svaku cenu; u načelu je protiv intervencije države u novčanim pitanjima, ali se zalaže za sistematsku intervenciju države u manufakturi i trgovini, u cilju onemo~ućavanja konkurencije strane robe. Glavno delo: Kratka rasprava o uzrocima koji mogu izazvati obilje zlata i srebra u kraljevinama u kojima nema rudnika, obj. 1613. god.
SERVANTES SAAVEDRA, Miguel de (Cervantes Saavedra, Miguel de, 1547 -1616), špan. književnik. Obavljao je razne dužnosti: bio je u pratnji kardinala Akvavive; učestvovao je u bici kod Lepanta (1571) (v.) kad je bio ranjen; po povratku u Spaniju, pao je u gusarska ropstvo i pet godina je proveo u Alžiru; otkupljen, vratio se u Spaniju 1580. god. Od njegovih de-
616
SERVI
la najpoznatije je roman Đon Kihot. Ono ne samo da odražava Servantesov duh i umetničku genijalnost, nego predstavlja i z1vu sliku španije i špan. društva onog vremena. On je oštar kritičar feudalnog društva i inkvizicije kao najmračnije institucije onog vremena. Svojim naprednim shvatanjem društva i kritikom, Servantes predstavlja izraz špan. renesanse i može se uporediti s velikim prethodnicima u Italiji. SERVI, naziv za zapadnoevropske zavisne seljake koji nisu imali lične slobode, pravo kretanja ni pravo raspolaganja imovinom dobijenom na korišće nje. Pored utvrđenih dažbina, vlastelin je imao pravo da poveća dažbinski iznos prema svojoj potrebi i nahođenju. Da bi sprečili bežanje seljaka-serva sa SVOK pmeda, Yl~~Mil 1SU im davala ličnu slobodu, zadržavajući utvrđene materijalne obaveze za korišćenje zeml~e. U Francuskoj oslobođeni S. su se zvali vilani. SERVIJE TULIJE, 6. legendarni kralj st. Rima (578. god. pre n. e. - 534. god.
iW~ t\. tJ.).
:Sio
j@,
prema trndiGUi1 ilD
robinje. Možda je zbog toga za njegovo ime v~zana reforma građanstva prema kojoj su svi Rimljani bili podeljeni na razrede i centurije na osnovu cenzusa. Pripisuje mu se i podizanje odbrambenih zidova oko Rima. Bio je ubijen od svoga zeta Tarkvinija Oholog, koji ga je nasledio na prestolu kao poslednji rim. kralj. SET, staro egipat. božanstvo koje je u verovanju starih Egipćana zamišljano kao bog oružja i mraka, gospodar pustinjskih vihora i svih nepogoda, oličenje zla, potpuna suprotnost bogu Sunca Amonu-Ra, čijim su ga bratom smatrali. Lik ovog božanstva vremenom je postao toliko omrznut kod Egipćana da je već u X v .. pre !:· e„ .za vreme vladavine XXII dmastIJe, nJegov kult proganjan. SEVASTOKRATOR (grč. sevastos - uzvišeni), titula koja je odgovarala u Rimskoj Imperiji latinskom nazivu avgustus (uzvišeni). U vizant. drž. titulu sevastokratora nosili su viši carski dostojnici. U Dušanovoj carevini ova titula je preuzeta od Vizantije i dodeljivana je upravnicima osv?jeni~. vizant. oblasti. Sevastokrator Je mz1 od despota, a viši od cezara (ćesara)- . SEV ASTOPOLJ, velika pomorska 1 vo~ na baza na jugu Krima. Tvrđavu Je izgradila Katarina II (v.) posle mi~a u Kučuk-Kajnardžiju (v.). U vreme krimskog rata (v.) bila je pozornica najvažnijih ratnih operacija. U sept. 1854. god. grad su opsele engleske, francuske, sardinske i turske trupe. Opsada je trajala skoro godinu dana; posle herojske odbrane, tvrđava je zauzeta
SFINGA
5. sept. 1855. god. Za vreme građ. rata u Rusiji, u Sevastopolju se nalazila komanda Vrangelovih snaga (1920). U 2. svet. ratu grad su osam meseci opsedali Nemci; pri tome je bio skoro potpuno razoren. Zauzet je 3. jula 1942. god. SEVERNOATLANTSKI PAKT (NATO), formiran je 4. apr. 1949. godine, u Vašingtonu kao odbrambeni savez između zapadnoevropskih zemalja. - Ugovor je stupio na snagu 24. avg. 1949. god. i obuhvatio je Belgiju, Dansku, Francusku, Holandiju, Island, Italiju, Kanadu, Luksemburg, Vel. Britaniju, SAD; 18. feb. 1952. su mu pristupile Grčka i Turska, a 6. maja 1955. i SR Nemačka. Osnovni zadaci S. P. su vojne i polit. prirode, mada je predviđena i saradnja na ekonom. planu. Clanice se međusobno obavezuju da će napad na bilo koju od njih smahaH za napad na sve, i u takvom slučaju pružiti pomoć napadnutoj strani. Vrhovni organ ol'~M\i~1rni]Q jQ je sve odluke. Organizacija S. P. je ubrzala trku u naoružanju i u velikoj doyrin•~" ?{lOŠtravanju međuna rodnih odnosa. Od osnivanja pa sve do momenta kada se Francuska pojavila kao zemlja sa težnjom da vodi samostalnu politiku, dominantni uticaj u savetu imale su SAD. Protivljenje Francuske dovelo je do premeštanja sedišta saveza iz Pariza u Belgiju. Sve pojačanija borba za prevazilaženje blokovske politike utiče na gubljenje znača ja ovakvih vojnih organizacija. SEVERNONEMACKI SA VEZ (Norddeutscher Bund), savez nem. država severno od reke Majne, obrazovan 1866. god. posle pruske pobede nad Austrijom kod Sadove (v.). Ugovorom u Pragu 1866. god. Austrija je morala da pristane na ukidanje Nemačkog saveza (v.) i da se sasvim povuče iz Nemačke. Severnonemački savez se nalazio pod potpunom dominacijom Pruske. Trajao je 18661871. god. i predstavlja pretposlednju etapu u ujedinjenju Nemačke. God. 1867. Savez je dobio ustav, a pred: sednik Saveza i komandant vojske bio je pruski kralj. Ostali organi Saveza bili su skupština i savet. Posle poraza Francuske u ratu 1870. god. Savezu su pristupile i južne nem. države. SFINGA, mitsko biće koje je imalo glavu i grudi kao devojka, telo i noge kao lavica, krila i rep kao aždaja, a govorilo kao čovek. Njen lik bio je naročito rasprostranjen kod starih Egipća na, gde je prikazivana kao simbol vladara. Najpoznatiji kipovi sfinge nalaze se kod Gizeha . među egipatskim piramidama. U grč. mitologiji prikazivana je kako živi na jednoj steni ispred Tebe i postavlja zagonetke sva-
mivi;it lcoji potvnlu-
mori
SF01tCE
617
kom prolazniku. Svakog ko nije znao da odgonetne njeno pitanje ona je ubijala. U legendi o tebanskom kralju Edipu data je najpotpunija slika o njoj. Pošto je Edip uspeo da reši zagonetno pitanje ona se survala sa stene i ubila. SFORCE, ital. vojvodska porodica; upravljala je Milanom od 1450. do 1535. god. Osnivač ove porodice je Mucio Atendolo, sa nadimkom Sforca, što znači siledžija, osvajač. Bio je kondotijer (v.) u službi pape i Napuljskog Kraljevstva. Njegov sin Frančesko (1401-66) je postao kondotijer gr. Milana, u službi porodice Viskonti. Oženio se ćer kom vojvode Filipa Viskontija i posle njegove smrti (1450) postaje vojvoda Milana. Najznačajnija ličnost iz porodice Sforca je Lodoviko, zvani 11 Moro (1452-1508), poznat kao mecena nauč nika i umetnika. Njegovom smrću gasi se porodica Sforca, a Milano pripada porodici Habsburgovaca. SHOLASTIKA, filozofski pravac koji se razvijao u okviru teologije i filozofije od IX do XV veka. Naziv potiče od grč. reči sholastikos, što znači školski i označava karakter umovanja bez veze sa praktičnom primenom znanja u životu. Kao i dijalektika ili logika S. je bila u službi teologije, a zasnivala se na proučavanju srednjovekovne hrišćanske misli, Svetog pisma, dela crkvenih otaca i ant. filozofije Aristotela i Platona. Njen filozofski metod se zasniva na logičkom rezonovanju i spekulaciji, čime se želelo postići uspostavljanje autoriteta uma, odn. ljudskog razuma. Rezultat dugotrajnog sholastičkog truda i razmišljanja su glomazna i besplodna razmišljanja o beznačajnim sitnicama, stvaranje nepotrebnih shema, doskočica i sl. Njen značaj je u tome što je pružila osnovu na kojoj će se razviti kritička filozofija renesanse i reformacije. Predstavnici rane S. (od IX do XIII v.) jesu: Toma Akvinski, Abelar, Anzelmo Kenterberijski i dr„ a pozne S. (od XIV do XV v.) Dun Skots i dr. SICILIJANSKO VECERNJE, naziv za ustanak sicilijanskog naroda protiv franc. vladavine Karla I Anžujskog; ustanak je izbio 31. marta 1282. god. za vreme večernje službe, na drugi .
SIJEJES
vremeni hroničar tvrdi da su na Siciliji pobijeni svi Francuzi, a Sicilija se oslobodila Anžujaca. Pobunjenicima je pomagao španski kralj Pedro III; on je priznat za kralja Sicilije, s tim da će kraljev drugi sin vladati Sicilijom. Anžujci su još uvek držali juž. Italiju u svojim rukama. Ujedinjenje Napuljske Kralj~vine, odn. Kraljevine Dveju Sicilija izvršiće 1442. kralj Alfons Aragonski. SIGISMUND (ZIGMUND) (1368-1437), sin cara Karla IV, iz porodice Luksemburgovaca. Zenidbom sa Marijom, ćer kom Lajoša I Anžujskog, postao je 1387. ugarsko-hrvatski kralj, a potom, posle očeve smrti postaje rimski car (1411) češki kralj (1418). Organizovao je krstaški rat da bi sprečio prodor Turaka na Balkan, ali je poražen u bici kod Nikopolja 1396. U toku njegove vlade ustao je Jan Hus protiv nem. plemića i kat. crkve. Sigismund je zajedno sa papom sazvao sabor u Konstanci (1414-18) da bi se rešilo pitanje Husovog učenja. Sabor je spalio Husa, što je izazvalo husitske ratove. Svi Sigismundovi napori da uništi husitski pokret nisu uspeli i vodio je borbu protiv njih do kraja svog života. Njegovom smrću gasi se porodica Luksemburgovaca. SIGISMUND I (zvani STARI ili. VELI.KI 1467 vladao 1506-48), polJ, kralJ, sid Kazlmira IV Jagelovića. Vodio ~e niz ratova protiv Rusa, ~e~a~kog ~i: teškog reda i Tatara. Potčimo Je SVOJOJ vlasti Brandenburško vojvodstvo. Z~ hvaljujući njegovoj drugoj ženi, I~all j anki iz porodice Sfo~ca, u , !'~lJ SK:U dolaze ital. umetnici, čime pocmJe širenje renesansne umetnosti i kulture u Poljskoj. SIGISMUND m VAZA (1566-1632~, ~in Jovana III i Katarine II, sestre Si~is munda II, polj. kralja. God. 15~7. izabran za polj. kralja uz pomoc Ja71;a zamoljskog, (v.) a god. 1592. nasled10 je svog oca na švedskom prestol~. Zbog svog prokatoličk_<;>g sta':'a brzo Je došao u sukob sa svo1im stricem Karlom IX i bio poražen i lišen šved. prestola (1599). God. 1621-29 vodio je rat protiv svog sinov~a Gi.:stc::ra II švedskog i tada izgubio naJ~e~1 deo Livonije. Umešao se u unutrasnJe si:kobe u Rusiji, ali je bio proteran iz Moskve 1612. god. Na poljskom prestolu nasledio ga je njegov sin Vladislav IV. SIJEJES, Emanuel-2ozef, (Sieyes, Emmanuel Joseph, 1748-1836), franc. političar i državnik iz vremena revolucije, prvobitno sveštenik. Istaka~ se u izbornoj kampanji pred saziv drz. sti:-leža kao zastupnik interesa i shvatanJa trećeg staleža i kao pisac čuvene bro-
SILI
618
šure šta je treći stalež? Igrao je jednu od vodećih uloga u skupštini staleža 1789. god. Redigovao je Deklaraciju o pravima čoveka i Ustav iz 1791. god. Posle termidorske reakcije, postao je član Direktorijuma (1794) i sa Napoleonom Bonapartom organizovao zaveru od 18 brimera (v.), posle čega je postao jedan od trojice konzula. Za vreme restauracije u Francuskoj živeo je u Brislu. SILI, Maksimilijan de Betin, (Sully, Maximillien de Bethune, 1560-1641), franc. državnik i ekonomist. Za vreme Anrija IV (v.), kao nadzornik finansija (1598-1611), radio je svim silama na obnavljanju ekonomskog života Francuske, razorene verskim ratovima (v.). Posebnu pažnju poklanjao poljoprivredi i manufakturi i izgradio široku mrežu puteva i vodenih kanala; po odlasku s dužnosti ostavio je višak u budžetu Francuske. Bio je stvaralac „Velikog plana" za konfederaciju svih hrišćan skih država, koji se pripisivao Anriju IV. SIMEON VELIKI (vladao 893-927), bug. knez i osnivač 1. bugarskog carstva. Iskoristio je slabljenje Vizant. Carstva i osvojio Trakiju i Makedoniju, doprevši do Korintskog zaliva. Opsedao je Carigrad; posle neuspeha kod Carigrada, zagospodario je Raškom (925), ali je doživeo poraz u sukobu sa hrv. kraljem Tomislavom (925), kada je pokušao da osvoji Hrvatsku. Ohrabren svojim uspesima proglasio se 925. god. za cara Bugara i Grka, a bugarsku crkvu uzdigao na stepen patrijaršije. Za vreme njegove vlade učvršćuje se feudalni poredak u Bugarskoj. Posle njegove smrti nastaje feudalna anarhija koju je iskoristio vizant. car Jovan Cimiskije i 971. god. osvojio Bugarsku. SIMONIDA (XIII v.), vizant. princeza i srp. kraljica, kći vizant. cara Andronika II. Pri zaključenju mirovnog ugovora između kralja Milutina i Vizantije, raški kralj je zahtevao, pored priznavanja teritorijalnih osvajanja u Povardarju da se jedna od „porfirorodnih" princeza uda za njega. Silom prilika petogodišnja Simonida je postala 4. žena kralja Milutina i kraljica Raške. U manastiru Gračanici nqla;?:i se njena freska. SIMONIJA, kupovanje ili prodavanje crkvenih položaja ili povlastica; da bi došla do lake zarade država je prodavala crkvena zvanja svetovnim ili crkvenih licima. Naziv potiče po Simonu magu, koji je hteo da kupi od apostola „tajnu", odn. veštinu stvaranja čuda. Protiv S. odlučno su ustali kaluđeri manastira u Kliniju (Francuska). Crkveni sabori kat. crkve energično su zabranili simoniju.
SINDIKATI SIMOVIC, Dušan, general jugosl. vojske i predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije. (Kragujevac 9. nov. 1882 - Beograd 26. avg. 1962). - Pred 2. svetski rat general armije i komandant avijacije. Kad je vlada Cvetković - Maćek potpisala pristupanje Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, stavio se na če lo prozapadno orijentisanih oficira, oborio izdajničku vladu Cvetković Maček i obrazovao novu vladu u kojoj je zadržao i položaj načelnika štaba Vrhovne komande. Njegova vlada nije imala jasnu političku orijentaciju, niti je bila spremna da se osloni na demokratski pokret narodnih masa. Izjavom da prihvata sporazum o pristupanju Trojnom paktu, vlada generala Simovića unela je još veću zabunu u narod i vojsku i još više smanjila spremnost zemlje za rat. U aprilskom ratu emigrirao je iz zemlje. U emigraciji je bio na čelu izbegličke vlade, do 12. jan. 1942, koja je zauzimala neprijateljski stav prema NOP-u. Posle oslobođenja, 1945, vratio se u zemlju. SINDIKALIZAM, pravac u radničkom pokretu obeležen oportunističkim i sitnoburžoaskim shvatanjima. Nastao je na osnovama sindikalnog pokreta tokom XIX v., koji je u nekim zemljama, osobito u Engleskoj, doneo izvesne uspehe u olakšavanju položaja radnič ke klase. Sindikalisti su smatrali da radništvu nisu potrebne političke partije i aktivna politička borba. Socijalističku revoluciju zamišljali su bez diktature proletarijata i stvaranja proleterske države, jer će sindikati biti ti koji će upravljati proizvodnjom i davati osnove društvenom uređenju. Pokret je naročito došao do izražaja krajem XIX i početkom XX v. pod vodstvom Z. Sorela, u Francuskoj, A. Labriole, u Italiji i dr. SINDIKATI, klasne organizacije radnika stvorene sa zadatkom da proučavaju, brane i unapređuju interese i prava radnika u oblasti privrednog, društvenog i političkog života i da rukovode naporima za ostvarivanje ciljeva radn. klase, ili da u tim naporima učestvuju. Sindikati nastaju uporedo sa začecima klasnog ujedinjavanja proletarijata, koji pre svega zahteva poboljšanje svog ekonomskog položaja (skraćenje radnog vremena, bolji uslovi rada, povećanje plata itd.). Prve pojave radničkog udruživanja padaju pod udar zakona, ali s razvojem industrije proletarijat stiče pravo sindikalnog udruživanja, u Engleskoj 1824, u Francuskoj 1864. i 1884. god., a uporedo s tim i u drugim zemljama. Povezivanje napora oko poboljšanja ekonomskog položaja s političkom borbom javlja se za vreme čartističkog pokreta (v.), iz kojeg će se razviti engl. tredjunionizam (v.). Marks
SINTAGMAT
i Engels su smatrali da sindikati imaju značajno mesto u klasnoj borbi proletarijata, ali su odlučno ustajali protiv svođenja radničkog pokreta na sindikalni pokret, u kojem su se javile oportunističke i reformističke težnje i ispoljilo odricanje od metoda političke borbe (tredjunionizam). Tokom XIX v. sindikati se organizuju prema pojedinim industrijskim granama (obuhvatajući sve radnike i službenike jednog preduzeća) ili na osnovu profesionalnog načela (sindikalne organizacije, sindikati i konfederacije sindikata iste struke). Do 1. svet. rata postojala je samo jedna Međunarodna konfederacija sindikata, vezana za 2. internacionalu. Posle 1. svet. rata organizovana je i Crvena sindikalna internacionala, koja je u početku bila sindikalna sekcija Kominterne, a 1921. god. od nje je organizaciono odvojena. Raspuštena je 1937. god. sa objašnjenjem da „borba za jedinstvo radničke klase zahteva stvaranje jedinstvenih sindikalnih organizacija koje bi okupile sve radnike iz obe sindikalne organizacije". Pored toga su još delovale Međunarodna konfederacija hrišćanskih sindikata i Međunarodna konfederacija anarhosindikalista. Posle 2. svet. rata osnovana je Svetska sindikalna federacija (1945)
koja se zbog razjedinjenosti radničkog pokreta nije mogla održati kao jedinstvena organizacija. God. 1949. osnovana je i Međunarodna konfederacija slobodnih radničkih sindikata, koja je odbacila komunizam kao krajnji cilj borbe radničke klase. SINTAGMAT MATIJE VLASTARA, zbornik vizant. crkvenog i svetovnog prava; sastavio ga je svetogorski monah Matija Vlastar i objavio 133!'1. god. Pravnici Dušanovog carstva koriste Sintagmat u skraćenom obliku, zadržavajući drž„ crkvene i krivične odredbe i članove građanskog prava i postupka. Ovako skraćeni Sintagmat čini uvodni deo Dušanovog zakonika i prepisivan je u ovom obliku do XVIII v. SINJORIJA, poseban oblik drž. organizacije, koji se javlja u poznom srednjem veku, u ital. autonomnim gradovima - državama, a odlikuje se neograničenom ličnom vlašću pojedinaca ili grupe moćnih ljudi. Gospodari (it. signore) potčinjavaju svojoj moći upravni aparat, vojnu silu i vladaju neograničeno. Tako je u Mletačkoj Republici upravljao dužd sa malim većem; u Milanu porodica Viskontija, kasnije Sforca; u Firenci bankarska porodica Medičija, itd. Iako su gospodari gradova vladali kao tirani, S. predstavljaju prve moderne države, a njihova bogatstva obezbedila su umetnicima, naučnicima i misliocima da razviju svoju misao i ukrase gr. najlepšim građevi nama i umetničkim delima.
619
SJEDINJENE AMERICKE
SIRENE, mitska bića u mitologiji st. Grka. U legendama opevane su kao lepe devojke sa izvanrednim pevanjem. Kao stanovnice mora živele su u društvu sa b.ogom Posejdonom. Svojim čarob nim pesmama mamile su mornare a zatim ih ubijale. Homer ih je opisao u svojoj „Odiseji". Da bi odoleli njihovim umilnim pesmama Odisej je, prema Homeru, zapušio svojim drugovima uši voskom, a sebe privezao za katarku. Tako su srećno prošli pored njihovog ostrva. Pošto nisu uspele da primame Odiseja i njegove mornare skočile su u more i pretvorile se u stene jer im je, prema legendi, prorečeno da će živeti samo do onog trenutka dok neko ne prođe pored njih i odoli njihovim čarobnim pesmama. SITON-VATSON, Robert (Seton-Watson, Robert, 1879-1951), engl. istoričar, publicist i političar. U svojim radovima zalagao se za oslobođenje slovenskih naroda i rušenje Habsburške Monarhije. U 1. svet. ratu sarađivao sa češ kim i jugoslov. emigrantima. Od njegovih mnogobrojnih dela, najvažnija su: Budućnost Austro-Ugarske, Južnoslovensko pitanje, Balkan, Italija i Jadransko more, Sarajevo i dr. SIZEREN, naziv za srednjovekovnog vladara ili krupnog fedualca koji je mogao darivati feud na uživanje vazalima, uz obavezu vršenja vojne službe. Sizeren je obećavao vazalima pokroviteljstvo i zaštitu od neprijatelja. SJEDINJENE AMERICKE DRZA VE. Posle Kolumbovog otkrića Amerike, pomorci drugih zemalja nastavili su istraživanje njenih obala. Prvi engl. pokušaji kolonizacije u Sev. Americi bili su za vreme J elisavete I (v.) 80-ih god. XVI v. Napori V. Ralija i H. Gilberta nisu imali uspeha. Početkom XVII v. Džems I (1603-1625) dao je povelju jednoj grupi plemića, trgovaca i avanturista da kolonizuje oblasti između 34° i 41° sev. geogr. širine. To je bila Londonska kompanija koja je 1607. god. osnovala Džemstaun u Virdžiniji, prvo stalno engl. naselje u Sev. Americi God. 1620. grupa puritanaca dolazi u sev. delove kontinenta i osniva Plimut, prvo naselje kolonije MaJ.sačusets, a kasnije se dižu Boston, Salem i dr. Do kraja XVII v. stvoreno je jedanaest kolonija: Nju Hempšir, Masačusets, Rod Ajlend, Kontektikat, Njujork, Nju Džersi, Pensilvanija, Merilend, Virdžinija, Severna i Južna Karolina. Prvih pet
nastanjene su uglavnom Englezima, dok se u ostalim naseljavaju Holanđani, šveđani, Nemci; posle 1680. god. veliki broj doseljenika dolazi iz Škotske, Irske, Nemačkih država, švajcarske. Od polovine XVII v. amer. kontinent je predmet stalnih sukoba i ra-
SJEDINJENE AMERICKE
620
tova između franc. i engl. kolonista, i to će trajati do kraja XVIII v. Mirom u Parizu (1763) (v.) Francuska se morala odreći svojih teritorija u Sev. Americi. Rat Engleske protiv Francuske pružio je kolonistima dragocena iskustva koja će oni iskoristiti u svojoj borbi za oslobođenje i nezavisnost. Sukobi između kolonija i metropole započeli su odmah posle okončanja rata. Nizom zakona engl. vlada je sve više gurala kolonije protiv sebe, tako da su ove bile prisiljene da otpočnu ratne operacije. Izraz nezadovoljstva amer. kolonija i zahtevi sadržani su u Deklaraciji nezavisnosti, koja je doneta 4. jula 1776. god. (v.). Posle borbe koja je trajala nekoliko godina i u kojoj su se na strani kolonista našle Francuska i španija, Ugovorom u Parizu od 3. sept. 1783. god. (v.) Engleska je priznala nezavisnost SAD, čija je teritorija obuhvatala prostranstvo od obale do Misisipija i od Velikih jezera, na severu, do Floride, na jugu. Sticanje nezavisnosti i dalji razvitak zahtevali su donošenje Ustava (v.), kojim su određeni odnosi između država i uspostavljeni organi vlasti (zakonodavni, izvršni i sudski). Prvi predsednik bio je Dž. Vašington (v.), koji je otpočeo sa izgradnjom vlasti i formulisanjem politike. Sukobi oko prihvatanja Ustava, događaji vezani za franc. revoluciju i englesko-francuski rat doveli su do stvaranja dveju političkih partija u SAD - federalista, na čelu s Hamiltonom, i republikanaca, na čijem čelu se nalazio T. Džeferson (v.). Događaji na morima, kao i politika Engleske, doveli su do ratnog sukoba između SAD i Engleske 1812-1815. god. Ugovorom u Ganu 1814. god. rat je završen bez značajnih promena. Amer. privreda se od početka veka počela naglo razvijati. U severnim i srednjim državama izrastala je industrija, dok se u južnim državama razvijala poljoprivreda, pre svega, proizvodnja duvana i pamuka. Obrađivanje ovih kultura vršilo se crnačkom robovskom snagom, i SAD ubrzo postaju najveći proizvođač pamuka na svetu. Izgrađuju se putevi, a za vreme predsednika Monroa (v.) donosi se niz carinskih zakona radi zaštite mlade industrije. Sukob između dvaju privrednih regiona u SAD brzo izbija na površinu, pre svega zbog težnje južnih plantažera da ropstvo prošire i u onim teritorijama u kojima ga dotada nije bilo. U prvim dec. XIX v. ovo pitanje se rešava kompromisima. širenje ropstva na teritorije severno od 36° 30' je zabranjeno. Kupovina Lujzijane i Floride od Francuske i španije pojačavaju ove sukobe. God. 1823. proglašena je Monroova
SJEDINJENE AMERICKE
(v.), koja predviđa osnovna amer. politike: nemešanje Evrope u amer. poslove, kao ni SAD u evropska pitanja. Za vreme predsednika Endrju Džeksona (1828-1836) ostvaruju se reforme u administraciji, osniva nacionalna banka SAD i sprečava secesija Juž. Karoline. Većina država ukida imovinski cenzus za glasačko pravo. Unapređuje se opšte obrazovanje. U toku 40-ih god. XIX v. SAD se nalaze u ekspanziji, šire se prema jugu i jugozapadu, a broj stanovnika se penje na 23 miliona (1845). Teksas se odvaja od Meksika, i to dovodi do američko-meksičkog rata (1846-1848). U bitkama kod Buena Vista i Čapulte peka meksičke snage su bile poražene, pa su ugovorom u Gvadelupe Hidalgo (10. marta 1848) Kalifornija i Novi Meksiko pripojeni SAD. Rat s Meksikom doveo je do zaoštravanja sukoba između južnih i severnih država. God. 1854. stvorena je Republikanska stranka, čiji je kandidat Abraham Linkoln (v.) izabran za predsednika 1860. god. Njegov izbor doveo je do otcepljenja juž. država koje 1861. god. obrazuju konfederaciju. Pošto je federalna vlada odbacila pravo južnim državama da se otcepe, otpočeo je građanski rat (v.) koji se završio pobedom federalnih trupa, ali je apr. 1865. god. ubijen Linkoln. Period rekonstrukcije dovodi do sukoba između pristalica oštrog kursa prema pobeđenima i onih koji nastoje da se sukob što pre zaboravi. Emancipacija Crnaca na Jugu, koju je proklamovao Linkoln 1863. god„ sprečen& je donošenjem tzv. „Crnog kodeksa'', kojim se Crnci lišavaju stečenih prava. Povlačenjem federalnih trupa iz južnih država 1876. god., rekonstrukcija je završena. Posle građ. rata SAD naglo, napreduju i postaju ekonomski najrazvijenija zemlja na svetu. Krajem XIX v. čitav kontinent do Pacifika nalazi se pod vlašću SAD, koje postaju i pacifička sila. To dovodi do preorijentacije spoljne politike i do naglašenog interesa u Aziji. Posle rata sa Spanijom (1898) SAD se sve više upliću u politiku u Karipskom moru, grade Panamski kanal i upostavljaju kontrolu nad Panamom, San Domingom, Venecuelom, Hondurasom, Nikaragvom i Kubom. Izbijanje 1. svet. rata zatiče na vlasti demokrate sa V. Vilsonom na čelu (v.). U prvim godinama rata SAD vode neutralnu politiku. Vilson sprovodi niz reformi, ulazi u rat apr. 1917. god. i završava ga kao pobedilac. Na konferenciji mira u Versaju SAD su najjača sila, koja diktira odredbe mira; ali, Vilsonovu politiku odbacuje amer. Senat, i SAD se 20-ih godina povlače u prividnu izolaciju. God. 1929. slom na njujorškoj berzi otva-
doktrina načela
00
K
A
N
A
D
"
\'l!Bll
&Jr~I
""
l"l ~
""4
z
""z t!j
"·
t:o.l
> ~
l"J
:i= ""4
~
~
~
~ ,...
""~
;: 1-
o
_ _ _:-=--_=---------=-----=-~·=~:::-=
~~.-~=~-~~-~~~~~--==-='-·
==.:
r:z.ZL3 IT:IIIIIIl
tfpanska /;eritorj/a priPq/ena 1848. pa!J/e reta mmgra(/owiTIB igodiaom .8.6llpaqja~v&~ez Oblasbipripcy"ene M45. I · . .-j Obhsć 18 eogleskih fo!on!Ja do poceć/ra ra/;e rmrmm . . .. ze neuvisnosć 1775. ll.lilJ.W.lJ Obla.sti kvp!Jene od Span!ft! 1819. ~ Oblasć ke;uje Engleska v->6f/pi/a SAO 1?89. KlfP§<'Ro 1858. - - - Današq"e granlce pi;/edimfl država sa gkJv-
~
C=:;;J
[}:~:):~;;;:;:;::j
[IITI]
f/SĆUpi/a
Obhs6 kq;u jeEnglesfa SAO IBrs. Teri/;orf/a /upf/ella od Froncvske 1803.
i!lii!iil
~
Afoska kvpjiew oO' /i'usjie/857:
„„„ ... ~ •.u Oržave Kon/'ederac_j"e u građra/;u /861.-6$. 0 Teritor!Je dobj/enaodEngl.ugovoromte4ti. .4'00 aoo mookm
! i::= ""4
C<
SKADARSKA OPERACIJA ra novu epohu krize, kad broj nezaposlenih dostiže 10 miliona. Dolazak na vlast F. D. Ruzvelta (v.) značio je početak nove ere socijalnog zakonodavstva i napora da se iziđe iz krize. Od 1937. god. SAD su suočene sa sve većom opasnošću, i u Evropi i u Aziji. Sukob s Japanom dovodi do ulaska SAD u rat, 7. dec. 1941. god., posle napada na Perl Harbur. U 2. svet. ratu SAD su igrale veliku ulogu među saveznicima, i njihov materijalni i finansijski potencijal znatno je doprineo dobijanju rata. Glavno područje operacija SAD je Pacifik, ali se one angažuju i u Evropi. Ruzvelt nije doče kao kraj rata. Novi predsednik H. Truman (v.) doneo je odluku o upotrebi atomske bombe. i time je započela nova era u svetskoj istoriji. SKADARSKA OPERACIJA (1912-13), borbe crnogorske i tur. vojske u 1. balkanskom ratu oko alb. gr. Skadra. Turci su Skadar utvrdili, pretvorivši ga u glavno uporište, koje je imalo da zaustavi prodor crnogorske vojske. Početkom operacije, Skadar je branio relativno mali garnizon od 10 000 vojnika. Crnogorci su ga opseli snagama Zetskog i Primorskog odreda, jačine oko 23 000 vojnika. Za vreme primirja Turci su grad utvrdili i pojačali posadu. Zestoke borbe su vođene na utvrđenjima Bardanjolta, Taraboša i Brdice. U pomoć Crnogorcima su došle i srp. Primorske trupe. Međutim, velike sile su odlučile da Skadar pripadne Albaniji i vršile su pritisak na Crnu Goru da prekine opsadu. Crnogorski kralj Nikola nije pristao, iako je eskadra velikih sila blokirala crnogorske obale. Iscrpljeni turski garnizon predao je grad Crnogorcima 23. apr. 1913. Na pritisak velikih sila, kralj Nikola je morao da pristane na povlačenje vojske iz Skadra. 14. maja u Skadar su ušle međunarodne trupe. U skadarskoj operaciji Crnogorci su izgubili oko 10 000 poginulih. SKENDER-BEG CRNOJEVIC, sandžak-beg crnogorski (1513-1529), poturčeni najmlađi sin gospodara Crne Gore Ivana Crnojevića. Sultan je· imenovao Skender-bega crnogorskim sandžak-begom da bi preko njega kao potomka nekadašnje dinastije našao oslonac u narodu. Pod Skender-begom je Crna Gora proglašena za filurdžijsku oblast, a Crnogorci za stočare-filurdžije, koji su plaćali 55 akči po domaćinstu. Zakup crnogorske filurije je dat Skender-begu, a dati su mu i prihodi bivših poseda porodice Crnojevića. Skender-beg je sebe smatrao naslednikom očin skih zemalja i potpisuje se „sandžak crnogorski i svoj dioklecianskoj zemlji gospodin". Ponašao se kao stari srp.
622
SKITI feudalac, okupljajući oko sebe pored muslim. i hrišćane i štiteći interese crkve. Stolovao je u Zabljaku. Protiv njega su sultanu stizale žalbe od seljaka zbog nezakonitih dažbina. Sultanovi izaslanici, koji su raspravljali te žalbe, naredili su tačan popis svega stanovništva, poznati defter od 1523. god. SKILICA, Jovan (druga pol. XI v.), vizant. letopisac. Nastavlja hroničarski rad istoričara Teofana, obrađujući period vlade Mihaila Rangabe (od 881) i Nićifora III Votanijata (1078-81). Daje veoma značajne podatke o Srbima i Hrvatima, tvrdeći da su jedan narod sa dva imena. SKITI, naziv koji su ant. grč. pisci, počev od Herodota, upotrebljavali za razna plemena, nastanjena u crnomorskim stepama. - Najčešće ovaj naziv se odnosio na ant. iranska nomadska plemena koja su se oko 700. god. pre n. e. naselila u oblastima južnoruskih stepa, između Dnjestra i Aralskog jezera. Bili su na različitom stupnju ekonomskodruštvenog razvitka. Grčki istoričar Herodot (V v. pre n. e.) razlikovao je 3 vrste S.: orače i zemljoradnike, nomade i stočare i one koji su imali svoje vladare. U VII v. pre n. e. održavali su prijateljske i savezničke odnose sa Asircima. Docnije su uspostavili odnose sa Grcima. Bili su to najpre trgovački odnosi koje su Grci održavali s njima preko svojih kolonija na sev. obali Crnog mora. Izgleda da su Grci ubrzo prema njima ispoljili svoju agresivnost, pošto su mnoge od njih pretvarali u robove i odvodili u Grčku. Tako su stvoreni državni robovi u ant. Grčkoj. Njihov položaj znatno se razlikovao od položaja dr. robova. Skiti su služili u atin. drž. kao policija, primali za ovu službu platu i imali stanove u kojima su nesmetano živeli sa svojom porodicom. Iako su imali nešto bolje životne uslove u odnosu na druge robove, njihov položaj je bio težak. Zbog toga su oni često dizali ustanke protiv svojih gospodara. U zap. delu Krima osnovali su svoju drž. koja je postojala skoro 2 veka tokom III i II v. pre n. e. Za vreme velikog persijskog pohoda krajem VI v. pre n. e. car Darije je napao na S. koji su stali na stranu Grka, jer su ovi tada vršili pripreme za borbu protiv Persijanaca. Grci su od njih primili taktiku ratovanja koja se sastojala u povlačenju i uništavanju hrane. Ovom „skitskom taktikom" naneli su prvi poraz persijskoj vojsci. Posle propasti poslednje skitske drž. na Krimu ant. pisci su sve manje spominjali Skite. Posle toga oni su se održali do velike seobe naroda samo u manjim izolovanim grupama u svojoj ranijoj postojbini.
SKLAVINIJE SKLAVINIJE, plemenski savezi Makedonskih Slovena, stvoreni u prvim decenij ama VII v. na području od šar-planine i alb. planina do Rodopa i od plan. Rile do Osogova i r. Bistrice. U okviru ovih saveza bila su slovenska plemena Draguviti, Rinhini, Strumljani, Sagudati, Velazgiti, Brsjaci i dr. Slovenski napadi na Solun i ostale vizant. oblasti prinudili su vizant. cara Konstansa II da 658. prodre u Sklavinije. Vizantijski pohod se završio privremenim nametanjem carske vlasti, plaćanjem godišnjeg danka i preseljenjem jednog dela Slovena u Malu Aziju. Cesti ratovi Vizantije protiv Arabljana i Avara i doseljavanje Bugara na Balkan omogućili su Slovenima u S. da se oslobode vizant. vlasti. Tek 688. god. vizant. car Justinijan je uspeo da pokori S. i da Slovene primora da priznaju vrhovnu vlast Vizantije. Justinijanovim pohodom razbijen je savez makedonskih Slovena i time za nekoliko stotina godina sprečeno formiranje njihove države. - Vizantijski pisci nazivali su oblast na levoj obali donjeg Dunava „Sklavinija", zato što su se u drugoj polovini V v. tu naselili mnogobrojni Sloveni. SKOLOTI, ant. narod koji je naseljavao ogromna prostranstva između Dnjepra i Karpata. O njima ima vrlo malo podataka na osnovu kojih bi se mogao rekonstruisati njihov život i saznati nešto više o njihovom društvenom uređenju. Mnogi ispitivači njihove istorije izneli su pretpostavke da je ime Slovena verovatno nastalo od njihovog imena. SKP (b), v. Komunistička partija SSSR. SLAVENOSRBIJA, naseobina Srba graničara, koji su napustili teritoriju današnje Vojvodine posle ukidanja potisko-pomoriške vojne granice. Nekoliko hiljada Srba pod vodstvom oficira Jovana Horvata i Jovana ševića odselilo se u Rusiju i naseljeni su na Dnjepru u Ukrajini, stvorivši 2 naseobine: Slavenosrbiju i Novu Srbiju. Te su naseobine sačuvale svoje vojničke povlastice sve do prvih godina vlade carice Katarine. SLAVJANOFILI, pristalice panslavistič kog pokreta u Rusiji koji su se javili krajem 30-ih god. XIX v. Pored zapadnjaka, koji su težili liberalno-demokratskom preobražaju Rusije i njenom kulturnom integrisanju sa zap. Evropom, i raznih revolucionarnih struja, predstavljali su najistaknutiji društveni, politički i intelektualni pokret u Rusiji XIX v. Iako su se zalagali za reforme koje su po svom karakteru bile buržoaske, S. su naroči to nastojali na isticanju i sprovođenju u delo teorije o posebnom i originalnom razvitku Rusije, koji je različit
623
SLOBODNA TERITORIJA TRST
od evolucije evropskih naroda. Osnovna obele~j'.-' Rusije su pravoslavlje, seoske opstme, carska institucija koja izjednačuje sve podanike i ukida klasne razlike. Zbog toga Rusiji nije potreban ustav nego ukidanje kmetstva i dodeljiva~je zemlje seljacima, uz otkup. SlavJanofili su mnogo radili na slovenskoj uzajamnosti i na razvitku slavistike. Aktivno su učestvovali u borbi pojedinih slovenskih naroda za oslobođenje i organizovali Slovenski kongres u Moskvi 1867. god. Najistaknutiji predstavnici bili su: Homjakov, braća Kirjevski, braća Aksasovi i dr. SLOBODNA JUGOSLAVIJA - RADIO STANICA, - znatnu ulogu u širenju istine o stanju u Jugoslaviji odigrala je Radio-stanica „Slobodna Jugoslavija". Ona je proradila uz pomoć vlade SSSR u Moskvi u proleće 1942. godine. Preko ove stanice Vrhovni štab je obaveštavao svet o događajima u zemlji i o izdajničkoj ulozi ministra izbegličke vlade D. Mihajlovića. U redakciji programa rukovodeću ulogu su imali Đu ro Salaj i Veljko Vlahović. Uz pomoć ostalih drugova koji su u to vreme bili u SSSR, radio-stanica je odigrala izvanredno značajnu ulogu. Emitovanjem vesti preko ove stanice svet je bio svakodnevno upoznavan sa pravim stanjem u zemlji i sa uspešnim razvitkom oslobodilačkog rata. Antihitlerovska koalicija je uz pomoć vesti dobijenih preko ove radio-stanice uputila i prve svoje nezvanične, a kasnije i zvanične predstavnike pri Vrhovnom štabu. SLOBODNA TERITORIJA TRST, formirana je 2. jula 1946. god. i pod tim imenom postojala do 5. okt. 1954. god. - Spor o pitanju Trsta pojavio se između nove Jugoslavije i zap. saveznika pre završetka 2 svetskog rata. Iako je Jugoslovenska armija oslobodila Trst (1. maj 1945), zap. saveznici su tražili ultimativno da se ona povuče. Već 9. juna 1945. odredi JA napuštaju Trst, Pulu i Goricu. Pitanje naših granica prešlo je u ruke saveta ministara 4 velike sile. Ona je na sastanku u aprilu i maju 1946. u Parizu, na predlog Francuske, odlučila da se stvori Slobodna tršćanska teritorija i taj predlog je 2. jula 1946. prihvaćen kao kompromis. Mirovna konferencija koja se sastala 29. juna 1946. potvrdila je projekt saveta ministara u pogledu granica i statusa Slobodne teritorije Trsta. I pored opiranja Jugoslavije da se smanje granice S. T. T. i da se Gorica priključi Jugoslaviji napori su ostali bez uspeha. Mirovni ugovor sa Italijom potpisan je 10. feb. 1947. Teritorija S. T. T. bila je podeljena na zonu A, sa gr. Trstom i manji deo na zonu B. Na predlog vlada SAD, Engleske i Francuske, čitava S. T. T„ uključivši i onaj
SLOBODNA TERITORIJA U NOR deo kojim je upravljala JNA (zona B), priključena je Italiji (Tripartitna deklaracija), što je pogoršalo odnose između naše zemlje i zap. saveznika. Sve do 1951. god. pitanje S. T. T. ostalo je nerešeno, iako je Italija zahvaljujući stavu zap. sila, faktički već bila ovladala Trstom i znatnim delom teritorije zone A. U maju 1951. u Lonclonu počeli su razgovori koji su nastavljeni u julu i dec. iste godine u Rimu, a januara 1952. u Njujorku i Parizu. Pregovori nisu dali rezultate jer je Italija zahtevala i najveći deo zone B. Odnosi između Jugoslavije i Italije naročito su se zaoštrili u toku 1953. kada je Italija pokušala da, uz pomoć zap. sila, anektira zonu A i najveći deo zone B. Na oštar protest naše vlade ove namere nisu ostvarene. Na kraju sklopljen je sporazum „Memorandum o saglasnosti", koji je parafiran 5. okt. 1954. Ranija zona B i manji deo zone A dolazi pod upravu Jugoslavije a veći deo zone A sa gr. Trstom pod upravu Italije. SLOBODNA TERITORIJA U NOR, teritorija nastala od početka borbe za oslobođenje naše zemlje 1941. godine. - Posle prvih partizanskih akcija i oslobađanja manjih mesta. a kasnije većih, po naredbi GS stvorena je prva slobodna teritorija. što se rat više rasplamsavao i što su bile brojnije partizanske snage sve je bila veća i prostranija slobodna teritorija. Slobodna teritorija je imala izvanredan značaj za dalji razvitak rata i revolucije. U njoj su stvarani prvi organi nove narodne vlasti, na njoj su se lečili ranjenici i odmarali borci. Već u toku 1941. god. na teritoriji zap. Srbije stvorena je široka slobodna teritorija, koja se protezala od šapca, preko Kragujevca, Užica i Kraljeva, poznata pod imenom Užička Republika. I u ostalim delovima naše zemlje, sa sve burnijim razvitkom oslobodilačkog rata, stvarala se i uvećavala slobodna teritorija. U toku celog oslobodilačkog rata 19411945, postojala je široka slobodna teritorija na kojoj je boravio Vrhovni štab i vrhovno vojno i partijsko rukovodstvo. Na slobodnoj teritoriji održano je 1. i 2. zasedanje A VNOJ-a i niz drugih značajnih političkih konferencija i kongresa. Na slobodnoj teritoriji delovale su brojne vojne i druge škole, kursevi, seminari, itd. Na slobodnoj teritoriji bili su i prvi vojni predstavnici zap. sila i SSSR. Slobodna teritorija bila je jedan od najvažnijih uslova za dalji razmah oslobodilačkog pokreta i jedna od karakteristika i specifičnosti našeg oslobodilačkog rata i revolucije. Na slobodnoj teritoriji nesmetano su radiJe brojne fabrike, odvijao se železnički i dr. saobraćaj i razvijao
624
SLOVAČKA
i kulturni život, a posebno izdavačka delatnost. što se rat više bližio kraju slobodna teritorija je bila sve veća a pred oslobođenje zemlje najveći deo Jugoslavije nalazio se već u rukama NOV. SLOVAČKA, zapadnoslovenski narod; po dolasku iz slovenske postojbine u oblast današnje S. potpadaju pod vlast Avara, da bi se ubrzo oslobodili i priključili 1. slovenskom savezu, pod rukovodstvom kneza Sama. Posle raspada Samovog saveza, početkom IX v., Slovaci potpadaju pod vlast Franaka i primaju hrišćanstvo. Osvajanja češ. kneza Pribine zahvatila su S. te su Slovaci bili u sastavu Velikom~ravske Kneževine i u doba vlade kneževa Rastislava i Svatopluka. Provala Mađara 896. u Panoniju bila je sudbonosna za Slovake, jer su potpali pod njihovu vlast. Snaženje Ceške pod Boleslavom I omogućilo je da S. bude priključena državi Pšemislovića (955) i ostane pod njenom vlašću do 1305. god. Godine 1308. Mađari su osvojili Slovačku. Posle 1526, tj. priključenja Mađarske habzburškoj kruni, Slovaci se bore protiv austr. i ugarske vlasti. Ustanci i nemiri su bili česta pojava, a naročito u XVI i XVIII v. Zbog mađariza cije i ugnjetavanja Slovaci su se odmetali u hajduke. Ime Jana Janošeka, nacionalnog junaka i hajduka, ostalo je kao svetao primer borbe protiv tiranije. Tokom XIX v. sa pojavom mlade slovačke buržoazije javlja se pokret za kulturno, nacionalno i političko oslobođenje Slovaka od tuđinske vlasti. U toku revolucionarne 1848. god. Slovaci istupaju protiv habzburške monarhije, osnivaju „Narodni odbor" i traže autonomiju Slovačke. Posle ugušenja revolucije nastali su žestoki progoni Slovaka, zatvaranje škola i zabrana upotrebe nar. jezika. Sve do početka 1. svetskog rata Slovaci su se neprestano borili protiv ugarske despotije, podizani su ustanci, vodila se borba za nacionalno oslobođenje Slovačke. U toku 1. svetskog rata stvoren je u emigraciji Ceški zagranični odbor, u koji su ušli i slovački predstavnici. Posle sloma Austro-Ugarske slovački političari su na svojoj velikoj narodnoj skupštini u Turčanjskom Svetom Martinu 30. okt. 1918. doneli odluku da S. uđe u sastav nove nezavisne Cehoslovačke (v. dalje Cehoslovačka). Posle sramnog minhenskog sporazuma nacionalističke struje u Slovačkoj, i pored dobijanja autonomije (6. okt. 1938), nisu bile zadovoljne. Fašistički orijentisani krugovi, uz pomoć Hitlera, stvaraju tzv. Slovačku Republiku (14. mart 1939). Veliki deo nacionalne teritorije pre toga bio je prepušten Mađarskoj i
SLOVENI
625
ostalim susedima. Slovačka je bila u potpunoj zavisnosti od fašističke Nemačke. Na čelu sa izdajnikom Tisom, slovački fašisti su uzeli aktivno uče šće i u operacijama nem. vojske na istočnom frontu. Nacionalno bogatstvo bilo je u rukama Nemaca. Približavanje Crvene armije granicama S. (1944), dovodi do oružanog ustanka naroda i konačnog oslobođenja Slovačke. Ponovnim formiranjem Čehoslovačke Republike, te ustavnim zakonom iz 1948, S. postaje sastavni deo nove države. Krajem 1968, odlukom Narodne skupštine, jedinstvena čehoslovačka drž. postala je federativna, sastavljena iz Češke i Slovačke. SLOVENI, velika indoevropska grupa naroda srodnih po jeziku, koja u rano feudalno doba stvara prve drž. organizacije u Evropi, da bi tokom svog istor. razvoja zauzela značajno mesto u kulturi, ekonomici i nauci u okviru celokupne ljudske zajednice. - Poreklo imena S. ni do danas nije razjašnjeno. Nastanak S. datira u II milenijumu pre n. e„ a prve podatke o slovenskim plemenima pruža grč. istoričar Herodot, pominjući kao sev. susede Skita Neure i Budine, a između Dnjepra i Karpata Skolote. O drugoj grupi Slovena, Venedima, daju nam pismene podatke rim. istoričari I i II v. Plinije, Tacit i Ptolomej, tvrdeći da žive ist. od Germana. Vizantijski pisci Prokopije i Mavrikije pominju plemena Anta i Slovena. Posebnu grupu čine S. Lugijci, koji su živeli u prostoru r. Visle i Varte, dok su na najvišem stepenu kulture bila plemena koja su živela oko r. Volge i bila nosilac posebne kulture đakovskih gradina. Mešanjem ovih plemena izgrađivao se zajednički slovenski jezik i kultura u prostoru oko r. Odre do srednjeg toka Volge, od Baltičkog m. do Karpata i srednjih tokova r. Buga, Dnjepra i Đona. U svojoj postojbini stari Sloveni su živeli u rodovskoj zajednici. Među juž. slovenskim plemenima između Karpata i srednjeg Dnjepra, zbog dodira sa civilizovanim narodima, raspada se rodovska zajednica, javlja se stočarstvo i zemljoradnja i stvaraju se prvi plemenski savezi, dok su sev. slovenska plemena dugo ostala u prvobitnoj društvenoj zajednici. Zbog primitivne zemljoradnje, potrebe za obradivim zemljištem, prenamnoženosti i hunskih napada, povučeni velikom seobom naroda, S. se sele iz zakarpatskih stepa u srednju Evropu. Sloveni su se kretali u 3 pravca: prema zapadu, istoku i jugu, te su se tako obrazovale 3 velike slovenske etničke grupe: Istočni Sloveni (Rusi, Belorusi i Ukrajinci), Zapadni Sloveni (Česi, Slovaci, Poljaci, Polapski Sloveni, Lužički Srbi i dr.) i Južni Slo-
SLOVENIJA
veni (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i Bugari). Sloveni su se širili na zapad do Labe i Alpa, na istok do Volge i Kaspijskog mora, na jug do Peloponeza i Male Azije. Naseljavajući nove zemlje Sloveni su asimilovali mnoge starosedeoce: Ilire, Tračane, Kelte, sarmatsko-alanska, letonska i litavska, finsko-ugarska, turska, bugarska plemena i dr. Na drugoj strani S. apsorbi.iju Grci, da im kasnije germ. drž. nametnu svoj jezik i veru. Dolaskom u novu otadžbinu, raspadanjem rodovskih zajednica, stvaraju se i prve feudalne drž. organizacije, te robovlasnički poredak, koji se u vreme njihovog doseljavanja već bio raspao, nije bio zastupljen kao društvena organizacija. Sa uvođenjem ranih feudalnih odnosa S. primaju hrišćanstvo i stupaju u red kulturnih i civilizovanih evrop. naroda. Stvaranjem feudalnih drž. S. su morali da vode dugotrajnu borbu protiv mnogobrojnih osvajača. I dok su se mnogobrojni slovenski narodi oduprli osvajaču, sačuvali svoje etničke osobine i stvorili nacionalne države, dotle su Polapski Sloveni (između Odre i Labe), Pribaltički Sloveni (oko Rigena) i Karantanski Sloveni (u Alpima) ponemčeni i izgubili svoje etničko područje i osobine. Posle 2. svetskog rata S. imaju svoje drž. etničke granice, izuzev što u Nemačkoj žive Lužički Srbi, u Austriji Slovenci i Gradištanski Hrvati, u Mađarskoj Srbi i Hrvati, u Rumuniji Srbi i u ostalim delovima sveta - Americi i Australiji kao naseljenici. Prva socijal. revolucija izbila je u slovenskoj zemlji Rusiji, a posle 2. svetskog rata sve slovenske zemlje ostvarile su najnaprednije socijal. društveno uređenje. SLOVENIJA, preistorijski i antički period: povoljan geografski položaj uslovio je ukrštanje preistorijskih kultura Sredozemlja, Panonije i Podunavlja. Nalazišta iz paleolita su brojna (Moriova Zialka, Potočka Zialka, Mokriška Jama). Ostaci neolitskog doba i njegove zemljoradničke kulture nisu brojni i kasni su odjek neolitskih kultura Panonije i Dalmacije (Ajdovska jama kod Krškog i Drugovska jama kod Kranja). Brojnija su nalazišta eneolita (Ig, Notranjska Gorica, Blatna Brezovica) i bronzanog doba (Notranjska Gorica Blatna Brezovica, črmošnica, Jurka 'Vas i dr.). Tada se dešavaju brojne migracije iz Panonije i Podunavlja. Nalazišta gvozdenog doba (Magdalenska gora, Kobarid i dr.) svedoče o visokoj tehnici obrade metala i kulturnim vezama sa Italijom. Nosioci ove kulture su u centr. delu Slovenije Iliri. Tu kulturu kasnije uništavaju Kelti, Japodi i Karli u III veku pre n. e. Rimski se uticaj počinje širiti iz
SLOVENIJA
626
Akvileje (osnovana 181. pre n. e.), ali je veći deo Slovenije uključen u rim. državu oko 35. pre n. e., a cela Slovenija oko 15. pre n. e. Romanizacija je brza u primorju i duž rečnih dolina. Ovde niču gradovi Tergeste (Trst), Forum Julii (Cedad), Emona (Ljubljana), Petovio (Ptuj) i dr. Planinski krajevi su živeli starim načinom života. Cesti napadi varvara sprečavaju brži razvitak, a u doba seobe naroda nastaje rasulo. Posle pada Zapadnog Rimskog Carstva (376) ovim područjem vlada Odoakar, a kasnije kralj ist. Gata Teodorik. Vizantijska vlast sredinom VI v. je bila kratka jer područje ugrožavaju Langobardi, a zatim A vari i Sloveni. - Srednji vek: Sloveni naseljavaju područje Gornje Posavine, Podravine i istočnih Alpa krajem VI v. U tome ih pomažu A vari i bore se protiv Langobarda i Bavaraca. Staro st. je uništeno ili se povlači na zapad prema Italiji. Zemljoradnja opada, a rudarstvo gotovo propada. Ostaci starog st. (Vlasi) se tokom vremena slaviziraju. Pomoću Avara Sloveni zaustavljaju Bavarce, a sa Langobardima vode oštre borbe početkom VII v. Do 3. decenije VII v. Sloveni žive pod avarskom vlašću. Zbog opasnosti od A vara ujedinjuju se slovenska plemena Ceške i Moravske. Njima prilaze i Slovenci iz Istočnih Alpa i tako se stvara čuveni plemenski savez na čelu sa knezom Samom (623-658). Pošto se savez raspao, Sloveni iz Istočnih Alpa postaju samostalni u okviru kneževine Karantanije. Centar kneževine je bio u Krnskom Gradu na Gosposvetskom polju. širi se hrišćanstvo i počinju se
SLOVENIJA formirati feudalni odnosi. Taj razvitak je bio ugrožen ponovnim napadom Avara. Bavarci im pomažu, ali im nameću svoju vrhovnu vlast. Kada su Franci pobedili Bavarce, Karantanija dolazi pod vrhovnu franačku vlast (745). Kao vazalna franačka kneževina, Karantanija se održala do 820. Učešće Karantanaca u velikom ustanku pod Ljudevitom Posavskim navelo je Franke da ukinu karantansku kneževinu i da zavedu svoju neposrednu vlast. Podelom Franačke (843), Karantanija je pripala istočno-franačkoj državi, iz koje se razvilo kasnije nemačko carstvo. Od tada pa sve do 1918. slovenačke zemlje su pod nem. odn. kasnije austr. državom. Koceljeva drž. u Panoniji (861-874) samo je epizoda. Za vreme nem. vlasti ubrzava se proces feudalizacije. Malobrojni domaći aristokrati uključuju se u nem. plemstvo, dok se privilegovani slobodni seljaci kosezi privremeno održavaju, ali kasnije išče zavaju. Istovremeno dolazi do kolonizacije Nemaca u slovenačke zemlje. Kolonizacija je jaka sve do XIII v. Sa slabljenjem vladarske vlasti jača moć pojedinih krupnih feudalnih porodica. U slovenačkim zemljama to su Epenštajni, španhajmi, Traungovci i Babenbergovci. Od 1278. god. učvršću ju se u slovenačkim zemljama Habzburzi, koji te godine dobijaju štajersku, a kasnije (1355) Korušku, Kranjsku i 1382. Trst. U toku učvršćivanja vlasti Habzburga privremeno u XV v. jača porodica grofova Celjskih, ali smrću poslednjeg Celjskog (1456) Habzburzi nasleđuju njihove zemlje. Priključenjem Gorice (1500), Habzburzi su
- - Gr,anlceSR.s'lwe!fl•; drlnM
-
-
Granica izm#đu
Avdrjjei~
ITIIlJl "'1'et;f/8 KM~ E 3 Deo ~r/l;or/.fr
0
mm
l)(fO
f<;'f.i>;'!.>;A!! -
Slovenija krajem XIX i
početkom
XX veka
bhrafr• Db/eb/ fvp,,ye
v...
SLOVENSKI zavladali svim slovenačkim zemljama. Pod habzburškom vlašću formiraju se tzv. istorijske pokrajine: Koruška, štajerska, Kranjska i Gorica. Slovenaca je bilo i u Istri, tzv. Slovenačkom primorju i Prekomurju. Samo u Kranjskoj Slovenci su sačinjavali većinu stanovništva. U ostalim pokrajinama je bilo brojnije nem., a u Istri i Primorju ital. stanovništvo. Uključenje Slovenije u okvir Habzburške monarhije ubrzalo je privredni razvitak. Razvijaju se zemljoradnja, zanatstvo, trgovina, rudarstvo i povećava se broj gr. stanovništva. Istovremeno se pogoršava položaj seljaštva što će biti uzrok brojnim seljačkim ustancima, osobito u XV i početkom XVI v. (v. Seljački ustanci kod Slovenaca). Položaj seljaka je bio pogoršan i turskim provalama. U XVI v. slovenačke zemlje zahvata reformacija (v. Reformacija i kontrareformacija kod Južnih Slovena). Jačanje vladarskog apsolutizma smanjuje polit. ulogu plemstva, ali se uporno održava određena autonomija istor. pokrajina. Slovenačko st. dvostruko ugnjetavano (socijalno i nacionalno), još za vreme reformacije ispoljava određe ne nacionalne težnje. Te će težnje doći do izražaja sa prvim začecima kapitalističke privrede kada će i pored nem. privrede i polit. vlasti doći do jačanja slovenačke buržoazije. U takvim uslovima krajem XVIII v. počinje buđenje nacionalne svesti i početak narodnog preporoda (v. Narodni preporod kod Slovenaca). Slovenci su postepeno afirmisali svoju nacionalnu kulturu, što je uslovilo polit. borbe za šira nacionalna prava. Taj odlučniji otpor će doći do izraza u revoluciji 1848. (v. Revolucija 1848. kod Južnih Slovena). Revolucija je istina ugušena, zaveden apsolutizam (v. Bahov apsolutizam), ali je ukidanjem feudalnih odnosa omogućen brži društveni i polit. razvitak Slovenaca. Posle Bahova apsolutizma nastaje življi kulturno-prosvetni rad (tzv. čitao ničko doba), a od 1867. do 1871. Slovenci postavljaju energičnije nacionalnopolit. zahteve (Taborski pokret). Dalji kapitalistički razvitak doveo je do formiranja građanskih partija uz istovremeno jačanje suprotnosti između buržoazije i proletarijata (v. Političke partije kod Južnih Slovena, Radnički pokret kod Južnih Slovena). Ipak građanske partije ne postavljaju nacionalno-političke zahteve.
radikalne Vrhunac u njihovim nacionalnim zahtevima je ujedinjenje slovenačkih pokrajina i autonomija u okviru Austro-Ugarske, početkom XX V. ujedinjenje Južnih Slovena u okviru Austrije. God. 1918. Slovenija ulazi u državu SHS, pri če mu je znatan deo Slovenaca ostao u Austriji i Italiji.
a
827
SMIČIKLAS
SLOVENSKI N ARODNOOSVOBODILNI SVET (SNOS), formiran na 1. zasedanju u Crnomelju (19-20. feb. 1944). - U skladu sa odlukama 2. zasedanja A VNOJ-a bili su udareni temelji slovenačke državnosti u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije na 1. zasedanju SNOO Vrhovnog plenuma. Na zasedanju u črnomelju bio je formiran i Nacionalni komitet oslobođe nja Slovenije (vlada), ali je njegove funkcije preuzelo Predsedništvo SNOS, uvećano jednim članom iz Primorske. U nizu drugih odluka na ovom zasedanju značajna je i Izjava o pravima i dužnostima slovenačkog naroda, zatim odluke o osnivanju zakonodavnog odbora SNOS-a, odluka o raspisivanju izbora za NOO, osnivanje komisije pri predsedništvu za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, itd. U toku marta 1944. održani su izbori na oslobođenom teritoriju za mesne i sreske NO, bio je osnovan Novčani zavod Slovenije, i dr. Pred samo oslobođenje celokupnog slovenačkog teritorija, 5. maja 1945, predsedništvo SNOS-a u Ajdovščini izdalo je zakon o narodnoj vladi Slovenije i posebnim ukazom imenovalo tu vladu, koja se 10. maja 1945. predstavila slovenačkom narodu u Ljubljani. SLOVO O POLKU IGOREVE (SPEV O IGOROVOM POHODU), najstariji rus. knjiž. ep, nastao u XII veku. Opisuje borbu novgorodsko-sjeverskog kneza !gora protiv Polovaca (1185). Autor speva je nepoznat, a original rukopisa je izgoreo u požaru Moskve (1812). Sačuvani su prepisi. Osnovna tema speva je Igorova poruka rus. knezovima da se ujedine pod skiptrom kijevskog kneza. SMERDI, slobodni seljaci u ranofeudalnoj rus. državi. Bili i
Sl\'llT
SOCIJALISTIČKA
628
Povijest hrvatska (1879, 1892). Ovo je
prva celovita sinteza hrvat. prošlosti i obuhvata period od najstarijih vremena do 1848. god. Pisana je na osnovu vlastitih istraživanja, kao i rezultata tadašnje istoriografije. Iako je Smičiklas klasičan istoričar, delo je pisano i s tendencijom da razvije nacionalnu svest hrvat. naroda u doba pojačanog mađarskog pritiska. U delu Dvjestagodišnjica oslobođenja Slavonije (1891) obradio period turske vladavine u Slavoniji i rat za njeno oslobođenje od Turaka (1683-1699). Bavio se i objavljivanjem izvorne građe. SMIT, Adam (Smith, Adam, 1723-1790), pored Rikarda (v.) najpoznatiji predstavnik engl. klasične političke ekonomije, pisac Istraživanja o prirodi i uzrocima bogatstva naroda (1776). Stvorio je teoriju o podeli rada, ispitao i prikazao nastanak i ulogu novca i dao analizu vrednosti raspodele najamnine, profita i rente. Bio je protivnik merkantilizma. Smatrajući da u privredi vlada egoizam, zastupao je pravac ekonomskog liberalizma. Zajedno s Rikardovim, njegovo delo bilo je najznačajniji izvor Marksovog prouča vania modernog kapitala. SOBRANJE, najviši organ vlasti u SR Makedoniji. - Sobranje je nastalo u toku NOR-a pod imenom Antifašističko veće narodnog oslobođenja Makedonije. Ono se pod tim imenom konstituisalo na 1. zasedanju 2. avg. 1944. u Prohoru Pčinjskom. Posle uspešnog razvitka NOR-a u Makedoniji 2. av~. 1944. održano je 1. zasedanje ASNOM-a, kome je bilo prisutno 122 delegata iz cele Makedonije. U deklaraciji, usvojenoj na tom zasedanju, odlučena je da maked. narod uđe kao nacionalno slobodan i ravnopravan član u novu Demokratsku Federativnu Jugoslaviju na principima ustanovljenim na 2. zasedanju A VNOJ-a. Zasedanje je donelo i niz drugih značajnih odluka, kao: zavođenje maked. jez. kao službenog, odluka· o proglašenju Ilindena (2. avg.), za narodni državni praznik makedonske države. Prezidijum ASNOM-a (6. avg. 1944) doneo je i rešenje o formiranju 8 povereništava pri Prezidijumu ASNOM-a. Od 28. do 31. dec. 1944. održano je u Skoplju 2. vanredno zasedanje ASNOM-a, koje je, između ostalih odluka, donelo i odluku o raspisivanju izbora za seoske, gradske, rejonske i sreske NO odbore. Neposredno po završetku rata ASNOM je promenio ime u Narodno sobranje Makedonije, a 8. marta 1946, na osnovu ustava, u Narodno sobranje Narodne Republike Makedonije. SOCIJALDEMOKRATIJA, opšti naziv za radničke socijalističke stranke nastale u drugoj polovini XIX v. U tzv.
PARTIJA
mirnom razvitku kapitalizma i periodu širenja marksizma, došlo je do stvaranja prvih polit. radničkih organizacija, pod nazivom socijaldemokratske partije. Naziv socijaldemokrat prvi put se javlja 1864. U okviru teorije i polit. prakse socijaldemokratije (levo, centar i desno) pojavljuju se u mnogim zemljama različite tendencije i struje od radikalno-revolucionarnih do oportunističkih i socijalšovinističkih. U vreme delatnosti 2. internacionale, u većini zemalja Evrope i van nje, bile su stvorene socijaldemokratske partije i socijaldemokratija je, kao naziv, bio opšti za sve ideološke pripadnike ovih partija. SOCIJALDEMOKRATSKA PARTIJA NEMACKE, najuticajnija partija 2. internacionale. Obrazovana je 1875. god. na kongresu u Goti ujedinjenjem Opšteg nemačkog radničkog saveza, koji je 1863. god. osnovao F. Lasai (v.) i Socijaldemokratske partije ajzenahovaca (v.), osnovane 1869. god. SDPN je dobila svoj program koji je zbog oportunističkih elemenata izazvao Marksovu kritiku (v. Gotski program). Izuzetnim zakonom protiv socijalista (1878) Bizmark je stavio nem. radnički pokret van zakona, ali je ovaj jačao i u ilegalnim uslovima. Zakon je ukinut 1890, a 1891. god. partija je prihvatila novi Erfurtski program (v.). I pored toga, SDPN nije ostala jedinstvena. Od 1897. god. do 1. svet. rata u njoj su postojala tri pravca: Levi, na čelu sa R. Luksemburg (v.), K. Lipknehtom (v.) i dr., koji je ostao na pozicijama naučnog socijalizma; centrumaški, pod vodstvom K. Kauckog (v.) i dr., koji je, pored ostalog, odricao potrebu diktature proletarijata; i desni, revizionistički, na čelu s Bernštajnom (v.) i dr. Pošto je SDPN za vreme 1. svet. rata prešla na pozicije socijalšovinizma, 1916. god. iz nje je istupila leva struja i obrazovala posebnu grupu „Savez Spartak" (v.). God 1917. centrumaši su obrazovali Nezavisnu SDPN. Za vreme revolucije 1918. god. vlast su preuzeli desni socijalisti na čelu sa Ebertom i Šajdemanom. Posle 2. svet. rata u Istočnoj Nemačkoj je obrazovana Jedinstvena
socijalistička
partija Nema-
čke,
a u Zapadnoj Nemačkoj je 1946. god. obnovljena posebna SDPN. SOCIJALISTICKA FEDERATIVNA REPUBLIKA JUGOSLAVIJA (SFRJ), v. Jugoslavija od 1945. do 1968.
SOCIJALISTICKA INTERNACIONALA,
v.
Međunarodno stičkih partija.
ujedinjenje
socijali-
SOCIJALISTICKA PARTIJA JUGOSLAVIJE, stvorena je 18. dec. 1921. u Beogradu. - Odlukom glavnih odbora Socijalističke radničke partije Jugoslavije (centrumaša), zatim, Jugoslavenske
SOCIJALISTICKA REVOLUCIJA
socijaldemokratske stranke i Socijaldemokratske stranke Jugoslavije, da bi se smanjio uticaj već zabranjene Komunističke partije Jugoslavije, formirana je Socijalistička partija Jugoslavije. Na I kongresu (sept. 1923) S. P. J. je pristupila Socijalističkoj radničkoj internacionali, usvojila program kojim je proglasila da su reforme jedini put borbi za socijalizam, založila se za unitarističku parlamentarnu republiku, za nepotpunu agrarnu reformu, itd. Do III kongresa (apr. 1928) prevlast u rukovodstvu partije imala je reformistička desnica Vitomira Koraća i N. Divca. Nešto kasnije, uz pomoć Slovenaca, na čelo stranke dolazi grupa 2ivka Topalovića. U polit. životu zemlje S. P. J. nije igrala neku značajniju ulogu a posebno je bio neznatan njen uticaj na radničku klasu. Po broju članova bila je mala. Najviše 3 000-4 000 čla nova. Sve do propasti Jugoslavije stranka nije uspela da ojača svoje redove i manje-više sarađivala je sa buržoazijom. SOCIJALISTICKA REVOLUCIJA U JUGOSLAVIJI, v. NO rat. SOCIJALISTIČKI SAVEZ RADNOG NARODA JUGOSLAVIJE (SSRNJ). opšta društveno-politička organizacija karakteristična za polit. sistem Jugoslavije. SSRNJ je nastao iz Narodnog fronta koji je stvaran u godinama uoči 2. svetskog rata, inicijativom komunista, u težnji da okupi sve antifašiste a radi jačanja odbrambene snage zemlje. U toku NOR NF se razvio u Narodnooslobodilački front da bi okupio široke slojeve naroda za borbu protiv okupatora i za oslobođenje zemlje i tu ulogu je odigrao u potpunosti. Odmah po oslobođenju zemlje održan je I kongres avg. 1945. Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Jugoslavije, koji je doneo program u kome su istaknuti zadaci radi učvršćivanja tekovina NOR-a i revolucije. U toku svog daljeg postojanja on je ujedinjavao široke narodne mase radi obnove i socijal. izgradnje zemlje. Na IV kongresu feb. 1953, NF je promenio ime u Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije, dobivši i nove zadatke. SSRNJ je postao opštepolitička organizacija naroda Jugoslavije koji je objedinio Savez komunista i druge društveno-političke organizacije. član Socijalističkog saveza može postati svaki građanin koji ima biračko pravo i koji prihvata program i statut Saveza. Socijalistički savez je jedinstvena organizacija celokupnog članstva na teritoriji SFRJ. U okviru Saveza postoje 3 vrste organa, najviši organ je kongres i konferenc1Ja, rukovodeći organ i nadzorni organ. Dalja aktivnost Socijalističkog saveza usmerena je u pravcu otvaranja
629
SOFISTI
puteva za iščezavanje ostataka klasič nog partijske-političkog organizovanja i njegovog prevazilaženja. SOCIJALIZAM, društveni poredak koji nužnošću istorijskog razvitka smenjuje kapitalistički sistem kao poslednje društveno uređenje zasnovana na dominaciji jedne klase, ovog puta buržoazije, eksploatatora proletarijata. Kao prva ili niža faza komunizma, S. ukida privatnu i uspostavlja društvenu svojinu nad sredstvima za proizvodnju. Socijalizam nužno sadrži elemente prethodnog kapitalističkog poretka: nagrađivanje se vrši prema sposobnostima i radu, tj. prema kvalifikacijama i većem utrošku radne snage, što je, prema Marksu, ostatak starog buržoaskog prava, jer pretpostavlja nejednakost i jednako merilo primenjuje na nejednake ljude. Zbog toga, S. zahteva borbu u cilju revolucionarne izgradnje komunističkog društva. Ostatak kapitalizma je i država s njenom ulogom u reguHsanju društvenih i ekonomskih odnosa. U socijalizmu, međutim, ova institucija
socijalizam; Komunizam).
SOCIJALŠOVINIZAM, naziv kojim je V. I. Lenjin okarakterisao stav onih socijaldemokratskih partija koje su se pred 1. svet. rat ili u toku rata izjasnile za podršku buržoaskim vladama i glasale za ratne kredite. Socijalšovinizam se naročito ispoljio u nacionalnom i kolonijalnom pitanju i nepriznavanju prava malih nacija na samoopredeljenje i obrazovanje svojih država. _,U svom članku Oportunizam i slom Druge internacionale Lenjin je podvukao da je „klasna osnova socijalšovinizma i oportunizma ista: savez malog broja privilegovanih radnika sa „svojom" buržoazijom protiv mase radničke klase". SOCE, vrsta poreza u srednjovekovnoj srp. drž. koju su plaćali meropsi vladaru i iznosila je jedan perper godišnje ili merica žita. SOFISTI, naziv za veći broj filozofa u st. Grčkoj, počev od V. v. pre n. e. koji su istupali i kao narodni tumači i učitelji. - Najviše ih je bilo u Atini, gde je robovlasnička demokratija u V
SOJENICE
630
v. pre n. e. dostigla svoj vrhunac. Pošto su stekli visoko obrazovanje i naučili retoriku, krenuli su iz zatvorenih filozofskih škola i otpočeli sa svojom delatnošću na trgovima i na svakom drugom mestu koje im je omogućavalo istupanje pred javnošću. U svom uče nju nisu zauzimali jedinstven stav niti su se bavili istovetnim problemima. Neke je interesovala etika, druge dijalektika, politika ili ekonomija. Iskustvo je bilo polazna tačka za sve oblasti života kojima su oni želeli da se bave. Zbog toga oni zauzimaju kritičan stav prema tradicionalnim oblicima života. Među njima, najistaknutije mesto zauzeli su stariji sofisti koji su, u stvari, bili nosioci novog duha, njihovi naslednici su ili nastavljali njihovo delo ili su istupali kao obični govornici koji su za novac prodavali znanje. Tako je i nastao naziv „učitelji mudrosti" koji su u diskusijama pribegavali logičkom žongliranju, zavisno od toga koliko su novca primili za javno istupanje i šta treba da brane. Duhovni vođa S. bio je Protagora iz Abdere, najoriginalniji mislilac među sofistima. Za razliku od drugih ant. grčkih mislilaca Protagora je čoveka stavio u žižu svog istraživanja. Njemu se pripisuje čuvena izreka: „Covek je merilo svih stvari". Veliku slavu ne samo među S. nego uopšte među Grcima steka0 je Hipija iz Elide, jedan od najistaknutijih polihistora, koji je prvi utvrdio suprotnosti između prirode i zakona. Prema njegovom učenju zakoni su delo ljudskog dogovora ili konvencije. Atinjanin Kritija je učio da su bogove izmislili vladari da bi lakše vladali, dok je Alkidamant bio protivnik ropstva ističući da „priroda nikoga nije stvorila robom". Na taj način su S. otkrivali protivrečnosti ant. društva i zakonodavstva. SOJENICE, drvene kuće ili kuće od šiblja, podignute na kolju iznad vode na rekama ili jezerima. Njihova izgradnja je veoma starog datuma. Ubrajaju se među najstarija ljudska naselja. Gradili su ih ljudi u praistorijsko doba kada su počeli da napuštaju zemunice. Da bi bili što sigurniji od napada neprijatelja ili divljih zveri ljudi su u kamenom dobu počeli da osnivaju veće zajednice. U ovom procesu veliku ulogu su odigrale sojenice. Bila su to najstarija naselja izgrađena na vodi. Sa kopnom su bile povezane jednim uskim mostom koji se u slučaju opasnosti podizao. Ovakvih naselja bilo je kod nas u najranijem periodu ljudske istorije na Ohridskom i Dojranskom jezeru. Danas ih grade najviše stanovnici močvarnih oblasti u jugoist. Aziji i na Novoj Gvineji.
SOLFERINO SOKALNICI, zavisni seljaci u srednjovekovnoj srp. državi. Pored nešto manjih obaveza od meropaha servi su obavezni da rade na imanju svog gospodara i da kao posluga obavljaju različite poslove kao: prenos robe, da prate gospodara na putovanju, popravka zgrada, rad u kuhinji itd. Broj S. u odnosu na merophe bio je mali. SOKO, organizacija za širenje fizičke kulture koja je delovala za vreme Kraljevine Jugoslavije. - Početak S. je u Pragu, gde je 16. feb. 1862. osnovana prva sokolska organizacija. Od tada se i kod Jugoslavena osnivaju sl. organizacije. Po stvaranju Kraljevine SHS, 26. jan. 1919. predloženo je stvaranje jedinstvene sokolske organizacije za Kraljevinu, (Sokolski savez SHS). Organizacija je počela da izdaje list „Sokolski glasnik" u Zagrebu. Prvi Jugoslovenski svesokolski slet organizovan je u Ljubljani (1922). U vodstvu S. če sto su dolazili do izražaja reakcionarni političari, struje i shvatanja, te je organizacija dobijala i polit. obojenost. U svojim redovima je okupljala veliki broj članova, koji su bili organizovani po župama i savezima po pokrajinama. Savez je uzimao aktivnog učešća na sletovima i van zemlje. SOKRAT, grč. filozof (469. god. pre n. e. - 399. god. pre n. e.). Veliki protivnik sofista koji su za novac prodavali svoje znanje, okupljao je omladinu i vodio dijaloge u kojima je propagirao aristokratske ideje, zalažući se za njihovu politiku. To ga je dovelo u sukob sa demokratama koji su u njegovo vreme došli na vlast u Atini. Optužen je 399. god. pre n. e. zbog bezbožništva i „kvarenja omladine''. Presudom je osuđen na smrt ispijanjem otrova. Dosledan sebi i svom učenju odbio je da pobegne noću uoči punovažnosti presude. Mirno je ispio vrč sa otrovom koji mu je atinski sud dosudio. Za razliku od ant. filozofa nije napisao nijedno delo. Svoje učenje je izlagao u živoj reči i dijalozima na atinskim trgovima i ulicama. Knjigu je smatrao mrtvom stvari koja ne može zameniti živu reč. Stavljajući u prvi plan istinu, za koju se svesrdno borio. učio ie da se istina može saznati samo ako Čovek, pre svega, upozna sebe. Cuvena je njegova izreka: „Upoznaj sebe". SOLFERINO, selo severozap. od Mantove, u Italiji, gde se 24. juna 1859. god. odigrala krvava bitka između austr., s jedne i franc. i sardin. trupa. s druge strane, u kojoj je na obe strane bilo oko 30 000 mrtvih, ranjenih i nestalih. Bitka se završila neodlučno, ali je posle nje došlo do zaključenja primirja u Vilafranki (v.). Posmatrač bitke, J. H. Dinan, došao je na ideju o stvaranju Crvenog krsta.
SOLOMON
631
SOLOMON, jevr. car (973. god. pre n. e. - 933. god. pre n. e.), sin kralja Davida. Zaostao je znatno na polju 11poljne politike za svojim ocem, ali je zbog toga sredio unutrašnje prilike u zemlji, obogatio svoju zemlju velelepnim građevinama, uvodeći orijentalnu kulturu. Najveću pažnju posvetio je Jerusalimu koji je utvrdio okolnim zidom a u gr. sagradio raskošne palate. Da bi sproveo grandiozne planove zaveo je velike poreze i prinudni rad. Ovoga su bili pošteđeni jedino st. Jarusalima. To je izazvalo revolt među st. koji je, posle njegove smrti, doveo do raspada države. U mnogim istočnjačkim legendama veliča se njegova mudrost, koja je kroz predanje znatno uvećana. Pripisuje mu se i veći broj pesničkih dela, od kojih je najpoznatije „Pesma nad pesmama". SOLON, atinski drž. i zakonodavac (638. god. pre n. e. - 559. god. pre n. e.), Prema legendi jedan od sedmorice ant. grč. mudraca. Za arhonta je izabran 594. god. pre n. e. u vreme kad je dolazilo do čestih sukoba između eupatrida - aristokrata i demosa - naroda. Povereno mu je bilo da napiše zakone i da sprovede reforme. Prva njegova mera, kao uvod u započetu reformu, bilo je ukidanje dužničkog ropstva za atinske građane. Zatim je naredio brisanje mnogih dugova, i tek posle toga napisao zakone prema kojima je prava i dužnosti građana odredio prema njihovim prihodima a ne prema poreklu, kako je do njegovih reformi bilo. Na osnovu ovih zakonskih propisa svi atinski građani eupatridi i demos - podeljeni su u 4 reda pentakoziomedimni, hipeji, zevgiti i teti. U 1. razred svrstani su najbogatiji, zemljoposednici, trgovci i zanatlije. Iz njihovih redova birani su arhonti i oni su ulazili u Areopag. Oni koji su imali manje prihode pripadali su 2. redu i oni su u zajednici sa čla novima 3. reda birali članove novog veća, ustanovljenog Solonovim reformama. To je savet od 400. Poslednji u redosledu, koji je S. sastavio na osnovu imovinskog stanja, bili su članovi 4. reda, teti, ujedno najsiromašniji. Njihovo je pravo bilo da glasaju u narodnoj skupštini, ali nisu mogli biti birani ni na kakav položaj. Solonovim zakonima otpočelo je ukidanje aristokratskog uređenja u ant. Atini i postepeno zavođenje robovlasničke demokratije. Međutim, Solonovim zakonima nisu bili obuhvaćeni svi građani. Robovi su bili potpuno zanemareni. Oni su i dalje ostali svojina svojih gospodara. štaviše, na posredan način Solonovim zakonima je podstican robovlasnički sistem, pošto su njegove reforme razvijale robovlasničku privredu. Uskoro zbog nezadovoljstva njegovim
SOLUNSKA KRALJEVINA
reformama u Atini je došlo do žestokih sukoba zbog kojih je S. morao da beži iz zemlje. SOLONOVE REFORME, reforme koje je u staroj Atini sproveo atinski državnik i zakonodavac Soion (v.). U vreme velike političke krize, izazvane sukobima aristokratije i naroda, Solon je izabran za arhonta 594. god. pre n. e. sa zadatkom da napiše zakone. Sprovodeći svoje reforme, Solon je već na prvom koraku ukinuo dužničko ropstvo, stvoreno prezaduživanjem seljaka koji su postajali robovi zbog toga što nisu bili u mogućnosti da otplate dugove. Zatim je odredio prava svih atinskih građana na osnovu njihovih prihoda, ukinuvši time ranija prava koja su se sticala po poreklu. Svi stanovnici stare Atine bili su podeljeni u 4 društvena reda: pentakoziomedimni, hipeji, zevgiti i teti. Najbogatiji, zemljoposednici, zanatlije i trgovci, sačinjavali su prvu grupu i iz njihovih redova birali su se arhonti, članovi Areopaga, najvišeg suda. Novinu, stvorenu S. R., predstavljalo je veće od 400, čiji su članovi bili birani iz redova 2. i 3. reda. U ovo veće svaka fila, plemenska zajednica u Atini, birala je po 100 svojih predstavnika. Po broju članova veća vidi se da je u to vreme u Atini bilo 4 file. Bez ikakvih polit. prava ostali su i dalje pripadnici 4. društvenog reda teti, atinski robovi. To je bila najveća slabost ovih reformi u kojima se uopšte nije vodilo računa o najbrojnijoj grupaciji ljudi, na čijem je radu počivala moć stare Atine. Solon je ograničio luksuz i raskoš, zaštitio zemljoradnike i zanatlije, organizovao vaspitanje mladog naraštaja i potpomagao razvitak gajenja maslina. Pošto su se svi atinski građani zakleli da neće menjati njegove reforme, napustio je Atinu u koju se vratio posle 10 god. Međutim, aristokrati nisu bili zadovoljni ovim reformama, koje su im oduzele mnoge privilegije, kao ni narod - demos koji je od njih više očekivao. Nastala je žestoka borba između ova 2 tabora, koja se završila zavođenjem tiranije, novog oblika vlasti u Atini. SOLOVJOV, Sergej Mihailovič (18201879), ruski istoričar, pisac velike !storije Rusije od najstarijih vremena do 1774. god„ sastavljene na osnovu obimne građe, prema savremenim zapadnoevropskim istorijskim koncepcijama i naučnim metodama. Ono je značilo veliku obnovu ruske istoriografije i njeno konačno uvođenje u evropske metodološke okvire. SOLUNSKA KRALJEVINA, nastala posle sloma i podele Vizantije (1204). Pored Latinskog Carstva u Carigradu, krstaši 4. krstaškog rata stvorili su S. K., na čijem čelu je stajao kralj Bo-
SOLUNSKIFRONT
632
nifacije Monferatski. Solunski kralj je poginuo u sukobu sa Bugarima, te je u solunskoj drž. otpočelo opadanje kraljevske vlasti, što se ogledalo i u gubitku oslonca koji je Bonifacije uživao za života Henriha, cara Latinskog Carstva u Carigradu. Godine 1222. epirski despot Teodor Anđeo je osvojio Solun, te je Latinska Kraljevina, koja je zahvatala deo Makedonije i Tesalije sa Solunom, prestala da postoji. SOLUNSKI FRONT. Posle povlačenja savezničkih snaga s Galipolja, dve franc. i jedna brit. divizija iskrcale su se u Solunu, okt. 1915. god., sa ciljem da tu stvore savezn. uporište. U proleće 1916. god. ovim divizijama pridružile su se i srpske trupe (130 000 ljudi), kao i šest novih savezn. divizija. Udružene snage, pod komandom generala. Saraja, posele su do avg. 1916. god. front prema nemačko-bugarskim snagama: brit. snage na Strumi, franc. na levoj obali Vardara prema Dojranu, srpske: 1. armija od Vardara do Kožufa, 2. armija preko Veternika i Dobrog Polja do Kajmakčalana, 3. armija od Kajmakča lana do puta Banica-Lerin. Sredinom avg. nemačko-bug. snage su prešle u ofanzivu; 11. sept. saveznici su preduzeli kontraofanzivu u pravcu ugrožene 3. srp. armije. Posle ogorčenih borbi kod Ostrovskog jezera, srp. trupe su 18. sept. zauzele Kajmakčalan. Ovo je dovelo do pregrupisavanja nemačko-bug. armija, kao i njihovog pojačavanja. U nov. 1916. god. srp. trupe su prešle Crnu reku i 19. nov. zauzele Bitolj, pokazavši pri tome visok borbeni moral. Gubici srp. armija iznosili su oko 30 000 mrtvih, ranjenih i nestalih. Otada je porela faza defanztvnog ratovanja, pa je tek u sep. 1918. god. doneta odluka ZR ofanzivu. U tom trenutku Solunski front se protezao od Valone. Ohridskog i Presp:mskog jezera, Kajmakčalana, Belasice do Strume. Broina nadmoćnost saveznika prema nepriiateliu bila je znatna. Proboj fronta izvršila je 15. sent. 1918. god. srp. voiska pojačana s dve franc. divizije i teškom artilieriiom. Prodor u položaie nenrijatelia se širio. a niegove trune su se novlačile: 2::1. sent. 7.auzet je Prilep, a 29. sent. Skonlie. Srn. trune izbijaju na bui<. granicu kod Carevoi< Sela, i Bugarska kanitulira (30. sent.). 1. srn. armija nastuna dolinom Morave, dok 2. armiia nastuna nrema Kosovu i dolinom Ibra prema Bosni. Savezn. trupe nadiru dolinom Timoka i izbijaju na Dunav. 1. srp. armija krši otpor Nemaca i 1. nov. 1918. god. ulazi u Beograd. SOLUNSKI PROCES, obračun kralja Aleksandra sa grupom oficira na čelu sa pukovnikom D. Dimitrijevićem Apisom, članova organizacije „Ujedinjenje
SORBONA ili smrt". - Clanovi organizacije „Ujedinjenje ili smrt" bili su organizatori majskog prevrata 1903, te promene na prestolu i dolaska dinastije Karađorđe vić, Radikali, uplašeni prevelikim uticajem članova ove organizacije, potpomognuti kraljem Aleksandrom, tada regentom, iskoristili su pasiviziranje čla nova i u vreme boravka na Krfu i Grčkoj organizovali proces. D. Dimitrijević i još 9 oficira, krajem 1916, bili su uhapšeni pod optužbom da pripremaju prevrat i atentat na tadašnjeg regenta Aleksandra. Odlukom Velikog vojnog suda streljani su 26. juna pukovnik Apis, major Lj. Vujović i R. Malobabić, dok su preostali kažnjeni zatvorom. a mnogi drugi penzionisani. Posle 2. svetskog rata izvršena je obnova procesa i odlukom Vrhovnog suda NR Srbije od juna 1953, poništena je ranija presuda, zasnovana na lažnim podacima, a osuđeni su posmrtno rehabilitovani. SOLZBERI, Robert (Solisbury, Robert, 1830-1903), brit. državnik i diplomata; pripadao Konzervativnoj stranci (v.). Za vreme Dizraelijeve (v.) vlade, kao min. inostranih poslova, sastavio je tzv. „Solzberijev cirkular" koji je doveo do Berlinskog kongresa (v.). Više puta je bio preds. vlade, i sam vodio spoljne poslove. Postigao je znatne rezultate u sprovođenju parlam. reforme. SOMBART, Verner (Sombardt, Werner, 1863-1941), nem. ekonomist i sociolog, prof. univerziteta u Berlinu. Predstavnik konzervativnih stremljenja u ekonomskoj teoriji; napadao je Marksovo ekonomsko učenje. Po njegovom mišljenju, privredni sistem ne zavisi od načina proizvodnje, već je rukovođen „duhom", određenim oblikom ekon. misli. A kako se kapitalistički duh nalazi u „krvi čoveka'', time je naglašena večnost i prirodnost kapitalističkog načina proizvodnje. Odbacivao postojanje klasa i klasnih razlika u društvu. Gl. dela: Savremeni kapitalizam, Proleterski socijalizam i dr. SONINO, Sidni (Sonino, Sidney 18471922), ital. državnik i ekonomist. U poEtički život Italije ušao je krajem XIX v. Min. finansija bio je 18931896, a preds. vlade od 1906-1910. god. Posle smrti San Đulijana preuzeo je u nov. 1914. god. položaj min. inostranih poslova u vladi Salandre, i u tom zvanju započeo i okončao pregovore oko ulaska Italije u 1. svet. rat na strani Antante, maja 1915. god. Tvorac je Londonskog ?J,Qovora (v.), koji je Italiji dao delove Dalmacije, Istru i neka jadr. ostrva. Zajedno sa Orlandom zastupao Italiju na konferenciji mira 1919. god. SORBONA, srednjovekovni teološki univerzitet u Parizu; danas naziv za pa-
SOVHOZI
633
riski univerzitet. Sorbonu je osnovao kapelan Luja IX Robert de Sorbon (1201-74) kao teološku školu i dom za profesore i studente teologije. Fakultet je bio centar reakcionarne kat. misli osu?io je poduhvat Jovanke Orleanke'. bono se protiv protestantske misli i velikih mislilaca kao npr. Dekarta, Spinoze, Voltera i dr. Za vreme velike franc. revolucije S. je ukinuta (1792), a obnovio ju je Napoleon I 1808. god. SOVHOZI. (od rus. sovjetskij -sovjetski, državni i hozjajstvo-gazdinstvo) predstavlja krupno drž. poljopr. imanje formirane u Sovjetskom Savezu posle pobede oktobarske revolucije. Odmah posle pobede oktobarske revolucije, najpre na većim dobro uređenim imanjima bivših veleposrednika, stvarali su se sovhozi. Cilj je bio da se obezbedi što bolja proizvodnja i pruži primer individualnim poljopr. proizvođačima o preimućstvima krupnog poljopr. gazdinstva socijal. tipa. Sovhozi se zasnivaju na drž. vlasništvu sredstava za proizvdnju, plaćanje se vrši u obliku novčanog iznosa a stimulacija materijalna, sl. je kao u sovjetskim fabrikama i drž. preduzećima. Na početku 1962. god., na teritoriji SSSR, bilo je 8 300 S„ koji su raspolagali sa skoro milion traktora i preko 200 000 kombajna. Svi poljopr. proizvodi, izuzev dela semena i stočne hrane, predaju se državi. Danas se raču na da udeo S. u snabdevanju zemlje kod žitarica iznosi skoro 500/o, mesa preko 300/o, itd. Sovhozi mogu da se uporede sa našim drž. poljopr. dobrima na kojima se upotrebljavaju najmodernija agrotehnička sredstva i mehanizacija obrade zemlje. SOVJETI, (rus. sovjet - savet) u oktobarskoj revoluciji je postao pojam jednog novog oblika demokratske vlasti radnog naroda. - Sovjeti su se prvi put kao novi organi vlasti pojavili u revoluciji 1906. U početku S. su različito tretirani i u februarskoj revoluciji 1917. pod uticajem boljševika dobili su novu formu i sadržinu. U danima oktobarske revolucije S. su postali „jedino moguća forma privremeno revolucionarne vlade" odn., kao „forma diktature proletera sposobnih da upravljaju državom bez buržoazije i protivu buržoazije". Uspostavljanje S. kao organa vlasti, jedna je od osnovnih tekovina oktobarske revolucije. Potpuniji pravni okvir S. su dobili tek ustavom 1918. godine. U periodu između 2 rata menjao se karakter i uloga S. koji su gubili nekadašnju svoju sadržinu iz doba Lenjina. U novije vreme ponovo se aktuelizuje ideja S. kao institucije koja predstavlja osnovu za demokratsko konstituisanje celog stanovništva SSSR. ,_
SPAHO MEHMED
SOVJETI RADNIOKIH DEPUTATA, v. Oktobarska socijaiistička revolucija. SOVJETSKA RUSIJA, v. Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika. SOVJETSKO-FINSKI RAT, trajao je od 30. juna 1939. do 12. marta 1940. - U težnji da obezbedi prilaze Lenjingradu, kao i njegovu odbranu usled pojačane ratne opasnosti, SSSR je zahtevao od Finske neznatne teritorijalne ustupke u zamenu za dr. teritorije u korist Finske. Posle negativnog odgovora vlade u Helsinkiju došlo je do rata. Rat je vođen sa promenljivom srećom u početku ali je kasnije nadmoć sovjetska bila potpuna. U pomoć Finskoj došle su i zapadnoevropske zemlje ali to nije moglo da spase finski poraz. Mirom u Moskvi (12. marta 1940) Finska je ustupila SSSR Karelijsku prevlaku, gr. Viborg, sev. obalu j. Ladoge i pogranični pojas na severoistoku, dok je poluostrvo Hanko bilo iznajmljeno SSSR na 30 godina. Napadom Nemačke na SSSR, Finska se pridružila Nemačkoj i rat je trajao sve do juna 1945. SPAHIJA, pripadnik osnovnog vojnič kog reda u tur. feudalnoj vojsci. Spahije su sačinjavale konjicu, koja se okupljala u rat na poziv sultana. Spahije su dobijale lena uz obavezu da lično idu u vojne pohode i da sobom povedu onoliko lakih oklopnika, koliko je zakonom bilo predviđeno prema veličini njihovog poseda. Spahijska lena su se delila prema veličini prihoda sa njih na: 1) timari-lena koja su davala S. godišnji prihod u visini do 20 000 akči i 2) zeameti-lena koja su vlasniku davala prihod od 20 000 do 100 000 akči. Lena su dodeljivana lično S. i na n.iih on nije imao nasledno pravo, ukoliko njegov sin ne bi bio sposoban za vojničku službu. Lena sa prihodom iznad 6 000 akči mogao je dodeliti samo sultan posebnom poveljom tzv. beratom. Takav S. se nazivao beratlijom. Manja lena sa prihodom do 6 000 akči mogao je dodeliti begler-beg. Spahija je mogao timar izgubiti ako se ne odazove na pohod, zbog neverstva sultirnu ili zbog zloi'.:im1. SPAHO, Mehmed. (1883-1940), jugoslov. političar. Diplomirao pravo u Beču, a zatim jedno vreme radio kao advokat u Sarajevu. Godine 1917. prikl.iučio se jugoslovenskom pokretu. Godne 1918. izabran za člana Narodnog veća. a iste godine postao je i noverenik u narodnoj vladi za Bosnu i Hercegovinu. U prvom kabinetu Stojal"'.a Protića bio je ministar šuma i rudnika. Kao šef Jugoslovenske muslimanske organizacije ulazio u razne reakcionarne polit. kombinacije, pa je od 1921. do 1940. bio ministar u raznim kabinetima. Sa M. Stojadinovi-
SPARTA ćem i Korošcem osnovao je Jugoslovensku radikalnu zajednicu. Bavio se knjiž. i naučnim radom. Na nem. jez. napisao je posebnu raspravu o agrarnom pitanju pod naslovom „Die Agrarfrage in Bosnien und in der Herzegowina". SPARTA, ant. država-polis na jugu Grč ke, na Peloponezu, pored Atine, najznačajnija grč. drž. u starom veku. Kao i kod većine ant. drž. i kod Sparte je njeno osnivanje vezano za legende i priče o junacima i prvim kraljevima. Prema legendi njen osnivač je bio Likurg koji je oko 820. god. pre n. e. doneo zemlji prvi ustav. U stvari Sparta je nastala ujedinjenjem nekoliko seoskih naselja sa r. Eurote na krajnjem jugu Peloponeza. Sredinom VIII v. pre n. e. najuticajnije pleme pokorilo je sva susedna naselja u oblasti koja se nazivala Lakonija, a njeni st. Lakedemonjani. Za vreme dorskih seoba Spartanci su osvojili ovu pokrajinu i osnovali svoju državu. U najrani.iem periodu s„ prema tradiciji, postojala su 2 kralja koji su istovremeno vladali potpuno ravnopravno. Jedan je bio iz roda Agijada, a drugi iz roda Euripontida. Legendarnom kralju Likurgu, za koga se danas pouzdano zna da nikada nije postojao kao istor. ličnost, pripisuju se reforme i podela st. na 3 osnovne klase. Koliko je tradicija o Likurgovim reformama bila jaka za sve vreme postojanja S. najbolje svedoči spartansko vaspitanje omladine za koje se verovalo da ga je Likurg uveo. Ono je ostalo u S. tokom cele njene istorije i bilo osnov njene vojničke moći. Da bi trajno zadržali uspomenu na svog osnivača Spartanci su u legendu o Likurgu ubacili priču o njegovom polasku na put. Pre nego što je pošao tražio je od svojih sugrađana da ne menjaju postojeće uređenje sve dok se on ne vrati. Posle toga je otputovao i više se nikad nije vratio među Spartance. U S. su postojale 3 osnovne društvene grupe koje su uživale prava. Cetvrtoj grupi, potpuno zavisnoj od svojih gospodara, prinadali su robovi. Spartijati su bili pripadnici prve grupe, živeli su u samoj S. i bili vojnici i lovci. Njima je pripadala sva vlast i bilo ih svega oko 8 000 na broju. Iz njihovih redova stvorena je posebna klasa najuticajnijih koji su došli do velikog plena i ogromnih poseda. Oni su prigrabili posle ovog svu vlast u svoje ruke i stvorili novi sistem vladavine malog broja ljudi koji se naziva vladavina oligarhije. Pripadnici druge grupe bili su perijeci, koji su bili po zanimanju zanatlije i trgovci ili zemljoradnici. Bili su obavezni da daju spartijatima mnoge dažbine. Učestvovali su
634
SPARTA u svim ratnim pohodima i to kao teško naoružani pešaci. Najbrojnija je bila treća grupa, koju su sačinjavali heloti. To su bili vlasnici malih imanja koji su imali obaveza prema spartijatima da im obrađuju zemlju. Mnogi su smatrali helote robovima, drugi drž. kmetovima. Izgleda da se njihov položaj nije mnogo razlikovao od robova u dr. grč. zemljama. Spartijati su se s njima surovo obračunavali, masovno ih ubijajući, ukoliko su ovi pripremali ili pokušavali da podignu ustanak protiv svojih gospodara. Sredinom VIII v. pre n. e. S. je povela prvi rat protiv susedne Mesenije. U drugom ratu, vođenom 100 god. docnije (640. god. pre n. e.) Spartanci su uništili svoju susednu drž. na zap. Peloponezu. Ovaj uspeh bio je od presudne važnosti za uspostavljanje spartanske prevlasti nad čitavim Peloponezom. Stvoren je Peloponeski savez oko 550. god. pre n. e., u kome je S. imala ne samo formalno vodstvo nego je svojom politikom obezbedila aristokratsko uređenje u svim zemljama-članicama. Kao glavnoj vojničkoj sili poverena joj je vrhovna komanda nad svim grč. snagama u grčko-persijskim ratovima. Hrabri Spartanci su pokazali herojsko držanje u nekoliko bitaka, boreći se protiv znatno brojnije persijske vojske. Svetao primer spartanskog kralja Leonide i njegovih 300 Spartanaca kod Termopila koji su junački izginuli, rečit je primer spartanske hrabrosti. Otklanjanjem persijske opasnosti sve više su dolazile do izražaja suprotnosti između 2 najuticajnije drž. u ant. Grč koj, Atine i Sparte, oko kojih su se okupili grč. polisi. Stvorena su 2 tabora, između kojih je došlo do sukoba. Od 431. god. pre n. e. do 404. god. pre n. e. trajali su peloponeski ratovi, koji su, u stvari, predstavljali borbu između aristokratskih struja na čelu sa S. i demokratskih pod vodstvom Atine. U nezadrživom naletu na početku rata Spartanci su opustošili celu Atinu. Međutim, bez flote se S. nije mogla boriti protiv Atiniana. Uz pomoć Persijanaca sagradili su flotu i 404. god. pre n. e. krenuli u odlučujući obračun sa Atinjanima. Atina je bila prisiljena da prihvati ponižavajuće uslove mirovnog ugovora. Tako ie S. postala gospodar gotovo celog grč. sveta. Među tim, zastarelo spartansko uređenje bilo je kočnica bilo kakvog društvenog napretka. Zbog toga Spartanci nisu imali nikakvog uspeha u znatno razvijenijim grč. gradovima. Demokratski talas se kretao prema spartanskoj hegemoniji. Pod vodstvom Tebe stvoren je Beotijski savez, koji je 371. god. pre n. e. odneo pobedu nad Spartancima, opustošio Lakoniju, oslobodio
SPARTAK Meseniju i uspostavio novu hegemoniju u Grčkoj. Od ovog udarca više se nikada nije oporavila, iako je oligarhija bogataša nastojala svim silama da uspostavi institucije stvorene Likurgovim ustavom. Počelo je njeno opadanje i uskoro je došlo do raspada jedne od najjačih ant. drž. u Grčkoj. Kada su Rimljani 146. god. pre n. e. pokorili Grčku, S. je u novostvorenoj rim. provinciji Ahaji bila drugorazredni grad. Za sve vreme svog postojanja u S. se nije menjalo društveno uređenje. Na čelu drž. nalazili su se 2 kralja koji su u miru bili sveštenici a u ratu vrhovni komandanti vojske. Uz još 28 staraca iznad 60 god. predstavljali su Geruziju ili Veće staraca. Efori su bili najviši funkcioneri i bilo ih je petorica. Njih kao i članove Geruzije birala je Skupština u koju sn ulazili samo spartijati. Njihova jedina obaveza bila je da služe svojoj zemlji kao ratnici. Zbog toga je njihovo vaspitanje u osnovi bilo vojničko. Država je decu u 7. god. odvajala od roditelja i predavala ih posebnim učiteljima koji su decu od malena navikavali da izdrže najveće napore. Drugi deo rada sastojao se od izvođenja vojnih vežbi. U duhovnom pogledu deca su vaspitavana da poštuju starce, ali da budu nepomirliivi u mržnji prema helotim::i.. Pričanje su svodili na najnužniju meru. Kao posebna vrlina isticana je svojstvo da se što manje govori i da se na postavljena pitanja daje što kraći odgovor. Da bi postali vojnici mladi Spartanci su morali u toku noći provaliti u kuću nekog belota, oteti od njega hranu, a nekog i ubiti na spavanju. Tada je mladi Spartanac mogao da postane vojnik. Sve do 30. god. života spartijati su živeli kao u kasarni. Docnije, dolazili su svakog dana na zajednički ručak i bili svakog trenutka spremni za ratni pohod. SPARTAK, vođ. robova u ant. Rimu za vreme 3. ustanka od 73. god. pre n. e. do 71. god. pre n. e. - Po poreklu Tračanin S. je došao u Rim, gde je u jednoj gladiiatorskoj školi bio učitelj mačevanja. Kada je iz ove škole u Kapui pobeglo preko 70 robova on im se stavio na čelo. Sklonili su se najpre na Vezuv, gde im je prišla velika masa pobunjenika. Prvi pokušaj rim. vojske da uništi ustanike završio se neuspehom. Pošto su došli do oružja, S. je poveo svoju vojsku prema severu. Najveći deo juž. Italije, osim utvrđenih gradova, bio je u rukama ustanika. Vo.iska robova brojala je tada preko 70 000 dobro naoružanih i za borbu spremnih ljudi. U odlučnom trenutku došlo je do neslaganja među vođama ustanka. Spartak je nameravao da povede svoju vojsku dalje na sever rta-
635
SPINOZA
lije i da preko Alpa ode za svoju domovinu, Trakiju na Balkanskom poluostrvu. Drugi su bili za to da se odlučnim korakom krene prema Rimu. Jedan deo odvojenih ustanika pretrpeo je poraz 72. god. pre n. e. Uskoro je i S. sa svojim vojnicima odustao od prelaza preko Alpa, vraćajući se nazad. Ovo je u Rimu izazvalo zaprepašćenje i ogroman strah. U žurbi komanda nad rim. vojskom poverena je Marku Krasu, koji je oštrim i surovim merama zaveo disciplinu u raspuštenoj vojsci. U sukobu sa Spartakovom vojskom postigao je prvi uspeh. Ustanici su bili zbunjeni, verujući da im je time zatvoren put prema Siciliji gde su nameravali da stignu. Spartak je skrenuo prema Brindiziju, odakle je nameravao da se prebaci u Grčku. Međutim, 71. god. pre n. e. došlo je do odlučujućeg sukoba Spartakovih ustanika sa rim. vojskom na r. Silaru u Lnkaniji. Spartak je poginuo u snažnom naletu, želeći da se probije do Krasa. Njegovom smrću došlo je do potpunog rasula među ustanicima. Ohračunavajući se najsvirepije protiv pobunjenika Rimljani su oko 6 000 robova razapeli na krstovima duž puta između Rima i Kapue i tako uništili sve Spartakove ustanike. „SPARTAK". v. KP Nemačke. SPARTIJATI, pripadnici prve grupe građana u ant. Snarti kojima ie jedino zanimanie bilo ratovanje. Oni su držali svu vlast u svojim rukama. Veruie se da ih nije bilo više orl 8 000. Njihova deca su već orl 7. god. odvajana od roditelja i predavana učiteljima koji su ih vaspitavaH najsurovijim merama, navikavajući ih da podnose najteže nanore. Tu su završili i vojne ve7.be. Kao vojnici živeli su u kasarnama do 30. god. dok su docnije morali biti spremni da svakog trenutka krenu u rat. U početku među njima je postojala jednakost ali. su vremenom pojedini S. stekli velika bogatstva i postali uticajniji od ostalih. Tako ie stvorena vladavina malog broja ljudi, poznata pod nazivom oligarhija. SPINOZA, Baruh (Sninosa, Baruch, 1632 -1677), holand. filozof i matematičar. Zbog ateističkog stava bio isključen iz .ievrejske vere. Borio se protiv svega što bi moglo da umanji njegovu slobodu mišljenja i izraza. Polazeći od Dekarta (v.), izradio je svoj racionalistički monističko-materijalistički, ali metafizički filoz. sistem. Snažno je uticao na pojavu francuskih materijalista XVIII v. Po političkim shvatanjima bio je pristalica demokratskih koncepcija holand. buržoazije. Glav. dela Etika, Teološko-politički traktat i Trak-
tat
o
usavršavanju intelekta.
SPORAZUM
-
SPORAZUM CVETKOVIĆ - MAČEK, potpisan je 26. avg. 1939. i trebalo je da „reši" tzv. „Hrvatsko pitanje". - Drugi svetski rat se približavao granicama Jugoslavije. Mnoga nerešena pitanja u Kraljevini Jugoslaviji jasno su ukazivala na njenu unutrašnju pa i spoljnu nestabilnost. Vladajući krugovi u težnji da obezbede dalje svoju vladavinu posle pada Stojadinovićeve vlade, te dolaska vlade Cvetkovića, otpočeli su pregovore sa vođom HSS, Vladimirom Mačekom. U takvoj atmosferi su vođeni pregovori između vlade Dragiše Cvetkovića i vodstva HSS. Razgovori oko rešenja hrv. pitanja trajali su prilično dugo. Prvi dogovor između Cvetkovića i Mačeka bio je utvrđen još 22. apr. 1939. god., ali zbog teškoća oko rešavanja teritorijalnih pitanja okončani su tek 26. avg. iste godine. Pre toga je 12. avg. iste godine u Zagrebu bio potpisan završni akt o svim tim pitanjima. Na osnovu sporazuma bila je formirana posebna administrativno-teritorijalna jedinica tzv. Banovina Hrvatska, na čelu sa banom i saborom. Banovina Hrvatska dobija posebnu finansijsku kompetenciju i u nju su ušli tadašnja Savska i Primorska banovina kao i srezovi Dubrovnik, šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik i Fojnica. Ban
SPORAZUM U RAJHSTATU
danje A VNOJ-a, naročito 2, pokazala su svetskoj javnosti pravo stanje u zemlji i neodrživost daljeg dualiteta vlasti. Zapadni saveznici teška srca su se odricali monarhije i buržoaskog uređenja Jugoslavije. Oni su učinili sve da obezbede povratak kralju i vladi u zemlju iako je raspoloženje naroda bilo suprotno, iako je narod pod vodstvom KPJ jasno stavio do znanja da se bori ne samo za nacionalno oslobođenje već i za novo i pravednije društveno uređenje. Pod pritiskom zap. sila drug Tita je prihvatio da pregovara, posle izvršenih izmena u izbeglič koj vladi, sa njenim predstavnikom Ivanom Šubašićem. Tito je uvek imao na umu da sačuva najvažnije tekovine NOB-a i da sporazum ne bude suprotan istor. odlukama donetim na 2. zasedanju AVNOJ-a. Na osnovu postignutog sporazuma vlada Šubašića se obavezala da će izdati deklaraciju u kojoj će odati priznanje NOV i osuditi sve izdajnike i uputiti poziv celom narodu da se ujedini u borbi za konačno oslobođenje. NKOJ se obavezao da neće u tom momentu pokretati pitanje konačnog uređenja države već da će se to pitanje rešiti po završetku rata. Odmah po sporazumu reogranizovana je vlada I. šubašića u koju su ušli predstavnici NOP. - Na osnovu drugog sporazuma obrazovana je novo . namesništvo a kralj Petar se obavezuje da ne dolazi u zemlju dok sam narod ne donese konačnu odluku o budućem uređenju. Kraljevsku vlast od toga momenta imalo je da vrši namesništvo. Obrazuje ~e nova vlada od 28 čla.nova, sa predsednikom i potpredsednikom. Ovaj drugi sporazum je bio dopuna prvog i on u osnovi niie okrnjio, niti je doveo u pitanje, isfor. odluke donete na 2. zasedanju A VNOJ-a. .Tedino što je bilo novo i što se delimično suprotstavljala odlukama AVNOJ-a bilo je formiranje namesništva. U suštini, namesništvo nije u bitnoj meri uticalo na karakter stvorene situacije niti, pak, na konač nu odluku o budućem uređenju zemlje. r jedan i drugi sporazum su potvrdili već sankcionisane temelie nove drž. donete na 2. zasedanjn A VNOJ-a. Sada je bilo samo pitanie vremena kada će se ovo i pravno regulisati, što je i učinieno proglasom renublike. SPORAZUM U RAJHŠTATU, nastao kao rezultat razgovm·a između Aleksandra II i Franca .J ozefa I održanog 8. jula 1876. god. u Rajhštatu u Ceškoj. Bilo je dogovorena da se u slučaju turske pobede u srpsko-turskom ratu zadrži status quo za Srbiju i Crnu Goru. U slučaju poraza Turske, Srbija ne bi mogla dobiti proširenje prema Dalmaciji, nego bi bila upućena k Novom
SRBIJA Pazaru, dolini Lima i jugoist. Bosni; Crna Gora bi dobila Hercegovinu, dok bi ostatak Bosne dobila Austro-Ugarska. Rusija bi povratila teritorije koje je izgubila Pariskim mirom 1856 (v.). Ovaj sporazum predodredio je sudbinu Bosne i Hercegovine na BerUnskom kongresu (v.). SRBIJA. -Preistorijski i antički period: arheološki nalazi iz paleolita su veoma retki. Na osnovu ostataka oruđa može se zaključiti da su prvi st. pripadali srednjem paleolitu i bili su lovci. Krajem ledenog doba teritorija Srbije je bila poplavljena i život je zamro za nekoliko milenija. Ponovno naseljavanje Srbije je izvršeno krajem mezolita. Najnovija nalazišta (Lepenski vir) svedoče da je to st. sakupljača hrane, lovaca i ribolovaca na prelazu iz paleolita u neolit. Početkom 5. milenijuma počinje neolit sa razvitkom zemljoradnje i stočarstva (starčevačka kultura, kereška kultura). U drugoj polovini javlja se mlađa neolitska kultura - vinčanska. Početkom 3. milenijuma česte su smene st. raznih kult. grupa. Krajem 2. milenijuma počinje bronzano doba (Vatin, Vršac, Dubovac, Zuto brdo). Tada počinje talas novih seoba, koje dugo traju. Gvozdeno doba nastaje početkom 1. milenijuma i tada nastaje raslojavanje plemena i stvaranje rodovske aristokratije. U ovom periodu su jake veze sa grč. trgovcima. U IV veku pre n. e. Podunavlje naseljavaju Kelti. Rimska osvajanja su konačno završena krajem I veka pre n. e. i ovde su Rimljani izgradili mrežu puteva i niz gradova kao Singidunum (Beograd), Viminacium (Kostolac), Naissus (Niš). Putem kolonizacije ubrzana je romanizacija iako je st. plan. krajeva dugo sačuvalo stari način života. Za vreme seobe naroda ovo je područje često pustošeno i posle najezde Gota i Huna provaljuju Avari i i Sloveni. - Srednji vek: Sloveni se naseljavaju početkom VII veka. Po Konstantinu Porfirogenitu Srbi su naselili prostranu teritoriju: Srbiju, Duklju, Basnu, Travuniju, Zahumlje i Paganiju. U toku VII i VIII v. vrši se raslojavanje u plemenima, a početkom IX v. se formira rana feudalna država. Razvitak drž. usporava suparništvo Vizantije i Bugarske, koje pretenduju na vlast nad Srbijom. 924. Bugarska pokorava Srbiju, ali posle smrti cara Simeona (927) časlavu Klonimiroviću uspeva da obnovi državu. Krajem X v. S. ulazi u sklop Samuilovog Carstva, a posle propasti (1018) dolazi ponovo pod vrhovnu vizant. vlast. Nezavisnu državu stvara Stevan Nemanja posle dužih borbi sa Vizantijom, krajem XII veka. Nemanjin naslednik Stevan Prvovenčani proglašava se za kralja (1217)
637
SRBIJA i dobija crkvenu nezavisnost (1219). U XIII v. počinje privredni uspon razvitkom rudarstva, a za vlade kralja Milutina (1282-1321) srp. se država širi osvajanjem sev. Makedonije. Za vlade cara Dušana srp. država postaje najmoćnija na Balkanu i uključuje u svoj sklop Makedoniju, Albaniju i sev. Grčku. U ovom periodu potpuno se formiraju razvijeni feudalni odnosi, a Dušanovim zakonikom 1349. i 1354. pravno se učvršćuje feudalno društvo. Posle Dušanove smrti drž. se raspada i to baš u vreme kada Balkanska poluostrvo ugrožavaju Turci. Nakon bitke na Marici, Turci osvajaju oblasti u Makedoniji, a posle kosovske bitke Srbija priznaje vrhovnu tur. vlast. Posle kraćeg poleta za vlade despota Stefana Lazarevića (1389-1427) S. slabi i Turci je konačno pokoravaju 1459. Srbija pod turskom vlašću: od 1459. do početka XIX v. S. je pod tur. vlašću. Zavodi se sistem sličan drugim pokorenim zemljama Balkanskog poluostrva. Od nekadašnje Brankovićeve Srbje stvoren je smederevski sandžak, kasnije nazvan beogradski pašaluk (v. Beogradski pašaluk). Ovo će područje igrati važnu ulogu u kasnijem istor. razvitku Srbije. Turska je vlast ovde oslabljena za vreme austrijsko-turskih ratova u XVIII v. Ovde će se razviti knežinska samouprava, osobito posle povlastica nakon Svištovskog mira (1791). Početkom XIX v. pašalukom su zavladali sultanovi odmetnici dahije (v. Dahije). Dahijska nasilja su izazvala 1. srpski ustanak (v. 1. srpski ustanak). Ustanak je ugušen 1813, ali je posle 2 god. došlo do 2. ustanka, koji se završio kompromisom Turaka i Srba (1815) i stvaranjem zajedničke srpsko-turske uprave. Oslanjajući se na Bukureški mir iz 1812. knez Miloš Obrenović je poveo borbu za izvojevanje autonomije. Uz podršku Rusije S. je Hatišerifom od 1830. postala vazalna kneževina pod vrhovnom turskom vlašću. Oslobođenjem od Turaka ukinuti su feudalni odnosi, seljaci su postali vlasnici zemlje i stvoreni su preduslovi za razvitak kapitalističke privrede (v. 2. srpski ustanak, Miloš Obrenović,
1833). Apsolutivladavina Miloša Obrenovića izazvala je nezadovoljstvo naroda i otpor starešina (v. Đakova buna). Knez Miloš je napustio Srbiju 1839. pošto nije hteo da vlada po tzv. turskom ustavu. Posle kratke prve vlade kneza Mihaila protivnici Miloševog apsolutizma, tzv. ustavobranitelji, zavladali su S. izabravši za kneza sina Karađorđe vog Aleksandra (1842-1858) (v. Ustavobranitelji.). Za druge vlade kneza Mihaila (1860-1869) S. je dobila gradove i Turska je izgubila svaki realni uticaj Hatišerifi od 1830. i
stička
SREDNJA AMERIKA
638
u njoj. Za vlade naslednika Mihailovog Milana Obrenovića, S. je oslobodilač kim ratovima 1876-78. proširena za 4 okruga i dobila je nezavisnost. U proširenoj S. nastaje brži kapitalistički razvitak, ali se vode oštre polit. borbe između građanskih stranaka (radikali i liberali) i kralja Milana Obrenovića, koji vodi unutrašnju apsolutističku i spoljnu austrofilsku politiku. Posle dugih polit. kriza za vlade Milanovog sina kralja Aleksandra (1889-1903) u S. se posle majskog prevrata i ubistva kralja Aleksandra, zavodi režim parlamentarizma i građanske demokratije. Otpočinje brži ekonom., polit. i kult. razvitak Srbije za vlade kralja Petra I Karađorđevića (1903-1921). Srbija se, posle carinskog rata sa Austrijom, ekonom. emancipuje i priprema se za rat sa Turskom. Balkanskim ratovima 1912. i 1913. S. dobija Kosovo i Metohiju, veći deo Sandžaka i vardarsku Makedoniju. Proširena S. postaje privlačna snaga za Južne Slovene pod austro-ugarskom vlašću. Zato Austrija vodi neprijateljsku politiku prema Srbiji i želi da je uništi kao glavnu smetnju u njenoj osvajačkoj politici na Balkanu. To će biti osnovni uzrok austro-srpskog rata 1914, koji se proširio u 1. svetski rat. Srbija je zajedno sa Crnom Gorom odolevala austro-ugarskoj vojsci sve do početka 1916, kada ju je napala Bugarska. Srpska se vojska povukla preko Albanije na solunski front, gde se borila u sastavu antantinih snaga do završetka rata. Probojem solunskog fronta i kapitulacijom Bugarske S. je bila oslobođena. Propašću Austro-Ugarske stvoreni su uslovi za ujedinjenje Južnih Slavena. U borbi za oslobođenje i ujedinjenje srp. narod je odigrao ogromnu ulogu. To je iskoristila srp. buržoazija da u novostvorenoj Kraljevini SHS zavede svoju hegemoniju. Narodnom revolucijom 1941-1945. rešeno je nacionalno pitanje, stvaranjem federativne jugoslovenske socijalističke države u kojoj je S. jedna od 6 ravnopravnih republika. SREDNJA AMERIKA, kopneni pojas koji spaja Sev. i Juž. Ameriku, između Meksika na severu i Kolumbije u Juž. Americi. U tom području nalaze se nezavisne republike Gvatemala. Honduras, Salvador, Nikaragva, Kostarika, Panama, posebna zona u Panamskom kanalu i engleska kolonija Honduras. Područje zapljuskuju Karipsko more i Tihi okean, i na njemu živi oko 11 miliona stanovnika. Ovu oblast otkrili su i kolonizovali špan. doseljenici. Kolonisti su prvi put videli ove oblasti oko 1501. god., a oko 1509. god. bili su već stalno nastanjeni u Panami (ostale oblasti Sred. Amerike stavljene su
SREMSKI FRONT
pod špan. vlast dvadesetih godina XVI v.). God. 1519. V. Nj. Balboa je preko Panamskog moreuza izišao na Tihi okean. Cela Sred. Amerika, osim Paname, bila je uključena u generalni kapetanat Gvatemale, koja je predstavljala deo vicekraljevstva Nove Španije, sa sedištem u današnjem. Meksiko Sitiju. Dolaskom Španaca otkrivene su velike rezerve plemenitih metala, posebno zlata. Najveći deo doseljenika današnje Gvatemale, Hondurasa, Nikaragve i Salvadora bavili su se zemljoradnjom koristeći na velikim imanjima indijansku radnu snagu; u Kostariki su se stvarala manja porodična imanja. Tokom čitavog kolonijalnog perioda oblast Paname bila je važna kao veza između vicekraljevstva Peru (Nova Andaluzija) poznatog po rudnim bogatstvima, i Španije. Generalni kapetanat Gvatemale izvojevao je svoju nezavisnost od Španije 1821. god. bez oružane borbe. Samo kratko vreme je meksičko carstvo Augustina Iturbide (1822-1823) imalo jurisdikciju nad Sred. Amerikom. Posle pada Iturbide stvorena je centralno-američka konfederacija. Ni ova tvorevina nije bila dugog veka, jer su je razjedali separatizam, stari sporovi i protivrečne političke stranke. Konferencija se raspala 1839. god. Panama koja je stekla nezavisnost zajedno sa Kolumbijom, Venecuelom i Ekvadorom, sačinjavala je deo Kolumbije od 1903. god. Više od jednog veka od sticanja nezavisnosti, republike Sred. Amerike bile su politički nestabilne, a ratovi između njih obična pojava. Ovakvo stanje dovelo je do intervencije SAD u XX v. SREMSKI FRONT, formiran je posle oslobođenja Beograda (20. okt. 1944) a probijen je 12. apr. 1945. - Posle povlačenja Nemaca iz Beograda u težnji da zaustave prodor NOVJ, formiran je sremski front. On je trebalo da omogući povlačenje nemačke grupe armija „E" prema zapadu. Front je prvo uspostavljen na liniji Ilok-Erdevik-Martinci. 17. jan. 1945. god. nem. snage izvršile su proboj sremskog fronta i u borbama koje su trajale do 24. jan. nem. prodor je bio zaustavljen. U borbama je učestvovao 1. proleterski korpus NOVJ i 19. divizion Crvene armije. Sve do proboja sremskog fronta vođe ne su rovovske borbe, bez nekih većih izmena pozicija. U vezi sa opštom ofanzivom NOVJ, radi oslobođenja zemlje i planova Crvene armije, 12. apr. 1945. otpočele su borbe i proboj sremskoga fronta. Jedinice 1. armije slomile su otpor Nemaca i istoga dana zauzele Vukovar a sledećeg Vinkovce. Nemačke snage su se povukle prema Slavonskom Brodu i Đakovu. Ovim je sremski
SRETENJSKI USTAV
639
front, kao odbrambena linija Nemaca, prestao da postoji. SRETENJSKI USTAV, v. Ustavi u Srbiji i Crnoj Gori.
SRPJ (k), v.
Komunistička
partija Jugo-
slavije.
SRPSKA DRZAVNA STRAZA, v. Nedić Milan.
SRPSKA NACIONALISTIČKA OMLADINA (SRNAO), formirana je 13. dec. 1922. u Beogradu a raspuštena marta 1929. - Ova organizacija je nastala kao reakcija na sve ono što se protivilo ostvarenju ideje Velike Srbije. Njen rad je uperen protivu hrv. i dr. nacionalnih pokreta, kao i protivu pokreta integralnog jugoslovenstva. SRNAO je, pre svega, stvoren da služi interesima radikalne stranke i trebalo je isključivo da angažuje omladinu. Jedna grupa velikosrpski orijentisanih studenata na Beogradskom univerzitetu bili su inspiratori njenog osnivanja. Za počasnog predsednika SRNAO bio je u okt. 1925. izabran Nikola Pašić. Već od te godine dolazi do sukoba i do slabljenja uticaja ove organizacije i do prvih znakova njenog raspadanja. Ona se služila u propagandi demagogijom, lažima i nasiljem, nipodaštavajući ostale nacionalnosti u Jugoslaviji, zanoseći se neopravdanom idejom da je i Kraljevina Jugoslavija samo Velika Srbija. SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA, jedna od istočnopravoslavnih hrišćanskih organizacija; nastala je 1219. god. Južnoslavenska plemena, naseljena na teritoriji Vizant. Carstva, primila su hrišćanstvo u periodu od VII do IX v. Potpuno hristijaniziranje južnoslovenskih plemena, posebno u Raškoj, izvršeno je za vlade raškog kneza Mutimira (863-91) pod uticajem učenika Cirila i Metodija. Rascepom hrišćanske crkve 1054. god. veći deo srp. zemalja potpao je pod uticaj Carigradske istočnopravoslavne patrijaršije, mada je izvestan deo srp. zemalja, u Primorju, ostao pod jurisdikcijom rimokatoličke crkve, npr. u Zeti je osnovana kat. nezavisna nadbiskupija, u Baru (1089). Pravoslavlje je uhvatilo maha u Raškoj za vlade Nemanjića. Iako je katolicizam trijumfovao na početku XIII v. komadanjem pravoslavne Vizantije (1204), od strane krstaša 4. krstaškog rata, Sava Nemanjić je dobio 1219. god. odobrenje od nikejskog patrijarha da osnuje nezavisnu (autokefalnu) srp. arhiepiskopiju. Ovaj postupak je označavao i težnju da se Raška suprotstavi kat. orijentisanim državama, Ugarskoj i Latinskom Carstvu. Tako je pravoslavlje postala drž. vera, a interesi crkve i drž. identični. Nov podstrek u tom razvoju srp. pravoslavlja pred-
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA stavlja stvaranje srp. carstva. Osnivanjem srp. patrijaršije želelo se ostvarivanje duhovnog jedinstva srp. naroda sa ostalim narodima koji su živeli u Dušanovom Carstvu. Međutim, ovo uspostavljanje nezavisne srp. patrijaršije izazvalo je sukob sa obnovljenom Vizantijom i carigradskim patrijarhom, koji je prokleo srp. crkvu i narod. Pred opasnošću od tur. invazije 1375. god. sukob je izglađen. Posle pada srp. drž. pod tur. vlast, prestala je da postoji patrijaršija. Obnovljena je 1557. god. na zauzimanje Mehmeda Sokolovića, koji je za patrijarha postavio svog brata Makarija. Pećka patrijaršija je duhovno ujedinjavala ceo srp. narod i svoje interese izjednačavala sa težnjama srp. naroda. Pravoslavna crkva se smatrala ne samo kao verska, već i kao polit. organizacija, ujedinitelj srp. naroda, radeći na održavanju i razvijanju svesti o narodnoj celini i državnosti srp. naroda. U mnogobrojnim narodnim bunama, u ratovima hrišćan skih drž. protiv Turske, u seobama srp. naroda na čelu su se nalazili srp. patrijarsi i ostale crkvene starešine. Ratobornu politiku srp. pravoslavne crkve privremeno je napustio patrijarh Pajsije Janjevac, sledeći politiku patrijarha Makarija, izmirio se s Turcima, ali se zato u svim verskim poslovima oslanja na Rusiju, od koje je dobijao obilatu novčanu pomoč. Značajna je politika patrijarha Arsenija III Crnojevića (v.), koji se uzdao u oslobođenje Srba od turske vlasti i uspeh hrišćanskog oružja u ratu od 1684. do 1699. god., kao i Arsenija IV Jovanovića (v.), čije se učešće u ratu protiv Turske završilo neuspehom. Oba ova patrijarha su organizovala velike seobe Srba u juž. Ugarsku. Politika carigradskih patrijaraha svodila se na obnavljanje Vizantije i stvaranje jedinstvene pravoslavne crkve, te je za pećkog patrijarha izabran Grk, Kalinik II. Ovaj poslednji pećki patrijarh, pod pritiskom carigradskih Grka, tzv. fanariota, dao je ostavku na svoj položaj (1776), čime je prestalo postojanje peć ke patrijaršije. U drugoj polovini XVIII i početkom XIX v. na čelu srp. pravoslavne crkve bili su episkopi grč. narodnosti. Oni su imali kolebljiv stav prema borbi srp. naroda za slobodu (pr. episkop Leontije 1801-13). Tek posle oslobođenja Srba od tur. vlasti (u toku 1. i 2. srp. ustanka) na rukovodeće položaje srp. pravoslavne crkve dolaze episkopi Srbi, a hatišerifom od 1830. god. sultan Muhamed II dao je Srbiji pravo na autonomnu crkvu. Za prvog samoupravnog mitropolita Srbije postavljen je Milentije Pavlović, a carigradski patrijarh ga je posvetio za episkopa. U toku revolucionarne
SRPSKI DESPOTI
640
1848. god. u Vojvodini je obnovljena patrijaršija, sa patrijarhom Josifom Rajačićem na čelu, koja je imala veliki uticaj na pravoslavni živalj u Austriji i Ugarskoj. Dobijanjem nezavisnosti Srbije Berlinskim kongresom (1878), srp. crkva je dobila od carigradskog patrijarha Joakima III potvrdu nezavisnosti beogradske mitropolije u granicama kneževine Srbije. Posle 1. svetskog rata 3 autokefalne pravoslavne crkvene oblasti: beogradska, karlovačka i crnogorsko-primorska i ostale pravoslavne crkve, na teritoriji države SHS, ujedinile su se 1919. god. u jednu pravoslavnu crkvu na teritoriji jedinstvene države, a 1920. god. izvršeno je proglašenje srp. pravoslavne patrijaršije, sa patrijarhom Dimitrijem (192030) na čelu. Njegov naslednik patrijarh Varnava Rosić (1930-37) uporno se borio protiv konkordata sa kat. crkvom, koji je htela da sprovede reakcionarna vlada dr Milana Stojadinovića. Patrijarh Gavrila Dožić (1937-50) bio je za vreme nem. okupacije uhapšen od nem. vlasti. U novoj socijal. Jugoslaviji crkva je odvojena od države. Na čelu Srpske pravoslavne crkve bio je od 1950. god. patrijarh Vikentije Prodanov, a od 1958. na patrijaršijskom prestolu je German Đorić. Godine 1968. stvorena je nezavisna makedonska pravoslavna arhiepiskopija, kao autokefalna crkvena organizacija. SRPSKI DESPOTI U JUZNOJ UGARSKOJ, srp. vlastela izbegla iz Srbije posle njenog pada pod tur. vlast (1459), u juž. Ugarsku da brane ugarske granice od tur. upada u nadi da će potisnuti Turke i obnoviti srp. državu. Posle propasti srp. drž. preselio se mali broj srp. vlasteoskih porodica u juž. Ugarsku, i to: Jakšići (v.), Miloš Belomužević iz Zete, Petar Ovčarević, Petar Petrović, Pavle Bakić i potomci despota Đurđa Brankovića. Matija Korvin, ugarsko-hrvatski kralj, dodelio je titulu srp. despota Vuku Grgureviću (1465-85), sinu slepog Grgura Brankovića. Vuk je dobio ogromna imanja u juž. Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, sa zadatkom da brani južne granice Ugarske od tur. upada. On je pomagao Mati.ii Korvinu prilikom osvajanja šapca i akcije za oslobođenje Smedereva, a 2 puta je provaljivao u Bosnu do Sarajeva i Srebrnice. Posle njegove smrti za despota je postavljen sin slepog Stefana Đurađ (1486-96); kako se Durađ ubrzo zamonašio, nasledio ga je brat J ovan (1496-1502), koji je vodio uporne borbe s Turcima da bi obnovio srp. despotovinu. Njegovom smrću izumire porodica Brankovića, a za despote u juž. Ugarskoj bili su naimenovani hrv. velikaši Ivaniš Berislavić (150214) i Stjepan Berislavić (1514-35). Po-
SS-ODREDI
gibijom poslednjeg srp. despota Pavla Bakića 1537. god. despotska titula nije više nikome davana. SRPSKI DOBROVOLJACKI KORPUS, formiran u Rusiji juna 1916. godine. - Po sporazumu srpske i ruske vlade od zarobljenika Jugoslavena formirana je Srpska dobrovoljačka divizija, u jačini od 15 000 vojnika. Komandni kadar bio je sastavljen od srp. oficira i upućen je sa Krfa u Rusiju. Početkom sept. 1916. divizija je, u jačini od 18 000, prebačena u Dobrudžu, na rumunski front. U zajednici sa rus. snagama tu učestvuje u borbama. Imala je preko 8 000 poginulih, ranjenih i nestalih. U sept. 1916. formiran je u Odesi Srpski dobrovoljački korpus, koji je u jan. 1917. imao 914 oficira i 42 260 podoficira i vojnika. Sastav ovog korpusa najvećim delom je bio od bivših zarobljenika Jugoslavena. Zbog revolucionarnog vrenja u korpusu i sukoba, korpus se osipao i krajem 1916. god. promenio ime u Dobrovoljački korpus SHS. Deo korpusa prebačen je na solunski front. Tu je formirana 1. jugoslavenska brigada koja je u jan. 1918. prerasla u zajednici sa 2. vardarskom brigadom u 1. jugoslovensku diviziju. Ona se istakla u borbama pri proboju solunskog fronta (15-16. sept. 1918). Posle ovih događaja ona je uzela aktivnog učešća u operacijama srpske i savezničke vojske prilikom borbi za konačno oslobođenje Srbije i ostalih oblasti, nastanjenih Jugoslovenima. SRPSKI DOBROVOLJAČKI KORPUS, v. Ljotićevci. SRPSKI PLEMENSKI SA VEZ, prve južnoslovenske teritorijalno-polit. organizacije, stvorene od VII do IX veka. Srbi su svoj najjači plemenski savez stvorili na području r. Lima, gornje Drine, sa porečjem Pive i Tare, Ibra, Zap. Morave, potom u oblasti Soli (oko Tuzle) i gornjeg toka r. Bosne. Ovo područje se nazivalo Raška. Duž mora stvoreno je nekoliko posebnih srp. plemenskih teritorijalno-političkih organizacija, kao: Zahumlje (od Dubrovnika do r. Neretve), Travunija (od Boke Kotorske do Dubrovnika), Konavli (između Cavtata i Herceg-Novog), Duklja (od Boke Kotorske do r. Bojane) i N eretvljanska oblast (od Cetine do r. Neretve). Ovi savezi su se nejednako razvijali; bili su pod uticajem Vizantije, ali je razvoj društvenih odnosa u njima omogućio stvaranje drž. feudalnih organizadja. SS-ODREDI, (Schutz-Staffel), teroristič ka-policijska organizacija za vreme nacističkog režima u Nemačkoj. SS-odrede osnovao je A. Hitler 1925. kao izabrani odred svoje terorističke organizacije SA (Sturmabteilung). Vođa SS-odreda bio je Hajnrih Himler. Po
SSRNJ
641
dolasku nacista na vlast (1933) brojča ni sastav SS-odreda naglo raste i odredi dobijaju kao glavni zadatak osiguranje unutrašnjeg reda. Delovi SS-odreda (Totenkopf Verbande) preuzimaju upravu koncentracionih logora. U toku 1940. od pripadnika SS-odreda stvorene su i posebne vojne jedinice Waffen SS. U toku 2. svetskog rata pripadnici SS-odreda istakli su se po svojoj krvoločnosti, masakru stanovništva i uopšte, uništavanju ljudi. SSRNJ, v. Narodni front. STALJIN, Josif Visarionovič. (Gori, Ti:flijska gubernija, 21. dec. 1879. - Moskva, 5. mart 1953), predsednik sovjetske vlade i generalni sekretar SKP(b). - Kao učenik bogoslovije 1898. postaje član Ruske socijaldemokratske partije RSDRP. Zbog revolucionarnog rada isključen je iz bogoslovije 1899. Posle rascepa Ruske SDRP opredeljuje se za boljševike. U vremenu od 1900. do 1917. više puta hapšen i proganjan u Sibir. Na Plenumu Političkog biroa CK 29. okt. 1917. izabran u Vojnorevolucionarni centar za rukovođenje oružanim ustankom. Na II sveruskom kongresu sovjeta 8. nov. 1917. izabran za komesara za nacionalna pitanja. Od marta 1919. je komesar državne kontrole. U ratu Staljin je izvršavao niz odgovornih zadataka na južnom, zapadnom i jugozapadnom frontu. Aprila 1922. izabran za generalnog sekretara SKP b. Od 1925. Staljin je član Izvršnog komiteta Kominterne. Na svim konferencijama i kongresima SKP b, Staljin je kao glavni referent određivao privredni i polit. razvoj SSSR. Od 1928. obračunava se sa nosiocima desničarskih shvatanja u Partiji, Buharinom, Rikovim, Tomskim i dr. Sa učvršćivanjem njegovog položaja u SKP b i vladi, počeo se postepeno stvarati kult njegove ličnosti. On je sve više precenjivao svoje zasluge, smatrao se nepogrešivim, odstupao od lenjinskog metoda kolektivnog rukovođenja i preuzimao ulogu apsolutnog arbitra u svetskom komunističkom pokretu. U vremenu od 1936. do 1939. Staljin je preduzeo masovno fizičko uništenje velikog broja zaslužnih odanih članova Partije, među kojima i niza istaknutih revolucionara, starih boljševika, visokih rukovodilaca sovjetske drž. i mnogih kadrova Kominterne i komunističkih partija. Pogrešna Staljinova ocena međunarodne situacije uoči 2. svetskog rata doprinela je, u znatnoj meri, iznenađenjima i uspesima Nemaca u početnoj fazi velikog otadžbinskog rata. Zbog toga je SSSR pretrpeo velike gubitke u ljudstvu i ogromnu materijalnu štetu. Pored dužnosti generalnog sekretara Partije, Staljin je bio predsednik Sovjeta narodnih komesara,
STAMBOLIC Državnog komiteta odbrane, vrhovni komandant oružanih snaga SSSR i narodni komesar odbrane. Posle 2. svetskog rata Staljinova hegemonistička politika u odnosima među socijal. državama dovela je 1948. do zloglasne kampanje protiv Jugoslavije. Za Staljinovo ime vezane su mnoge deformacije u teoriji i praksi socijalizma, poznate pod imenom staljinizam. Na XX i XXII kongresu SKP(b) podJosif Visarionovič vrgnut J. e kritici Staljin kult Staljinove ličnosti. Staljin je, pored ostalog, napisao Marksizam i nacionalno pitanje, Osnovi lenjinizma, Pitanja lenjinizma, O dijalektičkom i istorijskom materijalizmu, itd.
STALJINIZAM, kao termin je novijeg datuma i vezan je za razvitak komunističkog pokreta u eri vladavine Josipa Visarionoviča Staljina (1879-1953). Pobedom staljinističke struje u rukovodstvu KP SS 30-ih godina ovog veka, kao i dominantnog uticaja u III internacionali, ojačan je uticaj Staljina. Posle 2. svetskog rata S. je doživeo svoju punu kulminaciju i manifestovao se skoro potpunom zavisnošću niza socijalističkih zemalja i njihovih puteva socijal. razvitka. Preuzimanje ključ nih pozicija u partiji i državi od strane J. V. Staljina dovelo je do snažnih birokratskih tendencija, deformacija i grešaka. Ekonomski i polit. razvitak Sovjetskog Saveza, Staljin je proglasio za krajnje ciljeve socijalizma i jedini put u razvojnom putu novih socijal. zemalja nastalih posle 2. svetskog rata. Ovakav dogmatizam kočio je opšti socijal. razvoj, zapostavljajući očigledne specifičnosti u svakoj zemlji. Državno-partijski aparat Staljin je često koristio za nasilno gušenje svake opozicije bilo sa koje strane i sa kakvih platformi dolazila. Na spoljnom planu S. je označio neravnopravne odnose između komunističkih partija ili socijal. zemalja, gušeći svaku slobodnu inicijativu i sputavajući burniji socijal. razvitak u tim zemljama. Od Staljina i njegovih pristalica ovakvi putevi razvitka objaš&avani su daljom razradom marksistič ko-lenjinističke nauke. Posle smrti Staljinove ojačao je otpor ovakvoj politici u odnosima među socijal. zemljama a naša Partija se među prvima odup_!:la staljinizmu. STAMBOLIC, Petar, revolucionar i državnik, (Brezova, Ivanjica, 12. juli
STAMBOLISKI
642
1912- ). Završio gimnaziju u Cačku i Poljoprivredno-šumarski fakultet u Beogradu. Od 1931. učestvuje u naprednom studentskom pokretu. Clan je SKOJ-a od 1933, a član Partije od 1935. Clan Univerzitetskog komiteta KPJ postao je 1937. Od 1938. radi u Oblasnom komitetu KPJ za zap. Srbiju. Na V zemaljskoj konferenciji KPJ 1940. u Zagrebu učestvuje kao delegat užičke partijske organizacije. Kao instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju odlazi na rad u Niš i Valjevo. Po kapitulaciji Jugoslavije apr. 1941. odlazi na partijsko-politički rad na teren Jagodine i Smederevske Palanke, gde organizuje ustanak i učestvuje u formiranju partizanskih jedinica. U jesen 1941. izabran je za sekretara Glavnog narodnooslobodilačkog odbora za Srbiju sa sedištem u Užicu. Decembra 1941, po'sle povlačenja iz Užica, postao je član Glavnog štaba NOPO Srbije. Od marta 1942. je u Bosni na partijskom radu u PK KPJ za BiH. Krajem 1942. prelazi u Srem, a zatim dolazi u Beograd, gde pod izuzetno teškim prilikama rukovodi ilegalnim radom. Na 2. zasedanju AVNOJ-a, nov. 1943. u Jajcu izabran za člana Predsedništva. U to vreme imenovan je i za komandanta Glavnog štaba NOV i PO Srbije. Početkom 1944. dolazi na područje juž. Srbije. Po oslobođenju Beograda izabran za sekretara Velike antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije. Bio je narodni poslanik u svim sazivima Narodne skupštine NR Srbije i Savezne skupštine. Bio je predsednik vlade NR Srbije i predsednik Izvršnog veća NR Srbije. Krajem 1953. predsednik Narodne skupštine NR Srbije, a od 1957. predsednik Savezne narodne skupštine. Od jula 1963. predsednik Saveznog izvršnog veća. Na V kongresu izabran za člana CK KPJ. Sad je član Saveta federacije Predsedništva CK SKJ. STAMBOLISKI, Aleksandar, bug. političar (Slavkovica 1. mart 1878-Slavkovica 14. juni 1923). - Svršio je učiteljsku školu, a zatim agronomiju u Ceškoj. Pripadao je Zemljoradničkoj stranci. Na čelu Zemljoradničke stranke vodi u Sobranju od 1908. oštru borbu protiv unutrašnje i spoljne politike kralja Ferdinanda. Zalaže se da se Bugarska u 1. svetskom ratu opredeli za Antantu, zbog čega je osuđen na doživotnu robiju. Pušten je na slobodu pred sam kraj rata. Zamenjuje Malinova na položaju predsednika vlade. 1919. učes tvuje na konferenciji mira u Parizu. Zalaže se za prijateljstvo sa Jugoslavijom. Potpisuje Niški sporazum, kojim se Bugarska odriče rovarenja u Makedoniji. Kao predsednik vlade sproveo
STARCEVIC
je dalekosežne reforme u korist seljač kih masa. Ali njegov pokret ostaje bez podrške u gradovima i ind. centrima. Građanske stranke čine zaveru protiv Stamboliskog. U noći 9. juna 1923. izvršen je u Sofiji prevrat koji je izvela oficirska liga. Stamboliski uspeva da pobe-irie -iz- sofije u svoje rodno Stamboliski mesto Slavkovicu, s Aleksandar namerom da organizuje otpor protiv fašističke zavere Cankova. Ali su ga u tome sprečili pučisti i ubili 14. juna 1923. STANOJEVIC, Aca, političar (Knjaževac 1852. - Beograd 1947). - Izabran za narodnog poslanika prvi put 1880. i posle je biran dugi niz godina. Clan Glavnog odbora Narodne radikalne stranke od njenog početka 1881. Bio je sekretar 1. glavne skupštine stranke 1882. Godine 1901. je potpredsednik Narodne skupštine, a 1901. predsednik. Zbog timočke bune osuđen na smrt 1883, ali se spasava bekstvom iz zemlje. U Cebinčevoj aferi osuđen 1895. na 3 god. zatvora. Pomilovan sa ostalim osuđeni cima 1895. Posle ivanjdanskog atentata na kralja Milana uhapšen, ali od suda oslobođen. U Radikalnoj stranci uživao veoma veliki uogled. Kad je posle ujedinjenja 1918. došlo do rascepa Radikalne stranke, S. A. postaje šef starih radikala okupljenih u tzv. Glavnom odboru. Posle oslobođenja Jugoslavije 1945. S. A. je sa svojom grupom radikala prišao Narodnom frontu. STARČEVIC, Ante (1823-1896), hrv. političar i publicist. U mladosti pristalica ilirskih ideja, bio je jedan od borbenijih ilirskih omladinaca. U doba apsolutizma se ističe publicističkom aktivnošću. U polit. život aktivno stupa posle uvođenja ustava 1860. Kao poslanik sabora od 1861, zajedno sa Eugenom Ante starčević Kvaternikom, polaže temelje Stranci prava. Na saboru drži borbene govore i njegova je deviza da Hrvatska ne treba da ide „niti Beču niti Pešti". Zalaže se za hrv. samostalnost na osnovu njenog drž. prava. U saboru 1865. energično istupa protiv narodnjaka i unionista. Bio je borben nacionalist, dosledan u svojim shvatanjima, ali uzak i netolerantan. Svojim oštrim istupa-
ASIRIJA I VAV/LON
STARI ISTOK
644
njima protiv Srba dosta je doprineo zaoštravanju srpsko-hrvatskih odnosa. Postepeno njegova uloga u Stranci prava se smanjuje. Na Starčevića gledaju kao na istor. figuru, a vodstvo stranke preuzima Josip Frank. Pred smrt Starčević sa Frankom formira Cistu stranku prava, koja će pod vodstvom Franka biti orur:!e Beča u borbi protiv jedinstva Srba i Hrvata. STARI ISTOK, opšti naziv za najstariji period ljudske istorije i civilizacije stvorene u području prednjeg istoka. Osnovne karakteristike ovog perioda su stvaranje prvih državnih formacija, razvitak robovlasničkih odnosa i nastanak pismenosti. Materijalna kultura obeležena je monumentalnim građevi narstvom koje otelotvoruje ideju božanskog porekla i vlasti monarha. Proizvodnja, zasnovana na robovskom radu i, ponegde, na masovnoj radnoj snazi, takode dobija izgled velikih poduhvata koji zahvataju cele zemlje (sistem navodnjavanja). Religije su mnogobožačke, u službi vladara i najviših slojeva, ali i sa izraženim filozof. shvatanjem života i smrti. Književno stvaralaštvo se zasniva na predanjima istorijskog i mitskog jezgra. Među nosiocima najstarijih civilizacija istakli su se najpre Sumerani (v.) i Egipat (v.). Vavilonsko carstvo (v.) dostiglo je svoju najveću moć za vreme vladavine Hamurabija (v.). U okviru ovog opšteg naziva ubrajaju se još Asirija (v.), Judejsko Carstvo (v.) i Persija (v.). Istaknutim narodima Starog istoka pripadaju i Heti (v.) i Hiksi (v.). Noviji istoričari protežu područje i period Starog istoka i na civilizacije nastale u Indiji (v.) i Kini (v.), koje su dobrim delom sačuvale svoj kontinuitet. STAROSLOVENCI, v. Političke stranke kod Južnih Slovena.
STATUTA VALAHORUM (Vlaški statut), privilegija kojom je austr. car Ferdinand II regulisao položaj Vlaha, u atvari Srba u Karlovačkom generalatu Vojne krajine. Tim statutima se regulišu: pravo Krajišnika na unutrašnju autonomiju i odnosi Krajišnika sa Vojnom komandom. Krajišnici su birali starešine sela - knezove i sudije. Statuti sadrže i vojne propise. Vojnoj disciplini podvrgnuti su plaćeni i neplaćeni Krajišnici. Krajišnici su obavezni da učestvuju u izgradnji odbrambenih utvrđenja, a u slučaju opasnosti obavezni su da ustanu na oružje svi muškarci iznad 18 godina. Autonomija je po statutima veoma ograničena i organi koje biraju graničari podvrgnuti su vojnim vlastima. Zborovi se zabranjuju ili se stavljaju pod kontrolu vojne vlaiti. Statuti nisu pravno rešili pitanje .svojine graničara nad zemljom, tako da ih je stalno uznemiravalo hrv.
STEFAN PRVOVENOANI
plemstvo, smatrajući da i oni podležu feudalnim dažbinama jer su naseljeni na njihovim posedima. STECAK (MRAMOR, KAM, BILIG), srednjovekovni nadgrobni spomenik. Stećci su nastali u Bosni i Hercegovini u period u od XIII do XVI v. Pravljeni su u obliku ploče, obeliska, sarkofaga, sanduka, itd. Na njima se nalaze prizori iz lova, srednjovekovnih turnira, likovi pokojnika, a dekol'isani su raznim ornamentima. Pokatkad se susreće ime pokojnika, ili klesara, koga su nazivali „kovač" ili sastavljača teksta na stećku, „dijaka". Najčešći su bez ikakvih oznaka, natpisa i ukrasa. Najveće nekropole se nalaze u ~adimlju i Olovu, a najlepši primerak stećka je nađen u Donjoj Zgošći. STEFAN I ARPAD „SVETI" (997-1038), mađarski kralj, osnivač vladarske porodice Arpadovića. Arpad je doveo mađarska ratnička konjanička plemena iz oblasti r. Dona i Dnjepra, koju su ranije naseljavali, u Panoniju. Uz pomoć hrišćanskog sveštenstva pokrstio je Mađare, te mu je papa dodelio 1001. god. titulu „apostolskog kralja", koju su nosili svi mađarski kraljevi. Osnovao je prvu arhiepiskopiju u Mađarskoj i otpočeo sa stvaranjem feudalnog društva u svojoj kraljevini. Sa papom je stvorio mađarsko-papski savez, kome je cilj bio osvajanje balkanskih zemalja i njihovo potčinjavanje papskoj vlasti. Zbog odanosti hrišćanstvu i papskoj stolici crkva ga je proglasila svecem. STEFAN (UROS Ili) DECANSKI (vladao 1321-31), raški kralj, sin kralja Milutina Nemanjića. Pri pokušaju da zbaci oca s vlasti proteran je iz Raške u Carigrad, a posle smrti Milutinove porazio je pretendente na raški kraljevski presto brata Konstantina i Vladislava, sina kralja Dragutinovog. Krunisao se kraljevskom krunom 1322. Protiv Raške Stefana Dečanskog Bugari i Vizantinci su sklopili vojni savez. Ne čekajući zajednički napad protivnika raška vojska je porazila Bugare kod Velbudža 1330. god., te su Vizantinci odustali od napada. Ovom pobedom Stefan Dečanski osigurao je prevlast Raške nad Makedonijom, a kao uspomenu na ovu bitku podigao je manastir Dečane. Zbacio ga je s vlasti njegov sin Dušan, zatvorio u grad Zvečan, a potom ga otrovao. STEFAN NEMANJA, v. Nemanja. STEFAN PRVOVENCANI NEMANJIC, veliki raški župan (1196-1217), prvi raški kralj (1217-1227). Odlukom raškog sabora Stefan Nemanja je županski presto ostavio srednjem sinu Stefanu. Nezadovoljan ovakvom odlukom najstariji Nemanjin sin Vukan, potpomognut ugarskom vojskom, oduzeo je bratu presto, što je izazvalo bratoubilački
645
STEFAN I TOMAS
o
s
STEFAN VUKCIC KOSACA
N
Granice dr.!eve .St;ef8118 Nemetje ...,._._
N~~i'i!.9
dfl.rtva
- · - Griin/ct1 o'ržwe Sbf:l'lmI Prrtiw111!it/7"§
Srbija u doba Stefana Nemanje 1 Stefana
rat u Raškoj. Zahvaljujući intervenciji najmlađeg brata monaha Save braća su se izmirila i Vukan je ustupio presto bratu. Posle pada Vizantije u ruke krstaša 4. krstaškog rata (1204) Stefan se orijentisao prema kat. crkvi, uspostavljajući ženidbeni odnos sa Mlecima i prijateljstvo s papom od koga je dobio krunu; „venčao" se, odn. krunisao 1217. god. u manastiru Ziči, te otuda nosi naziv Prvovenčani. Sa bratom Savom izvojevao je od nikejskog patrijarha priznanje nezavisnosti srp. crkve (1219), čime je prekinuo veze sa katolicizmom. U književnosti je poznat kao pisac biografije svoga oca. STEFAN I TOMAS (vladao 1443-61), bosanski kralj. Iako je primio katoličanstvo, pomagao je crkvu bosansku, te mu je papa uskratio kraljevsku krunu. Kao ugarski vazal, obavezao se da će Janošu Hunjadiju, ogorčenom protivniku Turaka, isplaćivati godišnju pomoć od 3 000 zlatnika. U njegovo vreme vlade Turci osvajaju značajna vojna uporišta u Bosni, kao npr. župu Vrhbosnu. Pokušaj Tomašev da potisne Turke iz Bosne završio se neuspehom. STEFAN Il TOMASEVIC (vladao 146163), poslednji bos. kralj, sin Stefana Tomaša. Nasledio je od svog oca vazalne obaveze prema Turcima. Suočena
Prvovenčanog
sa opasnošću od tur. napada bosanska vlastela sa Stefanom Vukčićem na čelu miri se sa kraljem Stefanom II. Kada su se Turci spremali da zauzmu Smederevo, Stefan II se oženio sestrom despota Lazara Brankovića, nadajući se da mu Smederevo pripadne kao miraz, ali su Turci zauzeli Srbiju 1459. god., te plan ujedinjenja Bosne i Srbije nije uspeo. Oče kujući da će hrišćani pod rukovodstvom pape Pija II organizovati krstaški rat protiv Turaka, Stefan II je otkazao plaćanje danka sultanu. Ovaj postupak bosanskog kralja je dao povod Turcima da 1463. god. otpočnu napad na Bosnu. Bosanski feudalci nisu pružili otpor Osmanlijama. Kralj je bio prinuđen da se skloni u Ključ na Sani, gde je zarobljen i pogubljen, a Bosna je izgubila svoju nezavisnost padom pod tur. vlast. STEFAN VUKCić KOSACA (vladao 1435-66), osnivač Hercegovine i „herceg od svetog Save". Nastavio je politiku svoga oca Sandalja Hranića Kosače i uz pomoć Turaka oduzeo bos. kralju Stefanu Tomašu Trebinje i župu Vrm sa Klobukom, Zećanima je oduzeo Medun i Soko, a od hrv. bana je otrgao Omiš i Poljice. Godine 1448. potpuno se odvaja od Bosne i os-
STEFANIJANA
646
niva nezavisnu pokrajinu Hercegovinu, a sebe proglašava „hercegom od svetog Save", jer je na njegovoj teritoriji bio Savin grob u manastiru Mileševu. Zbog svojih nezajažljivih ambicija za osvajanjem došao je u sukob sa Dubrovnikom, kraljem Tomašem i Đurđem Brankovićem. Oseća jući da će ga Turci uništiti miri se sa naslednikom Stefana Tomaša, bos. kraljem Stefanom Tomaševićem, oče kujući podršku evrop. sila protiv Turske. Posle pada Bosne pod tur. vlast (1463), Turci su zauzeli i veći deo Hercegovine (1465), a Stefanu Vukčiću i negovom sinu Vlatku ostao je mali priobalski pojas, sa gradovima Risnom i Novim u Boki Kotorskoj. Posle njegove smrti Turci su zauzeli Hercegovinu (1481). STEFANIJANA, mesto u Grčkoj, gde su se 1344. god. prvi put sukobili srp. vojska pod komandom Dušanovog vojvode Preljube i tur. mornari poražene flote emira od Smirne, koji su se pešice kretali ka Dardanelima. Iako su srp. oklopnici poraženi, to nije zaustavilo osvajanja kralja Dušana, koji je 1345. zauzeo značajno mesto Ser i iste godine se proglasio za cara. STENLI, Henri Morton (1841-1904), veliki istraživač Afrike. - Rodio se u Engleskoj, ali je kao mladić emigrirao u SAD. Kao novinar-reporter lista „Njujork Herald" putovao i slao izveštaje iz mnogih zemalja širom sveta. Tako je dospeo i u neispitane oblasti Afrike od Zanzibara do Tanganjike da pronađe misionara-istraživača Livingstona za koga je svet smatrao da je nestao. Stenli je uspeo da pronađe Livingstona. Posle toga je išao u druge ekspedicije koje su otkrile nova, nepoznata prostranstva Afrike (oblast j. Tanganjike, Viktorijinog, Albertovog i Edvardovog, kao i tokove Konga i njenih pritoka, zatim masiv Ruvenzori, itd.). Posle ovih otkrića dolazili su evrop. kolonizatori i pretvarali ove zemlje u kolonije. STEPANOVIĆ, Stepa, vojvoda srp. i jugosl. vojske (Kumodraž kod Beograda 28. feb. 1856. - Cačak 29. apr. 1929). - U srpsko-turskim ratovima 18761878. učestvuje kao pitomac artiljerijske škole. U ratu 1885. bio je komandant jedne čete šumadijske divizije. Godine 1902-1903. bio je nastavnik Vojne akademije i Stepa Stepanović pomoćnik načelnika
Glavnog generalštaba. Od 1909. do 1912. bio je komandant moravske
STJEPAN KOTROMAN dunavske divizijske oblasti. U ratu 1912-1913. bio je komandant 2. armije, koja je operisala u pravcu ćustendil-Ovče polje, a potom u opsadi i oslobođenju Jedrena. U 2. balkanskom ratu uspešno je branio nišavski pravac. U ratu 1914-1918. rukovodio je mobilizacijom i koncentracijom celokupne srp. vojske. Kao komandant 2. armije razbio je jake austrougarske snage na Ceru, Iverku i kod šapca. Za vojvodu je imenovan 1914. U proboju solunskog fronta napadao je sa 2. armijom na glavnom pravcu i probio bugarski front 17. sept. 1918, a potom sa 2. armijom učestvovao u gonjenju neprijateljskih snaga. Godine 1919. je komandant 2. armijske oblasti i od tada je na raspolaganju. Kao urednik službenog Vojnog lista i „Ratnika" napisao je nekoliko članaka iz istorije ratne veštine. STEPINAC, Alojz, prelat kat. crkve u Jugoslaviji (Krasić 1898-1960). - Zagrebački nadbiskup od 1937. Po stvaranju NDH saradnik Pavelića. Zbog saradnje sa okupatorima i ustaškim pokretom osuđen na 16 god. robije. Pomilovan dec. 1951. Januara 1953. imenovan za kardinala. STIVENSON, Džordž (Stephenson, George, 1781-1848), engl. pronalazač i konstruktor. U mladosti je najpre radio kao pomoćnik ložača u jednom engl. rudniku. Posle pronalaska parne mašine Džemsa Vata došao na ideju da modernizuje engl. železnice, gde su u upotrebi bile drvene šine. Najpre je konstruisao parnu lokomotivu 1814. god. a 1823. god. osnovao prvu fabriku parnih lokomotiva. Ovo mu je omogućilo da izgradi prvu javnu žel. prugu na svetu na liniji Stokton-Darlington, koja je puštena u saobraćaj 1828. god. Njegova prva parna lokomotiva imala je 13 KS i postizala je tada najveću brzinu od oko 50 km na čas. STJEPAN II (1089-1091), sinovac i naslednik kralja Petra IV Krešimira; poslednji vladar iz porodice Trpimirovića. Odrekao se, posle smrti kralja Petra IV Krešimira kraljevskog prestola i povukao u manastir Sv. Stjepana, kod Splita, 1070. god. Posle smrti kralja Dmitra Zvonimira, koji je bio izabran za kralja posle njegovog povlačenja, Stjepan II je izabran za kralja Hrvatske kao protivkandidat Zvonimirove udovice Jelene. U ovim burnim danima hrv. istorije gubi mu se, posle 1091. godine, trag i o njemu se ništa ne može naći u dokumentima. STJEPAN KOTROMAN (druga pol. XIII v. i poč. XIV v.) bos. ban; gospodario je centr. Bosnom. Sa vlasti su ga zbacili hrv. feudalci šubići i proterali iz zemlje.
STJEPAN II KOTROMANIC
647
STJEP AN II KOTROMANIĆ (vladao 1322 -53), bos. ban, sin Stjepana Kotromana. Uz pomoć ugarsko-hrvatskog kralja Karla I Anžujskog proterao je iz Bosne Mladena Šubića i učvrstio bansku vlast u svojoj državi. Proširio je granice Bosne na račun Hrvatske, osvojivši predeo oko r. Cetine; od Raške je otrgao Hum, zbog koga je ratovao sa Stefanom Dečanskim, raškim kraljem i carom Dušanom. Za vreme njegove vlade Bosna je dostigla snažan ekonom. uspon; otvaraju se rudnici, cvetaju trgovina i zanatstvo. Prvi bos. novac kuje se sa likom Stjepana II Kotromanića. Nasledio ga je Tvrtko I. STJUARTI (Stewart), dinastija koja je vladala Škotskom i Engleskom. Pojavila se kao nasledna porodica majordoma Škotske oko 1160. god. Kraljevsku vlast u Škotskoj preuzeo je njen član Robert II 1371. god. Brakom između Džemsa IV Škotskog i Margarete, kćerke Henrija VII Tjudora, Marija štfii:art postala je pretendent na engl. presto. Ova pretenzija bila je priznata kad je njen sin Džems VI Škotski postao, kao Džems I (v.), kralj Engleske (1603). U toku engt. revolucije (v.) Carts I (v.) bio je ubijen, da bi povratkom na presto njegovog sina CarlSa II (1660) (v.) dinastija bila restaurisana. Posle uklanjanja Džemsa II (v.) 1688. god. presto je pripao njegovoj kćeri Mariji II i njenom mužu Viljemu III Oranskom (v.). Kraljica Ana (v.), kći Marije i Viljema, bila je poslednji predstavnik dinastije Stjuart na engl. prestolu. Zakonom o Ujedinjenju (1707) krune škotske i Engleske su ujedinjene. Posle smrti kraljice Ane, engl. presto je prešao na hanoveransku dinastiju (1714) (v.), koja je svoja prava vezivala preko unuka Džemsa I. STOGODIŠNJI RAT (1337-1453), između Engleske i Francuske; izbio je zbog nasledstva franc. krune, izms:2u kraljevske engl. porodice Plantageneta i nove franc. dinastije Valoa. Rat Jezavršen porazom Engleza i gubitkom poseda u Francuskoj. - Izumiranjem franc. dinastije Kapeta 1328. i stupanjem na presto Filipa VI, sinovca Filipa IV Kapeta, iz porodice Valoa, istupio je kao pretendent na franc. krunu Edvard III Plantagenet, po majci unuk Filipa IV. U prvoj fazi rata engl. vojskovođa Edvard od Velsa porazio je Francuze u bitkama kod Kresija (1346) i Poatjea (1356), zarobio franc. kralja Jovana Dobrog i prinudio Francuze na potpisivanje mira u Bretinji'ju 1360. god. Po ovom miru Englezi su se odrekli prava na
STOJANOVIC franc. krunu, ali su zadržali svoje posede od Normandije do Gaskonje, uz otkup od 3 000 000 zlatnika za zarobljenog franc. kralja. Zahvaljujući energičnoj politici novog kralja Šarla V, Francuska je sredila svoje finansijske prilike, ojačala vojsku i pod svoju sudsku jurisdikciju podvrgla engl. posede u Francuskoj, što je dalo povoda za obnovu rata. U periodu 137078. franc. vojska je potukla engl. flotu i vojsku, te je novim ugovorom o primirju 1375. Engleska izgubila sve posede, izuzev obalskih gradova. Nove sukobe između franc. velmoža, burgundskog i orleanskog vojvode, oko premoći u kraljevstvu, iskoristio je engl. kralj Henrih V da nanese poraz franc. vojsci kod Azin Kura 1415. i da u savezništvu sa burgundskim vojvodom zauzme severozapadnu Francusku i Pariz, doprevši do Orleana. Pojava legendarne Jovanke Orleanke u franc. vojsci označila je prekretnicu u ratu. Englezi su pretrpeli poraz od oduševljene i verskim zanosom ponete franc. vojske. Konačno, rat je završen 1453. god. porazom Engleza i njihovim proterivanjem iz Francuske. Ostao im je samo gr. Kale (koji su držali do 1559). U toku stogodišnjeg rata, zbog prekomernih poreskih opterećenja, izbili su veliki seljački ustanci u Francuskoj, tzv. žakerija (1358) i Engleskoj pod vodstvom Vata Tejlora (1381), koji su surovo ugušeni. STOJADINOVIC, Milan, političar (Cačak 1888 - Buenos Aires 1961). - Posle završenih studija bio je univerzitetski profesor u Beogradu. Politički pristalica Pašića i Jevtića, u čijim je vladama bio ministar finansija. Posle petomajskih izbora 1935. postao je predsednik vlade i ministar spoljnih poslova. Sa Korošcem i Spahom osnovao je Jugoslavensku radikalnu zajednicu i bio njen šef. Kao predsednik vlade sprovodio centralističko -hegemonističku politiku sa izrazito fašističkim kursom i oslanjanjem na Berlin i Rim. Sa fašističkom Bugarskom potpisao pakt o prijateljstvu. Godine 1937. napustio je Balkanski savez, pretvorivši se u fašističku ekspozituru na Balkanu. Vlada M. Stojadinovića pala je 4. feb. 1939. Knez Pavle prvo ga je konfinirao, a zatim predao Britancima, koji su ga 1940. deportovali na o. Mauricijus. Posle rata ostao je u emigraciji. STOJANOVIC, Mladen, lekar i revolucionar (Prijedor 1896 - Jošavka kod Banje Luke 1942). - Kao srednjoškolac pridružuje se revolucionarnoj nacionalno-oslobodilačkoj organizaciji
STOLIPIN
SUDAN
648
„Mlada Bosna". U Tuzli je bio jedan od idejnih vođa srednjoškolske omladine. U vezi sa sarajevskim atentatom uhapšen i kao maloletnik osuđen na 16 god. robije, ali je 1917. amnestiran. Posle 1. svetskog rata studirao je medicinu u Zagrebu i Beču. Kao lekar radi u Prijedoru i Ljubiji. Bio je neobično omiljen u celoj Bosanskoj krajini. Godine 1939. postaje član KPJ. Posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije hapse ga ustaše, ali uspeva da pobegne iz zatvora. U narodnooslobodilačkom ratu učestvuje od prvih dana. Na Kozari postaje jedan od organizatora oslobodilačkog pokreta u Bosanskoj krajini. Bio je komandant Kozarskog NOPO i načelnik Operativnog štaba za Bosansku krajinu. Februara 1942. četnici su ga ranili, a 2 meseca kasnije pri napadu na partizansku bolnicu u Joševcu i ubili. Iste godine proglašen je za narodnog heroja. STOLIPIN, Petar Arkadevič (1863-1911), ruski političar i državnik. Kao pred. ruske vlade (1906-1911) borio se protiv revolucionarnih pokreta, izvodeći njihove nosioce pred preke sudove. Hiljade ljudi je osuđeno na smrt ili proterano u Sibir. Agrarnim zakonima favorizovao je kupovinu zemlje od strane seljaka, ali je u tome nailazio na veliki otpor !evice u dumi koja je zahtevala eksproprijaciju velikih poseda. Raspustio je prve dve dume, a u trećoj je obezbedio konzervativnu većinu menjajući izborni zakon (1907). Ubili su ga atentatori. Njegov režim se u ruskoj istoriji naziva stoLipinska reakcija.
STRATEG, vojskovođa u ant. Grčkoj; u Vizantiji je komandant armije i starešina temata, vojno-administrativne oblasti. Naši srednjovekovni vladari su dobijali naziv S. kao vizant. vazali i upravnici oblasti koje su bile pod vizantijskom vrhovnom vlašću. STRATIMIROVIC, Đorđe (1822-1908), austr. general. Aktivno učestvovao u revolucionarnom pokretu vojvođan skih Srba 1848. Bio je član delegacije, koja je ugarskom saboru predala želje i molbe Srba. Svojom netaktičnošću izazvao je Košuta i zaoštrio srpsko-mađarske odnose. Na Majskoj skupštini izabran je za predsednika Glavnog odbora i igrao je značajnu ulogu do dolaska Šupljikca na čelo vojske vojvođanskih Srba. Bio je rival patrijarha Rajačića, ali ga je ovaj uskoro uklonio. Kasnije se odao vojničkoj karijeri i budući lojalan dinastiji, dobio je generalski čin. STRATIMIROVIC, Stevan (1757-1836), karlovački mitropolit. Naročitu je pažnju obratio osnivanju prosvetnih in-
stitucija na području svoje mitropolije. Zaslužan je za osnivanje Karlovačke gimnazije (1791/2) i Bogoslovije. Trudio se da zaštiti privilegije srp. naroda. Kao konzervativac bio je protivnik Dositejevih i Vukovib reformi i u Karlovcima je stvorio svojevrsni centar za suzbijanje tih reformnih težnji. STRELCI, prva stalna vojska u Rusiji, koju je 1550. god. ustanovio car !van IV Grozni. Slično opričnicima (v.), i strelci su, kao pešaci, imali ulogu da budu glavni oslonac Ivana IV u njegovom samodržavlju i ratnim poduhvatima. Ukinuo ih je, posle jedne pobune, Petar I Veliki 1698. god. i mesto njih uveo regularnu vojsku zapadnoevropskog tipa. STREZ DOBROMIR (vladao 1207-15), gospodar Proseka, gr. na Vardaru. Zbog sukoba sa svojim rođakom, bug. carem Borilom, odmetnuo se od carske vlasti uz pomoć velikog raškog župana Stefana Nemanjića. Da bi ga ponovo privukao uz sebe, Borilo mu je dodelio titulu sevastokratora. Strez je pokušao da u savezu sa Epirom proširi svoje oblasti na račun Solunske Kraljevine, ali je bio poražen od strane Latina u Pelagoniji 1211. god. Godine 1214. pridružio se savezu Bugara i Latinskog Carstva protiv Raške, na koju su se spremali da napadnu i Mađari i epirski despot. Stefan Nemanjić je Poslao brata Savu da odvrati Streza od napada. Posle neuspele Savine misije i povratka u Rašku, nezadovoljni maked. feudalci ubili su Streza. Zahvaljujući veštoj diplomatskoj politici Save Nemanjića ratna opasnost je otklonjena i saveznici su odustali od pohoda na Rašku. STRUVE, Petar Berhardovič (18701944), ruski ekonomist i publicist, predstavnik tzv. legalnog marksizma, urednik niza listova i časopisa („Nova reč", „Početak", „Oslobođenje" „Polarna zvezda", „Duma", „Ruska misao", „Ui::krsnuće"). Napisao je Manifest RSDRP (1898). Bio je član CK Konstitucionalno-demokratske partije i kadetski poslanik u Drugoj državnoj dumi. Kao min. u Vrangelovoj vladi, emigrirao je iz SSSR-a. U knjizi Kritičke primedbe o pitanju ekonomskog razvitka u Rusiji tvrdio je, suprotno narodnjacima,
da je kapitalizam trajan društveni sistem bez klasnih suprotnosti i da Rusija u privrednom razvitku treba da pođe putem zap. Evrope. Odgovorio mu je Lenjin delom Ekonomska suština narodnjaštva i njegova kritika u knjizi g. Struvea.
SUDAN, nezavisna republika u Africi. U starom veku sev. deo Sudana nazivao se Nubija. Egipatski faraoni su
!SUDETSKA KRIZA
!SUHE BATOlt
649
osvojili Nubiju u XV v. pre n. e. U VIII v. Nubijci su, koristeći se opadanjem egipatske vlasti, stvorili svoju prvu državu sa sedištem u gradu Napati. Oko 30. god. Rimljani su osvojili Sudan i držali ga do 395. god. U IV v. stvaraju se dve države u Sudanu, jedna sa sedištem u gradu Meroe, a druga zvana Aksum. U ratu sa Aksumom grad i država Meroe su 350. god. razoreni. U VI v. sudansko stanovništvo je primilo hrišćanstvo, što je uslovilo stvaranje dve nove hrišćanske kraljevine sa sedištem u gradovima Dongoli i Aoe. Ova dva kraljevstva vodila su neprekidnu borbu oko prevlasti, dok ih u VII v. nisu pokorili Arabljani, koji su otpočeli sa širenjem islama. Posle propasti Bagdadskog kalifata, Egiptom i Sudanom zavladali su Turci Seldžuci, a potom Turci Osmanlije. Turci nisu bili zainteresovani za Sudan, te se u XV i XVI v. stvaraju feudalne poluzavisne ili nezavisne države, od kojih je najznačajnija država sultana Darfura Senera (XVI v.). !storija današnjeg Sudana počinje vladom Mehmeda Alije (1769-1849). Koristeći se raspadanjem Turskog Carstva, Mehmed Alija je 1811. god. zbacio mamelučku vlast i zavladao Egiptom. U razdoblju od 1819. do 1822. god. egipatski kralj Mehmed Alija je osvojio Sudan. Engl. kolonijalne trupe su 1882. god. okupirale Egipat, pa time i Sudan. Prisustvo Egipćana i Engleza u Sudanu podstaklo je Muhameda Ahmeda iz Dongole da se proglasi mahdijem (vođom) Sudanaca i povede islamski živalj u sveti rat protiv kolonijalnih vlasti. Ustanici su zaposeli El Obeid i Senar, 1884. područ je Crvenog mora i Berber, a 1885. god. oslobodili su Kartum, glavni grad Sudana. Pokušaj Engleza da uguše ustanak završio se neuspehom. Kako je 1885. umro mahdija Muhamed Ahmed, na čelo pobunjenika se stavio halif Abdulah (1885-1888). Protiv pobunjenih Sudanaca pošao je engl. general Horacije Herbert, lord Kičener. Ratne operacije su trajale od 1896. do 1899. .god. Kičener je savladao ustanike i ušao u Fašodu, u kojoj su se nalazili Francuzi, koji su prodirali iz zap. Afrike. Kičener je tražio povlačenje Francuza iz Sudana. Nastao je spor između franc. i engl. vlade oko Fašode, koji je pretio da će dovesti do rata između dve velike sile. Spor je okončan 1899. god. sporazumom vel. sila. Francuzima je ustupljen zap. deo Sudana, a Egipat i ostali deo Sudana pripali su Englezima. Iste god. uspostavljen je nad Sudanom kondominijum, tj. zajednička uprava egip. i engl. vlade. Sudanci se nisu mirili sa okupacijom, pa su izbijale stalne pobune protiv osvajača. Kada je Egipat 1922. god_. proglašen za
nezavisnu kraljevinu, Sudan je ostao pod kondominijumom. Sudanski rodoljubi su tada stvorili zavereničku organizaciju Savez bele zastave. God. 1925. zaverenici su ubili engl. guvernera Listaka. Istraga je utvrdila da su zaverenici bili povezani sa egipat. rodoljubima. Engleska vlada je proterala egipat. trupe iz Sudana, prekinuvši jednostrano kondominijum. Obnavljanje zajedničke uprave nad Sudanom izvršeno je 1936. godine kada je na vlast stupio proengleski nastrojen egipatski kralj Faruk (1936--1952). Posle uspostavljanja republike u Egiptu (1952), Kairskim sporazumom 1953. god. prekinut je kondominijum. Na izborima 1953. god. pobedila je Nacionalno-unionistička stranka Sudana, a odlukom Parlamenta 1955. god. Sudan je proglašen za nezavisnu republiku. SUDETSKA KRIZA, v. Okupacija Cehoslovačke.
SUECKI KANAL, morski kanal kojim je spojeno Sredozemno i Crveno m. i time znatno skraćen pomorski put iz Evrope za Aziju koji je dotle vodio oko Afrike. Ideju za prokopavanje ovog najvećeg morskog kanala dao je franc. diplomata i inženjer Leseps Ferdinand (v.), koji je postavljen za glavnog rukovodioca svih radova. Pre nego što se pristupilo poslu osnovana je 1858. Suecka kanalska kompanija sa sedištem u Aleksandriji. Posle ovoga pristupilo se prokopavanju koje je trajalo od 1858. do 1869. Za ovo vreme prokopano je oko 160 km kontinenta u širini od 80 do 135 m. U dubinu kopalo se od 13 do 14 m. Puštanjem brodova u saobraćaj kroz ovaj kanal skraćeno je putovanje morskim putem između Evrope i Indije za 40-600/o. Plovidba kanalom bila je dozvoljena svim brodovima na svetu, što je potvrđeno na osnovu Carigradske konvencije od 29. okt. 1888. kada je proglašena neutralnost kanala. Velika Britanija je vršila kontrolu nad plovidbom kanalom od 1882. do 1956. kada je Egipat doneo akt o nacionalizaciji Suecke kompanije, obezbeđuju ći istovremeno slobodnu plovidbu svim brodovima. SUHE BATOR (1893-1923), mongolski revolucionar. - Kao mladić pod uticajem oktobarske revolucije prišao je revolucionarnom pokretu. Od 1920. rukovodi revolucionarnom organizacijom koja je 1921. prerasla u Mongolsku narodnu stranku. Postaje član njenog Centralnog komiteta. Iste godine oslobođen je glavni gr. Urga (danas Ulan Bator) i osnovana prva narodna vlada. Suhe Bator postaje ministar vojni i komandant Mongolske narodne armije. Uz pomoć jedinica Crvene armije razbio je snage kineskih milita-
SUKARNO
650
rista i belogardejskih intervencionista. Time je omogućio da se posle njegove smrti, 1924, Spoljna Mongolija, koja je dotada formalno bila monarhija, proglasi u Mongolsku Narodnu Republiku. SUKARNO, Ahmed, indonežanski drž. i političar (1901- ). Završio tehničku školu u Bandungu. Jedan od osnivača i predsednika Nacionalne stranke Indonezije, koja je otpočela borbu za oslobođenje zemlje. Zbog ilegalne aktivnosti protiv kolonijalnih vlasti uhapšen je 1929. Po izlasku iz zatvora predsednik je Indonežanske stranke, koja je osnovana 1931. Pošto je uhapšen 1938. i konfiniran na o. Flores i na juž. Sumatru ostao je u zatvoru sve do japanske okupacije 1942. Po proglašenju nezavisnosti Indonezije 1945. S. A. postaje prvi predsednik Indonezije. Odigrao je istaknutu ulogu u organizaciji konferencije afr. i azij. država u Bandungu 1955. Jedan je od organizatora konferencije nesvrstanih u Beogradu i Kairu. Posle neuspelog drž. udara 1955. uskoro je bio smenjen sa vlasti. Bio je nekoliko puta u prijateljskoj poseti Jugoslaviji. SULA, Kornelije Lucije, rim. drž. i vojskovođa (138. god. pre n. e. 78. god. pre n. e.), ozloglašeni diktator u ant. Rimu. - Kao predstavnik nobila uče stvovao je u ratu protiv numidskog kralja Jugurte koji je podmićivanjem vojnih komandanata, senatora i nar. tribuna izazvao velike proteste u Rimu. U takvoj situaciji na zahtev populara vojna komanda je bila poverena Gaju Mariju, njihovom predstavniku. Uskoro je došlo do sukoba između Sule i Marija. Sula je u prvoj etapi odneo pobedu jer je njemu poverena rim. vojska za rat protiv pontskog kralja Mitridata na Istoku. Pre nego što je krenuo u rat Sula se obračunao sa demokratskim snagama i sproveo polit. reforme, kojima je ojačao ulogu Senata. Bio je to, u stvari, početak građanskog rata (88. god. pre n. e. - 82. god. pre n. e.). Pošto se udaljio iz Rima Marije je progonio Suline pristalice i ovaj je prilikom povratka sa Istoka morao da se bori za ulazak u Rim. Pošto je savladao otpor ušao je pobedonosno u grad 82. god. pre n. e. i počeo nemilosrdno da se obračunava sa pristalicama populara. Zaveo je proskripcije pismeno oglašavanje neprijatelja države. Lica koja su se našla na ovim spiskovima, istaknutim na javnim mestima, mogao je svako ubiti. Njihovu zemlju S. je podelio svojim veteranima. Pošto je osvojio vlast isticao je da jednom čoveku treba dodeliti izvanredna ovlašćenja, kako bi se zaveo red u zemlji. Po odluci Senata dobio je izvanredna pra-
SULEJMAN II VELICANSTVENI
va diktatora, što mu je omogućavalo da se bez ikakvih prepreka obračuna va sa svojim polit. protivnicima. Diktatura mu je omogućavala da sam izdaje zakone, uređuje drž. organizaciju, osniva kolonije i predaje vlast pojedinim licima po sopstvenom nahođenju. Učinio je mnogo da ojača ulogu Senata ali je istovremeno ograničio moć cenzora i prava nar. tribuna. Kad je bio na vrhuncu vlasti iznenada je vratio ovlašćenja diktatora i povukao se iz javnog života na svoje imanje, gde je živeo kao privatno lice. SULEJMAN II VELICANSTVENI, (tur. atribut Kanuni, „Zakonodavac", 14941566, vladao od 1520), osmanski sultan. Nasledio na prestolu svoga oca Selima I. Uvođenjem sunitskog prednjeg istoka u okvire Osmanskog Carstva, ono je dobilo velika sredstva za dalji obračun s hrišćanskom Evropom. Nagli porast pomorske snage, posle osvajanja Egipta i priključiva nja severnoafričke gusarske države, iskoristio je za jaču akciju protiv Španije na Sredozemlju. Jedan od njegovih prvih poteza bilo je osvajanje Rodosa (1522), čime je otklonio smetnje koje su rodoski vitezovi činili vezama Carstva u Evropi s njegovim skorašnjim prekomorskim posedima. U njegovo vreme, tur. flota pod kapudanom Hajrudinom Barbarosom, pretežno gusarskog karaktera, dominira u Sredozemnom m. i osporava poduhvate špan. Karla V za osvajanje Tunisa (1535) i Alžira (1541). Više uspeha imao je napor Karla V da pod vodstvom đenovljanskog admirala Andrije Dorije stvori armadu koja će osporavati tur. prevlast na moru. Neuspela tur. opsada Malte (1565) označava trenutak ravnoteže snaga i kraj tur. ekspanzije na zap. Sredozemlju. Od dolaska Sulejmana II na presto, Turska pokreće protiv Evrope vojne sile koje, i svojim ogromnim brojem i ratnom taktikom i upotrebom pomoćnih sredstava, nadmašuju iskustva srednje Evrope, čije su vojske još uvek srednjovekovne po svom feudalnom sastavu, malom broju, separatističkom duhu i taktici. Vojska SulejSulejman II mana II, koju je on Veličanstveni predvodio u svim važnijim pohodima, osvojila je Beograd i šabac (1521); uništila na Mohaču Ugarsku Kraljevinu (1526); stigla do samog Beča, koji je, bez uspeha, opsedala (1529); novi pohod na Beč za-
SULEJMAN III
651
vršio se pod Kisegom (1532), ali su Turci narednih godina uspeli da zauzmu Budim i najveći deo Ugarske (1541); u daljim osvajanjima, proširili su svoju vlast na temišvarski Banat (1551-2). U međuvremenu, osvojili su ugar. posede u Bosni s Jajcem i Banjom Lukom (1528), a 1537. i Klis. Pod ovim udarcima ostaci Ugarske Kraljevine okupljaju se oko Bečkog dvora, ukoliko, pod Zapoljama u Erdelju, ne ulaze u vazalski odnos prema Osmanlijama. Tako se stvara Habzburška monarhija kao bedem hrišćanskog zapada protiv daljeg tur. nadiranja, gotovo sledeći tur. primer i stvarajući odbrambeni pogranični pojas na bazi izvesnih nar. samouprava. Tako i Južni Sloveni izlaze u masama na istor. pozornicu, uporedo s pojavom dveju velikih stranih drž. na njihovom etničkom području. Sulejman II ratovao je na istoku protiv persijskog šaha Tahmaspa (1534), zbog Tebriza i Bagdada, a ratovima s Indijom obezbedio je plovidbu svojih kapetana u Indijskom okeanu. Udruživši velike lične sposobnosti s izvanrednim mogućnostima države, koju su mu obezbedili njegovi preci, Sulejman II je mogao da dovede Osmansko Carstvo do vrhunca polit. moći, a lič no pravedan, obrazovan, pokrovitelj umetnosti i nauke, znalac da odabere najsposobnije ljude za pomoćnike, dostojno je poneo imena koja su mu dali zadivljeni podanici i prestrašena hrišćanska Evropa. U njegovo vreme pada uspon Mehmeda Sokolovića do velikog vezira Carstva. Ali, razmicanje drž. granica na 3 kontinenta i nekoliko mora urodilo je posledicama, čiji je ishod, u nejakim rukama, još za života mogao da nazre: haremske intrige u politici, samovolja vojske, zloupotreba zakona i nasilje nad podanicima. Njegov pohod na Siget (1566), na kome je i umro, označava kraj munjevite ekspanzije Osmanskog Carstva u Evropi. SULE.JMAN Ili (1640-1691, vladao od 1687), osmanski sultan. Sin Ibrahima I, mlađi brat svog prethodnika na prestolu, Mehmeda IV. Došao je na presto u vreme ozbiljne krize Osmanskog Carstva, sam već star i nesposoban da preduzme energičnije mere za obnovu njegovih snaga. U njegovo vreme, dok su Carstvo potresale velike bune i neredi, Austrijanci su o~ vojili Beograd i najveći deo Srbije. U kritičnom trenutku, kad je izgledalo da austr. trupe ugrožavaju i Carigrad, predao je drž. pečat Mustafi ćupriliću. Ovaj je, posle brzog čišće nja u drž. upravi i mnogih mera, preduzetih da se obnove finansije i iskorenjivanja nereda i zloupotreba u voj-
SUMERI
sci, uspeo da probudi ratno oduševljenje i verski fanatizam svoje vojske i da protera neprijatelja preko Dunava i Save. Sulejman III je umro neposredno pred bitku kod Slankamena (1691), gde je tur. vojska ponovo pretrpela poraz i u kojoj je poginuo ćuprilić.
SUMERI (Sumerci), najstariji ant. narodi u juž. Mesopotamiji, oblastima između r. Eufrata i Tigra, nestali u II mileniju pre n. e. - Dolina r. Tigra i Eufrata, koja se u ant. vreme nazivala Mesopotamija, što na grč. jez. znači Međurečje, smatra se kolevkom najstarijih drž. u istoriji. Među ovima na prvom mestu dolazi drž. Sumerana, naroda koji se početkom IV milenija pre n. e. počeo naseljavati u predelima juž. Dvorečja, koje je bilo močvarno i vrlo pogodno za bavljenje zemljoradnjom i stočarstvom. Naseljavali su se najpre po brežuljcima koji su bili najsigurnija skrovišta za vreme poplava velikih r. Tigra i Eufrata. život njihov bio je na vrlo niskom stupnju. Živeli su u kolibama od gline i trske i izrađivali keramiku i bakarno oružje. U nedostatku dr. materijalnih dokaza ispitivači najstarije istorije ovog naroda su, na osnovu jednoobraznog materijala, pronađenog u grobnicama pokojnika, zaključili da u ovo vreme S. nisu znali za socijalnu diferencijaciju. Najverovatnije je da je kod njih u IV mileniju pre n. e. još uvek vladao matrijarhat. Ovo se zaključuje na osnovu velikog broja pronađenih ženskih glinenih statua. Izgradnjom irigacionog sistema stvoreni su znatno bolji uslovi za razvitak zemljoradnje. Pomoću irigacionih uređaja mogli su ravnomerno da navodnjavaju obradivo zemljište i, što je još važnije, da_Q_tklanjaju opasnost od stvaranja moč varnog zemljišta usled naglih i iznenadnih poplava. Ovaj sistem su vremenom veoma usavršili. Stvorili su ogromne rezervoare i veštačka j. u koja su odvodili višak vode iz poplavljenih oblasti. U sušno doba, pomoću posebnih kanala, odvodili su ov_u vodu, koju su sačuvali za vreme poplava, u one predele gde bi bez vode uginule sve zemljoradničke kulture. Razvitkom zemljoradnje došlo je postepeno sve više do raslojavanja do-tadašnjeg rodovskog društva, zasnovanog na opštinskoj organizaciji i do stvaranja klasnog društva. Ratne zarobljenike otpočeli su da pretvaraju u robove a njihov rad da koriste aristokrati bilo u domaćinstvu ili u daljoj izgradnji irigacionog sistema. Ova velika promena u društvu S. u drugoj polovini IV milenija pre n. e.
SUN JAT SEN odrazila se u velikoj meri i na kulturu. To je vreme kada se javlja prva pismenost. Stvorena je klinasto pismo koje su, zajedno sa čitavom sumerskom kulturom, primili docniji semitski narodi Mesopotamije, Akadi, Vavilonci i Asirci. Pojavili su se i prvi hramovi. Njihovu izgradnju omogući lo je pravljenje čerpića. Iz ovog perioda sumerske istorije potiču i najstariji vajarski spomenici na kojima su prikazane lovačke i kultne scene. Verovatno je već u ovo vreme nastalo nekoliko priča i mitova o stvaranju sveta i o potopu, koji su docnije prerađivani i dospeli u Bibliju. Na osnovu iskopavanja i arheoloških otkrića utvrđeno je da je na prelazu iz IV u III milenij pre n. e. stvaranje socijalne nejednakosti već bilo završeno. Iz tog perioda potiču takozvane carske grobnice u Uru, jednom od najpoznatijih sumerskih gradova. To je doba stvaranja prve drž. u Dvorečju. U početku bilo je mnogo manjih drž. samostalnih i nezavisnih, ali je njihovo st. bilo jednorodno. Postepeno, došlo je do polarizacije naroda i država. Na severu od S. razvijali su se Akadi koji su bili na istom ekonom. i kult. nivou kao i Sumeri. Osnovnu masu st. činili su zemljoradnici, pripadnici vodno-zemljišnih opština, sastavljenih od niza manjih i većih porodica. Ova društvena zajednica formirana je u uslovima zemljoradnje, zasnovane na irigacionom sistemu. Raspodela stoke, zemlje i dr. sredstava među pripadnicima ovih opština bila je neravnomerna. Rodovsko plemstvo je imalo ogromne zemljišne posede od 100 do 300 hektara. Na ovoj zemlji radili su robovi, a vremenom i zavisni ljudi iz redova slobodnih ali osiromašenih pripadnika roda. Posebnu ulogu u privredi S. imala su gazdinstva hramova, kojima je sredinom III milenija pre n. e. pripadalo oko polovina ukupne obradive zemlje. Vrhovno sveštenstvo je zemlju ili davalo pod zakup slobodnim seljacima ili obrađi valo pomoću robova. Potreba racionalnog korišćenja sistema za navodnjavanje, kao i jačanje privrednih veza među pojedinim oblastima uslovili su polit. ujedinjenje Sumera. Pojedine drž. pokušale su da u tome odigraju prvorazrednu ulogu i da postanu apsolutni gospodari u Dvorečju. Došlo je do borbi među suparnicima koje nisu dale jednog pobednika. Postepe" no na severu zemlje sve više su se isticali vladari Akada. Među ovima najviše se istakao car Sargon, koji je najpre izvršio ujedinjenje u severnim oblastima. U to vreme u juž. Dvorečju postojali su svi uslovi neopho-
SUN JAT 8EN dni za dalje ujedinjavanje i za stvaranje jedne snažne polit. organizacije koja bi držala u pokornosti veliku masu robova. Posle nekoliko pobedonosnih pohoda na jug stvoreno je na teritoriji Dvorečja prvo carstvo koje je objedinilo čitavu zemlju. Vladar je tada sebi uzeo zvučnu titulu: „Car sve četiri strane sveta" koju su posle nosili svi ant. vladari Vavilona i Asirije. Carevi Akada izvršili su u celoj Mesopotamiji veliku građevinsku delatnost. Podizani su čitavi novi gradovi a u starima su zidani novi dvorovi i hramovi ili stari obnavljani. Izgradnja irigacionog sistema dostigla je u ovo vreme kulminaciju. Prokopao je veliki kanal koji je spojio dve r„ Eufrat i Tigar. Ovo je zahtevalo ogromna sredstva koja su carevi tražili od pripadnika opština, koji su, pored toga što su morali plaćati velike novčane obaveze, bili dužni da lično učestvuju u javnim radovima. Velike obaveze i osvajački pohodi stvorili su nezadovoljstvo kod širokih slojeva narodnih masa. Za vreme Sargonove vladavine došlo je do 2 velika ustanka. Jedan je predvodio deo rodovskog plemstva koje se plašilo jačanja nove vojničke i administrativne aristokratije, koju su carevi pomagali i favorizovali na račun starog rodovskog plemstva. Oko 2200. god. pre n. e. unutrašnje teškoće iskoristili su narodi Guta koji su izvršili snažan napad na sumersku državu i opljačkali mnoge njene bogate gradove. Nametnuli su velike namete i teške obaveze pokorenom stanovništvu. Južni deo države, koji nije bio pokoren, stao je na čelo borbe protiv ovih naroda koje su proterali iz zemlje. Država je ponovo ujedinjena pod hegemonijom Ura. Za njihovo vreme došlo je do razvitka trgovine i zanatstva, dok je privatna svojina regulisana zakonodavstvom dinastije Ura. Semitski narodi Amoriti napali su sumersku državu 2007. god„ uništili velik broj gradova i zarobili poslednjeg cara dinastije Ura, što je značilo kraj ne samo ove velike ant. drž. nego i ovih naroda koji su se vremenom stopili sa Semitima. SUN JAT SEN, kineski revolucionar i državnik (Kvantung 1866 Peking 1925). - Završio studije medicine i neko vreme radio kao lekar u Masaou, ali se ubrzo potpuno posvetio politici. Stupa u dodir sa tajnim revolucionarnim udruženjima, čiji je cilj obaranje mandžurske dinastije. Godine 1894. osniva revolucionarno udruženje Sui chung Hoi. Posle poraza Kine u ratu sa Japanom 1895. učest-
SUNITI
SVETA ALIJANSA
653
vuje u neuspelom pokušaju ustanka u Kantonu, a zatim beži iz Kine. 17 god. provodi u emigraciji u Engleskoj, Americi, Japanu i Indokini. Godine 1905. osniva Kinesku revolucionarnu ligu. U jesen 1911. Kineska revolucionarna liga diže ustanak u Vuhanu. Iste godine S. J. S. se vraća u zemlju. Izabran za privremenog predsednika republike, a marta 1912, u želji da očuva integritet zemlje, odstupa u korist vojnog komandanta Severne Kine Uan Shi Kaia. Iste godine ujedinjenjem Revolucionarne lige i nekih građanskih organizacija stvoren je Kuomintang. Kad je Uan Shi Kai pokušao da nametne svoju samovladu S. J. S. stupa u otvorenu borbu sa Pekingom. Kuomintang ga stavlja van zakona i on je prisiljen da ponovo emigrira. Posle oktobarske revolucije on se vraća i uspostavlja svoju vladu u Kantonu, gde objavljuje novi revolucionarni program u koji ulazi i KP Kine. Godine 1924. posle ugušivanja pobune radi na sazivanju svekineske skupštine i stvaranju jedinstvene vlade. Za vreme pregovora umro je u Pekingu. SUNITI (arap. sune - običaj, predanje), muslim. sekta koja, pored Korana, priznaje i sve predanjem sačuvane Muhamedove izreke, običaje i pravila. Smatraju sebe pravovernim muslimanima. Oko 900/o muslim. pripadaju ovoj sekti. Njihovi protivnici su šiiti (v.). SUPILO, Frano (1870-1917), istaknuti hrv. političar i publicist. Dalmatinac rodom, započeo je polit. i novinarsku karijeru u Dubrovniku. Bio je pristalica Hrvatske stranke prava, ali se kasnije razočarao u njenu nacionalističku politiku. Supilo je jedan od prvih naših političara, koji je uočio štetnost polit. borbi između Srba i Hrvata. 1900. pokreće na Rijeci čuveni „Riječ ki novi list". U listu se zalaže za tzv. politiku novoga kursa. Supilo je zahtevao saradnju Srba i Hrvata i njihovo povezivanje sa mađarskom op9zicijom radi zajedničke borbe protiv nem. hegemonije. Supilovim zalaganjem došlo je do poznatih rezolucija riječke i zadarske, koje su utrle put osnivanju hrvatsko-srpske koalicije. (v. Hrvatsko-srpska koalicija). Supilo je bio stub koalicije i reakcionarni krugovi Beča i Pešte su ga smatrali najvećim protivnikom. Pokušavaju da ga kompromituju kao veleizdajnika (v. Fridjungov proces). Pred početak 1. svetskog rata emigrirao je iz Austrije i jedan je od osnivača jugosl. odbora za narodno ujedinjenje. Suprotstavljao se velikosrpskoj koncepciji ujedinjenja, zalažući se da nova drž.
poštuje specifičnost svih naših naroda i da bude demokratska. SUTJESKA, v. Borbe na Sutjesci ili NO rat.
SUVOROV, Aleksandar Vasiljevič (1729 -1800), ruski vojskovođa. Istakao se u rusko-turskim ratovima 1768-1774. i 1777-1792. god., kad je izvojevao pobede kod Turtukaja (1773), Kozludže (1774), Kinburna (1787), Foksanamija (1789) i Ismaila (1790). U službi Katarine II ugušio je ustanak J. Pugačova (1774), a zatim ustanke u Besarabiji (1790) i Poljskoj (1794). Naročito se proslavio svojim potiskivanjem Francuza iz sev. Italije i povlačenjem preko Sv. Gotharda (1799-1800). Pokazao je velike uspehe i u reorganizovanju ruske vojske. Smatra se za jednog od najvećih vojskovođa u istoriji. SVATOPLUK (vladao 830-894), knez Velike Moravske, naslednik kneza Rastislava, koga je izdao Istočnim Francima-Nemcima. Iako nem. vazal, proširio je svoju kneževinu osvajanjem Šlezije, zap. Galicije i Donje Panonije. Za vreme njegove vlade nemač ko-latinska stranka uspela je da protera učenike Cirila i Metodija iz Moravske. Posle njegove smrti u zemlji je nastala rasulo, što su iskoristili novi osvajači, Mađari, i zauzeli Moravsku. SVERDLOV, Jakov Mihailovič, rus. revolucionar (Nižnji Novgorod 3. jun 1885 - Moskva 16. mart 1919). - Godine 1901. stupio u RSDPR i od tada je kao profesionalni revolucionar sudelovao u radu partijskih organizacija Kazanske, Jaroslavske i dr. oblasti. Godine 1909. došao je na rad u Moskvu. Od carskih vlasti hapšen i proganjan. Proveo je 12 god. po tamnicama i u progonstvu u Sibiru. Januara 1912, posle XI partijske konferencije, kooptiran za člana CK. Bio je jedan od najprisnijih saradnika Lenjina. U oktobarskoj revoluciji rukovodio je Petrogradskim vojno-revolucionarnim komitetom. Posle pobede revolucije postao je prvi predsednik Sveruskog centralnog izvršnog komiteta sovjeta. U izuzetno napornom radu, u vršenju raznih partijskih zadataka, pokazao se kao talentovan organizator i propagator, energičan borac i vrstan marksistički teoretičar. Umro je vrlo mlad u 34. god. života. SVETA ALIJANSA, međunarodna organizacija nastala posle poraza Napoleona I (v.). Rezultat je sporazuma o kolektivnoj bezbednosti zasnovanog na pojedinim ugovorima između velikih sila. Naziv potiče od osnovnog ugovora koji su potpisali Aleksandar I (v.), Franc I (v.) i Fridrih Vitjem III (v.) u Parizu 26. sept. 1815. god. Cilj ovog ugovora je bio da očuva u Evropi prin-
SVETA GORA-ATOS
654
cip vladarskog legitimiteta i da se spreče ratovi ili revolucije koji bi mogli da poremete stvoreno stanje. Engleska je odbila da pristupi savezu, dok je Francuska primljena 19. nov. 1815. god. Aleksandar I, kao inspirator Sv. alijanse, nastojao je da uz pomoć i saradnju Francuske, Španije i Holandije stvori savez koji bi bio u stanju da bude protivteža Engleskoj. Ova je, pak, težila da preko Alijanse održi stanje ravnoteže u Evropi koje bi bilo povoljno za njene interese. Na organizaciju i delovanje Sv. alijanse ipak se najviše oslanjala Austrija, koja je Beč kim kongresom (1815) zagospodarila velikim teritorijama u Italiji i na Balkanu. Zbog toga je njen kancelar, knez Meternih (v.), bio glavni pokretač i izvršilac njenih odluka. Kada su to potrebe zahtevale, sile-potpisnice sastajale su se na kongresima i konferencijama i donosile odluke. To se, pre svega, odnosilo na intervencije u drugim zemljama gde su izbijali revolucionarni pokreti. Na kongresu Sv. alijanse u Ljubljani (1821) Austrija je dobila mandat da uguši pobune koje su izbile u Pijemontu i Kraljevini Obeju Sicilija. Na istom kongresu na Rusiju je izvršen pritisak da ne interveniše protiv Turske zbog grčkog ustanka. Na kongresu u Veroni (1822) Francuska je bila ovlašćena da u ime Sv. alijanse uguši revoluciju u Španiji (1823). Međutim, Engleska je uspela da onemogući intervenciju Sv. alijanse u vanevropskim zemljama. Iako su Francuska i Rusija želele da se umešaju u pitanja Latinske Amerike i podrže španiju, Engleska i SAD su to sprečile, tako da je tu došlo do stvaranja nezavisnih država od bivših španskih i portugalskih kolonija. Principe Sv. alijanse narušio je ruski car Nikolaj I pritiskom na Tursku i ulaskom u rat 1828. god. Posle istupanja Francuske, koja dolaskom na presto Luja Filipa (1830) menja svoju spoljnu politiku, Sv. alijansa se pretvorila u koaliciju između Rusije, Pruske i Austrije sa zadatkom da održava postojeće apsolutističko stanje. SVETA GORA-ATOS, poluostrvo Halkidika, u Grčkoj; stecište srednjovekovnih kaluđera i isposnika. Prvi manastir (lavra) sagrađen je u X veku. Danas postoji na Svetoj gori 20 manastira, od kojih su 16 grč. i po jedan srp., bug., ruski i rumunski. Srpski manastir Hilandar sagradio je Stefan Nemanja (1198). Svi manastiri u Svetoj gori su bili obezbeđeni jakim zidovima-utvrđenjima, da bi se zaštitili od osvajača i gusarskih napada. Svaki manastir je imao posed od koga se
SVETI SAVA izdržavao. Pored manastirske crkve nalazi se veliki broj zgrada za stanovanje monaha, biblioteka, podrumi, magacini i ostale prostorije. Sveta gora je bila pod srp. vlašću od 13461371. god. U srednjem v. je predstavljala centar kulture i prosvete. SVETI SA VA (RASTKO NEMANJić, 1174-1235), prvi srp. arhiepiskop i književnik, osnivač nezavisne srpske pravoslavne crkve, najmlađi sin Stefana Nemanje. - Zakaluđerio se i otišao u Svetu goru, u manastir Vatoped. Sa ocem Nemanjom, koji se povukao sa prestala i zamonašio, obnovio je razrušeni svetogorski manastir Hilandar. Posle Nemanjine smrti u Raškoj su nastale borbe oko prestola između Savine braće Vukana i Stefana. Sava je izmirio braću nad mrtvim telom svoga oca i mošti Nemanjine sahranio u manastiru Studenici. Učes tvovao je aktivno u spoljnoj politici Raške. Svojom veštom politikom otklonio je pokušaj napada na Rašku sevastokratora Dobromira Streza (1214) i ugarsko-latinskih saveznika (1216). Približavanje Stefana papi i krunisanje kraljevskom krunom (1217), dobijenom od rimskog pape, ogorčilo je Savu, te se vraća u Svetu goru. No, uskoro je došlo do izmirenja braće. Sava je uspeo da od nikejskog patrijarha zadobije proglašenje nezavisne srp. arhiepiskopije 1219. god.; time je srp. crkva odvojena od duhovne vlasti Ohridske arhiepiskopije. Patrijarh je naimenovao Savu za arhiepiskopa srp. crkve. Posle smrti Stefana Prvovenčanog, njegov sin Radoslav je potpuno potpao pod uticaj svog tasta epirskog despota, nipodaštavajući srp. arhiepiskopiju i svog strica Savu. Nezadovoljan ovakvom politikom raškog kralja Sava odlazi u hadžiluk, odn. na poklonjenje Hristovom grobu. Pri povratku svratio je u Trnovo, kod bug. cara Jovana II Asena da bi ga obavestio o svom radu na priznavanju bug. patrijaršije. U Trnovu je Sava umro. Posle 2 godine njegovo telo je preneo kralj Vladislav, drugi sin Stefana Prvovenča nog, i sahranio ga u svojoj zadužbini Mileševu. Srpska Sveti Sava crkva je Savu proglasila za sveca. Narodna tradicija ga je proslavila kao prvog srp. prosvetitelja i svetitelja, te je njegov grob postao svetilište srp. pravoslavaca. Turci su, da bi uništili otpor srp. naroda koji se digao pro-
SVETO RIMSKO CARSTVO
SVETO RIMSKO CARSTVO
655
tiv turske sile i uništili mit o Savi, spalili njegove mašti na Vračaru, u Beogradu 1594. SVETO RIMSKO CARSTVO NEMACirn NARODNOSTI (nem. Das heilige Romische Reich der deutscher Nation), srednjovekovno carstvo u čiji su sastav ulazile Nemačka, Italija, Češka, Burgundija, Nizozemska, Austrija, deo švajcarske i druge zemlje; osnovano je 962. god. i postojala do 1806. god. - Osnivanje S. R. C. N. N. je izvršio Oton I, nem. kralj iz saksonske dinastije. Ideja o osnivanju Carstva potiče od Karla Velikog koji je maštao o obnavljanju rim. imperije i stvaranju snažne sile poput večnog Rima, koja bi uzdigla autoritet cara, stoga se krunisao za rimskog cara (800. g.); Oton I je prihvatio Karlovu ideju. On se krunisao u Rimu (962) za rim. cara, čime je želeo da sjedini moć rim. imperatora sa hrišćanstvom, te time uč-
vrsti svoju vlast nad nem. feudalcima i opravda nem. osvajanja. Papa Javan XII (956) koji je Otona I krunisao za cara, nije podržao ideju o premoći cara nad papom i pravu da izbor pape potvrđuje imperator; Jovan XII je smenjen, po želji cara, a na papski položaj je došao Lav VIII (956-64). Zahvaljujući vladarima saksonske dinastije S. R. C. N. N. se proširilo na Istok, od r. Labe do Pribaltika (od X do XIII v.), osvojena je Lotaringija (X v.), a u XI v. češka. Iako moćno Carstvo gospodari većim delom Evrope, sukobi papa sa carevima ne prestaju. Moćni papa Grgur VII naterao je na pokornost engl. kralja Jovana Bez Zemlje, a frankonski car Henrih IV morao je u Kanosi da ga moli za milost. Sukob papstva i carstva je privremeno okončan Vormskim konkordatom (v.). Nova nem. dinastija Hoenštaufovaca vodila je ne-
11111 Zem~'d> nl!mačA-og redi @:tiW.J .S"'!j"c
lllllll!lllll O,,Provečh1 rt!pv/J//;fe ·film\Elli~YllijJ ~ -
- -
o
Po)Mk.9 dr.Eayo
118/lslr.9.cŠ,,-edska I Norye.ftfc1 pc KePnarsk<'/Jvil.1// 1397. GrđniCe nt81'!fi1J drži1V8 lp(IJ:'!fi'M 200
400
600
800
Evropa u XV veku
SVETSKA CUDA
656
poštednu borbu za uspostavljanjem prevlasti u Evropi i nad papama. Rat Fridriha I Barbarose sa Lombardijskom ligom, koji je predvodio papa, završio se neuspehom i početkom borbe između gvelfa i gibelina, koja je slabila carsku moć. Fridrih II je bio primoran da prizna samostalnost papske države (1213) na zahtev svemoć nog pape Inoćentija III. Sukob papstva i Carstva završio se na štetu Hoenštaufovaca (1266) uništenjem ove dinastije i pripajanjem Sicilijanskog Kraljevstva porodici Anžujaca. Pod snažnim papskim uticajem u ovom Carstvu se nije mogla učvrstiti na prestolu nijedna ličnost, te je u periodu 1256-73. nastao interregnum (među vlašće, v.). Izborom Rudolfa II Habzburškog (1273) za cara S. R. C. N. N. prekinuto je međuvlašće, ali se Cartvo nije moglo učvrstiti zbog straha nem. feudalaca od centralističke snažne carske vlasti. Nemački kneževi su, u želji da imaju pokornog cara, uveli izbornost careva. Godine 1308. na carski presto došla je porodica Luksemburgovaca (vlada od 1308. do 1478). Za vlade Karla IV Luksemburškog (1347-78) izdata je „Zlatna bula" (1356), kojom je ozakonjen do tada uobičajeni način biranja cara. Cara su birali 7 kneževa-izbornika (Kurflirst). Oni su postali carevi saveznici i imali odlučujući uticaj na vođenje politike u Carstvu. Izumiranjem porodice Luksemburgovaca nem. izborni kneževi biraju od 1493. god. na carski presto Habzburgovce. U toku vlade moćnog cara Karla V (1516-56) došlo je do podele drž. između španskih i austr. Habzburgovaca. Ferdinand I (1556-64) austr. kralj postao je car Svetog Rimskog Carstva. Austrijski kraljevi će biti birani za careve ovog Carstva sve do 1809. god. Habzburgovci su, kao carevi Svetog Rimskog Carstva, bili glavni nosioci katolicizma, reakcije i hegemonističke politike u Evropi, težeći da uspostave gospodstvo nad zap. Evropom. Posle 30-godišnjeg rata (1618-48) Vestfalskim mirom pokopane su težnje Austrije, odn. careva Svetog Rimskog Carstva za evrop. gospodstvom. Pored teritorijalnih pramena u Evropi ozakonjena je nem. polit. rascepkanost, nem. kneževima priznato je pravo da sklapaju ugovore i saveze sa dr. državama, Holandiji i švajcarskoj je priznata nezavisnost, a Brandenburško-Pruska Kneževina postala je glavni protivnik Austrije i careva Svetog Rimskog Carstva. Kraj Svetom Rimskom Carstvu učinio je Napoleon I. Posle pobeda nad Austrijom prinudio je 1806. god. austr. cara Franca II da se odrekne
SVJATOSLAV IGOREVIC titule imperatora Svetog Rimskog Carstva, čime je Carstvo i formalno prestalo da postoji. SVETSKA CUDA, v. Sedam svetskih čuda.
SVETSKA SINDIKALNA FEDERACIJA, osnovana je okt. 1945. u Parizu. Bila je prva jedinstvena međunarod na sindikalna centrala nakon rascepa u međunarodnom sindikalnom pokretu posle 1. svetskog rata. U SSF su ušli sindikati različitih ideoloških koncepcija, uključujući sindikate iz SSSR, Jugoslavije, SAD, itd. SSF-u jedino nisu prišle hrišćanske sindikalne organizacije i Amer. federacija rada. Januara 1949. u SSF je došlo do rascepa. Iz federacije su istupili brit. Kongres tredjuniona, amer. Kongres industrijskih organizacija i niz drugih re!ormističkih sindikalnih organizacija. Neposredni povod za rascep bio je stav prema Maršalovom planu. Organizacije koje su istupile osnovale su dec. 1949. u Londonu Međunarodnu konfederaciju slobodnih sindikata. Najviši organ SSF je Kongres koji se sastaje svake 4. godine. Do sada je održano 5 kongresa. Na V kongresu 1961. SSF obuhvatao je skoro 120 000 000 člano va. Sedište SSF je u Pragu. SVISTOVSKI MIR, 4. avg. 1791, sklopljen između Selima III i Leopolda II, uz posredništvo engl., pruskog i holandskog predstavnika. Iako je tokom rata 1788-1791. osvojila sev. Srbiju s Beogradom (1789), Austrija se Rajhenbaškom konvencijom (1790) obavezala Pruskoj da će, nezavisno od svoje saveznice Rusije, sklopiti mir s Portom na osnovu stanja utvrđenog beogradskim mirom (1739). Obavezna da evakuiše sva postignuta osvojenja, bez ikakvog daljeg uticaja na njih, Austrija je jedino uspela da izdejstvuje amnestiju Porte za sve njene hrišćanske podanike, na koje je, uglavnom, i bio svaljen teret ratovanja protiv Turaka. Ovaj mir označava trenutak zaustavljanja Austrije u njenom prodoru na Balkan, na račun Osmanskog Carstva. Pod uticajcm Engleske i Pruske, i Rusija je, avg. 1791, sklopila preliminarni sporazum s Portom, dok je definitivni mirovni ugovor zaključen 9. jan. 1792. u Jašu, gde se Rusija obavezala da vrati Porti Besarabiju i Moldaviju, ali je dobila područje između Dnjestra i Buga sa tvrđavom Očakovom. SVJATOSLAV IGOREVIC (vladao 94572), kijevski knez, sin kneza !gora i kneginje Olge. Vodio je uspešne ratove protiv Hazara i Kamskih Bugara, a na poziv vizant. cara Nićifora II Foke osvojio je 971. Bugarsku. Zbog napada Pečenega na Kijevsku Kne-
SAFARIK
657
ževinu napušta osvojenu Bugarsku, što je iskoristio bug. car Boris II da se oslobodi ruske vlasti. Pošto je odbio Pečenege, Svjatoslavljeva vojska ponovo upada u Bugarsku, no vizant. caru Jovanu I Cimiskiju nije išlo u
SARL VIII račun snaženje Kijevske Rusije, primorao je Ruse na napuštanje osvojene Bugarske i potpisivanje mira sa Vizantijom 971. Svjatoslav je poginuo u borbi sa Pečenezima, pri povratku u Kijev.
s SAFARIK, Pavel Jozef (Šafatik, Pavel Jozef, 1795-1861), češki slavist i prof. književnosti. God. 1819-1833. bio je prof. i direktor gimnazije u Novom Sadu. Isticao se zalaganjem za slovensku uzajamnost i saradnju. Značajna mu je !storija jugoslovenske književnosti, u kojoj je obuhvatio slovenačku, hrvatsku, srpsku i glagoljašku književnost. U njoj su objavljene i biografije ćirila i Metodija, Nemanje, Dušanov zakonik, stare povelje itd. Najznačaj nije delo: Slovenske starine. SAJDEMAN, Filip (Scheidemann, Philipp, 1865-1939), vođ nemačkih socijaldemokrata, član, zamenik preds. i potpreds. Rajhstaga. U toku 1. svet. rata bio je na pozicijama socijalšovinista, a u oktobru 1918. god. postao je min. u vladi Maksa Badenskog. Bio je prvi preds. vlade Vajmarske republike (v.) 1918-1919. god. Podneo ostavku u znak protesta protiv Versajskog ugovora (v.). Po dolasku Hitlera na vlast u Nemačkoj prešao je u emigraciju. SAKJAMUNI, prema legendi putujući propovednik, osnivač nove vere u staroj Indiji, nazvane budizam. živeo je na prelazu iz VI u V v. pre n. e. Na svojim putovanjima po zemlji pošlo mu je za rukom da pronađe put istine. Tada je uzeo novo ime Buda, što znači „prosvećeno znanje" a novo versko učenje dobilo je naziv budizam. Kult mu je zbog jednostavnosti stekao veliku popularnost i imao već na početku vere velik broj sledbenika. Sa velikim oduševljenjem njegovo uče nje prihvatili su monasi koji su ga širili na sve strane. Najveći protivnici nove vere i novog učenja bili su sveštenici bramani, čiji je društveni ugled počeo naglo da opada jer po novom učenju sveštenici nisu bili potrebni. ŠAMPOLION, žan Fransoa (1790-1832), franc. naučnik orijentalista i egiptolog. Bilo mu je 9 god. kada su pronađeni hijeroglifi na jednoj ploči 1799. god. uz grč. prevod naporedo. Proučava jući zagonetne znake njemu je pošlo
za rukom da u svojoj 25. god. života dešifruje tajnu hijeroglifa i da svoje rezultate saopšti svetu 1824. god. Sistematskim proučavanjem hijeroglifa utvrdio je da oni nisu samo simboličko nego i fonetsko pismo. Svojim pronalaskom š. je postao osnivač nove naučne discipline, egiptologije. Uskoro posle njegovih rezultata naučnici su počeli sve više da tragaju za egipat. natpisima i da se bave rešavanjem tajni hijeroglifa. SAPER, Karl (Schapper, Karl, 18131870), nem. revolucionar. Zajedno sa Vajtiingom (v.) radio na organizovanju Saveza pravednih u Parizu, a zatim u Londonu. Pomagao je Marksu i Engelsu u stvaranju Saveza komunista i bio član Centralnog komiteta. U revoluciji 1848. god. bio je organizator radnika u Kelnu. Cesto pravio greške, odvajao se od Marksa i vraćao mu se. SARL VIII, (Charles VIII, 1470-1498, vladao od 1483), franc. kralj, poslednji iz loze Valoa, sin Luja XI i Sarlote Savojske, oženjen vojvotkinjom Anom od Bretanje (1491). Pošto se dugo nalazio u senci regenstva, jer je na presto stupio maloletan, fizički zaostao i umno neuravnotežen, šarl VIII je, nakon punoletstva, ispoljio velike ambicije da zagospodari Italijom i da odatle povede krstaški rat protiv Turaka. Na to je bio podstaknut mnogobrojnim plemstvom koje se našlo bez posla nakon završetka stogodišnjeg rata. Da preduzme pohod na Italiju privlačilo ga je i njeno bogatstvo i njena kultura. Ekspedicija je započe la 1494. god., a time i dugotrajno razdoblje ratova za Italiju, koje se završilo mirom u Kato-Kambreziju (1559), a koje, prema nekim istoriča rima, znači početak moderne polit. istorij e. šari VIII je brzo zauzeo Firencu, prošao Rim i 1495. ušao u Napulj, ali je bio prisiljen da se povuče iz Italije, jer je uskoro protiv njega obrazovana liga u Veneciji. Pohode na Italiju obnoviće njegovi nasled-
,. ,nicli.. """'
SARL IX
658
SARL IX. (Charles IX, 1550-1574, vladao od 1560), franc, kralj, drugi sin
Anrija II, došao na presto posle smrti svog brata Fransoe II kao maloletan, tako da je mesto njega vladalo regentsko veće na čelu s kraljicom-majkom Katarinom Mediči. Posle trenutnog zatišja, obeleženog izdavanjem januarskog edikta, potpisanog u San-2ermenu 1562, u njegovo vreme je došlo do novih verskih ratova između katolika i hugenota i, najzad, 1572, vartolomejske noći (v.). SARL X. (Charles X, 1757-1836, vladao 1824-1830), franc. kralj. Kao četvrto
dete dofena, sina Luja XV i Marije-Jozefine Saksonske, dobio je titulu vojvode od Artoa i 1773. oženio se Marijom-Terezijom Sa vojskom. Iz Francuske je emigrirao već 17. jula 1789. i stavio se na čelo franc. emigranata, nastojeći da protiv revolucionarne vlade u Parizu i Napoleona pridobije evrop. sile. Za vreme vladavine Luja XVIII bio je središna lič nost među ultraroajalistima i nosilac belog terora. Došavši na presto, izazvao je protiv sebe javno mnenje, donošenjem zakona protiv svetogrđa (1825) i zakona o odšteti emigrantima (1826). Oslonivši se, 1829, na Polinjaka, kao predstavnika krajnje desnice, doneo je zloglasne ordonanse o raspuštanju parlamenta i ograničenju slobode štampe, čime je izazvao izv. julsku revoluciju, 27-29. jul 1830. (v.), koja ga je lišila prestala u korist Luja Filipa Orleanskog. Abdicirao je 2. avg. 1830. u korist svog unuka, vojvode od Bordoa, i nastavio da živi u Austriji, starajući se o vaspitanju svog nesuđenog naslednika. SARNHORST, Gerhard Johan David (Scharnhorst, Gerhard Johann David 1755-1813), pruski gen. i načelnik pruskog generalštaba 1807-1812. god. Suočen sa potrebama rata, sproveo je reorganizaciju pruske vojske posle poraza kod Jene i Aueršteta (1806). Pored ovog praktičnog rada, istakao se svojim raspravama iz oblasti teorije i veštine rata, što mu je obezbedilo mesto među najistaknutijim teoretičarima svog vremena. Poginuo u borbi kod Licena 1813. god. kad je Napoleon porazio udruženu pruska-rusku vojsku. SATOBRIJAN, Fransoa-Rene (Chateaubriand, Fran!;ois-Rene, 1768-1848), franc. književnik i političar. God 1791. emigrirao je iz zemlje i neko vreme boravio u SAD; u Engleskoj je boravio do 1800. god. Kao rojalista, bio je min. inostranih poslova (1823-1824) i istakao se u gušenju revolucije u španiji. Kao književnik doprineo je stvaranju
SENBRUNSKI MIR romantičarskih sklonosti i obnovi toličkih uticaja. Gl. dela: Geniji šćanstva, Atala i Rene, Mučenici,
kahriMe-
moari itd.
SćEPAN MALI, samozvani car ljač Crne Gore (1767-1773).
i upravšćepan
Ms.H je iskoristio do tada postignuti stepen jedinstva crnogorskih plemena, težnju naroda za uništenjem plemenske anarhije i popularnost Rusije u Crnoj Gori, da se nametne za upravljača. Samozvanac, nepoznatog porekla, pojavio se u Boki kao narodni lekar. Znajući za pogibiju ruskog cara Petra III, koga je uklonila njegova žena Katarina II, š. M. je proširio vest da je on ruski car Petar. U jesen 1767. skupština crnogorskih glavara u Ceklićima priznala je šćepana za „ruskog cara" i dovela ga na vlast u Crnoj Gori. Pokušaj vladike Save da, posle · obaveštenja od strane rus. poslanika u Carigradu, razobliči šćepana kao samozvanca, nije uspeo. šćepan je u Crnoj Gori zaveo red i sigurnost, strogo kažnjavajući svaki prestup. Njegova delatnost našla je odjeka kod susednih plemena u Albaniji, Hercegovini i Boki. Zbog toga su se zabrinule Turska i Mletačka Republika, a glas o samozvanom caru došao je do Rusije i Francuske. Mlečani su se plašili Šćepanovog uticaja na njihove pravoslavne podanike u Primorju i mletački je Senat odlučio da ga otruje. Turska je vojnički intervenisala i njene su snage napale Crnu Goru sa 3 strane 1768. šćeuan se slabo poneo u borbi i Crnogorci su pretrpeli poraz, ali je Turska morala da prekine neprijateljstva zbog rata sa Rusijom. 1769. Katarina II šalje u Crnu Goru kneza Dolgorukog da razobliči šće pana Malog i da pozove Crnogorce u rat protiv Turske. Dolgoruki je Šće pana zatvorio, ali ga je uskoro pustio. videći da on uživa ugled kod naroda. Posle odlaska Dolgorukog autoritet šćepana u Crnoj Gori slabi. 1773. šće pana je ubio od Turaka potplaćeni njegov sluga. Delatnost š. M. je od velikog značaja za Crnu Goru, jer ~e crnogorskim plemenima pokazao da njihovo jedinstvo predstavlja uslov daljeg društvenog napretka. Posle S. M. i pored otpora konzervativnih snaga crnogorski mitropoliti rade na formiranju države. ŠENBRUNSKI Mm, sklopljen 14. okt. 1809. god. između Napoleona I i austr. cara Franca I. Ovim ugovorom zap. Galicija je pripojena ruskom Varšavskom Vojvodstvu, a Francuska je od Dalmacije i jednog dela Hrvatske obrazovala Ilirske provincije (v.).
SERIJAT
659
SERIJAT, islamsko versko i feudalno pravo, zanovano na učenju muhamedanske religije. Serijatsko se pravo izgradilo u prvim vekovima postojanja arap. države, a prihvaćeno je u Turskoj kao osnova pravnog uređenja. Kako je ovo pravo bilo nedovoljno ono je tokom vremena dopunjavano sultanovim zakonima, zvanim kanunima. Kanuni u principu nisu smeli protivrečiti šerijatu. Poznavaoci šerijatskog prava su u Turskoj uživali veliki ugled. Posle Mehmeda Osvajača (1451-1481) sve više raste ugled carigradskog muftije, koji se naziva šejhulislam. On je vrhovni tumač šerijatskog prava i izdaje fetve, u kojima se daju pravna mišljenja o zakonitosti akata drž. organa. Pored šejhulislama veliki ugled su uživali kazaaskeri, starešine pravosuđa. Na osnovu šerijatskog prava sudile su sudije zvane kadije. SERMAN, Vilijam (Sherman, William, 1820-1891), amer. general, jedan od komandanata federalnih snaga u građanskom ratu (v.). Posle niza poduhvata (Viksburga, Catanuga) otvorio put za veliku operaciju na Zapadu, koja se završila padom Atlante (2. sept. 1864). Odatle je preuzeo poznati marš preko Džordžije spaljujući sve što mu se našlo na putu. Ovom operacijom doprineo je brzom okončanju otpora južnih država i njihovoj kapitulaciji. SERMANOV ZAKON iz 1890. god., donet u epohi porasta monopolističkog kapitala. Ovaj zakon je propisivao da je postojanje trustova u SAD protivustavno. Predstavlja prvi pokušaj da se spreči dalji porast moći raznih oblika udruženog kapitala. Zakon je proglasio nelegalnim svaki ugovor koji bi se proširio na više država. Vrhovni sud je smanjio efekat ovog zakona. T. Ruzvelt ga je u više mahova primenjivao, a V. H. Taft je pomoću njega uspeo da rasturi Standard Oil Kompaniju i Američku duvansku kompaniju. ŠESTI KONGRES SKJ, v. Komunistička partija Jugoslavije.
SESTOJANUARSKA DIKTATURA 1929, proglašena je 6. jan. 1929. u Jugoslaviji od strane kralja Aleksandra. Vladajući krugovi na čelu sa monarhijom bili su nesposobni a i nisu želeli da reše mnoga goruća pitanja u Kraljevini SHS. Vidovdanski ustav nije omogućio, niti ostvario nade Jugoslavena da će u zemlji vladati demokratski parlamentarni režim. Nerešeno nacionalno, agrarno i više drugih pitanja dovodili su do stalnih trzavica i sukoba u zemlji. Predstavnici velikosrpske buržoazije nisu nikako
SISIC
želeli da izgube rukovodeće funkcije u drž. i uz pomoć kralja su činili sve da tu svoju dominaciju održe. U nemogućnosti da zaoštrenu situaciju u zemlji sredi, posebno posle događaja u skupštini, te ubistva braće Radića, što je izazvalo talas opravdanog nezadovoljstva u Hrvatskoj, kralj Aleksandar je izdao Manifest kojim je ukinuo Vidovdanski ustav i raspustio vladu i skupštinu. U zemlji je zavedena neustavna vladavina, zabranjen rad svim polit. strankama i grupama i obrazovana vlada na čelu sa Petrom Zivkovićem, generalom. I ono malo polit. sloboda bilo je ukinuto a svu vlast u zemlji preuzima kralj sa svojom najbližom okolinom i policijski aparat. U zemlji se zavodi monarhistička diktatura koja uz pomoć sile krši sve pokušaje odupiranja. Zakonom o nazivu i podeli kraljevine zemlja se deli na 9 banovina i debija ime Kraljevina Jugoslavija. U nazivu zemlje i njenoj teritorijalno-administrativnoj podeli do punog izražaja su došle unitarističke tendencije monarhije i njenih saveznika. Sestojanuarska diktatura trajala je sve do objave Oktroisanog ustava sept. 1931. ŠUTI, pripadnici onog pravca islama koji ne priznaje prvu trojicu naslednika Muhamedovih (kalifa), nego samo čet vrtog Muhamedovog zeta Aliju. Alija i njegovi potomci su nepogrešivi, te su njihove izreke i tumačenja izvor šerijatskog prava kao i izreke Muhamedove. Siitizam je postao zvanična religija u Persiji. SINFEJNOVCI, irski nacionalisti koji su krajem XIX v. osnovali svoj pokret u cilju borbe za oslobođenje od engl. vlasti. Neuspeh ranijih organizacija fenijanaca i homrulaca - doveo je do stvaranja nove partije (1905). Ona je u početku organizovala pasivni otpor, da bi u toku 1. svet. rata uzela aktivnog učešća u tzv. uskršnjem ustanku (1916). Ugušenje ustanka i vojna okupacija Irske još više su ojačali organizaciju. Dolaskom na njeno čelo Emona de Valere, partija šinfejnovaca se najzad izborila za priznavanje nezavisnosti. šišIC, Ferdo (1869-1940), hrv. istoričar, prof. nacionalne istorije na Zagrebač kom sveučilištu i redovni član Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. Šišićeva naučna delatnost predstavlja najviši domet u razvitku građanske istoriografije kod Hrvata. Već svojim prvim radovima, kao što su Franjo barun Trenk i njegovi panduri i Vojvoda Hrvoje Vukčević-Hrvatinić i njegovo doba prikazao se kao kriti-
SIZMA
660
čan
istoričar sa izrazitim smislom za analizu istor. izvora. Posle niza monografija, dao je sintetičko delo Hrvat-
ska povijest od najstarijih vremena do
1847. Intenzivno je proučavao najstariji period hrvat. istorije, i plod toga rada je krupno delo Povijest Hrvata u doba narodnih vladara. Iz novije istorije značajno mu je delo Biskup Strosmajer i jugoslavenska misao. Bavio se i objavljivanjem izvorne građe. Poznato je njegovo izdanje Letopis popa Dukljanina. Najveću pažnju posvetio je političkoj istoriji. SIZMA (grč. shizma, rascep), naziv za rascep u hrišćanskoj crkvi kada se 1054. god. otcepila istočnopravoslavna od rimokatoličke crkve. Pod Velikom S. podrazumeva se razdoblje u istoriji papstva (1378-1417) kada je rimokatolička crkva imala dvojicu papa, jednog u Rimu, a drugog u Avinjonu. Odvajanje protestantske crkve pod Martinom Luterom (1517) takođe se naziva šizma. Sizmatik označava otpadnika od vere ili crkve. SKOTSKA. Rimski pisci nazivaju ovu oblast Kaledonijom, koju naseljavaju Pikti, nepomirljivi protivnici rimskih osvajača. U V v. u severni deo Ostrva doseljava se iz sev. Irske pleme Skoti. Oni su se u IX v. ujedinili sa Piktima izabravši zajedničkog kralja Kenet Mak Alpina. Za vlade kralja Malkolma II pripojena je kraljevstvu grofovija Lenkšair (1018). Malkolmov unuk Dankan (1034-1040) ujedinio je Škote, Pikte, Angle i Brite u jedno kraljevstvo, koje je dobilo ime škotska. Najmoćniji kralj stare škotske bio je David I (1124-1153) koji je uz pomoć crkve uveo feud. sistem po anglo-normanskom uzoru. Posle smrti kraljice Aleksandre III (1249-1286) na škotski presto se javlja 13 pretendenata. U ovu borbu oko prestola umešao se i engl. kralj Edvard I podržavajući svog vazala Džona Boliola. Ali kad je došao na presto, Bolio! je raskinuo vazalne obaveze prema engl. kralju, što je dovelo do rata sa Edvardom I; rat se završio pokoravanjem Škotske engl. kruni (1296). Iste godine došlo je do svenarodnog ustanka u Škotskoj pod vodstvom Roberta Brusea, koji se proglasio za kralja Škotske, primorao Engleze da napuste Škotsku i priznaju joj nezavisnost (1328). God. 1371. na škotski presto dolazi kralj Robert II Stjuart, osnivač nove dinastije (v.). Stjuarti su u borbi Engleza s Francuzima stali na franc. stranu. U jednom od ratova sa Englezima poginuo je 1513. god. Džems IV, a Džems V Stjuart je bio teško ranjen. Naslednica Džemsa V
SKOTSKA Nlarija Stjuart (v.) udala se za franc. prestolonaslednika Fransoa II. U to doba u Škotskoj jača protestantski pokret, koji pomaže engl. kraljica Jelisaveta I. Pokret je imao uspeha u škotskoj jer je i parlament prihvatio raskid sa rimskim papom. Kada se Marija Stjuart 1561. god. vratila u Škotsku, razbuktala se borba između katolika, koje je predvodila Marija, i protestanata. God. 1567. protestanti su zarobili Mariju, i prinudili je da se odrekne prestala u korist sina Džemsa VI i napusti Škotsku. Marija Stjuart je našla utočište u Engleskoj, ali je tu kasnije, 1587, pogubljena. Posle smrti Jelisavete I škotski kralj Džems VI je 1603. god. proglašen za kralja Engleske, či me je stvorena unija između Engleske i Škotske. Njegov naslednik Carls I (1625-1649) nametnuo je Škotskoj anglikansko bogosluženje, što je tamo dovelo do pobune i podstaklo početak buržoaske revolucije u EngLeskoj (v.).
Pogubljenje Carlsa I i proglašenje republike izazvalo je negodovanje škotske aristokratije. Škoti su za svog kralja izabrali sina Carlsa I, Carlsa II, i to je izazvalo rat sa Engleskom. Posle poraza Škota u ovom ratu, 1650. g. Oliver Kromvel je ujedinio škotsku sa Engleskom u Komonvelt. Posle restauracije monarhije u Engleskoj (1660) i dolaskom na engl. presto Carlsa II uvedeno je anglikansko bogosluženje u celoj kraljevini, pa i u škotskoj. Protiv ovakve politike Carlsa II i njegovog naslednika, katolički nastrojenog Džemsa II (VII), Škoti su podigli nekoliko buna, koje je ugušila kraljev. vojska. Škoti su svesrdno podržali „slavnu revoluciju" u Engleskoj (1688), a odlukom njihovog parlamenta 1690. god. uspostavljeno je prezviterijansko bogosluženje. God. 1707 uz saglasnost škotskog i engleskog parlamenta, spojene su Škotska i Engleska u kraljevstvo Velika Britanija, s jedinstvenim parlamentom. Posle ujedinjenja. škotska plemenska aristokratija (klanovi u planinskom delu Škotske) pokušavala je u XVIII v. da obnovi dinastiju Stjuarta i stvori nezavisnu škotsku kraljevinu. Donošenjem zakona 1747. god. kojim je oduzeto pravo vođama škotskih klanova da drže svoju vojsku nanet je smrtni udarac feudalno-klanskom sistemu u škotskoj. Pod uticajem industr. revolucije i razvoja kapitalizma mnoštvo škotskih seljaka je osiromašilo i bilo prinuđeno da emigrira u SAD, Parlamentarnom reformom u prvoj polovini XIX v. povećao se broj škotskih poslanika u Parlamentu. God. 1885. na predlog škotskih poslanika stvorena je posebno ministarstvo za Škotsku.
SLIFEN
C61
SLIFEN, Alfred (Schlieffen, Alfred von, 1833-1913), nem. feldmaršal (od 1911), tvorac plana o osvajanju Francuske, koji je, znatno modifikovan, primenjen u početku 1. svetskog rata (Siifenov plan). SLIMAN, Hajnrih (1882-1890), bogati nem. trgovac i arheolog. Oduševljavajući se čitanjem Homerovih spevova postao je poštovalac grč. prošlosti i njenog kult. blaga. Celokupno svoje milionsko bogatstvo upotrebio je za arheološka iskopavanja grč. kulture. Odlučio je da pronađe Troju, koristeći se podacima iz Homerovih epova. Vršeći iskopavanja na maloazijskoj obali, počev od 1870. god., našao je 9 slojeva ant. gr. naselja. U 6. sloju nalazili su se ostaci Homerove Troje. U zajednici sa nem. arheologom Derpfeldom otpočeo je iskopavanja u Grčkoj na Peloponezu. Najpre je otkopao Tirinis, zatim Mikenu i Orhomen što mu je donelo slavu i priznanja iz celog sveta. S pravom je proglašen za najistaknutijeg arheologa XIX v. u Evropi. ŠOVINIZAM, (vodi poreklo od imena franc. vojnika šovena (Chauvin), koji je bio poklonik zavojevačke politike Napoleona I. - Kao ideologija i politika š. je nastao u uslovima kapitalizma a osobito se razvio u epohi imperijalizma. šovinizam se karakteriše nacionalnom isključivošću, shvatanjem superiornosti svoje nad drugim nacijama, mržnjom i netrpeljivošću prema dr. zemljama i narodima. Njegovu idejnu osnovu sačinjavaju rasističke koncepcije o „višim" i „nižim" rasama i superiornosti jednih naroda nad drugim. To je istovremeno i shvatanje da jedna nacija ima veću istorijsku misiju, veće zasluge i prava. Posle dolaska na vlast nacista u Nemačkoj 1933. š. se osobito razvio, a u toku 2. svetskog rata dostigao ču dovišne razmere. Pratioci š. su revanšizam, težnja za tuđim teritorijama i gospodstvo nad dr. narodima. Radnička klasa oduvek je bila predstavnik onih snaga koje su se u najoštrijoj formi suprotstavljale i suprotstavljaju š. boreći se za pravo svake nacije i jednakost. SPANIJA. Pirinejsko poluostrvo je bilo naseljeno od najstarijih vremena, o čemu svedoče bogata arheološka nalazišta (pećina Altamira i dr.). Najstariji stanovnici ove zemlje bili su Liguri i Iberi (po kojima je, u antič ko doba, i nastao naziv Iberijsko poluostrvo). U prvom milenijumu pre n. e. poluostrvo naseljavaju Feničani, od VII v. grčki kolonisti i Kelti. Posle 2. punskog rata (201). Kartaginjani ustupaju vlast Rimljanima. Osvajači su
SPANIJA
morali da vode stalnu borbu protiv domorodaca koji su dizali ustanke npr., Virijatov ustanak, 150-133. pre n. e.; Sertorijev ustanak, 81-72. g. pre n. e. i dr.). U toku velike seobe naroda kroz Španiju prolaze Alani, Svevi, Vandali, Vizigoti i dr. Trajno se naseljavaju Vizigoti, koji tu u V v. stvaraju svoju državu. Iskoristivši nerede u novostvorenoj državi, vizantijski car Justinijan I oduzeo je Vizigotima primorske oblasti. God. 711. Pirinejsko poluostrvo zaposedaju Arabljani, dok se Vizigoti povlače u pokrajinu Asturiju. Svrgavanjem arabljanske dinastije Omejada od strane porodice Abasida, jedan od odbeglih Omejada stvara u španiji Kordovski halifat (VIII v.). U halifatu se razvijaju privreda i kultura, koja je tu dostigla svoj najviši uspon u X v. Borbe oko prestola unutar halifata i njegov raspad na nekoliko emirata podstakao je Špance da u XI v. otpočnu potiskivanje Arabljana iz Španije, poznato pod imenom rekonkvista. Centar rekonkviste bio je u Asturiji. U toku četvorovekovne borbe protiv Arapa nastale su države Leon, Kastilija, Navara, Aragon, Barcelona, Portugalija i dr. Vladari države Aragon su osvojili Barcelonu, Saragosu, Baleare, Siciliju, Sardiniju i deo Napuljske Kraljevine. .Zenidbom Ferdinanda II Aragonskog (1499-1516) sa Izabelom Kastilijanskom ujedinjene su dve najveće pirinejske države i stvorena država Španija. Ferdinand II je progonio Mavre (v.) i Jevreje, vredne privrednike, čime je izazvao ekonomsko slabljenje Španije. God. 1492. osvojen je Granadski emirat i time je završena rekonkvista. Za vlade Ferdinanda II Kolumbo je (1492) otkrio Ameriku, čime su udareni temelji špan. kolonijalnom carstvu. Posle_ponovnog osvajanja Napuljskog Kraljevstva 1504. god., Španija je postala najjača sila na Mediteranu. Najviši uspon Španija je dostigla za vlade habsburške dinastije. Karlo V (1500-1556, špan. kralj od 1516) postao je car Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti. On je ugušio ustanak gradova (1521) i uveo apsolutističku vladavinu. Njegov naslednik Filip II (1556-1598) učvrs tio je špan. prevlast u Italiji, a neko vreme je i Portugalija (v.), sa svojim kolonijama, bila pod špan. vlašću. Inkvizitorski teror i apsolutistička politika Filipa II izazvali su otcepljenje holandskih provincija (v. Nizozemska revolucija), a u sukobu s Engleskom 1588. g. poražena je špan. „nepobediva armada". U toku tridesetogodišnjeg rata španija je, ratujući protiv Francuske i Holandije, izgubila neke posede u Flandriji i na jugu Francuske. Pirinejski mir (1659) (v.) označio je kraj
SP ANSKI GRAĐANSKI RAT
662
njene hegemonije u Evropi. Smrću Karla II (1665-1700) izumrla je porodica špan. Habsburga. Pretedenti na špan. presto otpočeli su rat za špansko nasleđe (1701-1714). Na špan. presto dolazi Burbon Filip V (1701-1746). Posle završenog rata (Utrehtski, 1713. i Raštatski mir1. 1714) austr. Habsburzi su preuzeli od :spanije Belgiju, Milana i J. Italiju; Sardinija je pripala Savoji, a Gibraltar Engleskoj. U toku franc. revolucije Karlo IV (1788-1808) stavio se na stranu koalicije, ali je 1796. god. doživeo poraz. Napoleon I je veštom politikom uvukao Španiju u rat protiv Engleske. Posle poraza francusko-španske flote kod Trafalgara (v.), Španija je ostala bez svoje mornarice i potpala pod uticaj Engleske. Sprovodeći kontinentalnu blokadu, franc. vojska je umarširala 1807. godine u Portugaliju, a 1808. god. u Španiju, zarobivši Karla IV i njegovog naslednika Ferdinanda VII. Napoleon je na špan. presto doveo svog brata žozefa Bonapartu. Franc. okupacija je izazvala u Španiji gerilski rat. Uporedo s tim, špan. kolonije u Srednjoj i Južnoj Americi otpočele su borbu za oslobođenje. Ovaj pokret se završio stvaranjem država Latinske Amerike. U Španiji, pobunjenici su u Kadisu 1812. god. obrazovali vladu i objavili ustav. Posle Napoleonovog pada, na špan. presto je vraćen Karlov sin Ferdinand VII (kralj 1808. i 18131833) koji je, po dolasku na vlast, ukinuo ustav. Špan. narod se nije mirio sa apsolutističkom vladom Ferdinanda VII, pa je pod rukovodstvom pukovnika Rafaela Riega digao ustanak 1820. god. Kralj je bio prinuđen da ukine inkviziciju i vrati demokratski ustav iz 1812. god. Nove demokratske reforme u Španiji nisu odgovarale reakcionarnoj Sv. alijansi. (v.). Intervencijom franc. vojske, kojd je 1823. god. na zahtev Alijanse umarširala u Španiju, vraćen je stari režim. Ferdinanda VII je nasledila maloletna kći Izabela II (vladala 1833-1868), u čije je ime upravljala njena mati Marija Hristina. Izabeli II je osporavao pravo na presto njen mlađi brat Don Karlos. On je poveo rat protiv svoje sestre oslanjajući se na feudalno-klerikalne snage. U prvom tzv. karlističkom ratii (1833-1840) reakcionarne snage su poražene. Do 1868. god. u Španiji se smenjuju vojno-diktatorske i liberalne vlade. Zbacivanjem Izabele II s vlasti stvara se nova liberalno-buržoaska monarhija pod kraljem Amadeom II (1870-1873). Pokušaj kralja Amadea II da zavede neograničenu vlast u zemlji završio se njegovom detronizacijom i proglašenjem republike, ali su reakcionarne vojno-klerikalne snage uspele da ukinu republiku i vrate na vlast burbonsku di-
SPANSKI
GRAĐANSKI
RAT
nastiju sa Alfonsom XII (1874-1885) na čelu. Zavođenje reakcionarnog režima izazvalo je demokratsko-liberalne snage da otpočnu driigi karlistički rat 1872-1876. god., koji se završio pobedom nazadnih snaga i donošenjem reakcionarnog ustava 1876. god. (ovaj ustav je ostao na snazi do 1931). Za vlade Alfonsa XIII (1886-1931), odnosno predsednikovanja Sagastije, sprovedene su izvesne liberalne reforme. Ekonomska zaostalost Španije, nerešeno agrarno pitanje i stalne političke trzavice izazvali su ustanke seljaka (1857. i 1861), a prelaskom na industr. proizvodnju istupio je organizovano i proletarijat. God. 1854. stvaraju se prve radničke organizacije, a 1879. osniva se Socijalistička radnička partija Španije. Početkom XX v. organizovan je niz štrajkova u industrijskim centrima Katalonije, Valensije i Barcelone. Nestabilnu situaciju u Španiji iskoristile su SAD. Posle neuspešnog rata sa SAD 1898. god. Španija je izgubila Kubu, Portoriko i Filipine, a za uzvrat je dobila pravo da zaposedne deo Maroka. Španija nije učestvovala u 1. svet. ratu. God. 1920. osnovana je Komunistička partija španije. Nov revolucionarni talas, koji je zahvatio Španiju pod uticajem oktobarske revolucije, ugušio je 1923. god. gen. Primo di Rivera. Tek 1931. god. uspela je organizovana liberalna-demokratska buržoazija da zbaci uzurpatora i diktatora, a kralja Alfonsa XIII prinudi na abdikaciju. U špan. republici obrazovan je blok demokratskih snaga pod rukovodstvom KP Španije, koji je na izborima 1936. god. doneo pobedu i formirao vladu Narodnog fronta. Reakcionarne snage, pod komandom generala Franka, a uz podršku fašističke Italije i nacističke Nemačke, otpočele su 1936. god. građanski rat protiv zakonite vlade (v. Građanski rat ii Spaniji). 31. marta 1939. god. završen je grad. rat pobedom fašističkih snaga. Iste god. Španija je pristupila paktu protiv Kominterne i istupila iz Lige naroda. U toku 2. svet. rata Španija je proglasila neutralnost, mada je na Istočni front uputila svoju „Plavu diviziju". Po završetku 2. svet. rata u Meksiku je obrazovana špan. republ. emigrantska vlada, koju još uvek priznaje više država. God. 1946. OUN je otkazala članstvo Španiji. SPANSKI GRAĐANSKI RAT, izbio je 17. jula 1936. i trajao do 1. apr. 1939. Posle pobede na parlamentarnim izborima održanim 16. feb. 1936. liste Narodnog fronta, reakcionarni krugovi nezadovoljni rezultatima izbora, organizovali su pobunu. Na čelu sa Franciskom Frankom, uz pomoć legije stranaca, počela je ofanziva na Madrid nov. 1936. U pomoć fašistič-
SPANSKO-AMERICKI RAT
663
kim snagama došle su brojne snage pa i regularne jedinice iz Italije i Nemačke sa najsavremenijim naoružanjem radi gušenja slobode i nezavisnosti špan. naroda. U toku rata u pomoć špan. narodu došle su desetine hiljada dobrovoljaca, pre svega radnika iz čitavog sveta. Komunistička partija Jugoslavije uspela je da pod teškim uslovima pošalje preko 1 500 boraca koji su se u rovovima Španije borili za njihovu slobodu. Republikanska vojska malobrojnija, veoma slabo naoružana ne dobivši oče kivanu pomoć u punoj meri, uz pomoć internacionalnih brigada hrabro se odupirala mnogo nadmoćnijem neprijatelju. Velike sile zap. Evrope, vodeći poliitku „nemešanja", te blokadom špan. obala, onemogućile su pristizanje pomoći. U toku rata poginulo je skoro 1000000 ljudi a preko 600 000 špan. boraca bilo je prinuđe no da emigrira. Pobedom kontrarevolucije, uz pomoć fašističke Nemačke i Italije, u Španiji je zavedena strahovlada i poznati „beli teror". Po svom karakteru građanski rat je velikim delom bio i socijal. revolucija i nacionalno revolucionarni rat u borbi protivu invazije međunarodnog fašizma. Španski narod izgubio je slobodu i do danas je ostao pod čizmom kaudilja F. Franka. ŠP ANSKO-AMERICKI RAT 1898. GOD. predstavlja nastavak ustanka Kubanaca protiv španske vlasti 1895. god. Trogodišnji ustanak naneo je velike štete amer. kapitalu investiranom u Kubi (šećer, duvan), pa su njegovi predstavnici tražili rat. Predsednik Klivlend (1893-1897) odupirao se takvim zahtevima, kao što je to u početku činio i preds. Mek Kinli (1897-1901). Eksplozija amer. ratnog broda „Mejn" u havanskoj luci (febr. 1898) dovela je do porasta antišpanskog raspoloženja u SAD. Amer. vlada shvatila je strategijsku važnost Kube za projektovani kanal u Srednjoj Americi, pa je od Španaca zahtevala da napuste Kubu. Kongres je dao ovlašćenja Mek Kinliju da upućivanjem trupa okonča pobunu na ostrvu i prizna kubansku nezavisnost. Španska vlada je prekinula diplomatske odnose, a odmah zatim došlo je do objave rata. Amer. brodovi izvršili su blokadu kubanskih luka 22. apr. 1898, a 1. maja pacifička flota pod komandom Džordža Djuija uništila je u zalivu Manile špan. flotu. Zatim je, 19. maja. špan. atlantska flota ušla u luku Santijago, ali je odmah blokirana i 3. jula uništena. Uskoro, špan. vlada je, preko franc. ambasadora u Vašingtonu, povela pregovore o potpisivanju ugovora o miru. Po tom ugovoru, sklopljenom u Parizu 10. dec.
STAMPA
1898. god„ Španija je napustila Kubu, predala SAD Porto Riko (okupiran 25. jula) i ostrvo Guam i saglasila se da amer. trupe zaposednu Filipine do konačnog rešenja ovog pitanja. Dodatnim protokolom SAD su isplatne španiji sumu od 20 miliona dolara u zamenu za ustupanje Filipina. Španska imperija doživela je još jedan veliki udarac, a SAD su uvučene u Lat. Ameriku i poslove Dalekog istoka. STAMPA KP.J, u periodu između 2 rata. - Između 2 rata Partija je izdavala bezbroj ilegalnih listova, brošura, časopisa, letaka, itd. Pod izvanredno teškim uslovima u ilegalnim uslovima brojni listovi i proglasi štampani su i van zemlje i doturani u Jugoslaviju. Pri CK KPJ i pokrajinskim komitetima postojale su ilegalne štamparije, koje su, takođe, u pojedinim vremenskim periodima radile na izdavanju listova i ostalog. Skoro je nemoguće registrovati brojne listove koji su izlazili u periodu od 1919. do 1941. Prvi zvanični organ Partije bile su „Radničke novine". Posle zabrane KPJ zabranjene su i „Radničke novine", a M. Pijade 1921. pokreće „Slobodnu reč". U periodu od 1922. do 1924. izlazi list „Radnik" koji posle zabrane dobija ime „Okovani radnik" (1924). U isto vreme izlazi istoriisko-marksistički časopis „Borba" (l!l231924). Proglašenje 6-januarske diktature zaustavilo je brojne listove pokrenute do tog momenta. Prvu ilegalnu partiisku štampariju ore:anizovao je M. Pijade i u njoj počeo da izdaje „Komunist" (1. jan. 1925). Posle 3. broja list je zabranien a čla novi njegove redakcije osuđeni na dugogodišnju robiju. „Komunist" ie obnovl ien 1934-35. i 1940. Od ostalih ilei;!alnih listova pomenućemo sledef-e: „Srp i čekić" (1926, obnovljen 19~4. izlazio do maia 1941. kl'lo organ CK KP Hrvatske). „Delo" (Trst. 1920-26, 1927-34 Gorica, Ljuhliana. Pariz, od 1940. postaie organ CK KP Slovenije). „Klasna borba" (1926-37, teoriiski ori:(an CK KP Ju1toslaviiP). „Proleter" (1929-33), „Istina" (1940. postaje organ PK Vojvodine). „Glas radnog naroda" (1940. organ PK KP.J za Srbiju). ..Bilten" PK KP.T za Makedoniju (1940). Ovakvo obilje listova bilo je od izvanrednog značaja za širenje uticaja na radne mase i istine o događajima u Jmmslaviji. ŠTAMPA U NARODNOOSLOBODilsACKOM RATU, od početka oslobodilačkog rata Vrhovni štab. kao i CK KPJ, pokrenuo je više listova koji su izlazili u izvanredno teškim uslovima, naročito na slobodnoj a takođe i na neoslobođenoj teritoriji. U toku Užič ke :Republike počela je da izlazi pon9-
ŠTREZEMAN
664
vo „Borba" čije izlaženje se nastavlja u selu Drinićima u toku 1942-43. Od 1941. izlazi „Vjesnik radnog naroda'', zatim „Vjesnik" kao organ Narodnooslobodilačkog fronta Hrvatske. U Sloveniji su 1941. ilegalno počeli izlaziti: „Slovenski poročevalec" kao organ Osvobodilne fronte Slovenije, „Mladina", glasilo narodne omladine Slovenije, itd. U okupiranom Beogradu od 1942. izlazi „Glas", organ NOF Srbije. U toku 1943. u Hrvatskoj izlazi „Naprijed", organ KP Hrvatske. Na teritoriji Bosne i Hercegovine „Oslobođenje", kao organ NOF BiH. Na teritoriji Dalmacije „Slobodna Dalmacija" (1943), u Makedoniji „Ilindenski pat" (1944), organ NOF Makedonije, zatim, „Nova Makedonija", a u Crnoj Gori „Pobjeda", organ NOF Crne Gore, u Vojvodini „Slobodna Vojvodina", organ NOF Vojvodine i niz drugih listova. Od početka oslobodilačkog rata izlazio je „Bilten Vrhovnog štaba". Pored spomenutih listova izlazili su još mnogi drugi, kao što su: „Zena u borbi", „Zena danas", „Mladi borac", „Naša borba", „Omladinski pokret", „Nova Jugoslavija" i sl. Pored ovih listova štampan je i niz drugih brošura, prevoda dela Marksa i Engelsa, informativnih pregleda i sl. štampa je imala izvanredni značaj i ulogu u toku čitavog rata i revolucije. STREZEMAN, Gustav (Stresemann, Gustav, 1878-1929), nem. kancelar i min. inostranih poslova (1923-1929). Posle 1. svet. rata vodio je Nemačku narodnu stranku. U početku je bio zastupnik interesa krupnog kapitala. Kasnije je nastojao da Nemačkoj osigura dostojno mesto u međunarodnoj zajednici prihvatanjem obaveza mirovnog ugovora i mirenjem sa bivšim neprijateljima. Bio je jedan od tvoraca ugovora u Lokarnu (1925) i uveo je Nemačku u Društvo naroda (1926). Nosilac Nobelove nagrade za mir (1926). STROSMAJER, Josip Juraj (1815-1905), biskup, političar i narodni dobrotvor. Još kao student došao u dodir sa ču venim panslavistom Janom Kolarom i postao vatreni pobornik slovenske uzajamnosti i pristalica ilirske ideje. Uoči revolucije 1848, kao dvorski kapelan u Beču, upoznao se sa istaknutim češ. političarem Palackim, usvaja3uci njegovu ideju organizovanja Austrije na federativnoj osnovi. 1849. postaje đakovački biskup. Aktivno politički istupa posle pada Bahova apsolutizma. Na Pojačanom drž. veću traži uvođenje hrv. jez. u škole i drž. ustanove, zahtevajući ujedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom. Zalaže se za federativno uređenje Austrije. Na Saboru 1861. je faktički vođa Narodne
ŠUANI stranke, zastupajući teze potpune ravnopravnosti Hrvatske sa Ugarskom. Izabran je za vođu saborske deputacije, koja je od kralja tražila ujedinjenje Hrvatske, Vojne krajine i Dalmacije. God. 1866. predvodi tzv. Regnikolarnu deputaciju Hrvatskog sabora za pregovore sa Ugarskim saborom o položaju Hrvatske. Zbog odlučnog zahteva štrosmajerovog za ravnopravnost Hrvatske pregovori nisu uspeli. Josip Juraj Osudio je ugarskoStrosmajer -hrvatsku nagodbu i nije odobrio reviziju Nagodbe 1873, te od tada ne prisustvuje ni Ugarskom ni Hrvatskom saboru. Od tada se povlači iz aktivne politike, mada pod njegovim pokroviteljstvom deluje_ Nestal<;>~ i Beograd. Prilikom obrusavan]a bih su snabdeveni posebnim sirenama koje su svojim zvukom unosile paniku među st. i borce na frontu. „štuke" su nanele velike štete nizu nezaštiće nih gradova, kolonama izbeglica i vojnicima na frontu. SUANI, naziv za učesnike u konzervativno-rojalističkom ustanku seljaka u Francuskoj za vreme revolucije, 17931800. god. Bili su aktivni u Bretanji, Normandiji i Vandeji. Njihove akcije imale su lokalni, gerilski karakter. Bi-
SUBIĆI
oruđe u rukama aristokratije, emigranata, oficira i sveštenstva u borbi protiv revolucionara Francuske. Nekad su služili kao prethodnica kraljevske vojske. SUBICI, starohrvatsko pleme koje je živelo u prostoru između Vranskog j. r. Krke i Skradinskog buka, sa sedištem u gradu-tvrđavi Ostrovici. Starešine ovog plemena najpre su se nazivali Bribirski knezovi, potom Subići, a posle preseljenja u Slavoniju uzimaju naziv Zrinski. Prvi pomen o šubićima javlja se 1102. u sporazumu kralja Kolomana sa 12 hrv. plemena. Kasnije, kada je ugarsko-hrvatski kralj Bela III dodelio š. njihov posed kao donaciju (dar), postaju moćni hrv. feudalci, a njihova banska i vlastelinska moć se uzdiže pod Pavlom (banovao 1292-1312) i Mladenom II (1312-22). Kada su moćni Anžujci Karlo I Robert i Ludovik I preduzeli borbu protiv moćnih velikaša i počeli stvarati jaku centralističku drž. vlast, Mladen II je poražen (1322), njegovim naslednicima oduzeti posedi i gr. Ostrovica, a u zamenu su dobili kao donaciju posed između Une i Korane sa gr. Zrinom, te se S. otada nazivaju Zrinskim. SUPLJIKAC, Stevan (1786-1848), srp. graničarski oficir u austr. službi. Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima izabran za srp. vojvodu. Kako se nalazio tada u vojsci Radeckog, koja je gušila bunu u Italiji, nije se prihvatio položaja dok ne dobije carsko odobrenje. Kada je car rešio da napadne Mađare, Supljikac je upućen na izabranu dužnost. U događajima 1848. igrao je sporednu ulogu. Umro je u Pančevu od srčane kapi krajem 1848. SVAJCARSKA (nem. Schweiz, franc. Suisse, ital. Svizzera). U gvozdeno doba Svajcarsku je naseljavalo keltsko pleme Helveti (otuda i potiče njeno najstarije ime Helvecija). Po arheol. nalazištu Laten, u ovoj zemlji se kultura mlađeg gvozdenog doba naziva latenskom kulturom. Na Helvete su napali Rimljani i pokorili ih u doba J. Cezara, a susedno keltsko pleme Rete potčinili su 15. god. pre n. e. Deo Svajcarske koji su naseljavali Reti Rimljani su pretvorili u provinciju Reciju (Raetia), a Helvecija je priključena provinciji Galiji. Alemani su tokom III i IV v. osvojili istočni deo S., dok su zapadnim delom zagospodarili Burgundi. U VIII v. š. je ušla u sastav Franačke. Verdenskim ugovorom (843), deo š. (istočno od r. Aare) došao je pod vlast kralja Ludviga Nemačkog, a zap. krajevi su pripali Lotarevom kraljevstvu. U franačkoj epohi u S. se učvr šćuje hrišćanstvo i začinju feud. od-
li su
SVAJCARSKA
665
nosi. Zbog specifičnosti uslova (planinska zemlja), feudalni odnosi su se razvijali veoma sporo; u sev. delovima zemlje seljaci su sačuvali ličnu slobodu i nikada nisu bili ukmećeni. Od IX v. S. je ušla u sastav Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti. Među feud. porodicama koje su upravljale švajcarskom poznata je Ceringen (od XI v. do 1208). God. 1154. porodica Habsburg došla je do malog poseda u švajcarskoj. Tokom vremena Habsburzi su proširili svoju vlast nad sev. S. ne dirajući lične i kolektivne slobode seljaka. Posle izbora Rudolfa Habsburškog za cara (1273), Habsburzi su pokušali da švajc. seljake pretvore u kmetove i potpuno zavladaju Svajcarskom. Ugroženi kantoni Uri, Svajc i Untervalden obrazovali su 1291. god. Veliki odbrambeni savez. U bici kod Morgartena 1315. god. carska vojska je razbijena. Ovom savezu pristupaju 1332. Lucern, 1358. Cirih, 1352. Cug i Glarus i 1353. god. Bern. Tako se u sastavu saveza našlo 8 država. Car Leopold I~I pokušao je 1386. god. da pokori Svajcarce, ali mu je kod Zembaha vojska poražena, a on sam poginuo. Borbu za slobodu ovekovečio je švajc. narod pesmama i legendama, od kojih je najpoznatija o Viljemu Telu. Porazi u borbama protiv švajcaraca nagnali su Habsburge da se 1476. god. odreknu svih svojih prava u toj zemlji. Kantoni Friburg i Soloturn pristupili su savezu 1481. god. Ipak, car Maksimilijan I još jednom je pokušao (1499) da pokori S„ ali je doživeo poraz. švajc. konfederacija se otcepila od Svetog Rimskog Carstva i 1499. god. proglasila punu nezavisnost. God. 1501. Konfederaciji su pristupili Bazel i šafhauzen, a 1513. i Apencel, čime se broj kantona povećao na 13 (taj će broj ostati nepromenjen do 1789). Međunarodno priznanje nezavisnosti švajcarskoj priznato je Vestfalskim mirom 1648. god. Zahvaljujući svom povoljnom geografskom položaju i trgovačkim vezama sa Italijom i Nemačkom, u S. se stvara vrlo uticajna buržoazija, koja je pod vodstvom Ulriha Cvinglija i Zana Kalvina pristupila protestantima. Svajc. seljaci, poznati kao odlični vojnici, ne nalazeći sredstava za život u svojoj zemlji, stupali su najamničku službu drugih država i vladara. Pod uticajem franc. revolucije (1789) jača revolucionarni pokret u švajcarskoj. God. 1789. stvorene su, na teritoriji š., dve republike, Lemanska i 'Helvetska. Tokom 1799. god. S. je postala poprište sukoba između franc. vojske i snaga ruske vojske pod komandom Suvorova. Posle Napoleonovog
u
SVAJCER
666
poraza (1813), Pariskim mirom (1814) obnovljena je i proširena švajc. konfederacija. Federalni sporazum od 1814. god. o ujedinjenju švajc. kantona potvrdio je Bečki kongres Deklaracijom vel. sila. švajcarska je, 1813, proglasila i neutralnost u političkim sporovima Evrope. Pod uticajem julske revolucije (1830) liberalno-demokratske snage postavile su zahtev za reviziju Federalnog sporazuma. Katolički kantoni (Lucern, Cug, Friburg i dr.) suprotstavili su se ovoj ideji i obrazovali Sarnenski savez s Bazelom na čelu. Kao protivteža ovom savezu obrazovan je demokratski blok Savez sedmorice pod vodstvom Ciriha. God. 1847. došlo je do kratkotrajnog rata koji se završio pobedom demokratsko-liberalnih snaga. Novim ustavom od 1848. god., izrađe nom po uzoru na ustav SAD, pojačan je autoritet centralne vlasti. Izvršnu vlast činio je kabinet od 7 članova; Savezno veće (Bundesrat), s predsednikom konfederacije na čelu, menjalo se svake godine, a parlament se sastojao od Nacionalnog veća i Senata, u koji su ulazila po dva predstavnika svakog kantona. Ovaj ustav je prilagođen savremenim potrebama švajc. društva 1874. god. i na snazi je do danas. U švajcarskoj postoje dve velike buržoaske partije: Radikalna i Liberalna (osnovane 1888). Snažnim razvojem kapitalizma u drugoj polovini XIX v. otpočinje i organizovanje švajc. proletarijata. God. 1880. stvara se Savez radničkih sindikata, a 1888. Socijaldemokratska stranka švajcarske. Proletarijat je uspeo da izvojuje, pored niza olakšica, i 48-časovnu radnu nedelju. Godine 1921. osnovana je Komunistička partija švajcarske u kojoj je 1930. god. došlo do rascepa. KP švajcarske je zabranjena pred 2. svet. rat, a obnovljena 1944. god. pod nazivom Partija rada švajcarske. Svojim demokratskim slobodama š. je pružila utočište svim politič kim izbeglicama. Zbog svog neutralnog stava, švajcarska je postala centar mnogih međunarodnih organizacija, kao Crvenog krsta, Lige naroda i dr. SVAJCER, Albert (Schweitzer, Albert, 1875-1966), teolog i filozof, književnik i humanista, misionar u Francuskoj Ekvatorijalnoj Africi od 1913. god., gde je radio na organizaciji zdravstvene zaštite. Dobitnik Nobelove nagrade 1952. god. Glav. radovi: Kultura i etika; Između
vode i prašume; Autobiografija
itd. SVARCENBERG, Karl Filip (Schwarzenberg, Karl Phillip, 1771-1820), austr. feldmaršal i vojskovođa, komandant savezničkih vojski u bici kod Lajpciga (1813) protiv Napoleona I.
SVEDSKA SVEDSKA (šved. Sverige). Najstarije podatke o stanovnicima švedske daje Tacit pominjući narode Suione (šved. Svear). U VII v. nastaje prvo svearsko kraljevstvo sa dinastijom Ingiling na čelu. Surova klima i teški uslovi života nagnali su Skandinavce da kao vikinzi dopru do Engleske, Škotske, Islanda i Sev. Amerike; Normani (v.), zv. Varjazi, osvojili su obale Baltika i Novgorodsku Rusiju. Kralj južne i srednje švedske Olaf Skotkung (995-1022) primio je hrišćanstvo, što je omogućilo uvođenje feud. odnosa. Porodica Skotkung vladala je švedskom do 1060. god. Osnivač nove dinastije kralj Sverher (1134-55) i njegovi naslednici gospodarili su ovom zemljom do 1208. god. U XII v. jača kraljevska vlast, a hrišćanstvo snaži stvaranjem nadbiskupije u Upsali (1164). Tokom XIII v. najznačajniji državnik bio je Birger Jarl, osnivač grada Stokholma; on je kao namesnik upravljao švedskom (12501266) umesto kralja Valdemara. Kraljev brat. Magnus Laderlas (1275-1290) doneo je zakon o zaštiti seljaka od feud. samovolje i stvaranju naslednog plemstva. Sredinom XIV v. nem. tevtonski riteri su ugrozili skandinavske zemlje, što je uslovilo da kralj Magnus Erikson (1319-1363) stvori personalnu uniju švedske i Norveške. Kako su šveđani bili nezadovoljni kraljevom politikom kršenja feud. prava, Erikson je proteran iz zemlje, a za kralja je 1362. god. izabran Albreht Maklenburški (1362-1389). Pokušavši da ojača svoju vlast, novi kralj je izazvao nezadovoljstvo među aristokratijom, zbačen je s vlasti, a za vladara je izabrana Margareta, danska kraljica. Tako je stvoren savez švedske, Norveške i Danske 1397. god. poznat pod imenom Kalmarska unija (v.). Margaretin naslednik Erik Pomeranski pokušao je da ukine autonomiju švedske, što je izazvalo ustanak pod vodstvom Engelbrehta Engelbrehtsona (1437). Ustanici su proterali Dance iz zemlje i sazvali prvi staleški sabor. Uplitanje plebejskih masa u vođenje državnih poslova ogorčilo je šved. aristokratiju. Engelbrehtson je ubijen, za kralja je izabran Karl Knutson (1346). Seljaci, nezadovoljni zbog eksploatacije i ubistva njihovog vođe, digli su se na ustanak protiv domaćih feudalaca 1436-1437 (ustanak je poznat pod nazivom „švedska žakerija"). Uz pomoć Danaca, šved. aristrokratija je ugušila ovaj ustanak. U XV v. nastaje ekonomsko-kulturni uspon, o čemu svedoči i osnivanje univerziteta u Upsali (1477). Prisustvo stranaca ometalo je politički razvoj švedske, pa je aristokratija pokušala da protera Dance iz zemlje. Danski
667
TABULA TRAJANA
kralj Kristijan II (1517-1520) je uz poklera ugušio surovo ustanak i likvidirao švedske borce za nezavisnost (stokholmski pokolj). God. 1521. ponovo je planuo ustanak protiv Danaca pod vodstvom Gustava Eriksona Vaze (1496 -1560). Danci su proterani iz švedske, a Gustav Vaza je izabran za kralja (1523), čime je ujedno prestala da postoji Kalmarska unija. Tokom XVI. v. š. vodi borbu za uspostavljanje gospodstva nad Baltikom. šveđani su 1561. osvojili Reval u sev. Estoniji, a 1583. god. Narvu i Novgorod. Javan III (1569 -1592) je ženidbenom vezom ostvario savez s Poljskom, a njegov sin Sigismund (1592-1599) izabran je za kralja Poljske, čime je stvorena personalna unija između švedske i Poljske. Njegovom detronizacijom, uz pomoć nazadnog klera, raskinuta je personalna unija s Poljskom, a novoizabrani kralj Karlo IX (1604-1611) otpočeo je rat sa Poljskom oko prevlasti na Baltiku. U ratni sukob se umešala i Danska. Ratne operacije nastavio je Gustav II Adolf (1611-1632) (v.). On je uspeo da sklopi povoljan mir s Danskom, a od Poljske je otrgao Rigu, Livoniju i delove Pruske (1629). Umešao se i u tridesetogodišnji rat (v.). Vestfalskim mirom švedska je zadobila zap. i ist. deo Pomeranije, i time postala gospodar Baltika (koji su nazivali „švedsko jezero"). Za vlade Karla XII (1697-1718) (v.) otpočeo je veliki severni rat (17001721) (v.) protiv Danske, Poljske, Saksonije i Rusije. Posle pogibije Karla XII u ratu sa Norveškom, š. je bila prinuđena, Ništadskim mirom 1721. god. (v.), da se odrekne velikog dela Pomeranije u korist Pruske, a Livonije, Estonije i dela Finske u korist Rusije. Smrću Karla XII gasi se dinastija Vaza. Za novog kralja izabran je Adolf
i Austrije protiv Pruske, ali nije imao uspeha. Za vlade Gustava III (17711791) ojačala je apsolutistička vlast, što se reflektovalo u ekonomskom i kulturnom usponu švedske. Gustav IV (1792-1809) je pristupio koaliciji protiv Francuske. Poražena, švedska je pod pritiskom Napoleona prihvatila da kralj Karlo XIII (1809-1818), koji nije imao dece, imenuje za prestolonaslednika Zan-Baptista Bernadota (v.). Posle Napoleonovog poraza u Rusiji, švedska se priključila koaliciji protiv Francuske. Bečkim kongresom švedska nije mogla da povrati izgubljene teritorije (Pomeranija i Finska), ali je KiIskim sporazumom (1814) dobila Norvešku (v.). Ova unija je trajala do 1905. god. Bernadot, švedsko-norveški kralj pod imenom Karlo XIV (vladao 18181844) postao je osnivač nove dinastije. Pod uticajem razvoja industrije, u XIX v. stvara se u švedskoj mlada buržoazija, koja je 1848. god. uspela da stvori prvu liberalnu vladu. Pod pritiskom buržoaskih snaga, 1866. god. došlo je do promene šved. ustava. Stara staleška skupština zamenjena je dvodomim parlamentom (riksdag). Krajem XIX v. u švedskoj se kapitalizam burno razvija zahvaljujući obilju sirovina i korišćenju bogatih tokova reka, ali se položaj seljaka nije poboljšavao, što je izazvalo emigriranje šved. stanovništva u SAD. Položaj šved. proletarijata bio je takođe težak, što je uslovilo stvaranje Centralnog komiteta švedskih sindikata, a 1889. god. stvara se i švedska socijaldemokratska partija. God. 1909. uvedeno je u švedskoj opšte pravo glasa, a 1913. izglasani su zakoni o socijalnom osiguranju (najnapredniji u kapitalističkim zemljama). U toku 1. i 2. svet. rata švedska je bila neutralna. U 2. svet. ratu, pod pritiskom Nemačke (1943), švedska je prinuđena da dozvoli prolaz nemačkih trupa i da se obaveže da će gvozdenu rudu izvoziti i u
TABORI moć
Gotorp (17511771), ruski štićenik, rođak Romanova. On je upleo švedsku u sedmogodišnji rat (1756-63) (v.) na strani Francuske Fridrih fon Holštajn
Nemačku.
T TABORI, veliki nar. zborovi u Sloveniji od 1867. do 1871. Na tim skupovima su sloven. političari iznosili zahteve sloven. nacionalnog pokreta. Tražilo se: ujedinjena Slovenija, ravnopravnost jezika, dostupnost svih javnih službi za Slovence. Na nekim od ovih zborova bilo je i do 30 000 ljudi i oni su odigrali veliku ulogu u sloven. nacionalnom buđenju.
TABORITI, v. Husitski ratovi. TABULA TRAJANA (Tabula Traiana), veliki natpis rim. cara Trajana (98-117) ispisan latinskim jezikom. Natpis je urezan na jednoj steni, na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri. Iz teksta natpisa se saznaje da je rim. car Trajan izgradio put u ovom kraju naše zemlje, koji je prolazio kroz Đerdap i dalje niz Dunav.
TACIT
688
Izgradnjom velike brane na Dunavu, zbog velikog porasta nivoa vode, trebalo je da bude potopljena. Struč nim isecanjem ogromne kamene gromade ovaj antički spomenik je potpuno očuvan i premešten znatno više na istoj steni, te je tako postao be:zbedan od potapanja i poplava TACIT, Publije Kornelije (oko 55-117), rim. istoričar. U mladosti se istakao kao govornik izuzetnih sposobnosti. Međutim, uskoro je počeo da piše zanemarivši bavljenje govorništvom i politikom. Rezultat njegovog novog rada bili su zapaženi spisi, među kojima se na prvom mestu isticala etnografsko-geografska monografija Germania u kojoj je prikazao surova, ali neiskvarena germ. plemena, stavljajući ih nasuprot moralnoj izopačenosti tadašnjeg Rima. Ovim delom Tacit je već bio odredio svoje interesovanje u budućem radu, u svojim najznačajni jim delima: Istoriji i Analima. Tražeći u njima dublje uzroke istor. zbivanja, Tacit se zadržavao naročito na psihološkoj analizi postupaka glavnih lica u svojim delima. Posebnu pažnju poklanjao je otkrivanju tamne strane života, obavijene tragičnim udesima, napominjući da će pisati: „Sine ira et studio" (Bez gneva i pristrasnosti). Ali prema pojedinim zbivanjima i ličnostima on je bio ne samo pun srdžbe i gneva nego i neobjektivan. U rim. istoriografiji i književnosti zauzima posebno mesto koje mu je doneo izvanredno koncizan i prefinjen stil, mada je na pojedinim mestima vrlo težak. TAJNA DIPLOMATIJA, način vođenja diplomatskih pregovora i zaključiva nje međunarodnih ugovora i sporazuma tajnim putem. O postojanju takvih ugovora znali su samo oni koji su ih zaključivali. Najbolji primer su ugovori sklopljeni između vel. sila u toku 1. svet. rata (v.). Odredbe Lige naroda (v.)
i Povelje Ujedinjenih nacija (v.)
registrovanje svih ugovora. TAJNI KOMITETI, v. NOO. TALMUD, jevr. sveta knjiga; nastala između II i VI v.; predstavlja skup komentara Biblije, odn. Starog zaveta, ali sadrži i građu o religioznim i svetovnim običajima Jevreja, o etic~, pravu, higijeni, agronomiji, matematici, itd. Sastoji se iz 3 dela: Mišna, Gemara i Tosefta. Talmud je odigrao značajnu ulogu u životu Jevreja, jer je propovedao strogost, moralnost - i održao raseljene Jevreje u njihovoj veri i nacionalnosti. TALOVAC, Matko (banovao 1435-44), slavonski ban, dubrovački građanin, rodom sa o. Korčule. Dobio je od ugarsko-hrvatskog kralja Zigmunda posed Topolovicu, te je otuda njegova predviđaju
TEBA
porodica nazvana Thal16czy. U burnim vremenima po ugarsko-hrvatsku kraljevinu, u doba sve češćih prodora Turaka, stao je, posle Zigmundove smrti, na stranu kralja Vladislava Jagelovića i sa svojom braćom Ivanom i Frankom stvorio odbrambeni pojas od Beograda do Senja i Drave i Neretve. U toku XV v., kao gospodari ogromnih poseda, Talovci su bili najmoćnija porodica u Hrvatskoj i Slavoniji. TALJERAN, šarl-Moris (Talleyrand, Charles Maurice, 1754--1838), franc. državnik i političar. Pripremao se za crkvenu karijeru, i 1788. god. postao biskup i pored nemoralnog života. Bio je predstavnik sveštenstva u skupštini staleža 1789. god. kad je stao na stranu revolucionara, zbog čega ga je papa ekskomunicirao. God. 1791. prebegao je u Englesku, a potom u SAD, da bi se posle sloma revolucije vratio u Francusku (1795). Bio je min. inostranih poslova za vlade Direktorijuma, Konzulstva i Napoleona I (1797-1807). Tajno je radio protiv Napoleona u sporazumu sa Austrijom. Za vreme pregovora u Parizu i Beču (1814. i 1815) Taljeran je doprineo povratku Burbona i zadržavanju Francuske u rangu evrop. sila. Kao min. inostranih poslova Luja XVIII (v.) postigao je dalje uspehe da Francuska dobije ravnopravno mesto među vodećim državama. Podmitljiv, ciničan, pronicljiv i odlučan, Taljeran je ostao tipičan predstavnik diplomata svoga vremena. TANKRED (?-112), rođak Roberta Gviskara, normanskog vojskovođe; učes nik u 1. krstaškom ratu. Istakao se u borbama kod Antiohije i osvajanjem Jerusalima (1099). Naimenovan je za kneza Galileje, a potom krstaškog guvernera Antiohije. TARLE, Jevgenij Viktorovič (1875-1955), sovjetski istoričar. Bavio se raznim problemima evropske i ruske istorije. U Staljinovoj epohi jedno vreme bio u nemilosti. Poznat je kao marksistički teoretičar istorije. Od radova poznatiji su: Radnička klasa u Francuskoj u vreme revolucije, Kontinentalna blokada, Krimski rat, Evropa u periodu imperijalizma (1871-1919), Napoleonova najezda na Rusiju i dr.
TARNER, Nat (Turner, Nat. 1800-1831), amer. Crnac, vođ neuspelog ustanka Crnaca koji je izbio u Sauthemptonu, Virdžinija, 1831. god. Posledica ustanka bila je u donošenju zakona u južnim državama koji su Crnce izložili još većoj diskriminaciji. TATARI, v. Mongoli. TEBA, ant. drž. u centr. delu Grčke u Beotiji. Kao i kod drugih ant. gradova-polisa Grčke i kod Tebanaca je njihova najranija istorija obavijena
TEHERANSKA KONFERENCIJA
legendama mitovima. Najpoznatiji tebanski mit vezan je za ime legendarnog kralja Edipa, koji je poslužio kao motiv ant. tragičarima za pisanje potresnih dramskih dela, vezanih za T. i njene legendarne junake. U grč. mitologiji T. se slavila i kao rodno mesto Herakla i Dionisija. Međutim, slavu T. proneli su širom sveta mitovi o Edipu i njegovoj ćerki Antigoni. Na osnovu arheoloških iskopavanja utvrđeno je da je bila naseljena već u mikensko doba. Nalazeći se u ravničarskim predelima Grčke bila je utvrđena visokim zidinama sa svih strana. Na njima je bilo 7 kapija sa 7 čuvenih ulaza u gr. opevanih u ant. doba. Na ist. pozornici T. se pojavila relativno kasno u odnosu na dr. grčke gradove-polise. Naglo je počela da jača neposredno posle završetka peloponeskih ratova 404. god. pre n. e. Pošto su se demokratske snage u njoj potpuno učvrstile na vlasti došla je u sukob sa Spartom koja je, posle pobede nad Atinom, želela da postane jedini gospodar u celoj Grčkoj. Tebanci su pod vodstvom Epaminonde naneli Spartancima težak poraz u sukobu kod Leuktre 371. god. pre n. e. Posle ove značajne pobede Tebanci su osnovali novi savez, koji je nazvan Beotijski, i u njemu okupili veći broj gradova. Tako je Beotija postala prva sila u Grčkoj. Njena hegemonija nad grč. gradovima trajala je nepunih 10 god. Posle pogibije kralja Epaminonde, 362. god. pre n. e., T. je izgubila vodeću ulogu u Grčkoj. Neuspelim ratnim pohodima protiv Fokide htela je da spase nešto od svoje prevlasti. U ovaj rat umešao se Filip Makedonski koji je u bici kod Heroneje 338. god. pre n. e. pokorio ovu drž. pod svoju vlast. Za vreme Aleksandra Velikog T. je potpuno razrušena, ali je krajem istog veka ponovo izgrađe na. Dolaskom pod rim. vlast 146. god. pre n. e. izgubila je svaki značaj. TEHERANSKA KONFERENCIJA, održana je u Teheranu od 28. nov. do 1. dec. 1943, u prisustvu Ruzvelta, Staljina i Cerčila. - Posle prvih značaj nih neuspeha fašističke Nemačke i Italije, krajem 1942. i početkom 1943, predstavnici 3 velike sile sastali su se u Teheranu radi donošenja odluke o daljem vođenju rata i posleratnoj saradnji ovih država. Konferencija je usvojila deklaraciju o daljim zajedničkim akcijama do konačnog poraza Nemačke a istovremeno doneta je i odluka o stvaranju 2. fronta u zap. Evropi. O pitanju buduće saradnje i mira istaknuto je da se ostvari saradnja aktivnim učešćem svih zemalja sveta velikih i malih, čiji su se narodi borili protivu fašizma. Ova konfe-
669
TEMISTOKLE
rencija donela je i posebnu deklaraciju o !ranu i spremnost da se sačuva njegova puna nezavisnost i teritorijalni integritet. TE.JLOR, Džon (Taylor, John, 18051842), jedan od vođa čartističkog pokreta u Engleskoj, pripadnik njegovog levog krila. Kao lekar, služio je neko vreme u mornarici, a potom je radio kao novinar u Škotskoj. Borio se za parlamentarnu reformu (1832) (v.). Održavao veze sa revolucionarnim društvima u Francuskoj. Posle neuspeha prve čartističke peticije (1839), zalagao se za oružane revolucionarne akcije. Bio je hapšen i osuđivan. TEJLORIZAM, sistem organizacije rada i plaćanja zaposlenih radnika nazvan po amer. inž. Frederiku V. Tejloru (1865-1915). Analizom kretanja radnika u toku radnog procesa, Tejlor je izračunao brzinu kojom se može ostvariti određena radna operacija. Na osnovu toga, utvrđena je brzina kretanja beskrajne trake i lančane proizvodnje u velikim preduzećima. Osnovni cilj ovog sistema je maksimalno naprezanje radnika i ostvarivanje maksimalne proizvodnje, u interesu kapitalista. Lenjin je oštro kritikovao ovakav sistem eksploatacije. TEKELI, !mre (Thi:iki:ilya !mre, 16561705), vod opozicije ugar. plemstva i organizator ustanka koji nosi njegovo ime. Ustanak je podignut kao reakcija na centralističke tendencije cara Leopo!da (v.), s ciljem da se Ugarska oslobodi vlasti Habsburgovaca. Ustanak je trajao 1672-1686. god., i time dospeo u zavisnost od ishoda velikog bečkog rata (1683-1699). Najveći deo Ugarske došao je tada u posed Austrije, a Tekeli je, kao sultanov saveznik, prebegao u Tursku. TEMA (Temat, grč. thema), naziv za vizant. administrativno-vojno područje, na čijem je čelu stajao strateg (v.). Podelu Vizantije na T. sproveo je prvi car Iraklije (610-41) radi uspešnije odbrane carstva. Broj T. se menjao. Za vreme cara Konstantina Porfirogenita bilo je u carstvu 30 tema. U našim zemljama je poznata vizant. T. Dalmacija, a sedište stratega je bilo u Zadru. TEMISTOKLE, atinski drž. i strateg, pristalica demokrata (oko 525. god. pre n. e. - oko 460. god. pre n. e.). Istakao se već kao arhont kada je naredio da se izgradi i utvrdi atinska luka Pirej. Ovom svojom akcijom pokazao se kao odlučan pristalica stvaranja pomorskih snaga. Posle iskustva u prvom sukobu sa Persijancima - pobeda na Maratonskom polju 490. god. pre n. e. borio se u Atini svim raspoloživim sredstvima protiv svojih protivnika. Zeleo je da izgradi
TEMPLARI
670
snažnu trgovačku i ratnu flotu, ističući da je budućnost Atine na moru. Docniji događaji su potvrdili genijalnost njegovih predviđanja. Primenivši protiv svog najvećeg protivnika Aristida ostrakizam, kojim je ovaj proteran iz Atine, izgradio je oko 100 ratnih brodova, tzv. trijera, jer su imali 3 reda vesala. Svoj puni trijumf postigao je u pomorskoj borbi protiv Persijanaca kod o. Salamine, gde su grč. lako pokretljivi brodovi odneli veliku pobedu nad persijskim brodovljem 480. god. pre n. e. Ova pobeda bila je najbolja potvrda njegove ispravne politike, kojom je od Atine stvorio jaku pomorsku silu. Nastavio je dalje sa još ambicioznijim sprovođenjem svih svojih zamisli. Pireju je poklonio posebnu pažnju. Kao izvanredno vešt političar odstranio je od sebe sve svoje protivnike i stao na čelo demokrata kao njihov vođa. Boreći se za pobedu demokratije i u drugim gradovima Grčke svesrdno je potpomagao demokratski pokret na Peloponezu sa jasnim ciljem da oslabi u tom delu Grčke veliki uticaj Sparte. Bio je, izgleda, preterano ambiciozan. Zeleo je svojom aktivnošću da zaseni sve svoje prethodnike. To je bilo odlučujuće za izazivanje sve većeg podozrenja ne samo od strane protivnika nego i istomišljenika. Postepeno njegov ugled je počeo sve više da opada gubeći pristalice na sve strane. Ostrakizmom je proteran iz Atine 471. god. pre n. e„ optužen za saradnju sa Persijancima. Umro je u progonstvu posle 10 god„ odbačen i zaboravljm:i. TEMPLARI, kat. monaški red; osnovao ga je 1119. god. vitez Hugo de Payens, u Jerusalimu. Po svom sedištu, pored Solomonovog hrama (Templum Salamonis), nazvani su T. ili hramovnici. Njihov zadatak je bio da štite hodočasnike koji su dolazili na Hristov grob. Posle potiskivanja krstaša iz Palastine, T. se sele na o. Kipar, a odatle u Francusku. U Francuskoj su razvili široko svoju aktivnost i ubrzo postali najbogatiji velikoposednici. Zbog njihovog razvratnog i poročnog života franc. kralj Filip IV im je oduzeo posede, a papa Kliment V ukinuo je red 1312. god. U sredjovekovnoj Hrvatskoj i Slavoniji T. su se pojavili 1169. god.; narod ih je nazivao „božjacima". Sedište im je bilo u manastiru Vrani; gospodarili su či tavim županijama, kao dubičkom, virovitičkom i dr. Posle ukidanja reda njihovi posedi su dodeljeni monaškom redu Jovanovaca. TEODOR I LASKARIS (vladao 120622), nikejski car, zet Aleksija III Komnina. Pošto su krstaši 4. krstaškog rata osvojili Vizantiju i osnovali u Ca-
TEODOSIJE I VELIKI
rigradu Latinsko Carstvo, vizant. plemstvo se sklonilo u Malu Aziju i osnovalo Nikejsko Carstvo, sa Teodorom I Laskarisom na čelu. Nikejski car je uspešno branio Carstvo od napada Latina, Turaka i dr. osvajača. Njegovom zaslugom stvoren je centar, iz koga je zračila ideja o ponovnom uspostavljanju moći Vizantije. TEODOR SVETOSLAV (vladao 130022), bug. car; oslobodio je Bugarsku od tatarskog jarma, proširio granice zemlje na jug i osvojio nekoliko gradova na Crnom moru. Osnažio je zemlju u polit. i ekonom. pogledu, održavajući trgovačke veze sa Đenovom i Venecijom. Vizantija je bila prinuđe na, u njegovo vreme, da prizna postojanje Bug. Carstva i njegova osvajanja 1307. god. TEODORA (487-548), žena vizant. cara Justinijana I (od 523. god.). Pre udaje za cara bila je cirkuska igračica i kurtizana. Kao carica se istakla svoj om mudrošću i veštim uticajem na carsku državničku politiku. Dvorski istoričar Prokopije iz Cezareje ju je predstavio kao razvratnicu, nedostojnu carske krune. TEODORIK, (454, vladao 471-526), ostrogotski kralj, osvajač Italije i osnivač snažne Ostrogotske Kraljevine. - Ostrogoti naseljeni u Vizantiji dobili su odobrenje od vizant. cara Zenona da se nasele u Španiji. Pod komandom kralja T. osvojili su Italiju 493. god. i ubili Odoakra, ubicu poslednjeg cara Zapadnog Rimskog Carstva Romula Avgustula. Ostrogotsko kraljevstvo, sa prestonicom u Raveni, obuhvatalo je pored Italije Dalmaciju, Panoniju i alpijske zemlje. Teodorik je priznavao vrhovnu vizant. vlast; vojnu vlast u zemlji su držali Ostrogoti, a civilna administracija je prepuštena Rimljanima. Teodorik je izdao zbirku zakona Edictum Theodorici regis, koja sadrži, uglavnom, rim. zakone obavezne za Gote i Rimljane. Uživao je među varvarskim državama Sredozemlja veliki ugled. Posle njegove smrti ostrogotska država se raspala. TEODOSIJE I VELIKI, rim. car (379395. god.). Vrlo rano se istakao kao vojskovođa u borbi protiv osvajačkih plemena koja su sve više zadavala brige rim. vlasti, naročito po provincijama. Pošto je pobedio Sarmate u Panoniji 378. god. proglašen je u Sirmiju za avgusta u ist. delu Carstva. U velikoj borbi na Dunavu zaustavio je veliki prodor Zapadnih i Istoč nih Gota, dozvolivši im da se nasele na teritoriji Carstva. Posle odlučnih akcija sredio je prilike unutar Carstva savladavši sve pretendente na carski presto koji su sve više rasparčavali rim. teritoriju. Za vreme
TEOFAN
671
njegove vladavine uspostavljena je 394. god. vlast jednog cara, tako da je on vladao i zap. i ist. oblastima Carstva. Međutim, to je bio poslednji put u istoriji da je Rimsko Carstvo bilo jedinstvena. Sledeće godine, posle ovog svog najvećeg uspeha, Teodosije je umro. Njegova 2 sina podelila su vlast 395. god„ tako da je jedan uzeo ist„ a drugi zap. polovinu Carstva. Posle toga ove 2 polovine više se nikad nisu ujedinile." TEOFAN (760-818), monah i vizant. istoričar. Napisao je Hronografiju, nastavak svetske hronike Georgija Sinkela, koja opisuje razdoblje Vizant. Carstva od 284. do 813. god. Njegova hronika pruža obilje podataka za istoriju Juž. Slavena u vreme njihovog dolaska na Balkanska poluostrvo. TEOFILAKT (kraj XI i poč. XII v.), vizant. crkveni pisac i ohridski arhiepiskop. Njegova književna dela i oko 130 pisama su dragoceni izvori o životu Slovena u Ohridskoj arhiepiskopiji, a posebno o ustanku seljaka pod vodstvom parika Lazara. _ TEOFILAKT SIMOKATA (VII v.), viz. pisac i sekretar na dvoru cara Iraklija I (610-641). Pored pesama u prozi i ostalih knjiž. dela napisao je i Istoriju, u kojoj je opisao vladavinu vizant. cara Mavrikija (582-602). Njegovo istor. delo pruža obilje podataka o borbama Vizantije protiv A vara i Slovena krajem VI i početkom VII veka. TERMIDORSKI PREVRAT (27. jula 1794), kontrarevolucionarni udar koji su organizovali protivnici jakobinske diktature (v.), posle kojeg su, pored Robespjera (v.), giljotinirani i drugi istaknuti jakobinski prvaci. Vođe termidorskog prevrata (Bara, Kambaseres, Sijejes, Talijen) organizovali su progone jakobinaca, iako su i sami ranije uzimali učešća u njihovoj diktaturi. Poništeni su zakoni o maksimalnim cenama i stvoreno primirje sa pobunjenicima u Vandeji (v.). Period termidorske reakcije završio se uvođe njem direktorijuma (1795). TERMOPILSKI KLANAC, uzan prolaz u ant. Grčkoj između Jegejskog m. i plan. Ete. Bio je ogromne strategijske važnosti jer se iz njega prolazilo iz Tesalije u srednju Grčku. U njemu je za vreme grčko-persijskih ratova došlo do velike bitke 480. god. pre n. e. Ogromnoj persijskoj vojsci suprotstavilo se oko 5 000 grč. vojnika na čelu sa spartanskim kraljem Leonidom. Pošto nisu uspeli da savladaju otpor grč. vojske zaišli su joj s leđa i, zahvaljujući izdajstvu, prošli su kroz usku stazu i iznenadili Grke. Leonida je raspustio savezničku vojsku i ostao
TETI sam sa 300 svojih hrabrih Spartanaca, pružajući snažan otpor sve dok nisu svi izginuli. TEROR, (fr. terreur - sejanje straha), akcija nasilja koja se preduzima u policijske svrhe radi zastrašivanja i gušenja svakog otpora. Teror može biti revolucionaran ili kontrarevolucionaran, što zavisi od snaga i od ciljeva kojima se te snage služe. Kao termin T. prvi put se javlja u vreme franc. revolucije, kojim su pojedini postupci jakobinaca bili tako nazvani. U vreme oktobarske revolucije pojavio se crveni T. i beli T., pri čemu je beli T. označavao akcije nasilja kontrarevolucionarnih snaga, sračunat na gušenje socijal. revolucije. Beli T. poznat je i u događajima pariske komune posle njenog ugušenja (maj 1871). Svoju punu primenu T. je našao u uslovima fašističkog režima, kojim se on obilato služio, naročito u okupiranim područjima radi .zastrašivanja i odmazde nad pokorenim stanovništvom. TESLA, Nikola, naučnik i pronalazač iz oblasti elektro i radio-tehnike (Smiljan kod Gospića 10. jul 1856. Njujork 7. jan. 1943). Gimnaziju učio u Gospiću i Karlovcu, a elektrotehniku studirao u Gracu i Pragu. Radeći 4 god. u Budimu i Parizu ctkrio je obrtno magnetsko polje i ostvario prvi praktični motor za naizmeničnu struju. Godine 1884. otišao u SAD. a 1887. osnovao je svoju sopstvenu laboratoriju u kojoj je izvršio svoja najvažnija otkrića za stvaranje polifaznog sistema naizmeničnih struja, što je izazvalo ogromne promene u elektroindustriji. Godine 1889. ostvaruje obrtne dinamomašine i transformatore za naizmenične struje visokih frekvencija. Iste godine objavljuje rezultate proučavanja fiziološkog dejstva struje visoke frekvencije na čo večije telo. Od 1891. radi na ostvarenju bežičnog prenosa saopštenja, razvođenju energije bežičnim metodima i uvođenju sistema osvetljavanja pomoću luka. U periodu 1896-1914. patentirao seriju pronalazaka koji čine osnovu savremene radio-tehnike. Godine 1934. izučava mogućnost razbijanja atomskog jezgra uz pomoć elektrostatičnih generatora visokog napona. Po njemu jedinica za gustinu magnetskog toka nazvana je tesla. TETI, st. stare Atine koji su bili najsiromašniji. Na osnovu reformi atinskog zakonodavca Salona 594. god. pre n. e. svrstani su u 4. red jer su bili pripadnici najsiromašnijeg sloja atinskih građana. Ulazili su u Narodnu skupštinu u kojoj su imali pravo glasa, ali nisu mogli biti birani ni u jedno zvanje. Priznato im je pravo da
TETIDA
672
služe u vojsci kao lako naoružani pešaci. TETIDA, u mitologiji ant. Grka žena kralja Peleja i majka legendarnog grč. junaka Ahila. U pričama spominje se zajedno sa svojim sestrama Nerejidama sa kojima je stanovala u morskim dubinama. Prema jednom mitu spasla je Zevsa od zavere koju su protiv njega spremili neki bogovi. Zevs i Hera su je udali, protiv njene volje, za smrtnog čoveka s kojim je rodila sina Ahila. Kao majka ukazivala mu je najnežniju ljubav, radovala se s njim, tugovala i oplakivala njegovu preranu smrt. Poštovali su je naročito na Peloponezu, u Meseniji i Sparti. TEUTA, ilirska kraljica iz III v. pre n. e„ žena Agrona, jednog od najznačajnijih ilirskih vladara koji je slomio otpor mnogobrojnih ilirskih plemena i stvorio čvrstu i znatnu drž. organizaciju. Kao naslednica svog muža nije mogla da nastavi sa istim uspehom njegovu politiku. Starešine pojedinih ilirskih plemena sve više su pokazivali neposlušnost prema svojoj kraljici, naročito od trenutka kada je došlo do sukoba sa Rimljanima 229. god. pre n. e. zbog gusarenja Ilira po Jadranskom moru. Pošto je pretrpela poraz povukla se u Risan, u Boki Kotorskoj, gde je morala da pristane na zaključenje vrlo nepovoljnog mirovnog ugovora. Pored toga ilirska država je izgubila ogroman deo svoje teritorije, zadržavši samo neznatan deo od Boke Kotorske do ušća Drima. TIBERIJE, rim. car (14-37), ostvarenje svojih ambicioznih planova počeo je onog trenutka kad je svoju majku Liviju udao za cara Oktavijana Avgusta kome je na taj način postao pastorak. Sa Avgustom se još više povezao ženidbom sa njegovom ćerkom Julijom. Istakao se kao vojni zapovednik u Dalmaciji, gde je ugušio veliki ilirski ustanak koji je trajao od 6. do 9. god. Pošto ga je Oktavijan Avgust izabrao za svog savladara, godinu dana docnije, posle Avgustove smrti (14. god.) Senat ga je odredio za carevog naslednika. Plašeći se za svoju vlast otpočeo je sa svirepim proganjanjem polit. protivnika, sumnjičeći svakog da mu radi o glavi. Ovome su znatno doprineli njegovi doušnici koji su mu potkazivali svakog ko im se nije dopadao. Ozlojeđen na okolinu povukao se iz Rima na o. Kapri, dok je u Rimu prefekt pretorijanaca u njegovo ime zaveo još strašniji teror. Ubio je i carevog sina da bi se dočepao prestola, ali je i sam pao od careve ruke. Savremenici
TIMOKRATl.JA
su oštro napadali Tiberijevu vladavinu, prikazujući ga kao najsvirepijeg rim. cara. Najnepovoljniji sud o njemu dao ie rim. istoričar Tacit. TILZITSKI MIR, mirovni ugovor između Francuske i Rusije i Francuske i Pruske zaključen 7. jula 1807. god. u gradu Tilzitu. U borbama protiv IV koalicije Napoleon I Bonaparta postigao je velike uspehe. Pošto je on 14. juna 1807. potukao rus. vojsku kod Fridlanda, Aleksandar I je pristao na zaključe nje mirovnog sporazuma sa Francuskom i na zahtev Napoleona I istupio iz koalicije i prekinuo odnose sa Engleskom. Po ovom mirovnom ugovoru rus. car je priznao sva Napoleonova osvajanja. Postigavši time sve što je želeo Napoleon I je, neposredno posle toga, potpisao sporazum sa Pruskom koja je izgubila, na osnovu odredaba ovog sporazuma, trećinu svoje teritorije. Sve oblasti koje su mu pripale ovim sporazumom Napoleon I je pripojio Rajnskom savezu koji se nalazio pod vrhovnom zaštitom Francuske. Ovim ujedinjenjem najvećeg dela nem. teritorije Napoleon je dao primer docnijem ujedinjenju izvršenom u Nemačkoj. TIMARI, v. Spahija. TIMOCKA BUNA, buna seljaka u okolini Zaječara i Boljevca (ist. Srbija) 1883. Ustali su seljaci nezadovoljni teškim ekonom. položajem, opterećeni brojnim porezima. Povod buni je bilo kupljenje oružja od strane vlasti, pod izgovorom da se uvodi opšta vojna obaveza kroz redovnu vojsku. Kako su organizatori bune bili neki lokalni prvaci Radikalne stranke, kralj Milan je optužio stranku kao organizatora i pohapsio je njen glavni odbor. Na buntovnike je upućena redovna vojska, zavedeno je opsadno stanje i organizovan preki sud. Posle ugušenja bune došlo je do surovog obračuna vlasti sa učesnicima. Po presudi suda streljano je 21 lice a preko 500 osuđeno na razne vremenske kazne. Kralj Milan je iskoristio bunu radi zabrane Radikalne stranke. Otpočelo je surovo gonjenje radikala, koje je prestalo tek posle neuspešnog srpsko-bugarskog rata. TIMOKRATIJA, vladavina bogataša. Razvila se u starom v. u ant. Grčkoj. Ovakvim društvenim uređenjem prava građana sticana su na osnovu njihovog imovnog stanja. Ta prava prvi put su zakonski regulisana Solonovim reformama (v.) u staroj Atini 594. god. pre n. e. Slične reforme bile su sprovedene i u najranijem periodu rim. istorije za vreme vladavine le-
TIMUR LENK -
TAMERLAN
gendarnog rim. kralja Servija Tulija u VI v. pre n. e. TIMUR LENK TAMERLAN (13361405), mongolski osvajač, tvorac ogromnog Azij. Carstva. Kao voda mongolskog plemena Barlas, stupio je u savez sa susednim emirom Huseinom i zajedničkim snagama osvajaju Maveranhrom i Samarakandol. Posle ovog uspešno okončanog pohoda ubija Huseina (1370) i proglašava se emirom. Kao vihor, njegova vojska je osvojila Horezm, razrušila Zlatnu hordu, zauzela Azerbejdžan, Armeniju, Gruziju, Irak, Siriju, Malu Aziju i opljačkala Indiju. Tamerlan je želeo da zagospodari i Evropom, ali mu se suprotstavila tm-. vojska, sa Bajazidom I na čelu. U bici kod Angore (1402), u kojoj je učestvovao i knez Stefan Lazarević sa svojim oklopnicima, Tamerlan je porazio i zarobio Bajazida I. Posle ove bitke, odustao je od pohoda u Evropu, ali je nameravao da osvoji Kinu. Smrt je prekinula njegove planove, a ogromno carstvo razdelili su međusobno njegovi naslednici. Timur Lenk je iz svih osvojenih zemalja skupljao umetnike, naučnike, trgovce i zanatlije u svoju prestonicu Samarakand, težeći da je kult. i ekonom. podigne. TIR, drevni feničanski gr. osnovan u III mileniju pre n. e. Zahvaljujući naglom razvitku trgovine, zanatstva i moreplovstva u Fenikiji su vrlo rano procvetali gradovi od kojih se T. najbrže razvio i bio organizovan kao aristokratska republika. Svoj najveći napredak ova republika dostigla je za vreme vladavine njenog najistaknutijeg vladara Hirama I (969. god. pre n. e. - 936. god. pre n. e.), koji je osvojio o. Kipar u ist. delu Sredozemnog m. i ovde osnovao jednu od prvih feničanskih kolonija. Njegovim primerom pošli su i dr. vladari koji su osnivali sl. kolonije duž Sredozemlja. Jedna od najpoznatijih tirskih kolonija bila je Kartagina u zap. delu Sredozemnog mora. Velik broj kolonija omogućavao je Feničanima da razviju veoma živu trgovinu i da postanu prvi svetski trgovci starog veka. Svoj primat u tadašnjoj međuna rodnoj trgovini zadržali su sve do propasti T. 332. god. prc n. e. kada ga je zauzeo Aleksandar Makedonski. Tek posle toga videlo se od kakvog je značaja bila ova feničanska republika sa središtem u Tiru. Nakon njenog pada odjednom je opala i feničanska trgovina u Sredozemlju. TIRANIJA, oblik vladavine u staroj Atini koju bi zaveo tiranin. Uveo ju je u Atini Pizistrat 560. god. pre n. e. da bi ugušio žestoke borbe koje su izbile između eupatrida, pripadnika aristokratije, i demosa - naroda. Do 43
* ELMZ
5: !storija
TIRPIC
673
sukoba je došlo zbog nezadovoljstva i jednih i drugih Solonovim reformama; eupatridi jer su morali da čine mnoge ustupke a demos zbog toga :i>to njegovi zahtevi nisu ispunjeni Solonovim reformama. Pošto mu je Skupština dodelila ličnu oružanu pratnju, Pizistrat je uz pomoć svojih oružanih ljudi zauzeo Akropolj i tako prigrabio svu vlast u svoje ruke. Među tim, pošto je do vlasti došao prevratom prozvan je tiranin a njegova vladavina tiranija. Iako je Pizistratova T. bila potpuno nezakonita i prepuna nasiija i proganjanja svih onih koji nisu hteli da se pokoravaju novim merama, ona je imala i nečeg progresivnog. Zahvaljujući pomoći demosa Pizistrat je došao na vlast i zaveo T. oslanjajući se za vreme svoje vladavine na demos. Time je oštrica T. bila uperena protiv eupatrida-aristokrata koji su potisnuti s vlasti. Preduzimajući razne mere kojima je unapredio zemljoradnju i trgovinu, izgradio mnoge puteve i sagradio vodovod, Pizistrat je činio sve da novi oblik vladavine stekne što veću popularnost među st. Atine. Međutim, u tome nije potpuno uspeo, pošto je za vreme svoje kratkotrajne vladavine 2 puta morao da beži iz Atine. Anti_čka T. prestala je da postoji posle njegove smrti 527. god. pre n. e. kada su vlast preuzele demokratske snage. U srednjem v. T. kao oblik vladavine uspostavljena je u nekim ital. gradovima krajem XIV v. u kojima je svemoć no vladao jedan čovek. Tako je u E'irenci bila na vlasti bankarska porodica Mediči, a u Milanu Sforce. Tiranija u Italiji bila je diktatura gr. patricijata, bogatih trgovaca i aristokrata, uperena protiv siromašnih gr. slojeva koji su bili lišeni mnogih prava. TIRGO, Zak-Rober (Turgot, Jacques-Robert, 1727-1781), franc. ekonomist i državnik. Kao intendant Limoža (17611774) i generalni kontrolor finansija (1774-1776) nastajao je da sprovede u život svoje ekonom. teorije koje su bile pod snažnim uticajem fiziokrata (v.) - slobodna trgovina, naučne metode u poljoprivredi i poreska reforma. Iako je ulagao trud da svojim merama popravi stanje u franc. drž. finansijama, on je time stvorio sebi mnoge neprijatelje i ubrzao svoj pad. U tome je znatnog udela imala i Marija Antoaneta (v.). Tirgoovi članci, koje je pisao i za Enciklopediju (v.), pokazuju ga kao jednog od vodećih ekonomista svog vremena. Glav. dela: Razmišljanje o stvarnnju i raspocleLi bogatstava.
'I'IRPIC, Alfred fon (Tirpitz, Alfred, von, 1849---1930), nem. admiral i rnin. mornarice. Sistematski je izgradivao ratnu flo-
TISA
674
tu i u tome imao veliko poverenje i podršku Viljema II (v.). Pripremao je obračun sa Engleskom na morima i u kolonijama. U 1. svet. ratu otpočeo podmorničke akcije. TISA, Ištvan (Tisza, Istvan, 1861-1918), mađ. državnik i političar; član ugarskog parlamenta; preds. ugarske vlade 1903-1905. i 1913-1917. god. Kao nacionalist, nastojao je da Mađari postanu jedini partner Nemcima u Austro-ugarskoj Monarhiji. Provodio je represivne mere protiv rumunske i srpske manjine u Ugarskoj. U junu i julu 1914. god. prvo se suprotstavio objavi rata Srbiji, ali je svoj stav izmenio kad se uverio da Monarhija ne namerava da pripoji srpske teritorije. Ubili su ga pobunjeni mađ. vojnici koji su u njemu gledali krivca za ratna stradanja. TITANI, mitološka bića ant. Grka, prikazivana u legendama kao sinovi Urana i Geje. Pobunili su se protiv svog oca koga su zbacili s prestola i vrhovnu vlast predali svom bratu Kronu. Ovoga i ostale T. pobedio je Zevs gromom i munjom koje su mu dali Kiklopi. Pobeđene T. bacio je u jednu provaliju Tartara, koja je toliko duboko pod zemljom koliko. je od zemlje do neba. Ovu, .iednu od najstarijih legendi grč. mita, obradio je helenski pesnik Hesiod u svom delu o postanku ant. bogova - Teogonija. TITO, Josip BROZ, predsednik Republike i Maršal Jugoslavije (Kumrovec, 25. maj 1892). Potiče iz siromašne seljačke porodice koja je imala više dece. Po završetku osnovne škole u rodnom mestu otišao na izučavanje bravarskog zanata u Sisku, posle čega se zapošljava u Zagrebu. Već od 1910. postaje član Saveza kovinarskih radnika i član Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije. Od 1911. do 1913. radi u Sloveniji, Češkoj, Nemačkoj i Austriji, a te godine odlazi na odsluženje vojnog roka. U toku 1. svetskog rata upućen je na karpatski front, gde je zarobljen kao težak ranjenik. Boraveći u Rusiji on se upoznaje sa događajima i sa ideologijom boljševika. U junskim događajima 1917. u Petrogradu aktivno učestvuje, ali je uhvaćen od strane Privremene vlade i upućen u Sibir. U okt. 1917. priključuje se crvenoj gardi i u okolini Omska bori se protivu admirala Kolčaka. Septembra 1920. vraća se u zemjlu i uključuje u borbene redove KPJ. Od kraja 1920. do 1927. radi kao mehaničar u Zagrebu, Kraljevici, Smederevskoj Palanci. Kao istaknuti polit. radnik i aktivista postaje 1927. sekretar Mesnog komiteta KPJ za Zagreb. Sve do 1928. više puta je hapšen i osuđivan da avg. iste godine bude osuđen na 5 god. strogog
TITO JOSIP BROZ zatvora na osnovu zakona o zaštiti države. Kaznu je izdržavao u Lepoglavi i Mariboru, a ostatak u Ogulinu. U toku 1934, po izlasku iz zatvora, povlači se u ilegalnost i služi se pseudonimom Tito. Postaje član Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku, zatim odlazi u Beč radi uspostavljanja veza sa CK. U avg. 1934. biva kooptiran za člana Politbiroa CK. Po direktivi se vraća u zemlju i organizuje partijske konferencije za Hrvatsku i Sloveniju. U vreme održavanja IV zemaljske konferencije KPJ (dec. 1934), dok se nalazi na putu za Moskvu, izabran je za člana Politbiroa. U Moskvi radi u Jugoslovenskoj sekciji balkanskog sekretarijata Kominterne, a 1936. dolazi ilegalno u zemlju kao organizacioni sekretar CK KPJ. Po uklanjanju M. Gorkića on biva postavljen za generalnog sekretara CK, a u maju 1939. rukovodi Zemaljskim savetovanjem KPJ. U okt. 1940. organizuje i vodi značajnu V zemalj-
Josip Broz Tito
sku konferenciju KPJ. Na ovoj konferenciji je izabran za generalnog sekretara CK KPJ. U vreme napada Nemačke na Jugoslaviju nalazi se u Zagrebu i posle aprilskog savetovanja u Zagrebu zalaže se za organizovanje oružanog ustanka. Posle napada Nemačke na SSSR bilo je jasno da su uslovi za ustanak bili sazreli. U među vremenu, krajem apr„ Politbiro CK KPJ prelazi u Beograd, i u vreme napada Nemačke na SSSR izdaje se proglas narodima Jugoslavije. Na novoj sednici od 27. juna 1941. god. donosi se odluka da jedan deo članova i aktivista Partije odmah ode na teren, s ciljem da organizuje partizan-
TJER
675
ske odrede. Na sednici Politbiroa (4. jula 1941) odlučena je da vojne grupe odmah počnu sa dejstvom duž puteva i dr. saobraćajnica. Od jula do septembra 1941. Tito održava u Beogradu veze sa čitavom zemljom u vezi sa sve intenzivnijim razvitkom ustanka. Po stvaranju široke slobodne teritorije u zap. Srbiji, polovinom septembra, Tito odlazi na slobodnu teritoriju. Na savetovanju u Stolicama (26. sept.) rukovodi ovim savetovanjem na kome se donose značajne odluke za budući rad, aktivnost oslobodilač kog pokreta. Od početka NOR-a Tito je tvorac, organizator i komandant Narodnooslobodilačke vojske. On odmah daje inicijativu za organizovanje novih organa narodne vlasti, NOO. Na 1. zasedaaju A VNOJ-a u Bihaću (27. nov. 1942) on daje široke perspektive daljeg razvitka borbe. Na 2. zasedanju AVNOJ-a u Jajcu (29. nov. 1943) Tito je izabran za predsednika Nacionalnog komiteta i imenovan Maršalom Jugoslavije. - Posle neuspešnog nem. desanta na Drvar (25. maj 1944) Tito sa Vš i NKOJ-em prelazi na o. Vis. Do oslobođenja zemlje on i::e sastaje sa V. Cerčilom (avg. 1944), a krajem sept. odlazi u Moskvu u vezi sa zajedničkim vojnim operacijama. U martu 1945. imenovan je za predsednika vlade DFJ. Posle održanih izbora i proglašenja FNRJ, Tito je stalno predsednik savezne vlade sve do izbora za predsednika Republike u sept. 1953. U posleratnom periodu Tito je razvio veoma široku političku i diplomatsku aktivnost na bazi aktivne miroljubive koegzistencije i saradnje među zemljama, uz poštovanje obostranih interesa, bez obzira na društveno uređenje. U tom cilju on je napravio brojne posete zemljama Evrope, Afrike, Azije, Sev. i Juž. Amerike. U danima napada na našu zemlju (rezolucija IB), drug Tito se našao na čelu otpora protivu nametanja neravnopravnih odnosa među socijal. zemljama, što je još više podiglo njegov ugled u međunarodnom radnič kom i socijal. pokretu. Citava najnovija istorija SKJ vezana je za ličnost druga Tita, i jačanje i izrastanje Partije odvijalo se pod njegovim rukovodstvom i uz njegovu svestranu aktivnost i vodstvo. Ličnost druga Tita je čvrsto povezana sa prvim danima stvaranja nove socijal. Jugoslavije, a preko toga i sa novim organima narodne vlasti. Kao izvanredan vojni komandant i strateg Tito je uspešno vodio Narodnooslobodilačku vojsku, NOV, kroz žestoke borbe protiv mnogostruko nadmoćnijeg neprijatelja. Zahvaljujući njemu iz malih partizanskih jedinica formirale su se brigade, di-
TODOROVIC v1z1Je i njegovu
današnja armija SFRJ. Za istor. epoha samoupravljanja, što je na njegovu inicijativu ostvareno u našoj zemlji. Odličan poznavalac teorije naučnog socijalizma, on je na prilikama u Jugoslaviji, i specifičnostima njenog razvitka, dao veliki doprinos i tu ideju mnogostruka obogatio. On je u praksi sproveo Lenjinovu zamisao. „Zemlja seljacima - fabrike radnicima". Ovi novi putevi u razvitku socijalizma i uopšte socijal. odnosa služe kao putokaz brojnim narodima i partijama. Politika neangažovanja i aktivne miroljubive koegzistencije, čiji je tvorac Tito, dobija sve veći broj pristalica u svetu a neangažovane zemlje igraju sve veću ulogu u svetskoj politici. Sve ovo lič nost druga Tita stavlja nesumnjivo na najvidnije mesto kako u našoj zemlji tako i van nje. Njegovo ime postala je sinonim za našu zemlju i neraskidiva je vezano sa njenom istorijom. TJER, Adolf (Thiers, Adolphe, 17971877), franc. državnik, političar i istoričar. Kao liberal, nalazio se u opoziciji za vlade šarla X (v.). Urednik lista „Le National". Za vreme Luja Filipa (v.) ministar unutrašnjih poslova, a dvaput i preds. vlade, da, kao vođ desnog centra, ponovo pređe u opoziciju. Za vreme francusko-pruskog rata (v.) glavna ličnost privremene vlade, a posle potpisivanja preliminarnog ugovora u Versaju surovo ugušio Parisku komunu (v.) i bio postavljen za preds. Treće republike. Od njegovih istorijskih radova najznačajnija je !storija ličnost je vezana radničkog i društvenog
francuske revolucije (I-X, 1823-1827)
u kojoj, kao liberal, veliča revoluciju i Napoleona I. · TJUDORI (Tudor), engleska dinastija koja se nalazila na prestolu 1485-1603. god. Osnivač dinastije bio je Oven Tjudor, poreklom iz jedne stare velške porodice. Njegov unuk, Henri VII, postao je kralj pošto je prethodno porazio Ričarda III i time okončao rat ruža. Zenidbom sa kćerkom Edvarda IV preuzeo je pravo na presto. Posle njega su vladali: Henri VIII (v.), Edvard VI (v.), Marija I (v.) i Jelisaveta I (v.). Bili su u dobrim odnosima s parlamentom, obnovili ugled svoje države u Evropi i podsticali engl. kolonijalne poduhvate u prekomorskim zemljama. Dinastija se, od reformacije, sa izuzetkom Marije I, nalazila u sukobu sa katoličkom crkvom, stvorivši anglikansku crkvu kao državnu. Posle smrti Jelisavete I (1603) krunu je nasledila kuća Stjuart (v.).
TODOROVIC, Petar (1852-1907), političar i novinar, jedan od osnivača Radikalne stranke i njen glavni agitator i ideolog. On je pokretač radikalskog
lista „Samouprava" i casopisa „Rad". Posle timočke bune osuđen, ali posle srpsko-bugarskog rata pomilovan. Obećao kralju Milanu da će se zalagati za saradnju radikala i naprednjaka, ali kako nije uspeo napušta Radikalnu stranku. TOJNBI, Arnold Džozef (Tynbee, Arnold Joseph, 1889- ), engl. istoričar, jedan od najvećih savremenih filozofa istorije na Zapadu. U svom najvažnijem delu Proučavanje istorije (A Study of History, 1934-54, u
TOMISLAV
676
TOJNBI
10
knjiga), on je svetsku istoriju shvatio kao stalan proces rađanja, uspona i opadanja civilizacije, koje nastaju na ruševinama starih, u borbi s raznim preprekama, a u svojoj osnovi imaju religioznu svest. TOKVIL, Aleksis de (Tocqueville, Alexis de, 1805-1859), franc. istoričar i političar. Boravio nekoliko godina u SAD, i posle povratka u Evropu objavio svoje najpoznatije delo O demokratiji u Americi (I-II, 1835, 1840). Kao član parlamenta isticao se svojim demokratskim stavovima, pa je to, među prvima u Evropi, unosio i u svoja istor. gledanja. Uvereni demokrat, on je posebno kritički gledao na sistem građanske demokratije. TOLEN, Anri (1828-1897), jedan od vođa radn. pokreta u Francuskoj. Pripadao je prudonistima (v.), učestvovao u stvaranju 1. internacionale i bio jedan od vođa njene pariske sekcije. Isključen iz internacionale zbog negativnog odnosa prema Pariskoj komuni. TOMA, arhiđakon splitski (1200-68), istoričar i znameniti političar. Posle završenih pravnih i teoloških studija u Bolonji, vraća se u Split, gde je postao notar, a potom arhiđakon splitske metropolne crkve. Kao političar uporno se zauzimao da Split sačuva svoju autonomiju i ne pripadne ugarsko-hrvatskom kralju, ni hrv. vlasteli, ni Mlečanima. Napisao je istoriju solinske, odn. splitske crkve, tzv. Hi;storia Saionitana, u kojoj je dao iscrpne podatke o vladi hrv. kraljeva Petra Krešimira IV i Dimitrija Zvonimira, kao o tatarskoj najezdi (1241-42). TOMA SLOVEN (IX v.), vođa seljačkog ustanka koji je izbio u Vizant. Carstvu 821-823. god. Ustanak vizant. seljaljaka, među kojima je bio veliki broj slovenskih seljaka iz Grčke i Male Azije, izbio je zbog bezobzirnog oduzimanja slobodnih seoskih poseda i pretvaranja seljaka u zavisne kmetove-parike. Ustanici su pod rukovodstvom Tome Slovena godinu dana opsedali Carigrad. Vizantijski car Mihailo II (820-29) uspeo je da surovo ugus1 ustanak, uz pomoć bug. kana; Toma
Sloven je zarobljen i ubijen posle dugog mučenja. Ustanak nije mogao da zaustavi proces feudalizacije vizant. društva koji je u XI v. dostigao visok stepen, čime se Carstvo ekonom. i polit. uzdiglo. TOMASić, Nikola (1864-1918), hrv. političar i ban. Bio je pristalica i miljenik bana Kuena Hedervarija i po njegovom odlasku za predsednika mađarske vlade postaje ministar za Hrvatsku. 1910. je postao ban Hrvatske u sporazumu sa Hrvatsko-srpskom koalicijom. Uveo novi izborni red po kome je povećan broj glasača.
TOMIĆ,
Jaša (1856-1922), vojvođanski publicist. Posle povlačenja iz polit. života postao je urednik „Zastave" i šef Radikalne stranke. 1905. izradio je novi program stranke, koja je inače bila slična radikalnoj stranci u Srbiji. Zbog svojih radikalnih ideja nije uspevao da bude izabran u Ugarski sabor, ali je na crkveno-narodnom saboru vodio odluenu borbu protiv druge 2 partije vojvođanskih Srba Liberalne i Narodne. Posle ujedinjenja njegova se stranka priključila Radikalnoj. TOMISLAV (vladao 910-928), knez a potom prvi hrv. kralj, sin kneza Mutimira Trpimirovića. - Za vreme njegovog kneževanja Mađari su pokušali da prodru na Jadran. Na poziv Posavskih, odn. Panonskih Hrvata Tomislavljeva vojska je porazila Mađare, a drž. granice proširila sve do Drave i slavonskih ravnica, graničeći se sa bug. Simeonovim Carstvom. Simeon. moćni bug. car, spremao se da napadne Vizantiju. On je najpre pokorio Rašku, te je raški knez Zaharije Pribisavljević pobegao u Hrvatsku. U želji da pridobiju Tomislava protiv Bugara, Vizantinci su mu poklonili dalmatinske gradove i ostrva. Vladajući velikom teritorijom, Tomislav je hteo da dobije međunarodno priznanje, te se 925. god. proglašava za kralja Hrvatske, što je priznao i rimski papa. Napad Bugara na vizant. saveznika Hrvatsku završio se porazom 926. god. Zahvaljujući zauzetosti svojih suseda oko osvajanja i ratovanja na dr. stranama, Tomislav se posvetio unutrašnjem uređenju svoje države. Za vreme njegove vlade održana su dva državno-crkvena sabora (925. i 928), na kojima je ukinuto glagoljaško bogosluženje, a Ninska biskupija sa Grgurom Ninskim (v.) na čelu je podređena splitskoj mitropoliji. Tomislavljevo povezivanje sa latinskom crkvom ubrzalo j.e proces feudalizacije u Hrvatskoj i čvršće povezivanje dalmatinskih gr. sa slovenskim zaleđem. političar i Miletićevog
TOMSIC, Tone, revolucionar (Trst 9. juni 1910 -- Ljubljana 21. maj 1942). Posle 1. svetskog rata zbog fašistič kog terora u Italiji sa roditeljima emigrirao u Jugoslaviju. Kao učenik gimnazije postao član SKOJ-a. Septembra 1929. upisao se na Pravni fakultet i postao član KPJ. Više puta hapšen i zatvaran. Maja 1932. od Suda za zaštitu države osuđen na 18 meseci zatvora, koji je izdržao u Sremskoj Mitrovici. Godine 1934. isključen s Univerziteta u Ljubljani i ponovo osuđen na 2,5 godine robije. Za člana CK KP Slovenije izabran 1937, a uskoro zatim za organizacionog sekretara CK. Od feb. 1940. živeo u ilegalnosti. Juna 1940. organizovao III konferenciju KPS. Na V zemaljskoj Jrnnferenciji KPJ 1940. u Zagrebu izabran je za kandidata za člana CK KPJ. U periodu 1937. do 1941. mnogo je doprineo formiranju akcionog jedinstva svih naprednih polit. snaga u Sloveniji. Ponovo je uhapšen 23. marta 1941, odakle je pušten posle napada na Jugoslaviju. Jedan od glavnih organizatora narodnooslobodilač kog pokreta sloven. naroda. !talijanske okupacione vlasti su ga otkrile i uhapsile 10. dec. 1941. Centralni komitet KPS organizovao je više pokušaja radi njegovog oslobođenja, koji nisu uspeli. 16. maja 1942. !talijani su ga osudili na smrt i streljali. TOPALOVIC, Zivko, političar (1886- ). - Diplomirao pravo i bavio se advokaturom. Bio je jedan od vođa bivše socijaldemokratske SSDP, pa vođa desnog krila u Socijalističkoj partiji. Posle 1920. istaknuti protivnik revolucionarnog radničkog pokreta. Od 1922. do 1941. bio je urednik socijalističkih
11Hađničllih novina" i ~eluetar R~dničlrn komore. Za vreme 2. svetskog J,''3,~I\ pristalica pokreta D. Mihailovlća i je-
di:m od
TORTURA
677
TOMSIC
~,~~~vil\
lidera. Od
mu
~e
u emigraciji, gde se isticao napadima
na FNRJ. TOPLICKI USTANAK, u juž. delu Srbije, izbio 26. feb. 1917. god„ ugušen 25. marta iste godine. - U okupiranom delu Srbije bug. okupatori su od početka okupacije sprovodili najžešći teror pljačke, ubistva i mučenja stanovništva. U početku su brojnim hapšenjem intelektualaca, posebno uči telja i sveštenika, započeli teror da ga prošire i na sve stanovništvo. U pripremi za ustanak, koji je dignut kao otpor naroda protivu terora, učestvu je Kosta Vojinović. On je formirao Ibarsko-kooaonički komitski odred i posle kratkotrajnih priprema ustanak je izbio 26. feb. u Toplici i Jablanici, oko Leskovca i u prostoru oko plan. Jastrepca. Za kratko vreme broj ustaničkih snaga narastao je na 12 000
i oni su oslobodili Prokuplje, Pustu Reku, Lebane, Ribarsku Banju, okolinu Brusa, deo niškog i raškog okruga i doprli do prilaza Sokobanje. Na vest o ustanku 3 kompletne divizije Bugara i Austrijanaca izvršile su napad na ustanike. U toku borbi, koje su se razvile, okupatori su izvršili do tada neviđene zločine vešajući, paleći i ubijajući ne samo borce već i ne.iako stanovništvo. Ne dobivši pomoć sa strane ustanak je bio ugušen 25. marta, a više hiljada ljudi i domova bilo je uništeno. Pojedini dclovi odreda održali su se do početka decembra kada su i oni bili razbijeni i uništeni. Toplički ustanak je bio pokušaj otpora okupatoru i njegovom teroru i težnja naroda da se oslobodi. TOPOI,SKA BUNA, buna koju su izazvale pristalice Karađorđevića u jednom bataljonu srp. vojske 25. nov. 1877. Protiv buntovnika knez Milan je uputio vojsku i u začetku bunu ugušio. Knez je bunu iskoristio da osudi neke njemu nepoćudne političare. Posle bune je po naredbi kneza Milana razrušen topolski gr„ važan istor. spomenik iz 1. srp. ustanka. TORIJEVCI, politička stranka u Engleskoj i Škotskoj. Ime se prvi put pojavilo da označi pristalice vojvode od Jorka, kasnijeg kralja Džemsa II (v.). Posle 1688. god. T. su zastupali krupne zemljoposednike i interese dvora, a protivili se aktivnijoj spoljnoj politici Engleske. Torijevci su dostigli svoj vrhunac krajem vladavine kraljice Ane (v.), kad su njeni istaknuti vođi bili Robert Harli i Henri Sen-Džon. Za vreme Đor đa I (v.) stranka je ustupila prevlast vigovcima
(v.).
Vilijam
Pit-Mlaćli
(v.)
oživeo je stranku, ali je ona, za fran(IU9lrn ti'l\VćlUčijl:!, zauzela Izrazlto reak-
cionaran '.'itliv i poslt? izborno rl:lformi:i (1832) i~B1r11'Uu vlaBt u i'iemlji. Ka~n* se pretvorila u Konzervativnu stranku (v.).
TORKVEMADA, Tomas. de (1420-98), veliki inkvizitor u Aragoni.ii i Kastiliji. Kao pokršteni Jevrejin stupio je u dominikanski manastir u Segoviji (Španija). Kao fanatika i pristalicu inkvizicije postavili su ga rim. papa Inoćentije III i špan. kralj Ferdinand i kraljica Izabela za velikog inkvizitora. Posebno se okomio na svoje sunarodnike - Jevreje; mnoge je poslao na lomaču, a isposlovao je od kralja Ferdinanda V odobrenje da se iz Španije protera oko 300 000 Jevreja, a njihova imanja su podelili crkva i država. TORTURA, fizičko mučenje okrivljenog od strane inkvizicije radi dobijanja priznanja. - Torturu, kao sredstvo za iznuđavanje priznanja, poznavalo je i rim. pravo. U srednjem ve-
TOTEMIZAM
ku -
678
inkvizicija se obilato koristila okrivljenih. Na osnovu odluke suda, pomoću posebnih sprava za mučenje (stiskanje nogu, tzv. španska čizma, glave, rastezanjem čitavog tela i sl.) inkvizitori su iznuđivali priznanje okrivljenog. Ukoliko okrivljeni pod mučenjem prizna krivično delo, a na sudskom procesu porekne, T. se ponavlja. Inkviziciona T. je ukinuta u svim evrop. državama u XVIII veku. TOTEMIZAM, najstariji oblik ljudskog verovanja. Pojavio se u najranije vreme ljudskog postojanja. Već su praljudi verovali da među životinjama i biljkama vladaju slični odnosi kakvi postoje među ljudima. U svom verovanju praistorijski ljudi su išli sve dalje, misleći da pojedine životinje i pripadnici određenog roda imaju zajedničkog pretka. Zbog toga su često smatrali neku životinju ili biljku svojim pretkom i sudbinu svog roda neraskidivo vezivali za njih. Ova obožavana životinja ili biljka za njih je predstavljala njihov totem (rod ili rodbina) po braći ili sestrama u jeziku severnoameričkih Indijanaca. Pored biljke i životinje totem je mogao biti neki likovni simbol, zatim zvezda, mesec ili sunce. Pripadnici rodova nisu smeli ubiti životinju niti oštetiti biljku koja je kao totem smatrana njihovim pretkom i zaštitnikom. To je tzv. sistem tabua - zabrana koja se odnosila i na zabranu ženidbe u okviru jedne totem-grupe. Novija ispitivanja datiraju T. u doba kad su prvobitni ljudi bili na stepenu lovač kih kultura. U ovome ima najviše elemenata istine jer se upravo tada moglo dogoditi da pojedine grupe počnu obožavanje neke životinje koja se posle toga nije smela loviti. Oblici totemizma sačuvani su u mnogim mitovima ant. naroda. lT verovanju starih Egipćana očuvali su se na zidovima monumentalnih hramova likovi poluživotinjskih božanstava, koji su najrečitiji ostaci totemističkih predstava. I korl dr. drevnih civilizacija u dolini Eufrata i Tigra pronađeni su sl. ostaci ranog totemizma. O postanku T. iznete su mnogobrojne hipoteze, ali njegovo poreklo do danas još nije rešeno. Najprihvatljivije je, ipak, mišljenje da se njime već u praistoriji stvorila predstava o jedinstvu svega onog što je živo na zemlji. U naše doba T. je, takođe, veoma raširen. Danas ovim oblikom ljudsko<( verovanja služe se najviše urođenički narodi Australije, Malezije i Sev. Amerike. TOTLEBEN, Eduard Ivanovič (18181884), ruski inž. general i fortifikator. Za vreme krfmskog rata (v.) rukovodio utvrđivanjem i odbranom Sevastopomučenjem
TRADICIJA
lja. God 1870. u zap. delu Rusije izgradio je sistem utvrđenja. Istakao se u rusko-turskom ratu 1876-1878. kad je vodio borbu sa Osman-pašom u Plevni (1878) i prisilio ga na predaju. Tvorac je teorije o savremenom minskom ratu. TRACANI, starosedeoci Balkanskog poluostrva; nastanjeni su bili, uglavnom, u oblastima oko r. Morave, na istoku do ob
TRAFALGARSKA BITKA
679
pojedinih naroda koja je najčešće legendarna, ali ima svoje istorijsko jezgro i poreklo. Nekritička prihvatanje tradicije, do čega je dolazilo tim pre što je ona umetnički oblikovana (npr. epske pesme), usporavala je razvitak naučnih metoda u istoriografiji. TRAFALGARSKA BITKA, nazvana po Trafalgaru, rtu na jugozap. obali Spanije, blizu severozap. obale Gibraltarskog tesnaca, Tu se, 21. okt. 1805. god., odigrala velika pomorska bitka između engleskih i francusko-španskih snaga. Engl. flota, pod komandom admirala Horacija Nelsona (v.) porazila je protivničku flotu, pod komandom admirala Vilneva. Tom prilikom Nelson je zarobio 20, a nije izgubio nijedan brod. Bitka je čuvena po manevrima koje je ostvarila Nelsonova flota i oni spadaju među najsjajnije u istoriji ratova na moru. Sam Nelson je u toku bitke smrtno ranjen, i posle nje je i izdahnuo. TRAJAN, Marko ULPIJE, rim. car (98117). Za vreme njG?gove vladavine Rimsko Carstvo je obuhvatalo najveću teritoriju. Došao je na vlast 30. god. posle Neronove smrti kada je Rimsko Carstvo bilo na vrhuncu krize. U međuvremenu od Nerona do Trajana smenilo se na rim. prestolu nekoliko careva iz dinastija Julijevaca-Klaudijevaca i Flavijevaca, koji nisu postigli neke značajnije uspehe. Dolaskom T. na rim. presto politika Rimskog Carstva se iz osnova izmenila. Na Istoku i Zapadu, gde je ova politika bila u defanzivi, za vreme Trajanove vladavine, ona je obeležena ofanzivnim operacijama Rimljana. Posebnu pažnju posvetio je reorganizacijt vojske i učvršćivanju ist. granica. Najveća opasnost Rimljanima u to vreme pretila je od Đačke Kraljevine. prema kojoj su rim. carevi pre T. bili popustljivi. Posle prvog uspešnog pohoda protiv Dačana 101. god. rim. car je 105. god. preduzeo odlučnu akciju protiv Dakije. Sledeće godine rat je završen trijumfalno, a cela Dakija je prisajedinjena Rimskom Carstvu kao nova provincija. Ovaj uspeh T. je proslavio na jedinstven način u Rimu. Priređivane su raskošne predstave koje su trajale 123 dana. Za to vreme on je podelio ogromne poklone neimućnim st. Rima, dajući im i novčana sredstva. Sve je to omogućilo da četvoromesečne predstave budu veoma posećene, jer za vreme njihovog trajanja samo u arenama se borilo 10 000 gladijatora protiv divljih zveri. Smatrajući Parćansku Kraljevinu najvećom preprekom u ostvarenju svojih osvajačkih planova na Istoku, T. je 113. god. pošao u rat protiv Parćana i 2 god. docnije na njihov
TRECA INTERNACIONALA
presto doveo je svog štićenika kao vazalnog kralja. Time je Rimsko Carstvo dostiglo najveće teritorijalno rasprostranjenje. Posle toga rim. car je posvetio svoju pažnju glavnom gr. svoga Carstva. U Rimu su sagrađene mnogobrojne građevine. Izgrađen je i poseban forum koji je nosio carevo ime u znak posebne zahvalnosti. TRANE, Marks Meler (Thrane, Markus Moller, 1817-1890), preteča socijalistič kog pokreta u Norveškoj. Citav jedan period u razvitku radn. pokreta u Norveškoj, koji traje do 1885. god., naziva se „Thraneria". Zbog svojih aktivnosti, bio je osuđivan i nekoliko godina proveo u zatvoru, zajedno sa svojim pristalicama. TRANSIBIRSKA ZELEZNICA, duga oko 4 500 km, povezuje evropski deo Sovjetskog Saveza sa pacifičkom obalom, s Vladivostokom kao završnom stanicom ove duge pruge. Južni krak ove železnice prelazi preko Mandžurije i poznat je kao Istočna kineska železnica. Izgradnja ove pruge, 1892-1905, otvorila je najveći deo Sibira kolonizaciji i eksploataciji ogromnih prirodnih bogatstava. Izlazak na Pacifik i izgradnja pruge doveli su Rusiju u sukob s Japanom za podelu interesnih sfera na Dalekom istoku. TRAPEZUNTSKO CARSTVO, stvorena 1204. god., nezavisno od osvajanja Vizantije od strane krstaša 4. krstaškog rata. Osnovali su ga unuci Andronika I Komnina, Aleksije i David. Ratoborni David je prodro sa svojom vojskom duž crnomorske obale, zauzeo Sinopu, Paflaganiju i Herakleju na Pontu. Njegovo napredovanje zaustavio je nikejski car Teodor I Laskaris. Godine 1214. protiv Nikejskog Carstva udružili su se carevi Latinskog i Trapezuntskog Carstva. Teodor I Laskaris, nike.iski car, anektirao je zap. deo T. C. do Sinope, dok su Turci Selžduci osvojili gr. Sinopu. Svedena na mali, uzani pojas oko Crnog m. T. C., kao selždučki vazal. živelo je odvojeno od svih zbivanja u Maloj Aziji i Evropi, te je nadživelo Vizant. Carstvo za nekoliko godina. TRECA INTERNACIONALA (19191943), poznata je i pod imenom Komunistička internacionala Kominterna (KI). Objedinjavala je komunističke grupe i partije neposredno posle 1. svetskog rata. - Na osnivačkom kongresu u Moskvi 4. marta 1919. god., na inicijativu V. I. Lenjina formirana je ova internacionala. Prvi put Lenjin je u članku „Rat i ruska socijaldemokratija" (okt. 1914), ukazao na karakter svetskog rata i izdajnički stav vodstva i većine II internacionale prema ratu. Pored grupe boljševika na čelu sa Lenjinom,
TREĆA
INTERNACIONALA
680
TRECA INTERNACIONALA
pravilan stav o karakteru 1. svetskog rata imali su i srp. socijaldemokrati, kao i pojedinci socijalističke kvice (Karl Libkneht i Roza Luksemburg), i izvesne grupe u Francusko.i i Engleskoj i dr. Do prvog sastanka predstavnilrn !evice došlo je u Cimervaldu 1915. i Kintalu 1916. god. na kojima SG diskutovalo o potrebi stvaranja novog međunarodnog saveza radnika. Posle pobede oktobarske socijalističke revolucije jan. 1918. god., održano je prvo savetovanje predstavnika revolucionarnih krila socijalističkih partija Evrope i AmGrike, na kome se opet diskutovalo o potrebi formiranja nove komunističke internaciorn1-
Kominterne. V kongres (17. juni 8. juli 1925) održan je u Moskvi uz učešće 510 delegata iz 49 zemalja, neposredno posle smrti V. I. Lenjina u uslovima pojave frakcijske borbe u KP Sovjetskog Saveza, koja se odrazila i na Internacionalu. VI kongres (17. jula - 1. sept. 1928), održan je u Moskvi uz učešće 532 delegata iz 57 zemalja i on je usvojio program KI. Poslednji kongres (25. juli - 25. avg. 1935), uz prisustvo 76 sekcija i predstavnika 65 partija iz većine zemalja sveta, najvećim delom je bio posvećen borbi protivu fašizma i rata. Između ostalih referata bio je i G. Dimitrova: „Nastupanje fašizma i zadaci KI
lc. Na novom sastanku lstog meseca l!H9. god. u Moskvi upućen je poziv da se stvori internacionala i tom prilikom izrađeni su i ciljevi i taktika nove organizacije. Posle svih tih priprema, na osnivačkom kongresu KI (2-6. marta 1919), uz učešće predstavnika komunističkih partija i levih socijalističkih organizacija iz 30 zemalja, konferencija je proglašena za osnivački kongres Komunističke internacionale. Sa kongresa upućen je Manifest i Memorandum proleterima svih zemalja. U ovim dokumentima iznete su osnove nove međunarodne komunističke radničke organizacije, kao i njen zadatak da se bori za diktaturu proletarijata i sovjetsku vlast i suprotstavi stranoj intervenciji protivu Sovjetske Rusije. - Do prestanka rada :rnternacionale održano je 7 kongresa i 13 plenarnih zasedanja njenog Izvršnog komiteta. II kongres (19. juti - 7. avgust 1920) održan je uz učeš će 209 predstavnika iz 41 zemlje i počeo je da radi u Petrogradu (Lenjingradu). a završio rad u Moskvi. Kongres je uglavnom završio organizaciju Internacionale. doneo je statut, iza.brao izvršni komitet (IK KI), razrađeni su programski stavovi o mnogim pitanjima: nacionalnom, kolonijalnom, agrarnom, sindikalnom, itd. Tom prilikom precizirani su i uslovi pod kojim su mogle komunističke partije postati članice KI. To .ie tzv. 21 uslov. -- III kongres održan je u Moskvi (22. juni 12. juli 1921) uz učešfo 509 delegata iz 40 zemalja. Kongres je, pored organizacionih pitanja, pretresao i probleme u vezi sa stanjem u pojedinim komunističkim partijama. Na IV kongresu (5. nov. 5. dec. 1922. u Moskvi), uz prisustvo 448 delegata iz 58 zemalja, pored ostalih pitanja, razmatran je i problem stvaranja jedinstvenog fronta radničke klase, problem perspektive svetske revolucije, kao i rezultati socijalističke petogodišnje izgradnje SSSR. Kongres je doneo i odluku o izradi programa
u borbl za jedinstvo radni;ke kla~~. U borbi protivu fašizma" i posle svestrane diskusije donet je zaključak o stvaranju narodnih frontova, posebno u evrop. zemljama. - Kom.unistička internacionala izgrađivala se kao centralizovana organizacija, čije su čla nice pod nazivom sekcije smatrane njenim filijalama. Pored Kongresa, kao najvišeg organa, KI je imala i svoj Izvršni komitet sa širokim ovlašće njima koji je po statutu imao pravo da bitno utičG na politiku i programe po.iedinih nacionalnih partija, na izbor i sastav rukovodstva pojedinih partija, itd. Ovakav karakter KI objašnjavan je uslovima u kojima je Internacionala radila, i potrebom strogog centralizma. Ovakvu situaciju je kasnije veoma široko koristio Staljin, mešajući se u unutrašnji život pojedinih komunističkih partija i organizovan.iem tzv. „čistki" sredinom 30-ih godina. -- Priličn0 nC'redovno održavanje kongresa, veliki vremenski raspon i:r.među njih. bio je još jedan znilk prevelikog uticaja Staljina. KI je ČC'sto kasnila u svojim odlukama. pravila česte nagle zaokrete i sve je to uticalo da ova velika i moćna organizacija nije uvck bila na visini svog istor. poziva. Neosporna je njena velika uloga i zasluga u izgradnji komunističkih partija i podršci međunarodnog radničkog pokreta prvoj zemlji socijalizma. KI je raspuštena 15. maja 1943. uz obrazloženje da usled razvitka nastale situacije nije više potreban jedan centar iz koga bi se rukovodilo ojačalim narodnooslobodilačkim pokretom. Ovakvi uslovi su postojali i ranije ali do rasp11štajna KI nije došlo. Smatra se da je raspuštanje KI bio ustupak SSSR zap. saveznicima. Zajedno sa Internacionalom raspuštene su i sve ostale međunarodne organizacije u njenom sastavu (Sindikalna internac1onala, Međunarona organizacija pomoći revolucionarima i dr.).
TRECA NEPRUATELJSKA
681
TRECA NEPRUATELJSKA OFANZIVA, v. Borbe u oblasti tromeđe Bosne, Hercegovine 1942.
TRECE
i
Crne
Gore
ZASEDANJE
u
proleće
AVNOJ-a,
v.
AVNO.J.
TRECI KONGRES KPJ, v. Kom1mistič ka partija .Jugoslavije.
TRECI RA.JH (nem. Drittes Reich), naziv za razdoblje nacističke vladavine u Nemačkoj od marta 1933. do 9. maja 1945. Pojam T. R. prihvaćen je od nacista da bi se istakla njihova istor. uloga. Po nacističkoj periodizaciji Nemačke istorije ona se delila na 3 perioda: 1. rajh obuhvatao je doba „Svete rimske imperije nemačkog naroda" (986. do 1806), 2. rajh (1871-HJ18), period od ujedinjenja Nemačke do njenog sloma u 1. svetskom ratu. Razdoblje od 1918. do 1933. poznato pod imenom Vajmarska Republika, nacisti nisu uzimali u obzir. Treći rajh je doba vladavine. A. Hitlera i nacističke partije. TRECI STALEŽ, naziv za obespravljeni narod u Francuskoj, nasuprot vladajučoj klasi plemstva i sveštenstva. Stvaranjem drž. staleža (v.) u Francuskoj, 1302. god. u savetodavni skup, koji je pomagao kralju u upravljanju zemljom, ušli su predstavnici sveštenstva (kao 1. stalež), plemstva (kao 2. stalež) i predsta '.'Dici gradova (kao 3. stalež). U vreme stogodišnjeg rata, odn. zarobljeništva Jovana Dobrog (135660), posebno je porasla uloga T. S. pod vodstvom Etjena Marsela (v.). Na zasedanju drž. staleža u Parizu 1356. god. polovina predstavnika bili su predstavnici gradova, tj. 3. staleža. Uvođenjem apsolutističke monarhije u Francuskoj opada uloga T. S„ jer se od 1615. god. prestaju sazivati drž. staleži. 3. stalež, nosilac ekonom. moći franc. privrede ponovo je stupio na polit. pozornicu 1788. god„ prisilivši kralja da raspiše izbore za skupštinu drž. staleža. Tom prilikom T. S. je dobio pravo da bira jednak broj poslanika (1 200) kao plemstvo i sveštenstvo zajedno. Kada predstavnici plemstva i sveštenstva nisu hteli da zajednički većaju sa predst;.wnicima T. S„ 17. juna 1789, poslanici T. S. (građana, radnika i seljaka) proglasili su se za narodnu skupštinu, što predstavlja uvod u veliku franc. buržoasku revoluciju. TREDJUNIONI (Trade Unions), sindikalne organizacije u Engleskoj koje imaju svoje začetke u ilegalnim radničkim organizacijama krajem XVIII i počet kom XIX v. Proces radničkog udruživanja u Engleskoj naročito je oživeo posle 1824, kad je ukinut zakon o zabrani takvog udruživanja. Prva znatni-
TRIBUTSKE KOMICIJE ja organizacija, koja je okupila ne samo kvalifikovane nego i nekvalifikovane radnike, delo je R. Ovena (v.). To je Grand National Consolidated Trades' Union, osnovana 1833, ali je potrajala
samo godinu dana. Sindikalni pokret u Engleskoj dobio je u širini i počeo da igra znatnu ulogu u borbi radničke klase tek u vreme I internacionale, i to formiranjem Trades' Union Congress-a l.:;68. Marks i Engels su sarađivali s T. i nalazili podršku u n.iihovim liderima, ali nisu uspeli da ih izvedu na put revolucionarne klasne borbe: u engl. sindikatima je preovladala oportunistička stTuja postepenog zadobijanje ekonom. ustupaka. TREDJUNIONIZAM, oportunistička struja u međunarodnom radničkom pokretu, nazvana po engl. sindikalnoj organizaciji tredjunioni (v.), koja poriče potrebu revolucionarne klasne borbe proletarijata i ograničava svoju ulogu na nastojanje oko boljih uslova rada, poboljšanja plata, stalnosti zaposlenja, soc. osiguranja, prava izbora predstavnika u parlament, postepene reforme društva. Tredjunionizam je posebno došao do izražaja za vreme 2. internacionale, kad se kao njegovi glavni teoretičari javljaju fabijanci i dr. oportunisti, reformisti i revizionisti. Kao ideologija koja izražava interese radničke aristokratijc, najviše se razvio u Engleskoj i SAD. TRIBALI, najvažnije tračka pleme koje je bilo naseljeno najpre u severoist. predelima Srbije. Docnije svoju teritoriju su proširili preko Bugarske sve do Jegejskog mora. Tada su došli u dodir sa ant. Grcima, čiji ih istoričari, Herodot i Tukidid, spominju u svojim spisima. Pošto su u IV v. pre n. e. zauzeli mnoge oblasti u Gri':koj, došli sn u sukob sa Aleksandrom Makedonskim 336. god. pre n. e. U srednjerp v. ovim imenom su vizant. pisci svojim delima vrlo često nazivali Srbe, verovatno zbog toga što su T. bili jedni od najstarijih poznatih stanovnika Srbije. TRIBE, naziv za svako od 3 plemena na koja su se delili najstariji punopravni st. ant. Rima. Kako su u to vrcme patriciji bili jedini građani koji su imali sva građanska prava, to se ova deoba odnosila samo na njih. Reforma kojom je izvršena ova prvobitna podela pripisivala se legendarnom rim. kralju Scrviju Tuliju. Po ovoj reformi T. su bile neka vrsta modernih srezova i na njih je bilo podeljeno st. ant. Rima. Najpre ih je bilo 26. Docnije stvorene su 4 gr. i 31 seoska. TRIBUTSKE IiOMICIJE, najstarija skupština u ant. Rimu. U borbi protiv
TRIDENTSKI KONCIL
patricija plebejci su održavali svoje skupove na kojima su se dogovarali o merama koje je trebalo preduzeti u borbi za sticanje svojih prava. Vremenom od ovih skupova, koji su postajali sve masovnije posećivani, razvila se skupština koja se u Rimu zvala tributska komicija. Na njima su raspravljali plebejci pod neposrednim rukovodstvom narodnih tribuna. Odlukama su se u početku morali pokoravati samo plebejci, dok je docnije odluka ~· K. bila obavezna za sve st. starog Rima. Na taj način su T. K. prerasle u pravu narodnu skupštinu. TRIDENTSKI KONCIL, 19. sabor kat. crkve koji je, sa dužim prekidima, trajao od 1545. do 1563. Ime je dobio po Tridentumu, latinskom nazivu za gr. Trento u kome je zasedao 3 puta: 1545 -1547 1551-1552. i 1562-1563. Inicijativu ~a sazivanje ovog sabora dao je papa Pavle III da bi se na njemu zauzeo stav kat. crkve u borbi protiv reformacije. Jedna od prvih meni. bila je usmerena učvršćenju discipline i;i.eđu kat. sveštenstvom, kome su propisane molitve i određene knjige za svakodnevno čitanje. Takođe je sastavljen spisak knjiga čije se čitanje najstrože zabranjivalo. Stvarajući od kat. crkve sve više tip zatvorene ustanove sa neograničenom vlašću pape, sabor je kat. crkvi đavao sve više ital. karakter. Otada pape su birane samo iz redova crkvenih velikodostojanstvenika poreklom iz Italije. Sa svoje strane franc. kralj i rimsko-nemački car pokušali su svojim autoritetom da utiču na ublažavanje stava sabora prema reformaciji, ali u tome nisu imali uspeha ni u lič nim dodirima niti preko javnih istupanja nekih njihovih biskupa na saboru. (V. i Protivreformacija). TRIDESETOGODISNJI RAT (16181648), dugogodišnji rat koji se vodio u srednjoj Evropi, na teritoriji Svetog Rimskog Carstva nemačke narodnosti, Tzmeđu protestantskih knezova i kat. reakcije, istovremeno između nacionalnih država i Habsburgovaca. Iako je započeo i završio se na verskoj osnovi, njegovi uzroci, motivi i ciljevi bili su i mnogo šire, polit. prirode. Rat je bio prouzrokovan načinom sprovođenja kat. kontrareformacije u habsburškim zemljama. Nasilno pokatoličenje Štajerske i Koruške sproveo je nadvojvoda Ferdinand za kratko vreme, 1598-1602; u Hrvatskoj, sabor je izdao &kt o zabrani protestantske vere 1604, a protestante je istrebio zagrebački biskup Drašković· u Ugarskoj moćno plemstvo se odlučnb suprotstavilo nasilnom pokatoličenju, tako da je 1606. izdat ukaz
TRIDESETOGODIŠNJI RAT
o priznavanju slobode vere toj zemlji. Otvoren sukob izbio je oko češke, gde se plemstvo takođe suprotstavilo, pa je car Rudolf II 1609. izdao češkim staležima Majestat, kojim im je jamčio slobodu vere i pravo da biraju svoje predstavnike za odbranu vere, tzv. defenzore. Rudolfov naslednik Matija (1612-1619) počeo je krnjiti prava garantovana Majestatom i time izazvao bunu Ceha i tridesetogodišnji rat. Ovaj rat se deli na 4 faze, odn. rata: 1) češko-falački rat (1618-1623) počeo je ustankom Ceha protiv Habsburgovaca, i to defenestracijom, tj. bacanjem kroz prozor dvojice namesnika iz dvorca na Hradčanima u Pragu. Zatim su Česi, mesto cara Ferdinanda II (1619-1637), izabrali za svog kralja falačkog izbornika Fridriha. Protiv češke, u korist Ferdinanda, istupila je kat. liga, čija je vojska u bici na Beloj Gori (v.) kod Praga pobedila češ. vojsku (1620). Izgubivši svoju samostalnost, češka je izložena velikoj polit. i verskoj reakciji. Naročito su progonjeni plemići koji su proterivani iz zemlje, a njihova imanja su prodavana ili deljena kat. velikašima, obično stranim, koji se u velikom broju iz raznih habsburških zemalja naseljavaju u Cešku. Naroči to se tom prilikom obogatio plemić Valenštajn (v.), koji će uskoro postati znameniti carski vojskovođa. U nizu prava koje je ovom prilikom izgubio češ. sabor, Cešku je osobito pogodio gubitak prava da bira svog kralja, tako da je izborna češ. kraljevina pretvorena u naslednu habsburšku zemlju (1627); 2) Dansko-saski rat (1625-1629).
posle češke, s nasilnim kat. reakcije i u dr. zemljama, pre svega u Falačkoj, odakle je odagnan Fridrih, nesuđeni češ. kralj, i koja je predata bavarskom vojvodi, Ferdinad II je izazvao susedne protestantske vladare koji su se pobojali zbog širenja habsburške i kat. moći. Prvi je istupao danski kralj Kristijan IV, ali je njegova vojska potučena u borbi protiv Valenštajna i njegovih najamnika. Ohrabren ovim uspehom, Ferdinand II je istakao pre: tenzije svoje vlasti u sev. NemačkoJ i na Baltičkom m.; pored toga je izdao Restitucioni edikt (1629) o povraća ju crkvenih dobara koja su 1552. pripala protestantima; 3) švedski rat (1630 -1635). Izazvan poslednjim merama Ferdinanda II, u rat je ušao švedski kralj Gustav Adolf, veliki kao vojskovođa na čelu odlično izvežbane i naoruž~ne narodne vojske. On je pobedonosno prošao kroz srednju i juž. Nemačku i pobedio Valenštajnovu vojsku Nastavivši,
sprovođenjem
TRI.JUMF
u bici kod Licena (1632), ali je u boju poginuo. Uplašen porastom Valenštajnove moći, car je naredio da ga potajno ubiju; uspeo je da pobedi i trenutno demoralisanu švedsku vojsku; 4) Svedsko-francuski rat protiv Habs-
burga (1635-1648). Rišelje je podržavao švedsku u borbi protiv Habsburga diplomatski i novčano do pogibije Gustava Adolfa i careve pobede. Posle toga, Francuska je sklopila savez s Holandijom i švedskom i 1635. ušla u otvoren rat. Njena vojska je zauzela rajnske oblasti i prodrla u Bavarsku, naterujući pojedine od nem. zemalja da traže separatno primirje. Ferdinand III (1637-1657), manje ratoboran od oca, bio je sve više usamljen u ratu, a zemlja mu je bila potpuno opustošena. Posle dugih pregovora, mir je sklopljen u vestfalskim gradovima Minsteru i Osnabriku 1648 (v. Vestfalski mir) na taj način što je potvrđem augzburški verski mir, tj. data je izvesna verska sloboda. - Posledice T. R. bile su poražavajuće. Stanovništvo je negde opalo na polovinu, negde i više (u Ceškoj od 4 000 000 na 800 000); privreda i kult. život su potpuno zapušteni; naravi su bile razularene. Nemačka je dugo vremena ostala razjedinjena, zemlja drugog reda. TRIJUMF, najveća počast u ant. Rimu. dodeljivana istaknutim vojskovođama posle velikih uspeha u ratnim pohodima. Sastojao se u svečanom pohodu i ulazu u Rim pobedonosne povorke. Ova svečana sakralno-vojnička povorka mogla se prirediti u ant. Rimu samo uz dozvolu senata. U gr. se ulazilo sa Marsovog polja kroz slavoluk, posebno sagrađen za tu priliku. Povorka je zatim kretala prema Jupiterovom hramu na Kapitolu. Na njenom čelu nalazili su se članovi senata, za njima su išli svirači i odmah zatim kola sa ratnim plenom. Posebno mesto u T. zauzim:.io je sam slavljenik koji se vozio na trijumfalnim kolima u koja su bila upregnuta 4 bela konja. Odeven u naročitu togu slavljenik je bio ovenčan lovorovim vencem, dok je u desnoj ruci nosio lovorovu grančicu. Među najpoznatije T. u ant. Rimu ubrajaju se Sulin i Cezarov. TRIJUMVIRAT, v. Prvi trijumvirat. TRIREM (troveslarka), ratni brod u ant. Grčkoj, izgrađen po predlogu Temistokla u Atini. Ovi laki brodovi sa 3 reda vesala, po kojima su i dobili svoje ime, istakli su se u bici kod Salamine 480. god. pre n. e. za vreme grčko-persijskih ratova. Vrlo pokretljivi i brzi T. su pristajali uz ogromne persijske lađe. Pomoću pokretnih mo-
TROCKIZAM
688
stova, koje su sa T. naslanjali na protivničke brodove, grč. vojnici su prelazili na persijske lađe i palili ih. Po ugledu na grč. T., stari Rimljani su izgradili svoj ratni brod i opremili ga takođe pokretnim mostom koji je imao kuke na kraju, što mu je omogućavalo da se zakači za protivnički brod i nesmetana vodi borbu protiv neuporedivo većih brodova. TROCKI, Lav (1879-1940), ruski revolucionar i političar. Kao mlad čovek prišao marksistima; mnogo godina proveo u izgnanstvu u Sibiru; 1902-1917. god. nalazio se većim delom u inostranstvu. U oktobarskoj revoluciji (v.) igrao je jednu od najvažnijih uloga. Obavljao je dužnost sekretara (komesara) za spoljne poslove i vodio pregovore oko zaključenja mira u Brest-Litovsku (v.). Imao je udela i u uspešnom okonča nju grad. rata u Rusiji (1918-1920). Posle smrti Lenjina (1924) vodio borbu protiv Staljina (v.), ali je 1927. god. isključen iz partije i prognan u Alma-Atu; 1929. god. napustio je SSSR. Boravio je u Turskoj, Norveškoj i Francuskoj. God. 1937. nastanio se u Meksiku, gde je osnovao 4. internacionalu, koju je sačinjavala mala grupa intelektualaca. Trocki je pisac brojnih radova iz problema teorije marksizma. TROCKISTWKA INTERNACIONALA, v. četvrta
internacionala.
TROCKIZAM, podrazumeva sistem ideološko-političkih koncepcija, koje je razvio Lav Bronštajn Trocki (18791940). - Pod T. se najčešće podrazumevaju shvatanja koja odriču moguć nost potpune pobede socijalizma u jednoj zemlji bez podrške internacionalne socijal. revolucije. Tvorac ovih shvatanja bio je L. Trocki i ona su unosila veliki nemir i sumnje u partijske redove i uticale na izgradnju socijalizma u SSSR. Trockizam se vezuje i za potcenjivanje uloge seljaštva u proleterskoj revoluciji i socijal. razvoju. Trockizam je smatrao da proletarijat mož~ računati na podršku seljaštva samo u prvoj fazi revolucije. Pod T. se podrazumevaju i takva shvatanja koja opravdavaju slobodu frakcija u partiji. Po završetku oktobarske socijal. revolucije L. Trocki je napustio SSSR i otišao u inostranstvo. On je u velikoj meri doprineo osnivanju i delatnosti IV internacionale, čiji je glavni zadatak bio borba protivu III internacionale. U širem smislu danas se pod T. podrazumeva svaka frakcionaška i razbijačka delatnost. Ideje T. nikad nisu dobile brojne pristalice ni u SSSR, ni u dr. zemljama u radničkim pokretima.
TROJA TROJA, ant. gr. na obali Male Azije,
u istor. poznat po legendarnom trojanskom ratu, vođenom između Grka i Trojanaca. Prema legendi gr. jiz osnovao Troj, Dardanov unuk. Zbog izvanredno važnog geografskog položaja T. se razvila već u najranije doba. Nalazeći se na obali kontrolisala je ulaz u Dardanele. Razvila se u snažan centar, kojem u ekonom. pogledu nije bilo ravnog. To je, izgleda, bio jedan od razloga što je dovelo do sukoba između Trojanaca i najstarijih Grka, koji su želeli da kolonizuju obalu Mal~ Azije. Ovaj rat najverovatnije je vođen u vremenu između 1350. i 1100. god. pre n. e. Ovo je nesumnjivo bio istor. događaj. Međutim, sukob između Grka i Trojanaca postao je predmet legendi opevanih u Homerovoj „Ilijadi" kao desetogodišnji trojanski rat. Povod za ratni sukob bio je, prema legendi, drzak akt trojanskog princa Parisa, sina trojanskog kralja Prijama. Ovaj je, došavši u juž. Grčku, na Peloponez, oteo od spartanskog kralja Menelaja ženu, poznatu po imenu Lepa Jelena, najlepšu žen'1 tadašnjeg sveta. Da bi osvetio svoju čast i povratio ukradenu ženu Menelaj je, uz pomoć ostalih Grka, krenuo na Troju. Pored njega i vrhovnog zapovednika svih Grka, kralja Agamemnona, u pohod su krenuli najbolji grč. junaci i vladari, među kojima su bili najpoznatiji: Ahil, Patrolde, Diomed, Nestor, Odisej i dr. Njima nasuprot stajali su sa trojanske strane Hektor, Paris, Eneja, Memnon i dr. Pošto su svojim brodovima otplrJvili prema Maloj Aziji i dospeli do T. Grci su otpočeli sa opsedanjem grada. Punih 10 god. trajalo je uzaludno navaljivanje Grka na zidine utvrđene Troje. Uspeh nisu mogli nikako da postignu. Tada su se poslužili lukavstvom. Sagradili su velikog drvenog konja, u čiji su se trup sakrili najhrabriji grč. ratnici. Praveći se da napuštaju dalje ratovanje Grci su otplovili od trojanske obale. Oduševljeni Trojanci su otvorili svoje kapije i uveli ogromnog konja u gr., misleći da on predstavlja žrtvu grč. bogovima za srećan povratak ratnika u domovinu. U toku noći, dok su se Trojanci veselili, Odisej i ostali Grci napuste neprimetno utrobu konja i otvore vrata Grcima, koji su se u međuvremenu vratili na obalu. Počelo je nemilosr~ ;:10 uništavanje i razaranje grada. Tako je, prema Homerovom spevu „Ilijada", T. razorena. Ova pobeda Grka nad Trojancima, istor. posvedočena, postala je docnij'" predmet velikog broja legendi u kojima su spominjana i opevana lica koja istorijski nisu utvrđena. Takav je slučaj sa svim vladarima i junacima i
684:
TROJA grč. i trojanskim. Pošto je sa nesvakidašnjim oduševljenjem čitao Homerove epske spevove „Ilijadu" i „Odiseju'', nem. bogataš, trgovac i arheolog, docnije, Hajnrih Šliman, odlučio je da krene u potragu za izgubljenim gradom. Kao putokaz poslužila su mu spomenuta Homerova dela. God. 1868. pošlo mu je za rukom da otkrije gr. na brdu Hisarliku, juž. od Dardanela na maloazijskoj obali. Ekipa arheologa, otkopavajući pažljivo, otkrila je 9 slojeva grada. Na osnovu arheoloških nalaza utvrđeno je da 1. najstariji sloj potiče iz vremena od 3200. god. pre n. e. do 2600. god. pre n. e. i da je uništen požarom. Nastavljajući dalja kopanja u dubinu šliman je naišao na 2. sloj koji je datiran od 2600. do 2300. god. pre n. e. Ovaj deo T. bio je utvrđen jakim zidinama i kulama i stradao je od požara. U ovom sloju pronađen je zlatan nakit nazvan „Prijamovo blago'', koje prema mišljenju nekih ispitivača pripada možda i narednom 3. sloju koji se vremenski može datirati do 2200. god. pre n. e. Spomenike materijalne kulture 4. i 5. sloja, koji su vremenski najkraći (2200. do 2050. god. pre n. e.; 2050. do 1900. god. prc n. e.) srušili su zemljotresi. 6. sloj se naziva Homerovim i trajao je od 1900. do 1300. god. pre n. e. Otkopani ostaei gr. zidina iz ovog sloja T. na pojedinim mestima debeli su 5 a visoki 6 m. Građevine 7. sloja uništio je požar oko 1200. god. pre n. e. Mnogi ispitivači istorije T. skloni su verovanju da ovaj sloj stoji u neposrednoj vezi :sa istor. zbivanjima koja su d0cnije poslužila grč. pesnicima kao osnova za legende o trojanskom ratu. U 7. sloju pronađena je keramika koja pripada mikenskom dobu, dok je za 8. sloj glavna karakteristika prelaz od geometrijskog na klasični stil. Vremenski ovaj sloj se podudara sa izgradnjom Akropolja i podizanja na njemu hrama boginje Atine. 9. sloj pripada helenističko-rimskoj eposi, kada je T. obnovljena od strane maked. vojskovođe Lisimaha, a razorena 86-85. god. pre n. e. za vreme pohoda rimskog vojskovođe Gaja Flavija Fimbrija. Dovodeći postanak Rima u neposrednu vezu sa padom T. za vreme trojanskog rata, kada su mnogi Trojanci na čelu sa Enejom došli u Italiju, Oktavijan Avgust je T. posvetio posebnu pažnju. Za vreme vladavine ovog rim. cara gr. je obnovljen pod imenom ILiiim Novum --- Novi Ilion ili Troja. Tada su u gr. podignuti mnogobrojni hramovi, kuće i nekoliko pozorišta. Za vreme šlimanovih otkopavanja u II polovini XIX v. T. je postala najveće arheološko nalazište na kome su, na osno-
TROJANSKI RAT
vu pronađenog materijala, rekonstruisane sve faze razvitka ovog grada. TROJANSKI RAT, ratni pohod starih Grka protiv st. zap. obala Male Azije, koji je vođen negde u vremenu između 1350. god. pre n. e. i 1100. god. pre n. e. Ovo je jedina istor. osnova o ovom sukobu, o kome su stvorene mnogobrojne legende. Za vreme ovog ratnog pohoda razorena je Troja (v.), čiju je propast i borbe oko njenih zidina opevao grč, pesnik Homer (v.) u svom epskom spevu Ilijadi (v.). TROJECARSKI SA VEZ, posledica nastojanja nem. kancelara Bizmarka (v.) da spreči stvaranje austro-ruskog dogovora na štetu Nemačke. Ideja se rodila za vreme sastanka Franca Jozefa i Viljema I u banji Gaštajnu. U sept. 1872. god. trebalo je da poseti Berlin Franc Jozef, pa je to bila prilika da se pozove i ruski car Aleksandar II. Sastanak u Berlinu doveo je do potpisivanja rusko-nemačkih vojnih konvencija u Petrogradu maja 1873. i jedne opštije austro-ruske konvencije (bez vojnih obaveza) u junu 1873. god. u šenbrunu. Prilikom svoje posete u okt. 1873. god., Viljem I se pridružio šenbrunskom sporazumu. Trojecarski savez, koji je time nastao, predstavljao je izraz želje tri cara da zajedno brane princip legitimnosti. Zbog toga on nije značio čvrstu osnovu njihove spoljne politike. God. 1881. savez je obnovljen, ali je tada, za razliku od saveza iz 1873. god. koji je bio konsultativni pakt, predstavljao sporazum o neutralnosti. Savez se raspao Bizmarkovim silaskom sa istor. pozornice. TROJNI PAKT, (nem. Dreierpakt), sporazum agresivne prirode, potpisan 27. sept. 1940. između Nemačke, Italije i Japana. - U vezi sa sve intenzivnijim ratnim pripremama radi ostvarenja svetskog nacističkog, a pre svega evropskog gospodstva, Nemačka je bila inicijator T. P., prema čijem tekstu tri prve zemlje su se obavezale da će najaktivnije i iskreno „sarađivati u velikoazijskom ist. prostoru kao i u Evropi". Glavni zadatak bio je: „Da se uspostavi i održi novi poredak". Osnovni cilj savezu bio je nasilna promena granica i teritorijalno proširenje saveznika na račun slobode i nezavisnosti niza zemalja. Trojnom paktu u toku njegovog postojanja pristupile m Mađarska (20. nov. 1940), Rumunija (23. nov. 1940), Slovačka (24. nov. 1940), Bugarska (1. marta 1941), Jugoslavija (25. marta 1941), ali usled prevrata 27. marta 1941. nije ostala u njemu. TROJNI SA VEZ. Nemačka podrška Ausstro-Ugarskoj na Berlinskom kongresu (v.) dovela je 1879. god. do stvaranja tajnog sporazuma između dve sile SI! ciljem da se spreči eventualni ruski
685
TROJNI SPORAZUM
napad na Austro-Ugarsku; suprotno tome, Austro-Ugarska se nije obavezala da će intervenisati u slučaju rata između Nemačke i Francuske. God. 1882. Italija je prišla ovom savezu, i tako je nastao Trojni savez (iduće god. savezu je prišla i Rumunija). Interesi Italije i Rumunije bili su suprotni interesima Austro-Ugarske. Ipak, Italija je ulaskom u savez dobila zaštitu od eventualnog austro-ugarskog napada, kao i zaštitu od Francuske, iako se nije obavezaln da će se angažovati u slučaju rusko-nemačkog rata. Stvaranje ovog saveza odgovaralo je osnovnom cilju Bizmarkove politike: zajedno sa Trojecarskim savezom (v.), koji je obnovljen godinu dana ranije, Bizmark je potpuno izolovao Francusku. Trojni savez je onemogućio postavljanje iredentističkih zahteva od strane Italije premn Austro-Ugarskoj. Umirio je i zadovoljio Englesku. Potpisivanje Trojnog saveza 1882. godine predstavlja vrhunac Bizmarkovog uticaja u evropskoj politici. Trajao je, iako ne sasvim čvrst, do 1. svet. rata, kad je Italija, zbog svojih sukoba sa Austro-Ugarskom, odbila da uđe u rat protiv Trojnog sporazuma (v.).
SPORAZUM. Posle povlačenja (v.) sa položaja kancelara Nemačkog Carstva (1890), njegov politički sistem se pokazao suviše složenim za njegove naslednike, i to je na prvom mestu dovelo da prestanka važnosti rusko-nemačkog sporazuma. Francuska, suočena sa postojanjem Trajnog saveza (v.), iskoristila je ovu okolnost da zajmovima i drugim sredstvima privuče Rusiju na svoju stranu, tako da 1894. god. dolazi do potpisivanja rusko-francuskog sporazuma. Time je Evropa podeljena na dva dela: nemačko-austrijsko-italijanski savez i francusko-ruski savez; zavisilo je najviše od Engleske kako će se stvari dalje razvijati. Do 1898. god. odnosi Engleske sa Francuskom i Rusijom bili su zategnuti. Na scenu je stupila Nemačka nastojanjem da izgradi jaku mornaricu i stvori kolonijalno carstvo, i to ju je dovelo u sukob sa Engleskom. Postepeno, Engleska je počela da napušta svoju ,.sjajnu izolovanost" i da se približava Francuskoj, čiji je min. inostranih poslova Teofil Delkase rudio na tome posebno posle sukoba 11 S1tdanu (v.). God. 1904. Engleska i Francuska su došle do sporazuma prema kojem je Francuska pristala na engl. okupaciju Egipta, dok se Engleska saglasila s franc. pretenzijama u Maroku. Između dve zemlje nije postojao nikakav pisani sporazum, nijedna strana nije izjavljivala šta će učiniti u slučaju rata, - to je bio „srdačni sporazum"
TROJNI
Bizmarka
TRPIMIR Entente Cordiale. Engleska je u
686 među
vremenu bila u sukobu sa Rusijom zbog nerešenih sporova na Srednjem i Dalekom istoku, pa je 1902. god. stvorila vojni sporazum s Japanom. Posle ruskog poraza u ratu protiv Japana 1904-1905. god. (v.), Rusija i Engleska su svoje sukobe, naročito oko Persije i Avganistana, rešile sporazumom 1907. god. Otada su tri sile istupale zajednički, tim pre što je nemačka opasnost sve više rasla. TRPIMIR (vladao 845-64), hrv. knez, sin kneza Mislava; osnivač vladarske porodice Trpimirovića, koja je vladala Hrvatskom do XI veka. - Trpimir je bio vazal franačkog, odn. italijanskog kralja. Posvetio se unutrašnjem uređe nju svoje kneževine, ali je zbog nekih zađevica oko zemljišta u zaleđu primorskih gradova došao u sukob sa vizant. namesnikom u Zadru, koji je rešen u korist Trpimirovu. Između 845. i 860. god. na Hrvatsku su navalili njeni ist. susedi Bugari, pod komandom kneza Borisa. Trpimirova vojska je odbila napadača. Da bi učvrstio vlast u zemlji, knez dovodi benediktinski red i poklanja im manastir, nedaleko od svog dvora u Klisu; o tome postoji povelja, sastavljena 4. marta 852. u kojoj stoji knežev naziv knez Hrvata (Dux Chroatorum), što predstavlja prvi pomen hrv. imena u hrv. izvorima. TRPIMIROVICI, srednjovekovna hrv. vladarska porodica; upravljala je Hrvatskom od 845. do 1091. god. Naziv je dobila po knezu Trpimiru, osnivaču ove porodice. - Trpimirovići su vladali Dalmatinskom Hrvatskom kao franački vazali. Najveći protivnici Dalmatinske Hrvatske, u IX v., bili su Mlečani i sa njima su vođeni dugotrajni ratovi oko dalmatinskih gradova. Izvesno vreme T. su bili potisnuti sa kneževskog prestola u toku vlade kneza Domagoja (864-76) i njegovog naslednika kneza Trpimira. Trpimirov naslednik Zdeslav (876-79) priznavao je vrhovnu vlast Vizantije, ali je konač no izvojevanje hrv. nezavisnosti izvršio Branimir. U X v. Hrvatskom vladaju ponovo T., uspevši da ujedine Dalmatinsku i Posavsku Hrvatsku i da reše pitanje prevlasti nad dalmatinskim gradovima, kao i važna crkvena pitanja. Tomislav Trpimirović je 925. god. uzdigao Hrvatsku na stepen kraljevine, a od kralja Držislava (969-95) hrv. kraljevi se nazivaju i kraljevima Dalmacije. U X i XI v. T. vode upornu borbu protiv Mlečana i Vizantinaca da bi održali vlast nad Dalmacijom. Cesti ratovi i borbe oko prestola Držislavljevih sinova oslabili su moć hrv. kraljevine, što su iskoristili Mlečani da zagospodare Dalmacijom. Pored borbi sa spoljnim neprijateljem, unutar dr-
TRUMAN
žave se vodi borba između latinske i nar. stranke oko prevlasti. Konačna pobeda latinske stranke i potčinjavanje Hrvatske pod duhovnu vlast rim. crkve postignuti su 1060. god. Poslednji vladari iz porodice T. nisu mogli da stanu na put razmiricama između latinske i narodne stranke i smrću Stjepana II 1091. god. gasi se porodica Trpimirovića. Najznačajniji vladari ove porodice su: knez Trpimir (845-64), Zdeslav (876-79), Mucimir (892-910), kralj Tomislav (910-28), Krešimir I (935-45), Miroslav (945--49), Krešimir II (949-69), Držislav Stjepan I (103058), Petar Krešimir IV (1058-74) i Stjepan II (1089-91). TRUBAR, Primož (1508-1586), sloven.
reformator i pisac. Prihvata reformacione ideje pod uticajem liberalnog tršćanskog biskupa Bonoma. Od 1531. deluje u Ljubljani kao propovednik. Kada počinje pod uticajem jezuita kat. reakcija, Trubar napušta Ljubljanu. Od 1546. boravi u gradovima Nemačke: Nirnbergu i Rotenburgu. Tamo poči nje prevoditi na sloven. jezik nemaPrlmož Trubar čke protestantske knjige u želji da novu veru proširi među svoje zemljake. God. 1550. izdaje Katekizam i Abecedarij u Tribingenu. Upoznaje se sa Stjepanom Konzulom, Istraninom i sa njime se dogovara o izdavanju protestantskih knjiga na hrv. jeziku. U nem. gr. Urahu nadgledao je rad protestantske štamparije, koja je izdavala verske knjige za Slovence i Hrvate. God. 1562. dolazi na poziv kranjskih staleža radi organizovanja protestantske crkve. Zbog pojačane kat. reakcije 3. put napušta Ljubljanu i odlazi u Derendingen (Virtenberg), gde ostaje do smrti. Svojim književnim radom T. je udario temelje sloven. književnosti. TRUMAN, Hari, (1884- ), amer. političar i državnik. Od 1934. senator Demokratske stranke. Novembra l!J44. postao je potpredsednik SAD, a posle smrti Ruzvelta, apr. 1945. predsednik. Učestvovao je na Potsdamskoj konferenciji i Međunarodnoj konferenciji u San Francisku 1945. Kao predsednik i vrhovni komandant oružanih snaga SAD, T. H. je, posle odbijanja Japana da kapitulira, doneo odluku da se bace atomske bombe na Hirošimu 6. avg. 1945. i Nagasaki 9. avg. Na izborima 1948. izabran ponovo za predsednika SAD. Period njegovog predsednikovanja predstavlja oštar kurs SAD u
TRUMBIC
687
međunarodnim odnosima, period stvaranja amer. baza širom sveta, remilitarizacije SR Nemačke i njenog uključi vanja u Severoatlantski pakt i angažovanja oružanih snaga SAD u korel· skoro ratu 1950-1953. pod zastavom Ujedinjenih nacija. Truman je tvorac pružanja ekonom. pomoći u okviru Maršalovog plana i vojne pomoći zemljama uključenim u vojne saveze sa SAD. U unutrašnjoj politici Truman je doneo nekoliko zakona koji su bili usmereni protiv progresivnih kretanja kao Taft-Hartlijev zakon iz 1947. i zakon o unutrašnjoj bezbednosti SAD iz 1950. TRUMBIC, Ante, političar i državnik (Split 17. maj 1844. - Zagreb 17. nov. 1938). - Posle završene gimnazije studirao je pravo u Zagrebu, Beču i Gracu. Kao pristalica Hrvatske stranke prava izabran u Dalmatinski sabor 1895. Godine 1905. izabran za gradona· čelnika Splita. Godine 1914. emigrirao Ante Trumbić je u Italiju, gde je sa Supilom i Meštrovićem poveo akciju za oslobođenje i ujedinjenje jugosl. naroda. Za predsednika Jugoslovenskog odbora izabran je 1915. god., na kome položaju je ostao sve do njegovog raspuštanja. Kad su između N. Pašića i jednog dela Jugoslovenskog odbora na čelu sa F. Supilom izbili prvi sukobi, T. A. uzima Pašića u odbranu zbog čega se 1916. razišao sa Supilom koji istupa iz odbora. Posle oslobođenja ulazi u 1. vladu Kraljevine SHS kao ministar spoljnih poslova. Delegat je na Konferenciji mira u Parizu. Posle potpisivanja Rapalskog ugovora 1920. podneo je ostavku. Ra-
zočaran centralističko-hegemonističkom
politikom Beograda nastavlja borbu za nacionalnu ravnopravnost jugosl. naroda na federalističkoj osnovi, osnivajući Hrvatsku federalističku stranku. Godine 1925. oštro je osudio Radić@vu popustljivost. Posle atentata na Radića 1928. T. A. je pristupio Hrvatskoj seljačkoj stranci. Glavno mu je delo „Suton Austro-Ugarske". TRUST, oblik udruživanja kapitalistič kih preduzeća u jedinstvena preduzeće radi monowolisanja prodaje i postizanja što boljih cena za svoje proizvode. Prvi put pojavio se u Sjedinjenim Američkim Državama krajem XIX v. radi koncentracije kapitala, či me je ugušen znatan broj manjih preduzeća.
TUGAN-BARANOVSKI TUCOVIC, Dimitrije (1881-1914), istaknuti srp. socijal. političar i teoretičar, organizator modernog radničkog pokreta u Srbiji i faktički vođa Srpske socijaldemokratske st· ranke. Rođen je u selu Gostilju {užički kraj) u sveštenič koj porodici. Još kao đak užičke gim· nazije, pod uticajem Radovana Dra· govića, upoznao je socijal. ideje i čitao marksističku literaturu. Kao student Dimitrije Tucović Velike škole u Be· ogradu širi socijal. ideje i organizuje beogradske radnike. Saradnik je, a kasnije urednik „Radnič kih novina". Posle osnivanja Srpske socijaldemokratske partije (1903), pored Radovana Dragovića, postaje njen najistaknutiji lider. Posle Dragovićeve smrti faktički preuzima rukovodstvo str;.inke. Energično se bori za doslednu marksističku orijentaciju pokreta, vodeći borbu protiv oportunističkih intelektualaca, okupljenih oko Jovana Skerlića i anarhosindikalista oko Milorada Popovića. Tucović je bio odličan poznavalac Marksovog učenja i darovito ga je primenjivao na specifične prilike radničkog pokreta Srbije. Pod njegovim rukovodstvom malobrojna Srpska socijaldemokratska stranka postigla je velike uspehe u borbi za poboljšanje položaja radničke klase i uživala je veliki ugled u međunarodnom radničkom pokretu. Tucović je bio i istaknuti teoretičar i sjajni publicist. Razvio je živu propagandnu i publicističku aktivnost, objavivši niz teorijskih rasprava i polit. brošura. Uređivao je socijal. časopis „Borbu" (1910-1914). Zalngao se za rad Socijaldemokratske stranke na selu i aktivno je uzimao učešća na međunarodnim socijal. kongresima. Jedan je od organizatora Balkanske socijalističke konferencije u Beogradu. Dosledno se borio za internacionalističku orijentaciju srp. socijal. pokreta. Zahvaljujući njemu srp. socijalisti su imali internacionalistički stav u nacionalnom pitanju. U svojoj brošuri „Srbija i Albanija" razobličava osvajačke pretenzije srp. buržoazije. Poginuo je kao oficir srp. vojske početkom 1. svetskog rata. TUGAN-BARANOVSKI, Mihail Ivanovič (1865-1919), ruski ekonomist i teoretičar tzv. „legalnog marksizma". U toku revolucije 1905-1907. god. prišao kadetima, a 1917-1918. god. borio se protiv sovj. vlasti kao mln. finansija u vladi ukrajinske Rade. Propagirao i branio tzv. „austrijsku školu" političke &konomije, a napadao gledišta i shva-
TUHACEVSKI
688
. tanja narodnjaka na ekonomski razvitak Rusije. U svojim radovima kritikovao Marksa i njegovo učenje klasne borbe, ističući da odlučujuća uloga pripada „etička-psihološkom faktoru". TUHACEVSKI Mihail Nikolajević (1893-1937), sovjetski maršal. - Završio vojnu akademiju. Kao poručnik uče stvovao u 1. svetskom ratu. Bio je zarobljen od Nemaca, ali je 1917. uspeo da pobegne iz nem. zarobljeništva i odmah se pridružio revoluciji. Komandovao je 1. i 8. armijom 1918. na juž. frontu, a zatim 5. armijom 1919, na istočnom frontu, gde je mnogo doprineo za pobedu nad Kolčakom. Godine 1920, kao komandant kavkaskog fronta, porazio Denjikina. Kao komandant zapadnog fronta borio se protiv poljske vojske maršala Pilsudskog. Godine 1921, komandujući 17. armijom, ugušio pobunu mornara u Kronštatu. Načelnik štaba Crvene armije postao je 1925. a od 1931. zamenik narodnog komesara za vojna i pomorska pitanja i zamenik predsednika Revolucionarnog vojnog sovjeta SSSR. Bio je jedan od najtalentovanijih komandanata Crvene armije. Godine 1937. uhapšen i streljan kao žrtva Staljinovih čistki. Posle Staljinove smrti rehabilitovan. TUKIDID, grč. istoričar (oko 460. god. pre n. e. - oko 396. god. pre n. e.), savremenik peloponeskih ratova u kojima je i sam učestvovao. Kao atinski vojskovođa borio se protiv spartanske vojske kod grada Amfipolja 424. god. pre n. e. Pošto nije uspeo da odbrani grad bio je optužen za izdaju. Zbog toga je morao da napusti Atinu u koju se vratio posle svršetka rata. U svom delu pod naslovom „Spis o ratu između Peloponežana i Atinjana" opisao je jedan deo velikog peloponeskog rata u kome su, podeljeni na 2 tabora, učestvovali skoro svi helenski gradovi-polisi. U Tukldidovoj istoriji nisu obuhvaćeni svi događaji iz peloponeskog rata, pošto je delo ostalo nedovršeno. Napisao je samo 8 knjiga u kojima je prikazao događaje od izbijanja rata 431. god. pre n. e. do 411. god. pre n. e. Za razliku od svog prethodnika Herodota koji je istor. događaje tumačio voljom bogova i unosio u svoje delo mnogobrojne priče i legende, T. je osnivač istor. kritike u svetskoj istoriografiji. Posvetivši svoje izlaganje određenim istor. događajima on se trudio da bude nepristrasan, prikupljao je građu za svoju istoriju i, ono što je najvažnije u njegovom radu i što njegovo delo stavlja na vrhunac svetske istoriografije, to je njegov kritički odnos prema materiji koju je obrađivao i istraživački rad na uzrocima izbijanja peloponeskih ratova. Pored toga T. je jedan od najvećih stilista u
TURNIR helenskom svetu, tako da njegovo delo s pravom predstavlja remek-delo helenske proze. Služeći se istinom kao vodiljom on je slikao karaktere pojedinih državnika u svojoj istoriji. Posebnu pažnju posvetio je atinskom državniku Periklu, za čije ime je vezao nekoliko dramatskih radnji u svom delu. Jedan od najpotresnijih opisa jes~e Periklov govor u čast Atinjana pahh u ratu. Pišući o demokratiji u Atini kritikovao je sve veći uticaj Perikla, koji je iz godine u godinu bio biran za stratega, držeći vlast u svojim rukama. TUNIS, jedna od značajnih afr. drž. na severu Afrik.e. - Najstariji poznati st. Tunisa su Berberi. U I. milenijumu pre n. e. došlo je do stvaranja feničanskih kolonija, od kojih je najpoznatija Kartagina. Posle njenog sloma 146. pre n. e. zavladali su Rimljani. U T. se pojavilo hrišćanstvo veoma rano. U V v. su zavladali Vandali, a u VI. v. Vizantinci, ali se njihova vlast osećala uglavnom u priobalnom delu. U unutrašnjosti Berberi žive slobodnim nomadskim životom. Međutim, kada su došli Arapi u VII v. T. se islamizira i arabizira iz temelja. Posle raspada Bagdadskog kalifata u XI v. stvara se drž. sa domaćim vladarima. Ona je izložena najezdi beduina iz Egipta (XI v.), Normana (XII v.) i Maroka (XIIXIV v.). Posle toga T. opet vlada domaća dinastija. Početkom XVI v. T. su zavladali Turci i on je tur. provincija, u kojoj je sultanova vlast formalna. Tunisom gospodare janičari, na če lu sa svojim bejovima. Oni se bave gusarstvom po Sredozemlju pod parolom borbe protiv nevernika. U prvoj polovini XIX v. počinje prodor uticaja Engleske i Francuske. Engleska se 1871. povukla u korist Francuske i ona je 1881. okupirala T„ tim pre što se pojavila i Italija kao konkurent. Turska formalno nije priznala franc. protektorat sve do 1923, ali je bila nemoćna da ma šta preduzme. Početkom XX v. pojavio se u T. nacionalnooslobodilački pokret koji je ojačao posle 1. svetskog rata na čelu sa strankom Destur, kasnije i Neodestur. Francuzi čine sve da oslabe pokret: i nasilja i male ustupke, ali uzalud. Za vreme 2. sv. rata 1942. Nemci su okupirali T„ a 1943. tamo su se iskrcale angloameričke trupe. Posle rata pokret za oslobođenje jača i konačno 1956. T. je stekao nezavisnost. To je ustavna republika. TURNIR, takmičenje srednjovekovnih vitezova na dvorovima feudalnih vladara, povodom proslava ili raznih svečanosti. Na T. takmičari su se ogledali u raznim vojnim veštinama i dvobojima. Turnir se odvijao po strogo utvrđenom ceremonijalu.
TURSKA
TURSKA. Osnivačem turske države smatra se Osman (1299), vođ turskih plemena u severozapadnom delu Male Azije, u provinciji Bitiniji, prema kome je njegova država nazvana osmanskom, osmanlijskom, otomanskom.
Njegov sin Orhan (1326-1358) izvršio je reorganizaciju vojske, uvodeći pored konjanika - spahija i stajaću, pellačku vojsku janičara. On je osvojio gotovo celu M. Aziju, preneo prestonicu u Brusu (1326) i, osvojivši Galipolje (1354), prvi zakoračio na Balkan. Koristeći i podstičući krizu feudalnog poretka u Vizantiji i Srbiji, Murat I (1362-1389) preneo je prestonicu u Jedrene (1369), izvojevao pobedu na Marici (1371) i započeo kosovsku bitku (1389), čime se Turska konačno učvr stila na Balkanu. Bajazid I (1389-1402) nametnuo je Srbiji vazalske obaveze, pokorio je Bugarsku (1393) i učvrstio se u dolini Vardara (1395); god. 1396. porazio je krstašku vojsku kod Nikopolja, ali je 1402. god. poražen i zarobljen u bici kod Angore protiv mongolskog hana Tamerlina. Turska se održala na Balkanu i pored toga što je posle angorske bitke zavladao u njoj period građanskih ratova i borbi oko prestola. Za njeno održavanje bez sumnje su bile presudne pobede Murata II nad krstaškom vojskom kod Varne (1444) i na Kosovu (1448). Za vlade Mehmeda II Osvajača (14511481) izvršena je reorganizacija turskog državnog poretka, koji je zasnovan na tzv. timarskom sistemu i jedinstvenom fiskalnom uređenju. Mehmed II je osvojio Carigrad i preneo u njega svoju prestonicu (1453), zatim Srbiju (1459) i Bosnu (1463), dok je Bajazid II (14811512) zagospodario Hercegovinom (1481) i Zetom (1499), ali nije uspeo da potisne Mlečane sa jadranskih i jonskih obala. Od osobitog značaja za dalju ekspanziju Turske bila su osvajanja Selima I (1512-1520) u Aziji i Africi. Potukavši Persijance, on je pomerio istočnu granicu Turske do gornje Mesopotamije, zatim je osvojio Siriju, Palestinu, Meku i Medinu i, pobedivši poslednjeg mamelučkog sultana, postao gospodar Egipta i preuzeo titulu halife, poglavice islama (1517). Ovim je Turska postala vodeća država u islamskom svetu i dobila ogromne izvore ljudskog i materijalnog potencijala; pored toga uskoro će turski suverenitet priznati sve severnoafričke zemlje sem Maroka, čime će u sultanovu službu preći gusarske flote Tripolisa, Tunisa i Alžira i sačiniti osnovu njene armade. Posledice ovih osvajanja najbolje su se osetile za vlade Sulejmana II Veličanstvenog (Zakonodavca), koji je učvr stio timarski sistem i izvršio velika . osvajanja u Evropi: osvojio je šabac i
689
TURSKA
Beograd (1521), ostrvo Rodos (1522), uništio je na Mohačkom polju Ugarsko Kraljevstvo (1526), bezuspešno je opsedao Beč (1529), zaposeo je većinu Ugarske i na njenoj teritoriji obrazovao Budimski pašaluk (1541), porazio je Karla V u Alžiru (1541); umro je pod Sigetom krenuvši ponovo na Beč (1566). Turska prevlast na Mediteranu, uspostavljena pod vodstvom kapudan-paše, bivšeg gusara Hajrudina Barbarose, i u savezu s Francuskom (od 1535), osporena je porazom turske flote u bici kod Lepanta (11571) protiv udružene hrišćanske flote, za vlade Selima II, iako je Turska u tom ratu osvojila Kipar. Uskoro posle toga, 1593. god., Turska je u sisačkoj bici doživela i prvi veliki poraz na kopnu. Austrijsko-turski rat, koji je time započeo, završio se 1606. godine bez većih teritorijalnih pramena. U tom ratu, u Turskoj izbija niz oslobodilačkih ustanaka i dolazi do širokih pokreta među balkanskim narodima, na čijem čelu se nalazi pećki patrijarh Jovan. Sve je to pokazivalo krizu turskog državnog i društvenog uređenja, koji se počinju raspadati usled jačeg dezorganizovanja timarskog sistema, vladavine nesposobnih sultana, dvorskih intriga, prodora stranog kapitala, korupcije i opadanja vrednosti novca. Do još većih narodnih pokreta doći će u toku kandijskog rata (16451669) u kojem je Turska osvojila ostrvo Krit (Kandiju). Naglo opadanje i nazadovanje Turske počelo je drugom opsadom Beča 1683. god. koje je izvršeno pod vodstvom vel. vezira Kara-Mustafe. Poražena pod Bečom u sukobu s poljskim kraljem Janom Sobjeskim, turska vojska je počela da trpi neuspehe u dugotrajnom ratu protiv Sv. lige, u koju su, pod vodstvom pape, ušle Austrija, Mletačka Republika, Poljska i Rusija: hrišćanska vojska je zauzela Budim (1686), zapadnu Ugarsku i Slavoniju, Beograd (1688) i prodrla duboko u Srbiju i Makedoniju, osvojivši Skoplje. Pošto je austrijska vojska bila prisiljena na povlačenje, došlo je 1690. god. do velike seobe Srba pod Arsenijem III Crnojevićem. Na čelo srpskog pokreta stavi-0 se i grof Đorđe Branković, koji je sebe smatrao naslednikom srpskih despota, ali je Austrija onemogućila njegovu akciju. Karlovačkim i carigradskim mirom (1699, odn. 1700), Turska je u korist Austrije izgubila Slavoniju, zap. Srem i Bačku, kao i čitavu Ugarsku sa Erdeljom; Venecija se proširila u Dalmaciji i Boki Kotarskoj i zaposela Moreju, a Rusija je privremeno zagospodarila Azovom. Iako u XVIII v. Turska preživljava dalji proces dezorganizovanja svog državnog i društvenog sistema i trpi ratne poraze u ratovi-
TURSKI USTAV
690
ma protiv Austrije, Venecije i Rusije (1716-1718, 1736-1739, 1766-1774, 1787-1792), ona će za sve to vreme izgubiti jedino posed Krima, Banata i nekih azijskih pokrajina i zadržaće svoje severne granice na Savi i Dunavu. Nova faza u istoriji Turske započeće ustankom u Srbiji 1804. i Grčkoj 1821. god. kad će u osporavanju njenog gospodstva u Evropi, uporedo sa imperijalističkom politikom velikih sila, sve više dolaziti do izražaja oslobodilački pokreti balkanskih naroda. Posle poraza u ratu s Rusijom 1828-1829. god., Turska će biti prinuđena da prizna nezavisnost Grčke i autonoman položaj Srbije. Dalje raspadanje Turske biće privremeno zaustavljena krimskim ratom (1853-1856), kojim su Francuska, Engleska i Sardinija osporile rusku prevlast u rešavanju istočnog pitanja. Ali, posle istočne krize, koja je izbila ustankom u Hercegovini 1875. god., Turska je u ratu protiv Srbije, Crne Gore i Rusije bila prinuđena da sklopi San-stefanski ugovor koji je iste, 1878. god. revidiran na berlinskom kongresu. Dogovorom velikih sila u Berlinu, Turska je morala pristati na potpunu nezavisnost i teritorijalna proširenja Srbije, Crne Gore i Rumunije, na stvaranje Bugarske i vazalne Istočne Rumelije (koje su se ujedinile 1885), i na austrijsku okupaciju Bosne i Hercegovine; neposredno pre saziva berlinskog kongresa, Turska je ustupila Britanskoj imperiji ostrvo Kipar. Tokom XIX v. došlo je do niza pokušaja da se izvrši reforma Turske. God. 1839. izdat je Hatišerif od Đulhane, kojim je proglašena jednakost stanovništva bez obzira na veru, uz obećanje antifeudalnih i prosvetnih reformi. Nove reforme su, takođe pod pritiskom sila, obećane posle Krimskog rata, kad je 1856. god. donet ustavni manifest Hatih-umajun, ali su i one ostale neispunjene. Nova uplitanja velikih sila u unutrašnje prilike u Turskoj, naročito posle 1903. god., bila su jedan od podsticaja da se stvori mladoturski pokret, koji je težio za ustavnim reformama carstva, i da 1908. god. izbije mladoturska revolucija koja će dovesti do ustavnih pramena, ali će još više pogoršati položaj hrišćanskog stanovništva. Ovakvo stanje iskoristila je Austro-Ugarska da proglasi aneksiju Bosne i Hercegovine (1908), dok je Bugarska iste god. proglasila nezavisnost, a Italija je ratom 1910. i 1911. god. oduzela Turskoj Tripolis. U prvom i drugom balkanskom ratu, Turska je u korist Srbije, Crne Gore, Grčke i Bugarske izgubila sve svoje evropske teritorije sem Jedrena i dela Trakije; 1913. god. došlo je i do formiranja Albanije. U toku 1. svetskog rata, u kojem je učestvovala na stra-
TUTANKAMONOVA GROBNICA
ni centralnih sila, Turska je izgubila i svoje azijske provincije koje nisu bile nastanjene turskim stanovništvom. Mirom u Sevru (1920), Turska je svedena na Anadoliju; ostali njeni posedi bili su razdeljeni između sila Antante dok je Smirna sa zapadnom obalo~ Male Azije prepuštena Grčkoj. Ovo komadanje Turske izazvalo je otpor njenog naroda na čelu s generalom Mustafom Kemalom, koji će dobiti naziv Ataturk. Na ovo su sile-pobednice reagovale vojnom intervencijom i konferencijom u San-Remu, maja 1920. god., na kojoj su dodeljene Grčkoj izvesne turske teritorije. Time je obnovljen grčko-turski rat (1919-1922), kojim je Grčka poražena, a grčko stanovništvo u Maloj Aziji je proterano. Današnje granice Turske utvrđene su na mirovnoj konferenciji u Lozani (1923). Poslednji sultan Muhamed VI zbačen je s prestola 1922, god., a 1924. oduzeto mu je i dostojanstvo halife. Pod vodstvom Mustafe Kemala Ataturka, koji je postao prvi predsednik Republike Turske 1934. god., izvršen je niz krupnih socijalnih reformi, koje su vodile ukidanju feudalnih odnosa. Mnoga područja javnog, kulturnog i prosvetnog života odvojena su od verskog uticaja. Izvršena je emancipacija žena. Uvedena je latinica, Republika je uređena na principima ustavnosti, parlamentarizma i građanske demokratije. U privrednom životu, Turska je pošla putem modernog kapitalističkog razvitka. U 2. svetskom ratu Turska je ostala van oružanih sukoba. God. 1949. postala je član Severnoatlantskog pakta. TURSKI USTAV, v. Hatišerifi od 1830. i 1833. TUTANKAMON, egipat. faraon iz XVIII dinastije. Došao je na presto posle smrti faraona Ahnatona oko 1345. god. pre n. e. i ostao na vlasti do 1336. god. pre n. e. Pošto se odmah na početku svoje vladavine izmirio sa sveštenstvom vratio se u Tebu, egipat. prestonicu, gde je obnovio stari kult Sunca u ovom drevnom gradu. Nije se naročito istakao kao vladar. Tek u naše doba postao je slavan, zahvaljujući otkriću Tutankamonove grobnice u Dolini kraljeva, blizu Luksora. Ovu grandioznu grobnicu pronašao je engl. arheolog Karter 1922. god. Za razliku od ostalih faraonskih grobnica, Tutankamonova je ostala netaknuta od pljačka nja. Zbog toga je njen značaj za poznavanje istorije materijalne kulture starog Egipta od ogromne važnosti. U dubokoj unutrašnjosti grobnice nalazila se prostorija u kojoj je bila čuvana faraonova mumija, sva ukrašena bogatim nakitom i zlatnom maskom na licu. TUTANKAMONOVA GROBNICA, najstarije egipat. arheološko nalazište; na-
TUTMES
691
lazi se u Dolini kraljeva, a potiče iz XIV v. pre n. e. Grobnicu faraona Tutankamona (pravilno Tut ank Amuna), iz 18. faraonske dinastije, pronašli su lord Karnavon i naučnik Karter 1922. god. Faraon je sahranjen u grobnici, a ne u piramidi kao što je to do tada bio običaj. Grobnica je vanredno lepo očuvana. Zidovi su ukrašeni slikama u boji (freskama). Mumija je smeštena u nekoliko sarkofaga, od kojih je jedan od čistog zlata. Na Tutankamonovoj mumiji nađena su 143 zlatna predmeta, tj. mnogo skupocenih ogrlica, grivni, prstenja i 2 zlatna noža na skupocenom pojasu. Pored skupocenih sarkofaga i mumije nađen je veći broj faraonovih statua, skupocenih predmeta i zlatnog nakita. Pronađeni predmeti iz T. G. čuvaju se u Britanskom muzeju u Londonu. TUTMES, ime nekolicine faraona u starom Egiptu iz XVIII dinastije. Tutmes I je došao na egipat. presto oko 1520. god. pre n. e. i vladao oko 10 god. Za njegovu kratkotrajnu vladavinu karakteristično je izvesno smirivanje prilika u Nubiji. O životu i vladavini Tutmesa II zna se vrlo malo. Bio je nezakoniti sin svog prethodnika na egipat. prestolu, koji je njemu pripao samo zahvaljujući njegovoj ženidbi sa ćer kom Tutmesa I. Najznačajniji od svih vladara istog imena, i jedan od najistaknutijih egipat. faraona uopšte, bio je Tutmes III, koji je na prestolu proveo punih 50 god. Došao je na vlast oko 1490. god. pre n. e. i za kratko vreme stvorio od Egipta jednu od najjačih drž. u Africi i Aziji. Njegova vladavina predstavlja vrhunac vojne moći starog Egipta. U svojim vojnim pohodima priključio je Egiptu prostrane teritorije Sirije, Palestine i Nubije. Iz ovih zemalja počela su u Egipat da pristižu ogromna bogatstva, koja je zaplenila vojska Tutmesa III. Svojom odlučnom akcijom i velikim uspesima na ratnom polju prisilio je i dr. nar. na poslušnost i mirovanje. Naterao je vladare Asirije, Vavilona i Heta da mu plaćaju danak. Na taj način je od Egipta stvorio najbogatiju drž. tadašnjeg sveta. Poslednjih godina njegove vladavine počela je već postepeno da se oseća kriza u egipat. vojnoj državi. U osvojenim državama Azije, koje su godinama bile poslušne i mirovale, otpočela je najpre borba između pojedinih vladara. U Siriju su istovremeno počeli da prodiru Heti. Tutmes III je bio nemoćan da spreči ove pokrete, iako je znao da time opada i sama moć Egipta. Postepeno susedni vladari, koji su u njemu ranije gledali „cara sveta", prestali su da mu šalju obilne poklone. Poslednji faraon, Tutmes IV
TVRTKO II KOTROMANIC
došao je na egipat. presto posle smrti sina Tutmesa III 1422. god. pre n. e. i ostao na vlasti do 1413. god. pre n. e. Za vreme njegove vladavine u starom Egiptu je zavladao mir i blagostanje. TVRTKO I KOTROMANIC (1338-91), sin Vladislava Kotromanića i Jelene Šubić. Posle smrti Stjepana II Kotromanića, u ime maloletnog bana Tvrtka I, Bosnom je upravljala njegova majka Jelena. Bosanski feudalci nezadovoljni vazalnom politikom prema Ugarskoj, predvođeni Tvrtkovim bratom Vukom, proterali su iz Bosne Tvrtka I i njegovu majku (1366). Uz pomoć Ludovika I, ugarsko-hrvatskog kralja, Tvrtko I se vraća u zemlju i uporno radi na sređivanju unutrašnjih prilika u državi. Njegov ratoborni sused Nikola Altomanović stalno je napadao na bos. pogranične posede i kneza Lazara, te su Tvrtko i Lazar Hrebeljanović, zajedničkim snagama, porazili Nikolu Altomanovića, a njegove zemlje međusobno podelili, s tim što su Tvrtku pripale srp. zemlje PoIimlje, Podrinje, a kasnije Trebinje, Konavli sa Dračevicom. Kako je bio u srodstvu sa Nemanjićima, a posle smrti cara Uroša (1371) zemlja srp. ostala je „bez gospode srpske" i bez „pastira", Tvrtko se 1377. god. krunisao u Mileševi za kralja i uzeo titulu „kralj Srbljem, Bosni, Primorju, Humskoj zemlji, Donjim Krajem, zapadnim stranam, Usori, Soli i Podrinju". Kada su Turci napali na kneza Lazara, poslao je odred vojske, pod komandom Vlatka Vukovića, koji je učestvovao u kosovskoj bici. Posle smrti Ludovika I, ugarsko-hrvatskog kralja, Tvrtko se približio hrv. buntovnicima protiv nove kraljice, Ludovikove ćerke Marije i njene majke. Koristeći se feudalnom anarhijom u Ugarskoj i Hrvatskoj, prigrabio je primorske gr. Split, Trogir i Šibenik i o. Brač, Hvar i Korčulu, te je promenio svoju titulu u: „Kralj Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja". Umro je 1391. god. TVRTKO II KOTROMANIC (?-1443), bos. kralj; vladao je 1404-09. i 142043, sin kralja Tvrtka I. - Posle Tvrtkove smrti u Bosni su se osilili mnogi feudalci, kao Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić i dr. Na drugoj strani ugarsko-hrvatski kralj Zigmund težio je da se dograbi bos. krune, a Turci, osvojivši Makedoniju, otpočinju svoje pripreme za osvajanje Bosne, mešajući se u polit. život ove zemlje. Na bos. prestolu je sedeo nezakoniti sin Tvrtka I Stjepan Ostoja, koji je svrgnut 1404. god., te bos. feudalci dovode na vlast Tvrtka
UDRUZENA OPOZICIJA
UGARSKA
II. U vreme najvećih sukoba između Ladislava Neapuljskog i Zigmunda oko ugarsko-hrvatskog prestola, Tvrtko II, sa Vukčićem Hrvojem, stavlja se na stranu Ladislava Neapuljskog. Kada je Zigmund 1408. pobedio protivnike, Tvrtko II je zbačen s prestola, a bos. kruna pripada Stjepanu Ostoji i njegovom sinu Stjepanu Ostojiću. Koristeći tur. mešanje u unutrašnje stvari Bosne, Tvrtko II se okreće Turcima i 1420. god. dolazi, uz njihovu pomoć, na bos. presto. Strah od tur. osvajačke politi-
ke primorao je Tvrtka II da se pomiri sa Zigmundom i veže za Ugarsku, pod uslovom da posle njegove smrti bos. presto nasledi slavonski ban Herman Celjski. Ogorčeni verolomnom Tvrtkovom politikom, Turci ističu novog pretendenta na bos. presto, Ostojinog sina Radivoja. To je prinudilo Tvrtka da se pomiri s Turcima, uz obećanje da će im plaćati godišnji danak od 25 000 dukata. Tvrtkove planove da sačuva nezavisnost Bosne prekinula je smrt 1443. god.
u UDRUZENA OPOZICIJA, v. Kraljevina Jugoslavija.
UGARSKA. Pre rim. osvajanja na teritoriji današnje Mađarske živela su tračka, ilirska i sarmatska plemena. Rimljani su posle osvajanja ovih teritorija osnovali provincije Norik i Panoniju na desnoj i Dakiju na levoj obali Dunava. U doba seobe naroda na ovu teritoriju provaljuju razna plemena, među kojima su najznačajniju ulogu igrali Huni u IV i V i A vari u VI veku. U IX v. Panonija ulazi u sklop velikomoravske države. Krajem IX v. u Panoniju upadaju Ugri ili Mađari - plemena ugro-finskog porekla. Pod pritiskom Pečenega oni napuštaju svoje boravište između Donjeg Dnjepra i Dunava i pod svojim vođom Arpadom naseljavaju Panoniju. Mađari su počet kom X v. uništili velikomoravsku državu i počeli da ugrožavaju susedne nar. neprekidnim pljačkaškim upadima. Suzbijeni snagama nem. drž. kod Lehe 955. oni se odaju sedelačkom načinu života i formiraju državu. Mađarska manjina (svega oko 20 000 do 30 000) pokorila je raznovrsno st. (pretežno slovensko) i brzo se prilagodila novom načinu života. Iz mađarske rodovske aristokratije se postepeno formira feudalna klasa. Za vlade Arpadovog potomka Gejze I (972-997) Mađari primaju hrišćanstvo. Time se učvršćuje feudalno društvo, mada je rodovska aristokratija dugo vremena pružala otpor hristijanizaciji i jačanju kraljevske vlasti. Takvu politiku nastavlja i Stefan I (997-1038), prvi mađarski kralj koji je ugušio otpor mađarske aristokratije čiji je cilj bio ukidanje hrišćanstva i novog poretka. Proglasivši se za kralja (1000), Stefan je konfiskovao zemlju buntovne aristokratije i postao najmoćniji posednik Mađarske. Stefan je đavao velike posede crkvi,
ClJU je potporu uživao i tako je doprineo potpunoj pobedi feudalnog sistema. Za vreme Stefanovih naslednika, izgrađuje se feudalni sistem Mađarske, čija je specifičnost tzv. donacionalni sistem. Kralj je u vidu darovnica (cionacija) đavao posede feudalcima poci uslovom da obavljaju vojnu službu i da budu verni. Time su svi feudalci bili vazali kralja čime je izbegnuta, bar u počet ku, preterana moć feudalne aristokratije. Istovremeno se izgrađuje sistem županija kao administrativnih oblasti. Mađarski vladari su morali da vode borbu protiv feudalaca i privremeno su u toj borbi bili prinuđeni na popuštanje. Takav je slučaj bio sa Andrijom II, koji je Zlatnom bulom (1222) priznao srednjem plemstvu krupne povlastice koje su znatno ograničile kraljevu vlast. Iako su vladari iz dinastije Arpadovića skoro neprekidno vodili borbu protivu plemstva, oni su širili svoje teritorije na račun susednih naroda. 1102. ugarski vladari su priznati za hrv. kraljeve, a pored Hrvatske u sklop U. ulaze današnji Erdelj i Slovačka. Vladari iz Arpadovića dinastije vode duge borbe sa Vizantijom oko prevlasti na Balkanu i sa Mletačkom Republikom zbog Dalmacije. Posle izumiranja dinastije Arpadovića (1301) dugi niz godina se vode dinastičke borbe. U tim borbama je silno ojačala ugarska i hrv. aristokratija (npr. šubići). Vladari iz Anžujske dinastije Karlo I (1308-1342) i Ludovik Veliki (13421382) slomili su moć krupnog plemstva, ojačali kraljevsku vlast, a Ludovik je u uspešnom ratu sa Venecijom dobio Dalmaciju (1359). Za vlade Arpadovića i Anžujaca U„ i pored svih unutrašnjih borbi i ratova, doživljava privredni i kult. polet. Ugarski kraljevi su naseljavali strance kao trgovce, zanatlije i rudare. Tilljl st. su davali poseb-
UGOVOR U TORDESILJASU
693
ne privilegije i one će poslužiti kao osnova za formiranje slobodnih kraljevskih gradova. Sa privrednim napretkom povećavaju se potrebe feudalne klase, a i eksploatacija seljaka kmetova. Posle smrti Ludovika Velikog (1382) U. su mnogo godina potresale dinastičke borbe, koje su zemlju dovele u stanje feudalne anarhije. Kao pobednik je izišao kralj Sigismund Luksemburgovac (1387-1437). On uspostavlja mir, jača kraljevsku vlast, ali je primoran da vodi borbe za odbranu zemlje od turskih provala. Posle Sigismundove smrti prilike su ponovo nesređene i tek za vlade znamenitog Matije Korvina (1458-1490) ponovo jača kraljevska vlast. Stvorivši jaku vojsku Matija Korvin je uspešno branio granice od Turaka, ali je rasipao snage, vodeći osvajačku politiku na zapadu. Posle njegove smrti ugarska drž. naglo slabi. Za vreme vladara iz dinastije Jagelovića drž. je toliko oslabila da je postala lak pl(ln Turaka. U mohačkoj bici (1526) Mađari su pretrpeli poraz i poginuo je poslednji Jagelović Ludovik II. Nastale su dinastičke borbe u kojima su Turci osvojili veliki deo U. i smestili u Budimu sedište svog pašaluka. Ugarska u sklopu habzburške monarhije. Posle mohačke bitke i smrti Ludovika II upražnjen je bio ugarski presto. Deo ugarskog i hrv. plemstva izabrao je za kralja Ferdinanda Habzburškog, a drugi deo erdeljskog vojvodu Jovana Zapolju. U dugim dinastičkim borbama pobedio je Ferdinand Habzburški i od tada je U. sve do 1918. bila u sklopu habzburške monarhije. I pored apsolutističkih težnji Habzburgovaca ugarsko plemstvo je ljubomorno čuvalo svoju državnost, imajući vlast u U. kroz Ugarski sabor, posebno zakonodavstvo i ugarsku vladu, kojoj je stajao na čelu kraljev namesnik tzv. palatin. U bečkom ratu (1683-1699) oslobođene su ugarske i hrv. zemlje od Turaka. U XVIII v. habzburški vladari, sprovodeći reforme, zavode apsolutizam i centralizaciju (Marija Terezija, Josif II). Mađarsko se plemstvo tome žestoko odupire a kasnije mu se pridružuje i buržoazija. Vrhunac otpora mađarskog nar. bečkom apsolutizmu je u revoluciji 1848. (v.), kada je Košut proglasio nezavisnost Mađarske. Posle gušenja revolucije i zavođenja Bahova apsolutizma, bečki dvor je bio prinuđen na popuštanje. . Po Austro-Ugarskoj nagodbi U. je bila ravnopravni deo dvojne monarhije. Izvojevavši prava u odnosu na bečki dvor, mađarsko plemstvo i buržoazija ta prava nisu priznavala nemađarskim narodima Ugarske. Izvrgnuti su bili nacionalnom ugnjetavanju Slovaci, Rumuni i Ugarski Srbi, a samo su Hrvati
UJEDINJENA OMLADINA
uživali ograničenu autonomiju. Posle poraza centr. sila u 1. svetskom ratu raspala se austro-ugarska monarhija i Mađarska se izdvojila kao nezavisna republika. Nekadašnje mađarske teritorije, naseljene Juž. Slavenima, Rumunima i Slovacima, pripale su: Jugoslaviji, Cehoslovačkoj i Rumuniji. U Mađarskoj je 1919. pobedila socijal. revolucija i uspostavljena je sovjetska republika. Revoluciju su ugušile sile Antante i na vlast je došao fašistički diktator Horti, koji je Mađarsku uveo u savez sa silama osovine, dobivši od njih delove Cehoslovačke, Rumunije i Jugoslavije. 1944. pao je režim Hortija i Nemci su okupirali Mađar sku. Početkom 1945. Crvena armija je oslobodila Mađarsku i stvoreni su uslovi za obrazovanje Mađarske Socijalističke Republike. UGOVOR U TORDESILJASU (Tordesillas, grad u Leonu, u centralnoj Španiji), sklopljen između Španije i Portugalije 1494. god. o podeli tek otkrivenih prekomorskih teritorija u dve interesne zone. Ugovor je zaključen posle objavljivanja bule pape Aleksandra IV (1493), kojom je Amerika data španiji, dok je Portugalija dobila Indiju i Afriku. Ugovor u Tordesiljasu pomerio je ovu granicu na zapad, tako da je Portugalija dobila Brazil. UJEDINJENA OMLADINA SRPSKA, nacionalna organizacija nastala iz srp. đačkih družina u Austriji. Osnovana je na skupštini u Novom Sadu 1866. Pod uticajem srbijanskih liberala (Vladimira Jovanovića i dr.) organizovana je kao polit. nacionalno udruženje. Njen je cilj bio buđenje nacionalne svesti, slavljenje prošlosti, propovedanje bratstva i solidarnosti naroda u svim pokrajinama gde žive Srbi, rad na narodnom prosvećivanju i poboljšanju materijalnog stanja naroda. Naš istaknuti naučnik Skerlić kaže da je ova organizacija bila mešavina nem. akademskih saveza. grč. Heterije i ital. karbonarstva i Mlade Italije. U organizaciju su ušli skoro svi liberali iz Srbije i narodnjaci iz Vojvodine. Uticaj organizacije je bio osobito jak u Vojvodini, dok se u Srbiji ograničavao na beogradsku inteligenciju. Omladina srp. je znatno uticala i u ostalim pokrajinama gde je živeo srp. narod. Ujedinjena omladina srp. nije bila idejno jedinstvena i među njenim istaknutim predstavnicima su vođene prilično oštre polit. borbe. Zalagala se za oslobođe nje srp. naroda od tuđinske vlasti i za demokratske građanske slobode. Zbog toga je ubrzo došla u sukob sa ugarskim vlastima i sa vladom kneza Mihaila u Srbiji. Naročito je aktivno radila 1867. Održavani su patriotski skupovi, predavanja, besede, koncerti i
UJEDINJENI RADNICKI
izdavane knjige i kalendari. Na njenim godišnjim skupštinama ispoljavaju se različite polit. koncepcije. God. 1867. skupštinu omladine u Beogradu zabranila je vlada kneza Mihaila zbog toga što je za njenog predsednika izabran istaknuti liberal i protivnik režima Jevrem Grujić. Treća skupština je održana u Velikom Bečkereku, a 4. u Velikoj Kikindi. Poslednja skupština je održana u Vršcu 1871. Protiv U. O. S. se udružuju ugarska vlada, koja traži izmenu statuta, i srp. vlada, koja zabranjuje njen organ „Mladu Srbadiju". Ova organizacija je odigrala važnu ulogu u polit. i kult. životu srp. naroda. UJEDINJENI RADNICKI SINDIKALNI SAVEZ JUGOSLAVIJE (URSSJ), formiran na kongresu od 10. do 12. okt. 1925. u Beogradu. Zaoštravanje frakcijske borbe u vrhovima Komunističke partije nepovoljno je uticalo i na aktivnost Nezavisnih sindikata (v.), u čijim su redovima preovladali oportunisti. Zbog sukoba u CRSOJ o pitanju pristupanja Amsterdamskoj sindikalnoj internacionali, isključen je jedan deo sindikalnih funkcionera i oni su zajedno sa reformistima u Beogradu sazvali kongres na kome je Glavni radnički savez Jugoslavije pretvoren u URSSJ. To je dovelo do cepanja jedinstva sindikalnog pokreta i uticalo na rad Nezavisnih sindikata. Kada je proglašena 6-januarska diktatura URSS nisu bili zabranjeni, ali rukovodstvo KPJ to nije iskoristilo već je prema ovoj organizaciji zauzelo sektaški stav. Tek od 1932. KPJ menja stav prema ovim sindikatima, trudeći se da ih stavi pod svoj uticaj. Pred 2. svetski rat URSS brojno je ojačao i u njegovim redovima bilo je skoro 150 000 članova. U tom međuvremenu KPJ je sve više pojačavala svoj uticaj u URSS, što se manifestovalo i na IV kongresu URSS (17-18. apr. 1938). Pod rukovodstvom URSS organizovani su brojni štrajkovi širom zemlje. Računa se da je vođeno u tom periodu preko 800 štrajkaških i dr. akcija, među kojima se ističe generalni štrajk u Dalmaciji (dec. 1939), demonstracije u Beogradu 14. okt. iste godine kao i veliki štrajk radnika aeroindustrije u Beogradu i Zemunu (22. apr. 1940), koji je trajao 3 meseca. Ova velika aktivnost URSS primorala je vladu i ona je zabranila njihov dalji rad 28. dec. 1940. UJEDINJENI SAVEZ ANTIFASISTICKE OMLADINE JUGOSLAVIJE (USAOJ), stvoren je na Osnivačkom kongresu u Bihaću 27-29. dec. 1942. Odmah po slomu Kraljevine Jugoslavije, rodoljubiva i antifašistička omladina okupila se u organizaciju SKO.J. Pod rukovodstvom KP.J u narodnooslobodilačkoj
borbi SKOJ je predstavljao glavni oslonac Partije u organizovanju i izvođenju revolucije u Jugoslaviji. U :toku rata na osnivačkom kongresu istaknuto je bilo da je najveći deo boračkog sastava partizanskih jedinica činila omladina. Na oslobođenoj teritoriji najsnažniji oslonac narodne vlasti takođe je bila omladina. Na neoslobođe noj teritoriji omladina je u toku revolucije bila ona snaga na koju su se oslanjala partijska rukovodstva i ilegalni narodnooslobodilački odbori. Pod rukovodstvom SKOJ -a kao kadrovske organizacije izrastao je i širio se i jačao USAOJ. Po oslobođenju zemlje na III kongresu (11-16. maj 1946) USAOJ je promenio ime u Narodna omladina Jugoslavije. Time je prestao da postoji USAOJ a ulogu organizatora omladine preuzeo je SKOJ. Uskoro na IV kongresu SKOJ-a od 12. do 14. okt. 1948. i dec. 1948. došlo je do zajednič kog kongresa SKOJ-a i Narodne omladine i formirana je jedinstvena organizacija jugosl. omladine Narodna omladina .Jugoslavije (NOJ). UKIDANJE FEUDALNOG PORETKA U FRANCUSKOJ, izvršeno je na sednici skupštine koja je počela noću 4. avgusta 1789. god. Na njoj su se poslanici-plemići odrekli svojih feudalnih prava tako da je skupština mogla da donese odluku o ukidanju plemićkih privilegija u celoj zemlji koja je obnarodovana 5. avg. 1789. godine. UKRAJINA, sovjetska socijalistička republika. - Arheološki podaci sa teritorije Ukrajine svedoče o prisustvu ljudi još u paleolitu. U periodu od III do II milenijuma stanovnici ove zemlje se bave matičnom zemljoradnjom i izradom glinenog posuđa (Tripoljska kultura). Početkom I milenijuma Ukrajinu naseljava pleme Kimerijci, a od VI v. pre n. e. na obalama Crnog mora niču prve grčke kolonije. U periodu od VI do V v. u prostoru reka Dona i Dnjepra nastaje prva skitska država. Skite će pokoriti Sarmati i zadržati se na ovom prostoru od IV do II v. U toku seobe naroda kroz Ukrajinu prolaze Goti i Huni (IV v.), Bugari (V v.) i Avari (VI v.); u VIII v. između Volge i Đo na stvara se kratkotrajni plemenski savez Razara. Ukrajina se smatra postojbinom starih Slovena. U vizantijskim izvorima Sloveni se nazivaju Anti. U vremenu od IV do VI v. u prostoru oko reka Dnjepra i Dnjestra stvara se prvi plemenski savez Anta, a od VI do VII v. uspostavljaju se ranofeudalni odnosi među ukrajinskim plemenima Poljana, Sjeverjana, Derevljana, Duleba, Velinjana, Belih Hrvata, Uliča i Tiveraca. Razvitkom zanatstva i trgovine niču i prvi slovenski
ULTRAROJALISTI
695
gradovi, kao Kijev, Cernjigov, Perejeslav, Vladimir, Užgorod i dr. U IX v. nastaje u Ukrajini prva značajna država istočnih Slovena Kijevska Rusija (v.), čiji razvitak prekida u XIII v. tatarska najezda. Mongolski jaram zaustavio je ekonomski i kulturni razvitak Ukrajine. Veći deo Ukrajine, u XIII v., potpao je pod vlast litvanskog kneza (Kijevski, Cernigovski kraj, Volinija i Podolija). Godine 1337. Poljaci su prisvojili Voliniju i Galiciju, a 1387. god. zap. Podoliju. Mađari su zauzeli 1430. Zakarpatsku Rusiju, a Bukovina je u XV v. pripala moldavskom knezu. Lublinskom unijom 1569. između Litve i Poljske Ukrajina je pripala Poljacima. Od XVI v. u Ukrajini se širi katoličanstvo na osnovu sporazuma kijevskog mitropolita i papske stolice, potvrđenog Brestskom unijom. Posle raspada Zlatne horde (krajem XV i početkom XVI v.) u Ukrajini se naseljavaju kozaci. Oni su naselili nenastanjene oblasti na Dnjepru (Zaporoški kozaci), Đonu (Donski k.), oko Volge (Povološki k.) i na Uralu (Uralski k.). Ovi begunci iz Rusije i Poljske su se, kao ratnici i zemljoradnici, pod komandom svojih starešina (atamana i hetmana) borili protiv turske, tatarske i šljahtinsko-poljske prevlasti. Naseljeni u Ukrajini, kozaci su do sredine XVII v. priznavali vrhovnu vlast poljskih kraljeva. Kada su katolička crkva i poljska šljahta pokušali da ih pretvore u kmetove, otpočeli su masovni ustanci kozaka. U vremenu od 1594. do 1596. god. podignuta je buna kozaka i seljaka pod rukovodstvom N. Kosinskog, a u XVII v. razvija se pokret kozaka i seljaka protiv poljske tiranije pod Tarasom Feodorovičem (1630), Ivanom Sulimom (1635), Pavlom Butom (1637), Jakovom Ostrjažnom i Dmitrom Gunijem (1638). Masovni pokret za oslobođenje od poljske vlasti, uz pomoć Rusije, otpočeo je pod vodstvom hetmana Bogdana Hmeljnickog. Godine 1654. na Perejeslavskom saboru odlučeno je da se Ukrajina stavi pod zaštitu ruskog cara. Ova odluka je izazvala poljsko-ruski rat (1654-1667), koji se završio podelom Ukrajine. Poljskoj je pripala Pravoberežna Ukrajina (zap. od Dnjepra), a Kijev sa mitropolijom Rusiji. Položaj kozaka i seljaka nije se poboljšao pod ruskom carskom vlašću. Pobunjenim ruskim seljacima protiv ruskog samodržavlja pridruživali su se i kozaci (Stjepan Timofejevič Razin, 1670; Kondratije Afanasijevič Bulavin, 1707; i Jemeljan Ivanovič Pugačov, 1773). U periodu od 1730-1760. g. u Ukrajini jača ustanički pokret pod nazivom Gaidamaščina, što je izazvalo rusku vladu da
UMBERTO
ukine autonomiju Ukrajine 1781. g. Pri prvoj podeli Poljske Austrija je 1772. g. dobila Galiciju, 1775. g. od Turske Bukovinu, dok je Rusija, u ratu sa Turskom, zadobila Dnjepar, Bug i Krim. U drugoj podeli Poljske Rusija je dobila 1793. g. Pravoberežnu Ukrajinu. U periodu od 1836. do 1854. g. u Ukrajini izbija oko 120 ustanaka seljaka i kozaka. Sredinom XIX v. u ruskoj Ukrajini se stvara liberalno-nacionalni pokret pod imenom Gromada, a u austrijskoj Ukrajini i Galiciji pokret za oslobođenje Galičko -ruska matica. U toku 1. svet. rata Ukrajina je bila poprište vojnih operacija, a 11. dec. 1917. g. pod uticajem oktobarske revolucije proglašena je sovjetska republika Ukrajina. Koristeći se događajima u Rusiji (19171918. g.) austrougarska i nemačka vojska su 1918. g. okupirale Ukrajinu; posle poraza centralnih sila, Ukrajina postaje stecište belih generala i protivnika sovjetske države. Posle kraha intervencionističkih trupa (1919-1920) i poljske armije (1920-1921) stvorena je Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika. Koristeći se teškom situacijom, koja je nastala u SSSR-u, u toku i posle revolucije, Zapadnu Ukrajinu je prisvojila Poljska, severnu Bukovinu Rumunija, a Zakarpatsku Rusiju Cehoslovačka. Zapadna Ukrajina je vraćena SSSR-u 1939, sev. Bukovina 1940, kao i Besarabija. U toku 2. svet. rata Nemci su okupirali Ukrajinu i proglasili je „obećanom kolonijalnom zemljom". Ukrajina je oslobođena 1944. godine. Matici Ukrajini su priključene Zapadna Ukrajina, Bukovina i Zakarpatska Rusija. Od 1945. g. Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika je član OUN. ULTRAROJALISTI, naziv za pristalice stranke krajnje desnih monarhista u Francuskoj u doba vladavine restaurisanih Burbona (1815-1830). Nastojali da u potpunosti restaurišu stari režim i da vrate stanje koje je postojalo pre izbijanja francuske revolucije (v.). Kralj Sarl X Burbonski (v.) bio je oličenje ovih pretenzija; stavio se na stranu ultrarojalista i time doveo do julske revolucije iz 1830. god. (v.). UMBERTO I (1844-1900, vladao od 1878), ital. kralj, sin i naslednik Viktora Emanuela II. Kao prestolonaslednik, posebno se isticao svojim radom na oslobođenju i ujedinjenju Italije. Posle sukoba s Francuskom oko Tunisa (1881), odlučio je da pristup~ Trojnom savezu (v.) s Nemackom 1 Austro-Ugarskom, iako su interesi Italije i Habsburške Monarhije bili nepomirljivi zbog ital. iredentističkih pretenzija. Poginuo od atentatora 1900. god.
UMERENJACI
696
UMERENJACI, v. Utrakvisti. UNESKO, v. Ujedinjene nacije. UNICEF, v. Ujedinjene nacije. UNIJATI, grkokatoHčka crkva osnovana inicijativom rimskih papa sa ciljem da se pravoslavne mase u Ukrajini, Belorusiji, Austriji i na Balkanu potčine papi i posle toga privedu u katoličku veru. Unija se prihvata priznavanjem pape uz zadržavanje pravoslavnih obreda. Unijaćenje je naišlo na žestok otpor, posebno Rusije. U toku XVI-XVII v. dolazilo je do nasilnog prevođenja pravoslavnih u Ukrajini i Belorusiji u unijatsku veru. Isto je činila i Austrija u oblasti gde su živeli pravoslavni (Vojna krajina). Od XVIII v. Križevci postaju sedište unijatske crkve za Bačku i Hrvatsku. Zbog velikog otpora pravoslavne crkve i samog naroda, unijaćenje u našoj zemlji imalo je malo uspeha. Nešto unijata se zadržalo u 2umberku, Slavoniji, Bosni i Bačkoj. U Ukrajini i Belorusiji, kao i u delovima Poljske koji su posle 1795. god. pripali Rusiji, unijatska crkva je potpuno ukinuta. UNION PACIFIK, železnička pruga koja spaja ist. i zap. obalu SAD. God. 1862. počela je s radom kao železnička kompanija. Izgradnja pruge počela je 1865. god. iz grada Omahe, a 10. maja 1869. god. graditelji su se sastali sa graditeljima Centralnopacifičke železnice u gradu Ogdenu, država Juta. Na taj način spojene su obale reke Misuri i Pacifika. Izgradnja pruge prouzrokovala je mnogobrojne skandale i špekulacije. God. 1897, novom poveljom stvorena je Union pacifik železnička kompanija. Najveći akcionar bio je Edvard Hariman. Kompanija je stavila pod svoju kontrolu veliki broj železnica u SAD. UNIONISTI, grupa engl. liberala, Gledstonovih protivnika, koji su se 1886. pod vodstvom Džozefa Cemberlena udružili s konzervativcima kako bi sprečili davanje autonomije Irskoj i zadržali je u punoj uniji sa Engleskom; potpuno su se spojili s konzervativcima 1912. UNITARCI, protestantska sekta, nastala u Engleskoj u XVII v. i odatle preneta u Ameriku. Prema njenom osnovnom učenju, suprotno dogmi o božjem trojstvu, postoji samo jedno lice boga. UNITARIZAM, (lat. unitas -jedinstvo) u najopštijem smislu znači svaki sistem organizacije ideja koji se zasniva na primatu nedeljivog organskog jedinstva. - U polit.-istor. smislu U. predstavlja ideologiju vladajuće nacije i klase koje se suprotstavljaju priznanju individualiteta pojedinih nacija. Ova polit. ideologija bila je karakteristična za konstituisanje i polit. odnose u pr-
H
UNIVERZITET
voj jugosl. državi. Unitaristička koncepcija polazila je od nenaučnog tvrđenja o postojanju jedinstvene jugosl. nacije koja je sastavljena od „troimenog naroda". UNIVERZITET (lat. universitas -- zajednica), zajednica fakulteta, najviših nastavno-naučnih ustanova, koja daje studentima teorijska i praktična znanja za obavljanje određenih dužnosti u društvu. Univerziteti su postojali u ant. doba (Platonova akademija, razne filozofske i pravne škole u Rimskoj Imperiji) i bavili su se naučnim istraživanjima i obrazovanjem studenata. Prvi univerziteti nastaju u srednjem v., u zap. Evropi u XII i XIII v. Njihov nastanak je uslovila potreba građan skog društva za medicinskim i pravnim obrazovanjem, s jedne, i, s druge strane, nastaju zbog težnje klera da sveštO!nstvo dobije solidno teološko obrazovanje za borbu protiv jeretika. Prve visoke škole nazivale su se studium generale, što je označavalo da su pristupačne svim nastavnicima i studentima, bez obzira iz koje zemlje dolaze. Prve visoke medicinske škole otvorene su u Salernu (Italija, u IX v.), Monpeljeu (Francuska, XII v.), pravna u Bolonji (Italija, u XI v.) i teološka u Parizu (XII v.). Nastavnici i učenici ovih škola udruživali su se u cehove zvane universitas; ovaj naziv je tokom vrem(ma potisnuo stari (studium generale) i prihvaćen je novi, kao samostalni pojam za najvišu naučnu i obrazovnu ustanovu. Univerziteti su imali posebne povlastice i bili su izuzeti od svetovne jurisdikcije; imali su svoje nezavisne sudove. Zbog sukoba sa svetovnim ili crkvenim vlastima U. su se selili u druga mesta, npr. studenti iz Pariza se sele u Oksford, u XII v.; iz Oksforda u Kembridž (1209); iz Praga u Lajpcig (XV v.) itd. Univerzitete su otvarali kraljevi ili pape. Srednjovekovni U. su imali 4 fakulteta: medicinski, pravni, teološki i filozofski (7 slobodnih veština: gramatika, retorika, dijalektika, aritmetika, geometrija, astronomija i muzika). Svršeni studenti filozofije dobijali su zvanje bakalareus, a potom sleđuju viša zvanja: licencijat, magister i doktor. Na čelu fakulteta stoji dekan, a U. rektor. Nastava se sastojala iz čitanja i interpretiranja tekstova. Najstariji U. su: u Francuskoj Pariz (1150), Monpelje (1181) i dr; u Engleskoj - Oksford (XII v.), Kembridž (1209); u Nemačkoj: Beč (1365), Hajdelberg (1385) i dr.; u Španiji: Salamanka (1427), Sevilja (1254) i dr.; u slovenskim zemljama: Prag (1348), Krakov (1346) itd. Univerziteti su odigrali veliku ulogu u polit. i naučnom životu srednjovekovne Evrope. Oni razvijaju slobodnu misao, bore se protiv slro-
UNK.JAR-SKELESI
okova hrišćanske crkve, istupaju kao arbitri u crkvenim i polit. sporovima, oslanjajući se na rim. pravo pomažu učvršćivanju monarhijske vlasti evrop. vladara. U periodu humanizma, renesanse i reformacije, kada slobodni ljudski duh buja, traži nove naučne puteve, niču u svim evrop. zemljama centri naučne i humanističke misli - novi univerziteti. U našim zemljama U. se otvaraju u XIX v .. U Beogradu osnovana je 1863. god. Velika škola, a 1905. pretvorena je u univerzitet. U Zagrebu osnovano je sveuči lište 1874, a u Ljubljani 1919, u Skoplju 1945, u Sarajevu 1949, Novom Sadu 1960; Pored U. postoje i pojedinač ni fakulteti u većim kult. i ekonom. centrima naše zemlje (Niš, Bor, Priština, itd.).· UNK.JAR-SKELESI_ (Unkiar-Skelessi, sada Hunkyar-Iskelesi), mesto na Bosforu 12 km sev. od Carigrada, gde j:e 8. avg. 1833. sklopljen ugovor između Rusije i Turske, prema kome je rus. flota dobila pravo da prolazi kroz Bosfor i Dardanele, a to je značilo vrhunac rus. uticaja u Turskoj. Turska je ovaj ugovor raskinula 1841. URAN, prema mitologiji starih Grka prvi gospodar sveta. Da bi vladao nesmetano bacio je u Tartar, duboku provaliju pod zemljom, svoje sinove. Majka Geja zbog toga nagovori titane, sinove njene i Uranove, da se pobune protiv oca. Tako su titani zbacili U. i oslobodili svoju braću iz Tartara, dok su vlast predali Kronu, jednom od svoje braće. URARTU, oblast oko Zakavkazja, gde je u starom v. stvoreno carstvo Urartu. Najstariji pomen plemena U. potiče iz XIII v. pre n. e. u kome se spominje njihov plemenski savez. Početkom I milenija pre n. e. u oblastima oko j. Van stvorila su ova plemena nekoliko manjih država. Među ovima najviše se isticala drž. U„ čija se prestonica nalazila u gr. Tušpi na samom j. Van. Krajem IX v. pre n. e. od većine ovih državica stvoreno je jedinstveno Urartsko Carstvo. Svoju najveću moć dostiglo je novo Carstvo u VIII v. pre n. e. za vreme vladavine cara Argištija. Tada je vlast Urartu Carstva proširena prema Zakavkazju. Za vreme njegove vladavine dolazilo je često do ratnih sukoba sa Asircima. Kao i drugi narodi i st. U. su ratne zarobljenike pretvarali u robove koji su učestvovali u ostvarenju grandioznih planova na prokopavanju velikih kanala za navodnjavanje. Osnovno zanimanje domaćeg st. bila je zemljoradnja a docnije i stočarstvo. Privreda je bila organizovana na robovlasničkom principu, kao i samo društvo na čijem se čelu nalazio car koji se u svojoj vladavini oslalastičkih
697
UROS I STEFAN NEMANJIC
njao na rodovsko plemstvo. Najveći broj podataka o narodima ovog Carstva potiče od letopisa u kojima se pisalo o pohodima careve vojske. U njima se nalazi poneki podatak vrlo važan za rekonstrukciju socijalno-ekonomskih odnosa u zemlji. Tako se pretpostavlja da je st„ koje se bavilo zemljoradnojm i stočarstvom, bilo podvrgnuto poreskim i radnim obavezama kao što je bio slučaj i u dr. ist. zemljama. Zemljoradnici i stočari su bili slobodni i živeli su u većim naseljima koja su istovremeno bila i glavni trgovački centri jer u U. nije bilo gr. centara. Posle teškog poraza u borbi sa Asircima 714. god. pre n. e. Urartsko Carstvo se postepeno povratilo i ojača lo je već početkom VII v. pre n. e. Uspelo je da izdrži snažan napad Skita, ali su ga u VI v. pre n. e. konač no uništili Međani. URBARI, zbirke propisa (u Hrvatskoj, Slavoniji i juž. Ugarskoj), kojima su određeni odnosi između zavisnih seljaka i vlastele, a odnose se, u prvom redu, na veličinu kmetskih dažbina. Već u ranom srednjem v. utvrđivale su se radne, naturalne obaveze kmetova, koje su zapisivane u posebne knjige zvane urbari. Najstariji U. u našoj zemlji je Vinodolski zakon (1228). Zbog čestih prekomernih poreskih optereće nja zavisnih seljaka, koja su izazivala seljačke bune i ratove, drž. vlast preuzima na sebe od XVIII v. donošenje U. (Marija Terezija izdaje 1756. urbare). Ukidanjem feudalnih odnosa, odn. kmetstva nestaju i urbari. URBURA, glavna rudarska dažbina u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni - namet u veličini od 8 do 120/o od proizvedenog metala, koji se isplaćuje vladaru na čijen1 se području nalaze rudnik i topionica. Urbura spada među regalije (v). na koje vladalac polaže zakonito pravo. UROS STEFAN (1336, vladao 1356-71), srp. car, poslednji vladar iz porodice Nemanjića. Posle smrti cara Dušana, Carstvo se raspalo. Kao protivcar suprotstavio mu se Dušanov polubrat Simeon (Siniša) i osamostalio u Tesaliji i juž. delovima Dušanovog Carstva. Uroš je vodio povremeno ratove sa ·Simeonom, ali u ·njima nije imao uspeha. I druga vlastela se odmetnula od Uroševe vlasti: Vukašin Mrnjavčević, Uglješa Mrnjavčević, Balšići u Zeti i dr. Mladi car nije imao autoriteta ni snage da suzbije feudalnu anarqiju. Urriro je 1371. na dvoru kneza Lazara Hrebeljanovića.
UROS I STEFAN NEMANJIĆ (vladao. 1243-76), raški kralj, 3. sin Stefana Prvovenčanog. Vodio je dugotrajni rat sa Dubrovnikom, zbog toga što je papa želeo da podredi barsku nadbiskupiju
URUGVAJ dubrovačkoj.
698
U njegovo vreme kraljevanja obnovljena je Vizantija (1261) i koristeći se njenom slabošću, u savezu sa ahajskim i epirskim vladarima, osvojio je deo Makedonije. Iz straha od vizant. osvete sklopio je savez sa Mađarima (1260) i ratovao sa njima protiv Ceške; ubrzo je raskinuo savez i napao na ugarsku mačvansku banovinu (1268). Zbacio ga je s vlasti sin Dragutin, uz pomoć tastove ugarske vojske. Uroš se, posle povlačenja s prestola, zamonašio; umro je u svojoj zadužbini Sopoćanima. Za vreme njegove vlade dolaze u Rašku rudari Sasi, bežeći od tatarske najezde, i otvaraju rudnike, što je uticalo na nagli ekonomski uspon Raške. URUGVAJ. Ovu zemlju, naseljenu indijanskim plemenima, otkrili su španski konkvistadori, ali je njeno naseljavanje počelo tek u XVII v. U toku XVII i XVIII v. španci i Portugalci su vodili stalnu borbu oko prevlasti u ovoj oblasti. U trenutku kad su španci bili na vlasti otpočeo je pokret za nezavisnost, koji je Urugvaj proglasio 1810. god. zajedno sa Argentinom. God. 1814. urugv. nacionalni vod Artigas odvojio se od vojne hunte u Argentini i počeo borbu za stvaranje posebne države. God. 1820. Brazilci su okupirali Montevideo, ali je grupa istaknutih ljudi Urugvaja, poznatih pod imenom „Trideset tri besmrtnika", proglasila 1825. god. Urugvaj za nezavisnu državu. U bici kod Ituzainga (1827) Brazilci su poraženi. Odmah posle toga otpočeo je građanski rat u zemlji koji je trajao do 1851. god. Vodili su ga pristalice dveju političkih stranaka: „Beli" i „Crveni". U ovom periodu bilo je i sukoba sa Argentinom. God. 1864. Urugvaj se našao u novom sukobu sa svojim susedima, Brazilom i Paragvajom. Tek početkom XX v. Urugvaj je dospeo u stanje da počne sa programom političkih i socijalnih reformi. Posle 2. svet. rata zemlja se nalazi u stalnim finansijskim teškoćama, a 1958. god. konzervativni „Beli" pobedili su na izborima prvi put posle 90 god. Poslednjih godina došlo je do novih unutrašnjih nemira. USKOCI. Uskocima se nazivaju izbeglice iz Turske, Srbi i Hrvati, koji su se naselili na mletačkoj i austr. teritoriji odakle su u službi Austrije i Mletaka vodili pogranični rat i upadali u susedne turske teritorije. Centar U. u austr. službi bio je gr. Klis do pada 1537, a od tada Senj. Uskoci u mletač koj službi su se nalazili u Ravnim Kotarima, Makarskom primorju i Boki -Kotorskoj. Uskočko ratovanje - je bilo -sl. hajdučkim akcijama~ u manjim-četama stalno su upadali u. susedne-tur. oblasti pljačkajući, ·robeći i paleći mu-
USTANAK BUZDOVANA
slim. st„ ne štedeći često ni hrišćane tur. podanike. Osobito je bila znatna uloga senjskih uskoka. Oni su sačinja vali deo senjske posade, i pod svojim starešinama su upadali u tur. teritorije i branili taj deo austr. granice. Zbog njihove vojničke vrednosti Austrija je tolerisala njihove gusarske akcije uperene protiv Mletaka. Mletačka Repu-
~~~~ ~
..
~\
.
~~~,~~
..
Senj
blika se stalno žalila na senjske U. i zahtevala je od Austrije da ih raseli. Kako Austrija nije prihvatila mletački zahtev, došlo je i do tzv. uskočkog rata 1615-1617. Uskočko pitanje nije bilo glavni povod ratu, nego zahtev Austrije za slobodnom plovidbom na Jadranu. Mirom u Madridu, Austrija je pristala da senjske U. raseli i to je urađeno. Uskoci su naseljeni u unutrašnjosti Hrvatske (Zumberak). Mletački U. su naročito bili aktivni za vreme kandijskog rata (1645-1669) i bečkog ili morejskog rata (1683-1699). Oni su sačinjavali, uz hajdučke družine, glavnu mletačku vojničku snagu u Dalmaciji. Uspesi Mletaka u ovom ratovanju su uglavnom delo U. i hajduka, naših sunarodnika. O uskočkom ratovanju nastale su mnogobrojne nar. pesme uskočkog ciklusa, po tematici sl. onim iz hajdučkog. Uskoci su u nar. sećanju ostali kao nosioci nar. otpora protiv tur. vlasti. Veći deo junaka uskočkih pesama su istor. ličnosti, koje su igrale važnu ulogu kao Janković Stojan, Smiljanić Ilija i dr. USTANAK BUZDOVANA, 1382. god. u Parizu; podigli su ga sitni majstori i kalfe protiv velikih poreskih optereće nja, izazvanih stogodišnjim ratom i međusobnom borbom feudalaca, koji su mislili samo na lično bogaćenje i pljačku drž. kase. Pokret je dobio naziv ustanak „buzdovana'· jer su ustanici provalili u skladište buzdovana i njima se naoružali. Ustanki su ubijali skupljače poreza, kraljeve činovnike a iz tamnica oslobađali zatvorenike. Njima su se pridružili i siromašni seljaci. Ustanak je ugušilo plemstvo uz podršku bogatog građanstva, koje se plašilo ši-
USTANAK SLESKIH TKACA
renja ustanka i novih pobuna seljaka gr. sirotinje. USTANAK ŠLESKIH TKACA, velika pobuna šleskih tkača do koje je došlo u junu 1844. god. protiv surove eksploatacije. U ustanku je uzelo učešća nekoliko hiljada radnika koji su prodrli u neka preduzeća i znatno ih oštetili. Protiv ustanika upućena je pruska vojska koja je na svirep način razbila ustanike i ugušila ustanak. USTASE, naziv koji su dali sebi pristalice terorističke organizacije u vreme postojanja NDH. - Ova krajnje reakcionarna i ekstremno rasistička nacionalistička organizacija nastala je posle 1. svetskog rata od emigranata iz Hrvatske. Uz pomoć fašista u Mađarskoj, a kasnije Italiji, i nacista u Nemačkoj, 30-ih godina njen „vod" Ante Pavelić osnovao je navedenu organizaciju. Posle aprilskog sloma uz pomoć Nemačke i Italije, ustaše su formirale NDH. Ustaška vlast i ustaške vojne formacije razvile su masovnu akciju radi fizičkog istrebljenja Jevreja i Srba i svih progresivnih i demokratskih snaga u hrv. narodu. Njeno vodstvo i pojedinci po završetku rata našli su se na spisku ratnih zločinaca. U toku ustaške vladavine bilo je ubijeno više stotina hiljada ljudi, posebno u zloglasnom logoru Jasenovcu i drugim. Zrtve su najvećim delom bili Srbi i Jevreji. Po načinu likvidacije ljudi i zverstvu prevazišli su i svoje gospodare naciste i fašiste. USTAV OD 1791. bio je plod rada Ustavotvorne skupštine - Konstituante za vreme francuske revolucije. Mnoge odredbe ovog ustava bile su proglašene kao posebni zakoni već na početku revolucije. Po ovom ustavu Francuska je postala ustavna monarhija. Proklamovan je suverenitet nacije i zakonodavna vlast je predata nar. predstavništvu. Kralju je priznato pravo suspenzivnog veta - pravo da odgodi za izvesno vreme stupanje u dejstvo zakona koje je usvojila zakonodavna skupština. Ovi zakoni, koje je kralj odbacio, mogli su postati punovažni jedino u slučaju ako su ga prihvatila sva 3 sastava zakonodavne skupštine. Ustav je delio građane na aktivne koji su imali biračko pravo, i pasiv;,,e, koji tog prava p.i~u imi;.li: ukinuti su cehovi, unutrasnJe carmske granice i podela na provincije, mesto kojih su uvedena 83 departmana. Sprovedeno je jedinstvo mera. Feudalni sud zamenjen je porotom. Jevrejima je data ravnopravnost. Konfiskovana crkvena zemlja proglašena je narodnom imovinom. Mnoge odredbe ovog ustava bile su izložene oštroj kritici, pošto je narod i dalje ostao lišen građanskih prava. Osnovni pro-
699
USTAV
blem revolucije, agrarno pitanje, nije rešeno, dok je protiv radnika donesen poseban zakon kojim su se zabranjivali štrajkovi. USTAV OD 1931, v. Oktroisani ustav. USTA V OD 1946, izglasan je 30. a proglašen 31. jan. 1946. od strane Ustavotvorne skupštine. Posle održanih izbora (11. nov. 1945) koji su se završili ogromnom pobedom liste Narodnog fronta, novoizabrana skupština sastala se 29. nov. iste godine i odlučila je o obliku vladavine u našoj zemlji. Jednoglasnom odlukom naša zemlja proglašena je republikom. Drugi zadatak Ustavotvorne skupštine bio je da donese najviši zakon zemlje ustav. Posle jednomesečne diskusije Ustavotvorna skupština ga je jednoglasno prihvatila i od tog momenta ona je postala Narodna skupština FNRJ. Osnovna odlika ovog prvog ustava bila je zakonska potvrda onog što je postignuta pobedom NOR-a. Prema ustavu sva vlast pripada narodu, iz njega proizilazi i on je vrši preko izabranih organa - narodnih odbora i skupština. Najviši organ vlasti bila je Narodna skupština, koja se sastojala iz 2 doma: Skupštine naroda i Savezne skupštine. Predsedništvo skupštine postala je Prezidijum, i ono je vršilo dužnost predsednika FNRJ. Prema tom ustavu vrhovni organi savezne države bili su: Narodna skupština, Prezidijum, i vlada. Ustav je garantovao najšira demokratska, polit. prava i slobode građana. Ozakonjen je federativni princip drž. uređenja, te je FNRJ bila savezna država republikanskog oblika, koja se sastojala iz 6 ravnopravnih narodnih republika. Svaka narodna republika imala je svoje organe vlasti, ustav i dr. zakone. USTAV OD 1963, proglašen je 7. apr. iste godine. - Posle tromesečne opštenarodne diskusije u kojoj su učestvo vali milioni građana, podneto je desetine hiljada predloga koje je ustavna komisija skupštine iskoristila i na osnovu njih izradila konačni tekst ustava. On je postao ne samo osnovni zakon drž. već i društvena povelja koja, pored drž. organa i osnovnih sloboda i prava građana, propisuje princip samoupravljanja i razrađuje društveno-ekonomski i polit. sistem zemlje. Ustav je ozakonio slobodan i udruženi rad, društvenu raspodelu dohotka, samoupravljanje i društvenu svojinu nad sredstvima za proizvodnju kao osnovama društvenog uređenja. Ustav nije promenio dvodomni sistem. Ovim Ustavom naša drž. je dobila ime Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Novi ustav uveo je i promene u organizaciji i nazivima organa vlasti. U opštini i srezu umesto odbo-
USTAV SAD
ra imamo skupštine. One se sastoje iz 2 veća: opštinskog, odn. sreskog, i veća radnih zajednica. Pokrajinske, republičke i savezna skupština imaju sada 5 veća: savezno veće i 4 veća radnih zajednica: organizaciono-političko, privredno, socijalno-zdravstveno i kulturno-prosvetno. U sastavu saveznog veća imamo veće naroda, a najviši izvršni organi su savezno izvršno veće i predsedriik republike. Ustav je ustanovio i funkciju potpredsednika. Predvideo je i nove savezne organe: savet federacije i ustavni sud SFRJ. Savet federacije je reprezentativna telo, sastavljena od najuglednijih funkcionera sa zadatkom da razmatra najvažnija pitanja našeg društvenog života. Ustavni sud treba da oceni da li su pravni propisi u skladu sa ustavom i time da štiti zakon i poštovanje ustava. USTAV SAD, potpisan sept. 1787, a ratifikovan u junu 1788. god. Federalna vlada SAD počela je da funkcioniše 1789. god. Po svojoj jezgrovitosti i formulacijom opštih principa Ustav omogućuje različite interpretacije. .Sastoji se od 7 članova, preambule i 22 amandmana nastala u toku dva veka. Članovima su ustanovljeni zakonodavni, izvršni i sudski organi vlasti i određene njihove prerogative; oni regulišu i odnose između federalne vlade i vlada pojedinih država. Prvih devet amandmana, koji sačinjavaju Zakon o pravima, dodati su u toku prve dve godine nakon donošenja .Ustava, i to na osnovu opšteg uverenja da on nedovoljno štiti individualne slobode. Ostali amadmani rešavaju razna pitanja, od poreza do prava glasa žena. USTAVI U SRBIJI i CRNOJ GORI. Iako su se Srbija i Crna Gora kao države oformile početkom XIX v. zbog ekonom„ polit. i kult. zaostalosti prilično su dugo bile drž. sa apsolutističkim polit. sistemom. Prvi ustav u Srbiji je bio tzv. Sretenjski ustav (1835), koji je napisao Dimitrije Davidović po ugledu na franc. ustav. Na ovaj ustav je knez Miloš bio nateran tzv. Miletinom bunom, ali je ustav odmah ukinut na zahtev Austrije, Rusije i Turske. Pa bi ograničile vlast kneza Miloša u korist obogaćenog starešinskog sloja, Rusija i Turska su se dogovorile da sultan propiše Srbiji ustav u formi sultanskog hatišerifa. Po tom tzv. Turskom ustavu vlast kneza je bila ograničena savetom, koji se sastojao od najistaknutijih starešina, koje je knez doživotno postavljao, a nije ih mogao smeniti bez odobrenja Porte. Time je Porta ograničila autonomiju Srbije prema hatišerifima od 1830. i 1833. Taj je tur. ustav važio sve do 1869, mada ga je knez M1hailo praktično ukinuo posebnim zakonima za vreme svoje druge
700
N''.LUP~: '
USTAVI U SRBIJI
vladavine. Posle smrti kneza Mihaila, da bi zadovoljili liberale, namesnici su doneli tzv. ustav od 1896. ili Namesnički ustav. To je prvi ustav koji je Srbija samostalno donela. Po ustavu, vlast je kneza i njegove vlade ograničena narodnom skupštinom, ali je trećinu njenih poslanika imenovao knez. Skupština je imala pravo da donosi zakone, ali bez zakonodavne inicijative. Proglašena je ministarska odgovornost, ali samo krivična. Ustav je garantovao građanske slobode, ali je suviše ostavio vlasti knezu i vladi, koji su pod firmom ustava faktički nastavili sa apsolutističkom vladavinom. Namesnički ustav je važio do 1888, kada je kralj Milan, posle poraza u srpsko-bugarskom ratu, morao da popusti radikalima. Po ustavu od 1888, kome je bio obrazac belgijski ustav, zaveden je u Srbiji parlamentarni režim. Kralj i skupština su formalno izjednačeni kao zakonodavni faktori. Skupštini je potpuno obezbeđeno budžetsko pravo i dopušteno je spajanje poslaničkog mandata sa ministarskom funkcijom, čime su položeni temelji buržoaskog parlamentarizma. Uvedeno je tajno i neposredno glasanje, a izborni cenzus je bio minimalan. Da bi se omogućio ulazak inteligencije u skupštinu, uvedena je institucija tzv. kvalifikovanih poslanika - po 2 intelektualca sa fakultetskom spremom na svaki okrug. Ustavom su zagarantovana demokratska građanska prava i slobode: sloboda štampe, zbora i udruživanja. Zagarantovana je nezavisnost sudova i uvedena opštinska i sreska samouprava. Ustav nije dugo ostao na snazi, jer ga je ukinuo kralj Aleksandar Obrenović posle državnog udara 1894, a uveo je ustav od 1869. God. 1901. kralj Aleksandar je doneo Oktroisani ustav, kojim je znatno izmenjen ustav od 1888. zavođenjem dvodomnog skupštinskog sistema. Posle ubistva kralja Aleksandra 1903, donesen je novi ustav, koji je bio samo nešto izmenjeni ustav od 1888. i koji je ostao na snazi sve do stvar~ nja Kraljevine SHS. - Crna Gora Je bila apsolutna monarhija sve do 1905. Te godine je knez Nikola, pod uticajem zahteva naprednijih građanskih krugova u zemlji i omladine koja se školovala u Srbiji, doneo Ustav. Ustav je usvojila narodna skupština, ne raspravljajući o njemu, tako da je faktički bio oktroisan. Ustav je rađen po ugledu na srp. namesnički ustav. Pored biranih poslanika bilo je dosta poslanika po položaju, a vlast kneza je bila vrlo velika. Ustav je garantovao određene građanske slobode, ali su prava skupštine bila ograničena. Posle tzv. bombaške afere i zabrane prve demokratske stranke, tzv. klubaša, us-
USTAVNI SUD tav je faktički bio zaobiđen, iako je formalno bio na snazi. Knez Nikola se nikako nije mogao pomiriti sa ograni. čenjem svojih apsolutnih vladarskih prava. Tek 1912. posle izmirenja kneza sa klubaškim vođama doslednije s~ sprovode ustavne odredbe. Ustav je bio na snazi ·u Crnoj Gori do njenog ujedinjenja sa Srbijom 1918. USTAVNI SUD, ustanovljen na osnovu Ustava (čl. 146) kao samostalni organ i nosilac zaštite ustavnosti. Pored Ustavnog suda SFR..J postoje i ustavni · sudovi republika. Svi ustavni sudovi otpočeli su da rade 15. februara 1964. godine. Osnovna funkcija ovih sudova je obezbeđenje poštovanja ustava i zakona koji su u skladu sa ustavom. Osnovna nadležnost US je da odlučuju o saglasnosti zakona sa Ustavom i o saglasnosti drugih propisa i opštih akata sa ustavom i zakonom. - Ustavni sud Jugoslavije odlučuje: 1. o saglasnosti zakona (saveznih i republič kih) sa Ustavom Jugoslavije, 2. o saglasnosti republičkog zakona sa saveznim zakonom, 3. o saglasnosti drugih normativnih akata organa i organizacija sa Ustavom i drugim saveznim propisima. Republički ustavni sudovi odlučuju: 1. o saglasnosti republičkih zakona sa republičkim ustavom, 2. o saglasnosti drugih normativnih akata društveno-političkih zajednica i organizacija s republičkim ustavom, republičkim zakonima i drugim republičkim propisima. Ustavni sud Jugoslavije nema ovlašćenja da odlučuje o saglasnosti republičkih ustava sa Ustavom Jugoslavije, ali on može, na zahtev Savezne skupštine ili po sopstvenoj inicijativi, dati mišljenje o tome. U. S. Jugoslavije ima 11 članova: predsednika i 10 sudija. U republičkim ustavnim sudovima broj članova je različit. USTAVNI ZAKON, izdat je 13. jan. 1953. ~ Krupne pramene u društveno-ekonomskom i polit. uređenju nastale od izglasavanja 1. ustava, naročito od 1950. god„ trebalo je uneti u ustav. U vezi sa svim ovim promenama narodna skupština je donela Ustavni zalrnn o osnovama društveno-političkog uređe nja FNRJ i saveznim organima vlasti. Ovim zakonom izmenjen je i dopunjen ustav od 1946. U čl. 1. stoji: „Jugoslavija je socijalistička demokratska država'', a u članu 4. „Društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju, ·samoupravljanje proizvođača u privredi i samoupravljanje radnog naroda u opštini, gradu i selu, jesu osnova društvenog i političkog uređenja zemlje". Izvršena je i reorganizacija najviših organa vlasti. Na čelu FNRJ je od tada .. predsednik republike kao. šef države. Za prvog predsednika izabran je drug Tito. Umesto vlade, prezidijuma i na-
701
USTAVOTVORNA SKUPŠTINA
rodne skupštine, ustanovljeno je ·savezno izvršno veće, koje sa predsednikom republike čini izvršne organe savezne narodne skupštine. SNS se sastojala iz 2 doma: Savezno veće i veće proizvođača, dok je veće naroda sada bilo sastavni deo saveznog veća. U veće proizvođača ulazili su predstavnici proizvođača, a u savezno veće predstavnici sveg stanovništva. USTA VOBRANITEL.JI, naziv za struju koja je vodila polit. borbu protiv apsolutizma kneza Miloša Obrenovića. Ime su dobili po tome što su se oslanjali na tzv. turski ustav od 1838, koji je u 17. čl. propisivao da se vlast kneza ograničava savetom od najistaknutijih starešina. Te savetnike je postavljao knez, ali ih nije mogao smeniti dokle njihovu krivicu ne dokaže Porti. Ustavobranitelji su potekli iz starešinskog sloja formiranog za prve vlade kneza Miloša i predstavljali su najimućniji sloj srbijanske buržoazije. Ustavobranitelji su naterali kneza Miloša da napusti Srbiju (1839). Kada je naslednik Milošev, Mihajlo, pokušao da se oslobodi njihovog tutorstva oni su ga zbacili i za kneza izabrali Aleksandra Karađorđevića, čija se vladavina (1842-1858) naziva period ustavobraniteljske vladavine. Najistaknnutije ustavobraniteljske vođe bili su: !lija Garašanin, A vram Petronijević i Toma Vučić Perišić. Ustavobranitelji su zbačeni na Svetoandrejskoj skupštini 1858, kada je ponovo doveden na vlast knez Miloš Obrenović. USTAVOTVORNA SKUPSTINA DEMOKRATSKE FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE, prviput se sastala 29. nov. 1945 Na sednici od 11. nov. 1945. god. Privremene narodne skupštine, ona se proglasila ustavotvornom. Njen prvi akt bio je proglašenje republike. Ustavotvorna skupština bila je sastavljena, u skladu sa federativnim načelom, od savezne skupštine i skupštine naroda. Ona je u toku svoga rada, do proglašenja ustava; obavila niz značajnih poslova i nakon što je 31. jan. 1946. donet ustav, ona se pretvorila u Narodnu skupštinu. USTAVOTVORNA SKUPŠTINA KRALJEVINE SHS 1921, počela je rad 12. dec. 1920. god. - Posle izbora za konstituantu (28. nov. 1920), centralistički blok je dobio neznatnu većinu kao i broj mandata. Ukupno je bilo izabrano 419 poslanika ali zbog opozicije i apstinencije broj poslanika je spao na 309. Napuštanjem predstavnika Narodnog kluba US pala je na 298 poslanika. Ovako izabrana skupština prihvatila je Vidovdanski ustav 28. juna 1921. Ova izabrana skupština radila Je do raspisivanja novill. izbora,
702
UTOPIJA
UTOPIJA (od grč. u - ne i topos - mesto), „mesto kojeg nema", idealna zemlja u kojoj vlada najsavršenije društveno uređenje i u kojoj ljudi žive u punom blagostanju, miru i sreći. Termin je nastao prema imenu ostrva u znamenitom delu Tomasa Mora (v.). U svakidašnjem govoru, U. označava ideju koja je idealna, ali se ne može ostvariti. - Prvu veliku utopijsku predstavu budućnosti dao je grč. filozof Platon u svojoj Republici, u kojoj se, pored ostalog, zahteva ukidanje privatnog vlasništva i vladavina duhovne aristokratije. Srednji v. nije dao znatnijih utopijskih vizija boljeg uređenja jer je hrišćanstvo suvereno nameta!~ ideju nebeskog raja u budućnosti. Utopijski koncepti prisutniji su u polit. teorijama Evrope tek od vremena renesanse, kad se uopšte više misli na ovozemaljsku sreću i o politici i oblicima vladavine raspravlja se u skladu s nastankom i razvitkom modernih država. Engleski humanista Tomas Mor je u svojoj Utopiji zamislio ostrvo gde ne postoji privatno vlasništvo, društvene klase su ukinute, i rad i njegovi plodovi su zajednički, a pošto vladaju puna sloboda i jednakost, i nema siromaštva, u društvu nema ni zločina. Anticipiranje socijal. ideja javlja se i
u zcmitt sunca (CiuitaB BDliB) ital. ao-
minikanca i filozofa Tomasa Kampanele (v.), koji je idealnu drž. zamislio na vladavini razuma, mudrosti i ljubavi, s tim što u društvu ostaje sve zajedničko, ne samo materijalna dobra nego i kuće, žene, deca. - Do bližeg povezivanja utopijskih ideja s potrebama eksploatisanih društvenih slojeva došlo je za vreme franc. revolucije, kad radom F. N. Babefa (v.), vođe pokreta „jednakih", i počinje razdoblje utopijskog socijalizma. Babef je branio zahteve proletarijata i na osnovu devize da je „priroda dala svakom čove ku pravo da uživa jedan deo svih dobara" zastupao je ideju o jednakosti svih građana i o deobi proizvoda na jednake delove, bez obzira na doprinos u proizvodnji. Kod mnogih pisaca, koji su, kao filozofi, političari, književnici i publicisti, sagledavali, posle Babefa, svoju utopijsku sliku budućnosti, i među kojima treba pomenuti Luja Sebastijana
Mersijea
i
Etjena
Kabea
(v.), posebno se !zdvajaju Sen-Simon, Furije i Oven, kao klasični predstavnici utopijskog socijalizma. Sen-Simon (v.) je bio mišljenja da bi društvo trebalo osloboditi parazitnih slojeva i dati ga u ruke proizvođačima, koji bi uživali prihode prema sposobnostima i radu. Furije (v.) je zahtevao ukidanje prava privatnog vlasništva, preobražaj društva putem prosvećivanja i uveravanja i njegovo organizovanje u zajednice,
UTREHTSKI MIR „fl~lange". Oven
(v.) je ustajao protiv privatnog vlasništva, religije i braka ~a~ izvora društvenih zala, pokušavaJUĆl da ostvari svoje koncepcije organizovanjem komunističkih naseobina. Predstavnici utopističkog socijalizma i~ali su negativan stav prema kapitalizmu kao vladajućem društvenom po:r:etku, ali se oni još uvek ne oslanjaJU na proletarijat kao masu osnovnih proizvođača i na revolucionarnu klasnu borbu kao jedan put koji vodi stvaran~~ socijal. i.:ređenja. Njihov utopizam mJe u tome sto su predviđali neostvarivu budućnost, nego u pronalaženju puteva da se do toga dođe (prosveći vanje, propovedanje humanosti, kari!a!ivna sreds!va). UTOPIJSKI SOCIJALIZAM, v. Utopija. UTRAKVISTI, UMERENJACI, struja u husitskom češ. pokretu; sačinjavali su je imućno građansvo i plemstvo. Tražili su pričešće u „oba vida" (hlebom i vinom) koje je bilo rezervisano samo za sveštenstvo. Svetovna lica pričešći vala su se samo „telom Hristovim"-hlebom, a utrakvisti su tražili da se pričešćuju iz kaleža, te su se nazivali i kalikstincima. Pored toga zahtevali su uvođenje crkvenog bogosluženja na nar. jez. i sekularizaciju crkvenih imanja. VIR;t;HI~lif\ V;NIJt'\1 ~tvw~u~ 23. Jan.
ln~~.vreme kno nrotiutofo A~a~~~j uniji (u.) nizozemske revolucije (v.).
z~
NJu je sačinjavalo 7 nizozemskih oblasti, među kojima su najznačajnije bile Zeland, Geldern, Holand i Utreht, po kome je unija i dobila ime. Cilj ovog saveza bio je da očuvaju privilegije provincija i da se one bore protiv kralja i pritiska i nasilja sprovođenih u njegovo ime. Na osnovu sporazuma o uniji proglašena je sloboda veroispovesti i zaveden jedinstven poreski sistem na teritoriji svih provincija. O najvažnijim polit. merama, koje su se odnosile na sve članice unije, morala se rešavati na zajedničkom skupu predstavnika svih provincija. A jedna od tih mera bila je organizovanje borbe za slobođenje od Spanije. Na jednom _od ovih skupova proglašena je nezavisnost Holandije (1581). UTREHTSKI MIR, zaključen 1713. god. Zajedno s ugovorima u Raštatu (v.) i Badenu predstavlja završetak rata za špansko nasleđe (v.). Najvažnije odredbe mira bile su sledeće: Filip V Burbonski (v.) priznat je za špan. krll;lja; _špan. posedi u Nizozemskoj, zatim Milano, Napulj i Sardinija predati su Austriji; Engleska je dobila Gibraltar i ostrvo Minorku, dok je Savojsko Vojvodstvo dobilo ostrvo Siciliju. Francuska je priznala hanoversku dinastiju kao vladalačku kuću u Engleskoj, a Filip V se odrekao prava na franc. presto. Engleska i Holandija
UZICKA REPUBLIKA
703
dobile su značajne trgovačke povlastice. UZičKA REPTJBLIKA, deo slobodne teritorije u zap. Srbiji sa centrom u Užicu koji je postojao od 24. sept. 1941. do 30. nov. iste godine. Uspešni razvitak oružanog ustanka u Srbiji, kao i direktiva Glavnog štaba da se stvori slobodna teritorija, ostvario se oslobođenjem Užica, Bajine Bašte, Krupnja i dr. mesta, gde je stvorena široka slobodna teritorija. Odmah posle savetovanja u Stolicama, CK KPJ i Vrhovni štab premestili su svoje sedište u Užice. U toku okt. i nov., dok su besnele borbe sa nem. divizijama u Mačvi i Sumadiji, Užice se razvijalo u snažan centar slobodne teritorije. Tu je odmah počeo izlaziti partijski organ „Borba", koji je odigrao veliku ulogu u povezivanju svih oslobodilačkih snaga, u pravilnom tumačenju raznih pitanja koja je isticala praksa ustanka i u mobilizaciji naroda oko polit. linije KPJ. U Užicu je nastavio sa izlaženjem i Bilten VS, koji je pokrenut u Beogradu 10. avg. 1941, a koji je donosio
V AJMARSKA REPUBLIKA
vesti o borbama partizana u svim krajevima Jugoslavije i razne naredbe i uputstva vojnog karaktera. Slobodnu teritoriju u zap. Srbiji sa centrom u Užicu narod je nazvao „Užička republika." U Užicu je obnovljen rad fabrike oružja, koja je dala na hiljade pušaka i milione metaka borcima koji su branili slobodnu teritoriju. U Užičkoj republici delovali su i novi organi nar. vlasti koje je narod potpuno prihvatio. Pored fabrike oružja u gr. su radile i mnoge druge radionice koje su se brinule o snabdevanju partizanskih jedinica, a saobraćala je i partizanska železnica. U vezi sa opštom ofanzivom neprijatelja na slobodnu teritoriju vođene su teške borbe za odbranu UR. Najteže borbe odigrale su se na Kadinjači 29. nov. 1941. god. kada je, posle žestoke borbe, Užički radnički bataljon, sa još nekim jedinicama, omogućio, žrtvujući se, povlačenje glavnine partizanskih jedinica i Vrhovnog štaba. Posle povlačenja Vrhovni štab i partizanske jedinice otišle su u Sandžak.
V VACLAV III (1289-1306), sin i naslednik Vaclava II Pšemislovića. Krunisan je posle izumiranja porodice Arpadovića za ugarsko-hrvatskog kralja pod imenom Ladislav V (1301-4). Zbog dinastičkih sukoba nije se mogao održati na prestolu, vraća se u Cešku (1304) i posle smrti Vaclava II dolazi na češ. presto (1305-06). Ubijen je na misteriozan način prilikom priprema za rat sa Poljskom. VACLAV SVETI (908, vladao 921-29), češ. knez; vodio je uporno borbu protiv Nemaca, pokušavajući da se oslobodi njihove vrhovne vlasti. Preveo je Cehe u hrišćanstvo. Poginuo je u sukobu sa bratom Boleslavom I, koga su Nemci istakli kao protivkandidata za kneževski presto. Zbog svoje popularnosti proglašen je za sveca, a budući češ. vladari nazivaju svoju državu „svetovaclavskom zemljom". VAGRAM (Wagram), mesto u Austriji, severoist. od Beča, kod kojeg je Napoleon Bonaparta odneo pobedu nad austr. vojskom. Bitka je trajala 2 dana, 5. i 6. jula 1809. god., i u njoj je svaka zaraćena strana izgubila približno po 25 000 vojnika. Posle ove pobede Napoleon je primorao Austriju na potpisivanje mirovnog ugovora, zaključenog u Senbrunu 14. okt. 1809. god.
VAJAN, Eduard (Vaillant, Edouard, 1840 -1915), franc. socijalist .. U mlađim danima bio pristalica Blankija (v.). Uče stvovao je u Pariskoj komuni, a posle njenog ugušenja otišao u emigraciju i živeo u Londonu, gde je biran za člana 1. internacionalne (1872). God. 1880. vratio se u Francusku. Zajedno sa gedistima (v.) i blankistima doprineo je stvaranju Socijalističke partije Francuske (1901). VAJDEMAJER, Jozef (Weydemeyer, Joseph, 1818-1866), vođ nemačkog i amer. radničkog pokreta. Napustivši službu u pruskoj armiji, pridružio se radničkom pokretu. God. 1846. upoznao se s Marksom i Engelsom i prihvatio njihovo učenje. Stupio u Savez komunista i učestvovao u revoluciji 1848 -1849. god. Emigrirao 1851. god. u SAD, gde je nastavio svoju delatnost izdavajući nedeljni list „Revolucija". Učestvovao je u borbi za crnačka prava i u građanskom ratu (v.) borio se na strani Severa. VAJMARSKA REPUBLIKA, naziv za nemačku državu u periodu od 11. avgusta 1919. do dolaska nacista na vlast 30. januara 1933. - Kao rezultat poraza Nemačke u 1. svetskom ratu i revolucionarnog vrenja, u malom gradu Vajmaru nemački parlament je doneo
VAJNER
704
odluku o ukidanju monarhije. Zemlja je postala federalna republika sa 17 članica zastupljenih u Rajhsracu (Reichsratz). Aktivno biračko pravo imali su svi građani oba pola sa preko 20 godina života. Predsednik Rajha biran je neposrednim izborom za period od 7 godina, s pravom ponovnog izbora. Prvi predsednik bio je socijaldemokrat Fridrih Ebert. V. R. bila je buržoasko-demokratska republika, čiji su buržoaski predstavnici od samog početka bili u suštini ili njeni nepomirljivi protivnici ili nesigurni pomagači koji su više naginjali autoritarnim oblicima vladavine. Poslednji predsednik bio je Paul fon Hindenburg, koji je 1933. predao vlast nacistima. VAJNER, Slaviša (Ciča, 1903-1942), legendarni heroj NOR-a u ist. Bosni. Rodio se 1903. Osnovnu školu je završio u Iloku, gimnaziju u Koprivnici, a Tehnički fakultet u Zagrebu. Pre rata je službovao u više mesta kao inženjer. Istovremeno se bavio aktivno polit. radom kao pripadnik revolucionarnog pokreta i član KPJ. U NOR-u je učestvovao od prvih dana kao organizator ustanka Slaviša Vajner i rukovodilac najpre komandir čete, a zatim komandant Romanijskog partizanskog odreda. Pročuo se po hrabrosti i pravednosti i postao legendarna ličnost opevana u mnogim pesmama. Poginuo je 21. jan. 1942. u selu Pjenovcu u ist. Bosni. Za vanrednu hrabrost i zasluge u NOR-u proglašen je za narodnog heroja. „VAJS I, II, Ili", v. Bitka na Neretvi. VAJTLING, Vilhelm (Weitling, Wilhelm, 1808-1871), nem. revolucionar. U početku se nalazio pod uticajem socijalista-utopista, ali se kasnije približio Marksu i njegovom učenju. Bio je jedan od osnivača Saveza pravednih (1836) koji se 1847. god. pretvorio u Savez komunista. Učestvovao je u mnogim revolucionarnim poduhvatima, ali je zastupao zaverenički metod rada, a ne revoluciju masa. Svojim radom uneo je mnogo revolucionarnog u nemački radnički pokret. Naj.većim delom živeo je u emigraciji. VAKUF, muslim. zadužbina koju su osnivali pobožni vernici i koja je služila islamskim verskim, humanitarnim i kulturno-prosvetnim ciljevima. Pri osnivanju V. sastavljala se posebna isprava o uvakufljenju tzv. vakuf-nama. Uvakufljeno zemljište je bilo is-
VALENSTAJN
ključeno iz prometa o njemu su se starala posebna lica, zvana mutevelije. U Osmanskoj Imperiji V. su bili osnovica socijalne, humanitarne i prosvetne aktivnosti. U XIX v. postojalo je u Turskoj posebno ministarstvo vakufa. Vakufi su bili brojni u našim zemljama, a njihovi osnivači su najče šće bili istaknuti muslimani našeg porekla. Vakufi su kao imovina zadužbina i danas u nadležnosti islamske verske organizacije. VALDEK-RUSO, Pjer (Waldeck-Rousseau, Pierre, 1846-1904), franc. državnik, više puta preds. vlade i ministar. Kao republikanac, igrao istaknutu ulogu protiv zavere bulanžista (v.) i u Drajfusovoj aferi (v.). U odbrani republike, 1899. god. obrazovao je koalicionu vladu. Bio pokretač zakonskih predloga protiv uplitanja crkve u pojedine oblasti javnog života. VALDEMAR I VELIKI (1131, kralj 1137 --82), danski kralj. Uspeo je da potisne pretendente na kraljevski presto i da sam zav!ada Danskom. Vodio je 17 ekspedicija protiv Slovena Veneda, koji su pljačkali danske obale; pokorio je ostrvo Rujan, srušio slovenski Svetovidov hram, a na juž. granicama Danske podigao tzv. Valdemarov zid. VALDEMAR II POBEDNIK (1170, vladao 1202-41), danski kralj, sin Valdemara I. Osvojio je Holštajn sa Libekom, Estoniju i veći deo baltičkih obala. U ratu sa grofom od Sverina 1223. bio je zarobljen, te je bio prisiljen da se odrekne osvojenih nem. teritorija. Posle oslobođenja iz ropstva pokušao je 1227. god. ponovo da povrati izgubljene nem. teritorije, ali je bio poražen, što je uticalo da se Danska odrekne pretenzija u sev. Nemačkoj. U kulturnom pogledu Valdemar II je doprineo da. se objavi danski zakonik koji je pomogao sprovođenje korenitih reformi u danskoj feudalnoj državi. VALDENZI, verski reformatorski pokret; propovedao vraćanje „evanđeo skom siromaštvu" crkve. Osnivač pokreta je Petar Valdus, trgovac iz Liona (druga polovina XII v.) .. Francuska inkvizicija je nemilice progonila pristalice „!ionskih siromaha", tako da su se oni sklonili u Pijemont (Italija). U doba italijanskog preporoda - rizorđimenta dobili su slobodu veroispovesti ali, nezadovoljni ekonom. uslovima, sele se u juž. Italiju, a odatle u Juž. Ameriku. Va!denzi danas broje oko 50 000 članova i nalaze se u Urugvaju i Argentini. VALENSTAJN, Albreht (Wallenstein, Albrecht Wenzel, 1583-1634). potomak jedne od najistaknutijih plemićkih porodica u Ceškoj, vaspitanik jezuita. Započeo je karijeru u službi Habsburgovaca ratujući protiv Turske i Vene-
VALES
705
cije. Veoma se istakao u prvoj fazi tridesetogodišnjeg rata (v.) kad je po-
razio češku vojsku na Beloj g.ori. Skupio je i izdržavao sopstvenu vojsku i ratovao za račun Ferdinanda II protiv švedskog kralja Gustava Adoifa (v.). Pošto je poražen u bici kod Licena (1632), slava mu tamni. Optužen da želi da postane češki kralj, ubijen je pod misterioznim okolnostima. VALES, Zil (Valles, Jules, 1832-1885), franc. novinar, književnik i revolucio: nar. Bio je blizak blankistima i postao član 1. internacionale. Aktivno učestvovao u martovskoj revoluciji 1871. god. kad je izabran za člana Pariske komune. Izdavao listove „Ulica" i „Krik naroda". Najznačajnije delo mu je autobiografski roman :Zak Ventra.
VALMI (Valmy), selo u severoistoč. Francuskoj, gde je 20. sept. 1792. god. došlo do odlučujuće bitke između austro-pruske vojske i mlade revolucionarne franc. armije pod komandom Dimurjea i Kelermana. Austro-pruska vojska pod komandom vojvode od Braušvajga otpočela je bitku snažnom artiljerijskom vatrom, ali su im Francuzi odgovorili istom merom. Bitka je trajala čitav dan. Prusi i Austrijanci, našavši se u &trategijski neodrživoj situaciji, najzad su bili prisiljeni na povlačenje. Veliki pesnik Gete, koji je posmatrao tok bitke, rekao je da „od toga mesta i od toga časa počinje nova epoha u svetskoj istoriji". VALOA (Valois), vladarska i vlastelinska porodica; upravljala je Francuskom od 1328. do 1498. god. - Smrću Karla IV, franc. kralja (1328) izumrla je direktna linija Kapeta, a presto je pripao Filipu VI, nasledniku Kapeta po sporednoj liniji, tj. porodici Valoa. Pravo na presto novoj dinastiji osporavao je engl. kralj Edvard III, unuk Filipa IV Kapeta, polažući pravo na franc. krunu. Ovo je jedan od razloga izbijanja stogodišnjeg rata (1337-1453). U toku rata izbili su ustanci u Francuskoj (ustanak građana u Parizu, pod vodstvom Etjena Marsela i seljački ustanak - žakerija, 1358), što je uslovilo potpisivanje nepovoljnog mira za Francusku u Bretinjiju. Zahvaljujući reorganizaciji franc. vojske, poreskom sistemu i upravnom aparatu, Francuska se oporavila i preduzela ofanzivu protiv Engleza. Iako su Francusku razdirali međusobni obračuni feudalaca (tzv. burgundaca i armanjaka), ustanci gr. sirotinje, kao i uspešna osvajanja Engleza, verski zanos Jovanke Orleanke i oduševljenje Francuza učinilo je da su V. istisnuli Engleze iz zemlje i rat rešili u svoju korist. Posle rata vladari ove dinastije su osnažili kraljevsku vlast, reorganizovali vojsku, a 45
* EL::\1Z 5:
Istorija
VANDALI
Luj XI je osvojio Burgundiju i ujedinio Francusku. - Najznačajniji vladari iz ove porodice su: FUip VI (1328-50), Kario V (1364-80), Karlo VI (13801422), Karlo VII (1422-61), Luj XI
(1461-83). Porodica V. se deli na direktne Vaioe, Orieanca (1 uj XII) i Anguleme (Fransoa I, Anri II, Fransoa
II, Sarl IX i Anri III). Nasilnom smrću Anri III izumrla je porodica V., a na franc. presto dolazi nova porodica Burbona (1589). VALPOL, Robert (1676-1745), prvi erl od Oksforda, engl. državnik i finans. stručnjak. Zahvaljujući spretnom rešenju problema nastalih posle kraha Kompanije Južnog mora (1720), kad je bio postavljen za min. finansija da povrati poverenje kompaniji, Valpol je sebi obezbedio dominantan uticaj u političkom životu Engleske u periodu od 1721-1742. god. Bliske veze s Karolinom, ženom Dorđa II, omogućile su mu da postane prvi preds. engleske vlade. Radio je, kao vigovac, na jača nju trgovine i istovremeno nastajao da smanjivanjem poreza na zemlju pridobije torijevce. Bio je pristalica sporazuma s Francuskom i izbegavanja ratova. Posle neuspeha u špansko-engleskom ratu (1739-1741) prisiljen je da podnese ostavku (1742). VALUK (oko 630), prvi slovenački knez. Pristupio je Samovom slovenskom savezu, a posle raspada saveza samostalno je upravljao Karantanijom. VALVAZOR, Janez. Vajkard (Valvasor !van Weikhard, 1641-1693). etnograf, istoričar i topograf iz Slovenije. U svojoj privatnoj biblioteci skupio veliku zbirku knjiga, rukopisa, starina, instrumenata; stvorio radionicu bakroreza, i tu okupio oko sebe znatan broj bakrorezaca i slikara, među kojima i Pavia Ritera Vitezovića (v.). Naročito je poznata njegova zbirka grbova, Glav. delo, na nem. jeziku, Slava vojvodine Kranjske (1689). VANDALI, !'1aziv za udružena gcr. plP.mena u starom veku. Stvorili su rano svoj savez plemena na obalama Baltičkog mora. Oko 100. god. pre n. e. bili su naseljeni na Jilandu. Odatle su, zajedno sa ostalim germ. plemenima, krenuli prema jugoistoku. Krećući se, uglavnom, tokovima velikih r., nastanili su se najpre na teritoriji današnje Poljske i u oblastima Šleske. Tako su SEl pojavili na granicama Rimskog Carstva. Velika seoba Gota prema jugu u II v. pokrenula je i ova german. plemena, koja su oko 171. god. dospela do granica rim. Dakije i zaposela područja oko gornjeg toka r. Tise. Otada sve do IV v. imali su dugotrajne sukobe sa Rimljanima sa naizmeničnim uspesima, a u vrerne kratkotrajnih primirja ratovali su protiv
VANDEJA
Gota. Za vreme vladavine rim. cara Proba, doživeli su jedan od najtežih poraza u borbama protiv Rimljana krajem III v., dok su 335. god. pretrpeli još teži poraz u borbama sa Gotima. Krajem IV v., pod uticajem Gota prihvatili su arijanstvo. Provala Huna u ist. Evropu prisilila je V. na novu seobu. U ogromnim masama provalili su na rim. teritoriju početkom V v. U zajednici sa Svevima i Alanima 406. god. prodrli su na zapad, prešli preko r. Rajne, gde su im Franci pružili beznačajan otpor u želji da ih zadrže u njihovom nadiranju. Pošto su potpuno opustošili Galiju pošli su 409. god. u Španiju, gde su jedno vreme mirovali i postali rim. saveznici. Ovaj kratkotrajan mirni period iskoristio je vandalski vođa Gunderih koji je ujedinio ostatke germ. plemena na špan. teritoriji i proglasio se kraljem V. i Alana. Tada je otpočeo jedan od najsnažnijih napada V. prema jugu koji se završio njihovim prelaskom u Afriku. Pošto su 429. god. prešli Gibraltar pošlo im je za rukom da zauzmu veliki deo sev. Afrike i da 439. god. postanu gospodari Kartagine. Posle završetka osvajanja u Africi teritorija njihove drž. na ovom kontinentu obuhvatala je nekadašnju rim. provinciju Afriku a od mediteranskih o. Siciliju, Sardiniju, Korziku i Balearska ostrva. U svom jurišu na Italiju V. su nemilosrdno uništavali sve što su stigli. Nisu poštedeli ni poštovali nijedan spomenik. Najveću svirepost i divljaštvo pokazali su 455. god. kad su opustošili Rim i uništili u njemu velik broj najdragocenijih spomenika iz ant. doba. Krajem XVIII v. upotrebljen je izraz vandalizam za bezobzirnost prema kult. spomenicima u znak sećanja na pustošenja V. u Rimu. Docnije su vodili pomirljivu politiku prema Rim. Carstvu. Njihovi prestolonaslednici ili kraljevi ženili su se ćerkama rim. careva i tako stupali u rodbinske dinastičke veze. Međutim, svoju netrpeljivost prema pripadnicima nearijanskog verovanja javno su pokazivali u svakoj prilici. Prvog svog vladara, Hilderiha (523-530), koji je odstupio od ovakve politike, zbacili su s prestola i doveli novog vladara koji je nastavio politiku ranijih kraljeva. Uskoro je došao kraj vandalskoj državi. Poslednji put oni se spominju 536. god. kao opasni pobunjenici, posle čega im se izgubio svaki trag. VANDEJA, oblast u zap. Francuskoj, gde su 1793. god. katolički nastrojeni seljaci, zajedno s lokalnim plemstvom, podigli pobunu protiv revolucionarne vlade u Parizu. U toku 1793. god. imali su značajnih uspeha i u jednom trenutku su kontrolisali skoro celu seve-
706
VARŠAVSKI UGOVOR
rozap. Francusku, izuzev Nanta, ali su 1794. god. doživeli poraz. Posle pada Robespjera zaključili su povoljan sporazum s vladom Direktorijuma (1795). Iduće godine rat je nastavljen ali je general Oš svojom umerenom politikom uspeo da pobunu umiri. VANDERVELD, Emil (Vandervelde, Emile, 1866-1938), profesor i akademik, vođ belgijske Socijalističke stranke, preds. Izvršnog komiteta 2. internacionale i preds. njenog Međunarodnog socijalističkog biroa. Zastupao reformističke ideje. U 1. svet. ratu bio član belg. vlade. VARJAZI, normansko pleme u Skandinaviji. Održavali su preko rus. ravnica i r. trgovačke veze sa Vizantijom, te se ovaj put nazivao „od Varjaga do Grka". Osvojili su, pod vodstvom plemenskog starešine Rjurika, Novgorod i pokorili plemena Istočnih Slovena. Rjurik je osnivač dinastije Rjurikovića. Njegovi sinovi su premestili prestonicu kneževine iz Novgoroda u Kijev. VARNOSTNO-OBVESCEVALNA SLUZBA (VOS), specijalna bezbednosno-obaveštajna služba Osvobodilne fronte Slovenije u toku NOR-a. - VOS je bio posebna organizacija koju je avg. 1941. stvorio CK KP Slovenije. Ona je delovala u okviru NOP slovenačkog naroda. VOS je imao posebna ovlašće nja za borbu protiv pete kolone, kvislinga i okupatorskih obaveštajnih službi. On je sakupljao i podatke o kretanju i delatnosti okupatora i domaćih izdajnika. U redove VOS-a ulazili su najhrabriji i najodaniji članovi KPJ i SKOJ-a. Međutim VOS se oslanjao na široku mrežu pomagača-pri padnika NOP koji su mu pružali dragocene podatke i pomoć. Akcije pripadnika VOS-a su unosile strah u redove okupatora i kvislinga. V ARSA VSKI UGOVOR ili V ARSAVSKI PAKT, pakt o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći, zaključen 14. maja 1955. godine. - Potpisnice ovog ugovora bile su NR Albanija, NR Bugarska, NR Mađarska, DR Nemačka, NR Poljska, NR Rumunija, SR Cehoslovačka i SSSR. Ugovor je potpisan u Varšavi i njemu je kasnije prišla NR Kina, NDR Koreja, NR Mongolija i DR Vijetnam, koje su se saglasile sa ciljevima i zadacima Pakta i dobile su status posmatrača. Zbog zaoštravanja odnosa između NR Albanije, kasnije i NR Kine, od početka 1962. godine, ove zemlje nisu učestvovale u radu.. Varšavski ugovor predstavlja usklađi vanje i dopunu bilateralnih ugovora o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći i saradnji među zemljama potpisnicama. Do zaključenja V. U. došlo je posle uklapanja Zapadne Nemačke u vojni sistem zapadnih sila, posebno posle
VARSAVSKIUSTANAK
707
potpisivanja pariskih ugovora o proširivanju NATO-a (v.). - Prema odredbama sve zemlje članice moraju u slučaju oružanog napada na neku od njih u Evropi odmah priteći u pomoć napadnutoj državi. Ugovor predviđa da članice potpisnice, u saglasnosti sa poveljom OUN, sve međusobne sporove i sukobe rešavaju sporazumno. Varšavski ugovor je stupio na snagu 15. juna 1955, a prvo zasedanje je održano 28. januara 1956. u Pragu. V. U. je sklopljen kao protivteža NATO-u. I jedan i drugi pakt rezultat su nesređenih prilika u Evropi, a i u svetu. VARŠAVSKI USTANAK 1944, protiv okupatora podignut 1. avg. 1944. koji su Nemci u krvi ugušili i razorili grad. - Varšava je sve vreme nem. okupacije bila jedan od centara poljskog pokreta otpora. Kada se Crvena armija približila Varšavi, izbila na obale Visle i oslobodila varšavsko predgrađe Pragu, u Varšavi je 1. avg. 1944. izbio snažan ustanak. Poziv za ustanak uputili su polj. emigrantska vlada u Londonu i komanda Zemaljske armije (Armia Krajowa) koja je bila pod njenom vlašću. Očekivalo se da će jedinice Crvene armije preći Vislu, pa čak i baciti padobrance u Varšavu. Građa ni Varšave su jednodušno prihvatili poziv na ustanak. Borbu su prihvatili i pripadnici Narodne armije (Armia Ludowa), koja je bila pod uticajem KP Poljske i SSSR. Ustanak je podigao general Bor-Komarovski, jedan od komandanata Zemaljske armije. Varšavski ustanici su 63 dana vodili žestoke borbe, čineći prava herojstva i podnoseći ogromne žrtve. Smatra se da je poginulo oko 200 000 Varšavljana, ali su žrtve bile i veće. U toku borbi ogroman deo gr. je razoren. Nemci su sistematski rušili zgradu po zgradu, či tave blokove. 2. okt. ustanak je ugušen. Jedinice Crvene armije su ostale na drugoj obali Visle sve do 17. jan. 1945. kada su ušle u Varšavu. VARTOLOMEJSKA NOC, pokolj franc. hugenota započet u Parizu 24. avg. 1572. god. Neuspela zavera Katarine Mediči da ubije admirala Kolinjija (22. avg.) dovela je do stvaranja opšteg plana za uništenje hugenota koji su se nalazili u Parizu na venčanju Anrija Navarskog, kasnije Anrija IV (v.). Kolinji je pao kao prva žrtva, a oko 3 000 hugenota je ubijeno odmah za njim. Istrebljenje hugenota se proširilo i izvan Pariza i dovelo do oživljavanja verskih ratova (v.). U zaveri protiv hugenota učestvovali su Katarina Mediči, vojvoda od Anžua, Anri, vojvoda od Giza, i kralj šarl IX. VARVARI, opšti naziv za sve strane ant. narode, po shvatanju starih Grka, koji nisu govorili grč. jezikom. Grci
VASILIJE Il su smatrali da su oni rođeni da budu robovi. Zbog toga su Grci u ratnim pohodima protiv negrčkog st. sve zarobljenike pretvarali u robove. Docnije, naročito kod starih Rimljana, ovaj naziv se upotrebljavao za sve nove narode koji su se pojavili na granicama nekadašnjeg Rimskog Carstva. To se, pre svega, odnosilo na germ. plemena, zatim na Gote, Hune, Vandale i dr. U srednjem v. vizant. pisci su ovaj naziv upotrebili prilikom dolaska Slovena na Balkansko poluostrvo. Zbog pljačkanja i razaranja većeg broja ovih naroda u naše vreme postao je izraz „varvarski" za nedela i nehumane postupke u ljudskim odnosima. V ARVARINSKA BITKA, pobeda srp. ustanika i rus. vojske na Varvarinskom polju, sept. 1810. god. Pošto je zauzeo kruševačku nahiju Kuršid-paša je sa znatnim snagama napao Srbe kod Varvarina. Srpskom vojskom su komandovali Mladen Milovanović i Hajduk- Veljko, a rus. pomoćnom vojskom grof Orurk. Turci su pretrpeli težak poraz, a Srbi su posle toga povratili izgubljene teritorije. VARVARSTVO, doba ljudske preistorije koje je vremenski obuhvatalo deo kamenog doba i celo razdoblje metalnog doba. U njemu je prvobitan čo vek prvi put počeo da se bavi zemljoradnjom i stočarstvom i da pravi oruđa koja su mu omogućila savlađivanje prirode. Na ovom stepenu svog razvitka, u kome je svojim radom počeo da prerađuje proizvode nađene u prirodi, čovek je izmenio način života i postao sposobniji da se uhvati u koštac sa mnogim prirodnim pojavama koje su ranije bile nesavladive. U ovom dobu živeo je sve do raspada prvobitne zajednice i prelaska na klasno društvo. VASILIJE I (812, vladao 867-886), vizant. car, osnivač maked. dinastije. Potiče iz seoske porodice; uzdigao se do savladara Mihaila III Pijanice. Izvršio je reformu zakona, ukinuo zakone isavrijskih careva i potčinio Bugarsku polit. i verskoj vlasti Vizantije. Učvrstio je carsku vlast u juž. Italiji i osvojio Bari 871. god. Za vreme njegove vlade uspostavljene su jake trgovačke veze sa Južnim i Istočnim Slovenima, a Vizantija je doživela nagli ekonom. i kult. polet. VASILIJE II (957, vladao 976--1025), vizant. car, sin Romana II iz maked. dinastije. U ime maloletnog Vasilija II vladala je Vijantijom njegova majka Teofan2 sa svojim ljubavnicima. Nići forom Fokom (963-69) i Jovanom I Cimiskijem (969-76). Došavši na vlast, Vasilije II je najpre slomio samovolju krupnih velikaša, a potom preduzeo pohode protiv Samuilovog Carstva, koje je uništio u bici na Belasici (1014).
V ASILIJE III IVANOVIC Osvojio je deo Jermenije, Sirije i Mesopotamije, tako da se Vizant. Carstvo prostiralo od Jermenije do Jadrana i od Eufrata do Dunava. Za vlade Vasilija II vizant. kultura dostigla je visok domet, poznat pod imenom maked. renesansa. VASILIJE III IVANOVIC (1479-1533, vladao od 1505), moskovski veliki knez. Bio je sin Ivana III čiju je drž. politiku u svemu nastavio. U borbi protiv bojara oslanjao se na crkvene zemljoposedničke krugove koji su, bogato obdarivani od vladara, stekli ogroman uticaj u Rusiji XVI v. Moskovskoj Kneževini pripojio je Pskov (1510), preoteo Litavcima Smolensk (1514), Rjazansku Kneževinu priključio je 15?,1. Ratovao je s Turskom, Kazanskim. i Krimskim hanatom. Bio je oženjen Jelenom Vasiljevnom, kćerkom litvanskog kneza Vasilija Lavoviča Golinskog i Ane, kćerke Stefana Jakšića. Iz toga braka rodio mu se sin Ivan IV Grozni. V ASILIJE PETROVIC, vladika crnogorski (1750-1766), pomoćnik na vladičan skoj stolici njegovom rođaku, mitropolitu crnogorskom Savi. Energični i borbeni Vasilije potiskuje svog neborbenog rođaka i faktički upravlja crnogorskom mitropolijom i igra prvorazrednu polit. ulogu u Crnoj Gori. Vasilije razvija široku diplomatsku aktivnost sa ciljem da velike sile zainteresuje za Crnu Goru. 1751. samovlasno nudi Austriji protektorat nad Crnom Gorom, a putuje 3 puta u Rusiju (1752, 1757. i 1765). Za vreme prvog boravka u Rusiji, Vasilije je napisao „!storiju o Cernoj Gori", prvu štampanu crnogorsku istoriju. Cilj mu je bio da rus. zvanične krugove zainteresuje za njegovu otadžbinu, pa se u tom spisu malo drži istor. istine. Zbog njegove aktivnosti Crna Gora je morala da izdrži napad Turske i neprijateljstvo Venecije. Mada su njegovi planovi bili nerealni i često avanturistički, doprineo je jedinstvu crnogorskih plemena i zbližavanju Crne Gore sa Rusijom. VASILIJE SUJSKI (1552-1612, vladao od 1606-1610), ruski car. Bojari su ga izabrali za cara kad je, posle smrti Borisa Godunova, svrgnut prvi Dimitrije Samozvanac. Bio je potomak · suzdaljskih knezova. Protivnicima cara Vasilija Sujskog, koji su se borili za drugog Dimitrija Lažnog, pridružio se i I. I. Bolotnjikov, koji je seljacima i robovima obećavao oslobođenje. On je uspeo da potuče carsku vojsku i da zauzme prostrane oblasti oko Moskve. Ali kad su se plemići odvojili od njega i prišli caru, ovaj je uspeo da ga potuče (dec. 1606). Bolotnjikov se povukao u Kalugu, zatim u Tulu, gde je posle duge opsade bio zarobljen i, upr-
VASKO DA GAMA kos zadate reci, utopljen (1608). Car je nar. ustanak ugušio u krvi. Vodeći borbu protivu drugog Dimitrija Lažnog, car je započeo rat s Poljskom (1609). Rat je izazvao nezadovoljstvo i u narodu („Tušinski rat" pustošio je okolinu Moskve, uništavajući narod) i među bojarima, Vasilije je bio zbačen s prestola i zatvoren u manastir. Uhvatili su ga Poljaci i prebacili u Poljsku gde je i umro. VASIONSKA ISTRAZIVANJA POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA, veliki naučni usper:i pre svega 2 velike sile SSSR i SAD. Posle 2. svetskog rata postignuti su neslućeni uspesi urazvoju svih oblasti prirodnih i tehnič kih nauka, čija su dostignuća omogućila veliki napredak astronomije i astronautike, odn. let čoveka u vasionu. Uskoro posle uspešnih lansiranja Zemljinih veštačkih satelita, SSSR i SAD su počeli da lansiraju vasionske brodove bez ljudske posade. I onda je došla 1961. kada je prvi čovek sovjetski major J. A. Gagarin, na vasionskom brodu Vastok I otplovio u vasionu i uspešno se spustio na zemlju. Ubrzo posle toga su usledili letovi G. S. Titova (SSSR), i J. H. Glena i M. S. Karpantera (SAD)). U 1962. SSSR je lansirao još 2 vasionska broda - Vastok III i IV sa kosmonautima A. G. Nikolajevim i P. R. Popovičem i SAD brod „Merkjuri" sa kosmonautom V. M. Sirom. U 1963. SSSR je poslao još 2 broda. U jednom od njih bila je prva žena-kosmonaut - V. V. Terješkova. SAD je poslao jedan brod sa kosmonautom L. G. Kuperom. Radi daljeg istraživanja vasione lansirane su vasionske letilice do Meseca, Venere i ka Marsu (1962. i 1963). U sledećim godinama načijeni su novi i uspešniji letovi, sa posadama od 2 i 3 kosmonauta. Glavni cilj istraživanja bile su pripreme za iskrcavanje na Mesec. Veliki uspeh u tom pogledu načinile su krajem 1968. SAD čiji je brod Apolo 8 sa posadom od 3. člana stigao do Meseca, oplovio ga i vratio se na Zemlju. VASKO DA GAMA (Vasco da Gama, 1469-1524), portugalski moreplovac i istraživač novih pomorskih puteva. Najzapaženiji uspeh postigao je 1498. god. kada je oplovio Afriku oko Rta dobre nade i pronašao pomorski put za Indiju. Za vreme svog drugog putovanja u Indiju, 1502. god., postigao je prvi polit. uspeh u službi portugalskog dvora. U Indiji je osnovao prvu portugalsku koloniju. Prilikom svog trećeg puta za Indiju iznenada se razboleo i .umro.
VASINGTON VASINGTON, Džotž (Washington, George, 1732-1799}, amer. vojskovođa i političar, prvi predsednik Sjedinjenih Američkih Država (1789-1797}. Stekao je vojno obrazovanje i istakao se u sedmogodišnjem ratu, kad je postao vrh. komandant trupa Virdžinije. Stupivši u borbu za oslobođenje severnoameričkih kolonija od Engleske, posle prvih uspeha naimenovan je za vrh. komandanta amer. vojske. God. 1775. istakao se ne samo kao hrabar borac nego i kao dobar organizator nacionalne armije. Pokazao je, istovremeno, i velike polit. sposobnosti, stvarajući jedinstvo među amer. kolonijama. Odneo je veliku pobedu nad engl. trupama kod Jorktouna 1781, a 1783. ušao je sa amer. vojskom u Njujork. Nastavio je polit. delatnost u Filadelfiji, gde je bio predsednik ustavotvorne skupštine 1787. god., odlučno istupajući za stvaranje unije. Posle toga izabran je za prvog predsednika SAD (30. apr. 1789).
V AŠV ARSKI MIR, 10. avg. 1664, sklopljert između Leopolda I Habsburškog i sultana Mehmeda IV. Njime je završen rat koji je, 1663-1664, vodila Turska protiv Austrije zbog Erdelja. I pored ozbiljnog poraza u bici kod Sv. Gotharda, veliki vezir Ahmed ćuprilić umeo je da iskoristi nezgodan položaj Austrije, prisiljene da primi nepoželjnu pomoć Francuske kao članice Rajnskog saveza, i sklopio povoljan mir, kojim je Osmansko Carstvo priznalo autonomiju Erdelja, ali je sačuvano sve što je do tada osvojeno. VAT, Džems (Watt, James 1736-1819), izumitelj parne mašine. Najpre je radio kao mehaničar na Univerzitetu u Glazgovu. Vršio je različite eksperimente sa vodenom parom, govoreći da ona ima ogromnu snagu i da bi je trebalo vešto iskoristiti konstrukcijom neke mašine u kojoj bi se vodena para proizvodila i u njoj zadržavala. Svojim pronalaskom parne mašine, koju je patentirao 1783. god., napravio je pravu revoluciju među tehničkim pronalascima svoga doba, kojih je u njegovo vreme bilo sve više. Među svim ovim tehničkim novinama Vatov pronalazak je nesumnjivo najznačajniji, jer on je označio prekretnicu u proizvodnji (v. Industrijska revolucija). VAT, Tejlor (druga pol. XIV v.), vođa engl. ustanika, seljaka i gr. sirotinje protiv feudalnog društva. - Viklifova kritika papstva i kat. crkve uzdrmala je feudalni poredak u Engleskoj. Velika kuga 1348. god. pokosila je trećinu engl. stanovništva. Nestašica radne snage nagnala je kralja da donese zakon o zabrani podizanja nadnica. Siromašne slojeve je pogodilo, pored ostalog, zavođenje utrostručenog novog ratnog
709
VAVILONSKO CARSTVO
poreza „glavarine'', potrebnog za vođe nje stogodišnjeg rata. Ustanak je planuo u okolini Londona 1381. god., a pobunjenike su vodili Vat Tejlor i sveštenik Džon Bul. Ustanici su ubijali feudalce, palili zamkove i provalili u London. Od kralja Ričarda II zahtevali su izjednačavanje staleža i podelu crkvenih imanja siromašnim seljacima. Zbog otezanja sa ispunjavanjem seljačkih zahteva, nastale su nesuglasice među ustanicima. Kraljeve pristalice iskoristile su ovaj razdor, ubile Vata Tejlora i surovo ugušile ustanak. VATERLO (Waterloo) mesto u Belgiji, u blizini Brisla, gde se 18. juna 1815. god. odigrala odlučujuća bitka između Napoleona I i združenih vojski koalicije koje su predvodili VeUngton (v.) i BWier (v.}. Bitka je počela porazom Blihera kod Linjija (16. jun). Zatim je Napoleon pošao da pomogne Neju (v.), koji se borio s Velingtonom kod mesta Katr Bras. Velington se povukao i očekivao franc. napad koji je počeo 18. juna. Napoleon je zaustavljen, a posle je u borbu ušao i Bliher. Francuzi su potučeni, a 22. juna Napoleon je abdicirao. VATIKAN, papska rezidencija u Rimu, ranije skup papskih zgrada i crkava, od IX v. ograđenih zidom, na desnoj obali Tibra, površina 44 hm'; od 1929. god., prema Lateranskom ugovoru (v.), samostalna papska država (koja je do ital. ujedinjenja 1861. zauzimala srednju Italiju, a do 1870. god. Rim). Vatikan ima sve ustanove moderne države. Po svom političkom, finansijskom i verskom uticaju i moći predstavlja centar katoličke crkve i jedno od središta međunarodne politike. VATIKANSKI KONCIL (1869-1870), u stvari dvadeseti ekumenski konci! rimokatoličke crkve. Sazvao ga je papa Pije IX, a produžen kad su ital. trupe ušle u Rim (sept. 1870). Najvažnija odluka ovog koncilci bila je da proglasi doktrinu o papskoj nepogrešivosti: papa ne može pogrešiti kad u ime crkve (ex cathedra) govori o pitanjima vere i morala. Nepogrešivost se ne odnosi na neslužbene i neformalne izjave i saopštenja o drugim pitanjima. V A VILONSKO CARSTVO, osnovali ga Vavilonci, nar. semitskog porekla, krajem III milenija pre n. e. u dolini r. Eufrata. - Carevi amoritskih naroda osnovali su početkom XIX v. pre n. e. gr. na mestu gde se 2 r., Eufrat i Tigar, najviše približuju i dali mu ime Vavilon po kome je celo Carstvo dobilo svoje ime. U prvoj etapi svoga razvitka Carstvo je dostiglo visok stepen razvoja kako polit. tako i privrednog. Vavilon, beznačajni gradić, u vremenu od 1894. god. pre n. e. do 1595. god. pre n. e., postao je najveći
VAVILONSKO ROPSTVO kult., ekonom. i polit. centar Mesopotamije. Zahvaljujući odlučnim akcijama i posebnim merama vavilonskih careva ogromna prostranstva Mesopotamije ujedinjena su u jednu državu. Ovaj podvig ostvaren je za vreme vladavine cara Hamurabija, sredinom XVIII v. pre n. e. kada je Carstvo doživelo svoje najveće teritorijalno rasprostiranje. Carstvo Hamurabija bilo je podeljeno na 2 dela. U sev. delu upravu su vršili carevi namesnici koji su imali različite titule. Ovi namesnici imali su svoja sedišta u oblastima i gradovima i kontrolisali su gradske starešine a naročito administrativnofinan§ij§~~ §lY~Jtenike koji su sakupljali porez i slali stanovništvo na javne radove. Za obavljanje svojih poslova dobijali su od cara posebne parcele zemljišta. Drugi deo Carstva koji je zahvatao juž. oblasti bio je pod upravom samo jednog carevog namesnika. Na ovu odgovornu dužnost car je postavljao čoveka u koga je imao najviše poverenja, pošto se u ovim oblastima nalazilo carevo gazdinstvo koje se sastojalo od ogromnog broja zemljišnih poseda i stada stoke. Jedina briga carevog namesnika u ovom delu Carstva sastojala se u kontrolisanju upravitelja imanja i velikog broja činov nika po gazdinstvima. Da bi sredio odnose u svom Carstvu i da bi ih pravno regulisao car Hamurabi je doneo zbornik zakonskih propisa, koji je u istoriji poznat pod imenom Hamurabijev zakonik. Ovo, u stvari, nije bila nikakva novina, pošto su carevi pre Hamurabija izdavali sl. zbornike. Međutim, sve većim razvitkom ekonom. i društvenih odnosa ovi zakonski propisi više nisu bili podesni za upotrebu. Pored toga, sve odredbe tih zakonika bile su ispisane na sumerskom jeziku koji je bio nerazumljiv za većinu st. Starovavilonskog Carstva. Hamurabijev zakonik se sastoji od 282 čl., od kojih su 33 izgubljena. Nominalno, car je bio vrhovni vlasnik čitave zemlje, međutim, pod njegovom neposrednom kontrolom nalazio se samo mali deo Ostali deo zemljišta bio je sastavljen iz sitnijih parcela, dodeljenih zemljoradnicima uz obavezu da plaćaju naturalni porez. Veliki deo zemljišta pripadao je hramovima koji su od njega imali velike prihode. Privatni zemljoposednici su, takođe, imali velike komplekse zemlje od koje su odvajali manje parcele i davali ih pod zakup uz dobijanje 2 trećine letine. Na taj način su pripadnici višeg sloja vavilonskog društva živeli na račun seljaka, s jedne, i robova, s druge strane. Pored zemljoradnje u Carstvu je bilo vrlo jako razvijeno zanatstvo. U Hamurabijevom zakoniku spominju se zanat-
710
VAZAL
kamenoresci, krojači, koi dr. Posebno mesto u starovavilonskom društvu zauzimala je patrijarhalna opština, u čiji su sastav ulazile pojedine porodice. Starešinom op3tine smatrao se otac koji je vodio brigu o ostalim članovima opštine i celokupnoj imovini u koju je ulazila zemlja, zgrade, stoka, pokućstvo sa svim inventarskim predmetima i robovi. Vremenom je došlo do promena u strukturi ovih opština. Pripadnici mlađeg pokolenja želeli su da se oslobode tradicionalnih ograničenja i da ojačaju svoju privatnu svojinu. Odredbe Hamurttbijevog zakonika su im u tome izlazile u susret, priznajući ličnu svojinu svakom članu porodične opštine. Iz redova ovih članova, koji su se odvojili iz porodičnih opština, regrutovani su docnije službenici za carsku službu. Poslednju kategoriju starovavilonskog društva činili su robovi. Naročito je bilo razvijeno kućno ropstvo u kome je rob bio potpuna svojina svoga gospodara. Vlasnici su robove kupovali, prodavali, poklanjali ili ostavljali u nasledstvo, a nije bio redak slučaj da se rob mogao osloboditi putem otkupa. Propašću Starovavilonskog Carstva otpočeo je period vladavine dinastije Kasita koja je zadržala vlast u svojim rukama do sredine XII v. pre n. e. Oslanjajući se na tradicije svojih prethodnika Kasiti su oživeli privredni život u zemlji. U vreme kada su bili na vrhuncu svoje moći napali su ih Asirci i naneli Kasitskom Carstvu težak poraz. Sprečeni unutrašnjim nemirima Asirci su odustali od daljih napada, što je Vavilonu omogućilo da se oslobodi asirske opasnosti i da učvrsti svoju nezavisnost, ali je upadom Elama 1165. god. pre n. e. Ka:;;itskom Carstvu učinjen kraj, što je u zemlji izazvalo dugotrajnu polit. krizu. VAVILONSKO ROPSTVO, razdoblje od 586 god. pre n. e. do 537. god. pre n. e. u kome je nekoliko stotina jevr. porodica živelo u Vavilonu. Odveo ih je u ropstvo vavilonski car Navukodonosor, pošto je razorio Jerusalim jer se judejska drž. udružila sa Egiptom u zajedičkoj borbi protiv Vavilona. VAZAL, (novolat. vassallus, potčinjeni, kletvenik, služeći), podanik vladara ili vlastelina od koga je dobio posed uz obavezu da vrši vojničku službu. ~~ krupniji zemljoposednici i drž. funkcioneri bili su vazali vladaru, koji se nazivao sizeren. Gospodar je mogao oduzeti posed V. ukoliko ga izneveri ili ako kletvenik napusti zemlju, s tim što feud ustupa drugom. Vazalstvo se uspostavljalo svečanim činom, zvanim komendacija (v.), tako što je V. stavljao svoje ruke u ruke gospodara, lije
vači
lončari,
VECE NARODA
mu se na vernost i priznagospodarevog suda nad sobom. Nestankom feudalnih odnosa ukidaju se i vazalni odnosi. VECE NARODA, v. Ustav od 1963. VECE OD 400 (Savet od 400), polit. telo koje je stvoreno reformama atinskog državnika Solona 594. god. pre n. e. kada je ovaj bio izabran za arhonta. članovima ovog veća, koje je imalo ograničen broj, mogli su postati samo pripadnici 2. i 3. reda, ljudi sa znatno manjim prihodima od pripadnika 1. reda koji su, takođa, zajedno sa njima birali predstavnike u ovo veće. Iz svake file u ovo telo ulazilo je po 100 predstavnika koji su na svojim zasedanjima pretresali sva ona pitanja koja je trebalo izneti pred narodnu skupštinu. Kao u celokupnom društvenom životu, organizovanom Solonovim reformama, i ovde je imovinsko stanje bilo presudno za ulazak u ovo polit. telo. VECE PROIZVODACA v. Ustav od 1963. VECE RADNIH ZAJEDNICA v. Ustav zaklinjući jući pravo
od 1963.
VEJI, ant. etrurski gr. u Italiji, sev. od Rima. Na vrhuncu moći bio je od VIII do VI v. pre n. e. kada je bio utvrđen jakim zidinama. U njemu se tada nalazilo mnoštvo velikih kuća i divnih mostova. U težnji da učvrsti svoj dominantan položaj u celoj Italiji ant. Rim je rano došao u sukob sa Etrurcima protiv kojih je vodio dugotrajne ratove. Više od 350 god. Rimljani su bili u neprijateljstvu sa ovom malom etrurskom državom. Odlučan udarac zadali su joj za vreme 10-godišnje opsade, koja je trajala od 406. god. pre n. e. do 396. god. pre n. e., kada je Rimljanima konačno pošlo za rukom da ga osvoje i da od njega stvore rim. municipij. Pokorenjem ove etrurske nezavisne države Rimljani su uklonili jednog od svojih velikih neprijatelja na svom putu potpunog pokoravanja cele Italije. Međutim, iako su proglašenjem ovog grada za rim. municipij njegovu važnost degradirali na drugorazredni stepen, Rimljani ga nisu zanemarili. U njemu su izgradili luksuzne građevine ukrašene mozaicima, podigli fontane na trgovima i uredili javna kupatila. VELBUZDSKA BITKA, 28. jula 1330. god. između srp. vojske pod komandom Stefana Dečanskog i bug. snaga pod rukovodstvom cara Mihaila; završila se porazom Bugara. Vizantijski car Andronik II je, da bi sprečio širenje i učvršćivanje raške vlasti u Makedoniji, sklopio savez s bug. carem Mihailom o zajedničkom napadu na drž. Stefana Dečanskog. Ne čekajući zajedničku akciju saveznika raška vojska, u kojoj je bilo najamnika Nema-
VELIKA BRITANIJA
711
ca i Španaca, krenula je u susret Bugarima. Do sukoba je došlo kod Velbužda, današnjeg Custendila, na r. Kamenči. Zahvaljujući snažnoj raškoj konjici, koju je predvodio prestolonaslednik Dušan, Bugari su poraženi, a car Mihailo poginuo. Cuvši za poraz Bugara Andronik II je odustao od napada. Ovom bitkom je konačno rešena prevlast Raške nad Makedonijom. \'ELIKA ANTANTA, v. Trojni sporazum. VELIKA ANTIFASISTICKA SKUPŠTINA NARODNOG OSLOBOĐENJA SRBIJE, v. Antifašistička skupština narodnog
oslobođenja
Srbije.
VELIKA BRITANIJA. Najstariji poznati stanovnici britanskih ostrva bila su razna keltska i galska plemena, s kojima su od mediteranskih naroda prvi došli u dodir Feničani, Grci i Rimljani. Rimsko osvajanje V. Britanije započeo je Julije Cezar 55. god. pre n. e., a završio ga je car Klaudije 43. god. Iako su Rimljani u južnim delovima ostrva podigli niz gradova, među kojima i Longinium (dan. London), njihova kolonizacija nije bila takvih razmera da su mogli romanizovati domoroce. Tokom V. v. na ostrvo prodiru germanska pl,emena Angli i Sasi, koji tu osnivaju svoje plemenske saveze, sjedinjene u englesku državu krajem IX. v. pod vodstvom kralja Alfreda Velikog. Posle pobede kod Hastingsa 1066. god., koju je nad kraljem Heraldom izvojevao normandijski vojvoda Viljem Osvajač, koji je zagospodario Engleskom, dolazi do stapanja keltskog stanovništva, Anglo-Sasa i Normana u jedan engleski narod. Dolaskom na vlast dinastije Plantageneta, koja je poticala iz Francuske (1154), nastupa period dugotrajnih sukoba engl. kraljeva, koji su težili da ojačaju svoju vlast, i barona. God. 1215. kralj Jovan Bez Zemlje morao je izdati Veliku povel.iu o slobodama (v.), a njegov naslednik Henrih III sazvao je 1265. god. prvi engl. parlament, u kojem su bili zastupljeni baroni i predstavnici crkve, kao Gornji dom, i predstavnici nižeg plemstva i građanstva, kao Donji dom. Time su postavljeni temelji razvitka engleskog ustavnog i parlamentarnog sistema. Posle stogodišnjeg rata (1337-1453), koji se vodio oko engleskih poseda u Francuskoj i koji je završen proterivanjem Engleza s francuske teritorije, u Engleskoj dolazi do sve buinijeg razvitka proizvodnje vune, tkačke radinosti i trgovine s kontinentom. Postepeno jača proces ograđivanja opštinske zemlje, koja se pretvara u pašnjake, smanjenja broja klasičnog seljaštva i stvaranja onog tipa engl. plemstva ko.ie će se po svojoj ulozi u proizvodnji približiti buržoaziji. Ovaj proces snažno je ubrzan sprovođenjem reforma-
VELIK.A EKONOMSl{A KRIZA
712
cije za vreme kralja Henrija VIII iz dinastije Tjudora u prvoj polovini XVI v., kad dolazi do sekularizacije crkvenih dobara i stvaranja novog sloja poslovnog i preduzimljivog plemstva. Veliki uspon doživela je Engleska za vlade kraljice Jelisavete I (v.), u drugoj polovini XVI. v„ kad je konačno konstituisana anglikanska crkva, kad se Engleska oslobodila, pobedom nad „nepobedivom armadom" (1588) španske prevlasti na moru, kad je započela njena kolonijalna ekspanzija, izvršeno trgovačko povezivanje s Rusijom i osnovana Istočno-indijska kompanija. Tokom XVII. v„ za vlade dinastije Stjuart"' 1rl ;tlngl~~l\Qj dolazi do sukoba između kraljeva, koji su u svojim apsolutističkim težnjama imali podršku u krupnom zemljišnom plemstvu i katoličkoj crkvi, s jedne, i naprednog građanstva, oslonjenog na pojedine protestantske sekte, s druge strane. Ova revolucija, u kojoj je, na čelu sa O. Kromvelom (v.), privremeno ostvareno republikanska uređenje, završila se 1688. god. dovođenjem na presto Viljema III Oranskog i Marije Stjuart i donošenjem Deklaracije prava. Time je u Engleskoj učvršćen kapitalistički poredak, zavedena je ustavno uređenje i obezbeđen parlamentarni politički život, u kojem glavnu reč imaju vigovska i torijevska stranka. Uporedo s tim, dolazi i do obrazovanja V. Britanije kao naziva državne zajednice. To ime je prvi put upotrebljeno 1604. god„ pošto je škotski kralj Džems VI. nasledio Jelisavetu I na engleskom prestolu kao Džems I. Naziv se počeo službeno primenjivati tek od 1707. god„ kad je proglašena unija između Engleske i škotske. Najveći uspon doživela je V. Britanija tokom XVIII veka, od početka rata za špansko nasleđe 1701. god. do bečkog kongresa 1815. godine, kad ona uspostavlja i svoju prevlast na morima i postaje gospodar Kanade i Indije, kao i važnih pomorsko-strategijskih tačaka Gibraltara (1713) i Malte (1814). Zahvaljujući skladu između kolonijalnih osvajanja i unutrašnjeg privrednog razvitka britanskih ostrva, u drugoj polovini XVIII v. dolazi u V. Britaniji do sve ubrzanijeg razvitka proizvodnih snaga, a od pronalask
VEUKA EKONOMSKA KRIZA
kom XIX v. doći će i do velikih parlamentarnih, odn. izbornih reformi (1832, 1867. i 1882), kojima će se učvr stiti i dalje razviti tradicionalni engleski ustavni i parlamentarni sistem. U uslovima slobode štampe i političkog udruživanja, engleski radnički pokret sve više će se vezivati za sindikalne organizacije, tzv. tredjunione (v.), i sve više težiti socijalnom reformizmu. Svoju prevlast na morima, Britanska imperija će u XIX veku učvrstiti preuzimanjem akcija Sueckog kanala (1875) i zaposedanjem Egipta (1882); 1876. god. kraljica Viktorija I proglašena je za caricu Indije. Usled sve asresivnijeS držan~a Nemačke i n~e nog jačanja na morima, V. Britanija će napustiti politiku „sjajne izolacije" i 1904. god. sklopiti sporazum s Francuskom, a 1907. god. s Rusijom. Uporedo s tim, Britanska imperija se reformiše u smislu stvaranja britanskih dominiona, koji dobijaju svoje parlamente, vlade, zakonodavnu i izvršnu vlast, vojsku i dr„ ali ostaju u britanskoj zajednici, priznavajući njenog kralja (Kanada 1867, Australija 1901, Novi Zeland 1907, Južnoafrička Unija 1910). Posle prvog svetskog rata, V. Britanija je versajskim ugovorom (1919) prisvojila potpuno ili kao mandatne teritorije najveći deo bivših nemačkih kolonija. Između dva rata počinje proces pune političke emancipacije britanskih zemalja i kolonija koji je završen nakon 2. svetskog rata. Irska, koja je dobila status dominiona 1922. god„ postaje potpuno nezavisna 1948. Uporedo sa Irskom, nezavisnost dobijaju Indija i Pakistan (1947), Cejlon i Burma (1948), Sudan (1955), Gana (1957) itd. Tako se britanska imperija pretvorila u britansku zajednicu naroda (v. Britanski komonvelt). VELIKA EKONOMSl<:A KRIZA (19291933), jedna od najvećih kriza kapitalističkog sistema koja je potresla čitav svet i ostavila strahovite posledice. Ekonomske krize u kapitalizmu su zakonita pojava. One proizilaze iz karaktera kapitalističke svojine i proizvodnje. Kapitalistička privreda ima društveni karakter, a svojina nad osnovnim sredstvima kao i prisvajanje proizvoda je privatno, individualno. To dovodi do suprotnosti u proizvodnji i društvu, do kriza. Kapitalistička proizvodnja je neplanska i njen osnovni motiv je profit. Proizvodnja u kapitalizmu brže raste od potrošnje, od kupovne moći stanovništva. Ovi i drugi uzroci dovode do kriza. Jedno od prvih obcležja krize je hiperprodukcija. Ona izbija iznenada, kada je proizvodnja u usponu. Roba se nagomilava i nema dovoljno kupaca. Dolazi do smanjenja proizvodnje. Mnogi radnici o-
VELIKA GEOGRAFSKA
713
staju bez posla, a propadaju i mnogi (posebno sitni) i trgovina. Ekonomska kriza ne zahvata samo industriju, već i poljopr„ zanate, trgovinu i finansije, gde dolazi do haosa u vidu deflacije ili inflacije. Ekonomsku krizu prati socijalna i politička. Nezaposlenost radnika i propadanje sitnih proizvođača dovodi do bede njih i njihovih porodica. To izaziva zaoštravanje klaimih odnosc1 i polit. sukoba u vidu štrajkova, demonstracija, kriza vlade i buržoaskog sistema uopšte. Između 2 svetska rata bile su 3 krize od kojih je najveća ona od 1929. do HJ33. Ona je sredinom 1929. započela u SAD da bi zahvatila čitav kapitalistički svet. Vrhunac je
VELIKA
GEOGRAFSKA
OTKRICA,
epoha u kojoj su, počev od XV v„ pronađeni mnogi, do tada nepoznati, pomorski putevi i otkrivene nove zemlje i kontinenti. Prodorom Mongola, a naročito Turaka u Evropu, trgovački putevi prema istoku izgubili su raniji značaj. Padom Carigrada (1453) u tur. ruke prestalo je putovanje za Indiju preko Trapezunta i Jermenije. Trebalo je pronaći nove, bezbednije puteve. Ovom poslu pristupili su, na prvom mestu, Portugalci, čiji su moreplovci počeli da istražuju severozap. obalu Afrike, počev od 1415. kada su zauzeli Suetu. Otada su organizovane česte pomorske ekspedicije u kojima se najviše istakao Henrik Moreplovac. Nesavladivu prepreku u plovidbi duž zap. afr. obale prema jugu predstavljao je
VEUKA GEOGRAFSKA plićak
rta Nun koji je zalazio daleko u more. Ova prepreka savladana je 1453. kada je plićak zaobiđen. Sledeći veliki uspeh postignut je 1445. kada je otkriven Zeleni rt, na kome su mornari zatekli bujnu tropsku vegetaciju. U to vreme javljaju se smele ideje o pomorskom putu za Indiju. Međutim, ovom ostvarenju smetale su vekovne tradicije, stvorene na osnovu predstava ant. geografa. Prema učenju Ptolemeja Afrika se na jugu spaja sa Azijom tako da Indijski o. predstavlja zatvoreno more. Ova shvatanja razbio je svojim velikim poduhvatom Bartolomej Dijas, koji je od 1486. do 1487. oplovio celu zap. obalu Afrike do Rta dobre nade i, skrenuvši na sever, doplovio do ist. obale Afrike. Najveće datume u ovom razdoblju čine podvizi ital. moreplovca, u službi špan. dvora, Hristofora Kolumba (v.). Sa sredstvima, dobijenim od špan. kralja, Kolumbo je sagradio 3 broda i 3. avg. 1492. otplovio preh1a Kanarskim ostrvima. Odatle je, posle jednomesečne plovidbe, stigao do ostrva kome je dao ime San Salvador. Posle toga otkrlo je Kubu, misleći da je .Japan. Na osnovu ovoga zaključio je da se nalazi u blizini azijskog kopna. Nakon ovog uspeha Kolumbo je još 3 puta plovio prema Novom svetu, pokušavajući da iz Atlantskog o. uplovi u Indijski o„ tražeći prolaz između ostrva koja su mu, po njegovom mišljenju, zagrađivala put do obala Afrikc. Podstaknuti ovim uspesima Portugalci su obnovili traganje za putem prema Indi.ii. Veliku ekspediciju poveo je Vasko da Gama (v.), koji je 1498. oplovio Rt dobre nade, na krajnjem jugu afr. kontinenta. Prilikom drugog putovanja 1502. prispeo je do Indije i u njoj osnovao portugalsku koloniju. Nova etapa u ovim otkrićima nastala je velikim uspesima firentinskog moreplovca, u službi špan. dvora, Ameriua Vespučija (v.), koji je prvi iskazao misao da je moguće ostvariti ·putovanje oko sveta. Ovu njegovu zamisao ostvario je na delu Fernando Magelan, koji je, na čelu svoje ekspedicije, krenuo 1519. god. i, ispitujući jugoist. obale Južne Amerike, pronašao moreuz kojim je iz Atlantskog o. uplovio u Veliki okean. Moreuzu je dato ime Magelanov moreuz, a okeanu naziv Tihi jer na njemu nije bilo velikih talasa. Ovim prvim putovanjem oko sveta konačno je dokazana da je zemlja okrugla. U toku daljeg istraživanja Novog sveta špan. moreplovci su imali najviše usneha. U novootkrivenim zemljama pron~šli su ogromne količine zlata i drugih dragocenosti i zbog toga su španski osvajači-konkvistadori otpoče li sa osvajanjem ovih zemalja i sa
..
:,"JrVAMOTUO. ·r/<>
VELIKA POVELJA SLOBODE stalnim naseljavanjem u njima. U Meksiku i Peruu pokorili su Acteke i drž. Inka (v.), pretvorivši ih u špan. kolonije. U pokoravanju Meksika istakao se najviše špan. moreplovac i konkvistador Hernan Kortes, koji je sa m:alobrojnom vojskom uništio carstvo Acteka u ratu od 1519. do 1522. U drugoj polovini XVI v. pomorska putovanja krenula su u drugom pravcu. Rezultat ovih istraživanja bilo je otkrivanje Grenlanda, najvećeg ostrva na svetu. Njega je otkrio engl. moreplovac Džon Devis 1585, prilikom svog prvog putovanja, kada je pronađena samo ist. obala ovog ostrva. Sledeće godine, kao i 1587, otkrivena je i zap. obala Grenlanda. U daljim istraživanjima, preduzetim tokom XVII i XVIII v„ moreplovci su postigli velike uspehe otkrivanjem juž. oblasti Azije, ist. predela Afrike i mnogobrojnih ostrva Polinezije. Epoha velikih geografskih otkrića. smelih pomoraca završena je 70-ih god. XVIII v. Tada je Džems Kuk (v.) otkrio ist. obalu Australije i mnoga ostrva u Južnom Pacifiku, oplovio obale Aljaske i od 1772. do 1775. obiš~o oko zemlje, ploveći od zapada na istok. VELIKA POVELJA SLOBODE, v. Magna charta libertatum.
VELIKA SEOBA NARODA, velika pomeranja mongolskih, germanskih i slovenskih plemena od IV do polovine VII v. Rimsku imperiju okružavala su varvarska plemena ugrožavajući njc:ne sev. i ist. granice. Severno od Crnog mora živeli su Ostrogoti (Istočni Goti), u Dakiji - Vizigoti (Zapadni Goti), u Panoniji - Vandali, Svevi u Moravskoj, Alamani u oblasti gornje Rajne, Ripuarski Franci u donjoj Rajni, Salijski Franci na ušću Rajne, Sasi između Rajne i Labe, Lartgobardi u oblasti donje Labe, Frizi na obč\lama Severnog mora, Sarmati severno od Karpata i Sloveni u slivu reke Odre, srednjeg toka Dnjepra do Pribaltika i padina Karpata, obuhvatajući gornje tokove Pruta, Dnjepra i Buga. Prvi podsticaj za seobe izazvali su Huni (v.) 375. god. Oni su tokom III v. napadali Kinu, a zatim krenuli u Evropu kroz „Vrata naroda" (ravnica između Kaspijsk0g jezera i planine Urala). Pokorivši ostrogotski plemenski savez, počeli su se širiti ka zapadu. Potisnuti od Huna, Vizigoti su prešli Dunav, na teritoriju Rimske Imperije, i po dozvoli rimskog cara Valensa naselili se do Makedonije, !lirika i Peloponeza. Rimljani nisu mogli da zaustave prodor varvarskih plemena. Carske reforme nisu uspele da poprave stanje u Imperiji, potlačeni slojevi su žudno očekivali da se oslobode svojih gospodara i priželjkivali dolazak varvara-oslobodilaca. Varvarizovana rimska
715
VELIKA 5\EOBA NARODA
vojska je pružala slab otpor nadiranju svojih saplemenika. Nesnosna eksploatacija od strane rimskih činovnika izazvala je pobunu Vizigota. Oni su, uz pomoć drugih plemena, porazili kod Hadrijanopolja 378. god. carsku vojsku i 401. g. uputili se ka Italiji. Rimljani su suzbili provalu Vizigota koji su S€ povukli u !lirik. Isto tako završio s€ pokušaj osvajanja Italije od strane Ostrogota 405. god. Sve češći napadi varvara na Rimsko Carstvo prinudili su rimskog cara Teodosija da 395. god. podeli carstvo svojim sinovima. Jedan je dobio istočnu polovinu, a drugi drugu polovinu Rimske Imperije. God. 406. Vandali, Svevi i Alamani prodiru u Zapadno Rimsko Carstvo. Vandali su se naselili u španiji, u oblasti današnje Andaluzije, Alamani su zagospodarili jugozapadnom, a Svevi severozapadnom španijom. U isto vreme Salijski Franci prodiru u severnu Galiju, dok Burgundi osvajaju područje Rajne. Posle smrti cara Teodosija Vizigoti su 408. god. krenuli na Italiju; 410. god. su osvojili i razorili Rim i povukli se u južnu Galiju i na Pirinejsko poluostrvo, gde su osnovali svoju državu (postojala je od 415. do 711). Potisnuti od Vizigota, Vandali su se povukli u severnu Afriku gde su osnovali svoje kraljevstvo (429-534). Vizigotska osvajanja uslovila su pomeranja ostalih Varvara. Burgundi su se naselili u oblast r. Rone, Alemani zaposedaju prostor između Alzasa i švajcarske, a Briti, Sasi, Angli i Frizi osvajaju Britansko ostrvo. U toku V. v. Gepidi naseljavaju Dakiju, dok Ostrogoti i dalje drže Panoniju. Posle pobede nad Ostrogotima Huni su prodrli na zapad pokorivši mnoga germanska i slovenska plemena. Središte velikog hunskog plemenskog saveza bilo je između Dunava i Tise. Pokušaj Huna pod vodstvom Atile (434-453), koga su protivnici nazivali „bič božji", da zauzmu Galiju zaustavile su rimska i germanska vojska na Katalaunskim poljima. Huni su potom prodrli u Italiju, opljačkali Rim i povukli se u Panoniju. Posle Atiline smrti hunski savez se raspao. Zapadno Rimsko Carstvo je preživljavala poslednje dane. Vod germanskih najamnika Odoakar je 476. god. zbacio s vlasti poslednjeg cara Zapadnog Rimskog Carstva Romula Avgustula. Iako je Odoakar zadržao rimske ustanove, 476. se smatra godinom kada je palo Zapadno Rimsko Carstvo. Deceniju kasnije (486), u Galiji je stvorena franačka kraljevina sa Klodovehom na čelu, a krajem V v. u Italiju dolaze Ostrogoti, pod vodstvom svog kralja Teodoriha. Teodorihova vojska je savladala Odoakara i osno-
VELIKA SEOBA SRBA
716
vala u Italiji ostrogotsku državu. Na obali donjeg Dunava, u „Slaviniji", u drugoj polovini V v. doselili su se Sloveni. Oni su se iz svoje postojbine selili u tri pravca: na jug, zapad i istok. Dolazak slovenskih i avarskih plemena (566) u Panoniju na poziv Langobarda uticao je da je Istočno Rimsko Carstvo (Vizantija) sve više trpelo zbog njihovih sve češćih napada. Vizantijski car Justinijan (v.) pokušao je da zaustavi prodor Slavena i Avara, kao i da obnovi granice nekadašnje moćne Rimske Imperije. Njegova vojska je uništila Ostrogotsku Kraljevinu, otrgla od Vizigota jugoistočni deo španije i savladala Vandale u Africi. Tri godine posle Justinijanove smrti . veći deo Italije pao je u ruke Langobarda, koji su iz Panonije prodrli u Italiju 568. god„ osnovavši svoje kraljevstvo. Langobardsko Kraljevstvo pokorio je Karlo Veliki (v.), kao i veći deo zapadne Evrope, što je u izvesnoj meri zaustavilo migraciju naroda. Slovenska plemena i Avari krajem VI v. sve če šće prodiru na Balkan. Potpuno naseljavanje Slovena na Balkan završava se oko 615. god. posle smrti vizantijskorg cara Iraklija (610-614). Seoba naroda izazvala je velike pramene u Evropi. Stvorene su mnoge germanske i slovenske države. Iako su germanska plemena uništavala tekovine rimske kulture, ona je na njih izvršila određeni uiicaj. Blagodareći uticaju Rimljana na ostale, naročito germanske narode, i njihovom uzajamnom mešanju došlo je vremenom do izmene etničke strukture i formiranja novih naroda: Francuza, Spanaca, !talijana, Rumuna i dr. VELIKA SEOBA SRBA 1690, preseljenje Srba iz južn. krajeva pod voc1stvom pećkog patrijarha Arsenija III Crnojevića i njihovo naseljavanje u juž. Ugarsku 1690. - Posle uspešnog nnpredovunja austr. vojske do Skoplja 1689. u pokret se uključuju Srbi iz Srbije i Makedonci (v. Austro-tnrski ratovi, Arsenije III, Branković Đorđe, Karpošev ustanak). Posle poraza kod Kačanika,
austr. vojska se povlači na sever, a sa njom i veliki broj Srba na čelu sa patrijarhom Arsenijem III. Krajem marta 1690. ti su begunci stigli u Beograd. Očekujući dalji ishod rata, Srbi su sa zbora u Beogradu poslali svog predstavnika Isaiju Đakovića caru u Beč s molbom da im prizna crkvenu autonomiju. Car je Srbima izdao akt o traženim privilegijama 21. avgusta 1690. Na tom aktu se zasnovala verska autonomija južnougarskih Srba. Srbi su se naselili po Bačkoj, Slavoniji i Baranji, a pojedina njihova naselja su dopirala do Budima i Sent-Andreje.
VELIKI SEVERNI RAT VELIKI OTADZBINSKI RAT SSSR 1941 -1945. GOD., odbrambeni i antifašistič ki ·rat koji su sovjetska armija i narodi SSSR vodili protiv Hitlerove Nemačke i njenih saveznika. (V. i Drugi svetski rat; SSSR). VELIKI POHOD, v. Kineska revolv,cija. VELIKI RASCEP (VELII{A ŠIZMA), od 1378. do 1415. god.; sukob u kat. crkvi, izazvan premeštanjem papske stolice iz Avinjona u Rirn (1378). Posle poraza pape Boni:i'acija VIII u sukobu sa :B'ilipom IV, franc. kraljem, papska stolica je premeštena u Avinjon (v; Avinjonsko ropstvo). Pod pritiskom evrop. vladara i kat. svetu izvnn Francuske, a istovremeno iz straha da ne izgubi teritoriju papske države, avinjonski papa Grgur XI je prešao u Rim (1377). Posle smrti Grgura XI (1378). rim. kardinali su izabrali novog papu, a franc. kardinali istovremeno biraju papu u Avinjonu. Katolički svet se podelio na 2 strane; rimskog papu su priznavali Nemačka, Engleska, Poljska, češka, Ugarska i još neke zemlje, a avinjonskog Francuska, Kastilija i Aragon. Rascep je trajao do 1415. kada je ukinuto zvanje avinjonskog pape. VELIKI SEVERNI RAT . 1700-1721. GOD., vođen zbog nastojanja suseda snažne švedske da skrše njenu suprematiju u severozap. Evropi, pre svega usled nastojanja Rusije da iziđe na Baltičko more. God. 1699. Petar I (v.), Fridrih IV Danski i August II, kralj Poljske i Saksonije, udružili su se protiv šved. kralja Karla XII (v.). Neprijateljstva su počela 1700. god. Karlo XII brzo je prisilio Dansku da napusti rat, i iste god. porazio Petra u bici kod Narve. Zauzeo je Varšavu i Krakov (1702) i 1704. god. doveo na poljski presto Stanislava II Lešćinskog. Privučen obećanjima kozačkog hetmana Mazepe da će udruženim snagama napasti Moskvu, izvršio je prodor u Ukrajinu, ali je 1709. god. poražen u bici kod Poltave. Pobegao je u Tursku i uspeo da nagovori sultana da objavi rat Rusiji (1710). Kad je Petar I, posle poraza, ipak sklopio povoljan mirovni ugovor na Prutu 1711. god„ položaj Karla XII postao je neodrživ. U međuvremenu, August II je povratio Poljsku. Petar I je okončao zauzimanje Livonije i Karelije, a Danska je ušla ponovo u rat u savezu sa Pruskom i Hanoverom. Vrativši se u zemlju, Karlo XII je 1718. god. zauzeo Norvešku, ali je bio teško ranjen. Mirom u Stokholmu i Fridrihsburgu (1719. i 1720) švedska je završila ratovanje sa svim zemljama osim sa Rusijom. Pored ostalog, tom prilikom je ustupila Bremen i deo zapadne Pomeranije. Mirom u Ništadu (v.) 1721. god. švedska je ustupila Rusiji Livoniju i deo Karelije.
VELIKI ZUPAN VELIKI :ŽUPAN, titula drž. dostojnika. U Raškoj vladari do Stefana Prvovenčanog (1217) nose naziv velikog župana, a posle njegovog proglašenja za kralja ova čast pripada članovima vladarske porodice i najznačajnijim velikašima. U Hrvatskoj ovu titulu poscduju upravnici županija. U Kraljevini ·SHS, na osnovu Vidovdanskog ustava (1921) i Zakona o opštoj upravi (1922), zemlja je podeljena na županije (u Hrvatskoj i Sloveniji) a poglavari župa- nija, kao predstavnici vlade, nose titule velikog župana. Ukinuta je posle 6. jan. 1929. god. podelom Kraljevine Jugoslavije na banovine. VEUNGTON, Artur Velesli (Wellington, Arthur Wellesley, 1769-1852), engl. vojskovođa i političar. Za vreme svog boravka u Indiji (1796-1805) vodio .borbu protiv indijskih maharadža. Komandant engl. snaga u Španiji (18091813) potukao je i proterao franc. trupe. U bici kod Vaterloa (v.) pobedio Napoleona I (v.). Na položaju preds. engl. vlade nalazio se 1828-1830. god. Zaslužan je za sprovođenje zakona o katoličkoj emancipaciji, kojoj se ranije suprotstavljao. Doživotni komandant engl. trupa postao je 1842. god. VENDEL, Herman (Wendel, Herman, 1884-1936), nem. političar i publicist, saradnik i urednik niza socijalističkih listova i časopisa, poslanik Socijalističke stranke u Rajhstagu (1912-1918). Bio je prijatelj jugoslovenskih narod:i i osnivač Nemačko-jugoslovenskog društva za kulturne veze. Glav. dela: Makedonija i mir (1919), Iz jugoslavenskog Risorđimenta (1920), Borba Jugoslavena za slobodu i jedinstvo (1925) itd. VENDI (VENEDI, WINDEN), nem. naziv za Lužičke Srbe i Koruške Slovence. U I v. rim. istoričar Plinije naziva Slovene, koji su živeli ist. od Germana, tj. oko Baltičkog m. i r. Visle, Venedi, a Tacit Veneti. VENDSKA KRALJEVINA_, v. Polapski Sloveni.
VENECUELA, republika u Juž. Americi poglavito nastanjena potomcima evropskih doseljenika, crncima, mulatimci i starosedeocima-Indijancima. Otkrio ju je Kolumbo (v.) prilikom svog trećeg putovanja (1498). Ime je dobila po Veneciji, jer su Indijanci živeli u sojenicama na vodi koje su podsećale n:i Veneciju. Ekonomski značaj Veneruele počeo je da raste od XVIII v. gr1jenjem kakaoa. Zbog teškog položajR Indijanaca i surove eksploatacije. do~lo je do niza ustamika i pobuna protiv 8pan. vlasti (1797-1806). Ustanak za političko otcepljenje izbio je 1810. god., a već 5. jula 1811. god. proglašena je nezavisnost Venecuele. Uspeh je, međutim; bio kr11tkotrajan, jer su Španci izvršili vojnu intervenciju. Rat je ob-
717
VENERA
novljen pod vodstvom S. Bolivara (v.), koji je 10. maja 1819. god. proglasio republiku. Po njegovoj želji, Venecuela je ušla u sastav „Velike Kolumbije", koja je trebalo da bude osnov za stvaranje Sjedinjenih Država Južne Amerike. Pokušaj nije uspeo, pa je Venecuela 1830. god. izišla iz Velike Kolumbije i obrazovala nezavisnu federativnu republiku. Otada je unutrašnja istorija Venecuele ispunjena borbama između liberalnih i konzervativnih grupa. Političku vlast u zemlji imali su u svojim rukama moćni pojedinci (kaudiljo) Hose Managos, Antonio Gusman Blanko, Cipriano Kastro, Huan Gomez i drugi. Ove diktatore podržavale su velike sile koje su se mešale u unutrašnju politiku Venecuele. Istraživanje unutrašnjosti Miloska Venera Venecuele obavili su avanturisti iz Nemačke (Nikola Federman), a priobalni regioni bili su predmet napada i pljačke raznih gusara. U 1. svet. ratu Venecuela je bila neutralna, a za vreme 2. svet. rata prekinula diplomatske odnose sa Nemačkom, Italijom i Japanom. Početkom XX v. Venecuela pada pod veliki uticaj SAD i njihovog kapitala. VENERA, u mitologiji starih Rimljana najpre boginja proleća kojoj su stanovnici ant. Rima pripisivali patronstvo nad vrtovima i uređenim parkovima. U želji da se u svemu potpuno izjednače sa starim Grcima Rimlj:mi su svakom grč. božanstvu stavljali nasuprot svoje božanstvo. Tako je, po ugledu na grč. boginju ljubavi i lepote Afroditu, V. proglašena boginjom ljubavi i lepote u verovanju starih Rimljana. O njoj postoji nekoliko mitova. U jednom od njih priča se da je sa Trojancem Anhizom rodila junaka Eneju, koji je posle pobede Grka u trojanskom ratu spasao nekolicinu Trojanaca i stigao u Italiju. Pošto je rim. -rod Julijevaca svoje poreklo dovodio u vezu sa Enejinim sinom Julom, V. je bila poštovana kao boginJa a istovre-
VENETI meno i kao pramajka roda Julijevaca. VENETI, ime ant. naroda koji su najpre živeli u oblastima ist. od Germana. Za vreme Cezarovih ratovanja u Galiji podigli su ustanak protiv Rimljana 57. god. pre n. e. ali su bili savladani. Pod istim imenom spominju se i narodi uz obalu Jadranskog m. između ušća r. Poa i Istre. Pod rim. vlast došli su za vreme 2. punskog rata kada su Rimljani na njihovoj teritoriji osnovali koloniju Akvileju. Docnije živeli su u svojoj posebnoj pokrajini zvanoj Venetia, uživajući punu autonomiju. Oko 89. god. pre n. e. dobili su „ius Latinum". širom ant. sveta bili su poznati ~i\9 yešti tr~ovcii naročito na moru. Od njihovog jezika pronađeno je oko ~M natpisa koji potiču iz vremena od V v. pre n. e. do I v. pre n. e. VENIZELOS, Elefterios (1864-1936), grč ki državnik i političar, vođ liberalnih republikanaca, više puta predsednik vlađ~. OlJ'i~lJ'i~U9 ujedinjenje Krita sa Grčkom (1913). Stavio Grčku na stranu balkanskih država, u balkanskim ratovima. Posle sukoba s kraljem Konstantinom I, koji je vodio pronemačku politiku, god. 1915. obrazovao je privremenu vladu u Solunu, koja je zauzela prosav@znički stav, a nakon llraljev~ abdikacije (1917) uveo je Grčku u 1. svet. rat na strani Antante. Najzaslužniji je za stvaranje republike u Grč koj (1924). Organizovao je ustanak na Kritu i drugde u nastojanju da spreči restauraciju monarhije. Umro je u izgnanstvu. VER Gaj, rim. političar iz I v. pre n. e. Kao namesnik na Siciliji istakao se nečuvenim pljačkanjem tamošnjeg stanovništva. Za vreme svog trogodišnjeg boravka na ovom ostrvu toliko je opljačkao njegove st. da ih je bilo teško vratiti nekadašnjem blagostanju. Protiv njegovih postupaka, kao i u odbranu Sicilijanaca ustao je Ciceron i napisao protiv njega nekoliko svojih ču venih govora. Optužbe su bile vrlo teške jer je Ver rim. građane na Siciliji zlostavljao i ubijao kao robove. Dozvoljavao je gusarima da potpuno ovladaju lukama, dok je sam pljačkao hramove ili uzimao za sebe stare spomenike. Posle prva 2 Ciceronova govora otišao je u progonstvo pošto se uverio da će biti strogo kažnjen. VERDENSKA BITKA, v. Bitka kod Verdena.
VERDENSKI UGOVOR, 843. god„ o podeli franačke drž. između naslednika cara Ludviga Pobožnog. Posle smrti Ludviga Pobožnog carsku titulu je nasledio najstariji sin Lotar. On se borio da mu braća budu pokorna, što je izazvalo bratoubilački rat, završen izmirenjem u Verdenu 843. god. Po ovom dogovoru Franačka je podeljena na 3
718
VERSAJ dela. Karlo ćelavi je dobio zemlje zap. od r. Rajne, oblasti ist. od Rajne pripale su Ludvigu Nemačkom, a Italija i dugi pojas od ušća Rajne do r. Rone pripali su Lotaru, koji je zadržao titulu cara, ali ne i vlast nad čitavim carstvom. Ovim ugovorom nestaje jedinstvena franačka država, a podeljene oblasti se razlikuju kao nove države: Francuska, Nemačka i Italija. VERGERIJE, Petar (1497-1565), koparski biskup koji je prešao na reformaciju, zbog čega je svrgnut sa biskupskog položaja i emigrirao u Nemačku. Tamo se upoznao sa Trubarom i sa njime radio na izdavanju biblije i dr. protestantskih verskih knjiga za
1 ltrvale. stajala se u obezbeđivanju materijalnih sredstava. VERGILIJE, Publije Maro, rim. pesnik, najistaknutiji prertstavnik rim. književnosti Avgustovog zlatnog veka (70. god. pre n. e. - 19. god. pre n. e.). Pisao je najpre o zemljoradnji, pčelarstvu i voćarstvu. Mesto prvog rim. pesnika doneo mu je ep Enejida u 12 pevanja. Zeleći da proslavi rod Julijevaca, kome je pripadao Oktavijan Avgust, opevao je u svom delu dolazak Trojanca Eneje u ltčiliju, gde je udčlren t11melj rim, državi. Ugledajući se na Homera podelio je epsko delo u 2 dela. U prvom delu, knjige od I do IV, podražavao je Homerovu Odiseju pošto je opevao lutanje Enejino od Troje do Italije. U drugom delu Enejide uzor mu je Homerova Ilijada pošto od knjige VIIXII prikazuje borbe u Italiji. Smrt ga je pretekla da završi svoje najveće i najznačajnije delo. Po naređenju Oktavijana Avgusta to su učinili, posle njegove smrti, Vergilijevi prijatelji koji nisu ispunili njegov zavet da se delo spali. Odmah posle objavljivanja Enejida je postala omiljeni nacionalni ep svih Rimljana. VERMOREL, Ogist-Zan-Mari (Vermorel, Auguste-Jean-Marie, 1841-1871), franc. revolucionar, prudonist, učesnik Pariske komune i novinar. Za vreme Napoleona III izdavao niz listova u kojima je okupljao pisce socijalističke orijentacije. Za vreme Komune pokre• nuo više listova i bio član Izvršne komisije pravde i javne bezbednosti. Ranjen je na barikadama i od rana umro. VERSAJ (Versailles), grad u Francuskoj, severozapadno od Pariza. Izrastao je oko palate koju su za Luja XIV (v.) izgradili arhitekti Luj Le Vo i Zozef Mansart; šarl Lebren bio je glavni dekorater dvora, dok je Lenotr izgradio park s veličanstvenim fontanama, veštačkim jezerima i skulpturama. Izgradnja Versaja počela je 1661. god., a dvor Luja XIV prešao je da tamo
~~egova pomo~ ~i uk~l:'li §~
VERSAJSKI UGOVOR
719
živi 1682. god. U kasnijim epohama dograđene su nove građevine, naročito Veliki i Mali Trijanon. Cena i rad koji su bili uloženi u ovaj posao bili su ogromni, ali je Versaj ostao najčuve nija palata u svetu i najveće delo franc. baroka i klasicizma. Trebalo je da svedoči o veličini i sjaju najvećeg vladara apsolutističke epohe na Zapadu. U toku franc. revolucije, Luj XVI (v.) je bio prisiljen da svoju rezidenciju prenese u Tiljerije u Parizu (1789). Luj Filip Orleanski (v.) pretvorio je Versaj u nacionalni muzej i spomenik. VERSAJSKI UGOVOR, ugovor o miru sklopljen posle 1. svetskog rata 1919. Pripreme za sklapanje mira počele su još pre konferencije u Versaju koja je održana od 18. januara do 28. juna 1919. kada je i potpisan mirovni ugovor. To je bio ugovor o miru između članica Velike antante i Nemačke. Sa ostalim članicama centralnih sila sklopljeni su posebni mirovni ugovori 1919. i 1920. Versajski ugovor sadrži ne samo odredbe o odnosima zemalja pobednica i pobeđenih već i pakt Društva naroda i ustav Međunarodne zajednice rada. Odredbe ugovora, koje se odnose na Nemačku, sadrže i ovo: 1. Nemačka ustupa izvesne teritorije Francuskoj (Alzas i Loren), zatim Belgiji, Poljskoj, Cehoslovačkoj i Danskoj; 2. Sarska oblast se internacionalizuje, Rajnska oblast demilitarizuje, a Dancig postaje slobodan gr. pod zaštitom Društva naroda; 3. Nemačka se razoružava; 4. Nemačka mora da plati reparacije; 5. Nemačkoj su oduzete kolonije i stavljene pod mandat Društva naroda, itd. VERSKI RATOVI U FRANCUSKOJ 1562-1598. god„ niz grad. ratova u toj zemlji, jer su verski sukobi između katolika i hugenota (v.) imali i svoje društvene i političke osnove. To je bio i sukob između krune i krupnog plemstva, kao i između samog plemstva za kontrolu nad kraljem. Katol. frakciju predvodili su članovi kuće Giz (v.); najistaknutiji hugenotski vođi bili su Luj I Konde, admiral Gaspar de Kolinji i Anri Navarski, posle 1589. god. kralj Anri IV (v.) Treću grupu predstavljali su umereni katolici (politiques) koji su povremeno sarađivali s hugenotima. Katarina Mediči, kao regentkinja svojim maloletnim sinovima Fransoa II, šarlu IX i Anriju III, nastojala je da odbrani položaj dvora i postigne ravnotežu među zavađenim stranama. Ona je pri tome pokazala mnogo smisla za političke intrige, kao i sklonost da se služi nožem i otrovom. U toku četiri decenije vođeno je , u Francuskoj devet verskih ratova, punih svireposti i razaranja. Prva tri rata, 1562-63, 1567-68 i 1568-70. god., završila
VESPUCI
su se povoljno za hugenote. VartolomeJska noć (v.) 24. avg. 1572. god., kad je Anri Navarski izbegao sudbinu mnogih hugenota na taj način što je privremeno prešao u katoličanstvo, pojačala je otpor hugenota i dovela do novih krvoprolića. Pozivane su u pomoć i strane trupe. Katolici su pozvali španske trupe, dok su hugenoti pozvali u pomoć engl. kraljicu Jelisavetu I. Peti rat (1574-76) završen je prihvatanjem Bolijskog edikta, koji je garantovao slobodu veroispovesti u celoj Francuskoj osim u Parizu. Posle šestog rata (1577) bio je potvrđen Bolijski edikt, ali Anri III nije bio u stanju da ga sprovede u delo. Sedmi rat (1580) nije đoneo promena, ali je izbor Anrija Navarskog za naslednika Anrija III (1585) doveo do novog sukoba poznatog kao rat triju Anrija. Politika Anrija III, koji je pripremio ubistvo Anrija Giza (1588), dovela je do njegovog sukoba s katol. ligom, pa je morao da beži iz Pariza. Anri Navarski je poslao pomoć kralju, ali je ovoga ubio jedan fanatični katolik (1589). Pošto je preuzeo presto, Anri IV je bio suočen sa Spanijom, s kojom je potpisao mir tek 1598. god. ugovorom u Vervenu. Iste god, objavio je Nantski edikt (v.) kojim su završeni verski ratovi i određen položaj i prava hugenota. VESELINOV, Jovan (1906), jugosl. političar i državnik. Rodio se u siromašnoj seljačkoj porodici u selu Kumanu u Banatu. Pre rata je bio metalski radnik. U polit. život je stupio veoma mlad - 1922. i 1923. je postao član Nezavisnih sindikata i član ilegalne KPJ. Od 1926. do 1931. studirao je na Komunističkom univerzitetu u Moskvi. Po povratku u zemlju postao je član rukovodstva SKOJ-a, a zatim PK KPJ za Vojvodinu. Međutim, ubrzo je uhapšen i na robiji se nalazio u Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici od 1931. do 1941. kada je pobegao iz zatvora i priključio se sremskim partizanima. Za vreme NOR-a nalazio se na najvišim partijskim funkcijama u Vojvodini. Izabran je za većnika AVNOJ-a. Posle rata se nalazio na najvišim partijskim i drž. funkcijama u Srbiji - predsednik GNOO Vojvodine, sekretar Pokrajinskog odbora NF Vojvodine, član CK KPS i KPJ, sekretar IK KP Srbije i CK Srbije, predsednik Izvršnog veća i Narodne skupštine Srbije, itd. VESPUCJI, Amerigo (Vespucci Amerigo, 1451-1512), ital. moreplovac, rodom iz Firence. - Stupio je u službu špan. dvora i preduzeo ekspediciju 15001502. god. istim putem kojim je pre nekoliko godina plovio Kolumbo. Prilikom dolaska u Ameriku verovao je da je otkrio novi, potpuno nepoznat kontinent. Po njegovom imenu na lat.
VESTALKE
720
jeziku - Americus, nem. geograf Martin Valdzemiler, u svom delu Uvod u kosmografiju (1507), prvi put je upotrebio naziv Arnerika za novi kontinent. VESTALKE, sveštenice boginje Veste u st. Rimu koje su, prema rim. mitologiji, održavale u Vestinom hramu večitu vatru, U početku ih je bilo 4, a docnije 6. Bile su najpre pod nadzorom kralja a posle pod kontrolom prvosveštenika, koji je bičevanjem kažnjavao onu sveštenicu koja je nepažnjom dozvolila da se ugasi vatra. Birane su iz najuglednijih rim. porodica · u službu koja je trajala 30 god. Jedini uslov za prijem u službu bilo je devi-
~anstvo. 'U'~lva1e
!
su posebna prava poštovanje. Pravila njihove službe bila su vrlo stroga. Sveštenica koja bi . ih. prekršila bila je živa pokopavana. Obučene u bele haljine, svoju službu su obavljale ćuteći, dok su za vreme prinošenja žrtava pokrivale glavu belim velom. Prilikom izlaska u gr. pred njima je išao liktor. Ako bi pri tome naišle na osuđenika na smrt ovaj je bivao pomilovan. Po isteku dugogodišnje službe mogle su se vratiti građanskom životu i imale su pravo na udaju. VESTFALSKI MIR, mirovni ugovor zaključen 24. okt. 1648. god. između cara Ferdinanda III (1637-1657), s jedne, i Francuske i švedske, s druge strane. Pregovori o miru vođeni su u Minsteru i Osnabriku, gradovima Vestfalije, po kojoj je ovaj mir dobio svoj naziv. Potpisivanjem mirovnog ugovora okončan je tridesetogodišnji rat (1618-1648) (v.). Pošto je na kraju rata ostao usamljen Ferdinand III pristao je na sklapanje mira pod vrlo nepovoljnim uslovima. Druge dve države, učesnice na ovim pregovorima, Francuska i švedska, znatno su proširile svoje granice na račun do tada nemačkih teritorija. švedska je dobila skoro celu Pomeraniju, dok je Francuskoj pripojen Alzas. Rešavajući i o drugim međunarodnim pitanjma Evrope države-učesnice su priznale Holandiju kao nezavisnu državu. To isto je priznato i švajcarskoj koja je izdvojena iz Rimsko-nemač kog Carstva i proglašena republikom. Odredbama ovog mirovnog ugovora naJv1se je bilo pogođeno Carstvo, od kojeg je oduzeto oko 100 000 km2 teritorije. Versko pitanje je rešeno na taj način što je priznata ravnopravnost vera, na osnovu principa, usvojenih na augsburškom verskom miru zaključenom 1555. Rimski papa nije priznao odredbe ovog mirovnog ugovora pošto je ostao po strani ' za .vreme pregovora zahvaljujuN, pre svega, takvom stavu Francuske i švedske prema Rimskoj kuriji. Na taj način
VIDOVDANSKI USTAV
je odredbama ovog ugovora stvorena ravnoteža u Evropi: znatno je smanjen autoritet rimsko-nem. cara, a u izvesnoj meri i pape, dok su Francuska i švedska ojačale. A što je najvažnije, okončan je dugotrajan verski rat, po žrtvama i razaranju, jedan od najsvirepijih ratova feudalnog doba. VETO, (zabranjujem), izraz kojim se obustavlja izvršenje nekog zaključka, odredbe ili naredbe. Bilo je poznato u st. Rimu kao posebno pravo nar. tribuna da zabranjuju sprovođenje u dclo zakona koji su bili upereni protiv interesa i prava rim. naroda. U ustavnim monarhijama ima ga vladar, koji njegovim stavljanjem odlaže dono;;e1
i\~~ i\l\kn~ ~uk6Mknd Ot QđlOil~. NJQUO!i
vim pravom mogu se služiti stalni čla novi Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija . VEZIR, najviša titula u drž. hijerarhiji Turske Carevine. Ovu titulu su nosili članovi tur. vlade, guverneri pokrajina i upravnici vilajeta. Titulu velikog V. imao je velikodostojnik koji je obavljao funkciju prvog sultanovog savetnika, odn. predsednika ministarskog saveta. VIDOVDANSKI PROCES, suđenje uče snicima atentata na regenta Aleksandra i rukovodstvu KPJ koje je optuženo za organizovanje atentata, održano 1921. Ovaj sudski proces je održan posle neuspelog atentata koji je izvršio komunista Spasoje Stejić, pristalica individualnog „crvenog terora" kao metoda borbe protiv „belog terora" buržoazije i monarhije prntiv revolucionarnog radničkog pokreta. Pored Spasoja Stejića na sud su izvedeni Lajoš čaki i članovi rukovodstva KPJ - Filip Filipović, Sima Marković, Vla;.· dimir Copić, Đuro Salaj i dr. Tužilac se pozvao na delove programa o nasilnom, revolucionarnom zbacivanju buržoaske vladavine da optuži rukovodstvo KPJ kao organizatora atentata, iako ono ne samo da nije bilo ume·· šano nego je i osuđivalo individualni teror kao metod borbe. Spasoje Stejić je osuđen na smrt, pa pomilovan i kazna mu je preinačena na doživotnu robiju, Lajoš Caki je osuden na 20 god. a članovi rukovodstva KP.J na po 2 god. zatvora. VIDOVDANSKI USTAV, prvi ustav zajedničke drž. jugosl. naroda Kraljevine SHS, donet 28. juna 1921. na praznik Vidovdan po kome je i dobio ime. Ustav je donela Ustavotvorna skupština Kraljevine SHS prostom većinom od 223 glasa (radikali, demokrati, JMO i Džemijet) sa 35 protiv (republikanci, zemljoradnici i socijalisti) i 152 odsutna poslanika (HSS i komunisti). Ovaj ustav sadrži 14 poglavlja sa 142 člana. Po ovom ustavu drž. SHS je ustavna, parlamentarna i nasledna
VIGOVCI
721
monarhija u kojoj vlada dinastija Karađorđevića. Kraljeva ličnost je neprikosnovena i on je imao veliko učešće u sva 3 oblika vlasti - zakonodavne, izvršne i sudske. To je, između ostalog, krnjilo ustavnost, parlamentarizam, odn. demokratičnost uređenja Kraljevine SHS. Prema tome, kralj je bio pre i više suveren - nosilac vlasti nego što je to bio parlament. Dalje, ustav je zajemčio privatnu svojinu i inicijativu u privredi, a time i kapitalističke odnose i omogućio eksploataciju. Pod uticajem revolucionarnog pokreta i demokratskih stremljenja posle 1. svetskog rata u ustav su uneta brojna demokratska prava i slobode građana; značajne su i odredbe o ukidanju feudalnih odnosa. Rešenje nacionalnog pitanja pa ovom ustavu može se videti iz naziva države, odn. njenog centralističko-unitarističkog drž. uređe nja. Naime, pominju se samo Srbi, Hrvati i Slovenci, pa se ide i dalje u tvrdnju, da se radi o jednom troplemenom ili troimenom jugosl. narodu. Vlast je organizovana centralistički uz jedinstvo državljanstva i teritorije koja je administrativno podeljena na županije, okruge, srezove i oblasti, ne vodeći namerno računa o nacionalnom sastavu županija. Vlast je organizovana i na principu podele na zakonodavnu, upravnu i sudsku i uglavnom se samo u rukama kralja ona ujedinjavala. Parlament je bio jednodomi, a vlada koja je trebalo da proističe iz njega više je bila odgovorna kralju nego parlamentu. Sudovi su pretežno formalno nezavisni. Najvišu vlast su uživali upravni organi sa kraljem na čelu.
VIGOVCI; pripadnici polit. stranke u Engleskoj. Njeno ime potiče od reči whigga-mor, „onaj koji tera stoku'', pogrdan izraz koji se u XVII veku upotrebljavao za škotske jeretike. Stranka je podržavala vlast parlamenta protiv kraljevske prevlasti, a sama je uživala podršku sitne džentrije (zemljoposednika) i trgovaca. Pobedom parlamenta („beskrvna revolucija") 1688. god. započeo je dugi period vigovske prevlasti u političkom životu Engleske. Najistaknutija ličnost stranke, do pada s vlasti, bio je Valpol (v.), koji je stranci obezbedio polit. vlast i postavio osnove moderne brit. kabinetske vlade. Stranka je podržavala merkantilističku politiku i sledila demokratske teorije Džona Loka (v.). Dolaskom na vlast Đorđa III (1760) prestaje period vigovske suprematije i počinje prevlast torijevaca (v.). Posle franc. revolucije stranka je predstavljala interese srednje klase i u XIX veku se istakla kao zastupnik parlamentarnih reformi, koje su do-
VIKTORIJA I
stigle svoj vrhunac 1832. god. Posle toga se pretvara u Liberalnu partiju (v.).
VIKINZI, v. Normani. VIKLIF, Džon (Wicliffe, John, 132084), engl. sveštenik, oksfordski profesor i verski reformator. Ustao je protiv bogaćenja kat. crkve, mešanja papa u polit. život i prikupljanja crkvenih dažbina. Propovedao je da se hrišćanstvo uči iz biblije, koju je preveo na engl. jezik; bio je protiv postojanja sveštenstva i pričešća, poštovanja svetaca i prodavanja oproštajnica grehova. Proglašen je za jeretika, ali nije osuđen jer je imao moćnu zaštitu ugledne vlastele. Povukao se iz javnog života, a crkva mu je oduzela pravo držanja predavanja na univerzitetu. Njegovo učenje je prihvatio Jan Hus, češ. reformator. VIKTOR EMANUEL II (Vittorio Emmanuele II, 1820-1878) kralj Sardinije 1849-1861, kralj Italije 1861-1878. god., sin i naslednik Karla Alberta. Prihvativši liberalni program svog oca, nastavio je i njegovu spoljnu politiku i ratove protiv Austrije za ujedinjenje Italije. U tome imao u Kavuru (v.) najbližeg saradnika. Posle pobeda, zajedno sa Francuzima, u bitkama kod Mađente i Solferina nad austr. vojskom, i posle poraza u bitkama kod Kustoce i Visa (1866), pripojio je Italiji Lombardiju i Veneciju. God. 1870. ušao je sa ital. trupama u Rim i delove papske države pripojio Italiji. Za vreme njegove vladavine uveden moderni parlamentarni sistem u Italiji. VIKTOR EMANUEL III (Vittorio Emmanuele III, 1869-1947, vladao 19001946), ital. kralj, sin i naslednik Umberta I. Dao je mandat za sastav vlade Musoliniju i sarađivao s fašistima 1922-1943. god. Posle zauzeća Etiopije, uzeo titulu cara Etiopije 1936, a cara Albanije 1939. god. Obe titule odbacio je 1943. god. Uvukao je Italiju u rat na strani Osovine. Jula 1943. god. doneo odluku o smenjivanju Musolinija i zalagao se za sklapanje primirja sa Saveznicima. Abdicirao je posle pobede republikanaca na referendumu 1946. i umro u emigraciji 1947. god. VIKTORIJA I (Victoria I, 1819-1901, vladala od 1837), engl. kraljica, unuka Đorđa III i kći Edvarda, vojvode od Kenta, i Lujze-Viktorije, princeze iz kuće Saks-Koburga, vaspitana u kući svog ujaka Leopolda, koji će postati belg. kralj. Nasledila je na prestolu svog strica Viljema IV. Udala se za svog nećaka Alberta, iz loze Saks-Koburg-Gota, uprkos protivljenju torijevaca, i ostala pod njegovim uticajem, naročito u spoljnoj politici, u smislu približavanja Francuskoj. Liberalnog duha, ona se pridržavala svoje uloge
VILARDUEN
'122
ustavnog vladara, odabirajući ministre iz parlamentarne većine. Ziveći povučeno posle smrti svog muža (1861), oslanjala se pretežno na konzervativce i Dizraelija (v.) koji ju je proglasio caricom Indije (1876). Lično je intervenisala veoma retko, najizrazitije 1875. kad je zaštitila Francusku od Bizmarkovih pretenzija. Vrlo popularna, ona je sve više postajala simbol i, svojim imenom, sinonim za najveću i najslavniju epohu Britanske Imperije. VILARDUEN, žefroa de (Villehardouin Geoffroi de, 1150-1212) jedan od vođa 4. krstaškog rata; u svojoj hronici Oslobođenje Carigrada opisao je uspeh krstaša. U njegovom delu ima značajnih podataka o osvajanju Zadra od strane krstaša za račun Mletačke Republike i o polit. situaciji u Evropi na početku XIII v. VILSON, Vudro (1856-1920), političar i državnik SAD. Vilson je bio profesor univerziteta i doktor prava, ali se istovremeno bavio i politikom. Pripadao je Demokratskoj stranci. Kao njen kandidat izabran je 1910. za guvernera drž. Nju Džersi, a 1912. za 28. predsednika SAD. Istakao se donošenjem više progresivnih zakona. U početku 1. svetskog rata on je bio za neutralnost, ali je kasnije izmenio stav i doprineo da SAD uđu u rat. Januara 1918. ob1 I V Ih iJ t V k li J&VIO J@I cuvem " aca a, u k011ma
je izneo načela za sklapanje mira. Vilson je bio jedan od inicijatora Društva naroda, ali kongres SAD je odbacio da SAD uđu u ovu organizaciju, što je bio težak udarac za Vilsona i on se 1920. povlači iz polit. života, a iste godine je i umro. Dobio je Nobelovu nagradu za mir. VILJEM I (Wilhelm I, 1797-1888, vladao od 1861, odn. 1871), pruski kralj i, od 1871, nem. car. Sin Fridriha-Viljema III; oženjen Augustom Saks-Vajmarskom (1829). Započevši vojničku karijeru, on je u trenutku dolaska na presto njegovog brata Fridriha-Viljema IV (1840) bio infanterijski general i guverner Pomeranije. Komandovao je antirevolucionarnim represalijama u Badenu 1849. Naimenovan za regenta 1858, zbog nesposobnosti svog brata, on ga je i nasledio i, u sukobu s Landtagom, zbog svojih vojnih planova, pozvao za ministra Bizmarka (v.). Ratovima protiv Danske (1864) i Austrije (1866), Pruska je postala vodeća nem. država i preuzela rukovodeću ulogu u Severnom nemačkom savezu (v.). Pobeda nad Francuskom 1870-1871. donela mu je titulu nem. cara, proglašavanjem Ujedinjenog Nemačkog Carstva u Versaju 18. jan. 1871. VILJEM II (Wilhelm II, 1859-1941, vladao od 1888), nem. car, sin prethodnog, oženjen princezom Augustom-Viktori-
VILJEM IV
jom od Šlezvig-Holštajna (1880). Studirao je u Bonu i posebno se zanimao vojnim pitanjima. U početku se pokazao liberalnim. Pokazao se popustljivim prema radničkom pokretu (Među narodna radnička konferencija u Berlinu, 1890) i izdao je posebne zakone za Alzas-Loren. Došavši u sukob s Bizmarkom, koji se povukao (1890), on se oslanjao na kancelare pored kojih je mogao ispoljiti svoj autoritet: Ka pri vi (1890), Hoenloe (1894), Bilov (1900) i Betman-Holveg (1909). Stavljao je osobit akcent na kolonijalnu i pomorsku politiku, i to pokazao nizom putovanja u inostranstvo, posebno u Tanger, Carigrad i Jerusalim. Kolebajući se između mogućnosti sporazuma sa Vel. Britanijom (tih pokušaja je bilo i pored rivalstva na morima), on se najzad odlučio za jačanje Trojnog saveza sa Austro-Ugarskom i Italijom kojem je, mesto defanzivnog, dao imperijalistički karakter. Posle poraza u ratu 19141918. i revolucije u Berlinu, sklonio se u Holandiju, čija je vlada odbila da ga izruči saveznicima koji su želeli da mu sude. Dalje je živeo povučeno, iako u nastojanju da se odbrani pred javnim mnenjem. V!LJEM I ORANSKI, poznat i kao Viljem Cutljivi (1533-1584), oranski princ i vođa pobunjenih nizozemskih provin-
clJa u borbi protiv ŠpanH@. Rod@n u
Nemačkoj, nalazio se na službi na špan. dvoru, a 1555. god. postavljen je za štathaltera Holandije. Podržavao je nizozemske plemiće i istaknute građane protiv špan. nasilja (1566), a po dolasku u Nizozemsku vojvode od Albe (v.) otvoreno je stao na stranu pobunjenika; god. 1573. prešao u kalvinizam i bio je nekrunisani vladar Ujedinjenih Provincija kad su one proglasile da Filipa II (v.) više ne priznaju za svog vladara (1581). Ubio ga je jedan fanatični katolik u trenutku kad se borba protiv Španije još uvek nalazila u kritičnoj fazi. VILJEM III (1650-1702, engl. kralj od 1688). Posthumni sin holandskog generalnog namesnika, štathaltera, Viljema II, iz dinastije Oranskih, imenovan je za namesnika posle ubistva velikog pensionara Jana de Vita (1672). Oženivši se Marijom, ćerkom Džemsa II Stjuarta (1677), podržao je tzv. beskrvnu revoluciju protiv svog tasta (1688) i zajedno sa svojom ženom prihvatio engl. krunu, pošto je na zahtev parlamenta potpisao Deklaraciju prava (1689). VILJEM IV (Wilhelm lV, 1493-1550, vladao od 1515, zajedno sa bratom Ludvigom), bavarski vojvoda, stariji sin Alberta IV. Pokazao se velikim protivnikom reformacije a 1519, na čelu švapske lige, prognao iz države voj-
VILJEM IV
728
vodu Ulriha Virtenberškog. Podržao je Karla V protiv šmalkandenske lige (1546) i pozvao jezuite na univerzitet u Ingolštatu (1549). VILJEM IV (William IV, 1765-1837, vladao od 1830), engl. kralj, mlađi sin Đorđa III, nasledio na prestolu brata Đorđa IV. Započeo je karijeru u mornarici i 1811. postao admiral. Živeo je nesređeno i rasipnički, održavajući dugotrajnu vezu s jednom irskom artistkinjom. Podržao je liberalnu reformu iz 1832, ali se suprotstavljao sprovođe nju radikalnijih mera. VILJEM OSVAJA() (1027, vladao od 1035, kralj 1066-87), normanski vojvoda i engl. kralj. Učvrstio je vojvodsku vlast u Normandiji, potčinjavajući samovoljne vazale; osvojio je Flandriju, a u bici kod Hastingsa 1066. god. porazio je anglosaksonskog kralja Harolda i krunisao se za kralja Engleske. Bezobzirno se obračunavao sa nepokornim plemstvom i seljaštvom; uveo je feudalni sistem, crkvu povezao sa drž. interesima, stvorio snažan administrativni aparat sa šerifima na čelu. Objavio je 1180. god. popis imanja u Engleskoj pod imenom Domesday book (v.). VINKELMAN, Johan Joakim (Winckelmann, Johann Joachim, 1717-1768), nem. arheolog i istoričar umetnosti, osnivač moderne arheologije. Svojim radovima udario je temelje klasicistič kog shvatanja umetnosti i možda najviše doprineo pojavi klasicizma u mnogim područjima intelektualnog delovanja krajem XVIII v. Glav. delo: Istorija
antičke
umetnosti.
VINODOLSKI ZAKON, zbornik pravnih odredaba i propisa, sastavljen 1288. god. za potrebe vinodolskih opština. Posle dobijanja Vinodola kao donacija od ugarsko-hrvatskog kralja Andrije II, krčki knezovi (docnije Frankopani) sa komisijom Vinodolaca izradili su zbirku propisa koji se odnose na prava krčkih knezova. Gospodarima Vinodola se priznaje vrhovna i administrativna vlast, određuju se kazne za prekršioce reda, utvrđuju se kmetovske obaveze i sl. Vinodolski zakon je važan pravni spomenik pomoću koga se mogu pratiti odnosi u Hrvatskoj u periodu feudalizma. Vinodolski zakon su preveli na savremeni jezik M. Kostrenčić, u svojoj raspravi o tom zakonu u Radu JAZU 1923. god., i M. Barada, u raspravi Hrvatski vlasteoski feudalizam, izdanje JAZU, 1952. VIRILISTI (lat. virilis-muški), članovi hrv. sabora koji nisu birani za sabor, već im pravo učešća u rešavanju svih poslova sabora pripada po pravu njihovog roda (baroni, grofovi i sl.) ili po položaju (visoki crkveni dostojnici). VISESLAV (oko 800. god.), hrv. knez; za vreme njegove vlade izvršeno je po-
VITEZ
krštavanje Hrvata od strane franačkih misionara, o čemu svedoči njegovo ime uklesano na krstionici crkve u Ninu. O njemu i njegovoj vladi nema dovoljno verodostojnih podataka. VISEVIĆ, Mihailo (910-50), zahumski knez. Kao saveznik kralja Tomislava prisustvovao je splitskom saboru 925. god. i potčinio zahumsku biskupiju pod duhovnu vlast splitske nadbiskupije. Pomagao je Vizantincima u borbama u Apuliji (Italija), kao vazal, pri osvajanju gr. Siponta. Vodio je dvoličnu politiku. U doba jačanja Bugarske pod carem Simeonom, otkrio je Bugarima dogovor vizant„ odn. dračkog stratega i Petra Gojnikovića, raškog župana o pripremama za zajednički napad na Bugare, te je Simeon na prevaru uhvatio Petra Gojnikovića i smenio ga s županijskog položaja. Posle Simeonove smrti ponovo prilazi Vizantiji, od koje dobija titule patricija i prokonzula. VITE, Sergej Juljevič (1849-1915), ruski državnik i političar, jedan od najuticajnijih ljudi u stvaranju i sprovođe nju politike ruskog imperijalizma za vreme Aleksandra III i Nikolaja II, ministar od 1892, preds. vlade 19051906. god. Posebno se interesovao za privredni razvitak Rusije na osnovi investicija stranog kapitala (obezbedio je strani kapital za izgradnju Transibirske železnice, v.). Vodio je pregovore za zaključenje mira u Portsmutu (v.). U unutrašnjoj politici bio je pristalica umerenih reformi i inicijator sazivanja prve Zakonodavne dume i carskog manifesta od 17. akt. 1905. god. VITEŠKI REDOVI, kat. monaške zajednice, stvorene za vreme krstaških ratova, sa zadatkom da se bore protiv nevernika i čuvaju Hristov grob, pod uslovom da žive prema određenim monaškim pravilima. U Jerusalimskoj kraljevini, posle 1. krstaškog rata, osnovani su redovi: Jovanovci (v.), Hramovnici ili Templari (v.), Nemački viteški red (v.) i drugi sa zadatkom da
se brinu za bolesne hodočasnike koji posećuju „Svetu zemlju" i brane Hristov grob od napadača. Posle neuspelih krstaških ratova vode borbe protiv Arabljana i ostalih „krivovernika" u Evropi. Nazivaju ih i ordines torquati, jer su nosili odlikovanja na lancu oko vrata. U Engleskoj je postojao viteški red tzv. Red podvezice, a u Burgundiji Red zlatnog runa. VITEZ (nem. Ritter), naziv za konjanike - ratnike koji su po određenom ceremonijalu proizvedeni u ovo zvanje. Potiču iz redova nižeg plemstva. Iako je svaki slobodan čovek mogao postati
VITEZOVIC
724
vitez, ipak ovo zvanje je bilo dostupno samo feudalnoj gospodi zbog skupe ratne opreme. Vitezovi se bore za neprikosnovenost hrišćanske crkve, brane feudalni poredak i redovno sudeluju u gušenju seljačkih ustanaka. Za svoje zasluge dobijaju kao nagradu leno (v.), tj. zemlju na uživanje. Srednjovekovna poezija ih je opevala kao junake „bez mane i straha'', odane crkvi i senioru, kao zaštitnike nemoćnih i siromašnih, branioce ženske časti. Propadanjem feudalizma siromaše i riteri, te se poči nju baviti pljačkom trgovačkih karavana, te tako nastaju vitezovi pljačkaši (Raubritter). Nov način rata, koji je zahtevao upotrebu najamničke vojske i vatrenog oružja (od kraja XIV v.), potisnuo je viteški individualni način ratovanja, a time i vitezove. VITEZOVIĆ, Pavle RITER (1652-1713), naučnik i pesnik. Osobito je značajan njegov rad na istoriji. Zamislio je da izda veliko enciklopedijska delo pod naslovom „De aris et focis Illyorum", koje je trebalo da obuhvati istoriju svih Južnih Slovena od najstarijih vremena pa do njegovog doba. Od toga dela izišla je samo njegova Stematographija (1700). U svojim delima iznosi svehrvatsku ideju, obuhvatajući hrv. imenom sve Južne Slovene. Tom idejom su prožeta njegova ostala istorijska dela: Croatia rediviva, Bosna captiva, Serbia illustrata, gde daje istoriju Hrvatske, Bosne i Srbije. Njegova veštačka konstrukcija svehrvatstva imala je za cilj da se jednim nar. imenom zamene mnogobrojna pokrajinska imena, kojima su se Južni Sloveni nazivali da bi se na taj način pripremilo njihovo idejno i polit. jedinstvo. Vitezovića možemo s pravom smatrati pretečom ilirskog nar. preporoda i jednom od najznačajnijih ličnosti hrv. kulture na prelazu iz XVII u XVIII vek. VIZANTIJA (ISTOONO RIMSKO CARSTVO), robovlasnička, potom feudalna drž., postojala je od IV v. do 1453. god. Rimski car Teodosije je 395. god. podelio Rimsku Imperiju svojim sinovima radi lakše uprave i efikasnije odbrane od varvarskih napada. Zapadno Rimsko Carstvo je dobio na upravu Honorije, a Istočno Rimsko Carstvo Arkadije. Granica između ova 2 carstva je išla r. Drinom, Bojanom, preko Sredozemnog m. do Velikog Sirta. Vizantija, koja je dobila ime po Vizantionu, gr. na Bos:foru, zahvatala je Balkanska poluostrvo, Malu Aziju, Palestinu, Siriju, Egipat i o. u ist. delu Mediterana. Njeni st. su: Grci, Tračani, Jermeni, i dr. narodi koji su se nazivali Romeji, tj. Rimljani. Po obliku vladavine Vizantija je bila istočnjačka despotska monarhija i razvija se pod
VIZANTIJA
uticajem rim. polit. pravnog nasleđa, oslanjajući se u privrednom i kult. pogledu na tekovine helenističkog istoka i hrišćanske crkve. Istočno Rimsko Carstvo je bilo gušće naseljeno od Zapadnog Rimskog Carstva. U njemu je bio veliki broj robova i kolona, a pored toga i slobodnog seljaštva koje se bavilo zemljoradnjom i obavljalo vojnu službu. Razvijeni i bogati gradovi i helenistička napredna privreda omogući li su razvoj Carstva tako da je Vizantija nadživela Zapadno Rimsko Carstvo za 1000 godina. !storija Vizantije može se podeliti na 2 perioda: robovlasnički (do VIII v.) i feudalni (do 1453. god.). Najviši uspon robovlasnička Vizantija je dostigla pod vladom Justinijana I (527-565). U nameri da obnovi carsku vlast u zap. zemljama Justinijan je preduzeo pohode protiv Vandala u sev. Africi, Ostrogota u Italiji i Vizigota u Spaniji. Dugotrajni ratovi, ukidanje ranih feudalnih odnosa u osvojenim evrop. državama, vraćanje na robovlasnički poredak i reakcionarna despotska politika Justinijanove vlade ekonom. su iscrpli i osiromašili Vizantiju. U ovom razdoblju izdat je čuveni Justinijanov zbornik, skup. rim. prava (v.). Posle Justinijanove smrti otpočelo je opadanje vizant. moći. Za vlade Iraklija I (610-41) Balkan su preplavili Sloveni u zajednici sa Avarima, Persijanci su ugrožavali ist. granice Carstva, a Arabljani su otrgli od Vizantije Siriju, Palestinu i Egipat. Sa gubitkom ovih teritorija propada robovlasnički poredak i počinju se učvršćivati feudalni odnosi, jačanjem krupnog zemljišnog poseda. Proces feudalizacije otpočeo je za vlade cara Lava III, osnivača Isavrijanske dinastije. Zar je oduzeo crkvi imanja i dodelio ih feudalcima-pronijarima. Pronijari, doživotni uživaoci poseda, vršili su vojnu službu, a slobodni seljaci i robovi su pretvarani u zavisne seljake-parike. Proces feudalizacije praćen je ustancima seljaka i sukobima crkve i države. Crkveni otpor u obliku ikonoborstva (v.) i mnogobrojni ustanci seljaka (od kojih je najpoznatiji pokret seljaka pod vodstvom Tome Slavena 821) nisu mogli da zaustave feudalizaciju zemlje. Prevođenjem slovenskih naroda u hrišćanstvo, na čemu su mnogo učinili učenici ćirila i Metodija, uticalo je da ojača uticaj Vizantije na Balkanu za vlade careva Vasilija I (877-86) i Jovana I Cimiskija (969-76). Međutim, jačanje maloazijske zemljoposedničke aristokratije izazvalo je česte pramene na vizant. prestolu. Na carski presto su dovođeni predstavnici pojedinih aristokratskih porodica, ukidani zakoni ranijih careva, itd. Vasilije II (976-1025) zaustavio je privremeno jačanje zem-
~
~ :lt..!
>
VIZIGOTI ljoposedničke
VLADISLAV II
726
aristokratije, savladao njihove pobune i skršio, trenutno, moć dinata (v.) Dugogodišnjim ratovima uništio je Samuilovo Carstvo i proširio uticaj Vizantije na Kijevsku Rusiju. Posle njegove smrti, centr. carska vlast počinje da slabi. Krupni zemljoposednici, među kojima su najznačajnije porodice Anđeli, Komnini, Kantakuzini i dr. primorali su careve da ponište zakone protiv krupnog zemljišnog poseda, oslobođeni su plaćanja poreza, a na svojim posedima dinati su imali u svojim rukama sudsku, upravnu i vojnu vlast. Opadanje vizant. moći iskoristila su srp. plemena da zbace vizant. jaram. Za vlade Aleksija I Komnina Zećani su se oslobodili vizant. vlasti i stvorili zetsku kraljevinu, a pripajanjem Bosne i Raške ujedinili su veći deo srp. zemalja. Vladavina Manojla I predstavljala je kratku premoć Vizantije na Balkanu u XII v. Posle njegove smrti osamostalili su se Raška i Bugarska, a Turci Seldžuci su nadirali sa Istoka. Porodicu Komnina nasledila je nesposobna dinastija Anđela. Ustanci seljaka, velikaša, ekonom. i polit. krize poljuljali su temelje carstva. Krstaši 4. krstaškog pohoda iskoristili su poziv vizant. princa Aleksija da vrate na presto zbačenog Isaka II Anđela. Oni su na juriš zauzeli Carigrad, a Carstvo međusobno podelili. Na ruševinama Vizantije stvoreni su Latinsko Carstvo, Epirska Despotovina, Solunska Kraljevina, Ahajska Kneževina, Trapezuntsko Carstvo i Nikejsko Carstvo. Tatarsko pustošenje po srednjoj Evropi i Balkanu i međusobne borbe krstaških drž. omogućili su nikejskom caru Mihailu VIII Paleologu da 1261. god. obnovi Vizantijsko Carstvo. Poslednja carska porodica imala je pred sobom zadatak da odbrani Carstvo od Srba, koji su pod kraljem Milutinom i carem Dušanom otrgli od Vizantije Povardarje, Grčku do Korinta i deo Bugarske do Strume, i Osmanlija. Sredinom XV v. Vizantija je bila svedena na okolinu Carigrada. Snažan napad tur. sultana Mehmeda II Osvajača na Carigrad 1453. god. učinio· je kraj nekada moćnom Istočnom Rimskom Carstvu - Vizantiji. VIZIGOTI, v. Zapadni Goti. VLADIMIR (?-1016), zetski knez; makedonski car Samuilo je napao na Zetu i pokorio je, a kneza Vladimira zarobio. Kasnije ga je oženio svojom ćerkom Kosarom i vratio mu Zetu na upravu. Posle smrti Samuila, njegov sinovac Vladislav ubio je na prevaru Vladimira u gr. Prespi, jer se plašio da mu ne oduzme presto. VLADIMIR SVJATOSLAVIC (vladao 980-1015), veliki kijevski knez; isko-
ristio nesuglasice između svoje braće i ujedinio rus. zemlje, od sev. j. do juž. stepa. Oženio se sestrom vizant. cara Vasilija II, te su učenici Cirila i Metodija počeli da šire hrišćanstvo u Rusiji od 988. god. Sa novom verom prodirala je i nova kultura, što je uticalo da Rusija uđe u red kult. evrop. dr.., žava. VLADIMIR VSEVOLODOVIC MONOMAH (1053-1125), veliki kijevski knez (od 1113). Upravljao je Perejeslavom i Cernjigovom i vodio uspešne ratove protiv Kumana. U toku narodnog ustanka 1113. god. izabran je za kijevskog kneza; sprečio je raspadanje Kijevske Kneževine, zadovoljivši nar. mase izdavanjem povoljnih zakonskih odredbi. Objavio je svoje odredbe u Ustavu Vladimira Vsevolodoviča, koje su ušle u zbornik rus. zakona pod imenom Ruska pravda.
VLADISLAV JAGELO (Ladislav II Jagiello, 1350-1434), litavski knez; ženidbom sa ćerkom poljsko-ugarsko-hrvatskog kralja Ludovika II, Jadvigom, postao je polj. kralj, osnivač dinastije Jagelovića i ujedinitelj Litve i Poljske (1386). Udruženim snagama polj., litavskih i plemića dr., susednih zemalja porazio je Nemački viteški tevtonski red u bici kod Tanenberga, odn. Grinvalda (1410. god.), čime je zaustavljen prodor nem. feudalaca na Istok. VLADISLAV JOVAN (vladao 1015-18), poslednji car maked. Slovena. Ubio je Samuilovog sina Gavrila Radomira u lovu i time, kao sin Samuilovog brata Arona, prigrabio carsku krunu, Da bi se osigurao na prestolu, pogubio je Jovana Vladimira, zeta Samuilovog. Posle bitke na Belasici (1014) i Samuilove smrti vizant. car Vasilije II je nastavio da vodi rat protiv maked. Slovena. U bici kod Drača V. J. je poginuo, a Vizantija je pokorila Makedoniju (1018. god.). VLADISLAV I LOKJETEK (1260-1333), polj. kralj. Od 1275. bio je vojvoda brzesko-kujovački. U borbama sa polj. feudalcima i češ. kraljem Vaclavom II osvojio je Krakov, Veliku Poljsku i 1320. god. se krunisao za kralja. Stvorio je solidne temelje za budući uspon i veličinu poljske kraljevh1e. Nemački viteški red oduzeo mu je Pomorje i Kujoviju (1308) i do kraja života je vodio ratove s Tevtonskim viteškim redom. VLADISLAV II (1456, vladao 14711516), ugarsko-hrvatski kralj, sin polj. kralja Kazimira II Jagelovića. Posle smrti Matije Korvina, ugarsko-hrvatskog kralja, plemstvo ga je izabrala za kralja Ugarske i Hrvatske. Ugovorom u Beču sporazumeo se sa Habsburgovcima da posle izumiranja porodice Ja-
VLADISLAV I NEMANJIC
727
ugarsko-hrvatski presto pripadne habsburškoj dinastiji. VLADISLA V I NEMANJIC (vladao 1234 -43), raški kralj, drugi sin Stefana Prvovenčanog. Posle poraza epirskog despota Teodora I Anđela kod Klokotnice (1230), raški kralj Radoslav je izgubio podršku Epira; raška plemstvo zbacilo ga je s vlasti, a na presto dovelo Vladislava I, koji je bio zet bug. cara Asena. Epirski uticaj bio je, na raškom dvoru, zamenjen bugarskim. Vladislav je podigao manastir Mileševu, preneo kosti Save Nemanjića iz Trnova u Rašku i sahranio ih u svojoj zadužbini. Raška plemstvo nezadovoljno, zbog snaženja bug. uticaja, iskoristilo je mongolsku najezdu kroz Rašku i Bugarsku, svrgnulo Vladislava, a na kraljevski presto stupio je 3. sin Stefana Prvovenčanog, Uroš I. VLAHOV, Dimitar (1878-1953), maked. i jugosl. političar, državnik i publicista. Rodio se 1878. u Kukušu (Egejska Makedonija). Gimnaziju je završio u Solunu i Sofiji a fizičko-matematičke nauke studirao u Bugarskoj, Nemačkoj i švajcarskoj. Neko vreme je bio profesor u Sofiji i Solunu. Veoma mlad je stupio u maked. nacionalnooslobodilački pokret. Bio je član CK VMRO i rukovodilac solunske gr. organizacije VMRO. Posle rascepa u VMRO pripadao je revolucionarnoj !evici oko Janeta Sandanskog. Sa grupom svojih polit. istomišljenika osnovao je Narodnu federativnu partiju i kao njen kandidat bio je izabran u tur. parlament. Posle 1. svetskog rata živeo je i radio kao polit. emigrant u SSSR, Austriji, Bugarskoj, Francuskoj i dr. zemljama. Učestvuje i dalje u maked. nacionalnooslobodilačkom pokretu, u VMRO (obedeneta), a istovremeno prilazi i komunističkom pokretu i član je BPR (k) od 1925. do 1944. kada dolazi u Jugoslaviju i postaje član KPJ. Izabran je za većnika i potpredsednika A VNOJ-a na 2. zasedanju. Bio je predsednik NOF Makedonije, poslanik maked. i jugosl. skupštine, itd. Bio je urednik i saradnik mnogih listova i časopisa, a objavio je i nekoliko publicističkih radova kao: „Makedonija i makedonsko pitanje" „Izabrani govori i članci", „Iz istorije Makedonije" i dr. VLAHOVIC, Veljka (1914), jugosl. političar i državnik. Rodio se u Crnoj Gori, u selu Rovci kraj Kolašina. Gimnaziju je završio u Beogradu, a zatim je studirao tehniku u Beogradu, Pragu, Parizu i Moskvi. U polit. život je stupio na Beogradskom univerzitetu. Od 1933. je član SKOJ-a, a od 1935. i član KPJ. Bio je jedan od rukovodilaca studentskog revolucionarnog pokreta. Učestvovao je i u špan. građangelovića
VLASTELINSKA REZERVA
skoro ratu, gde je i ranjen. Od 1939. je CK SKOJ-a. Za vreme NOR-a nalazio se u SSSR, gde je aktivno radio u Kominterni do njenog raspuštanja. Jedan je od organizatora Radio-stanice „Slobodna Jugoslavija". Krajem 1944. se vratio uzemlju. Nalazio se na važnim partijskim i drž. funkcijama. Od 1948. je stalno biran u CK, a kasnf:ie i u Izvršni komitet, odn. predsednišivo Veljko Vlahović CK KPJ. Bio je poslanik, a jednovreme i skupštinski funkcioner, zatim pomoćnik ministra spoljnih poslova, direktor lista „Borba", itd. VLASI, termin ima više značenja. Južni Sloveni po dolasku u novu domovinu, nazivaju Vlasima starosedeoce Ilire, Tračane i Romane. U srednjovekovnoj srp. drž. V. se naziva nomadsko st. koje se bavilo stočarstvom (Dušanov zakonik pominje obaveze V., kao i Zakonik Cetinjskih vlaha). Vlasi tokom vremena postaju društveni sloj koji ima poseban tretman, nije opterećen feudalnim daćama, već plaća određeni godišnji porez. Povlačenjem srp. življa ispred Turaka u XV v. u hrv. krajeve i stvaranjem Vojne krajine preneo se naziv V. za Srbe u Vojnoj krajini. Stanovništvo romanskog porekla u dalmatinskim gradovima nazivalo je brdske pastire i seoski elemenat uopšte vlasima. Omanje skupine naroda rumunskog porekla, koji se bave stočarenjem, nazivali su Vlasima. U vreme turskih ratova i okupacije V. je uvredljiv naziv za Srbina, odn. pravoslavca. VLASTELA, gospodari većih zemljišnih oblasti; vladajuća i povlašćena klasa u srednjovekovnom društvu. U Srbiji, Zeti, Bosni i Makedoniji dele se na svetovnu i duhovnu vlastelu. Učestvu ju sa vladarem u rešavanju drž. i crkvenih pitanja. Svetovna vlastela deli se na višu vlastelu - velmože, i malu - vlasteličiće. Potiču od rodovske aristokratije ili članova vojničkih družina. U Ugarsko-hrvatskoj drž. vlastela su sopstvenici alodija (v.), imali su urbarska sela i pravo suđenja kmetovima. U primorskim gradovima naziv vlastela nosili su patriciji, odn. bogati trgovci i plemići koji učestvuju u upravi grada. VLASTELINSKA REZERVA, deo feudalnog poseda koji je uživao vlastelin. Obradiva zemlja se delila na vlastelinsku rezervu i posede, odn. državine seljaka (mansusi ili hufe). Vlastelinska rezerva se sastojala od imanja član
VLASTIMIR
728
sa kućom i sporednim zgradama (raznih parcela, obično razbacanih između parcela zavisnih seljaka, vinograda, pašnjaka, šuma, voćnjaka, povrtnjaka jedne ili više vodenica i vlastelinske crkve). Sve je to predstavljalo privatnu svojinu vlastelina koja mu je služila za podmirenje ličnih potreba. VLASTIMIR (druga pol. IX v.), raški knez; suzbio je pokušaj bug. kana Presijama da ovlada Raškom. Uspeo je da trajno veže Trebinje (Travuniju) udajom svoje ćerke za sina trebinjskog župana. VNATRESNATA MAKEDONSKA REVOLUCIONARNA ORGANIZACI.JA (VMRO), krajem XIX v. neprekidno se pogodava polo!a] maked. naroda. Turskom ugnjetavanju se pridružuje nacionalistička politika buržoazije balkanskih država: Bugarske, Srbije i Grč ke, koje žele da osvoje Makedoniju. U borbi protiv takvog stanja maked. oslobodilački J?Okret ulazi u zreliju i organizovaniju fazu svog razvitka. Osniva se tajna maked. revolucionarna organizacija 1894. Njeni osnivači su bili istaknuti maked. revolucionari i rodoljubi Damjan Gruev, Goce Delčev, Pere Arsov i dr. Uporedo sa stvaranjem ove organizacije, koja će uskoro dobiti naziv VMRO, probugarski elementi u maked. oslobodilačkom pokretu stvaraju u Sofiji Vrhovni maked. komitet. Ovaj komitet je sprovodio politiku bug. vlade, nastojeći da u maked. oslobodilačkom pokretu stvori svoju agenturu. U drugom statutu organizacije VMRO (1896) istaknuto je da je cilj organizacije okupljanje svih nezadovoljnih elemenata u Makedoniji radi izvojevanja njene pune autonomije. VMRO je zahtevala agrarnu reformu i široke demokratske slobode, boreći se za ravnopravnost svih naroda u Makedoniji. Ubrzo posle osnivanja organizacija je stekla veliki broj pristalica među inteligencijom, građanima i seljaštvom. Ona je imala svoje oružane čete, svoje sudove i svoja finansijska sredstva. Njenom delatnošću smanjeno je ugnjetavanje maked. seljaštva. Njen glavni ideolog i vod bio je Goce Delčev (v.). Organizacija je dala čitav niz istaknutih revolucionara (v. Gruev Damjan, Sandanski
Jane,
Hadžidimov
Dima).
VMRO-u su prišli i mnogi maked. socijalisti tako da dobija karakter svenarodnog oslobodilačkog pokreta (v. Karev Nikola). I pored uspeha VMRO-a u njene se redove sve više infiltriraju agenti bug. dvora tzv. vrhovisti. Njihov je cilj bio da oružanim provokacijama pripreme tle za bug. osvajanje Makedonije. S tim ciljem vrhovisti su i bili pokretači čuvenog Ilindenskog
VOJISLAV STEFAN ustanka, koji je po svojoj masovnosti
i narodnom heroizmu postao najslavnija epopeja oslobodilačke borbe makedonskog naroda. Posle Ilindenskog ustanka zaoštrila se kriza u VMRO. Leve revolucionarne snage su odnele pobedu na čuvenom Rilskom kongresu (1905). U mladoturskoj revoluciji !evica VMRO-a na čelu se Sandanskim odigrala je značajnu ulogu. Ona je pokušala da nastavi legalnu delatnost kroz tzv. Federativnu narodnu partiju. Ta je delatnost onemogućena šovinizmom mladoturaka i osvajačkom politikom balkanskih država. Posle balkanskih ratova i podele Makedonije, VMRO gubi raniji značaj i deli se u r11~M ~tru~~. VOBAN, Sebastijan, (Vauban, Sebastien, 1633-1707), markiz, franc. vojni inž. i graditelj utvrđenja. Podigao veliki broj novih i prepravio još veći broj starih utvrđenja. Vobanova škola, koja je krajem XVII i u XVIII v. prevladala u ceio] ~vropl, zas!upa1a ]e lcte]u c1a svako utvrđenje, koje je zvezdastog oblika i omogućuje unakrsnu vatru, treba da ima prostrane bastione i kratke zidove da spajaju bokove dva susedna bastiona. U ratnoj taktici primenio je sistem paralelnog rasporeda trupa, što je franc. vojsci omogućilo privremen prestiž krajem XVII v. VODNIK, Valentin (1758-1819), sloven. pesnik i jedan od prvih sloven. nar. preporoditelja. Pod uticajem Pohlina počeo se interesovati za maternji jezik na kojem piše pesme. Pod pokroviteljstvom Cojsa postaje jedan od najistaknutijih radnika ranog slov. nar. preporoda. Taj svoj rad je nastavio i za vreme franc. uprave (1809-1814), pišući udžbenike za sloven. škole. Radio je na gramatici i rečniku sloven. jez„ pisao je drame i širio jugosl. (ilirske) i sloven. ideje. VOJIHNA (?-1366), srp. vlastelin; gospodar Drame, po zvanju ćesar. Porazio je Matiju Kantakuzina, sina Jovana Kantakuzina, koji je pokušao da, uz pomoć Turaka, pokori srp. feudalce u Seru i Drami. Zarobljenog Matiju predao je Jovanu V Paleologu, vizant caru. Posle njegove smrti vlast nad Serom i Dramom uspostavio je Uglješa Mrnjavčević, oženjen Vojihninom ćerkom Jelenom (kasnije poznatom kao monahinja Jefimija). VOJINOVIĆI, raška vlasteoska porodica; rodonačelnik ove porodice Vojin, gospodario je oblašću oko Gackog. Njegov sin Vojislav (?-1363) vladao je Zahumljem, a unuk Vojinov, po sinu Altomanu, bio je vlastelin Nikola Altomanović.
VOJISLAV STEFAN (DOBROSLAV), vladao 1040-50, zetski knez. Iskoristio
VO.JNA DEMOKRATIJA
729
je opadanje vizant. moći posle smrti Vasilija II (1025) i podigao Zećane na bunu 1035. god. Vizantinci su ustanak ugušili, a Vojislava odveli kao taoca u Carigrad. Ulučivši priliku i nebudnost stražara Stefan Vojislav je pobegao iz Carigrada 1036. i ponovo podigao ustanak u Zeti; oslobodio je Duklju, odn. Zetu i priključio je svojoj vlasti Travuniju i Zahumlje. Zbog brodoloma jedne vizant. lađe u zetskim vodama, čije je zlato Vojislav prisvojio, Vizantinci su napali na Zećane. U bici kod Bara, 1042. god. Vojislav je porazio vizant. vojsku sačuvao nezavisnost svoje zemlje. VOJNA DEMOKRATIJA, najstariji oblik vladavine kod ant. Grka. Osnovnu polit. zajednicu, koja je imala svoju teritoriju, činio je polis - grad. Na čelu polisa nalazio se jedan ili više vladara sa nazivom basileus, što u prevodu znači kralj. O najvažnijim pitanjima basileus je rešavao zajedno sa predstavnicima rodovske aristokratije i naroda. Ovi najraniji skupovi su bili neka vrsta skupština slobodnih muškaraca, sposobnih za rat. Uloga naroda na ovim skupovima sastojala se samo u izražavanju slaganja ili neslaganja sa predlozima koje su obično pred ove skupove iznosili samo predstavnici aristokratije. VOJNA KRAJINA, posebna vojno-politička teritorija direktno potčinjena Bečkom dvoru, formirana na području hrv. i ugarskih zemalja, sa ciljem organizacije odbrane granica Habzburške monarhije od Turaka. Počeci Vojne krajine padaju u XV v. kada su ugarski kraljevi vojnički organizovali teritorije na granici radi odbrane od tur. provala. Ta ugarsko-hrvatska Vojna krajina nije bila u stanju da zaustavi Turke. Kada je Ferdinand Habzburški izabran za hrv. i ugarskog kralja (v. Cetinski sabor) 1527. obavezao se da će voditi brigu o granici Hrvatske prema Turskoj. Kraljevska utvrđenja na hrvatsko-turskoj granici su grupisana u 2 voj. komande: Senjsku i Bihaćku kapetaniju. Ostala utvrđenja je trebalo da brane hrv. feudalci, ali kako nisu imali sredstava postepeno ih preuzima kralj. Tako se povećao broj kapetanija: u Hrvatskoj su formirane još Ogulinska i Hrastovička, a u Slavoniji Koprivnička, Križevačka i Ivanjićka. 1568. su formirane 2 posebne krajine: Slavonska od Save do Drave i Hrvatska od Drave do mora. Ubrzo se ove krajiške teritorije počinju izdvajati kao posebno područje, neposredno potčinje no vladaru i izuzeto ispod nadležnosti hrv. feudalaca, bana i sabora. Na toj
VOJNA KRAJINA
teritoriji vladari naseljavaju begunce iz Turske - Srbe i Hrvate, dajući im posede kao slobodnim seljacima pod uslovom da obavljaju vojnu službu u Krajini. Veliki deo stalnih posada sačinjavali su vojnici i oficiri iz raznih pokrajina Austrije. Kako Hrvatska nije imala sredstava da izdržava Vojnu krajinu, to su sredstva obezbeđivale susedne tzv. unutaraustrijske pokrajine Kranjska, Koruška i štajerska. Stalne tur. provale naterale su austr. vladare da poboljšaju odbrambene mere na Krajini. Rudolf Habzburški je poverio odbranu granice nadvojvodi Karlu, čije je sedište bilo u Gracu. 1579. osnovan je na Kupi gr. Karlovac i on je postao sedište Hrvatske vojne krajine tzv. Karlovačkog generalata. Sedište Slavonske vojne krajine je bilo u Varaždinu, otuda naziv Varaždinski generalat. Vojna krajina je pokazala svoju vrednost već u tzv. sisačkom ratu (1593 -1606), a i u kasnijim ratovima. Turske provale su zaustavljene i prestala su njihova pljačkanja hrv. i sloven. zemalja. Istovremeno se Vojna krajina postepeno izdvaja u posebnu teritoriju, direktno potčinjenu austr. vladaru. U Krajini su većinu vojske sačinjavali domaći ljudi Srbi i Hrvati, ali su sva zapovednička mesta bila u rukama nem. oficira. Izdvajanje Krajine u poseban teritorij bio je izvor svakovrsnih sporova. Hrvatski feudalci su se smatrali oštećenim, jer naseljeni Krajišnici na njihovim nekadašnjim posedima nisu pristajali na feudalne obaveze. Hrvatski sabor je smatrao da formiranje Krajine predstavlja krnjenje i onako male teritorije „ostatka ostataka" Hrvatske. Stanovništvo Krajine su sačinjavali slobodni seljaci, oslobođe ni poreze pod uslovom da obavljaju vojničku službu. Hrvatski plemići su hteli da ih pretvore u kmetove, a kat. sveštenstvo da ih pokatoliči ili prevede na uniju, ukoliko su bili pravoslavni. To stanovništvo je u početku imalo niže domaće starešine i uživala određenu samoupravu. Tokom vremena se život u Krajini militarizuje, jer je Austrija vodila stalne ratove i krajišku je vojsku upotrebljavala ne samo za odbranu tur. granice, nego za ratišta širom države. Krajišnici su bili odlič ni vojnici i odani Bečkom dvoru, te ih je ovaj uzimao u zaštitu od pritiska hrv. feudalaca i kat. crkve. Posle beč kog rata proterani su Turci iz Ugarske i Hrvatske, ali Krajina nije ukinuta. Bečki dvor je najveći deo oslobođenih hrv. zemalja priključio Krajini, tako da se ona prostirala u širokom pojasu pored Une i Save. Slična je granica
730
VOJNE MISIJE
posle bečkog rata (1683-1699) formirana i duž r. Tise i Moriša. 1734. je izvršena reorganizacija Vojne krajine. Krajina je postala posebna carska zemlja, a graničari povlašćeni seljaci-vojnici. Sva komanda je bila u nem. rukama, dok su vojnici bili isključivo Hrvati i Srbi. Područje Krajine se delilo na pukovnije, koje su bile vojno-administrativne oblasti. Krajina je Habzburškom dvoru davala skoro besplatno nekoliko desetina hiljada prvoklasnih vojnika. Krajina je postojala kao posebna teritorija sve do 1882. kada je njena teritorija priključena Hrvatskoj.
VOJNE MIQIJE QAVRZNIKA PRI NOVJ, v.
Međunarodno
priznanje NOP.
VOJNOPOZADINSKI ORGANI NOVJ, v. Jugoslavenska narodna armija. VOJNOREVOLUCIONARNI KOMITET, organ Boljševičke partije za pripreme i rukovollenje on1~~nim lJfit~µkom u vreme oktobarske revolucije. Ideja o stvaranju ovakvih komiteta pripisuje se Lenjinu. Na sednici CK Boljševičke partije, odn. RSDRP (b) kako se tada zvala, od 23. okt. 1917. na kome je doneta odluka o oružanom ustanku, odlučeno je da se stvori i vojni štab, rukovodstvo ustanka. Na sledećoj sednici CK boljševika od 29. okt. izabran je vojno-revolucionarni centar koji je imao zadatak da rukovodi oružanim ustankom i nižim vojno-revolucionarnim komitetima pri nižim partijskim rukovodstvima. Taj vojno-revolucionarni centar pri CK RSDRP (b) poznat je pod popularnim imenom V. K., a u njegovom sastavu nalazili su se: A. S. Bubnov, F. E. Đeržinski, J. M. Sverdlov, J. V. Staljin i M. S. Uricki. VOJNUCI, vojnički red u tur. vojsci XVI v. sastavljen od hrišćana. Vojnučki red je nastao od vlaha-vojnika, koji su obavljali konjušarsku i karavansku službu u srednjovekovnim južnoslavenskim zemljama. Vojnuci su se delili na 2 grupe: 1. carski v., koji su odlazili da služe u carskim konjušnicama, kosili su seno i čuvali carske konje; 2) obični v., koji su čuvali konje i kosili seno na vojnim pohodima. Vojnuci su bili slobodni seljaci, koji su posedovali svoje baštine. Organizovani su bili u grupe od po 3 do 4 čoveka i na smenu su išli na službu. U našim krajevima su v. najčešće predstavljali boračku vojničku grupu, a u nekim oblastima su bili i čuvari granice. Niže vojničke starešine (lagatori) bili su hrišćani, a više (čeribaše i vojnučki beg) bili su muslimani. U početku turske vladavine bilo je i viših vojnučkih starešina, koji su bili hrišćani. Vojnuci su, dakle, predstavljali povlašćenu kategoriju hrišćanskog stanovništva.
VOLTER VO.JTEH, f>orđe (XI v.), maked. vlastelin; podigao je ustanak protiv Vizantije 1072. god., a za pomoć se obratio zetskom kralju Mihailu Vojisavljeviću. Ustanicima je zetski kralj poslao svog sina Bodina, sa vojskovođom Petrilom i 300 vojnika. Pobunjenici su proglasili Bodina za cara i oslobodili povardarsku Makedoniju. Makedonska vojska je pod komandom Bodina krenula ka Nišu, Petrilo prema Kosturu, dok je Vojteh ostao u Skoplju. Vizantinci su porazili obe vojske, zarobili Bodina, a potom u Skoplju Vojteha kome su se surovo osvetili. Vojteh je podvrgnut mučenju i u najtežim mukama je izcl~hB.Uć 1071 ~llđ. VOJVODA, titula za višeg starešinu kod svih slovenskih naroda. U rodovskoj zajednici, odn. u doba vojne demokratije, v. je bio vođa plemena za vreme rata. U feudalnom društvu titulu v. noBili BU plememiti gl~nrii 1Jpravnici vojne ili civilne vlasti u nekoj oblasti, starešine vojničke pratnje, itd. U Koruškoj su se na Gosposvetskom polju v. ustoličavale kao starešine pokrajine do početka XV veka. U turskom vojno-administrativnom aparatu naziv v. se uzima kao naziv za upravnika hasa. Prema nar. tradiciji naziv v. ili velikog v. preuzimaju u toku I i II srp. ustanka nar. prvaci koji su se istakli u ratu, potiskujući kneževe, kao stare organe vlasti. U staroj srp. vojsci (krajem XIX i početkom XX v.) v. je bio najviši čin (bilo je svega 4 vojvode: Radomir Putnik, Stepa Stepanović, Zivojin Mišić i Petar Bojović). VOLF, Vilhelm (Wolff, Wilhelm, 18091864), nem. socijalist, član CK Saveza komunista i bliski prijatelj Marksa i Engelsa. Više puta je zatvaran (18341839). Clan levog krila Frankfurtske skupštine 1848. god. i član redakcije „Novih rajnskih novina". Posle ugušenja revolucije prešao u emigraciju i živeo u Londonu i Svajcarskoj. Marks mu je posvetio I tom Kapitala. VOLGOGRADSKA BITKA, v. Bitka kod Staljingrada.
VOLTER (Voltaire, Fran~ois-Marie Arouet, 1694-1778), franc. književnik, filozof i istoričar, najveći prosvetitelj XVIII v. Njegova nemirna priroda ispoljila se još u ranoj mladosti, kada je, nezadovoljan onim što se tada događa lo u Francuskoj, došao u sukob sa vlastima i dvaput bio zatvoren u Bastilji. Počeo je studirati pravo, koje je uskoro napustio i provodio bezbrižan život po mondenskim salonima Pariza u kojima je izazivao divljenje kao duhovit kozer i satiričar. Prvo književno delo, tragedija „Edip", koja je napisana u tamnici, donelo mu je veliku slavu u celoj zemlji, gde su ga smatrali naslednikom
VORMSKI KONKORDAT
731
Korneja i Rasina. Zivo se interesovao za sve probleme svoga društva i svojim perom, punim oštrine, duhovitosti i satire, borio se naročito protiv verske zatucanosti i crkve. Posebno mu je smetao ogroman uticaj crkve na formiranje čoveko ve ličnosti, iako je smatrao da je neprosvećenim masama naroda religija bila neophodna. Sa još većom energijom borio se protiv ograničavanja polit. sloboda u FrancusVol ter koj, pišući u svojim delima protiv postojećih feudalnih odnosa u kojima je plemstvo uživalo velike privilegije. Posle proterivanja iz zemlje boravio j~ n~ko vreme u Engleskoj, gde se odusevlJavao naprednim idejama engl. društva. Putujući dalje, po Evropi došao je na dvor pn~skog kralja Fridriha II, . ko~e je postao duhovni savetodavac i prijatelj. Kad ga je bolje upoznao yoiter se sve više udaljavao od „kralJa samoživca" s kojim je naposletku došao u sukob.' Posle toga dugo je živeo _u švajcarskoj, odakle se 1778. god. tr~ jumfalno vratio u Pariz, • gde mu. J,"; priređen veličanstven docek. Zalazuc1 se za promenu društva učio je da se ona može izvršiti u okviru „saveza kralja i filozofa" na čelu sa „prosvećenim monarhom". Pisao je filozofske rasprave u Enciklopediji i zajedno s drugim enciklopedistima bio nosilac revolucionarnih ideja epohe prosvećenosti. VORMSKI KONKORDAT, ugovor sklopljen 1122. god. između rim. pape Kali~ sta II i nem. cara Henriha V o prekidu borbe oko investiture (v.). Konkordatom je dogovoreno da episkope u ~e mačkoj bira sveštenstvo, da sveš_temč ko zvanje dodeljuju duhovna . hca,. a posed dodeljuju svetovne vlasti. Ovim sporazumom je razdeljena sv~tovna ~d duhovne vlasti crkvenih vehkodostoJnika. VOROSILOV, Kliment Jefremović (1881-1969), sovjetski vojskovođa i političar. Vorošilov je bio metalski radnik. Učestvovao je u revoluciji 1905. u Rusiji, ali se istakao u oktobarskoj revoluciji, gde je bio komandant armije a vršio je i druge vojne i polit. funk~ije. Posle završetka revolucije i građanskog rata obavljao je mnoge vojne i polit. funkcije, a između ostalog bio je jedno vreme narodni komesar odbrane SSSR i predsednik Komiteta odbrane. U 2. svetskom ratu bio je komandant Severozapadnog fronta i član Državnog komiteta odbrane. Član je CK Boljševičke partije od 1921. a
VUK BRANKOVIC
Politbiroa od 1926. do 1953. Posle rata bio je potpredsednik Saveta ministara i predsednik Prezidijuma Vrhovnog sovjeta SSSR. VRANGEL, v. Belogardejci. VRAŽDA (KRVARINA, KRVNINA), odšteta koju je ubica plaćao porodici ubijenog da odustane od osvete; po? V. se podrazumeva i krvna osveta, tJ. da ubica mora biti ubijen od strane porodice ubijenog; u tur. doba, V. je globa koju je plaćala celo selo ukoliko se ne bi pronašao ubica. VRHOVAC, Maksimilijan (1752-1828), zagrebački biskup. Uočivši težnju Mađara da uvedu svoj jezik u Hrvatsku, radi na negovanju nar. jezika. 1794. otvara štampariju, gde se štampaju knjige na „ilirskom jeziku". Pomagao je književnike i prikupljao leksikogra~ ski materijal i nar. folklor. Jedan Je od najprosvećenijih ljudi svoje sredine i veliki narodni dobrotvor. Po njemu nosi ime najlepši park Zagreba, Maksimir. VRHOVISTI, v. Vnatre§nata makedonska revolucionarna organizacija.
VRHOVNI SOVJET, v. Sovjeti. VRHOVNI ŠTAB NOV I POJ, v. Jugoslavenska armija.
VUCIC-PERIŠIC, Toma (1787-1859), istaknuti prvak ustavobraniteljskog režima i jedan od najuticajnijih ljudi u narodu Srbije, svoga vremena. Još je za vreme kneza Miloša igrao istaknutu ulogu, ali je kasnije prešao u tabor njegovih neprijatelja. Kada je Milošev sin Mihailo, za vreme svoje prve vladavine, pokušao da se oslobodi ustavobraniteljskog tutorstva, Vučić je podigao protiv njega bunu. Sa redovnom vojskom iz Kragujevca krenuo je na kneza Mihaila i proterao ga iz Srbije. Kao „predvoditelj naroda" sazvao je skupštinu, na kojoj je za kneza izabrao Aleksandra Karađorđevića. Na zahtev Rusije morao je za izvesno vreme da napusti zemlju. Za vreme ustavobraniteljske vladavine smatran je za jednog od glavnih stubova tog režima. I pored nesumnjive hrabrosti i energije Vučić je bio čovek uskih pogleda i demagog, koji je bolje znao da obara vlade nego da sam upravlja. Zato je bio stalno nezadovoljan i u neprijateljstvu sa dr. ustavobraniteljskim vođama, koji su od njega zazirali zbog njegovog velikog uticaja u narodu, osobito u njegovom kraju Gruži. Posle pada ustavobraniteljskog režima, knez Miloš ga je zatvorio i u zatvoru je umro pod sumnjivim okolnostima. VUK BRANKOVIC (?-1398), srp. vlastelin, sin sevastokratora Branka Mladenovića, gospodara Kosova i Drenice. Posle Dušanove smrti osamostalio se i zalagao se za stvaranje saveza sa Mađarima protiv Turaka. Kao zet kneza
VUKAN NEMANJI(}
732
Lazara Hrebeljanovića učestvovao je u kosovskoj bici, ali je posle poraza postao turski vazal. Turci su ga, zbog njegovih veza sa Mađarima, posle poraza ugarsko-krstaške vojske kod Nikopolja (1396), prognali iz njegovih oblasti. Narodna tradicija ga okrivljuje za poraz na Kosovu; njegovo ime postalo je sinonim izdajnika. VUKAN NEMANJI(} (kraj XII i poč. XIII v.), kralj Zete, najstariji sin Stefana Nemanje. Kao prestolonasledniku otac mu je dodelio na upravu Zetu sa Trebinjem, Hvosnom i Toplicom. Na saboru u Rasu (1196), na kome se Nemanja odrekao prestola, za župana Raške je određen srednji sin Stefan, dok je Vukan zadržao zemlje dobijene od oca. Posle Nemanjine smrti (1200) Vukan je ustao protiv svog brata, uz podršku ugarske vojske. Zavađenu braću je izmirio najmlađi brat monah Sava. Vukan se odrekao županskog prestola i vladao Zetom do kraja svog života. Posle njegove smrti Zeta i ostale Vukanove zemlje ušle su u sastav raške države. VUKASIN MRNJAVCEVIC (vladao 1366 -71), ugledni velmoža, posle smrti Dušanove proglasio se za kralja. Upravljao je zap. delom Makedonije, od Kostura do Prizrena, i od Vardara do albanskih planina. Održavao je trgovač ke veze sa Dubrovnikom. Pokušao je ženidbenim vezama sa Balšićima da proširi svoju vlast i ugled. Ratovao je protiv Nikole Altomanovića, ali je zbog poziva brata Uglješe u rat protiv Turaka, prekinuo neprijateljstvo s Altomanovićem. Poginuo je na Marici 1371. god. VUKMANOVIC, Svetozar TEMPO (1912 ) jugosl. političar i državnik. Rodio se u seljačkoj porodici u Podgoru kod Bara; Crnogorac. Gimnaziju je završio u Cetinju i °ravni fakultet u Beogradu. Aktivno je učestvovao u sre:injoškolskom i studentskom revolucionarnom pokretu. Od 1933. je član SKOJ-a, a od 1935. član KPJ i rukovodilac u student-Svetozar Vukmanović skom pokretu i KPJ. Zbog revolucionarnog rada hapšen je i osuđivan. Za člana CK KPJ izabran je na V zemaljskoj konferenciji 1940. S. V. Tempo je jedan od organizatora i istaknutih rukovodilaca NOR-a. Još 1941. bio je član Vojnog komiteta, a zatim Glavnog štaba NOVJ za sve vreme NOR. U 1941. bio je komandant Glavnog štaba BiH, a u 1943. i 1944.
VULKAN
znacaJna je njegova uloga u organizovanju NOP u Makedoniji. Posle rata nalazio se na važnim polit. funkcijama - pomoćnik ministra odbrane, ministar rudarstva, potpredsednik SIV i predsednik Centralnog veća SSJ. Stalno se nalazio u najvišim forumima KPJ. odn. SKJ, biran je za poslanika Savezne skupštine svih saziva. Odlikovan je mnogim visokim odlikovanjima. Objavio je više publicističkih radova: O narodnoj revoluciji u Grčkoj, Ekonomski problemi Jugoslavije, O ulozi sindikata" i dr. VUKOTINOVIC, Ljudevit (1813-1893), knjiž., naučnik i političar, jedan od aktivnih radnika ilirskog pokreta. Pisao je drame, pesme, pripovetke i jedan je od plodnijih saradnika Gajeve „Danice". Njegova pesma „Nek se hrusti šaka mala" bila je jedna od najpopularnijih ilirskih budnica. U polit. borbi Hrvata sa Mađarima, sa Vrazom i Rakovcem, bio je vrlo aktivan i pokrenuo je reviju „Kolo". Kasnije se odao nauci i objavio je veliki broj rasprava iz botanike koje je objavljivao u „Radu Jugoslavenske akademije". VUKOVARSKI KONGRES, drugi kongres KPJ, održan od 20. do 24. juna 1920. u Vukovaru po čemu je dobio i ime. Na kongresu je učestvovalo 374 delegata koji su predstavljali oko 65 000 članova KPJ. Glavna tema kongresa bilo je donošenje programa i novog statuta. O programu je referisao Filip Filipović. Pored toga doneta je rezolucija o političkoj situaciji i narednim zadacima KPJ. O svim ovim pitanjima došlo je do polemike i razilaženja između komunističkog i centrumaškog, reformističkog krila, čiji je vođ bio 2ivko Topalović. Komunističko krilo bilo je u većini i sve odluke su uglavnom bile u duhu revolucionarne, komunističke koncepcije. Između ostalih odluka promenjen je i naziv partije iz SRPJ (k) u KPJ, koji je nosila sve do VI kongresa 1952. !zabrano je i novo rukovodstvo - Centralno partijsko veće, koje je u celini sastavljeno od predstavnika komunističkog krila. Centralno partijsko veće imalo je svoj izvršni odbor, a za sekretare KPJ izabrani su F. Filipović i Sima Marković. Centrumaško krilo se odvojilo od KPJ i stvorilo Socijalističku partiju na čelu sa 2. Topalovićem. Međutim, KPJ se još uvek nije oslobodila u potpunosti ideja socijal-demokratije. To se može videti iz donetih dokumenata na kongresu. Uprkos tome ovaj kongres je pokazao da je KPJ ušla u red revolucionarnih komunističkih partija boljševič kog tipa. VULKAN, bog vatre u rim. mitologiji. Stari Rimljani su ga najpre slavili kao boga vatre i toplote, kao prirodne sile
ZADARSKA REZOLUCIJA
ZAKON O ZASTITI DRZAVE
'133
koja pomaže rastenje bilja i olakšava prerađivanje metala. Zbog toga je slavljen i kao zaštitnik kovača. Prema sa- držaju jednog mita kovačnica mu se nalazila ispod vulkanske planine Etne na Siciliji. Docnije Rimljani su ga poštovali i kao zaštitnika štetne vatre ko-
ja sve uništava i priređivali u njegovu čast svečanosti na kojima su prinosili žrtve, pozivajući ga da ih zaštiti od požara. U ant. Rimu postojao je samo jedan hram, koji mu je bio posvećen i nalazio se na Marsovom polju. Izjednačavan je sa grč. bogom Hefestom.
z ZADARSKA REZOLUCIJA, v. Koalicija hrvatsko-srpska.
ZADARSKI MIR, 1358. god. između Ugarske i Mletačke, po kome se Mletačka, posle izgubljenog rata, odrekla svih poseda na ist. jadranskoj obali, od Kvarnera do Drača, u korist Ugarske. Između Ugarsko-hrvatskog kraljevstva i Mletačke izbijali su stalno sukobi oko jadranskih gradova, a najčešće oko Zadra. Snaženje ugarsko-hrvatske drž. pod Ludovikom I prinudno je Mletke posle kratkotrajnog rata da potpišu mir i odreknu se vlasništva poseda na ist. obali Jadrana. Prema uslovima mira i Dubrovnik je došao pod vrhovnu vlast Ugarske; Dubrovnik je dobio pod Ugrima još veću autonomiju, a ujedno se oslobodio mletačkog sputavanja njegove pomorske trgovine. Odredbe Zadarskog mira su, posle još jednog ugarsko-mletačkog rata, potvrđene Torinskim mirom 1381. god. Dalmacija je ostala pod vlašću ugarsko-hrvatske krune do 1409. god., kada je Ladislav Napuljski prodao Mletačkoj Dalmaciju i ostaće pod njenom vlašću sve do 1797. god. ZAHARIJA PRIBISAVLJEVIC (vladao· 921-4), veliki raški župan. Uspostavio je prijateljske odnose sa vizant. carem Romanom I Lakapinom i uz njegovu pomoć je pokušao da zbaci s vlasti bug. vazala i velikog raškog župana Pavla Branovića. Prevrat nije uspeo,. jer je Zaharija zarobljen i predat kao1 sužanj Bugarima. Kada se Pavle Bra-nović odmetnuo od bug. vrhovne vlasti i prišao Vizantiji, Bugari šalju Z. P. sa svojom vojskom protiv odmetnika. Porazivši Branovića Zaharija se učvršćuje na položaju velikog župana i uspostavlja prijateljske veze sa Vizan-. tijom. Ubrzo ga je napala bug. vojska, te se Zaharija sklanja u Hrvatsku, gde je i umro. ZAJEDNICKO EVROPSKO TRZISTE (ZET), pokušaj ekonom. integracije grupe zapadnoevropskih država i vid blokovske podeljenosti u svetu. ZET je samo drugi, popularniji naziv za Ev- · ropsku ekonom. zajednicu koja je ugo--
vorom sklopljena u Rimu 1957. između vlada Francuske, SR Nemačke, Italije, Belgije, Holandije i Luksemburga. Cilj ove zajednice je ekonom. povezivanje, integrisanje i to, pre svega, preko obrazovanja zajedničkog tržišta 6 zemalja-članica. Ugovor predviđa slobodan promet robe, radne snage i kapitala u okviru zajednice članica. U tom cilju ukinute su carinske smetnje između članica, a uvedena je jedinstvena carinska tarifa prema državama van ZET. Predviđeni su i dr. vidovi saradnje članica ZET, odn. Evropske ekonom. zajednice (preko Evropske zajednice za ugalj, Evropske zajednice za atomsku energiju, jedinstvene poljoprivredne politike, usklađivanja soc. zakonodavstava, povezivanja politike investicija kapitala, itd.). Ideja o stvaranju ovakve organizacije pojedinih evrop. zemalja se javlja još pre prvog svetskog rata. Cilj ZET je ekonom. samostalnost ovih zemalja od velikih supersila - pre svega od SAD. Međutim, pored izvesnih pozitivnih odlika ZET znači blokovsko zatvaranje pojedinih zemalja i otežavanje održavanja ekonom. odnosa između članica ZET i dr. država. ZAKON O ZAŠTITI DRZAVE, jedan od reakcionarnih pravnih akata donetih između 2 svetska rata u Jugoslaviji protiv revolucionarnog i demokratskog pokreta, a posebno protiv KPJ. Pošto se vladajuća klasa u Jugoslaviji posle 1. svetskog rata počela stabilizovati ona je preduzela niz mera protiv revolucionarnog radničkog pokreta i KPJ. Jedna od njih bio je i ovaj zakon. Povod za njegovo donošenje bio je atentat na ministra M. Draškovića - jednog od inicijatora tzv. Obznane, uperene protiv KPJ i revolucionarnog radničkog pokreta. Taj atentat je izvršila grupa mladih komunista. Nacrt za ovaj pravni akt, čiji je pravi naziv Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, dala je tadašnja vlada N. Pašića. Protiv Zakona u skupštini su istupili, pored komunističkih, i neki poslanici
ZAKONI DVANAEST TABLICA
734
buržoaskih stranaka. Zakon je donet po hitnom postupku 1. avg. 1921. Na osnovu ovog reakcionarnog zakona bili su osuđeni ne samo mnogi predstavnici KPJ, već i drugi progresivni elementi, pa među njima i mnogi političari koji nisu bili protiv buržoaskog poretka i monarhije, već samo, često privremeno, u parlamentarnoj opoziciji. ZAKONI DVANAEST TABLICA (Leges duodecim tabularum), prvi pisani zakoni u starom Rimu nastali sredinom V v. pre n. e. U borbi protiv patricija plebejci su postigli izvesne uspehe. Prema tradiciji, 451. god. pre n. e. pod pritiskom plebsa izabrana je komisija od 10 ljudi sa zadatkom da zapiše zakone (decemviri Iegibus scribundi). Komisija se sastojala od uglednih patricija koji su dobili široka ovlašćenja. Za tu godinu nisu bili birani ni konzuli ni nar. tribuni. Pošto prve godine rada komisija nije završila rad na kodifikaciji, sledeće godine je izabrana druga komisija, takođe od 10 ljudi, ali su ovom prilikom petorica bili iz redova plebejaca. Zakoni koje su decemviri zapisali bili su objavljeni da bi ih svako mogao znati. Zakonske odredbe su urezali na 12 bronzanih tablica i istakli ih na Forumu, gl. trgu u starom Rimu, kako bi svako mogao znati na osnovu čega mu se sudi. Bila je to, u stvari, kodifikacija običajnog prava. Iz njih se docnije razvilo rim. pravo, kako javno tako i privatno. Njihovim odredbama utvrđena je obaveznost sudskog postupka. Tekst zakonskih odredbi, ispisanih na bronzanim pločicama, nije sačuvan. Njegova sadržina rekonstruisana je na osnovu citata kod rim. pisaca i pravnika. Govoreći o njihovom istor. značaju rim. istoričar Tit Livije je zapisao da su ovi zakoni postali osnovni izvor rim. prava. Kroz njihovu sadržinu odražavala se imovinska razlika sadašnjeg rim. prava, pošto se u zakonskim odredbama govorilo o bogatima i siromasima. Ovi soc. odnosi zabeleženi su baš u vreme kad je rim. društvo prelazilo u robovlasništvo i kada je privatna svojina izbijala u prvi plan. Regulišući ove i druge odnose, zakonske odredbe su potvrđivale starinsku zabranu sklapanja brakova između patricija i plebejaca i dodirivale pitanje porodičnih odnosa u kojima je otac porodice imao neograničenu vlast. Kazne za razne krivice takođe su bile određene u novčanim iznosima. ZAMOJSKI, Jan (Zamoyski, Jan, 15421605), poljski vojskovođa i državnik. Za vlade Stefana Batorija i Sigismunda III Vaze (v.) obavljao je poslove velikog kancelara. U sukobu sa Austri-
ZAPADNI GOTI
jom potukao i zarobio Maksimilijana Austrijskog. U ratovima protiv Rusa, kozaka i Šveđana komandovao uspešno poljskom vojskom. Isticao se humanističkom obrazovanošću. Osnovao je akademiju u Zamošću (1594). ZAPADNI GOTI, istočnogermanski narod koji se naselio u zap. oblastima Crnog m. u IV v„ odakle su otpočeli sa napadima na teritoriju Rimskog Carstva. Živeli su najpre u zajednici sa Istočnim Gotima na Skandinavskom poluostrvu i u oblastima Baltika pod zajedničkim imenom Goti. Odatle su krenuli prema jugoistoku oko 150. god„ prvo u predele oko donje Visle a zatim na sev. obale Crnog mora. Ovde su se ujedinili sa narodima koje su zatekli, Sarmatima i Alamanima, i stvorili s njima vrlo jake vojne saveze. Počev od III v. otpočeli su sa manjim upadima na rim. teritoriju koji su vremenom postajali sve žešći i opasniji za Rimljane i njihove provincije u ovom kraju. Kod Niša su pretrpeli težak poraz u borbi sa rim. vojskom, ali je uskoro rim. car Aurelijan bio primoran da im učini velike ustupke i da im pokloni rim. provinciju Dakiju 274. god. Osvajanjem novih prostranih oblasti, kao i primanjem hrišćanstva došlo je do diferenciranja, a uskoro i do potpunog odvajanja Gota u 2 osnovne grupe: Istočne Gote ili Ostrogote i Zapadne Gote ili Vizigote. U to vreme iz Azije su prodrli Huni koji su 375. god. odneli veliku pobedu u borbi sa Zapadnim Gotima i potisnuli ih preko Dunava na teritoriju Rimskog Carstva. Već sledeće, 376. god. ovi su se naselili duž desne obale donjeg Dunava. Time je, u stvari, otpočela velika seoba naroda. U početku bili su miroljubivi i Rimljani su im dozvolili da se nasele na njihovoj teritoriji. Rimski car Valens je dozvolio da se nasele u Trač koj dijecezi, pod uslovom da predaju svoje oružje rim. upravi i da se pokoravaju njenim naređenjima. Međutim, zbog zloupotreba rim. činovnika ovi zahtevi nisu bili izvršeni. Koristeći se njihovim teškim položajem Rimljani su želeli da se obogate na njihov račun. Da bi to postigli mnoge od njih su prodavali kao roblje. Ovakav odnos Rimljana prema novim naseljenicima doveo je do velikog ustanka Zapadnih Gota kojima su se pridružili i dr. narodi. Pobunjenici su prešli Dunav i krenuli protiv Rimljana. Otpočelo je masovno uništavanje bogatih poseda, pošto je sa ustanicima krenulo i mnoštvo robova i varvarskih naroda. Rimska vojska nije uspela da zadrži njihove napade. Zbog toga je u borbu protiv ustanika. krenuo i sam car Va-
735
ZAPADNO RIMSKO CARSTVO
lens. Kod Hadrijanopolja (Jedrena) došlo je do žestokog sukoba u kome su ustanici odneli veliku pobedu nad rim. vojskom koja je u ovoj borbi izgubila i svog cara. Posle ove velike pobede nad carskom vojskom 378. god., koja je imala svetsko-istorijski značaj, Rimsko Carstvo je bilo iz temelja uzdrmano. Ono više nije bilo u stanju da se oporavi od zadobijenog udarca. Novi rimski car Teodosije, prozvan docnije Velikim, uspeo je da zadrži dalje napredovanje pobunjenika. Procenivši opasnost koja preti Rimljanima od Zapadnih Gota Teodosije je zaključio s njima primirje i dao im oblasti Ilirije da se u njima nasele. Sve do 395. god. oni su živeli na dunavskoj granici kao saveznici Rimljana. Posle smrti cara Teodosija Velikog došlo je do rascepa u Rimskom Carstvu. Nasuprot tome, na čelo Zapadnih Gota došao je Alarih, jedan od najznačajnijih gotskih vladara. Pod vodstvom svoga kralja Zapadni Goti su najpre napali na balkanske oblasti, pljačkajući i uništavajući sve na šta su nailazili. Krećući se dalje prema zapadu provalili su u Italiju 401. god. Rimljani su požurili da sklope sa Alarihom mir prema kome su Goti bili dužni da pružaju pomoć Rimu u borbi protiv Carigrada. Iskoristivši previranja u Rimu Alarih je zauzeo Panoniju i Norik i krenuo na Italiju, tražeći novac za svoju vojsku. Uskoro je ugovor sa Alarihom bio raskinut, što je Gotima davalo odrešene ruke za napad na Rim koji je zauze1 410. god. Tri dana trajala je pljačka i pustošenje u carskoj prestonici. Alarih je uskoro napustio Rim i povukao se u juž. Galiju, gde su Zapadni Goti osnovali svoju drž., proširivši se odatle na celo Pirinejsko poluostrvo. ZAPADNO RIMSKO CARSTVO, stvorena 395. god. deobom Rimskog Carstva na Istočno i Zapadno. Posle smrti rim. cara Teodosija Velikog 395. god., koji je poslednji od rim. careva uspeo kratko vreme da vlada zap. i ist. oblastima Rimskog Carstva, došlo je do konačne podele na 2 polovine koje se više nikada nisu spojile. Podelu su vršila njegova dva sina. Arkadije je dobio od oca na upravu Istok a Honorije Zapadno Carstvo. Istočno Rimsko Carstvo bilo je u povoljnijem položaju od Zapadnog. Novi vladar Honorije nije se mnogo interesovao za stanje u svom Carstvu. Bio je angažovan dvorskim intrigama i spletkama svoje okoline u kojoj su najveći uticaj imali varvari u rim. službi. Slabost novog vladara pokazala se uskoro kad je došlo do žestokih napada Zapadnih Gota. On je nezainteresovano slušao izvešta-
iz-
ZAVERA
je o nadiranju neprijateljskih trupa prema Rimu. Isto se odnosio i prema glasovima o proglašenju novog rimskog cara Konstantina (III) (407-411) u Britaniji koji je odmah nakon svog proglašenja rekao da ne priznaje Honorijevu vlast. Kakvo je stanje bilo u Zapadnom Rimskom Carstvu najbolje ilustruje podatak da je Priska Atala 409. god. proglasio za rim. cara gotski kralj Alarih na severu Italije, ali da je ovaj već sledeće godine napustio carski presto. Međutim, 4 god. docnije (414) on se ponovo sam proglasio za cara u Galiji i izjavio da ne priznaje vlast legitimnog cara Honorija koji je postao car 395. i vladao sve do 423. god. U međuvremenu Zapadno Rimsko Carstvo imalo je još 2 cara, najpre Konstancija (III) 421. god„ a zatim Jovana od 423. god. Posle smrti Honorija za cara je proglašen Valentinijan III (425 -455), koji je vodio žestoke borbe sa Atilinim Runima. To je poslednji istor. događaj vredan pažnje u Zapadnom Rimskom Carstvu, sve ostalo je ispunjena borbom za carski presto koji je smrću Avgustula 476. god. prestao da postoji jer se taj datum uzima kao kraj Zapadnog Rimskog Carstva. ZAPATA, Emilijano (Zapata, Emiliano, 1869-1919), vođ seljačkog pokreta za agrarnu reformu u meksičkoj revoluciji (1910-1917). Aljaskim programom (1911) predao je zemlju seljacima i time naneo težak udarac feudalnoj klasi. Program je imao velikog odjeka u drugim zemljama Lat. Amerike. Ubijen je u atentatu koji su organizovali meks. reakcionari. ZAPOLJA, v. Jovan I i Jovan-Sigismund II.
ZAVERA ZRINSKIH I FRANKOPANA, zavera hrv. i ugar. velikaša protiv Bečkog dvora, sa ciljem da se Ugarska i Hrvatska odvoje od Austrije u posebnu državu. Hrvatsko i ugarsko plemstvo bilo je nezadovoljno centralistič kom politikom Bečkog dvora, koja je išla na likvidaciju posebnog položaja Ugarske i Hrvatske. Nezadovoljstvo je poJacano činjenicom što Bečki dvor nije vodio efikasne ratove da bi od Turaka oslobodio pokorene delove Ugarske i Hrvatske. Hrvatsko je plemstvo bilo posebno nezadovoljno izdvajanjem Vojne krajine iz sklopa Hrvatske, či me se krnjila celokupnost hrv. zemalja i njihovi prihodi, jer su Krajišnici, naseljeni na njihovim nekadašnjim posedima, bili slobodni seljaci. Zaveru su sklopili hrv. velikaši Nikola i Petar Zrinski i Krsto Frankopan sa mađ. velikašima Veselenijem, Lipaijem i Nadaždijem. Posle pogibije Nikole Zrinskog, vođa zavere postaje Petar Zrinski, ina-
ZBEG U EL SATU
7:36
če hrv. ban. Zaverenici su pokušavali da obezbede pomoć strane sile obraćajući se redom Francuskoj, Ml~tačkoj Republici i Poljskoj. Kako ih ni jedna od ovih sila nije mogla pomoći stupili su u pregovore sa Turcima. Turska zbog kandijskog rata nije želela sukob sa Austrijom, ali nije zaverenike ni odbila. Misleći da će ih Turska podržati, Zrinski i Frankopan pokrenu bunu 1670. Austrijska Petar Zrinski vlast je bila unapred obaveštena i uputila je na zaverenike vojsku. Hrvatsko plemstvo se nije jače angažovalo, te su zaverenici ubrzo prestali sa akcijama. Zrinski i Frankopan odlaze u Beč da mole milost, ali su zatvoreni i osuđeni na smrt. Zavera je bila pokret uskog kruga hrv i ugar. plemstva i bila je unapred osuđena na neuspeh. Gušenjem ovog pokreta Bečki dvor olakšava zavođenje apsolutizma i centralizacije. Opozicija je u Hrvatskoj time bila potpuno slomljena, ali u Ugarskoj nije. Plemićki pokret u Ugarskoj je nastavljen i dalje i tek će biti konačno savladan u XVIII veku. ZBEG U EL SATU, najveći jugoslov. zbeg u Egiptu za vreme NOR. El šat je kraj u Sinajskoj pustinji blizu Sueca. Tu je na mestu bivšeg brit. vojnog logora organizovan veliki zbeg. Tu se nalazilo oko 20 000-30 000 izbeglica iz Dalmacije. Zbeg je stvoren 1944. posle 6. neprijateljske ofanzive, kada je pred navalom neprijatelja evakuisano oko 30 000 ljudi iz Dalmacije najpre u Italiju„ a odatle u Egipat. Život u logoru je bio odlično organizovan po uzoru na onaj u Jugoslaviji - na oslobođenoj teritoriji. Pripadnici zbega imali su svoje NOO - rejonske i za ceo logor su formirali partizansku stražu, sud?ve, škole i kurseve, kulturno-umetmčke grupe i sekcije izdavali vise. listova, časopisa i bezb~oj zidnih novma, organizovali su razne radionice, itd. Organi logora su održavali dobre veze i saradnju sa predstavnicima savezničkih vojnih vlasti i Egipćanima. Iz zbega je 1 200 omladinaca otišlo dob..rovoljno u NOVJ. Početkom apr. 1945. počeo je povratak izbeglica u domovinu. Na mestu nekadašnjeg logora stoji spomenik „Majka Jugoslavija" odvajara Ante Kostovića. ZBOR, v. Jugoslavenski narodni pokret
„Zbor".
ZBOR
BIRACA,
oblik demokratskog u upravljanju društvenim poslovima, čije korene imamo još u toku NO rata. Opšta funkcija zboučešća građana
ZDESLAV
rova birača u Jugoslaviji je u tome što su oni instrument neposredne i poluneposredne demokratije u društvenom i radničkom samoupravljanju i što su našli svoje mesto u skoro svim ustavima nove Jugoslavije. Prema Ustavu SFRJ iz 1963, ZB ima pravo da nep~sredno odlučuje o društvenim poslovima, pravo inicijative u sazivanju zborova birača. ZB ima pravo da podnosi određene predloge povodom donošenja određenih propisa iz nadležnosti opštinske skupštine i posebno da podnosi mišljenje o propisima koji se donose ili treba da se donesu od strane predstavničkih tela užih i širih društveno-političkih zajednica. Ovim se ZB ~irmišu kao javna tribina na kojoj se izgrađuje i dobija mišljenje građana i uspostavlja se njihov aktivni odnos prema radu predstavničkih tela. Posebnu funkciju predstavlja pravo građana da na zborovima birača predlažu kandidate za izbor u predstavnička tela, ,odnosno da vrše izbor za organe drustvenog samoupravljanja u određe ~m ustanovama i radnim organizaciJama. Zbor birača saziva predsednik skupštine opštine, na predlog saveta skupštine, saveta mesne zajednice, odbora opštinske ili mesne organizacije SSRN ili na predlog određenog broja građana. Sazivač zbora je dužan da najmanje 7 dana pre održavanja zbora objavi dnevni red, datum i mesto održavanja zbora. Na zboru mogu uče stvovati i odlučivati svi punoletni građani nastanjeni na području zbora birača koji imaju biračko pravo. Zbor punovažno odlučuje ako je na njemu prisutno 10% birača. ZBOR RADNffi LJUDI, oblik neposrednog upravljanja radnih ljudi u radnoj organizaciji. Funkcija zborova radnih ljudi je dvojaka: 1. na zborovima se formira kandidatura za izbor članova veća radnih zajednica svih skupština 2. radni ljudi na zborovima učestvuj~ u odlučivanju i odlučuju. Ustavom od 1963. godine sankcionisana su prava zbora radnih ljudi. U osnovnom zakonu o preduzećima i u Osnovnom zakonu o ustanovama dat je način rada, obaveze organa upravljanja prema zborovima itd. ZDESLAV (vladao 879-79) hrv. knez sir_i Trpimiro:v. Neposredno' posle Trpi~ mirove smrti knez Domagoj je proterao Trpimiroviće iz Hrvatske i uzeo vlast u svoje ruke. Posle smrti Domagoja (876) Z. je otpočeo borbu protiv D_omagojevih naslednika, i uz pomoć v1zant. cara Vasilija I domogao se hrv. prestola (879). Priznao je vizant. vrhovnu vlast, a hrv. crkvu potčinio carigradskom patrijarhu. Nezadovoljno hrv. plemstvo, uz pomoć latinskog sveštenstva, svrgnulo je Z. s vlasti (879),
ZEAl\IETI
737
a na hrv. kneževski presto dovelo Domagojevog naslednika Branimira. ZEAMETI, v. Spahije. ZELENI KADAR, Jugosloveni - vojni begunci iz austrougarske vojske zavreme 1. svetskog rata. To su bili prezdraveli ranjenici, vojnici na odsustvu i novomobilisani koji su prvo išli u posebne jedinice (kader-bataljone) pre slanja na front. Međutim, mnogi pripadnici jugosl. naroda su dezertirali iz austrougarske vojske i bežali u šume. Otuda i naziv zeleni kadar. To je bio izraz protivratnog, protivaustrougarskog raspoloženja, ali i težnja za soc. oslobođenjem. Naime, na pojavu i razvoj Z. K. posebno su uticali revolucionarni događaji u Rusiji i revolucionarni socijal. i nacionalnooslobodilački pokret. Zeleni kadar je dobrim delom bio sastavni deo tog pokreta. Do pred kraj rata zelenokadrovci su bili pasivni, ali od jeseni 1918. oni su napadali žandarme, veleposednike i dr. bogataše. Njima je prišao i izvestan broj siromašnih seljaka i omladinaca iz gradova. Posle sloma Austro-Ugarske nova vlast Kraljevina SHS je brzo slomila otpor zelenog kadra. ZEMALJSKE KONFERENCIJE KPJ, v. Komunistička
partija Jugosiavije.
ZEMALJSKO ANTIFAŠISTICKO VIJE· CE NARODNOG OSLOBODENJA BOSNE I HERCEGOVINE (ZA VNOBIH), najviše predstavničko telo naroda BiH stvoreno u toku NOR-a. Namera o osnivanju ZAVNOBIH je postojala odmah posle stvaranja A VNOJ-a, ali ona nije mogla biti sprovedena iz vojnih (4. i 5. neprijateljska ofanziva) i polit. razloga. Osnivačka skupština ZAVNOBIH-a održana je uoči 2. zasedanja A VNOJ-a, 26. i 27. nov. 1943. u Mrkonjić-Gradu. Na ovom zasedanju donete su 2 važne odluke: 1. Rezolucija ZAVNOBIH-a i 2. Proglas ZA VNOBIH-a narodima BiH. Na osnovu Rezolucije ZA VNOBIH je stvoren kao najviše polit. predstavničko telo naroda BiH. Drugo zasedanje ZAVNOBIH-a održano je 1. maja 1944. u Sanskom Mostu. Tu je doneto više značajnih odluka: 1. Odluka o konstituisanju ZAVNOBIH-a u najviše zakonodavno i izvršno predstavničko telo federalne BiH; 2. Odluka o odobrenju rada delegacije BiH na 2. zasedanju AVNOJ-a; 3. Odluka o ustrojstvu i radu NOO i NO skupština u federalnoj BiH; 4. Deklaracija o pravima građana BiH i dr. Svoje 3. zasedanje ZAVNOBIH je održao od 26. do 28. apr. 1945. na kome je stvorena narodna vlada BiH i gde je ZAVNOBIH pretvoren u Narodnu skupštinu BiH. ZEMALJSKO ANTIFASISTICKO VIJECE NARODNOG OSLOBODENJA CRNE GORE (ZAVNOCG), najviši pred47
* ELMZ 5: !storija
ZEMALJSKO ANTIFASISTICKO stavnički
organ naroda Crne Gore stvoren u NOR. ZAVNOCG ima svoje poreklo u NOO za Crnu Goru i Boku, a poznat je i pod imenom CASNO. NOO za Crnu Goru i Boku stvoren je na Ostroškoj skupštini (jer je održana u Ostroškom manastiru) 8. febr. 1942. Tom prilikom donet je Proglas Skupštine crnogorskih i bokeljskih rodoljuba i izabran NOO Crne Gore i Boke. Doneto je i više dr. odluka o organizaciji vlasti (pomoć vojsci, organizovanje privrede, upis nar. zajma, borba protiv sabotera, švercera, itd.). U dane 15. i 16. nov. 1943. u Kolašinu održana je osnivačka Skupština ZAVNOCG, gde je on stvoren, odn. prerastao iz NOO za Crnu Goru i Boku, ali i dalje ostao formalno vrhovno polit. telo, mada je vršio i funkcije vlasti. To se može videti i iz odluka sa ovog zasedanja: 1. Rezolucija o osnivanju ZAVNOCG; 2. Rezolueija o organizaciji ZAVNOCG i 3. Proglas ZA VNOCG narodu Crne Gore. Na dan 14. jula 1944. u Kolašinu je održano 2. zasedanje ZAVNOCG, koje se još naziva Prvo zasedanje Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja (CASNO). Na ovom zasedanju ZA VNOCG je prerastao u CASNO, odn. vrhovno zakonodavno i izvršno telo naroda Crne Gore. Tom prilikom je doneto više odluka kao što je ona o konstituisanju CASNO u najviši organ vlasti, zatim deklaracija o pravima građana Crne Gore, odluka o osnivanju narodnih sudova i dr. Po oslobođenju na zasedanju CASNO od 15. apr. 1945. stvorena je narodna vlada i CASNO je promenio ime u Crnogorska narodna skupština. ZEMALJSKO ANTIFAŠISTICKO VIJEĆE NARODNOG OSLOBODENJA HRVATSKE (ZAVNOH), naJv1se predstavničko telo naroda Hrvatske stvoreno u NOR. Pripreme za stvaranje ZA VNOH-a počele su odmah posle 1. zasedanja A VNOJ-a kada je stvoren Inicijativni odbor koji je izdao i Proglas Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj. Međutim, vojno-politička situacija, a pre svega 4. neprijateljska ofanziva je onemogućila da se osnivačka skupština ZAVNOH-a održi pre jula 1943. Ona je održana u Plitvicama i tom prilikom su donete ove odluke: 1. Rezolucija o osnivanju ZAVNOH-a i 2. Proglas ZAVNOH-a narodima Hrvatske. 2. zasedanje je održano okt. 1943. u Plaškom. Tom prilikom donete su ove odluke: 1. Rezolucija 2. zasedanja i 2. Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i radu ZA VNOH-a, po kojima je on ostao formalno vrhovno polit. telo, ali je u praksi vršio i funkcije vrhovnog organa vlasti. Maja 1944. u Topuskom održano je 3. zasedanje, na kome je doneto više važnijih odluka od kojih tre-
ZEMLJORADNICKA STRANKA
738
ba izdvojiti: 1. Odluka o ZAVNOH-u kao vrhovnom zakonodavnom i izvršnom nar. predstavničkom telu i najvišem organu drž. vlasti demokratske Hrvatske; 2. Deklaracija o pravima naroda i građana Hrvatske; 3. Odluke o ustrojstvu i poslovanju NOO i skupština; 4. Odluka o odobrenju rada većnika iz Hrvatske na 2. zasedanju AVNOJ-a. 4. zasedanje ZAVNOH-a bilo je 14. apr. 1945. u Splitu kada je stvorena narodna vlada Hrvatske, a 5. i zadnje jula 1945. u Zagrebu kada je ZAVNOH promenio ime u Narodni sabor Hrvatske. ZEMLJORADNICKA STRANKA, v. Savez zemljoradnika.
ZEMUNICE, najstarija ljudska naselja iz preistorijskog doba. U vreme kad su ljudi počeli da se bave lovom došlo je do stvaranja prvih naselja u kojima su počeli stalno da se nastanjuju. Ovaj nov način života prisilio je prvobitnog čoveka da stvara i sigurnija skrovišta za stanovanje. Tako je došlo do kopanja Z. u zemlji u koje se ulazilo kroz manji otvor. Vremenom ove najstarije kuće sve više su usavršavane. U njihovoj unutrašnjosti ljudi su najpre spravljali ognjišta a docnije su počeli da kopaju i posebne jame koje su služile kao skloništa za hranu i dragocenosti. Sa sve većim grupisanjem Z. došlo je do stvaranja čitavih naselja. ZETA, srednjovekovni naziv za Duklju. Naziv Z. (po r. Zeti) javlja se u XI v. i potiskuje dotadašnji naziv Dioklitija, odn. Duklja. Ovaj naziv Z. za oblast od Boke Kotarske do r. Bojane zadržao se do XIV, odn. XV v., jer se otada u dokumentima javlja novo ime Crna Gora (v. Crna Gora). ZEVS, vrhovni bog st. Grka, centr. lič nost u ant. grč. mitologiji u kojoj je bio prikazivan kao najmoćniji i najuzvišeniji bog Grka. Slavili su ga kao svemogućeg gospodara sveta, oca bogova i ljudi, vladara svih bogova i kraljeva. Prebivalište mu je bilo na Olimpu koji se sav tresao kada on u znak odobravanja klimne glavom. Sa visokog Olimpa slao je munje, kišu i gromove, svoje najstrašnije oružje. Prikazivan je i slavljen kao najjači, najmudriji i najsavršeniji koji je svugde imao prednost. Moć mu je prevazilazila snagu svih ostalih bogova zajedno i zbog toga su ga se svi bojali. Helenski pesnici Homer i Hesiod ga prikazuju kao sina Krona i Reje, koji je, uz pomoć svoje braće, zbacio oca sprestola i vlast podelio sa svojom braćom. U grč. mitologiji sve ljudske sudbine nalazile su se u njegovoj ruci. Zato je on slavljen kao zaštitnik drž. poretka, prava i zakona. Širom ant. Grčke poštovali su ga kao upravljača ratova koji u svojoj ruci drži pobedu. Najlep-
ZLATNA HORDA
ši hramovi bili su njemu posvećeni. U njegovu čast održavane su najsjajnije svečanosti. Među ovima najpoznatije su bile olimpijske igre koje su priređivane svake 4. godine oko njegovog hrama u Olimpiji na Peloponezu. To je bio najveći praznik svih st. Grka kada su plemena i države obustavljale međusobna ratovanja. To je bila proslava u čast Z. kao panhelenskog božanstva. U najrasZevs košnijem hramu u Olimpiji nalazio se njegov kip, monumentalno delo atinskog vajara Fidije, koji su ant. narodi ubrajali među 7 svetskih čuda. Prema istor. podacima ovaj kip se očuvao 8 v. i zračio je u Olimpiji sve do 393. god. kada su poslednji put priređene olimpijske igre. Visina kolosa bila je oko 24 metra. ZIGFRIDOVA LINIJA, ili Zapadni bedem, nem. utvrđeni front na granici prema Francuskoj, Belgiji i Holandiji. Ova linija je dobila ime po nem. legendarnom junaku Zigfridu. Linija je građena od 1938. do 1945. Duga je 600 km, a duboka i do 110 km. Sastoji se od 22 000 objekata. Imala je izvesnu ulogu pred kraj 2. svetskog rata (zima 1944-1945) kada je doprinela zaustavljanju savezničke i otpočinjanju nem. ofanzive. Posle rata saveznici su je demolirali. ZLATNA BULA ANDRIJE II, povelja ugarsko-hrvatskog kralja, izdata 1222. god. na zahtev ugarskog i hrv. plemstva. Neuspešni ratovi i neumešna politika Andrije II ogorčili su plemstvo, koje ga je prisililo da izdavanjem Zlatne bule ograniči kraljevsku vlast. Odredbama ovog dokumenta plemstvo je oslobođena plaćanja dažbina, zagarantovana je lična i imovinska bezbednost sitne i srednje vlastele, a takođe postoje i propisi o uređenju sudova, kaznenog prava i organizaciji kraljevskih donacija, itd. Kralj je priznao pravo plemstvu da mu pruži oružani otpor ukoliko ne bi poštovao odredbe povelje. Zlatnom poveljom udareni su temelji staleškoj drž. organizaciji u Hrvatskoj i Ugarskoj. ZLATNA HORDA (ULUS DŽUDŽI), srednjovekovna mongolska država; postojala je od XIII do XV v. na prostoru reke Volge, Krima, sev. Kavkaza do Bakua i r. Sir Darja u Aziji, sa glavnim gr. Sarajem. Osnovao ju je Batu-han. Hanovi Z. H. potčinili su svojoj vlasti sve rus. kneževine. Među-
ZRINSKI
sobne borbe mongolskih velmoža oko vlasti (1357-81) oslabile su moć Z. H., te je moskovski knez Dimitrije Donski porazio Mongole na Kulikovom polju (1380). Zahvaljujući umešnosti hana Tohtemiša, nepokorne velmože su obuzdane i Mongoli su ponovo napali i spalili Moskvu (1382), ali su se zbog zime i napada neprijatelja morali povući na jug. Dalji tok vojnih pohoda zaustavila je tatarska provala pod vodstvom Timur Lenka. Godine. 1395. Tatari su opljačkali Z. H., da se otada nije moglo nikada oporaviti. Stalne borbe oko mongolskog prestola oslabile su centr. vlast. Godine 1437. odvaja se od Z. H. samostalni Krimski kanat, a 1449. stvara se nezavisni Kazanski kanat. Poslednji pokušaj hana Z. H. Ahmeda (1459-81) da ujedini Mongole završio se neuspehom. Godine 1480. Mongoli su pokušali da na r. Ugri napadnu na Ruse. Mesecima se nije usuđivala ni jedna vojska da napadne drugu. Mongoli su se povukli sa bojnog polja, te se ta godina, u istoriji
ZAKERIJA, veliki seljački ustanak u Francuskoj, otpočeo je maja 1358. god. u Bovezu, pod vodstvom Gijoma Kala. Ustanak je izbio zbog prekomernog oporezivanja seljaka, uvođenja davno ukinutih poreza i surove pljačke franc. i engl. ritera u toku stogodišnjeg rata. Ustanak je zahvatio sev. deo Francuske, II d Frans, Pikardiju i šampanju. Očekivalo se da će se pobunjeni građani gr. Pariza, pod vodstvom Etjena Marsela, priključiti seljacima. Do saradnje građana sa seljacima nije došlo, te su solidarno franc. i engl. riteri, sa Karlom Rđavim na čelu, porazili seljake. Ubijeno je oko 20 000 franc. seljaka i u avg. 1358. ustanak je konačno ugušen. ZELEZNICE, razvile su se iz puteva sa smama, c1Ja je upotreba počela najpre u Nemačkoj već u XVI v. a zatim i Engleskoj u prvoj polovini XVII v. Najstarije žel. vagone, kojima je uglavnom prenošena ruda, vukli su najpre ljudi a docnije konji. Veliki napredak u žel. saobraćaju nastao je 1814. god. kada je engl. pronalazač Džordž Stivenson (v.) konstruisao prvu parnu lokomotivu. Otada razvio se najpre teretni žel. saobraćaj, a nekoliko god. docnije (1825) puštena je u javni saobraćaj prva žel. pruga za putnički sa-
ZENEVSKI PROTOKOL
739
Rusije, smatra prekretnicom i oslobođenjem Rusije od mongolske vlasti. ZRINSKI, Nikola, grof, hrv. ban (1647 -1664), praunuk Nikole Sigetskog. Istakao se u borbi sa Turcima osobito za vreme rata 1663/64. Nezadovoljan nepovoljnim Vašvarskim mirom koji je austr. car zaključio sa Turskom iako su Turci bili pobeđeni, Zrinski se stavlja na čelo nezadovoljnog ugar. i hrv. plemstva. Pripremala se velika zavera, čiji je cilj bio odvajanje Ugarske i Hrvatske od Austrije. Nikola je pre akcije zaverenika poginuo u lovu, a na čelo zavere dolazi njegov brat Petar (v. Zavera Zrinskih i Frankopana).
ZRINSKI, Nikola, knez, hrv. ban (1542 -1565). Istakao se u borbama protiv Turaka, a naročito je postao slavan zbog odbrane gr. Sigeta za vreme poslednjeg pohoda Sulejmana Veličan stvenog čiji je cilj bio austr. prestonica Beč. Za vreme duge opsade sultan Sulejman je umro, a Zrinski je poginuo u jurišu. Posle pada Sigeta Turci su obustavili pohod.
obraćaj
na liniji Stokton-Darlington u Engleskoj. ZENEVSKA DEKLARACIJA, sporazum između predsednika srpske vlade N. Pašića i predsednika Narodnog veća države SHS A. Korošeca, sklopljen 9. nov. 1918. Zenevskom deklaracijom srpska vlada je priznala državu SHS kao ravnopravnog faktora u ujedinjenju jugosl. zemalja i naroda. Konvencijom je bilo predviđeno ujedinjenje Kraljevine SHS i države SHS na federativnoj osnovi, stvaranje zajedničke vlade uz postojanje srpske vlade i vlade države SHS. Saglasnost za potpisivanje deklaracije dali su i predstavnici Jugoslovenskog odbora. Posle potpisivanja nastale su teškoće u sprovođenju ovog sporazuma. Srpski vladajući krugovi na čelu sa regentom Aleksandrom želeli su ujedinjenje kojim bi bila omogućena njihova prevlast. I do takvog ujedinjenja je uglavnom došlo 1. dec. 1918. Zenevska deklaracija predstavlja jednu značajnu etapu u ostvarenju ujedinjenja jugosl. zemalja i naroda i stvaranju njihove zajedničke države. ZENEVSKI PROTOKOL, ili zabrana upotrebe gasova, doneta 17. juna 1925. godine. Za vreme postojanja Društva naroda zaključen je sporazum od strane 34 države o zabrani hemijskih i bakterioloških sredstava u ratu. Pro-
ŽENSKI POKRET
740
tokol je nastavak ranijih napora za zabranom nečovečnih sredstava za vođenje rata. Po završetku 1. svetskog rata, ženevskom konvencijom od 1949. godine, pozvane su sve države da pristupe ŽP. Naša zemlja je potpisnica ŽP.
ŽENSKI POKRET, pokret za oslobođe nje i ravnopravnost žena u društvu. Ovaj pokret je poznat pod imenom feminizam ili feministički pokret. Pojavio se u epohi kapitalizma, kada je ovaj ušao u industrijsku fazu. Revolucionarne promene u privredi sa uvođe njem mašina povećale su potrebe za radnom snagom. U privredu sve više stupaju žene. Time se počela menjati i njihova uloga u društvu. Početke feminističkog pokreta imamo u Engleskoj, koja je započela industrijsku revoluciju. Jedna od prvih feministkinja bila je Engleskinja Meri Nolstankraft koja je svoje ideje iznela u delu „Zaštita ženskih prava". Pokret se snaži u vreme franc. revolucije (1789) kada se u Francuskoj pojavilo više ženskih polit. klubova, čiji je cilj bio emancipacija žena. Istaknuta feministkinja ovog perioda bila je Olimpija de Duž, koja je izradila i Deklaraciju o pravima žena i građanki. U tim danima mnogo žena je aktivno učestvovalo u polit. životu, pa čak i u revolucionarnoj vojsci Francuske. ženski pokret je jačao u vreme velikih društvenih polit. previranja. Tako je bilo i u vreme revolucionarne 1848. U isto vreme se u SAD pojavila deklaracija o ravnopravnosti žena. U drugoj polovini XIX v. javljaju se ženske organizacije. Istovremeno se pokret žena javlja i u okviru radničkog pokreta, čiji je cilj izjednačavanje žena-radnica sa muškarcima u radnom odnosu. Pored nacionalnih javljaju se i međunarodne ženske organizacije, kao što je „Među narodna ženska alijansa sifražetkinja" 1904. Jedan od osnovnih zahteva feminističkog pokreta bio je izborno pravo za žene. Do 1. svetskog rata njega su imale samo žene u Finskoj i Austriji. U istaknute vode ženskog pokreta spadala je Klara Cetkin. Na njen predlog je na 2. međunarodnoj konferenciji žena 1910. god. u Kopenhagenu proglašen 8. mart za Međunarodni dan žena. Posle rata kao pokret dobio je snažnije oblike i izborno pravo za žene je ostvareno u mnogim zemljama, pre svega, u Evropi. Sa snaženjem socijal. i radničkog pokreta borba žena za ravnopravrwst je postala deo borbe za nove društvene odnose u kojima bi i žene ostvarile punu ravnopravnost u društvu. U okviru ovog pokreta pojavile su se i posebne organizacije žena-socijalista. U jugosl. zemljama ženski pokret se javio u drugoj polovini XIX
ŽITNI ZAKONI
veka. I on je imao 2 faze i 2 struje kao buržoaski feministički pokret i skoro istovremeno kao deo socijal. pokreta. Posle 1. svetskog rata značajnu ulogu u borbi žena imala je KPJ. U NOR žene su aktivno učestvovale. One su stvorile i svoju posebnu organizaciju AFž u okviru NOP. Danas se aktivnost žena ostvaruje uglavnom u okviru SSRNJ. U svetu postoje brojne i masovne nacionalne i međunarodne organizacije za dalju emancipaciju žena i njihovu ravnopravnost koja negde manje, a negde više još nije ostvarena. Tim pitanjem se bavi i OUN. ŽIGMUND, v. Sigismimd. žIRONDINCI (žirondisti), buržoaski revolucionari za vreme francuske revolucije. Među njima najviše su se isticali poslanici iz departmana žironde, u juž. Francuskoj, po čemu su i dobili svoje ime. Uzeli su aktivnog učešća u donošenju ustava od 1791. god. (v.), kojim je Francuska proglašena ustavnom monarhijom. Donošenjem ovog ustava smatrali su da je revolucija završena i da se treba usredsrediti na očuvanje svih tekovina stečenih ovim ustavom. Time su, u stvari, istupali u zaštitu svojih interesa, pošto su, uglavnom, pripadali trgovačko-industrijskoj buržoaziji, koja je u sprovođenju ideja radikalnih revolucionara videla ugrožavanje svoje privatne svojine. Prvi krupniji sukob između njih i jakobinaca izbio je o pitanju dalje sudbine franc. kralja Luja XVI. Žirondisti su se zalagali svim raspoloživim sredstvima da, po svaku cenu, spasu kralja. Međutim, zbog sveopšteg ogorčenja bili su primorani na ustupke i složili se da kralj Luj XVI bude izveden pred sud. Kada je, po odluci suda, Luj XVI bio osuđen na smrt ponovo su ustali u njegovu zaštitu. Tražili su da sudsku presudu odobri cela nacija. Njihov demagoški postupak oštro je osudio Robespjer, koji je dokazao da se iza njihove zaštite kralja prikriva zaštita vlastitih interesa. Otada je jaz između njih i jakobinaca postajao sve veći. Vrhunac krize bio je 1793. god. kada je nekoliko desetina hiljada naoružanih Parižana opkolilo Konvent. Najistaknutiji predstavnici ž. stavljeni su u kućni pritvor i na taj način su jakobinci uzeli vlast u svoje ruke. Mnogi ž. su osuđeni na smrt, neki su izvršili samoubistvo, a drugi su našli spas bekstvom u inostranstvo. ŽITNI ZAKONI. Primenjivani su u Engleskoj već od 1361. god. Njima se regulisao uvoz ili izvoz žitarica u Englesku ili njene teritorije. Zemljoposednici su bili najveći pobornici ovih zakona, jer su na taj način obezbeđi-
ZIVKOVIC
741
ZUTA INTERNACIONALA
vali prihode, onemogućavali uvoz stramirnom društvenom preobražaju konog žita i održavali visoke cene. God. jim bi radn. klasa trebalo da dobije 1791. doneseni su novi zakoni koji su polit. prava i ekonomsku jednakost. zabranjivali uvoz žitarica, a 1815. god., Ubio ga je jedan fanatični nacionalist posle okončanja Napoleonovih ratova, u predvečerje 1. svet. rata, koji je zemljoposednici su, plašeći se uvoza Zores svim silama nastajao da spreči. jeftinog žita i niskih cena, doneli nove Njegovo delo Socijalna istorija francužitne zakone. To je dovelo do poveća ske revolucije predstavlja ekonomsku nja troškova života u Engleskoj, pa interpretaciju revolucije. žOZEFINA BOARNE (Josephine Beausu demonstranti 1819. god. zahtevali njihovo opozivanje. Udružene snage harnais, 1763-1814), carica Francuske, vigovaca, liberala i radikala stvorile žena Napoleona I Bonaparte, bivša žesu Ligu protiv žitnih zakona (1838) i na vikonta Aleksandra od Boarnea, s poveli oštru kampanju za opozivanje kojim je imala dvoje dece. Udala se žitnih zakona. Za vlade torijevca Roza Napoleona dok je još bio general berta Pita ovi zakoni su bili ukinuti Bonaparta (1796). Iako se s njom sve(1846). čano krunisao u Notr-Damu 2. dec. ŽIVKOVIC, Petar (1878-1953), srp. i 1804, Napoleon ju je napustio 1809, da jugosl. general, političar i državnik. Ubi osigurao naslednika prestala. Zadrčestvovao je u majskom prevratu 1903. žala je rang carice. Kasnije je postao istaknuti predstavZUPA, teritorijalna ili upravna jedinica jednog plemena. Zupe su odvojene jednik dvorske kamarile Aleksandra Karađorđevića i organizator dvorske klina od druge prirodnim granicama, a ke „Bela ruka". Jedan je od organizasedište Z. predstavlja župski grad. Na tora „Solunskog procesa". Posle uvočelu Z. stajao je župan, koji je sa pleđenja diktature bio je predsednik vlamenskom skupštinom raspravljao o ude (1929-1934). Jedan je od organizapravnim i sudskim pitanjima župe. Zutora 6.-januarske Jugoslavenske nacipe su se održale tokom postojanja naših srednjovekovnih država kao admionalne stranke (JNS). Za vreme 2. svetskog rata nalazio se u emigraciji i nistrativne jedinice. kraljevskoj vladi. Isticao se podrškom ZUP ANIJ A, teritorij alno-administrativna vojna jedinica u okviru ugarskoD. Mihajloviću i neprijateljstvom pre-hrvatskog kraljevstva. Na čelu Z. stama NOP. Posle rata osuđen je na smrt jala je sitno plemstvo. Zupanije su se u odsustvu. Ostao je u emigraciji do održale u Hrvatskoj i pod Austrijom smrti. do 1918. god. U Kraljevini SHS do 1929 . .ZOFR, Zozef (Joffre, Joseph, 1852-1931), god. postojale su Z. kao veće adminifranc. maršal. Bio je načelnik generalstrativno-upravne jedinice sa velikim štaba od 1911. god. i tvorac ratnog županom na čelu. plana s kojim je Francuska ušla u 1. ZURD, Fransoa (Jourde, Fran<;:ois, 1843 svet. rat. U ratu se nalazio na polo-1893), franc. revolucionar, prudonist, žaju vrh. komandanta na Zapadnom član Komune i CK Nacionalne garde. frontu. Izvukao je franc. armiju od Bavio se matematikom i ekonomijom, udara nemačke vojske i pripremio uspa je za vreme Komune, kao delegat love za vođenje odlučujuće bitke na finansija, bio inicijator zakonskih proMarni (v.). Nedostatak materijalnih uslova i municije onemogućio je proboj jekata o uređenju finansija. Posle ugušenja Komune uhapšen je i poslan u utvrđenih linija fronta, i zbog toga je Novu Kaledoniju. God. 1874. pobegao Zofr smenjen krajem 1916. god. Vodio franc. ratnu misiju u SAD 1917. god. je sa grupom osuđenika i pokazao nepodnošljive uslove njihovog života. ZORES, Zan (Jaures, Jean, 1859-1914), ZUTA INTERNACIONALA, v. Međuna franc. socijalist i istoričar. Idealist i pacifist, Zores je zastupao učenje o rodno ujedinjenje sindikalnih saveza.
