–
ÇİN TARİHİ
TARİH LİSANS PROGRAMI
PROF. DR. MUALLA UYDU YÜCEL
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ TARİH LİSANS PROGRAMI
ÇİN TARİHİ
Prof. Dr. Mualla Uydu Yücel
ÖNSÖZ Çin bugün dünyanın hem ekonomik hem kültürel hem de nüfus olarak en önemli devletlerinden biri olma yolunda hızlı adımlarla ilerlemektedir. Bu ilerlemede derin ve köklü bir geçmişe sahip olması en önemli etkendir. Bu derin ve köklü geçmişte Çinliler çok etkili ve güçlü olmuşlardır dersek, onlarla karşılıklı ilişkiler kurmuş olan birçok kabile, hükümdarlık, devlet ve millete haksızlık etmiş oluruz. Zira Çinlilerin bu milletlerle kurmuş oldukları münasebetlerin neticesi bugünkü Çin’in oluşuma büyük katkı sağlamıştır. Bu milletlerin başında Türkler ve Moğollar gelmektedir. Kitabımızda Çinlilerin tarih sahnesine çıkışları, hanedanlıkların kuruluşları, diğer milletlerle olan ilişkileri üzerinde durulacaktır. Ayrıca MÖ 200’lerde bozkırın güçlü atlılarının Çin’in kuzeyinden girerek içlerine kadar ilerleyişleri, MSXIII. yüzyılda yaşanan Moğol hâkimiyeti, Avrupalı seyyahların ve ardından Avrupalıların gelişleri, 1911’de yaşananlar, 1989 yılında Tiananmen Meydanında yaşanan olaylar ile günümüz Çin tarihine girilecektir. Yine kadim bir Türk yurdu ve coğrafyası olan Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan’ın tarihi ele alınarak bugün kanayan bir yaramız olan Uygur Türklerinin durumu anlatılacaktır.
I
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .................................................................................................................................. I İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................... II KISALTMALAR ............................................................................................................... VII YAZAR NOTU ................................................................................................................. VIII 1. ÇİN’İN COĞRAFİ YAPISI VE ESKİ ÇAĞ TARİHİ .........................................................1 1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
Coğrafi ve İdarî Yapı ...................................................................................................7 1.1.1.
Kuzey Çin .......................................................................................................11
1.1.2.
Güney Çin .......................................................................................................13
Eski Çağ Tarihi ..........................................................................................................15 1.2.1.
İlk Taş Devri ...................................................................................................15
1.2.2.
Cilalı Taş Devri ............................................................................................... 16
Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri ..................................................... 16 1.3.1.
İlk Tunguz Kültürü .......................................................................................... 17
1.3.2.
İlk Moğol Kültürü (Kuzey Kültürü) ................................................................. 17
1.3.3.
İlk Türk Kültürü (Kuzey-Batı Kültürü) ............................................................ 17
1.3.4.
İlk Tibet Kültürü ............................................................................................. 17
1.3.5.
Liao Kültürü (Güney Kültürü) .........................................................................17
1.3.6.
Tai Kültürü (Güney Kültürü) ...........................................................................18
Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler .................................... 19
2. ÇİN’DE KURULAN İLK HANEDANLAR (SÜLALELER) ............................................ 27 2.1. Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış ......................................................................33 2.2. Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050) .................................................................................... 34 2.3. Chou Sülalesi (MÖ 1050-247) ....................................................................................... 36 2.4. Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207) ......................................................................................... 40 3. HAN SÜLALESİ (MÖ 206- MS 220)............................................................................... 51 3.1. Han Sülalesi’nin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin ile Mücadelesi ............ 57 3.2. Kanton Devleti ile İmparatoriçe Lü ve Sonrası ............................................................... 58 3.3. Wang Mang Dönemi ......................................................................................................63 3.4. Han Devrinin Sonu ........................................................................................................65 II
4.ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNİN (MS 220- 589) İLK YÜZYILI ........................... 75 4.1. Üç Devlet Dönemi .........................................................................................................81 4.1.1.
Wu Devleti (221-280)...................................................................................... 83
4.1.2.
Shu-Han Devleti (221-263) ............................................................................. 83
4.1.3.
Wei Devleti (220-265)..................................................................................... 85
4.2. Batı Ch’in Sülalesi (265-317)......................................................................................... 86 4.2.1. T’o-pa (Tabgaç)ların İlk Devleti ..........................................................................87 4.2.2. Prenslerin İsyanı ..................................................................................................88 4.2.3. Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri ......................................................... 88 5. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN DEVLETLERİ VE TABGAÇ HANEDANI DÖNEMİ ........................................................................................................99 5.1
Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren Devletler (317-385) ... ................................................................................................................................ 105 5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326) ................................................................................ 105 5.1.2. İlk Liang Sülalesi ............................................................................................... 105 5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi ........................................................................................ 106 5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi ................................................................. 107 5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler ................................................. 108
5.2. Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550) ........................................................ 109 5.2.1 Budizm’in Devlet Dini Oluşu.............................................................................. 112 5.2.2 Tabgaç Devleti’nin Çöküşü ................................................................................. 113 6. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN’DE TABGAÇ HALEFİ DEVLETLER VE SUİ SÜLALESİ .................................................................................... 122 6.1. Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefleri Olan Devletler (550-580)..................................... 128 6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi ........................................................................................... 128 6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi ........................................................................................ 129 6.2. IV.-VI. Yüzyıllarda Güney Çin Devletleri .................................................................... 129 6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri .................................... 129 6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri ................................................................ 131 6.3. Sui Sülalesi (580-618).................................................................................................. 131 7. T’ANG SÜLALESİ (618-906)........................................................................................ 143 7.1. T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması .......................................................... 149 7.2. Göktürklerle Mücadeleler ............................................................................................ 150 III
7.3. T’anglar’ın En Parlak Devri ......................................................................................... 151 7.4. İmparatoriçe Wu Devri ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler ................................. 152 7.5. Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler .............................................................. 155 7.5. T’ang Devri’nin Sonu .................................................................................................. 157 8. ÇİN’İN İKİNCİ PARÇALANMA DEVRİ (906-1280) VE MOĞOL DEVRİ (1280-1468) ........................................................................................................................................... 167 8.1. Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280) ................................................................. 173 8.1.1. Beş Sülale Devri (906-960) ................................................................................ 173 8.1.2. Kuzey Sung Sülalesi (960-1126) ........................................................................ 175 8.1.3. Kuzey’de Liao Sülalesi (907-1211) .................................................................... 177 8.1.4. Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227) .................................................................... 178 8.1.5. Güney Sung Sülalesi (1127-1279) ...................................................................... 179 8.1.6. Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234) .................................................. 179 Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280 - 1368) ............................................................ 180
8.2.
9. MİNG SÜLALESİ (1368- 1644) VE MANÇU SÜLALESİNİN (1644-1911) İLK DÖNEMİ ........................................................................................................................... 195 9.1. Ming Sülalesi (1368-1644) .......................................................................................... 201 9.1.1. Avrupalıların Gelişleri ....................................................................................... 206 9.1.2.
İsyanlar ve Mançularla Savaşlar .................................................................... 208
9.2. Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin Yükseliş Dönemi ...................................................... 210 9.2.1.
Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri) ............................................. 211
9.2.2.
Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması .............................. 212
10. MANÇU SÜLALESİ (1644-1911)’NİN ÇÖZÜLME DÖNEMİ ................................... 223 10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung Devri) ........................... 229 10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi ................................................ 230 10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları ...................................................................................... 233 10.4.
II. Afyon Savaşı ve Sonuçları ............................................................................... 234
10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar ........................................................................................ 235 10.6.
XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri ....................................................................... 238
10.7. Japon –Çin Savaşı ...................................................................................................... 239 11. MANÇU DÖNEMİNİN SONU VE CUMHURİYET DÖNEMİ ................................... 250 11.1. Mançu Döneminin Sonu ............................................................................................ 256 IV
11.1.1. Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği Hareketi ......... 256 11.1.2. Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin Anlaşmaları .................... 257 11.1.3 11.2.
. Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu .................................. 259
4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi ................................................................... 262
11.3. Cumhuriyet Dönemi: Mao Zedong ve Çin Komünist Partisinin (ÇKP) Kuruluşu ....... 263 11.3.1. Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu ................................................................ 264 11.3.2. İkinci İç Savaş Dönemi ................................................................................. 265 11.3.3. Kızıl Ordunun Uzun Seferi ............................................................................ 266 11.3.4. Çin-Japon Savaşı ........................................................................................... 266 11.3.5. Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki Anlaşmazlıklar ....... 267 11.3.6. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler .................................... 268 11.3.7. Çin’in Planlı Doğum Siyaseti ........................................................................ 269 11.3.8. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları........................ 270 12. DOĞU TÜRKİSTAN UYGUR TARİHİ ....................................................................... 279 12.1. Yakın Çağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri ...................................... 285 12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki Faaliyetleri ....................... 286 12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları Bazı Önemli İsyanlar .... 286 12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti .................................................................................... 288 12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma Süreci.......................... 290 12.6. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı ....................................... 292 12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti...................................................................................... 293 12.8.
Baytak-Boğda Olayı ............................................................................................. 294
12.9.
Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu ............................................... 295
12.9.
Uygur Özerk Bölgesi ............................................................................................ 296
13. ÇİN KÜLTÜRÜ ........................................................................................................... 308 13.1. Çin Kültürünün Oluşumu ........................................................................................... 314 13.2.
Shang Sülalesi Döneminde Kültür ........................................................................ 315
13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı................................................................................. 317 13.3.1. Konfüçyüs ve Felsefesi .................................................................................. 317 13.3.2. Lao-Tse ve Felsefesi (Taoizm) ...................................................................... 320 13.3.3. Kanuncular .................................................................................................... 321 13.3.4. Sosyal Hayat ................................................................................................. 321 V
14. ÇİN KÜLTÜRÜ (DEVAM) ......................................................................................... 332 14.1. Han Devleti Kültür Hayatı ......................................................................................... 338 14.2.
Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de Gelişmesi.............. 339
14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı............................................................................ 341 14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı..................................................................... 346 14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı .................................................................................. 349 KAYNAKÇA ..................................................................................................................... 358
VI
KISALTMALAR MÖ: Milattan Önce MS: Milattan Sonra
VII
YAZAR NOTU Çin günümüzde küresel bir güç olarak dünya devletleri arasında önemli bir konumda
bulunmaktadır. Tarih boyunca biz Türkler ile yoğun bir siyasi ve kültürel ilişki yaşayan Çinlilerin tarihini bir ayrıntılı bir şekilde olmasa da öğretmek bu dersin ana amacıdır. Sosyal Bilimler de bilgilerin akılda kalabilmesi bu bilgilerin sürekli tekrarı ile mümkün olmaktadır. Tekrar metodu en iyi metod olarak kabul edilmektedir. Sizlere tavsiyemiz bu metodu uygulamanızdır.
VIII
1. ÇİN’İN COĞRAFİ YAPISI VE ESKİ ÇAĞ TARİHİ
1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 1.1.
Coğrafi ve İdari Yapı
1.2.
Eski Çağ Tarihi
1.3.
Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri
1.4.
Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler
2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Çin’in coğrafi ve idari yapısı nasıldır?
2)
Çin’in Eski Çağ tarihi arkeolojik verilere göre ne zamana dayanmaktadır?
3) nelerdir?
Çin’de tarih öncesi dönemde yaşayan ilk kavimler ve oluşturdukları kültürler
3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Çin’in coğrafi ve idari yapısı
Çin’de tarihî süreç içinde önemli rol oynayan coğrafi unsurların ve bölgelerin kavranması Çin’de ilk insan, Taş devri ve Cilalı Taş devri dönemlerine ait bilgiler edinilmesi Çin’de farklı etnik kavimler tarafından oluşturulan tarih öncesi kültürlerin öğrenilmesi Çin’de hakkında efsanevi bilgilere sahip olunan ilk devletler hakkında bilgi edinilmesi
Çin’in Eski Çağ Tarihi
Çin’in tarih öncesi ilk kültürleri
Şansi’de tarih öncesi dönemde kurulan ilk küçük devletler
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
4
Anahtar Kavramlar
Kuzey Çin
Güney Çin
Huang-ho
Yang-tse
Pekin Adamı
Hsia
Sülalesi
5
Giriş Çin tarihine giriş için kavranması elzem olan coğrafi ve idari yapının tarihî süreç içinde incelendiği bu bölümde, ayrıca Çin’in Eski Çağ tarihi, tarih öncesi dönemden itibaren geçirilen evreler ve ilk tarihî hanedan olan Shang Sülalesi dönemine kadar yaşayan farklı etnik kavimlerin oluşturduğu kültürler ele alınmıştır. Son olarak hakkında efsanevi bilgilere sahip olduğumuz Şansi’de kurulan Shang öncesi küçük devletlerden kısaca bahsedilmiştir.
6
1.1. Coğrafi ve İdarî Yapı Bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş topraklarına sahip olan Çin’in toprak genişliği tarih boyunca çok değişmiştir. Bu devlet bazen bütün Türkistan ve Moğolistan’ı ihtiva etmiş bazen de Sarı Irmak bölgesinde küçük bir devlet olarak kalmıştır. Bugün ise Çin doğuda Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, kuzeyde Moğolistan, kuzeybatıda Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan Cumhuriyetleri, kuzeydoğuda Rusya Federasyonu, güneyde Vietnam, Laos ve Myanmar, batıda Pakistan ve Afganistan, güneybatıda Hindistan, Nepal, Sikkim ve Bütan toprakları ile komşudur. Ülkenin doğusu Büyük Okyanus’un kenar denizlerinden olan Sarı Deniz, Doğu Çin Denizi ve Güney Çin Denizi ile sınırlıdır ve doğu ve güneydoğudaki denizler boyunca Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Japonya, Filipinler, Brunei, Malezya ve Endonezya yer almaktadır. Kara sınırı 22.800 kilometre, genişliği doğubatı doğrultusunda 5000, kuzey-güney doğrultusunda ise 5500 kilometreyi bulmaktadır. 9.571.300 kilometrekarelik yüzölçümü ile yeryüzünün alan bakımından Rusya ve Kanada’dan sonra üçüncü, 1.339.724.852 (2011 sayımına göre) nüfusu ile de en kalabalık ülkesidir. Genellikle asıl Çin denilen bölge, kuzeyde Çin Seddi ile çevrilen, batıda Kansu Eyaletini sınırları içerisine alıp Türkistan’ı dışarıda bırakan 18 eyalet bölgesidir. Aslında 18 eyalet veya İç Çin olarak adlandırılan terim, Mançu Sülalesi döneminde Çin’in çekirdek bölgesini işgal edilen yeni bölgelerden ayırdetmek için Batılılar tarafından kullanılan tabirdir. Bugün bu bölgede aynı dili konuşan (birbirlerinden çok farklı lehçeler bulunduğu hâlde), aynı yazıyı yazan aynı kültüre sahip olan ve son 7 yüzyıl çoğunlukla aynı siyasi idare tarafından yönetilen bir halk yaşamaktadır. Ancak şunu da belirtelim ki eskiden bu bölgede Çinlilerden başka; bugün hâlâ bakiyeleri mevcut olan başka kavimler de yaşamışlardır. Bu yüzdendir ki MÖ 2000’li yıllarda bugünkü anlamda “Çinli’’olmamış, sadece, zamanla birbirleriyle karışarak bir birlik meydana getiren birçok kabileler ve boylar yer almışlardır. Bu yeni birlik birbirleriyle uyuşarak bir kültürel birlik ortaya koymuşlar ve “Çinli’’ adını almışlardır. Çinliler böylece çoğalmışlar ve nihayet “asıl Çin’in’’ bulunduğu bütün bölgeye, yani 18 eyalete yayılmışlardır. Günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti tarafından yönetilen Çin, 22 eyalet (Anhui, Fuijan, Gansu, Guangdong, Guizhou, Hainan, Hebei, Heilongjiang, Henan, Hubei, Hunan, Jiangsu, Jiangxi, Jilin, Liaoning, Qinghai, Shaanxi –Şensi-, Shandong, Shanxi –Şansi, Sichuan, Yunnan, Zhejinang), 5 özerk bölge (Sincan Uygur Özerk Bölgesi, İç Moğolistan, Tibet, Guangxi ve Müslümanların –Hui- yaşadığı Ningxia), 4 doğrudan yönetilen belediye (Pekin, Şangay, Tientsin ve Chongqing) ile 2 özel idari bölge (Hong Kong ve Makao)dan oluşur. Çin Halk Cumhuriyeti, hiçbir zaman kontrolü altına alamadığı Tayvan'ı 23. eyaleti olarak görmüştür. Tayvan adası ve Pescadores’den oluşan Tayvan Eyaleti’ni Çin Cumhuriyeti yönetmektedir.
7
Harita 1: Günümüzde Çin’in İdari Bölgeleri (tr.wikipedia.org) Tarihî süreçte Çin’i coğrafi olarak ikiye ayırabiliriz: Kuzey ve Güney Çin. Bu sınıflandırmaya paralel olarak Çin’in coğrafi yapısı ile bu yapının belirlediği yaşam biçimi ve etnik kavimlere göre yapılmış diğer bir sınıflandırması ise İç ve Dış Çin’dir. Ming hanedanı dönemi (1368-1644) dâhil olmak üzere İç Çin, tarihî Çin imparatorluğunun çekirdeğini oluşturan, Han Çinlilerinin yerleştiği alçak tarım bölgesidir. Dış Çin ise seyrek nüfuslu, Türk, Moğol ve Tibet gibi farklı etnik kavimlerin yaşadıkları, yüksek ve hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı coğrafi bölgedir. Dış Çin’in neredeyse hepsi günümüzde özerk bölgeler hâline gelmiştir. Mançu döneminde birleştirilen bu iki bölge, Kuzey ve Güney Çin sınıflandırması altında da incelenebilir. Ancak kuzeyde bulunan Mançurya bölgesi, son iki yüzyılda gelen Han göçmenleri ve ormanlık alanların tarım alanlarına dönüştürülmesi ile daha ziyade İç Çin bölgesine dâhil olmuştur. Tarihî süreç içinde güneydeki Çinlilerin kuzeydeki kavimlerle mücadelelerinden sıklıkla bahsedileceği için aşağıda Kuzey ve Güney Çin sınıflandırması tercih edilmiştir.
8
Harita 2: Çin’in farklı dönemlerdeki sınırları gösteren Dış ve İç Çin Bölgeleri (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)
9
Harita 3: Lös tabakalarıyla gösterilen Kuzey Çin ve Güney Çin (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)
10
1.1.1. Kuzey Çin Kuzey Çin, Türklerin anavatanlarının coğrafyasının devamlılığını gösteren, Türklerin eski yurtlarından biri olması açısından Türk tarihi için büyük önem arz etmektedir. Kuzey ve Güney Çin arasındaki coğrafi sınır Türkistan’daki büyük K’un-lun Dağları’nın doğudaki devamı olan Qinling (Ch’in-ling-shan) Dağları ve Huai Nehri ile belirlenir. Qinling Dağları, aynı zamanda bir iklim sınırıdır. Dağın kuzeyindeki arazi, karakteri itibariyle bize Anadolu yaylasını hatırlatır. Küçük dağların üzerleri ve büyük dağların etekleri kalın bir “lös’’ tabakasıyla örtülüdür. Lös, ince bir toprak, yani çamurdur. Bu toprak ilkbaharda rüzgârlarla birlikte İç Moğolistan’dan gelir. Özellikle fırtınalar bu tozdan oldukça fazla getirirler. Lös çok verimli olduğundan tarlalar içinde bir nevi sunni gübre vazifesi görür ve bu durum, tarımın bu bölgede erken ortaya çıkışını açıklar. Ancak lösün kurumasıyla boşlukların oluşması ve bu boşluklara yağmur sularının dolması sebebiyle toprağın çökmesi, Kuzey Çin’in lös bölgesinde yol inşaatını güç kılmaktadır. Kuzey Çin’de kara iklimi hüküm sürmektedir. Kışları genelde güneşli ve oldukça soğuk, yazları rüzgârlı ve sıcaktır. Temmuz-Ağustos’ta sıcaklık 40-42 dereceye kadar yükselerek kuvvetli ve sürekli yağmur yağar. Ülkenin içlerine doğru yağmurlar azalır ve bu bölgelerde sık sık kuraklık yaşanır. Kuzeyin başlıca nehri Huang-ho (Altın Nehir veya Sarı Irmak)dur. Ona lös bölgesinden geçerken beraberinde pek çok erimiş lös getirdiği için Sarı Irmak adı verilmiştir. Bu lösün yığılması sebebiyle nehrin yatağı yükselip defalarca yer değiştirmiştir. Son büyük yatak değiştirme 1852’de olmuştur. Kuzey Çin’de, ülke için önemli olan bir diğer sıradağ ise Mançurya’nın kuzeyinden güneye uzanan Ch’ang-pai-shan Dağı’nın devamı olan Batı Dağları’dır. Bu dağlar, Qinling’e temas edinceye kadar güneye uzanır. Bu iki sıradağın arasında, batıdan doğuya doğru akan Huang-ho sıkışıp kalır. Bu geçit, Çin’in en önemli ulaşım yollarından biridir. Bunun üzerinde milattan önce ve sonra Çin’in başkenti olan Lo-yang (bazen Ho-nan-fu da denmiştir) şehri bulunur. Batı Dağları, Kuzey Çin’i iki kısma ayırır: Shandong (dağların doğusundaki bölge) ve Şansi (dağların batısındaki bölge). Shangdong doğuya doğru uzanan yarımadanın bulunduğu eyaletin adıdır. Eskiden Hunların yaşadıkları Şansi eyaletinin merkezi ise T’ai-yüan’dır; Fen Nehri buradan güneyden batıya akmaya başlar. Fen Nehrinin kıyıları, bir zamanlar, Çin’in en eski yüksek kültürlerinin merkezine ev sahipliği yapmıştır. Eyaletin en kuzeyinde, toprağın bozkır ve çöle dönüştüğü yerde, zaman zaman Türk Tabgaçları’nın hükümet merkezi olmuş olan Ta-t’ung (Da tunğ) Şehri bulunmaktadır. Pekin’in etrafındaki bölge (kuzey başkenti Pekin, Moğollar döneminden son zamanlara kadar hemen hemen daima hükümet merkezi olmuştur) ile T’ienchin (Tientsin), önceden Hopei (Hebei) eyaletine ait iken doğrudan yönetilen belediye hâline getirilmişlerdir.
11
Çin’in en kuzey batısında Kansu eyaleti bulunmaktadır. Kansu, Çin’den Türkistan’a kadar uzanan ince, dar bir yerdedir; kuzeyde Gobi Çölü, güneyde ise Güney Tibet Dağları ile sınırlanmıştır. Çölle dağların arasındaki dar bölgede bulunduğundan hem ziraat hem de ulaşıma uygundur. Bu yol, Çin ile Batı Asya arasındaki büyük kervan yolunun başlangıcı olduğundan bölge Çin için daima stratejik ve iktisadi öneme sahip olmuştur. Ayrıca siyasi olarak da bu yol, Tibetliler ile Gobi’de yaşayan kavimleri (Türkler yahut Moğollar) birbirlerinden ayırdığından bunların Çin’e karşı ittifak etmelerine engel olmuştur. Doğu Kansu Eyaleti’ne bağlanan Şensi Eyaleti’nin doğu sınırı, kuzeyden güneye doğru akan San Irmak’tır. Eyaletin kuzeyindeki bozkırlar Çinlilerin, Türklerin ve Moğolların sahip olmak için savaştıkları, Hunların eski yurtlarından olan “Ordos Bölgesi” dir. Güneyde ise Sarı Irmağın bir kolu olan Wei Nehri vardır ve Wei, Çin’in en eski kültür merkezlerinden biri olup aynı adı taşıyan verimli bir ovadan geçmektedir. Aynı zamanda kervan yolu da Wei Nehri boyunca doğuya gitmektedir. Yine Wei’nin aşağı kolu üzerinde, Orta Çağ’larda pek çok defa uzun süre ile Çin’e başkentlik yapmış olan Ch’ang-an (Hsi-an-fu) şehri bulunmaktadır. Ch’ang-an da Lo-yang gibi transit ticaretin başlıca merkezi olmuştur. Çin’in ikinci, dünyanın ise altıncı en önemli ve en büyük nehirleri arasında yer alan Sarı Irmağın uzunluğu 5.464 km olup Çin’in batısından Bohai Denizi’ne akmaktadır. Sarı Irmak “Çin medeniyetinin beşiği” olarak da adlandırılmaktadır. Zira havzası en eski Çin medeniyetlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ancak aşağı bölgelerinde löslerin getirdiği çamurun tabanını doldurması sonucu sık sık seller yaşanmıştır. Mesela l870 yılında nehrin taşması sonucu 1 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiştir. Bu yüzden de nehre “Çin’in kaderi” adı verilmiştir. Sarı Irmağın kuzey-güney istikametinden batı-doğu istikametine akmaya başladığı yerde Çin’in en önemli kalelerinden biri olan T’ung-kuan (Tongguan) kalesi yer almaktadır. Bu kale tarih boyunca büyük bir rol oynamış ve ona sahip olan başkenti zapt etmiştir. Sarı Irmak’ta gemiler T’ung-kuan’a kadar aşağıdan yukarı seyrüsefer edilebilir, daha yukarılarda ise yalnız nehir aşağı gidilebilir, yukarı gidilemez Ancak aşağıda da nehir yalnız altı düz gemilerin gitmesine elverişlidir, çünkü nehir beraberinde getirdiği balçık yüzünden birçok sığ yerler ve kum setler oluşturmuştur. Wei Nehri de altı düz gemilerin geçmesi için elverişlidir. Bu da bize başkent Ch’ang-an’ın, tıpkı daha doğuda bulunan başkent Lo-yang gibi, iaşesini gemilerle temin edebildiğini göstermektedir. Bu, Çin tarihinin oluşmasında çok etkili olmuştur. Pekin’in etrafındaki bu bölge, önemini arttırır arttırmaz ana nehrin kuzey kısmına “imparator kanalı’’ denilen bir kanalla bağlanmıştır. Kuzey Çin’de Tientsin ve Tsing-tao (Ch’ing-tao; Shantung yarımadasının güney kıyısında)dan başka güvenli hemen hemen hiçbir liman yoktur. Bunlar, Çin’in Orta Çağ tarihinde de önemli bir rol oynamamışlardır; çünkü Doğu Çin Denizi’nin ve bilhassa Sarı Deniz’in korkunç fırtınalarına güvenilmemiştir. Eskiden Çin’de bütün suyolları nakliyatı nehirlerde yapılmıştır.
12
1.1.2. Güney Çin Güney Çin’in iki büyük can damarı vardır: Kuzeyde Yang-tse Nehri ile güneydeki Hsi-ho (İnci) Nehri. Her iki nehir ve kolları üzerinde gemiler yukarılara kadar kolayca seyrüsefer edebilir. Tibet’ten gelen birçok dağ silsilesi doğudan Yang-tse ile Hsi-ho arasındaki bölgeye uzanır. Güneyin coğrafi yapısının karmaşıklığı halkın kullandığı lehçenin de farklılaşmasına sebep olmuştur. Bu yüzden de bir vadide oturan halkla başka bir vadide oturan halk aralarında güçlükle anlaşabilmektedirler. Yang-tse, Uzun Irmak anlamına gelmekte ve Çin ile Asya’nın en uzun ırmağı özelliğini taşımaktadır. 6.300 kilometre ile dünyada uzunlukta üçüncü sırada yer almaktadır. Derinlik olarak da 152-182 m ile dünyanın en derin ırmağı özelliğine sahiptir. Irmak Tibet sınırındaki buzullarla kaplı dağlardan doğarak Çin’i baştanbaşa geçip Doğu Çin Denizine dökülür ve kolları ile en verimli bölgeleri kaplar. Yüzyıllar boyunca Çin’in en önemli bir ticaret ve ulaşım yolu olmuştur. Irmağın ağzında Çin’in en büyük şehri olan Şangay limanı vardır. Güney Çin’in verimliliğini sağlamakla birlikte Yang-tse Nehri yazın yağan şiddetli yağmurlar yüzünden taşar; mal ve can kaybına sebep olur. Yang-tse Nehri’nin kuzeyinde, Qinling Dağları’nın güneyinde en uzak batıda Sihch’uan (Sichuan) Eyaleti vardır. Bu eyaleti çevreleyen dağların yüksek olması, eyaletin kendisini diğer Çin eyaletlerinden ayırmasına ve bağımsız bir devlet olarak yaşamasını sağlamıştır. Gıda ve maden bakımından da zengindir. Eyaletin doğu komşusu olan savaş başkenti Ch’ung-ch’ing (Chongqing) günümüzde doğrudan yönetilen bir belediye idaresine sahiptir. Doğuda bu eyalete Hupi (Hubei) eyaleti bağlanmaktadır. Eyaletin güney sınırını, göller bölgesinden geçen Yang-tse teşkil etmektedir. Bu göller, Yang-tse’nın ilkbaharda Tibet’ten getirdiği suların biriktiği bir nevi su ambarıdır. Bu yüzden bu memleket çok verimlidir; aynı zamanda küçük kanallar ve nehirler şeklinde birçok ulaştırma yolları vücuda getirmektedir. Han Nehri’nin Yang-tse’ye döküldüğü yerde Han-k’ou, Han-yang ve Wuch’ang adlarında üç şehir bulunuyordu; günümüzde bu şehirler birleşerek Wu-han şehrini oluşturmuşlardır. Bu şehirler ulaşım açısından gayet elverişli bir yerde bulunduklarından büyük üretim merkezleri olmuşlar ve bu sayede Çin tarihi boyunca, birçok defalar bu bölgelere hükmeden devletlere başkentlik yapmışlardır. Bugün Hubei Eyaleti’nde yer alan Wu-han, İç Çin’in en büyük sanayi şehri olma özelliğini taşımaktadır. Anhui ve sahilde yer alan Kiangsu (Jiangsu) eyaletleri Yang-tse’nın sularıyla beslenen göller ve küçük nehirlere sahiptirler. Bu bölge pirinç ziraatının başlıca iki merkezinden biridir. Güney Çin’de pirinç millî gıdadır, Kuzey Çin’de ise daha ziyade buğday ve darı ekilir. Pirinç ise ancak yüksek halk tabakasının yediği bir yiyecek olarak görülmektedir. Yang-tse’nin ağzında küçük bir şehir olarak yer alan Şangay, Avrupalıların özellikle de İngilizlerin 19. yüzyıldaki yoğun yerleşimleri üzerine Çin’in en büyük ve en modern şehri olmuştur. Eskiden, deniz aşırı ticaret bir rol oynamadan önce daha içerilerde bulunan Su-chou (T’ai-hu-Gölü kenarında bulunur), Yang-chou ve Nanking (güney başkenti) şehirleri daha çok önemli idiler. Bu şehirler Kuzey ile Güney Çin arasındaki iç ticaretin başlıca büyük ticaret limanları olmuşlardır. Büyük pirinç nakliyatı, ipekliler ve güneyin bütün mahsulleri bu üç 13
şehirden geçmiştir. Su-chou, Çin’in en güzel şehirlerinden biridir ve “Doğunun Venedik’i” sayılmaktadır; çünkü içinden birçok kanallar geçmektedir. Marco Polo bu şehri eserinde kesin olarak tasvir etmiştir. Nanking çeşitli zamanlar boyunca Çin’e başkentlik yapmıştır. Yang-tse’nin güneyinde yer alan eyaletler ise tamamen dağlıktır ve güç aşılabilen geçitleri vardır. Başlıca ulaşım yollarından uzak bulunduklarından Çin’in geri kalmış eyaletleridirler; aynı zamanda yerlilerin en uzun zaman kaldıkları ve kısmen bugüne kadar tutunabildikleri bir bölgedir. Yine en uzak batıda, Doğu Himalaya’dan güneye doğru kıvrılan ve dağların engeller teşkil ettikleri dağ zincirinin ortasında yer alan Yünnan Eyaleti bulunmaktadır. Bu eyaletin başkenti 2000 metre yükseklikteki bir yaylanın üzerinde ve bir gölün kenarında bulunan K’un-ming (eski ismiyle Yün-nan-fu) şehridir. Eyalet bilhassa wolfram (tungsten), kalay, altın, bakır ve gümüş cevherleri bakımından zengindir. Hunan Eyaleti’nin içinden geçen Huang Nehri çok önemli bir ulaşım yoludur. Yine doğuda, büyük bir göl ve birçok nehirleriyle Kiangsi (Jiangxi) Eyaleti bulunmaktadır. Bu yüzden bu bölge zaman zaman güney sahili ile kuzey arasındaki ticaret için bir geçit teşkil etmiştir. 1500 yılından itibaren Avrupa ile temaslar başladığında Batılı tüccarların yerleştikleri 2-3 büyük şehir dışında, sahil bölgelerinin halkı fakir kalmıştır. Hangchou koyunda başkenti Hang-chou (Hangzhu) olan Chekiang (Zhejiang) Eyaleti bulunmaktadır. Günümüzde başkent Pekin nasıl büyük bir ovanın kuzey köşesinde bulunuyorsa, Hang-chou da güney köşesinde bulunmaktadır; burası sadece büyük bir ticaret merkezi değil, aynı zamanda büyük pirinç istihsal eden bölgenin de merkezidir. Bunun güneyinde başkenti ve limanı Fu-chou (Fuzhou) ve Orta Çağ’larda meşhur limanları Ch’üan-chou (Arap kaynaklarında Zayton denir) ve Amoy olan Fukien (Fujian) Eyaleti bulunmaktadır. Chekiang ve Fukien’in, tarih bakımından, kaderi çoğunlukla aynı olmuştur. Başkente karşı uzun zaman bağımsızlığını müdafaa edebilen küçük devletlerin mevcudiyetleri pek nadir değildir. Bilhassa Fukien çok dağlıktır ve karadan çok güç zapt edilebilir. Güney Çin’in bir diğer önemli nehri olan Hsi-ho (İnci Nehir)’nun nehir bölgesinde iki eyalet bulunmaktadır. Biri kaynak bölgesinde Kuang-hsi (Guangxi Zhuang), diğeri de nehrin ağız bölgesindeki Kuang-tung (Guangdong)’dur. Nehrin hemen ağzında Kwang-chou (Kanton) bulunmaktadır; bu şehir aynı zamanda Orta Çağ’ların başlangıcından beri Çin’in en önemli ticaret şehirlerinden biri olmuş ve Kuang-tung Eyaleti’ne de başkentlik yapmıştır. Nehrin denize döküldüğü yerde, koyun iki tarafında, karşı karşıya bir zamanlar iki Avrupa sömürgesi olan günümüzde ise özel idari bölge olan Hongkong ve Makao bulunmaktadır; her iki şehir de, Avrupalıların iskân etmeleriyle meydana gelmişler, ancak tarihî açıdan bir rol oynamamışlardır. Kanton, Hsi-ho’nun ağzında bulunduğundan, nehir bölgesinde gerçekleşen bütün üretimin sevk edildiği büyük ticaret limanı olmasını sağlamıştır. Kanton ayrıca yabancıların Hindistan’da yahut Batı Asya’da ilk ulaştıkları ve mallarını boşalttıkları, karşılığında da Çin mallarını ve bilhassa ipeklileri yükledikleri bir Çin limanı olma özelliğini kazanmıştır. Avrupalılar sayesinde önem kazanan bir diğer liman ise Fukien Eyaletinin sınırına yakın Swatow limanıdır.
14
Çin’in en güney eyaleti olan Kuang-hsi, doğrudan doğruya nehirle sınırlanan kara parçası hariç, az gelişmiştir. Burada özellikle kıymetli odunlar (Teak-tahtası ve başkaları) üretilmektedir. Eyaletin uzak kısımlarında bugün bile hâlâ pek çok Çinli olmayan insanlar yaşamaktadırlar. Sahilin tam karşısında Çinliler, yerliler ve çok erken zamanlarda göç etmiş Müslümanlar ile meskûn, odun üretim bölgesi olan büyük Hainan Adası bulunmaktadır. En son yıllar müstesna, tarihî bakımdan hiçbir rol oynamamıştır. Daha doğuda bulunan ve “Tayvan” olarak bilinen Formoza Adası, Japonlar tarafından gasp edilinceye kadar, uzun zaman, Çinlilere aitti. Daha kuzeyde ise Liu-ch’iu Adaları (modern Japonca telaffuzu: Okinawa) vardır. Bütün bu adalar, ancak yeniçağlarda yabancı düşmanlarla girişilen çatışmalar sonucunda önem kazanmışlar, Çin tarihinde önemli bir rol oynamamışlardır.
1.2.
Eski Çağ Tarihi
Çin’in tarih öncesi dönemini 1) Taş Devri; 2) Cilalı Taş Devri şeklinde ikiye ayırabiliriz. Doğu Asya’da ilk insan buluntuları, Pekin’in güneyindeki mağaralarda bulunan Sinanthropos Pekinensis, yani Pekin Adamı’na aittir. Pekin Adamı’nın bir insan olduğu fakat tip itibariyle bugünkü insandan çok farklı olduğu düşünülmektedir. Bu tipin Cava’da bulunan Pithekan-thropos ile yakın akraba olan insan ırkının ayrı bir kolunu teşkil ettiği kabul edilmektedir. Bu insandan sonraki insan ırklarının nasıl meydana geldiği bugün bile henüz aydınlanamamıştır. Ancak antropologlar Pekin Adamı’nın özellikle Moğol ırklarında görülen bazı hususiyetleri taşıdığını iddia etmektedirler. Pekin Adamı’nın gayet basit aletler kullanan, ateş yakabilen avcı olduğu tahmin edilmektedir. Pekin Adamı soyunun orada ne kadar zaman yaşadığı henüz belli değildir, ilk izleri MÖ 1 milyon yılına kadar gitmektedir; en parlak devri de MÖ 500.000 yılıdır.
1.2.1. İlk Taş Devri Bugün çorak bir bozkır özelliğine bürünen Ordos Bölgesi eskiden insanların yaşamalarına elverişli küçük nehirler ve göllerle dolu idi. Burada pek çok hayvan, özellikle de filler, su aygırları, zamanla kaybolmuş geyik ve sığır cinsleri ile tapirler yaşamakta idiler. Yaklaşık MÖ 50.000 yıllarında bu göllerin kenarlarında bir insan ırktan, birçok taş ve pek az kemikli aletler zamanımıza kadar ulaşmıştır. Bu aletler, tip itibariyle, Kabataş devrine ait olan Avrupa’daki Mousterien tipi, biraz da Aurignacien veya Magdelenien tipi ile mukayese edilmişlerdir. Ancak bu aletler, Avrupa’da bulunanlarla tamamen aynı özelliklere sahip olmayıp kendilerine has bir karaktere sahiptirler. Günümüze kadar bu döneme ait tam bir kemik bakiyesi bulunmadığı için bu kültürü taşıyan insanların nasıl göründükleri tespit edilememiştir. Rüzgârın lösü süpürmesi taş aletlerin hepsinin toprağın yüzüne çıkarak bulunmalarını sağlamıştır. Bu Taş Devri Kültürü galiba uzun süre devam etmiş ve yalnız Kuzey Çin’de değil Moğolistan ve Mançurya’ya da yayılmıştır. Taş devrinin her yerde aynı zamanda son bulduğu da kabul edilmektedir. 15
Arkeolojik verilere göre, Mançurya’da ve Doğu Moğolistan’da henüz taş aletlerin bulunduğu sırada Batı Moğolistan ve Kuzey Çin’de maden biliniyor ve kullanılıyordu. Ancak yine de günümüze kadar Batı ve Güney Çin’de Kabataş Devrine ait aletlerin bulunmamış olması da önemlidir. Herhâlde bu bölgelerde taş kültürü yerine tahta veya daha doğrusu bugün bile Hindiçin’in iptidai kabilelerinde bulunan bambu kültürünün mevcut olduğunu kabul etmek gerekir. Orada bütün aletler bambudan yapılmıştır ve bunları bugüne kadar muhafaza etmek tabii mümkün olmamıştır. Aşağı-yukarı MÖ 25.000’de Kuzey Çin’de Pekin’in güneyindeki mağaralarda yeni bir insan ırkına ait kemikler bulunmuştur ve bunların bugün Kuzey Japonya’da oturan ve Moğol olmayan Ainulara ait olabilecekleri düşünülmektedir. Bu insanların aletleri teknik bakımdan daha gelişmiş olsa da Kabataş Devri’nde yaşamışlardır. Bu halk sonradan tekrar kaybolmuş ve bakiyeleri Kuzey Kore’de açılmış mezarlarda bulunmuştur. Türkistan’da Moğol olmayan birçok kabilenin içerisinde bu İlk-Ainuların eridiği kabul edilmektedir.
1.2.2. Cilalı Taş Devri MÖ 4000’den itibaren arkeolojik bulgulara göre Doğu Asya’nın değişik bölgelerinde bulunan neolitik aletler arasında hiçbir birlik yoktur. Kendilerine has bir hayat tarzı ortaya koyan çeşitli kültürler vardır. Bunların arasında Çin’in kuzey batısında hem hayvan besleyen hem de ziraatle meşgul olan bir kültür dikkati çekmektedir. Bu kültür dört köşeli ve bir tarafı keskin bir balta kullanmasıyla diğer kültürlerden ayrılmaktadır. Bu kültürü yaşayan halkın doğusunda güneye kadar uzanan coğrafyada silindir baltalar kullanan başka bir kültüre sahip insanlar vardı. Bu sırada özellikle güney ve sahil bölgesinde, Kore ve Japonya sahillerine kadar uzanan kültürde omuz baltaları bulunmakta idi. Bu üç kültürün her biri, ilk önceleri birbirlerinden bağımsız olmuşlar, ancak daha sonra dört köşe balta yavaş yavaş Batı Çin’den güneye geçerken omuz baltası kültürü Hindistan’ın doğusuna kadar yayılmıştır. Bu omuz baltası kültürünü taşıyanlara, dil araştırıcıları, “Austroasiat” adını vermişlerdir. Bunlar Avustralya halkının esasını teşkil etmişlerdir. Bunların ayrıca Hindistan’ın Munda, Hindiçin’in Monkhmer kabileleri ile Endonezya ve bilhassa Malezya’da bakiyeleri kalmıştır. Bu kabilelerin hepsi daha sonra Güney Çin’den göç etmişlerdir. Silindir balta kültürünü taşıyanlar Malezya’daki Papua kabileleridir; bunlar galiba diğerlerinden çok daha önce Güney Çin’den ayrılmışlardır. Her iki grup da eski Japon kültürüne çok etki etmiştir. Kuzeybatı Çin’in dört köşeli balta kültürü de çok yayılmış, güneye gitmiş ve orada Ostronezya kabileleri (bunlardan Malayenler meydana gelmiştir), balta kültürünü oldukça fazla kullanarak bu kültürü Japonya’ya götürmüşlerdir. Böylece MÖ 4000 yıllarında bütün Doğu Asya’da ve Kabataş Devrinde henüz mevcut olduğu zannedilmeyen Japonya’daki çeşitli kültürlerde büyük bir karışma olmuştur.
1.3.
Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri
Son yıllarda yapılan etnolojik ve arkeolojik araştırmalar sonucunda tahminen MÖ 2500‘li yıllardan itibaren Doğu-Asya’da yaşayan boy ve milletlere ait bilgilere ulaşılmıştır.
16
Bu bilgilere göre bu coğrafyada o dönemde kendi kendilerine gelişen birçok ayrı yerli kültürler tespit edilmiştir. Bu kültürler şunlardır:
1.3.1. İlk Tunguz Kültürü Merkezi bugünkü Hopei, Shandong ve Güney Mançurya eyaletlerinde görülen bu kuzeydoğu kültürü, bugünkü Tunguzların ataları ile eski Sibirya kabileleri tarafından meydana getirilmiştir. Bu kültürü ortaya koyan insanların özellikle avcı oldukları ve az da olsa iptidai bir şekilde ziraatla meşgul oldukları düşünülmektedir. Ayrıca bazı esaslı şekiller ihtiva eden kaba ve kalın çanak çömlekler de yapmışlardır. Bu şekiller (örneğin; üçayaklı denilen şekil), sonraki Çin çanak-çömlekçiliğinde uzun zaman muhafaza edilmiştir Bu kültürün bir diğer en belirgin özelliği de domuz beslemek olmuştur.
1.3.2. İlk Moğol Kültürü (Kuzey Kültürü) Tunguz kültürünün batısında, bugün bir Çin eyaleti olan Şensi ile İç Moğolistan’daki Jehol Eyaleti civarında bu kültürün izlerine rastlanmıştır. Bunlar başlangıçta avcı iken daha sonraları çoban-göçebe kültürüne dâhil olarak özellikle sığır yetiştirmişlerdir. Bu kültürü yaşayanlar ilk dönem Moğollarıdır. Antropolojik bakımdan Tunguzlar, Moğol ırkına mensupturlar.
1.3.3. İlk Türk Kültürü (Kuzey-Batı Kültürü) İlk Tunguz ve Moğol kültürünü meydana getirenlerin batısında bulunan ve kuzeybatı kültürünü meydana getirenlerin sonraki Türklerin ataları olduklarına şüphe yoktur. Kuzeybatı kültürü de menşei bakımından bir avcı kültürüdür ve sonradan çoban kültürüne dönüşmüştür. Ayrıca azımsanmayacak bir ziraat kültürüne de (özellikle buğday ve darı) sahip olmuştur. En önemli hayvanı ise attır. Çin kaynaklarından öğrendiğimize göre, bu kültürün merkezi bugünkü Şensi ve Kansu Eyaletleri’dir ve bu kültürü yaşatanlar, özellikle yüksek düzlük yerlerde oturmuşlardır. Bu kültürü oluşturan Türklerin ataları MÖ 3. bin yılın ortalarında bu bölgede yaşamışlardır. Ancak buradan Türklerin ilk vatanlarının Çin eyaletleri olan Şensi ve Kansu olduğu iddiasına gidilmemelidir. Buraları ancak ilk Türklere ait bölgenin yalnız bir parçası olabilirler. Maalesef bu döneme ait Çin kaynakları, Türk bölgesinin merkezini kesin olarak tespit etmeye imkân vermemektedirler.
1.3.4. İlk Tibet Kültürü Batıda, bugünkü Sichuan Eyaleti ile Kansu ve Şensi Eyaletleri’nin bütün dağınık bölgelerinde yine ayrı bir kültür olarak günümüzdeki Tibet kabilelerinin ataları yaşamışlardır. Tibetliler özellikle koyun beslemişler ve koyunları için dağlık yerleri tercih etmişlerdir.
1.3.5. Liao Kültürü (Güney Kültürü) Güneyde yaşanan kültürler arasında ilk sırada Liao Kültürü gelmektedir. Bu kültürü yaşatanlar yukarıda bahsettiğimiz Austroasiatlar’dır. Bunlar, hiçbir zaman yüksek bir kültür 17
ortaya koyamamışlar, iptidai avcılıktan çıkamamışlardır. Bunların daha doğusundaki Yao Kültürü’nde de erken dönem Austronez kültürü yaşanmıştır. Bu kültürü yaşatanlar dağlarda yaşamışlar ve kısmen toplayıcı ve avcı, kısmen de gayet basit ziraatle uğraşmışlardır. Bu iki kültür de daha sonraları güneyin son büyük kültürü olan Tai kültürü ile karışmışlardır.
1.3.6. Tai Kültürü (Güney Kültürü) Tai Kültürünün esası ziraat kültürüne dayanmaktadır. Ancak ziraat, çok iptidai bir şekil olan yakma suretiyle yapılmıştır. Bu çeşit ziraatte dağların yamaçlarındaki ağaçlarla çalılar yakılır ve elde edilen küle çeşitli bitkiler bilhassa da kökünde yumru bulunanlar ekilmiştir. Bu yüzdendir ki halkı çok sulak vadilerde yaşamış ve pirinç ekmiştir. Pirinç böylece büyük bir ihtimalle Güney Çin’den Hindistan’a, oradan da Batı ve Güney Asya’ya gitmiştir. Bu kültürü meydana getirenler bugünkü Siyamlıların (Taylandlılar) büyük bir kısmı ile yine günümüzdeki Çinlilerin en önemli atalarıdırlar. Yao ile Tai kültürlerinin karışmasından güney-doğu Çin’de Yüeh kültürü meydana gelmiştir ve bu kültür ikinci bir ilkAustronez kültürünü oluşturmuştur. Bu kültür yüksek bir gemici kültürüdür. Yüenlerin gemicileri sadece Güney Çin ile Hindiçin’in bütün sahillerinde değil, Japonya ve Kore (Kora)de de sömürge kurmuşlardır. Diğer taraftan Hindiçin’e göç eden Yüenler zamanla Hollanda Adaları’na yerleşerek Malayenler’i meydana getirmişlerdir. Yine bu kültür sonraları Endonezya’nın büyük bir kısmına yayılarak yukarıda bahsettiğimiz dört köşeli balta kültürü tipine örnek olmuştur. Özetle söyleyebiliriz ki MÖ 3. bin yıllarında bugünkü Çin’in kuzeyinde birçok kültür yaşamış ve bunların genel özellikleri hayvan beslemek olmuştur. Bunların arasından özellikle Türkler hepsinden kuvvetli olmuş ve daha sonraki gelişmelerde çok önemli roller oynamışlardır. Güneyde ise daha ziyade zirai kültürler yaşamışlar ve bunların arasından Tai kültürü en kuvvetlisi olmuştur. Bu kültürde tıpkı Türk kültürü gibi ilerideki gelişmelerde çok önemli roller üstlenmiştir. Yukarıda verdiğimiz hem kuzey hem de güneyde yaşatılan kültürler birbirleriyle iç içe girmişlerdir. Arkeolojik verilere göre bu iç içe girme MÖ 2000’de haklarında daha fazla bilgilere sahip olduğumuz birkaç yeni kültürün meydana gelmesine de sebep olmuştur ki bu kültürlerin en önemlileri batıda Yang-shao kültürü ile doğuda Lung-shan kültürüdür. Yang-shao kültürü genellikle dağlık bölgelerde özellikle de Kuzeybatı Çin, İç Moğolistan, Mançurya (Orta-kuzey Çin) ile Çin’in en batısında yani Türkistan’da yaklaşık MÖ 2000’de görülmüştür. Bu kültürün bulunduğu bölgelerde önce Tibet, daha sonraları Türk ve Tai kültürü unsurları birbirleriyle karışmışlardır. Bu kültürün en önemli özelliği çok güzel çanak-çömlek yapmasıdır. Bu çanak-çömlekler kırmızı, beyaz ve siyah renklere boyanmışlar ve bazen de üzerlerine hayali resimler çizilmiştir. Lung-shan kültürü ise yine MÖ 2000-1600’lerde Huang-ho’nun deltasına yerleşen Tai, Yao ve Tunguzlar tarafından ortaya konulmuştur. Bu kültür bulunduğu yerin adı ile anılmıştır. 18
Bu kültür ziraatçi bir kültürdür ve iskân bakımından eski Anadolu yerlilerine benzemektedir. Höyükler üzerine otururlar ve çamur ile kerpiçten ev yaparlardı. Köylerinin etrafını duvarlarla düşmanları olan Yao ve Türk–Moğol kavimlerinden korumak için çevirirlerdi. Özelikle Türkler ve Moğollar ile girişilen hem düşmanca hem de dostça ilişkiler zamanla yeni bir kültürün ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Shang adını alan bu kültür, Doğu Asya’da MÖ 1500 ile 1050 yılları arasında yaşayan ilk yüksek kültür olma özelliğini taşımaktadır. Nitekim bu kültür Doğu Asya’da ilk devleti kurmuştur ve bu devleti kuranların Türkler oldukları düşünülmektedir.
1.4.
Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler
Yang-shao ve Lung-Shan kültürleri dışında, özellikle kültürlerin temas ettikleri Şansi ve Doğu Honan’da bulunan ve sonraki Çin rivayetlerinde aktarılan küçük kültürler de mevcut idi. Yarı efsanevi birer kral olan Yao ve Shun’un her ikisinin de sırasıyla Güney Şansi ve Doğu Honan’da küçük birer şehir devletine sahip olduğu düşünülmektedir. Bunlar birbirleriyle savaşmışlar ve büyük bir ihtimalle Yao ortadan kaldırılmıştır. Bunun dışında Çin kaynaklarında adı geçen devletlerden biri, Hsia sülalesi tarafından Güney Şansi’de kurulduğu tahmin edilen devlettir. Hsia sülalesi muhtemelen iktidarda MÖ 1800-1500 yılları arasında kalmıştır. Bu kültürde yeni bir kültür unsuru olan ilk tunç görülmüştür. Hsia sülalesinin kurulmasının sebebinin tunç’un ithali olduğu da ileri sürülmektedir. Çin’de ise tunç’un izlerine ilk önce Yang-shao kültürünün orta tabakalarında, yani yaklaşık MÖ 1800 yıllarında rastlanmakta ve MÖ 1400’de çok fazla yayıldığı görülmektedir. En eski silahların şekilleri Sibirya’daki silahların şekillerine benzediklerinden mitolojik ve arkeolojik bazı delillerin hepsi tuncun Çin’e kuzeyden geldiğini ve Çin’de teşekkül etmediğini göstermektedirler. Bronz, Türk boyları vasıtasıyla (veya Türk efsanelerinde geçtiği gibi münferit madenci kabileler tarafından) Doğu Asya’ya getirilmiştir. Orada ilk zamanlara ait silahların şekilleri muhafaza edilmiştir. Fakat MÖ 1450 yıllarında görülen bronz kaplar, Asya’nın başka yerlerinde yapılanlardan tamamen farklıdırlar; bunlarda güney (galiba Tai kültürü) tezyinatı görülmektedir ki bu tezyinat tahta kaplar ile kabaktan yapılan kaplar üzerine yapılmışlardır. Daha sonra bronza tatbik edilmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere bronz dökme sanatı ilk önce Türk boyları tarafından ithal edildiği Kuzey Çin’den, kendilerine has bir bronz sanayisinin teşekkül ettiği Doğu ve Güney Çin’e yayılmıştır. Zaten Kuzey Çin’de az bakır ve kalayın olması ve Güney Çin’de bunlardan bol miktarda bulunup kolay elde edilmesi çok erken zamanlarda güneyden kuzeye tunç götürülmesine sebep olmuştur.
19
Uygulamalar 1) Çin’de tarihî süreç içinde öne çıkan yerleşimleri buna yol açan coğrafi ve beşerî unsurlara dayanarak belirtiniz.
20
Uygulama Soruları 1) Çin’in tarihî gelişiminde Kuzey Çin ve Güney Çin’de coğrafya nasıl bir rol oynamıştır? 2) Çin’in tarihî gelişiminde Kuzey Çin ve Güney Çin’de ortaya çıkan etnik kavimler, kültürleri ve bu kültürlerin en belirgin özellikleri nelerdir?
21
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş topraklarına sahip olan Çin’in toprak genişliği tarih boyunca çok değişmiştir. Bu devlet bazen bütün Türkistan ve Moğolistan’ı ihtiva etmiş bazen de Sarı Irmak bölgesinde küçük bir devlet olarak kalmıştır. Günümüzde dünyanın yüzölçümü açısından üçüncü, 1.339.724.852 (2011 sayımına göre) nüfusu ile de en kalabalık ülkesidir. Çin Halk Cumhuriyeti tarafından yönetilen Çin, 22 eyalet, 5 özerk bölge, 4 belediye ve 2 özel idari bölgeden oluşmaktadır. Tarihî süreçte Çin coğrafi olarak Kuzey ve Güney Çin veya (Dış ve İç Çin) olarak ikiye ayrılmıştır. Kuzey Çin, Türklerin anavatanlarının coğrafyasının devamlılığını gösteren, Türklerin eski yurtlarından biri olması açısından Türk tarihi için büyük önem arz etmektedir. Kuzey ve Güney Çin arasındaki coğrafi sınır Türkistan’daki büyük K’un-lun Dağları’nın doğudaki devamı olan Qinling (Ch’in-ling-shan) Dağları ve Huai Nehri ile belirlenir. Kuzey Çin’de tarımı mümkün kılabilen, ancak yol yapımını zorlaştıran bir tür ince toprak olan kalın bir “lös’’ tabakasıyla örtülü olmasıdır. Kuzey Çin’de kara iklimi hüküm sürmektedir. Kışları genelde güneşli ve oldukça soğuk, yazları rüzgârlı ve sıcaktır. Ülkenin içlerine doğru yağmurlar azalır ve bu bölgelerde sık sık kuraklık yaşanır. Kuzeyin başlıca nehri Huang-ho (Altın Nehir veya Sarı Irmak)dur. Kuzey Çin’in diğer önemli coğrafi unsurları Batı Dağları, Sarı Irmak’ın kolları olan Wei ve Fen Nehirleri’dir. Kuzey Çin’de Hunların yaşadıkları yurtlarından olan Şansi, Kansu ve kuzeyinde Ordos Bölgesi bulunan Şensi Eyaletleri tarihî açıdan önemli yerlerdir. Yine Kuzey Çin’de uzun yıllar Çin’e başkentlik etmiş Lo-yang (Ho-nan-fu), Ch’ang-an (Hsi-an-fu), Pekin gibi önemli merkezler yer almaktadır. Kuzey Çin’de buğday ve darı ekilir. Güney Çin’in iki büyük can damarı vardır: Kuzeyde Yang-tse Nehri ile güneydeki Hsi-ho (İnci) Nehri. Güneyin coğrafi yapısının karmaşıklığı halkın kullandığı lehçenin de farklılaşmasına sebep olmuştur. Çin ile Asya’nın en uzun ırmağı özelliğini taşıyan Yang-tse, yüzyıllar boyunca Çin’in en önemli bir ticaret ve ulaşım yolu olmuştur. Güney Çin’de önceleri Çin tarihinde başkentlik etmiş önemli merkezler; Han Nehri’nin Yang-tse’ye döküldüğü yerde bulunan Han-k’ou, Han-yang ve Wu-ch’ang adlarında üç şehir (günümüzde İç Çin’in en büyük sanayi şehri olan Wu-han şehrini oluştururlar) ve güney başkenti olarak tanınan Nanking (Nankin)’dir. Çin’de denizaşırı ticaretin ve Avrupalıların yerleşmelerinin başlamasıyla Şangay, Kwang-chou (Kanton) gibi liman şehirleri önem kazanmıştır. Güney Çin’de pirinç millî gıdadır. En önemli pirinç merkezleri Anhui ve Kiangsu (Jiangsu) Eyaletleri’dir. Önceleri Çin’e bağlı olan adalar (özellikle Tayvan olarak bilinen Formoza Adası) ve Hong Kong, Makao gibi liman şehirleri XX. yüzyılda Japonya ve Avrupa ile yapılan savaşlarda önemli rol oynamıştır. Çin Halk Cumhuriyeti, hâlen Çin Cumhuriyeti tarafından yönetilen Tayvan’ı 23. Eyaleti olarak görmektedir. Çin’in tarih öncesi dönemi Taş Devri ve Cilalı Taş Devri olarak ikiye ayrılır. Doğu Asya’da ilk insan buluntuları, Pekin’in güneyindeki mağaralarda bulunan Pekin Adamı’na aittir. Bazı Mongoloid özellikler taşıyan Pekin Adamı’nın izleri MÖ 1 milyon yılına kadar gitmektedir. Taş Devri kültürü, Moğolistan ve Mançurya’ya yayıldığı düşünülen Kuzey Çin (özellikle Ordos Bölgesi)de MÖ 50.000’e giden Kabataş Devri’ne ait taş ve kemik aletlerle 22
tespit edilmiştir. Arkeolojik verilere göre, Mançurya’da ve Doğu Moğolistan’da henüz taş aletlerin bulunduğu sırada Batı Moğolistan ve Kuzey Çin’de maden biliniyor ve kullanılıyordu. Batı ve Güney Çin’de Kabataş Devri’ne ait aletlerin bulunmaması, aletlerin burada tahta veya bambudan yapılmış ve korunamamış olması sebebiyle açıklanmaktadır. Cilalı Taş Devri’nde ise Çin’in farklı bölgelerinde dört köşeli balta, silindir balta, omuz baltası gibi farklı aletler kullanılmaktaydı. Doğu Asya’nın en önemli tarih öncesi kültürleri; kuzeydoğuda, merkezi bugünkü Hopei, Shandong ve Güney Mançurya eyaletlerinde görülen İlk Tunguz Kültürü, kuzeyde Şensi ile İç Moğolistan’daki Jehol Eyaleti civarında görülen İlk Moğol Kültürü, kuzeybatıda, merkezi bugünkü Şensi ve Kansu Eyaletleri olan İlk Türk Kültürü, batıda Sichuan Eyaleti ile Kansu ve Şensi Eyaletleri’nin bütün dağınık bölgelerinde yine ayrı bir kültür olarak görülen İlk Tibet Kültürü ve güneyde yaşayan Liao ve Tai Kültürleri’dir. MÖ 2000’de bu kültürlerin birbirine karışmasıyla en önemlileri batıda Yang-shao Kültürü ile doğuda Lung-shan Kültürü olmak üzere yeni kültürler meydana gelmiştir. Bu kültürler dışında, özellikle kültürlerin temas ettikleri Şansi ve Doğu Honan’da bulunan ve sonraki Çin rivayetlerinde aktarılan küçük kültürler de bulunmaktadır. Yarı efsanevi birer kral olan Yao ve Shun’un her ikisinin de sırasıyla Güney Şansi ve Doğu Honan’da küçük birer şehir devletine sahip olduğu düşünülmektedir. Bunun dışında Çin kaynaklarında adı geçen devletlerden biri, Hsia sülalesi (MÖ 1800-1500) muhtemelen tarafından Güney Şansi’de kurulduğu tahmin edilen devlettir. Çin’de MÖ 1800 yıllarında görülen ve MÖ 1400’de yaygınlaşan tunç ile bronzun kuzeydeki Türklerden geldiği bilinmektedir.
23
Bölüm Soruları 1) Shan-tung Eyaletinde bulunan hangi dağlar bizim mukaddes kabul ettiğimiz dağların adıdır? a)
T’ai- shan
b)
Po-teng-li
c)
Hoa-yan
d)
Shansi
e)
Huang-ho
2) Hangisi Yang-tse eyaletinin çoğu zaman Çin’den bağımsız kendini idare etmesinin sebeplerinden değildir? a)
Etrafındaki dağların yüksekliklerinin fazla olmaması
b)
Müdafaasının kolay olması
c)
Maden bakımından zengin olması
d)
Yeteri kadar yiyecek temin edebilmesi
e)
Silah üretebilmesi
3) Yang-tse’de bulunan hangi şehir eskiden beri Avrupalıların ilgisini çektiği için Çin’in en modern şehri olmuştur? a)
Tibet
b)
Pekin
c)
Shangai
d)
Nanking
e)
Yang-chou
4) bölgesidir?
Çin’in en güneyinde bulunan Kuang-hsi hangisi konusunda önemli bir istihsal
a)
Maden
b)
Tarım
c)
Silah 24
d)
Odun
e)
Yün
5)
Çin’in tarihten önceki dönemleri kaç gruba ayrılır?
a)
4
b)
3
c)
2
d)
5
e)
1
6)
Hangisi Doğu Asya’nın prehistorik kültürlerinden biri değildir?
a)
İlk Tunguz Kültürü
b)
İlk Moğol Kültürü
c)
Liao Kültürü
d)
İlk Türk Kültürü
e)
Tibet Kültürü
7) Başlıca bölgeleri Kansu ve Shensi Eyaletleri olan ve atı en önemli hayvan olarak gören prehistorik kültür hangisidir? a)
İlk Moğol Kültürü
b)
İlk Türk Kültürü
c)
İlk Tunguz Kültürü
d)
Liao Kültürü
e)
İlk Tibet Kültürü
25
8) Aşağıdaki devletlerden hangisi bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş topraklarına sahip olan Çin’in komşularından biri değildir? a)
Japonya
b)
Rusya
c)
Kazakistan
d)
Pakistan
e)
Özbekistan
9) Çin 9.571.300 kilometrekarelik yüzölçümü ile yeryüzünün alan bakımından dünyanın kaçıncı büyük ülkesidir? a)
Birinci
b)
Dördüncü
c)
Üçüncü
d)
İkinci
e)
Yedinci
10) Kuzey Çin bölgesindeki küçük dağların üzerleri ile büyük dağların eteklerinde gördüğümüz “lös’’ nedir? a)
İnce bir toprak yani çamur
b)
Kar
c)
Killi Toprak
d)
Göl
e)
Su Birikintisi
Cevaplar 1) a, 2) e, 3) c, 4) e, 5) c, 6) e, 7) b, 8) e, 9) c, 10) a
26
2. ÇİN’DE KURULAN İLK HANEDANLAR (SÜLALELER)
27
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 2.1.
Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış
2.2.
Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050)
2.3.
Chou Sülalesi (MÖ 1050-247)
2.4.
Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207)
28
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) 2) nasıldır?
Miladdan önceki dönemde Çin’deki yönetim şekli nasıldır? Miladdan önceki dönemde Çin’in yönetici zümreleri ve halkın etnik kimlikleri
3) Miladdan önceki dönemde Çin’i yöneten hanedanların etnik yapısı yaşam biçimi ve kültür hayatını nasıl etkilemiştir?
29
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Çin hanedanları (sülaleler)
Çin’i yöneten hanedanlar ve birlik ile parçalanma dönemleri hakkında ilk bilgileri edinmek Çin’in ilk hanedanlığı olan Shang Devleti’nin kuruluş, gelişme ve çöküş dönemleri hakkında genel bilgi edinmek Çin’in ilk Türk kökenli hanedanlık olan Chou Devleti’nin kuruluş, gelişme ve çöküş dönemleri hakkında genel bilgi edinmek Kısa ömürlü olmakla birlikte Çin’in tümüne tek başına hâkim olan ilk sülale olan Ch’in Devleti’nin kuruluş, gelişme ve çöküş dönemleri hakkında genel bilgi edinmek
Shang Devleti
Chou Devleti
Ch’in Devleti
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği 2.10. Bölümlerde işlenen Çin hanedanlarının karşılaştırılmalı olarak incelenmesi 2.10. Bölümlerde işlenen Çin hanedanlarının karşılaştırılmalı olarak incelenmesi 2.10. Bölümlerde işlenen Çin hanedanlarının karşılaştırılmalı olarak incelenmesi
2.10. Bölümlerde işlenen Çin hanedanlarının karşılaştırılmalı olarak incelenmesi
30
Anahtar Kavramlar
Çin
Hanedan
Sülale
Shang
Chou
Ch’in
Hun
Wu-wang
Shih-huang-ti
T’ouman
31
Giriş Bu bölümde öncelikle Çin’de kurulan hanedanlara genel bakış ile bunun alt bölümünde Çin’de parçalanma ve birlik dönemlerinin hangi hanedan dönemlerine rastladığından bahsedilmiştir. Ardından içinde Çinli olmayan etnik kavimlerin, özellikle Türklerin oluşumunda yer aldıkları, hatta kurucu olduğu ilk iki büyük hanedan olan Shang ve Chou Hanedanları dönemi incelenmiştir.
32
2.1. Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış Çin’in uzun tarihi boyunca yirmiden fazla resmî (tarihçiler tarafından meşru sayılan sülale) ve daha fazla da gayriresmî sülale görmüştür. Bunların arasında “üç devlet”, “onaltı devlet”, “beş sülale” ve “on devlet” dönemleri yaşanmıştır. İmparatorluk üç birlik çağı, iki de bölünme çağı yaşamıştır. Bu arada siyasal güçten yoksun bilinmeyen sülalelerin birbirini izlediği kargaşa dönemleri de son derece önemlidir. Zira bireyler üstünde devlet baskısı azaldığı için kültür ilerlemelerinin çoğu söz konusu dönemlerde gerçekleşmiştir. Uzun bir yetkicilik geleneğine (nüfusun belli ilkeler çerçevesinde düzenlenmesi ve ekonominin denetlenmesi) dayanan “Çin (Ch’in) Krallığı”, Çin’i birleştirmeyi başaran krallıktır ama imparatorluk düzeninin başlangıcından çok feodal düzenin bitiş noktası olarak düşünülmelidir. Han’ların yarattıkları siyasi model (memurlar sınıfı, imparator ailesi ve devlet yüksek görevlileri arasındaki denge) ise, daha sonraki sülaleler için değişmez bir örnek sayılmıştır. Bununla birlikte, T’ang ve Sung İmparatorluklarının başlıca özellikleri yaygın bir yönetime dayanan hükümetin, olgunluğu ve karmaşıklığıdır. Bu model öylesine başarılı olmuştur ki o dönemde Japonya ve Kore tarafından da benimsenmiştir. T’ang sülalesinin sona ermesi ile Çin’i yalnızca kâğıt üstünde yönetmenin imkânsızlığı ortaya çıkmış, Çinliler aradıkları çözümü silâhların ve otoritenin gücünü getiren Moğol sülalesinde bulmuşlardır. Bunu unutmayan Ming ve Qing sülaleleri, bürokrasi kuruluşlarını devlet organlarının sıkı denetimi altına almışlar ve imparatorun ağırlığını daha fazla duyurmaya başlamışlardır. Son sülale olan Qing’in çöküşünün tek nedeni ise, yeni bir olgunun ortaya çıkmasıdır: Bu doğrudan doğruya refahtan kaynaklanan çok hızlı bir nüfus artışının sonucudur (XVIII. yüzyılın ikinci yarısında ülke nüfusu iki kat artmıştır).
33
Tablo 1: Han döneminden itibaren Çin’in birlik ve parçalanma dönemlerini gösteren tablo (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)
2.2. Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050) Çin tarihinde iktidarın genetik olarak ilk geçtiği hanedan Hsia Sülalesi kabul edilse de Shang Sülalesi hakkında bilinenler daha sağlam arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Kronolojik olarak Shang Sülalesi dönemi MÖ 1700’lerde başlatılıp 1122’lerde bitirilse de bu doğru bir kronoloji olarak kabul edilmez ve doğrusu MÖ 1450-1050 yılları arası olarak kabul görür. Bu sülale büyük bir kültüre sahip olmuşsa da Çin kültürüne ait bazı önemli unsurları eksik olduğundan (mesela sonradan Çinlilerde görülen baba egemenliği yerine anne egemenliği vardı) ona Çin kültüründen önceki kültür adı verilmiştir. Shang Devleti içerisinde Tunguz tesiri sezilse de esas itibarı ile Tai ve Yao kültürlerinden oluşmuştur. 34
Hem kendileri hem de selefleri ilk merkezî otoriteyi kurmuşlar ve tunç madenîni işlemişlerdir. Nitekim tunç MÖ 1400’lere gelindiğinde artık yaygın olarak silah ve süs eşyası yapımında kullanılmaya başlanmıştır. Shanglar’ın bir diğer önemli özellikleri Çin kültüründe öteden beri elzem olan ipeği geliştirerek yazıyı icat etmeleri olmuştur. Ancak dayanıksız Hint kamışına (bambu) yazıldıkları için kayıtlarının nerede ise tamamı kaybolmuştur. Tunç ve başka madenlere yazılı olanlardan günümüze ulaşanlar vardır. Bunlarda kelimeler, anlamlarına benzer resimlerle temsil edilmişlerdir. Shang Devleti’nin merkezi, Kuzeydoğu Honan’da, Shansi Dağı’nın kenarında bulunuyor ve ovaya doğru yayılıyordu. Şehirlerini muhtemelen Sarı Nehir’in doğu yakasında kurmuşlardı; topraklar böylece şehir devletlerine bölünmüş ve bir şehirden diğerine geçebilen bir taht anlayışı ile yönetilmiştir. Bunların kültürleri hem zirai hem de bir şehir kültürü idi. Şehirler surlarla çevrilmiş ve bu surların ilk örnekleri yaklaşık 10 metre yükseklikte ve 20 metre genişliğinde olmuşlardır. Evler ister sıradan halkın oturduğu evler, ister kral sarayları olsun, kerpiçten veya sıkıştırılmış topraktan genellikle dört köşeli yapılmıştır. Bu şekil sonraki Çin evlerinde de görülmüştür. Şehirde tunç aletler bilhassa da kaplar dökülmüştür. Bronz silâhların şekilleri Sibirya’dakilere benzediği hâlde kapların şekilleri güneydekilere benzemektedir. Bronz dökme tekniği çok yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. Gündelik için bronz kaplardan ziyade toprak kaplar kullanmışlardır. Bazı fiyat raporlarında görüldüğü üzere bronz ve tunç birinci bin yılın ortalarında hâlâ çok pahalı olmuştur. Bir husus vardır ki bunu bilmeden Çin’in tarihî ve kültürel gelişmesi anlaşılamaz: Bu da Çin’in daima maden sıkıntısı çektiğidir. Bunun için Çin madenî sermaye olarak biriktirmiş ve böylece fiyatları yükseltmiştir. Fiyatlar yeteri miktarda yükselince, bunları yine piyasaya arz etmiş ve fiyatların yeniden düşmesini sağlamıştır. Daha sonraları madenî para mevcut olduğu zaman, bu enflâsyon ve develüasyon olarak karşımıza çıkmıştır. Madenî paranın hakikî kıymetiyle itibari kıymeti aynı olmuştur. Yani bir sikkede bulunan madenin kıymeti, itibari kıymeti kadardı. Bunun için de bronz kaplar eritmek suretiyle para yapılmıştır. Piyasada fazla para bulununca da paranın değeri düşmüştür. Bu sırada paradan madenî kaplar yapılmıştır. Böylece, yine para azalmış ve kıymeti artmıştır. O zaman da tekrar kaplar eritilerek para basılmıştır. Çin’de, bütün tarih boyunca, maden kıtlığından ve madenîn az üretilmesinden dolayı daima maden mevcudu ile maden kıymeti arasında önemli bir dalgalanma meydana gelmiştir. Bu yüzdendir ki bronz kaplar hiç bir zaman devamlı olarak kullanılmamıştır. Fakat topraktan yapılan kaplar her zaman var olmuşlardır. Bu de porselenin erken icat edilmesine sebep olmuştur. Porselen kap, metal kabın hem kalitesine sahip olmuş hem de daha ucuza mal olmuştur. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi ipek kullanmışlardır. Çin’de ipekböcekçiliğinin icadı çok eskidir. İpekböcekçiliğinin Güney Çin’den geldiğine şüphe yoktur. Bulunan ipekli kumaş bakiyeleri, dokumacılık tekniğinde büyük bir gelişme yaşadıklarını göstermektedir. İpekten başka, kendir gibi nebati lifler de kullanmışlardır. Buna karşılık henüz bilmedikleri için yünlü kumaşları kullanmamışlardır.
35
Shang Hanedanlığı döneminde insanların çoğu çiftçilikle uğraşmışlar, pirinç, buğday, darı ve başka sebzeler ekerek büyükbaş hayvan ile domuz ve köpek beslemişlerdir. Atlarını ise kuzeydeki atlı-göçebe kabilelerden temin etmişlerdir. Hükümdarlar, çiftçilerin işledikleri topraklar üzerinde hak sahibi olmuşlar ve bunu, hububat vergisi, savaş hizmeti veya zorla çalıştırma gibi yükümlülükler gibi gösterip almışlardır. Şu da bir gerçektir ki Neolitik dönemlerden itibaren Çinli yönetici sınıflar, sur, set veya kanal gibi kamusal yapıların inşasında çok yoğun olarak insan emeği kullanmışlar ve insanların bu sırada çektikleri eziyeti görmezden gelmişlerdir. Devletin başında “ti” denilen bir imparator bulunmuştur. Ancak bu fiilen güçlü bir hükümdar olmaktan ziyade başpapaz olarak görülmüş ve ülkenin uzak bölgelerinde, imparator sadece dinî bir şef olarak tanıyan beyler bulunmuştur. Devlet zaten çok küçüktü ve bugünkü Hopei Eyaletinin güney kısmı, Orta ve Doğu Honan, Doğu Shensi ve Batı Shantun’un sınırları içerisinnde bulunuyordu. Shang Devleti çok tanrılı bir din anlayışına sahip olmuştur ve bu tanrıların çoğu bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edilmiştir ki kurban edilenlerin çoğu da Tibet menşeinden gelen savaş esirleridir. Ancak Shang döneminin sonuna doğru bu kültürde çok enteresan gelişmeler olmuş ve dine astral bir kült nüfuz etmiştir ki bu tesir kuzeyden göçebe kültüre sahip olan Türklerden veya Moğollardan gelmiştir. Bundan sonra daha fazla at beslemeye ve bununla birlikte savaş arabası da kullanmaya başlamışlardır. Savaş arabası Türkler tarafından icat edilmiştir. Bu arabaların sahipleri Shang döneminde kısa sürede imtiyazlı kişiler olmuşlar ve devletin şeklini derebeyliğe dönüştürmüştür. Shang devletinde Türk tesirinin gittikçe artması içeride birçok isyanın çıkmasına sebep olmuş ve nihayetinde bu isyanlardan biri MÖ 1050’de sülaleyi yıkmıştır.
2.3. Chou Sülalesi (MÖ 1050-247) MÖ 1050’de başlayıp MÖ 247’de sona eren Choular (bazı kaynaklara göre de MÖ 1122-257 arası), Shang Sülalesi zamanında batıda küçük bir devlet kurarak önce Orta Shensi’ye, daha sonrada Doğu Shensi’ye ilerlemek zorunda kalmışlardır. Bugünkü bilgilerimize göre Choular, aslen bir Türk kabilesiydiler; küçük olan devletleri, özellikle Türkler ile Tibetliler’den oluşuyordu. Kültürleri, yukarıda bahsedilen Yang-shao (boyalı çanak çömlek) kültürüne çok yakındı ve zamanla daha da gelişmiştir. Bunların bronz silahları ile bilhassa savaş arabaları vardı. Doğu Shensi’ye çekilmelerinin sebebi büyük bir ihtimalle yine Türklere mensup başka boyların baskıları ile olmuştur. Böylece Shang kültürüyle bir münasebet kurmuşlar ve onların kuvvetli etkileri altında kalmışlardır. Shanglar’ın hükümdar ailesi ile Choular’ın hükümdar ailesi arasında evlenmeler gerçekleşmiş ve böylece Chou kültürü esas karakterini kaybederek, gittikçe Shang kültürüne benzemeye başlamıştır. Choulara zamanla özel yetkiler verilmiş ve yönetim bir derebeylik şekline dönüşmüşse de yine de Shang Devleti’ne bağlı kalmıştır. Bu şekilde Chou Devleti’nin kuvveti gittikçe artarken Shang Devleti, derebeylerinin itaatsizlikleri yüzünden kuvvetini kaybetmeye başlamıştır. MÖ 1050’de Chou hükümdarı (muharip kral Wu-wang) doğuya karşı ayaklanmış, Orta Honan’a kadar ilerleyerek Sarı Irmak’ı geçmiştir. Burada Shang ordusunu mağlup ederek imha etmiş 36
ve son Shang hükümdarını yakalayarak öldürmüştür. Böylece Chou Sülalesi kurulmuş ve asıl Çin tarihi de başlamıştır. Wu-wang’ın komuta ettiği ordu, tıpkı sonraki bozkır orduları gibi birçok münferit kabilelerden oluşmuştur. Bu kabilelerin birçoğu Tibet kabileleri idi. Böylece Shang kültürünün içine, kuvvetli Türk unsurlarıyla birlikte, Tibet kültürü de girmiştir. Yeni devlet ancak bundan sonra kendisine binlerce yıl devam etme kabiliyetini veren kuvveti kazanmıştır. Chou hükümdarlarının ailelerine mensup olanlara ve müttefik kabilelerin reislerine beylikler dağıtılmıştır. Yeterli derecede kuvvetleri olmadığı için tâbiyet altına alınamayanlar ile zamanında tâbiyet altına girmiş olan kabile reislerine de derebeylikler verilmiştir. Bu şekilde oldukça büyük bir devlet meydana getirilmiştir. Birleşmiş kabilelerin reislerinin memnun etmek icap ettiğinden derebeylikler dağıtılmıştır. Ayrıca yolların birbirlerine bağlanmada yeterli derecede müsait olmamaları ülkeyi başka şekilde idare etmenin imkânsızlığına götürmüştür. Kuzey Çin’de, lös bulunan yerlerde, iyi yollar yapmak çok zor olduğundan yeni kullanılmaya başlanan savaş arabaları için ulaşım yollarının olmaması büyük bir mesele olmuştur. Nitekim bugün hâlâ Güney Çin’de bulunan küçük patikalar göç yollarını birbirlerine bağlamaktadırlar. Chou Devleti’nin bugünkü Hsi-an-fu’ya yakın, Shensi’de bir merkezî kuvveti bulunuyordu; başlarında eski boy beyleri bulunan ekseriya küçük veya büyük garnizonlardan oluşan sayısız (binden fazla) büyük ve küçük derebeylikleri vardı. Yönetimin derebeylik şeklinde olmasının sebebi, istilacıların yabancı olmaları ile ülkenin çeşitli kısımlarında bulunan garnizonların eski kabile reislerinin idaresi altında bulunması olmuştur. Fakat bu garnizonların etrafında yine eski ahali otururken, kuzeyde eski Shang ahalisi ile daha doğu ve güneyde ise daha başka halklar ile kültürler yaşamışlardır. Bu garnizonların büyük bir kısmı dört köşeli ve etrafı duvarla çevrilmişti. İstilacıların garnizonlarında bir asilzade tabakası teşekkül ettirilmiştir. Bu tabaka, garnizonlarının etrafında oturan yerlilerden tamamen ayrı yaşamış ve bunlar halka ‘’kara saçlılar’’ kendilerine de “yüz aile’’ demişlerdir. İstilacılar, saf bir gök dini olan ve içinde en mühimi güneş ve yıldız kültü bulunan kendi dinlerini de beraberlerinde getirmişlerdi; bu din, Türk boylarının dinlerine çok yakındı, daha doğrusu ondan kaynaklanmıştı. Eskiden çoban olan bu istilacılar, ziraatla meşgul olan Shang’lardan savaş esirlerini daha iyi kullanmasını bildiklerinden, insan kurban etme âdetini ortadan kaldırmışlardır. Choular’ın da ekonomileri ziraate dayandığından köleleri yeteri kadar iyi değerlendirememişler ve onları asilzadelerin işlerini gördürmek için hem uşak olarak evlerde hem de büyük çiftliklerde çift sürdürmek için kullanmışlardır. Çünkü Choular yeni bir saban icat etmişlerdir. Choular’da iki ahlâk sistemi görülmüştür. Biri, asilzadelerden müteşekkil yüksek tabaka için diğeri de avam tabakası yani halk için. Aynı şekilde, iki din ve iki aile sistemi kullanılmıştır. Chou döneminin başlangıcında en önemli reform, imparator Wu-wang’un kardeşi “Chou dükü’’ Chou-kung tarafından yapılmıştır. Wu-wang’ın ölümünden sonra henüz çocuk olan oğluna naiplik eden Chou-kung, gereken reformları yapmak suretiyle, kendisinin Chou devrinin başlarındaki en büyük şahsiyet olarak tanınmasını sağlamıştır. Fakat Shang 37
sülalesinin asilzade tabakası, bu sırada henüz tamamıyla bertaraf edilmediklerinden büyük bir isyân çıkarmaya çalışmışlardır. Choular bu isyanı bastırarak Shanglar’ın eski hükümet merkezlerinde yaşayan ahalinin büyük bir kısmını Lo-yang adındaki şehre sürmüşlerdir. Orada onları ayrı ayrı yerleştirmişlerdir ki MS 5. yüzyılda bile burada Shanglar’ın bakiyelerine tesadüf edilmiştir. Choular’ın hükümet merkezleri, yukarıda da söylediğimiz gibi Hsi-an-fu civarı olmuştur. Bu merkez bir çift şehir görünümündedir: Bir şehirde, imparatorla Choular’ın yüksek tabakası yaşamışlar; diğer şehirde de tâbiyet altına alınmış olan halklar oturmuştur. Choular daha sonra ikinci bir hükümet merkezi kurmuşlardır ki, burası bugünkü Honan Eyaletindeki Lo-yang’dır. Lo-yang, yeni devletin tam ortasında bulunmuş ve gök dinine göre dünyanın merkezi telâkki edilmiştir. İmparatorun da burada oturması icap etmiştir. Lo-yang da bir çift şehir idi; birinde, orayı idare edenlerin resmî daireleri bulunmuş, diğerinde ise büyük bir kısmı zanaatçı olan ve oraya yerleştirilmiş bulunan Shang hükümet merkezinden getirilmiş olanlar oturmuşlardır. Herhâlde buldukları zanaatçıların hepsini almışlardır, zira ilk Chou devrinin bronz kapları ile Shang devrininkiler hemen hemen aynıdırlar. Evlerin şekilleri de eskisi gibi kalmıştır. Gerçi Choular, kültürlerinin malı olan çuha ve yünlü kumaşları da beraberlerinde getirmişler ancak elbiselerini değiştirmemişlerdir. Sadece mezarların şekilleri değişmiştir: Shang devrinde toprak altında ev şeklinde mezarlar yaparlarken; daha sonraları büyük bozkır sâkinlerinin tercih ettikleri gibi, büyük tümülüs-mezarlar yapmışlardır. Chou sülalesi, ilk yüzyıllardan itibaren gittikçe kudretini kaybetmiştir. Bu durum daima savaşlarla uğraşmak zorunda kalan kudretli hükümdarların savaşlarda telef olmalarından ve bunların yerlerine geçenlerin de ekseriyetle liyakatsiz prenslerden oluşmalarından kaynaklanmıştır. Fakat en önemli sebep devletin çok büyük ve bu yüzden de güç idare edilmiş olmasıdır. Derebeyleri ile asilzadeler kendi işleriyle meşgul olmuşlar; yani kendi garnizonları etrafındaki köyleri tâbiyetleri altına alıp onlara hükmetmek isterlerken, kendilerine çok uzak olan merkeze artık önem vermemeğe başlamışlardır. Durum, merkezde bulunan yönetim için, daha doğuda bulunan derebeyliklerden daha kötü idi. Çünkü doğuda garnizonların etrafında ziraatle uğraşan bir halk bulunuyordu, hâlbuki Choular’ın merkezi olan Hsi-an-fu çevresinde yarı göçebe Tibetliler ve Türkler ile Moğollar’dan müteşekkil göçebeler yaşıyorlardı. Choular’ın kendileri küçük bir boydan ibaret oldukları için kuvvetli değillerdi; kuvvetlerini daha çok yardımcı kabileler oluşturuyordu. Ancak bunlar da şimdi asilzade olarak, Choular’dan uzak, bütün ülkede dağınık bir hâlde yaşıyorlardı. Choular, kendilerini, hükümet merkezine çok yakın oturan Türkler ve Moğollar ile tâbiyet altına giren muharip kabilelerine karşı müdafaa etmek zorunda hissetmişlerdir. İlk yüzyıl boyunca durum iyi idi, çünkü derebeylerinden yardımcı ordular geliyordu; fakat çok geçmeden bunlar azalmaya başlamış ve derebeyleri kendi siyasetleriyle meşgul olmuşlardır. Böylece Choular, her an ayaklanan, şehirlere hücum ederek yağma eden, tâbiyet altındaki muharip kabilelerle savaşmak zorunda kalan bir görünüm çizmişlerdir. Oturdukları yer sınıra yakın olduğu için, umumiyetle dışarıdan gelen düşmanlarla yalnız başlarına savaşmak zorunda kalmışlardır. Choular, istila ettikleri her yerde garnizonlar kurduklarından ve bu garnizonların etrafına zanaatçılar ve köylülerden oluşan göçmenler yerleştirdiklerinden, Türk ve Moğol 38
göçebelerin otlaklarının küçülmesine sebep olmuşlardır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi kendileri de biraz ziraatle meşgul olmuşlardır. Ancak zamanla bu zirai mahsulleri mübadele veya soygunculukla daha kolay elde edebileceklerini görünce bu işi yavaş yavaş bırakarak yalnızca göçebe yaşamaya ve zirai mahsullerini komşularından temin etmeye başlamışlardır. Fakat ziraatten vazgeçmekle zor bir duruma girmişlerdir. Zira Çinliler herhangi bir sebepten mahsulleri teslim etmedikleri yahut çok yüksek bir bedel istedikleri zaman aç kalmışlardır. O zaman da malları soygunculukla elde etmişlerdir. Garnizonların arasında yaşayan göçebeler, kısmen büyüyen baskıdan kaçarak genellikle Choular’ın tesirlerinin az olduğu ve az derebeyliğin bulunduğu Shansi Eyaleti’ne çekilmişler, geride kalanların bir kısmı ise savaşlar sırasında imha edilmişlerdir. Chou dönemi MÖ 772 yılına kadar bu tür değişimlere şahitlik etmiştir. MÖ 771 yılında Shen adında bir derebeylik kuzey kavimlerinden Ch’üan-jung adlı bir kabile ile ittifak kurup, batı hükümet merkezinde hükümdara hücum ederek öldürmüştür. Ch’üan-junlar bir Tibet kabilesi idiler ama gelirlerken yanlarında başka pek çok kabileler ile Türkleri de getirmişlerdi. Bu sırada sadık birkaç derebeyin yardımı ile Chou hanedanından bir prens kurtarılarak doğuya ikinci hükümet merkezi olan Lo-yang’a götürülmüştür. Bu şehirde o zamana kadar hiç hükümdar oturmamıştır. Kurtarmada görev alan derebeylerinden biri “Küçük Ch’in” derebeyi idi ve bu derebeyliğin halkı sadece Çinlilerden oluşmamış, Tibetliler ile Türkler de bu derebeylikte yaşamışlardır. Bu sırada Lo-yang’da yönetimi elinde bulunduran İmparator P’ing-wang, başlangıçtan beri iktidara sahip olamayan bir idareci portresi çizmiştir. Merkezinin ülkenin ortasında bulunması düşmanların saldırılarından korunmasını sağlamıştır. Ayrıca idare ettiği bölge de, şehrin etrafında bulunanlardan büyük değildi. Bu sırada düşmanlar saldırılarına devam ederlerken; Chou şehirlerinde oturan halk da ülkenin ortasındaki şehirlere hücum etmiştir. P’ing-wang, kuvvetli bir idarenin esasını teşkil edebilecek büyük topraklara malik olmadığı ve derebeyleri tarafından tayin edildiği için onlara müteşekkir olduğundan iktidarını derebeylerin şefi olarak kullanmamış, daha ziyade bir çeşit mukaddes “başkral” vazifesi görmüştür. Bunu, ondan sonra gelen diğer krallar da yapmışlardır. Hükümdar, daha ziyade iktidar sahibi olan bir sembol olarak görülmüştür. Geçen yüzyıllar zarfında derebeyler arasındaki birlik bozulmuş, eskiden birbirleriyle akraba olduklarını ve beraber savaştıklarını unutmuşlardır. Münferit derebeylerin, şehirlerinden uzakta bulunan toprakları ele geçirmeğe ve şehir devletlerinden mülkî-devletler kurmağa başlamaları zamanla aralarında ihtilâflar çıkmasına sebep olmuştur. İktidar savaşları esnasında küçük beyliklerin birçokları imha edilmiştir. Ancak MÖ 8-7. yüzyıllar zarfında eski şehir garnizonlarından hakikî devletlerin meydana geldiğini söyleyebiliriz. Bu sırada derebeylerinin birbirleriyle savaştıkları durumlarda küçük olayları yatıştıracak, daha büyük hadiselerde de, ya başka derebeylerinin yardımını isteyecek yahut yeni durumu tasvip edecek bir hakeme ihtiyaç duyulmuştur ki bu hakem MÖ 771’den itibaren bizzat hükümdarın kendisi olmuş ve bu görevler onun asli vazifesi sayılmıştır.
39
Merkezdeki hükümdar ailesi tamamen iktidarsız olduğundan ve derebeyleri de bağımsız hükümdarlar olarak yalnız başlarına yönetimi ellerinde bulundurduklarından, bu sırada Çin’in dış siyasetinden bahsetmemiz hemen hemen mümkün değildir. MÖ 481-256 yılları arasında Çin’de en çok iç savaşların olduğu ve sayısı bini bulan derebeylerinin gitgide azaldığı dönem “Savaşan Devletler Dönemi” olarak adlandırılmıştır. Bu dönemde Çinli tüccarlar ve çok geçmeden Çinli köylüler gittikçe daha fazla ovalara doğru gitmişler ve buralara uymak zorunda kalmışlardır. Uymadıkları takdirde de ovalardan çıkarılmışlardır. Buna mukabil kuzeyde Hun boyları ile devamlı savaşlar yaşanmaya başlanmıştır. Kaynaklarda MÖ 300’den itibaren ilk defa Hun-yi (Hun) adı geçmektedir. Bu kuzey boyları usta bir şekilde at sırtında savaşma tekniğine sahiptiler. Çinliler sonraları bu tekniği taklit etmişlerse de, onlar kadar başarılı olamamışlardır. Gittikçe kuzeye giden Çinli köylüler, efendileri tarafından kuzey kavimlerine karşı korunmak zorunda kalmışlardır. Fakat bunlar, ordularını Çin’in iç isyanlarında ve savaşlarında kullanmak zorunda kaldıklarından, köylülere karşı yapılan kuzey kavimlerinin süvari taarruzlarına mâni olmayı sağlamak için bir sınır duvarı inşa etmişlerdir. Böylece “Büyük Çin Seddi”nin ilk şeklini meydana getirmişlerdir. Bu şekilde ilk defa Çinlilerle Çinli olmayanlar arasında sabit bir sınır yapılmıştır. Bu sınırlarda, tıpkı şehir duvarlarının yanında kurulan pazarlar gibi, büyük pazarlar kurulmuş ve Çinli köylüler mahsullerini Çinli olmayan göçebelerle mübadele etmişlerdir. Bu şekilde ticaret yapan her iki grup da buna çok alışmış ve her iki taraf için de bu çok faydalı olmuştur. Bundan sonra göçebelerden at satın alıp Çin’in içlerinde satan birçok at tüccarına tesadüf edilmiştir. Chou hükümdarları MÖ 7. yüzyıldan itibaren artık tam bir diktatör gibi hareket eden derebeyler tarafından yönetilmeye başlanmışlardır. Bunların arasında en kudretlisi Pa olmuştur. Pa, bugünkü Shantung Eyaleti’nde kurulan Ch’i Devleti’nin derebeyi idi. Kuzey Çin’den gelen bronz ve demirin topraklarından geçmesi ekonomik olarak gücünü arttırdığından, o dönemdeki en yüksek kültürün temsilcisi olmuştur.
2.4. Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207) MÖ 256 yılında Chou Sülalesi’nin son imparatoru, Ch’in Derebeyliği’nin hükümdarı lehine tahttan feragat ettiği için bazıları, Ch’in Sülalesi’nin başlangıcını MÖ 256, bazıları ise MÖ 249 veya 221 yılından başlatmaktadırlar; çünkü 221’de bütün sülaleler bertaraf edilerek Ch’in yalnız başına bütün Çin’e hâkim olmuştur. MÖ 207 yılı, genellikle sülalenin son bulduğu yıl olarak kabul edilmiştir. Ch’in Devleti’nin bulunduğu bugünkü Shensi ve Doğu Kansu, coğrafi bakımından, geçit bölgeleridir. Güneyde yüksek ve hemen hemen geçilemeyecek dağlar, kuzeyde bozkır ve çöl vardır. Yalnız ortada Wei (Shensi’de) ve T’ao (Kansu’da) Nehirleri boyunca ziraate elverişli birkaç bölge vardır ki, bu aynı zamanda doğu ile batı arasındaki yegâne yoldur. Türkistan’a gidip gelenler bu geçit bölgeden geçmek zorunda kalmışlardır. Türkistan’la ilk münasebetler bu sıralarda kurulmaya başlanmış ve bu Ch’in Devleti’nin dış ticarette büyük kazançlar temin etmesine sebep olmuştur. Bütün bu sebepler Ch’in’in MÖ 250’de çok güçlü ve ekonomik bakımından da en üst seviyede bir devlet olmasına yardım etmiştir. İçişlerinde 40
derebeylik sistemi tamamıyla kaldırılmış, devlet yeni ekonomik ve sosyal durumdan en iyi şekilde istifade edecek olan “hukuk mektebi’’ prensiplerine göre idare edilmiştir. Ch’in hükümdarının gayri meşru oğlu, Chao Devletinde tutsak olarak bulunurken, orada Lü Pu-wei adında bir büyük tüccarla tanışmıştır. Bu adam büyük bir siyasi rol oynayarak, Ch’in hükümdarının bu gayri meşru çocuğunun veliaht olarak ilan edilmesini sağlamış ve ona hanım olarak bir kız satmıştır. Bu evlenmeden meşhur İmparator Shihhuang-ti dünyaya gelmiştir. Lü Pu-wei, hâmisi ile birlikte Ch’in’e gelerek başvekil; imparator MÖ 247’de öldüğünde oğlu Shih-huang-ti daha reşit olmadan ona naip olmuştur. İlk defa Çin tarihinde bir tüccar, yani asilzadelere mensup olmayan birisi bu kadar yüksek bir mevki sahibi olmuştur. Lü Pu-wei’nin ne ticareti yaptığı kesin olarak bilinmiyorsa da, Chao (Shansi’nin kuzeyinde) Devleti’nin başlıca ihracatı olan at ticareti yapmış olduğu düşünülmektedir. O zamanki ordunun ata ihtiyacı olduğundan, at ticaretinin büyük siyasi tesiri olduğu da kabul edilmektedir. Shih-huang-ti iktidarı ele geçirdikten bir müddet sonra Lü Pu-wei’yi görevinden alarak yerine “hukuk mektebi”ne mensup bir grup müşaviri iktidar mevkiine getirmiştir. Bunların arasında en mühimi Li Sih’dir. Bunlar, Lü Pu-wei’nin başlatmış olduğu sakin siyaset yerine faal bir istila politikasına başlamışlardır. MÖ 230 ile MÖ 222 yılları arasında savaşlar birbirini tâkip etmiş ve nihayetinde bütün derebeylikleri zapt ve ilhak etmişlerdir. MÖ 221’den MÖ 210’a kadar bütün Çin’e hâkim olan Shih-huang-ti hakkındaki görüşler çeşitlidir. Konfüçyüs’e muhalif olması ve muahhar müelliflerin hepsinin de Konfüçyanist olmaları onun resmî Çin tarihi tarafından tanınmamasına yol açmıştır. Batı sinolojisi ise onu birçok defalar tarihin en büyük şahsiyetleri arasında sayarak övmüştür. Günümüzde yapılan araştırmalar, Shih-huang-ti’nin vasatî bir adam olup, büyük kabiliyetlere malik olmadığını, batıl itikatlara inandığını, mistik ve şamanistik fikirlere bağlandığını göstermiştir. İdaresinin esas prensipleri, evvelce hukuk filozofları tarafından hazırlanmış; sonra başvekil olan Li Sih tarafından tatbik edilmiştir. Aslında zamanının en önemli şahsiyeti odur. Ancak düşünce üzerinde sıkı bir denetim uygulamış ve tasvip etmediği kitapları (ki bunların çoğu Konfüçyüs’e aitti) yaktırmıştır. Ülkede tekrar birlik sağlandıktan ve derebeylikler ortadan kaldırıldıktan sonra hükümet, sınırlarını dışarıya karşı korumak vazifesini üstlenmiştir. Bu işi güneye karşı yapması kolaydı; çünkü orada kültürleri aşağı olan kavimler yaşıyorlardı ki, bunlar Çinlilere karşı büyük bir tehlike teşkil edemezlerdi. Kanton’a ve daha güneye kadar uzanan ticaret kolonileri, il ve bucak şeklinde bulunan Çin idare merkezinin en önemli noktalarında bulunduklarından korunmuşlardır. Her il ve bucağın kendisine göre küçük bir ordusu vardı ve bu ordu tehlike anında onları koruyacak durumda idi. Bu güney için yeterli idi. Ancak kuzeyde durum çok daha zordu. Ch’inler, Çin dâhilindeki istilalarıyla birlikte, kuzeyde de sınırlarını genişletmişler ve göçebe kavimleri geri itmişlerdir. Bu yüzden bu kabileler, Ordos bölgesindeki en iyi otlaklarını kaybetmişler ve ekonomik bakımından çok zor duruma düşmüşlerdir. Üstelik kıtlık da baş gösterince, bu göçebe kavimler, kolaylıkla bir boy beyinin idaresi altında toplanmak zorunda kalmışlardı ki; bu da onlara zorla yeni otlaklar elde ederek, 41
daha iyi hayat şartları temin etmelerine imkân sağlamıştır. Bu durum, ilk defa bu devirde Çin’in kuzeyinde T’ou-man (Tuman, Teoman) adındaki şeflerinin idaresinde, bir Hun Devleti kurmak için büyük bir boy birliği teşkil etmelerinin önünü açmıştır. Bu ilk Hun Devleti henüz küçük olsa da muharip ve faal durumda olmasından dolayı, Ch’in için bir tehlike teşkil etmiştir. Bu yüzden İmparator Shih-huang-ti kuzeyde devamlı olarak büyük bir ordu bulundurmaya ve daha önce inşa ettikleri setleri yeniden tamir edip büyük bir sistem kurmaya karar vermiştir. Böylece de MÖ 214’de büyük bir set meydana getirmişlerdir. Çin Seddi’ni uzattırmış ama bu uzatma 300.000’ yakın insanın hayatına mal olmuştur. Shih-huang-ti yaptığı bir seyahat sırasında hastalanarak ölmüş (MÖ 210), iktidarı elden bırakmak istemeyen Li Sih ile baş harem ağası Chao Kao, daha kabiliyetli olan ağabeyini bertaraf ederek küçük oğlunu tahta çıkarmışlardır. 20 yaşında olan yeni imparator Erh-shih-huang-ti, tamamen kendi siyasetlerini devam ettiren nazırların tesirleri altında kalmıştır. Fakat imparator Shih-huang-ti’nin ölümü, bir tepkinin de doğmasına vesile olmuştur, illerde bulunan eski asilzadeler nüfuzlarını tamamen kaybettiklerini ileri sürerek ayaklanmışlardır. Bazı generaller, merkezin tazyikinden ve denetleyiciler tarafından devamlı olarak kontrol edilmelerinden hoşlanmadıkları için, münferit şahıslar da eskisinden fazla mecburî hizmete tâbi olduklarından ve bu mükellefiyeti ülkelerinden uzaklarda yapmak zorunda kaldıklarından ayaklanmışlardır. Birkaç ay zarfında muhtelif isyanlar çıkmıştır. Bu sırada hem Ch’in’e hem de birbirlerine karşı savaşan 6 ayrı kral ortaya çıkmıştır. İmparatorun yanında bulunanlardan Chao Kao ile Li Sih bunlarla savaşmışlar ancak bu savaşların birinde Li Sih katledilmiştir. Bunun üzerine Chao Kao imparatoru öldürmüş ve yerine çıkan imparatoru da öldürmek istemiştir. Ancak yeni imparator ondan önce davranarak onu hançerlemiştir. MÖ 206’da asilerden biri olan Liu Pang, hükümet merkezine girerek imparatoru tahttan indirmiştir. Liu Pang geri çekilmek ve hasmı ile savaşmak zorunda kalmışsa da sonunda hasmına karşı koymaya ve bu yıllar zarfında Çin’de yeni teşekkül eden diğer 18 devleti bertaraf etmeye muvaffak olmuştur.
42
Uygulamalar 1) Milattan önceki dönemde ortaya çıkan Çin hanedanlarını karşılaştırınız.
43
Uygulama Soruları 1) Bu bölümde anlatılan Milat öncesi dönemde kurulan ilk Çin hanedanlarının güçlü ve zayıf yönlerini, ortaya çıkma ve sonlanma sebeplerini birbiri ile ilişkilendirip karşılaştırınız.
44
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Efsanevi bilgilerin ötesinde, arkeolojik bulgulara göre Çin’in siyasi tarihi MÖ ikinci bin yıl içinde ortaya çıkan Shang Devleti’ne dayanmaktadır. Çin, nerede ise XX. yüzyılda halk cumhuriyetinin kurulmasına kadar dört bin yıla yakın bir dönem boyunca, tahta bir hanedan ailesinden kral veya imparatorların geçtiği, bazen de hanedan değişiminin yaşandığı bir idare sistemi ile yönetilmiştir. Bu bölümde miladdan önceki dönemde devletler kuran Shang, Chou ve Ch’in hanedanlıkları hakkında bilgiler verilmiştir. Kronolojik olarak Shang sülalesi dönemi MÖ 1450-1050 yılları arası olarak kabul görür. Bu sülale büyük bir kültüre sahip olmuşsa da Çin kültürüne ait bazı önemli unsurları eksik olduğundan ona Çin kültüründen önceki kültür adı verilmiştir. Shang devleti içerisinde Tunguz tesiri sezilse de esas itibarı ile Tai ve Yao kültürlerinden oluşmuştur. Siyasi olarak ilk kez merkezî otoriteyi kuran Shang hanedanı, kültür alanında da Çin’in önemli merhaleler katetmesine yol açmıştır. Tunç madenînin işlenmesi, yüksek bronz döküm tekniğinin geliştirilmesi, ipeğin ve yazının icadı bunlar arasında en önemlileridir. O dönemde bile pahalı olan tunç ve bronz madenleri, ekonomiyi dengelemede bazen para, bazen madenî kap olarak kullanılmıştır. Bugünkü Hopei Eyaletinin güney kısmı, Orta ve Doğu Honan, Doğu Shensi ve Batı Shan-tun’un sınırları içerinde bulunan devletin merkezi, Kuzeydoğu Honan’da, Shansi Dağı’nın kenarında idi. Hem zirai hem şehir kültürüne sahip Shang hanedanı döneminde surla çevrili şehirler mevcut idi. Çoğu çiftçilikle uğraşan halk pirinç, buğday, darı ve başka sebzeler ekerek büyükbaş hayvan ile domuz ve köpek beslemişlerdir. Shang Devleti’nin son zamanlarda dinlerine nüfuz eden astral kült, at beslenmeye ve savaş arabası imaline başlanması Türklerin etkisini ispatlamaktadır. Bu etkinin artması ile çıkan isyanlar sonucu MÖ 1050’de Shang Sülalesi yıkılmıştır. Aslen Türk kabilesi olan Chou sülalesi (MÖ 1050-MÖ 247), Shang sülalesi zamanında batıda küçük bir devlet kurarak önce Orta Shensi’ye, daha sonrada Doğu Shensi’ye ilerlemiştir. Halkın çoğu Türk ve Tibetlilerden oluşmakta idi. Ancak Shanglar’ın hükümdar ailesi ile Choular’ın hükümdar ailesi arasında evlenmeler gerçekleşmiş ve böylece Chou kültürü esas karakterini kaybederek, gittikçe Shang kültürüne benzemeye başlamıştır. MÖ 1050’de Chou hükümdarı Wu-wang son Shang hükümdarını yakalayarak öldürmüş, böylece Chou sülalesi kurulmuştur. Chou hükümdarlarının ailelerine mensup olanlara ve müttefik kabilelerin reislerine beylikler dağıtılmış ve merkezi Shensi’de bugünkü Hsi-an-fu’da bulunan büyük bir devlet meydana getirilmiştir. Merkezde kurulan çift şehrin birinde imparatorla Choular’ın yüksek tabakası; diğerinde ise tabiyet altına alınmış halklar yaşamakta idi. Bu çift şehir anlayışı, ikinci hükümet merkezi olan Lo-yang’da da devam etmiş ve Lo-yang Choular’ın içinde güneş ve yıldız kültü bulunan saf gök dinine göre dünyanın merkezi kabul edilmiştir. Choular eski Türk kültürü doğrultusunda yünlü kumaşlar üretmişler ve tümülüs mezarlar yapmışlardır. Derebeylerin gücünün artması, derebeyler arasında itilafın artması ve merkezî otoritenin azalması ile birlikte zayıflamaya başlamıştır. Hunlarla savaşların başladığı bu dönemde Büyük Çin Seddi’nin ilk şekli olan sınır duvarı ve sınırlarda bozkır göçebeleri ve Çinlilerin ticaretine başlanmıştır. MÖ 481-256 yılları arasında Çin’de en çok iç savaşların 45
olduğu ve sayısı bini bulan derebeylerinin gitgide azaldığı dönem “Savaşan Devletler Dönemi” olarak adlandırılmıştır. Chou sülalesi MÖ 256 yılında sonlanınca yerine Ch’in Sülalesi (MÖ 249-MÖ 207) geçmiştir. Shensi ve Doğu Kansu’da bulunan ve MÖ 221 yılında bütün Çin’e hâkim olan bu sülale devleti döneminde Türkistan ile başlayan ticari münasebetler devleti ekonomik, sosyal ve siyasi açıdan kalkındırmıştır. MÖ 221- MÖ 210 yılları arasında bütün Çin’e hâkim olan Shih-huang-ti bu devletin en tanınan imparatorudur. Ch’in Devleti Hunları kuzeyde geriye püskürtmüş ve bu durum Hunların boy birliği oluşturup T’ouman önderliğinde Hun Devleti kurmalarının önünü açmıştır. Hun tehlikesi MÖ 214’te Çin Seddi büyük bir set olarak yapılmıştır. Merkezî otoriteye karşı çıkan derebeylerin isyanları sonucunda yıkılan devletin sonrasında MÖ 206’da Liu Pang Çin’de yeni teşekkül eden diğer 18 devleti bertaraf etmiştir.
46
Bölüm Soruları 1) MÖ 1050 ile MÖ 247 arasında Türkler ve Tibetlilerden oluşan sülale aşağıdakilerden hangisidir? a)
Chou sülalesi
b)
Shang sülalesi
c)
T’ang sülalesi
d)
Han sülalesi
e)
Liang sülalesi
2) Aşağıdakilerden hangisi Türk menşeinden gelen Chouların dinî yapıları için söylenemez? a)
Gök dini vardı.
b)
Güneş kültü vardı.
c)
Yıldız kültü vardı.
d)
Budizmin hükümlerini taşımaktaydı.
e)
İstilâcılar tarafından getirilmişti
3)
Chouların hükümet merkezi neresidir?
a)
Honan
b)
Tibet
c)
Hsi-an-fu
d)
Kansu
e)
Shensi
47
4)
Hangisi Türkistan ile münasebetlerin başladığı ilk bölgelerden biridir?
a)
Shensi
b)
T’ang
c)
Chou
d)
Gobi
e)
Tibet
5) Hangisi Çin tarihinde ilk defa asilzadelere mensup olmadığı hâlde yüksek bir mevkiye sahip olmuştur? a)
Lao-tse
b)
Lao-tsung
c)
Wang-mang
d)
Shih-huang-ti
e)
C’hih
6) Çinlilerin Hun Devleti’nden korunmak üzere inşa ettikleri Çin Seddi kaç yılında inşa edilmiştir? a)
MÖ 223
b)
MÖ 234
c)
MÖ 214
d)
MÖ 215
e)
MÖ 213
48
7) kimdir?
Resmî Çin tarihinin Konfiçyüs’e muhalif olarak yorumladığı hükümdar
a)
Shih-huang-ti
b)
Liu Hsiu
c)
Ch’eng-ti
d)
A’i-ti
e)
Wang-Mang
8) Ch’inler, Çin dâhilindeki istilalarıyla kuzeyli kavimler üzerinde nasıl bir değişiklik yapmamışlardır? a)
Kuzeyde sınırlarını genişletmişler ve göçebe kavimleri geri itmişlerdir.
b)
Bu kabileler, Ordos bölgesindeki en iyi otlaklarını kaybetmişlerdir
c)
Ekonomik bakımından çok zor duruma düşmüşlerdir.
d)
Kolaylıkla bir boy beyinin idaresi altında toplanmak zorunda kalmışlardır
e)
Bu kavimleri Ch’in devletinin idaresi altına almışlardır.
9) Ch’in İmparatoru Shih-huang-ti’yi kuzeyde devamlı olarak büyük bir ordu bulundurmaya ve daha önce inşa ettikleri setleri yeniden tamir edip büyük bir sistem kurmaya iten sebep hangisidir? a)
Tunguz Tehlikesi
b)
Chou Tehlikesi
c)
Hsiung-nu (Hun) Tehlikesi
d)
Hsia Tehlikesi
e)
Shang Tehlikesi
49
10) başlamıştır?
Çin’de tunç madenî ilk olarak hangi hanedan döneminde işlenmeye
a)
Chou
b)
Han
c)
Chin
d)
Shang
e)
Liang
Cevaplar 1) a, 2) d, 3) c, 4) a, 5) d, 6) c, 7) a, 8) e, 9) c, 10) d
50
3. HAN SÜLALESİ (MÖ 206- MS 220)
51
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 3.1.
Han Sülalesinin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin ile Mücadelesi
3.2.
Kanton Devleti ve İmparatoriçe Lü ile sonrası
3.3.
Wang Mang Dönemi
3.4.
Han Devrinin Sonu
52
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Han Sülalesi’nin Çin siyasi ve kültür tarihi için önemi nedir?
2)
Han Sülalesi dönemi Türk tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir?
3)
Han ve Hun ilişkilerinin gelişimi nasıl olmuştur?
53
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Han Sülalesi
Han Sülalesi döneminin başlangıç, gelişim ve sonlanma süreçleri hakkında bilgi edinilmesi Hunların yükseliş ve gerileme dönemlerine tekabül eden Han sülalesi döneminde Türk-Çin ilişkilerinin öğrenilmesi
Han Sülalesi döneminde Hunlarla ilişkiler
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Hun tarihi hakkında ana kaynakların araştırılıp incelenmesi
54
Anahtar Kavramlar
Han
Hun
Liu Pang
Kao-tsu
Mao-tun
Peiting
Wen-ti
Wang Mang
55
Giriş Bu bölümde Çin tarihinin en güçlü millî hanedanlarından olan Han Sülalesi tarihi incelenecek Hun Devleti’nde ünlü Hun hakanı Mao-tun ve haleflerinin hüküm sürdüğü bu dönem boyunca Han-Hun ilişkilerinden bahsedilecektir. Han Sülalesi dönemine, Çin’in orta zamanlarının başlangıcı denebilir; zira Ch’in Sülalesi zamanı, eski zamanlarla orta zamanlar arasındaki geçidi teşkil etmiştir.
56
3.1. Han Sülalesi’nin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin ile Mücadelesi Liu Pang, MÖ 206 yılında imparator olmuş ve Han Sülalesi’ne adını vermiştir. Kendisine imparator adı olarak da Kao-tsu adı verilmiştir. Kao-tsu döneminde, Shih-huang-ti zamanında yapılan istilalara devam edilmiş, Çin’in servet ve nüfusundaki artışın ve imparatorluk çatısı altındaki birleşmenin dış ilişkileri çok daha önemli kıldığı bir dönem başlamıştır. Yaklaşık iki yüz yirmi yıl sürecek olan bu dönem yabancılarla münasebetlerin sürdürülme sürecinden çok, bir yayılma, genişleme ve gitgide büyüyen bir imparatorluğun bünyesine daha fazla insanın ve toprağın ilhakı şeklinde gerçekleşmiştir. Liu Pang’ın hükümdarlığı, özellikle Ch’in Sülalesi’nin son yıllarında bağımsızlıklarını ellerine alan krallara karşı savaşmakla geçmiştir. Ona yardım edenler kendisinin yüksek generaller ve yüksek mevki sahibi yaptığı eski hemşehrileri olmuştur. Kendisi Doğu Çinli’dir ve büyük bir ihtimalle ailesi köylüdür. Başlıca düşmanı olan Hsiang Yü’yü yok ettikten sonra diğer düşmanlarını imha etmek onun için nispeten kolay olmuştur. Liu Pang, devletini kurmakta iken, kuzeyde Hunların başına T’ou-man (Tuman, Teoman)’ın yerine Mao-tun (Mete) geçmiş ve muhtelif istilalarla devletini, henüz birleşmemiş olan Çin’e kuvvet bakımından eşit olan büyük bir devlet hâline getirmiştir. Bu sırada Kao-tsu’yu bertaraf etmek isteyen krallardan biri, Hunlar’la münasebet kurarak, Kaotsu’ya karşı kendini korumak için onların himayesine girmiştir. Zaten eldeki mevcut bütün bilgilere göre, o zamanlar, Hunlar’la Kuzey Çinliler arasındaki münasebetler çok sıkı olduğundan birçok Çinli Hunlar’ın tarafına geçmiştir. Hunlar’ın bu Çinlileri zanaatkâr, köylü (bilhassa Mao-tun, Hun asaletine dayanarak görünüş itibariyle Çinlilerinkine benzeyen bir devlet teşkilâtı kurmaya karar verdiği zaman) ve memur olarak kullandıkları sanılmaktadır. Mao-tun ve ilk halefleri, muhakkak ki kendilerinden sonra gelen diğer Kuzey kavimlerinin tasarladıkları ve birçoğunun da muvaffak olduğu gibi, bir gün Çin’e hâkim olmak istemişlerdir. Bunun başlıca sebebi hâkimiyetleri altına mümkün olduğu kadar, fazla köylü almak ve bu şekilde gıda meselesini her zaman için halletmekti. Böylece artık ticaret yapmaya lüzum kalmaz ve kendilerine gerekli her şeyi daha düzenli ve daha iyi olarak temin edebilirlerdi. Fakat Çin’e hâkim olabilmek için Hun hükümdarının göğün oğlu olarak görünmesi ve Çin imparatoru gibi saray erkânına malik olması gerekiyordu. Hunlar bunu şekil itibarı ile yapmışlar ve saf Hun cemiyetinin şartlarına uyan prensiplere dayanmışlardır. Mao-tun feodal bir devlet kurmuştur, fakat bu Çin feodal devletine nazaran, daha merkezîleştirilmiş zirai olmayıp yarı göçebe bir karakter çizmiştir. Kendi saray erkânı için memurlar getirtmiş ve Çin saray memurlarına tekabül eden memuriyetler ihdas etmiştir. Bu memuriyetlerin çoğu Çinliler tarafından işgal edilmiştir; çünkü kibar Hunlar, asıl harem ağalarının gördükleri bu işleri yapmayı kabul etmemişlerdir. Bu dönemde Hunlar, bir tahrirat (resmî mektup yazan) kurumu kurmuş ancak buradaki yazıcılar, Çinli oldukları için Çince yazmışlardır. Çinliler askerî idareye de alınmışlar ve Çinlilere karşı yapılan muharebelerde müşavir olarak kullanılmışlardır. Çünkü Çinlilerle yapılan savaşlar başka olmuş, göçebelerle yapılan savaşlara benzememiştir. 57
Mao-tun, Kao-tsu’nun karşısında alelâde bir göçebe boy beyi olarak değil, en tehlikeli bir rakip olarak bulunmuştur. Kao-tsu’nun siyaseti, Hunların Kuzey Çin işlerine karışmalarına ve bilhassa Hunlar’la Çinliler arasında ittifakların yapılmasına mani olmaktı. Süvari olan Hunlar kendi başlarına kuzeyin müstahkem şehirlerini ve büyük seddi zapt edecek durumda değillerdi. Fakat Çin’den yardım alarak bunu yapabilirlerdi. Böylece Mao-tun MÖ 200 yılında bir Çin kralı ile ittifak yaparak Kao-tsu’ya karşı bizzat kendisi harekete geçmiştir. Ancak Kuzey Shansi’de Kao-tsu’yu kuşatan Mao-tun, ittifak yaptığı Çin kralının askerlerinin gecikmesi üzerine onların Kao-tsu tarafına geçtiklerini ve hiç gelmeyeceklerini zannederek muhasarayı kaldırıp geri çekilmiştir. Böylece Çin’in Hun hâkimiyeti altına girmesi engellenmiştir. Bundan sonra pek çok defa fırsat yakaladığı hâlde Mao-tun bir daha aynı şeyi tekrarlamaya teşebbüs etmemiştir. Bu, sarayda emperyalist siyaset yerine millî bir siyasetin izlenmesi ile açıklanabilir. MÖ 200 yılında Pai-teng Savaşı esnasında Mao-tun’un eşi bu siyasetin yürütücüsü olmuştur. Hunların hizmetinde bulunan Chung-hang Yüeh adında bir Çin’li, MÖ 174 yılında, bu siyasetten açıkça şu şekilde bahsetmektedir: “Eğer sen, Shan-yü (Tanhu, Hun hükümdarının unvanı), Çin bölgelerini mağlûp etsen dahi yine oralarda yaşayamazsın!” Çünkü Çin gibi nüfusu fazla olan bir memleket, ancak Çin’de bulunan bir yerden idare edilebilirdi. Bu da Hunların kendi vatanlarını terk edip Çin’de yaşamaları yani sürülerini terk etmeleri, bozkır yaşantısından vazgeçmeleri ve Çinli olmaları demekti. Eski yaşayış tarzlarını muhafaza etmek noktasından hareket eden millî siyasetin diğer baş temsilcileri ise boy beyleri olmuştur. Mao-tun onlar için o dönemde çok doğru olan bu siyaseti gütmüştür. Hunlardan sonra birçok göçebe ve yarı-göçebe kavimler (Tabgaç, sonraki Hun, Moğol ve Mançu), bizzat Çin’e yerleşip oradan yönetmeyi tercih etmişler bu da zamanla millî kimliklerini kaybetmelerine sebep olmuştur. İki taraf arasında Pai-teng Muhasarasından sonra daha pek çok savaşlar yapılmış, ancak iki tarafta kesin netice elde edememiştir. Bu arada Kao-tsu, Hunların devam eden hücumlarına engel olmak için, bu saldırılardan vazgeçtikleri takdirde arzu ettikleri gıda maddelerini ve kumaşları kendilerine vermeğe hazır olduğunu bildirmiştir. Bu anlaşmayı, Mao-tun’la bir Çin’li prensesi evlendirmek suretiyle de sağlamlaştırmıştır. Bu, Doğu Asya’da bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet arasında akdedilen ilk uluslararası anlaşmadır. Bu anlaşmaya her iki taraf asgari ölçüde sadık kalmışlar ve tahta çıkan her yeni hükümdara yenilettirmişlerdir. Devlet büyüdükçe ve Hun sarayında lüks arttıkça, Hun Devleti’nin ihtiyaçları da o nispette artmıştır. Buna karşılık Çinliler, mümkün olduğu kadar az mal vermek istemişler ve bunun için Hunları her şekilde kandırmaya çalışmışlardır. Çin kuvvetlenmeye devam ettiği için Çinli gönüllülerin Hun topraklarına akınları son bulmuş, Hunlar da Çinlileri kaçırmaya başlamışlardır. Bu durum MÖ 2. yüzyılın sonuna kadar Hunlar’la Çinliler arasındaki münasebetlerin esas hatlarını teşkil etmiştir.
3.2. Kanton Devleti ile İmparatoriçe Lü ve Sonrası Bu dönemde Kao-tsu’nun güneyde Mao-tun’a benzeyen bir rakibi ortaya çıkmıştır. Bu, intikal yıllarında güneyde, bugünkü Kanton dolaylarında bir devlet kuran Chao T’o 58
adında bir Çinli idi ve bu devletin esasını ticaret kolonileri oluşturuyordu. Ancak ekonominin dayandığı temeller oldukça dardı. Yüeh kabileleri olan halk, kültürel bakımdan, o kadar aşağı idi ki, onlarla Çin’e karşı koyacak bir devlet kurmak imkânsızdı. Kao-tsu önce Chao T’o’ya bir elçilik heyeti göndererek hâkimiyeti altına girmesini teklif etmiştir (MÖ 196). Chao T’o ciddî bir mukavemette bulunamayacağını ve o zamanki şartlar içerisinde bir nebzede olsa bağımsız kalacağını bildiğinden bu teklifi kabul ederek teslim olmuştur. MÖ 195 yılında Kao-tsu, isyan eden bir derebeyliğine karşı yaptığı savaşta ok ile vurularak ölmüştür. Karısı İmparatoriçe Lü, yönetimi eline almış, önce oğlu imparator Huiti’nin naipliğini yapmış, ancak onun çok geçmeden ölümü üzerine muhtelif çocuklarını tahta çıkartmıştır. Bu arada kendisi de fiilen idareyi MÖ 179’a kadar elinden bırakmamıştır. Saltanatı esnasında, mümkün olduğu kadar imparator ailesine mensup olanları bertaraf edip, kendi ailesine mensup olanları ötekilerin yerine getirmeye çalışmıştır. Hâkimiyetinden emin olmak için derebeylik sistemini yine en kuvvetli bir şekilde ihdas etmiştir. Buna rağmen yüksek tabakaya mensup olan Sülale ve taraftarları, kısmen ona karşı şiddetle mukavemet etmişlerdir. Derebeylik sisteminin büyümesiyle hem bunların durumu tehlikeye düşmüş hem de bunların hepsi devleti kuvvetten düşürmüşlerdir. Bu durum Mao-tun’a imparatoriçeye çok meşhur olan mektubunu yazma fırsatını vermiştir. Mao-tun bu mektubunda cesaretle imparatoriçeye kendisiyle evlenmesini ve memleketi birlikte idare etmeleri teklifinde bulunmuştur. Bu İmparatoriçe Lü’yü çok incitmiş ve iktidarsızlığını açıkça göstermiştir. İmparatoriçe Lü’nün ölümünden sonra, Kao-tsu’nun halefi tarafından idare edilen bir irtica hareketi başlamıştır. Lü ailesinin bütün azaları yok edilmiş ve bilahare imparator Wenti adıyla tanınan Kao-tsu’nun oğlu idareyi ele almıştır (MÖ 179- 157). Bunun saltanatı esnasında derebeyliklerin sayısının artması, imparator Kao-tsu’nun ölümünden az önce teklif ettiği bir usulün tatbik edilmesini gerektirmiştir. Bu usule göre, yalnız imparator ailesine mensup olanlara büyük derebeylikler verilmiş ve orada kendilerine kral dedirtmelerine izin verilmiştir. Böylece bütün önemli derebeylikler imparator ailesinin eline geçmiştir. Fakat bu durum aralarındaki mücadeleye son vermemiş, imparator, tam Mao-tun’a karşı bir sefer hazırlığında iken akrabalarından biri olan Chi-pei kralı isyan etmiş ve böylece seferden vazgeçmek zorunda kalmıştır. Derebeyler arasında meydana gelen mücadeleler dışında, Wenti’nin saltanat sürdüğü devir oldukça sükûnet içinde geçmiştir. Wen-ti’yi takip eden imparator Ching-ti zamanında (MÖ 157- 141), birkaç derebeyi imparator aleyhine bir ittifak akdetmişler ve buna iştirak etmeleri için de Hunları teşvik etmişlerdir. MÖ 154 yılı isyanının sebebi, derebeylerinin ellerinden iktidarı almak isteyen bir hanedan temsilcisinin teşebbüsü olmuş ve isyan bastırılmıştır. Hunlar, savaşı kazanacaklarına dair ümitleri olmadığı için bu isyana iştirak etmemişlerdir. Bu isyan bastırıldıktan sonra derebeylerin haklarının birçoğu ellerinden alınmış ve bundan sonra derebeylerin sarayda bir memuriyet almaları ve derebeyliklerini uzaktan yönetmeleri âdeti ortaya çıkmıştır. Bu durum onların sarayda iktidar kazanmalarının yolunu açmıştır. Bundan sonra derebeyleri iki sınıfa ayrılmışlardır: hükümet merkezinde bulunmaları tercih edilenler ile memleketlerinde kalmak zorunda olanlar. Ancak burada da derebeylik idaresi resmî bir denetleyicinin, yani bir memurun elinde bulunduğundan gerçekte iktidar onların elinde olmamıştır. Nihayetinde 59
derebeyleri gittikçe iktidarları olmayan ve devletten ücret alan memurlar konuma gelmişlerdir. Ching-ti zamanında Hunlar’la çarpışmalar yaşanmış, fakat büyük muharebeler olmamıştır. Ancak imparator Wu-ti (MÖ 141- 89) zamanında siyasette bir değişiklik olmuştur. İlk defa Çinliler Hunlar’a karşı faal bir siyaset takip etmişlerdir. Bu siyasetin sebepleri ve hedefleri çoktur. Hunların Ordos Bölgesi’nden ve Kuzey Shansi’den yaptıkları baskınlarla doğrudan doğruya hükümet merkezini ve etrafında bulunan çok önemli merkezleri tehlikeye maruz bırakabilecekleri pek çok defalar görülmüştür. Kuzey Shansi çok dağlık olduğu için süvarilerden müteşekkil büyük ordular, fark edilmeden kuzeyden içerilere kadar girebilmişlerdir. Kuzey Shensi ve Ordos bölgesi bozkır olduğundan ve burada çok az Çinli göçmen bulunduğundan süvariler büyük bir süratle buralara kadar ilerleyebilmişlerdir. Devlet ve bilhassa merkez, Wen-ti’nin siyasetinden dolayı zengin olmuş, büyük bir debdebe hüküm sürmüştür. Hükümet merkezine her taraftan nadide eşyalar gelmiştir. Bilhassa Türkistan yoluyla gelen Ön Asya eşyaları yüzünden Türkistan ile ticaret artmıştır. Ticaret yolu Batı Shensi ve Kansu’dan Doğu Türkistan’a gitmiştir. Bu ticaretten yalnız tüccarlar değil, içlerinden geçtikleri il ve bucaklardaki memurlar da kazanmışlardır. Bu ticarete mani olunmamasında onlar açısından büyük menfaatler vardı. Fakat bu sıralarda Hunlar, Türkistan’a giden yollara hâkim olmuşlar ve ticaret yolunu değiştirebilecek veya kesebilecek duruma gelmişlerdi. Böylece Batı Çin’deki memurlar, kervanların muntazam vasıl olmaları ve yağma edilmemeleri için, ticaret yollarını doğrudan doğruya kendi kontrolleri altına almayı tercih etmişlerdir. Aynı zamanda Hunlar’ın Kansu’da iktidar kazanmaları da siyasi bir tehlike teşkil etmiş, bu suretle yine tehlikeli bir düşman olan Tibetliler’le birleşerek Çin’e hücum etmelerinin önü açılmıştır. Bunun için Tibetliler’le Hunları birbirlerinden ayırmaya çalışmışlardır. Ayrıca Çin Devleti, anlaşma siyasetine başladıkları zamandan beri, çok zenginleşmelerine ve kuvvetlenmelerine rağmen, hâlâ Hunlar’a hediyeler ve prensesler vermek mecburiyetinde kalmalarını artık aşağılayıcı bulmaya başlamışlardı. Tan-hu (Shan-yü, Tanhu, Kağan)’yü şahsen esir almaya teşebbüs etmekle faal harekâtı başlatmışlarsa da, Shanyü Chün-ch’en’in hileyi anlayarak geriye çekilmesi üzerine başarısız olmuşlardır (MÖ 133). Bundan sonra MÖ 119’a kadar durmadan devam eden bir savaşlar dönemi yaşanmıştır. Çinliler Li Kuang, Huo Ch’ü-ping ve Wei Ch’ing adlı generallerinin komutası altında, kısa süren muvaffakiyetlerle neticelenen taarruzlarda bulunmuşlardır. Bu taaruzlara karşı Hunların eski kuvvetlerinin kalmadığını, Tan-hu Chün-ch’en’in ölümünden sonra, birçok kargaşanın meydana gelmesinden ve Tan-hu’nun oğlunun Çinlilere iltica etmesinden anlıyoruz (MÖ 127). Nihayet Çinliler MÖ 119’da kendileri de büyük kayıplara uğrasalar da Hunlar’a karşı süvarilerden oluşan kuvvetli bir ordu ile hücuma geçerek onlara ağır kayıplar verdirmişlerdir. Hunlar daha kuzeye çekildiklerinden Çinliler, Kansu’nun bu önemli bölgesine köylülerini yerleştirmişlerdir. Bu sırada MÖ 138 yılında Hunlara karşı Yüeçilerle bir ittifak yapmak üzere gönderilen Chang Ch’ien MÖ 125 yılında siyasi olarak bir netice elde edememişse de yazdığı raporda esir düştüğü Hunlar hakkında geniş bilgiler vermiştir ki bugün Hunlara ait bilgilerin pek çoğunu bu rapordan öğreniyoruz. 60
Wu-ti’nin faal siyaseti yalnız, Hunlar’a karşı uygulanmamış, ticarî menfaatler yüzünden, Güney Çin ve Kanton etrafındaki bölge ile birlikte güneydoğu sahili de ağır savaşlar neticesinde Çin hâkimiyeti altına girmiştir. O zamanlar bile, Kanton’da ve başka sahil şehirlerinde, Hindistan ve Ön Asya mallarıyla ticaret yapan yabancı tüccarların bulundukları koloniler mevcut olmuştur. Bu tüccarlar herhâlde Soğdlar’dı. Güney savaşları sayesinde Wuti, ticaretten elde edilenleri kendi eline almıştır. Karadan Hindistan’la bağlantı kurmak için pek çok kez Yünnan’dan Hindistan’a yürümeye teşebbüs etmiş ancak bu teşebbüslerinde başarılı olamamıştır. Buna rağmen yine de Güneybatı Çin’de Çin tesirinin artmasını sağlamıştır. MÖ 108’de Kore’nin batı kısmı zaptedilmiştir. Kore, o zamanlarda Japonya ile yapılan ticaret için önemli bir geçit bölgesi özelliğini taşımıştır. Böylece bu ticaret de, doğrudan doğruya Çin hükümetinin etkisi altına girmiştir. Kore’nin ele geçirilmesi Hunlar’ı sadece kuvvetten düşürmüş, yok edememiştir. Bu da savaşların devam edeceği anlamına gelmiştir. Böylece Hunlar bundan sonra doğrudan doğruya Çin’in baskısına maruz kalmışlardır. Ancak bu durum onların MÖ 104’de Çinlileri hezimete uğratmalarına engel olamamış; imparatorun gözde odalıklarından birinin erkek kardeşi olan General Li Gang-li geri püskürtmüşlerdir. MÖ 91’de tekrar Çinliler Hunlar’a karşı vasıtalı ve vasıtasız bir siyaset tâkip etmeye başlamışlardır. Çinliler, Hunların eski düşmanları olan ve Tarım Havzası’nın kuzeyine yerleştirilen Wu-sunlar’la da siyasi münasebetler kurmuşlardır. Bu suretle Tarım Bölgesi’ni emniyet altına alarak, Hunlar’ın arkasına Wu-sunlar’ı yerleştirerek onların bir tehlike olmalarını sağlamışlardır. Kore’nin zaptı, Hunların doğu bölgesi için bir tehlike olmuştur. Nihayet Çinliler, entrikaların bütün vasıtalarını kullanıp, casusluk ve sabotaj gibi yöntemlerle Hunlar arasında hoşnutsuzluk yaratmaya çalışmışlardır. Hunlar arasında bu devirde başlayan hoşnutsuzluklarda Çinlilerin ne dereceye kadar suçlu oldukları Çin raporlarından tam olarak anlaşılamıyorsa da kısa bir zaman zarfında birçok Tanhu’nun gelip gitmesi ve dâhilî kargaşaların raporlara yansıması bir fikir sahibi olmamıza imkân vermektedir. Wu-ti MÖ 141’de onaltı yaşında iken tahta çıkmış ve MÖ 86-87’deki ölümüne kadar yarım yüzyıl tahta kalan bir imparator olarak Çin tarihine adını yazdırmıştır. Wu-ti gravürlerde çift gerdanlı ve kat kat kuşaklı bir kişi olarak gösterilmiştir. Çin’in en büyük imparatorlarından biri olarak kabul edilmiştir. Topraklarını genişletmek ve askerî faaliyetlere girişmek konusunda seleflerinden daha çok iddialı olmuş ve adı “asker imparatora” çıkmıştır. Muazzam harcamalarda bulunarak imparatorluk bütçesini oldukça zorlamıştır. Ayrıca sırf bir devlet bürokrasisi oluşturmakla kalmamış, bundan da önemlisi, kalıcı bir imparatorluk ideali ve yönetimi kurmuştur. Wu-ti, ölümünden hemen önce büyük bir dava sırasında geride bırakacağı veliahtı öldürüldüğü için, reşit bir varis bırakamadan ölmüştür. Bu dava çeşitli sihirbazlıklarla imparatoru öldürmek isteyen büyük bir grup aleyhine açılmıştır. Gerçekte bu hadisenin arkasında neyin saklı olduğunu bugün dahi iyi bilmiyoruz. Herhâlde asillerden müteşekkil bir zümrenin (klik) başka bir zümre ile olan mücadelesinden kaynaklanmıştır. Küçük veliaht için bir naiplik meclisi kurulmuştur ki bu mecliste bulunanlar arasında Hun boyuna mensup olan Chin Jih-ti de yer almıştır. Wu-ti’den sonra savaşlar, halefi Chao-ti (MÖ 86- 73) zamanında 61
da devam etmiştir. Hunların kuvvetleri azalmaya başlayınca eskiden onlara tâbi olan ve kuzeyde bulunan Ting-lingler ile doğudaki Wu-huan kabileleri de ayaklanmaya başlamışlardır. Hunlar arasında da iç kargaşalar yavaş yavaş kendini göstermiştir. Gerek Chao-ti (MÖ 86- 73)’nin saltanatı gerekse onun ölümünden sonra tahta geçen Hsüan-ti ( MÖ 73-49 )’nin saltanatı zamanında ülke aslında General Huo Kuang ile ona bağlı zümreler tarafından idare edilmiştir. Dış siyaset bakımından bu devirde birçok önemli hadiseler olmuştur: MÖ 58’de uzun süren iç savaşlardan sonra nihayet hükümdar olup birbirlerine karşı savaşan tanhular arasından Tanhu Hu-han-yeh idaresi altında Hun Devleti parçalanmıştır. Bu tanhu, Çinlilere teslim olmak zorunda kalmış ve MÖ 51 yılında bizzat Çin sarayına gitmiştir. Hunların bölünmelerine sebep, Çinlilere karşı yaptıkları devamlı zayiat verici savaşlar ve bu savaşlarda Çinlilerin eline çok miktarda insan ve bilhassa hayvanın geçmesi olmuştur. Bu durum Hunlar’da birçok ekonomik güçlükler doğurmuştur. Bunlara hastalıklar ve çok sert ve soğuk geçen kışlar da eklenince ekonomi gittikçe zayıflamıştır. Diğer taraftan bir düzene sokulmamış olan veraset meseleleriyle bazı iç problemler de bu zayıflıkta etkili rol oynamışlardır. Böylece Çinliler, MÖ 58’den itibaren Hun tehlikesinden kurtulmuş ve iktidarlarını Türkistan’da idâme ettirebilmişlerdir. Çin tarihinde, Wu-ti’nin zamanında ilk defa olan ancak, bundan sonra her zaman görülen bir gelenek başlamıştır: Aileler kendi aralarında ittifaklar akdetmişler, evlenmişler ve böylece büyük bir zümre teşkil etmişlerdir. Bu zümreler, en mühim idari işleri ellerine almaya çalışarak ülkeyi idare etmek istemişlerdir. Mesela Wu-ti zamanında bütün önemli generaller muayyen bir zümreye mensup olmuşlardır. Bu zümre, Chao-ti ve Hsüan-ti zamanında hükümranlığa devam etmiştir. Böyle bir grubun iktidarı eline geçirmesi için yapması gereken, bu zümreye mensup bir kızı imparatora zevce olarak vermek ve imparatorun etrafındaki harem ağalarının eskiden bu zümreye mensup adamlar olmasını temin etmekti. Harem ağaları fakir halk tabakalarına mensuptular; büyük zümreye mensûp olanlar da ya saraya getirilirler, ya da imparatora hediye edilirlerdi. Bu zümrelerin arasında imparatorlar umumiyetle iktidarsız kuklalardı. Şahsen enerjik olan imparatorlar çeşitli zümreleri birbirlerine karşı kışkırtırlar ve iktidarı elde ederlerken, daha kuvvetsiz olanlar ise tamamen bu grupların elinde oyuncak olurlardı. Çin’de zümreler tarafından bertaraf edilen imparatorların sayısı hiç de az değildi; bazı sülalelere de bu zümreler tarafından son verilmiştir. Bunların arasında Han Sülalesi de vardır. Bu son verme harekâtına, Wang ailesine mensup İmparator Yüan-ti’nin karısı tarafından başlanmıştır. Bu kadın, ülkeyi fiilen 18 yaşındaki oğlu İmparator Ch’eng-ti (MÖ 32-7)’nin yerine idare etmiş ve bu devirde ağabeyleri ile bilhassa yeğeni en önemli idari vazifeleri işgal etmişlerdir. Bunlar, diğer zümreleri bertaraf etmeye yahut kendilerine tâbi kılmaya muvaffak olmuşlardır. Wang ailesine mensup imparatoriçenin yeğeni Wang Mang, gittikçe yükselmiş ve kendi ailesine mensûp birkaç kişi ile birlikte, imparator ailesini bertaraf etmek istemiştir. Yüan-ti çocuğu olmadan öldüğü için, Wang Mang onun bir yeğenini tahta çıkartmıştır (Ai-ti, MÖ 6-1). Bu sıralarda Wanglar’ın ve müttefiklerinin kuvveti de gittikçe artmıştır. Bütün hasımlar bertaraf edilmiş, imparator ailesinin de kuvveti azalmıştır. Ai-ti 62
adındaki genç ölünce, Wang Mang 8 yaşındaki çocuğu (P’ing- ti; MS 1-5) tahta çıkartarak kendisini onun naibi yapmıştır. Ancak kısa bir süre sonra P’ing-ti de hastalanarak ölmüş (bunda herhâlde Wang Mang’ın parmağı vardır), Wang Mang bir yaşında bir çocuk olan Jutsı-ying (MS 6-8)i tahta çıkartmıştır. Daha sonra kendisini hükümdar yapma sırası geldiğini ileri sürerek MS 8 yılında, güya göğün emriyle, çocuğu tahttan indirerek kendisini “Hsin” Sülalesinin imparatoru ilan etmiştir. Eskiden beri kendisine taraftar olanlar müstesna, imparator ailesine mensup olanların hepsini sade vatandaşlığa indirmiştir.
3.3. Wang Mang Dönemi Wang Mang’ın Sülalesi, ancak MS 22’ye kadar devam etmiştir. Bu dönem Çin tarihinin en karışık dönemlerinden biridir. Kendisinin ve yandaşlarının emniyetini sağlamak için her türlü vasıtaya başvurmuştur. Çevirdiği entrikalar sayesinde tahta çıkar çıkmaz, hükümet merkezinde bulunan eski imparator ailesine mensup olanların hepsini bertaraf etmiş; yalnız taşrada ehemmiyetsiz vazifelerde bulunanlara dokunmamıştır. Hemen pek çok kanun neşrettirmiştir. Bu kanunlara göre ona “Çin tahtında ilk sosyalist” adı verilmiştir. İlk bakışta kanunları gerçekten de çok modern görünmüştür. Mesela özel şahısların köle olarak kullanmaları yasak edilmiş, bütün köleler “devlet köleleri” olmuşlardır. Yine şahısların arazi sahibi olmaları da yasak edilmiştir. Bütün arazi devletin sayılmış, toprak, toprağı çok olanlardan alınarak toprağı olmayan köylülere verilmek suretiyle yeniden taksim edilmiştir. Bundan başka şarap, tuz, demir aletler ve sikkeler devletin tekeli altına alınmış, “göller ve dağlar”dan da yalnız devlet istifade edebilmiştir. Bununla, halkın yakacak odununu tedarik ettiği, balık avladığı ve avlandığı araziler kastedilmiştir. Bütün para işleri yeniden düzenlenerek yeni para çeşitleri tedavüle çıkarılmıştır. Devlet halka kredi açmış ve alınan faiz de o zamana kadar hususî şahıslar tarafından alınan faizlerden daha düşük olmuştur. Nihayet “istikraz büroları” açılmıştır. Bu bürolar, piyasada mal fazla olup fiyatları düşünce mal ve bilhassa buğday satın almış; piyasada mallar azalıp fiyatlar yükselince de satmıştır. Bu arada, halkın içerideki kötü durumu düşünmesine fırsat verilmeyerek Hunlar’a karşı savaş ilan edilmesi kararlaştırılmıştır. Savaşa hazırlık olarak Hunlar’a bir elçi gönderilmiş ve tahkir edici tekliflerde bulunulmuştur. Özellikle halkın ve tanhunun adını ağır hareket içerecek şekilde değiştirmişlerdir. Bu durum Hunlar’ın ayaklanmalarına sebep olmuştur. Wang Mang, bütün Hun ülkesini 15 Tanhu’nun idaresi altında paylaştırmayı teklif etmiştir. Bundan sonra Hun ülkesi bir Çin vilayeti gibi muamele görecekti. Bu taksimde başarılı olamadığı gibi, bilakis Hunlar’ı daha da çok kızdırmıştır. Wang Mang sınıra muazzam ordular yığmış, Türkistan, Çin hâkimiyetinden çıkmıştır. Wang Mang Hunlar’a karşı yürümeden önce iç kargaşaların gittikçe arttığını görmüş ve MS 12 yılında bütün reform kanunlarını geri almak zorunda kalmıştır. Bunların uygulanmasının mümkün olmadığı ve neticelerinin de eskisinden daha kötü sonuçlar doğurduğu görülmüştür. Nihayet MS 18’de katliamlara sebebiyet veren küçük isyanlar başlamış, ihtilâlciler, işaret olarak, kaşlarını kırmızıya boyayarak kendilerine “kırmızı kaşlılar'” demişlerdir. Bu isyan, Wang Mang’ın almış olduğu yanlış tedbirlerden dolayı köylülerin düştükleri müşkül duruma tahammül edemeyerek hakikî bir katliamın başlangıcı 63
olmuştur. Bu isyanın nüvesini gizli bir cemiyet teşkil etmiştir. Bunların önderleri bu sefer taşradaki çiftlik sahipleri olmuşlardır. Barış zamanında, zararsız idiler, fakat isyanlar sırasında köylüleri ayaklandırmakta çok başarılı oluyorlar sonra da durumu düzeltmek için köylüleri teşkilâtlandırıyorlardı. Ancak daha önceleri de olduğu gibi, bu hareket büyüyerek asıl hedefini aşmış ve bütün hükümdar tabakasına karşı çıkan bir isyan mahiyetini almıştır. Bu sefer de, çok kısa bir zamanda, küçük gizli bir cemiyet tarafından hazırlanan isyan bir ihtilâl hâlini almıştır. Köylülerden oluşan büyük halk kitlesi her yerde memurları ve ileri gelenleri öldürerek hükümet merkezine doğru ilerlemişlerdir. Wang Mang tarafından bunlara karşı gönderilen askerî kıtalar da, karşı tarafa geçmedikleri takdirde, kırmızı kaşlılardan farklı hareket etmemişler; onlar da rastgele yağma ederek memurları öldürmüşlerdir. Katliam ve çarpışmalar yüzünden Wang Mang’ın ordusu Hunlar’a hücum edeceği yerde takviye alamadığından yağmalara başlayarak yolunu şaşırmıştır. Böylece ordu dağılarak ortadan yok olmuştur. Çin’in şansına o zamanın tanhusu, barışsever olduğundan, bu fırsattan istifade etmemiştir daha doğrusu Hun Devleti’nin iç vaziyetinin pek sağlam olmaması tanhuyu barışsever olmaya zorlamıştır. Kıyam başlar başlamaz azledilen Han Sülalesi’nin halefleri meydana çıkarak yüksek tabakayı etraflarına toplamak istemişlerdir. Hem gaspçı Wang Mang’a karşı savaşmak hem de ihtilâlci halka karşı eski sosyal nizamı müdafaa etmek için harekete geçmişlerdir. Fakat Han prenslerinin etraflarına topladıkları orduların durumu da karşı taraftakilerden daha iyi değildi. Bunlar da soygunculukla para ve servet elde etmek isteyen aç ve fakir köylülerden başka bir şey değildiler ve savaşmaktan ziyade yağma yapıp her şeyi katletmişlerdi. Bütün bunlara rağmen yine de prenslerden Liu Hsiu zorla da olsa başarılı olmuştur. Prensin taraftarları hükümet merkezini zapt etmişler, Wang Mang, kendi kutsiyetine inanarak kaçmamış aksine resmî elbiseler giyerek tahtın bulunduğu salonda eski kitapları okumaya devam etmiştir. Söyleyeceği sözlerle hasmına tesir edeceğinden ve böylece her şeyi yoluna koyacağından emin olduğundan böyle hareket etmiş, ancak bir askerin başını gövdesinden ayırmasına engel olamamıştır (MS 22). Kesik başı 200 yıl imparatorun hazinesinde muhafaza edilmiştir. Savaşlara devam edilmiş, prenslere ait parti hem kendi aralarında hem de kırmızı kaşlılara karşı savaşmıştır. Bu yıllar boyunca milyonlarca insan ölmüştür. Nihayet (MS 24) Liu Hsiu başarı kazanarak “İkinci Han Sülalesinin” (Doğu yahut Muahhar Sülale) ilk imparatoru olarak tahta çıkmış ve imparator Kuang-wu-ti adını almıştır (MS 25-57). Wang Mang zamanında Hunların Türkistan’daki nüfuzları yine artmıştır. Fakat Yarkend kralı, Çinlilerle Hunları birbirleri aleyhine kışkırtmakla daha çok kuvvet kazanmış ve çok geçmeden Hunlar’a karşı koyacak hâle gelmişti. Yalnız, küçük Türkistan devletleri, kendilerine yakın bulunan ve hâkimiyetlerini daha çok gösterecek olan Yarkend veya Hunların hâkimiyeti altına girmektense, kendilerinden uzak olan Çin hâkimiyeti altına girmeyi tercih etmişlerdir. Bunun için küçük devletler Çin’in müdahalesini istemişlerdir. Fakat Kuang-wu, bunu tereddütsüz reddetmiş ve sebep olarak Çin’i daha yeni nizama soktuğunu ve hemen Türkistan’a yürümek imkânını bulamadığını ileri sürmüştür. Bu şüphesiz ki, doğru bir hareketti. Bu sayede Yarkend kralı Türkistan’ın mütebaki küçük devletlerine de hâkim olabilmiştir. Çünkü Hunlar başka sebeplerden dolayı Türkistan’dan çekilmek zorunda 64
kalmışlardır. Kuang-wu-ti Hunlar’la müteaddit defalar sınırlarda çarpışmış, fakat hiçbirinde başarı elde edememiştir. MS 45 yıllarında çok şiddetli bir kuraklık hüküm sürmüş ve buna çekirge istilası da eklenmiştir. Bu yüzden Hunlar, hayvanlarının büyük bir kısmını kaybetmişlerdir. Artık batıda, Türkistan’da tutunacak, güneyde Çinlilerle savaşacak ve doğuda Hsien-pi (Siyenpi) ve Wu-huanlar’la savaşa tutuşacak bir durumda olamamışlardır. Büyük bir kısmının Moğol menşeinden geldikleri ve evvelce Hunların hâkimiyeti altında bulundukları ihtimal dâhilinde olan bu iki kavim, Moğolistan ve Mançurya arasındaki hudut bölgelerde ve Hun Devleti’nin doğu kenarlarına yerleşerek barış içinde yaşıyorlardı. Hunlar, Shansi ve Shensi Eyaletlerinin kuzeyinde bulunan en iyi otlaklarını büyük siyasi hadiseler yüzünden kaybettikleri hâlde, bunlar en iyi otlaklara sahip bulunduklarından, kuvvetlenmişlerdi. Sonunda da MS 46 yılında Hunlar kuraklık ve savaşlar neticesinde Wuhuanlar’la Hsien-piler’e karşı koyamamışlardır. Halk iki kısma ayrılmış, özellikle kuzey taraflarına göç edenler, çok geçmeden Çinlilerin gözleri önünden kaybolmuşlardır. Hunların güneyde kalan diğer kısımları ise, başka düşmanlara karşı kendilerini emniyet altına almak için, Çinlilere tâbi olmak zorunda kalmışlardır. Böylece kuzeyde Çinliler hiçbir şey yapmadan büyük bir başarı kazanmışlardır. Yüzyıllardan beri Çinlilerin en tehlikeli düşmanı olan Hunlar, siyasi bir kuvvet olarak ortadan kalkmışlar, bunların yerine Hsien-piler’le Wu-huanlar gelmişlerdir. Ancak bunlar ilk zamanlarında Hunlar kadar önemli olamamışlardır.
3.4. Han Devrinin Sonu MS 80’den itibaren Çin’in iç siyasetinde gittikçe bir kötüleşme hissedilmiştir. Bunun sebebi, büyük arazi sahipçiliğinin eskisine nazaran, daha çabuk teşekkül etmesi, buna karşılık arazi sahiplerinin adedinin eskisine nazaran daha az olmasıdır. Büyük arazi sahipleri kendi aralarında zümreler meydana getirmişlerdir. Bunlar ilk önce saray entrikalarını kullanarak birbirleriyle iktidar mücadelesi yapmışlardır. Bu iktidar mücadelelerinde yeni bir sınıf olarak harem ağaları ortaya çıkmıştır. Ming-ti zamanında, ekonominin yükseldiği bir devirde ortaya çıkan Han imparatorlarının saraylarında bir taraftan lüks diğer taraftan da saray mensupları daha çok artmıştır. Sarayda bulunan yüzlerce zevce ve kuma için büyük bir harem ağası ordusuna ihtiyaç duyulmuştur. Harem ağaları da, imparatorla özel olarak konuşup onu etkileyebilecek bir konumda bulunduklarından belirli bir grup için önemli bir sebep olmuşlardır. Esas mücadele zaman zaman harem ağaları grubuyla; yazarlar grubu arasında cereyan etmiştir. Harem ağaları içlerinde imparatorun birkaç zevcesi de bulunan bir zümrenin hizmetinde bulunurlarken: yazarlar, yani nazırlar ve nezaretlerde çalışanlar ile idare işlerinde bulunanlar bir başka zümreye hizmet edenlerdir. Bu mücadeleler neticesinde MS II. yüzyılda daha fazla kan dökülmüştür. Üstün olan zümre, diğer zümreye mensup olanların mümkünse hepsini katletmiştir. Çok geçmeden taşrada yerleşmiş olan grup daha müsait bir durum almıştır; çünkü o zaman sarayda hâkim olan grup, taşrada fazla tutunamamıştır. Böylece MS 150’den itibaren taşra kıtalarına komuta eden generaller başrolü oynarlarken, saraydaki olaylar gittikçe önemini kaybetmiştir.
65
İlk devrin en önemli generalleri, Ts’ao Ts’ao, Lu Pu, Yuan Shao ve Sun Ts’e’dir. Bunları takiben bir müddet sonra da Liu Pei gelmiştir. Bunların hepsi, iktidarı ellerine almak istemişler ve MS 180’den itibaren birbirleriyle savaşmışlardır. En önemli diğer bir hedefleri ise, imparatoru kendi taraflarına çekmek olmuştur. İkinci Han sülalesinin son imparatoru Hsien-ti (MS 190-220), bu amacı güden müteaddit generaller tarafından esir edilmiştir. Başarı kazanan general, umumiyetle, hükümet merkezini elinde tutacak kadar kuvveti olmadığından imparatoru da beraberinde sürükler, nihayet bundan vazgeçmek zorunda kalınca, onu başka bir generale terk ederdi. İmparatorun bu kadar arkasından koşmalarının sebebi, o zamanki telâkkilere göre, yeni sülalenin ilk imparatorunun, eski sülalenin son imparatorundan devlet mühürlerini almak zorunda olmasıdır. Son imparator bir nizam dâhilinde istifa etmelidir. MS 200 yılında yeni bir durum daha ortaya çıkmıştır. Bu dönemde sadece 3 büyük parti kalmıştır. Bunların en kuvvetlisi kuzeye hâkim olan, imparatoru her zaman için elinde tutan Ts’ao’un partisi idi. Batıda Sih-ch’uan’da Liu Pei ve güneydoğuda Sun Ts’e’nin kardeşi yerleşmişti. Generaller içinde Ts’ao Ts’ao yönetimi ele geçirme mücadelesinde hepsinden ileri gitmiştir: Askerî yardımda bulunduklarından dolayı, ödül olarak MS 180-200 yılları arasında bir Çin eyaleti olan Şansi’ye 19 Hun boyunu onun yerleştirdiği düşünülmektedir. Bu suretle Ts’ao, Hunlar’ın yardımı ile iktidarı eline almış ve ölümünden hemen sonra oğlu Ts’ao P’i, MS 220 yılında imparatora istifasını vermiş ve yeni bir sülale olan Wei Sülalesi’ni kurabilmiştir. Buna karşılık, yüzlerce seneden beri Çinlilere ait olan bir kısım arazi Hunlar’a geçmiştir. Tabiî Ts’ao bunun böyle olmasını istememiştir. O, Hunlar’a Şansi’de bazı otlaklar vererek bunları etrafta bulunan ilçe ve bucak memurlarına idare ettirmek istemiştir. Plan, Çinlilerin eskiden de birçok defa uyguladıkları planın aynısı idi: Yabancılar gruplar hâlinde ülkeye alınır sonra etrafta bulunan idare merkezlerinin nüfuzu onlar üzerinde gittikçe artar ve nihayet yabancılar tamamen kendi hususiyetlerini kaybederek Çinlileşirlerdi. Fakat Hunlar’ın 19 boyu çok kalabalıktı. İllerin idaresi de son harpler yüzünden çok zayıfladığından bu plan tatbik edilememiştir. Bu suretle Çin dâhilinde birçok tanhunun idaresinde küçük bir Hun Devleti kurulmuştur. Bu olay, bundan sonraki dört yüzyıl için büyük bir önem arz etmiştir. Kısaca söylemek gerekirse Han Dönemi Çin tarihinde önemli gelişmelerin yaşandığı bir devirdir. Bu dönemde Türkistan’a gönderilen General Ban Zhao, Doğu Türkistan’ı yeniden ele geçirerek 70.000 kişilik bir ordu ile Tanrı Dağları’ndan aşarak Hazar Denizi’ne kadar gitmeyi başarmıştır. Daha önce Çin hiç bu kadar batıya gitmemişti. Asker İmparator Wu-ti muazzam harcamalar yaparak güneyi hedef alan seferlere girişmişti. Sonraki imparatorlar Çin’in sınırlarını bugünkü Kanton ve Kvangsi’yi içine alacak ölçüde genişletmekle kalmamışlar, bu kazanımlara Fujiyan’ı da katmışlardır. Ayrıca Haniyay Adası’na kadar ilerledikleri gibi Vietnam’ın kuzey bölgelerine de yoğun bir şekilde yerleşmişlerdir. Hatta Burma (Myanmar)’ya bir ticaret yolu açarak bugünkü Malezya ile deniz üzerinden temaslar sağlamak için girişimlerinde bulunmuşlardır. Yine Kore’ye nüfuz 66
etmişler, MÖ 4. yüzyıl civarlarında Çin ile Kore sınırı arasındaki sınırı çizen Yalu Nehri havzasında bazı savaşçı kabilelerle savaşmışlardır; fakat Kore’yi dize getirme konusunda ilk ciddi gayreti gösteren Çinliler, orada sömürge kurmayı başaranlar ise Hanlar olmuştur. Bütün bu istilaların arkasında yatan sebep elbette ki ticaret olmuştur. Çin ile Avrupa arasında özellikle de Roma İmparatorluğu arasındaki ilişkiler bu dönemde ticaret üzerinden başlamış ve İpek Yolu ve bunun üzerinde taşınan ürünler bu temasları sağlamlaştırmıştır. Roma, Çin’den Çin ipeği ile Hind biberi alırken karşılığında cam ve demir eşya ödemiştir. İstilalar büyük işgal orduları kurulmasını elzem hâle getirmiş, bu da imparatorluk hazinesine büyük bir yük yüklemiştir. Ayrıca seferlerin pahalı at sıkıntısına yol açması ve çok sayıda köylünün askere alınması huzursuzluğu arttırmıştır. Yine haraç getiren elçilik heyetlerinin payitahtta ağırlanmaları ve masraflarının karşılanması da oldukça büyük masrafların yapılmasını gerektirmiştir. Vergiler yükseltilmiş, ancak bunlar tahsil memurları tarafından merkeze ulaştırılmayarak kendilerinde bırakılmıştır. Bütün bu sebeplerle paranın değeri düşürülmüştür. Bu arada imparatorlarla bürokratlar arasındaki çekişmeler ve imparatorların saraylarındaki hadımağalarına bel bağlamaları, idarede baş gösteren bozukluk ve zaafiyet sülalenin sonunun gelmesinin en önemli sebepleridir. Han döneminin sona ermesiyle, Çin tarihinde yeni bir dönem kapanmıştır. Han devri, asiller cemiyetinin nihai olgunlaşma ve sağlamlaşma devresi olmuştur. Bundan sonraki devir, yani MS 618’e kadar olan zaman, Çinlilerle kuzey kavimleri arasındaki kültürel ve siyasi çarpışmalarla geçmiştir.
67
Uygulamalar 1) Han Sülalesi döneminin Çin tarihine katkılarını araştırınız
68
Uygulama Soruları 1) Han Sülalesi yönetimini, ortaya çıkma ve sonlanma sebep ve sonuçlarını, önceki hanedanlar dönemi ile karşılaştırarak nasıl değerlendirirsiniz?
69
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Çin tarihinin ve günümüz Çinlilerinin esasını teşkil eden Han Sülalesinin gelişme ve sonlanma dönemi anlatılmıştır. MÖ 206 yılında imparator olan Liu Pang, kendisine imparator adı olarak Kao-tsu adını almıştır. Han Sülalesi dönemi, Çin’in orta zamanlarının başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Kao-tsu döneminde, Çin’in servet ve nüfusundaki artışın ve imparatorluk çatısı altındaki birleşmenin dış ilişkileri çok daha önemli kıldığı bir dönem başlamıştır. Yaklaşık iki yüz yirmi yıl sürecek olan bu dönem gitgide büyüyen bir imparatorluğun bünyesine daha fazla insanın ve toprağın ilhakı şeklinde gerçekleşmiştir. Bu dönem, Hun Türkleri’nin gittikçe kuvvetlendiği ve Çin için esaslı bir tehlike oluşturmaya başladığı bir dönemdir. Liu Pang, devletini kurmakta iken Hunlar’ın başına T’ou-man’ın yerine Mao-tun (Mete) geçmiş ve devletini, Çin’e kuvvet bakımından eşit olan büyük bir devlet hâline getirmiştir. Kao-tsu’nun siyaseti, Hunlar’ın Kuzey Çin işlerine karışmalarına ve bilhassa Hunlar’la Çinliler arasında ittifakların yapılmasına mani olmaktı. Mao-tun MÖ 200 yılında bir Çin kralı ile ittifak yaparak Kao-tsu’ya karşı harekete geçmiş ve Pai-teng Savaşı gerçekleşmiştir. Ancak Kuzey Shansi’de Kao-tsu’yu kuşatan Mao-tun, ittifak yaptığı Çin kralının askerlerinin gecikmesi üzerine kuşatmayı kaldırıp geri çekilmiştir. Böylece Çin’in Hun hâkimiyeti altına girmesi engellenmiştir. Mao-tun’un kuşatmayı kaldırmasının bir diğer sebebi, Çin’in bozkırdan yönetilemeyeceği ve eğer Türkler Çin’e yerleşirse millî kimliklerini kaybedeceğine dair millî siyasettir. Sonuç olarak Doğu Asya’da bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet arasında akdedilen ilk uluslararası anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca yine bu dönemde Güney Çin’de bulunan ve coğrafi olarak önemli bir konumda yer alan Kanton Devleti ile yapılan savaşlar ile bu savaşlarda önemli rol oynayan ölen Kaotsu’nun eşi İmparatoriçe Lü hakkında bilgi verilmiştir. İmparator Wen-ti döneminde derebeylikler artmış, ama bunlar sarayda memuriyet alarak derebeyliklerini uzaktan yönettikleri için iktidar sahibi olmamışlardır. İmparator Wu-ti (MÖ 141-89) zamanında Hunlar’a karşı faal bir dış siyaset uygulanmıştır. Bunun sebepleri güçlenen Çin’in artı Hunlara hediyeler ve prensesler vermeyi aşağılayıcı bulmaları, kuzeyde Hun tehlikesinin devam etmesi ve Hunların Türkistan hâkimiyetinin ve Kansu’da iktidar kazanmalarının batı ticaretine engel olmasıdır. Shan-yü Chün-ch’en’in ölümüyle zayıflayan Hunlar, Kore’yi de kaybetmiştir. Çin’in askerî başarılarının yanı sıra Hunlar’a karşı uyguladığı entrikalar, casusluk ve sabotajların sonucunda birçok tanhunun gelip gittiği ve iç kargaşaların oluştuğunu Çin kaynaklarından takip etmek mümkündür. Nihayet MÖ 58’de uzun süren iç savaşlardan sonra Tanhu Hu-han-yeh idaresi altında Hun Devleti parçalanmıştır. Hu-han-yeh, MÖ 51 yılında bizzat Çin sarayına gelmiştir. İmparator Yüan-ti’nin karısının yeğeni olan Wang Mang sarayda nüfuzu arttıktan sonra MS 8’de kendisini imparator ilan etmiştir. Çin’in en karışık dönemlerinden olan onun yönetim döneminde (MS 8-22) çıkardığı kanunlar “Çin tahtında ilk sosyalist” olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Bu kanunlar iç isyanların ve “kırmızı kaşlılar” olarak anılan 70
ihtilalcilerin ortaya çıkmasına sebep olunca reformları geri almak zorunda kalmıştır. Nihayet prens Liu Hsiu MS 22 Wang Mang’ı öldürmüş, MS 24’te de Kuang-wu-ti imparator adıyla “İkinci Han Sülalesi” (Doğu yahut Muahhar Sülale, MS 25-57) nin kurucusu olarak tahta çıkmıştır. Wang Mang’ın bütün Hun ülkesini 15 Tanhu’nun idaresi altında paylaştırmayı teklif etmesi, Hunları kızdırmış ve Hunların Türkistan’daki nüfuzları yine artmıştır. Kuangwu-ti döneminde Türkistan’da Hunlar’la savaş devam etmiştir. Ancak MS 45 yılında başlayan kuraklık ve çekirge istilası, Hunlar’ı zayıflatmış; güneyde Çinliler, doğuda Hsien-pi (Siyenpi) ve Wu-huanlar’la savaşamayacak duruma getirmiştir. Sonunda MS 46’da Hun Devleti ikinci kez Kuzey ve Güney olarak ikiye bölünmüşlerdir. Kuzey Hunları yurtlarını bu Moğol kabileleri hâkimiyetine terk etmişler, Güney Hunları ise Çinlilere tabi olmak zorunda kalmışlardır. M.80’den itibaren Çin’in iç siyasetinde gittikçe bir kötüleşme hissedilmiştir. Bunun sebebi, az sayıdaki büyük arazi sahiplerinin zümreler meydana getirmeleri ve sarayda sayıları ve nüfuzları artan harem ağaları üzerinden iktidarı ele geçirmeye çalışmalarıdır. MS 150’de ise taşra kıtalarına komuta eden generaller başrolü oynamışlar ve iktidar için mücadele etmişlerdir. General Ts’ao, Hun boylarının yardımı ile iktidarı eline almış ve ölümünden hemen sonra oğlu Ts’ao P’i, MS 220 yılında yeni bir sülale olan Wei Sülalesi’ni kurmuştur. Sınırlarını batıda Hazar Denizi’ne, doğuda Kore, Fujiyan ve Vietnam’ın kuzeyine kadar genişleten Han döneminde savaşlar, ekonomiye büyük yük getirmiştir. Han devri, asiller cemiyetinin nihai olgunlaşma ve sağlamlaşma devresi olmuştur.
71
Bölüm Soruları 1) değildir?
Mao-tun zamanında Hun Devleti içinde hangisi Çinlilere verilen işlerden biri
a)
Muharebelerde müşavir olarak kullanılmışlardır.
b)
Yazıcı olarak kullanılmışlardır.
c)
Memuriyet yapmışlardır.
d)
Orduda görev almışlardır.
e)
Ticaret yapmışlardır.
2) Yaklaşık iki yüz yirmi yıl süren ve yabancılarla münasebetlerin sürdürülme sürecinden çok, bir yayılma, genişleme ve gitgide büyüyen bir imparatorluğun bünyesine daha fazla insanı ve toprağı ilhak etme şeklinde gerçekleşen dönem hangi sülale döneminde yaşanmıştır? a)
Han Sülalesi
b)
Ch’in Sülalesi
c)
Chou Sülalesi
d)
Sui Sülalesi
e)
Tang Sülalesi
3) Kendisine imparator adı olarak Kao-tsu’yu veren Han sülalesinin kurucusu aşağıdakilerden hangisidir? a)
Hsiang Yü
b)
Chung-hang Yüeh
c)
Chao T’o
d)
Li Sih
e)
Liu Pang
4) hangisidir?
Devletini Han Sülalesi döneminde Çin’le eşit konuma getiren Türk hükümdarı
a)
Touman (Teoman)
b)
Mao-tun (Mete) 72
c)
Bumin
d)
Mukan
e)
İşbara
5)
Hunlar hükümdarlarına aşağıdaki unvanlardan hangisini vermişlerdir?
a)
İlteber
b)
Şad
c)
Yabgu
d)
Şanyü (Tanhu)
e)
Subaşı
6) MÖ 200 yılında Han imparatoru Kao-tsu ile Hun hükümdarı Mo-tun arasında yapılan Pai-teng Muharebesinden sonra iki taraf arasında savaşlar devam etmiş ve sonunda bir anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşma tarihe nasıl geçmiştir? a)
Hunlar ile Çinliler arasında yapılan ilk anlaşmadır.
b)
Çinlilerin Hunlara ilk defa prenses verdikleri ilk anlaşmadır.
c) Doğu Asya’da bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet arasında akdedilen ilk uluslararası anlaşmadır. d)
Hunların Çinlilere elçi gönderdikleri ilk anlaşmadır.
e)
Han sülalesinin Çin’in dışında yaptığı ilk anlaşmadır.
7) hangisidir?
Hun Hükümdarı Mo-tun’un evlenme teklif ettiği imparatoriçe aşağıdakilerden
a)
İmparatoriçe Lü
b)
İmparatoriçe Wu
c)
İmparatoriçe Ci’an
d)
İmparatoriçe Yang
e)
İmparatoriçe Sua
73
8) İlk defa hangi sülale ve imparator zamanında Çinliler, Hunlar’a karşı faal bir siyaset tâkip etmişlerdir? a) Han Sülalesi-İmparator Wang Mang b) Han Sülalesi-İmparator Wu-ti c) Han Sülalesi-İmparator Kao-tsu d) Ch’in Sülalesi-İmparator Shih-huang-ti e) Ch’in Sülalesi-İmparator Erh-shih-huang-ti 9) a) edilmiştir.
Çin İmparatoru Wang Mang için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? Onun dönemi Çin tarihinin en karışık dönemlerinden biri olarak kabul
b) Kendisinin ve yandaşlarının emniyetini sağlamak için her türlü vasıtaya başvurmuştur. c) Çevirdiği entrikalar sayesinde, hükümet merkezinde bulunan eski imparator ailesine mensûp olanların hepsini bertaraf etmiş; yalnız taşrada ehemmiyetsiz vazifelerde bulunanlara dokunmamıştır. d) Hemen pek çok kanun neşrettirmiştir. Bu kanunlara göre ona “Çin tahtında ilk sosyalist” adı verilmiştir. e) 10) değildir?
Halkı için yapılması gereken her şeyi yapmıştır. Aşağıdakilerden hangisi Han Sülalesinin yıkılmasının sebeplerinden biri
a)
İmparatorlarla bürokratlar arasındaki çekişmeler
b)
İmparatorların saraylarındaki hadımağalarına bel bağlamaları
c)
İdarede baş gösteren bozukluk ve zaafiyet
d)
Ekonomik durumun gittikçe kötüleşmesi
e)
İmparator Wu-ti’nin gayretleri
Cevaplar 1) c, 2) a, 3) e, 4) b, 5) d, 6) c, 7) a, 8) b, 9) e, 10) e
74
4.ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNİN (MS 220- 589) İLK YÜZYILI
75
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 4.1.
4.2.
Üç Devlet Dönemi 4.1.1.
Wu Devleti (221-280)
4.1.2.
Shu-Han Devleti (221-263)
4.1.3.
Wei Devleti (220-265)
Batı Ch’in Sülalesi (265-317) 4.2.1.
T’o-pa (Tabgaç)lar’ın İlk Devleti
4.2.2.
Prenslerin İsyanı
4.2.3.
Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri
76
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Çin’in Han Sülalesi’nden sonraki yüzyılı hangi sülale ve kavimlerin hâkimiyet leri altında geçmiştir? 2)
Bu dönemi nasıl değerlendirirsiniz?
77
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Üç Devlet Dönemi
MS 220-265 yılları arasında Çin’in kuzeyinde ve güneyinde kurulan üç devletler hakkında ve bu dönemin önemi hakkında bilgi edinilmesi MS 265-317 yılları arasında Çin’de birliği sağlayan Batı Ch’in Sülalesi ve dönemin önemi hakkında bilgi edinilmesi
Batı Ch’in Sülalesi
Kazanımın nasıl edileceği geliştirileceği
elde veya
78
Anahtar Kavramlar
Üç Devlet
Wu
Shu-Han
Wei
Batı Ch’in
T’opa (Tabgaç)
Liu Yüan
79
Giriş Bu bölümde Han Sülalesi’nden sonra, MS 220-265 yılları arasında Çin’in kuzeyinde ve güneyinde kurulan üç devletler hakkında bilgi verilmiş, ardından MS 265-317 yılları arasında Çin’de birliği sağlayan Batı Ch’in Sülalesi ve döneminin önemli olayları anlatılmıştır.
80
4.1. Üç Devlet Dönemi Çinliler, Çin’in Orta Çağ’da ikiye ayrıldığını ve bu ayrılmanın 420 yılında gerçekleştiğini ileri sürseler de ilim âlemi bu görüşü kabul etmemiştir. İlim âlemine göre Çin, 220’de kuzeyde büyükçe bir devlet, güneydoğu ile güneybatıda ise küçük iki devlet olmak üzere toplam 3 devlete ayrılmış ve 265’te bütün Çin’e hâkim olmak isteyen Chin Sülalesi kurulmuştur. Fakat bu kuzey ile güney arasındaki birlik, ancak bir geçit devri teşkil eden 280 (Üç devletin sonuncusunun ilhak edildiği zaman) ile 317 (Chin Sülalesi’nin güneye kaçmak zorunda kaldığı ve kuzeyde bir başka sülalenin başladığı yıl) arasında meydana gelmiştir. MS II. yüzyılda Kuzey Çin’e göç etmiş olan 19 Hun boyu, 220’de, ilk defa çok kuvvetli olmasalar da, yeni bir siyasi birlik olarak sahneye çıkmışlardır. Hsiung-nu (Hun) Şanyüleri’nin idaresi altındaki bu siyasi birlik, 589’a kadar Kuzey Çin’de hâkim olan, hakikî sülaleler kuran, sonraki devirde daha fazla kuvvetlenen Kuzey Çin’deki Hunlar’la diğer Türk devletlerinin nüvesini teşkil etmiştir. Bu dönem Çin’in yabancılar ve özellikle Türkler tarafından idare edildiği bir devir olarak vasıflandırılmıştır. Bu yüzden de bu dönem, Çin tarihinin en önemli ve ilginç devirleri arasında sayılmıştır. Fikir bakımından ise bu dönem, Budizm’in iki yoldan Çin’e girmesiyle kendisini göstermiştir. Aslında Budizm’in Çin’e girişi genellikle MS I. Yüzyılda Han Sülalesi imparatoru Ming-ti dönemine tarihlendirilmektedir. Doğu Türkistan’da kuzeyde Kuça, güneyde ise Dunhuang ve Hoten üzerinden yayılan ve Çin’de cemaat toplulukları oluşturan Budizm’in misyonerleri, MS II. yüzyılın ikinci yarısına doğru Hint dillerindeki eserleri Çince’ye tercüme etmeye başlamışlardır. Ancak bu din MS 220’den sonra önem kazanmaya başlamıştır. Bu dönemin ardından ise Kuzey Çin’de Hunlar tarafından kurulan Kuzey Liang Devleti ve Sonraki Chao Devleti, Budizm’i resmî din olarak kabul etmiş ve önemli Budist metinlerin ilk kez Çinceye tercümesini yapan Budist rahiplerin hamileri olmuşlardır. Türkistan üzerinden ilerleyen Budizm’in iki ana mezhebi olan Hinayana ve Mahayana mezheplerinden Türkler daha ziyade metafizik nitelikler taşıyan, tanrı anlayışına yönelen ve bireysel değil, tüm canlıların kurtuluşunu merhamet, fedakârlık gibi erdemleri ön plana çıkararak hedefleyen Mahayana Budizm’ini benimsemişlerdir. Türkler arasında Güney Hunları ile başlayan Budizm dini, en parlak devrini Turfan ve Kansu Uygurları döneminde yaşamaya devam etmiştir. Kuzey Çin’deki yabancı devletlerin, özellikle esas dinleri Gök Tanrı dini olan Türklerin Budizm’i kabulünün ardında pek çok sebep yatmaktadır. Bunlardan ilkinin Çin kültürü içinde erimemek için yabancı bir dini benimsemek olduğu düşünülebilir. Ayrıca Kuzey Çin’in yabancıların hâkimiyetine girmesi ile Konfüçyen elit tabakanın çoğu Güney Çin’e çekilmiş, kuzeyde kalanlar da yabancılara yardım etmek istememiştir. Yabancı topraklarda kendilerine hem eğitimli bürokrat bir tabaka oluşturmak isteyen hem de ticaret ile ilgilenen Türk hükümdarlar da aradıkları desteği Budist rahiplerde bulmuşlardır. Budizm beraberinde birçok yeni kültür maddeleri ile ilimleri de getirmiştir. Eski Çin felsefesi ile ilmi, bununla anlaşmak zorunda kalmıştır. Aynı zamanda Budizm’le birlikte ilk defa Çin’in batısındaki büyük kültür devletleri hakkında doğrudan doğruya bilgi edinilmiştir. O zamana kadar sadece Çin bir kültür ülkesi olarak gösterilmiş, diğer ülkelerin hepsi barbar sayılmıştır. 81
Kültür ülkesi denildiği zaman, şehir kültürü ve ziraatı olan ülkeler anlaşılmıştır. Bu da çok az bir şehir kültürüne sahip olan, ziraatla fazla uğraşmayan Türk boylarını barbar telâkki etmelerine sebep olmuştur. Fakat Çin ile Ön ve Güney Asya arasındaki münasebetler artınca, Çinliler artık Çin’den başka kültür memleketlerinin de mevcut olduğunu kabul etmek zorunda kalmışlardır. Kuzey Çin’de yabancı sülaleler hâkim olup yeni yüksek bir kültür meydana gelince, bu hükümdarlara artık barbar denmemiş; hatta Çin imparatorunun göğün oğlu olduğu ve dünyanın ortasındaki tahta oturduğu nazariyesi de geçerliliğini kaybetmiştir. Ekonomi bakımından da bu dönem oldukça önemlidir. Çin açısından baktığımızda bu dönem Kuzey Çin için Çin’in ziraati ile Türkistan’ın hayvan besleyiciliği arasında bir ayrılma dönemini ifade etmektedir. Kuzey Çin hayvan beslemek için bir mera ülkesi mi olsun yoksa zirai bir memleket olarak mı kalsın? Güney Çin’de büyük bir grup Çinli’nin kuru tarlalarda buğday ekmekten yaş tarlalarda pirinç ekmeğe geçmesi, yani tarla ziraatînden bahçe ziraatîne geçmesi söz konudur. Böylece bu dönem, kuzeyden gelen yüksek Çin kültürü ile güneyin ekonomisinin ayrıştığı bir dönemdir.
82
Harita 4: Üç Devlet Dönemindeki Wei, Shu ve Wu Devletleri (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)
4.1.1. Wu Devleti (221-280) Han Sülalesi’nin son imparatoru, MS 220’de Ts’ao P’i’nin lehine tahttan feragat etmek zorunda kaldığı ve bununla Wei Sülalesi (220-265) başladığı zaman; Çin, hiçbir suretle bir birlik teşkil eden ülke konumunda olmamıştır. Çoktan beri bağımsızlıklarını ellerine almış olan iki ordu komutanı, kendilerini derhâl imparator ilan etmişlerdir. Batı Çin’de, bugünkü Sih-ch’uan Eyaletinde, 221’de Liu Pei kendini imparator ilan ederken; Çin’in güneydoğusunda, bugünkü Nankin civarında, aynı yıl Sun Ch’üan, kendini Wu kralı ilan etmiş ve Wu Sülalesi’ni (221-280) kurmuştur. Wu’nun hâkim olduğu bölge, memurlardan, askerlerden ve tüccarlardan oluşan, bilhassa şehir ve idare merkezlerinin az olduğu ve içinde Çinlilerin yüksek tabakasına ait insanların az bulunduğu yerler idi. Asıl ahaliyi teşkil eden aşağı tabakanın büyük bir kısmı Çinli olmayanlardı. Buralarda en eski zamanlardan kalma Yao-Yüeh ve Tai kabileleri yaşıyorlardı. Ülke, bataklık boş ovalardan veya dağlık dar vadilerden müteşekkildi. Burada, Tai kavimleri eskiden beri pirinç yetiştiriyorlar; dağlarda ise Yao’lar, kısmen avcılıkla, kısmen de yakma ziraâtiyle uğraşıyorlardı. Güneye göç eden köylüler, buğdaylarıyla darılarının burada gelişmediğini görünce, yavaş yavaş pirinç ekmeye alışmak zorunda kalmışlardı. Onlar, koyunlarından ve sığırlarından da vazgeçip kendilerinden önce orada yaşayanlar gibi, domuz ve manda beslemeye mecbur oldular. Bütün bunlardan, ülkenin fakir olduğu ve yegâne iktisadi kuvvetin ticarete dayandığı anlaşılmaktadır. Bu ticaret, maden, kereste ve güneyin daha başka üretiği maddelerden oluşuyordu, fakat çok geçmeden buna deniz aşırı ticaret de ilave edildi. Bu suretle gittikçe daha fazla miktarda Hindistan ve Ön Asya’dan mallar getirildi ve bu mallar, Wu’dan kuzeye satılınca, devlet için bir gelir kaynağı oldu. Üç devlet zamanında sürekli yapılan savaşlarda, Wu daha faal bir rol oynamıştır: Wu, hiçbir zaman, bütün Çin’e hâkim olmaya teşebbüs etmemiş, yalnız bu sarp bölgede tutunmaya, burada sağlam temelleri olan bir devlet kurmağa çalışmıştır. 229’da Wu hükümdarı, imparator unvanını alarak bugünkü Nankin’i hükümet merkezi yapmıştır. Wu Devleti’nin 232 yılında Güney Mançurya’yı hâkimiyeti altına alan Yen hükümdarı ile ittifak yaparak Wei Devleti’ni saf dışı bırakmak istediyse de Wei’nin Japonya’da bulunan Yamato Devleti ile ittifaka girmesi ve Yen Devleti’ni yok etmesiyle bu plan suya düşmüştür.
4.1.2. Shu-Han Devleti (221-263) Güneybatıda bulunan Shu-Han Devleti için durum bambaşka idi. Shu-Han, önce sülalelerin meşruiyet meselesini ortaya atmış ve hükümdar Liu Pei, tahttan indirilmiş olan Han Sülalesi’nin imparator ailesine mensup olduğunu ve bunun için Çin’in meşru hükümdarı olmaya hak kazandığını iddia etmiştir. Ancak menşei biraz şüpheli idi. Buna karşılık kuzeyde Wei’ler, Han Sülalesi’nin son imparatoruna ait devlet mührünün kendilerinde olduğunu, bununla iktidar yetkisinin ellerine verildiğini ve böylece kendilerinin meşru olduklarını söylemişlerdir. 83
Shu-Han’ın kurulduğu coğrafya, Wu’nunkinden daha elverişli şartlara sahipti. Batıda yüksek Tibet Dağları bulunuyordu ki, buradan büyük bir taarruz yapılamazdı. Kuzeyde yükselen bir dağ silsilesi tarafından korunuyorlardı; doğuda da aşılması güç olan dağlar vardı. Güney açıktı, fakat orada Çinliler değil, oldukça aşağı kültüre sahip yerliler oturuyorlardı. Ülke, ancak iki köşeden taarruza uğrayabilirdi; güneybatı köşe ki, burada kuzeyde Ch’in-ling Dağları’yla batıda Tibet Dağları arasında kolay aşılabilen dağlık bölge vardı. Buralarda aynı zamanda oldukça yüksek bir kültüre sahip Tibet kabileleri oturuyorlardı. Bir de güneydoğu köşesi ki, buraya Yangtse’den girilebilirdi. Bu iki tehlikeli köşede hemen hemen daima savaşlar olmuştur. Shu-Han’ın ekonomik durumu da fena değildi. Sih-ch’uan, çoktan beri Çin’in buğday yetiştirme bölgesine dâhildi ve Ch’eng-tu ovasında oldukça fazla Çin köylüsü bulunuyordu. Bundan başka burada, dağlarda yaşayan kavimlere buğday veren, buna mukabil çok para getiren ilaçlar ve daha başka Tibet mamûlâtı satın alan zengin tüccarlar ile bugünkü Yünnan Eyaletinden geçerek Hindistan’a giden ticaret yolları vardı. Shu-Han’ın zayıf tarafı, Wei Devleti’ne karşı koyacak kadar nüfusunun fazla olmaması ve kolay müdafaa edilebilen memleketinin bir tecavüz için gereken şartlara haiz bulunmayışıdır. Bunun için Shu-Han’ın ilk hazırlığı, bugünkü Yünnan Eyaleti’ndeki kabilelere karşı sefere çıkmak olmuştur. Bu şekilde önce orduya asker, sonra da ticaret için köle tedarik edebilecekti, çünkü güneybatı birkaç yüzyıldan beri köle ticaretinin başlıca kaynağı olmuştu. Daha sonra Hindistan ile yapılan ticareti kontrol etmeye çalıştı. Bütün bu ihtiyat tedbirleri, Shu-Han’ın iç kuvvetini arttırdı. Diğer taraftan Shu-Han, Chu-ko Liang adlı adamın planı doğrultusunda, para karşılığında Tibetlileri satın almaya ve onların yardımı ile Weiler’e karşı bir taarruza girişmeye uğraştı. Hükümdar Liu Pei 226’da öldü, halefi bir çocuk olduğundan, idarede faal bir vazife alamadı. Chu-ko Liang’un ölümünden sonra (234) ShuHan’ın düşüşü çabuk olmuştur. Böylece Wei, Shu-Han’a karşı birçok askerî başarılar kazanmış ve nihayet onu 263’de mağlûp etmeğe muvaffak olmuştur. Bu iki güney devletinde müşterek olan şey, her ikisinin de “Condottiere”, yani Güney Çinli olmayan askerler tarafından kurulan devletler olmalarıdır. Bunlar yerli Çinli kesim tarafından kabul görmemiş ve güçleri azalmıştır. Diğer taraftan bu dönemin olumlu yönleri de olmuştur. Güney Çin’de, ilk defa bir imparator kendisine lâzım olan memur ve harem ağaları ile dolu bir hükümet merkezine sahip olmuştur. Başkent, büyük bir erzak pazarı olmuştur. Bu yüzden etrafta bulunan köyler eskisinden daha iyi satış yapabilmişlerdir. İktisadî bakımdan kuvvetlenmeleri bölgenin genişleme meselesi ile ulaşım meselesini de ortaya çıkarmıştır. İhtiyaç duyulan ve inşa edilmesi gereken yollar ve ulaşım vasıtaları (gemiler), hanlar veya sülale sona erdiği zaman bile mevcudiyetlerini devam ettirmişlerdir. Bu arada özellikle sarayın etrafında asil üyelerden oluşan bir aydınlar grubu meydana getirilmiştir. Güney sülalelerinin hükümdarları beraberlerinde asilleri getirmemişler; yalnızca bilgisiz askerlerle çok bilgisi olmayan birkaç generali getirmişlerdir. Buna karşılık iyi yönetim anlayışına sahip olan aydınlar, etrafta bulunan bölgelerden yeni hükümet merkezine gelmişlerdir. Böylece güneyde yeni kültür ve ticaret merkezleri meydana gelmiş, bu da Çin’in ilerideki gelişmelerinde çok önemli bir rol oynamıştır. 84
4.1.3. Wei Devleti (220-265) Kuzeyde Wei Devleti’nin (220-265) de durumu pek parlak değildi. Han devrinin sonundaki olaylardan ülkenin ekonomik bakımdan nasıl zarara uğradığından yukarıda bahsetmiştik. Ne var ki Wei, Çin’in eskiden en önemli olan bölgelerine (Batı Shensi vadisi, Lo-yang’dan itibaren doğudaki bütün ova) hâkimdi. En fazla nüfus da buralarda bulunuyordu. Fakat bu bölgeler, devamlı savaşlar yüzünden, fakir düşmüştü. Şimdi Güney ve Güneybatı Çin bağımsız olmuş, fakat buna karşılık, Türkistan Wei’ye bağlı kalmıştı. Ancak burası ekonomik bakımdan faydalı olmaktan ziyade zarar veren bir durumda bulunuyordu; zira sürekli masraf gerektiriyordu. Saray Han Sülalesi zamanında olduğu gibi israftan kaçınmıyordu. Çünkü hükümetin bütün Çin’i temsil ettiği fikrinden vazgeçmek istemiyor ve mutlaka Güney sülaleleri hükümdarlarından daha büyük görünmek istiyordu. Fakat şimdi çok küçülmüş bir ülke olarak, böyle büyük bir sarayı idare etmek zorunda idi. Hükümet kuzeyde bulunan Hunların 19 boyuna askerî yardımlarından dolayı toprak ve para vermek zorundaydı. Bu, toplanan vergilerden bir kısmının elden çıkması demekti. Ayrıca askerleri de silâhsızlandıramamış ve büyük orduların iaşelerini temin etmek zorunda kalmıştı. Bunun sebebi, Güney devletleriyle devamlı olarak mücadele hâlinde olması idi. Aynı zamanda münferit ordu komutanlarını itaâti altına alarak hükümet merkezine bağlanmayı da başaramadı. Sonraki Han devrinde gelişmiş olan büyük mülk sistemi hâlâ geçerliliğini koruyordu. İmparator adı Wen-ti (Wın-di) olan Ts’ao P’i’nin ailesi olan Ts’ui, böyle büyük bir emlâk sahibi grubuna mensuptu. Büyük mülk sahibi olan ve yönetimde önem kazanan diğer aileler ise, Hsia-hu ve Sih-ma adındaki aileler idi. Sih-ma ailesi kabiliyetli olduğunu göstermiş ve Wen-ti (ölümü 226)’nin saltanatının sonlarında kuvvetleri çok artmıştır. Bundan sonraki imparatorlar Sih-ma ailesinin mensupları tarafından tayin edildiler. Hükümdar ailesi arasında başlayan anlaşmazlıklar yüzünden aile azaları birbirlerini katlettiler. 264’de Sih-ma Chao kendini “Chin kralı” yaptı ve öldüğü zaman yerine oğlu Sih-ma Yen geçti. Kısa bir süre sonra Wei Sülalesi’nin tahttan feragat ettiğini bildirerek kendisini yeni Chin Sülalesi’nin (265) ilk imparatoru ilan etti. Sarayda durum böyle iken, taşrada anlattığımız gibi kötü bir ekonomik durum hâsıl olmuş, iki güney devletle sürekli savaşa devam etmeleri bir dış siyasetten bahsedilmesini imkânsız kılmıştır. Bu sırada Doğu Türkistan’ın bazı kısımları hâlâ Çin’e çok az bağlı idi. Bunun da sebebi, o zamanlar daha kuvvetli bir rakibin bulunmamasıdır. Hunlar bu dönemde yeni bir teşekkül içerisinde olduklarında henüz daha kendilerini toparlayamamışlardı. Zira Çin’in kuzeyinde yaşayan ve orada askerlerini teşkilâtlandırmış göçebeler olarak birbirlerini koruyan bu 19 boy, sayıca da büyük bir kuvvet teşkil etmiyordu. Ayrıca Weiler’e de sadık idiler. Geride kalan Hun boyları yavaş yavaş Juan-juanlar ile yeni bir birlik teşkil ettiler. Fakat bu sırada henüz bir faaliyette bulunmadılar. Bunların içinde Wu-huan kabileleri ile Doğu Moğolistan’da Hunlar’ın bakiyeleri ile birleşerek pek çok sınır akınları yapan Hsien-pi kabileleri en önemlileridir. Fakat bu Hsien-piler’in bu sırada henüz Doğu Türkistan üzerinde bir tesirleri bulunmuyordu. Bu şekilde Türkistan az çok Weiler’e tâbi olduğundan bu sayede ticaret kervanları serbestçe bu topraklardan geçebildiler. Yine bu dönemde Japonya ile elçilik 85
münasebetlerine devam ettirildi ve böylece Çin kültürüne ait pek çok unsur Japonya’ya sokuldu. Böylece Çin’in çeşitli bölgelerinden Japonya’ya göç eden Çinliler sayesinde eski iptidai neolitik Japon kültürü değişmiştir.
4.2. Batı Ch’in Sülalesi (265-317) Sülalenin gelişmesi Çin’in iç tarihinde bir değişiklik yapmamış, imparator olarak Wuti adını alan Sih-ma Yen (265-289) her tarafa yayılmış olan taraftarlarının yardımı ile iktidarı ele geçirmiştir. Karşılığında da onlara mükâfat olarak memuriyetler ve vazifeler vermek zorunda kalmıştır. Sarayda bu sefer, Wei Sülalesi zamanından farklı olarak, küçük ailelerden oluşan hükümdar tabakasının yerine, imparator ailesine mensup olan prensler rol oynamışlardır. Ayrı ayrı prensler “derebeyi” olarak bulundukları illerde ordular kurmuşlar, kendi siyasetlerini gütmeye çalışmışlardır. Bu arada hükümdar ailesiyle müttefik olan aile mensupları gittikçe daha fazla nüfuz toplamaya başlamışlardır. Böylece ilk imparator bile, hiç nüfuz sahibi olmadan, menfaatler yüzünden oyuncak olmuş ve entrikalar gittikçe artmıştır. Bu sülale Wei sülalesi taraftarlarını ortadan kaldırmakla birlikte yine de birçok kez prensler tarafından idare edilen büyük ihtilâller çıkmasını engelleyememiştir. Bu dönemde çok önemli bir askerî teşebbüs gerçekleşmiş, 280’de son Güney Devleti olan Wu Devleti’ni yok etmeyi başararak devlette yine bir birlik kurulmasına öncülük etmiştir. Wu’nun yok edilmesinden sonra artık tehlikeli olabilecek bir dış düşman kalmamıştır. Malî durum çoktan beri kötü olduğundan ve sürekli devam eden savaşlar büyük masraflara sebebiyet verdiğinden, 280’de umumî bir silâhsızlandırmaya gidilmiştir. Tabiî bu silâhsızlandırma doğrudan doğruya sülalenin emrindeki kıtalar, yani saray ve hükümet merkezi kıtalarıyla (bunlar daima iki ayrı bölümdür) illerdeki kıtalarda olmuştur. Buna karşı prenslere verilen derebeyliklerde silâhsızlandırma prenslerin özel mahiyet askerlerine ihtiyaçları olduğunu ileri sürmelerinden tatbik edilememiştir. Silâhsızlandırma ile beraber, silâhların teslim edilmesine dair bir ferman neşredilmiştir. O zamanlar sikkeler çok az olduğu için hükümet, silâh madenlerinden sikke bastırabilecekti. Para yerine maaşlar bazen buğday, bazen de ipekli kumaş ile verilmiş, sikke olarak verildiğinde de Wei Sülalesi’nin eski paraları kullanılmıştır. Ancak silâhların teslimi iyi netice vermemiş, terhis edilen askerler silâhları teslim etmeyerek beraberlerinde götürüp satmışlardır. Bu silâhların büyük bir kısmı o zamanlar Çin’in kuzeyindeki Hunlar ile öncü Moğol kavmi Hsien-piler tarafından satın alınmıştır. Bunlar, herhâlde silâhlara karşılık onlara arazi vermişlerdir. Bu suretle gittikçe daha fazla Çinli, Çin’in kuzey bölgelerindeki sınırların öbür tarafına köylü olarak yerleşmişlerdir. Bunu memnuniyetle yapmışlardır; zira Hunlar ve Hsien-piler’de, Çinlilerde olduğu kadar iyi teşekkül etmiş bürokratik bir idare mevcut olmadığından, vergi toplama işleri de, Çinlilerde olduğu gibi, iyi işlemiyordu; lüzumundan fazla vergi alan büyük mal sahipleri de yoktu. Hunlar’la Hsien-piler köylülerin bu akınından şikayetci değildiler, zira ihtiyaçları olan zirai mahsulleri bu suretle tedarik ediyorlardı. Ayrıca dönemin en modern silâhlarını da büyük miktarda bu şekilde elde edebilmişlerdri. Bu silâhsızlandırma, şüphesiz, Batı Chin Sülalesi’nin gerçekleştirdiği en önemli olaydır. Bu, bir tasarruf tedbiri olacak (askerlerin iaşe masrafları kalkacak, asker tekrar köylü 86
olarak çalışabilecek, böylece daha çok vergi toplanabilecekti) ve tedavüldeki paranın kıymeti yükselecekti. Ancak böyle olmadı: Terhis edilen askerler, kendilerine toprak verilmediğinden nereye gideceklerini bilemediler. Hükümet merkezi bütün askerî nüfuzunu kaybetti, buna karşılık askerî kuvvet, içerideki tehlikeli prensler ile sınır kavimlerinde toplandı. Wei devrinde sınır kavimlerinin hiçbiri Çin için ciddi bir tehlike teşkil etmiyordu. Sadece Hsien-pi kabileleri ile birkaç küçük çarpışma yaşanmıştı. Bu çarpışmalar, kısmen Hsien-piler için müsait bir şekilde neticelenmiş ve böylece Hsien-piler’in Kuzey Çin’e karşı akınları gittikçe artmıştır. Bu çarpışmalar esnasında, o zamana kadar birbirlerine gevşek bağlarla bağlı olan ayrı ayrı Hsien-pi kabileleri birleşerek sağlam birlikler meydana getirdiler; bunların arasında özellikle Mi-jung-Hsien-pi grubu temayüz etti. 281’de yani silâhsızlanma kanunundan bir yıl sonra, Mu-junglar güneye, asıl Çin’e girerek, Pekin dolaylarını işgal ettiler. Hsien-piler için büyük kayıplara mal olan ağır savaşlar verildi. Nihayet 289’da Hsienpiler, kendilerini Çinlilerin hâkimiyeti altına sokan bir anlaşmayı imzalamak zorunda kaldılar. Mu-junglar’ın buna mecbur kalmalarının sebebi, en yakın akrabaları Yü-wen-Hsien-piler tarafından devamlı olarak taarruza uğratılmalarıdır. Onlar, Çin’e karşı bu bağlılık dönemini, Kuzey Çin’deki umumî durumlarını teşkilâtlandırmak için sarfetmişlerdir. Bunlar, birçok Çinli ve bilhassa sanatkârları da kendi taraflarına çekmeyi başarmışlar ve sanatkârlar özellikle silâh imali bakımından önemli roller oynamışlardır.
4.2.1. T’o-pa (Tabgaç)ların İlk Devleti Silâhsızlandırma kanunundan yalnız Hsien-piler değil, üç grup daha faydalanmıştır. Bunlardan biri, bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde, şimdiki Ta-t’ung-fu Şehri’nin kuzeyinde yaşayan Tabgaçlar (T’o-palar)’dır. Son araştırmalara göre, Tabgaçları meydana getiren asıl boy Türk’tür ve bu yüzden de devlet Türk devleti karakterini taşımıştır. Onlara en çok Hunlar ile Hsien-piler karışmışlardır. Ayrıca bu devletin içerisinde birçok Türk boylarının yanısıra Moğol, Tunguz ve belki henüz daha tahlil edilemeyen birçok başka kabileler de karışmıştır. Moğol Devleti’nde yalnız Moğolca’nın konuşulmayıp Türkçe’nin de konuşulması gibi bu kabilelerin muhtelif dillerle konuşmuş olmaları da muhtemeldir. Bunlar bir milletten ziyade siyasi bir birlik, bir kabile ittifakı veya bir kabile birliği teşkil etmişlerdir. Tabgaçlar, küçük bir devlet kurarak, bunu büyütmeye çalışmışlardır. Bunların güneyinde, 287’de Liu Yüan’ın şef olduğu, Hunların 19 boyu bulunuyordu. Liu Yüan, bu devrin en mühim şahsiyetlerinden biri olmuştur. Adı, has Çin adıdır. Fakat kendisi Hunlar’ın tanhusundan, yani Mao-tun’un kabilesi ve ailesinden gelmektedir. Kabilesinin adı Tu-ku’dur ve bu kelime “Türk” kelimesinin Çince transkripsiyonudur. Onun, Hunlar’ın bilinen en eski asil kabilesi ile hükümdar ailesine mensup olmasının yanı sıra büyük bir teşkilâtçı kişiliğe sahip olması itibarını arttırmıştır. Bu yıllarda çok kuvvetlenen diğer iki grup ise Tibet kavimleri olan Tiler ve Ch’ianglar (Tangutlar)’dır.
87
4.2.2. Prenslerin İsyanı Miladi IV. yüzyılın başları Çin’in iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle imparatoriçe aileleri olan Yang Ailesi, Chia Ailesi gibi aileler Çin sarayında en fazla nüfuz kazanan aileler olmuştur. Bu aileler, veliaht prensleri katlettirmek suretiyle prenslerin isyanlarına sebep olmuşlardır. Zaten prensler silahsızlanmaya uymamışlar, bu yüzden de kuvvetli kalmışlardır. Bu arada generaller de prensler gibi iktidar savaşlarında yardımlarını sağlamak üzere sınır boylarındaki kavimlerle ittifaklar yapmışlardır. Bunların içerisinde yardımcı kıtalar olarak en sevilenler doğudaki bir prens için savaşan Hsien-piler’di. Tabgaçlar ise daima Hsien-piler’le savaştıkları için onların karşısında yer almışlar ve görünüşte hükümete sadık genarallerin yanında bulunmuşlardır. Kendini imparator ilan eden prensler de başka prensler tarafından öldürülmüş, bir türlü istikrar sağlanamamıştır. Bu savaşlar sırasında en çok ıstırap çekenin Çin halkı olduğu da bir gerçektir. Bu savaşların hepsi iktidarı hedeflediği için hükümet merkezine doğru yapılmıştır. Bunun için kenar bölgeler nispeten tahrip edilmeden sağlam kalmış ve halkı da savaştan daha az etkilenmiştir. Bu yüzden devletin merkezinden çevresine doğru Çinliler kütle hâlinde göç etmeye başlamışlardır. Bu olay, sınır kavimlerinin yer değiştirmeleri ile birlikte dönemin en önemli olaylarından biri olmuştur. Çinlilerin büyük bir kısmı, Chang Kui adlı bir valinin iyi ve sakin siyaseti nedeniyle bugünkü Kansu Eyaleti’ne göç etmiştir. Çinlilerin gittikçe artan göçleri ve Türkistan’la ticaretin yapılması için müsait durumda bulunması, bu bölgenin tutunabilmesini sağlamış ve genişleyerek refah içinde yaşayabilmesine yol açmıştır.
4.2.3. Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri MS 304’te artık Kuzey Çin topraklarına yerleştirilmiş olan Güney Hunları harekete geçmişlerdir. Asilzadeler meclisi Hunlar’ın Çinli generaller veya prensler için savaşmalarının aleyhlerine olduğunu bildirmiştir. Onlar herhangi bir prense değil, sadece Çin imparatoruna tâbi olduklarını bildirmişlerdi. Bu sırada Çin imparatorunun bir hiç olduğuna ve siyaset oyununda hiçbir rol oynamadığına şüphe yoktur. Bu mücadelelerin generallerden veya prenslerden birinin diğerini mağlup edip kendisini imparator yapıncaya kadar devam edeceği biliniyordu. Neden Hunlar da aynı hakka sahip olmasınlardı? Neden yeni bir üye olarak Çin tahtı için yapılan savaşa iştirak etmesinlerdi? Bu düşüncelerinde tamamen haklı idiler. Fakat buna karşı bir şey vardı: Hunlar “barbar (yani yabancı, kendilerinden olmayan)” dılar. Bir “barbar” Çin’e hâkim olabilir mi idi? Çinlilerin yüzyıllardan beri “barbarlar” olarak baktıkları Hunlar, artık siyasi sahada onlara eşittiler. Ayrıca Hunlar’da “meşruiyet” fikri çok sağlam olan bir asilzade tabakası vardı. Hunlar şöyle düşünmüşlerdi: “Biz yabancılar, hiçbir eski Çinli aileye mensup olmadığımız hâlde, burada hükümdar olmaya hakkımız var mı? Sayıca onlara nispeten azız (Liu Yüan’ın 304’de yalnız 50000 askeri vardı ki, bu nüfusun en fazla 500000 olabileceğini gösterir), “yabancı” ve “barbar” olarak aşağılansak Çin’e hâkim olabilir miyiz?”
88
Liu Yüan ve yardımcıları buna iyi bir hâl çaresi buldular ve Liu Yüan’ın sülalesine “Han” adını vererek, Çin sülalesinin en meşhurlarıyla birleştiler. Bunu yaparlarken de 500 yıl önce Mao-tun’un Han sülalesinin ilk imparatoruyla akdetmiş olduğu bu iki devlete “kardeş” adı veren antlaşmaya dayandılar. Bundan başka, Mao-tun ile halefleri Çin prensesleriyle evlendikleri için, Hunların Çin hükümdar ailesiyle akraba olduklarını ileri sürdüler. Ayrıca Liu Yüan’ın soyadı, Han Sülalesi’nin hükümdarının da soyadı idi. Böylece Çin tahtına yabancı olarak değil, antlaşma ve akrabalığa dayanarak, Han Sülalesi’nin kanunî halefleri olarak geçtiklerini bildirdiler. Bu Hunlar, artık Mao-tun’un devletini, yani bozkır Hunları’nın devletini tekrar kurmak istemiyorlardı. Onlar, Çin hükümdarı ve Mao-tun’un halefi olarak Çin imparatoru olmak ve bir ziraat ülkesini yönetmeyi istiyorlardı. Eski Hun Devleti ile bu yenisinin arasındaki esas fark da burada yatmaktadır. Bu fark, sonraki yıllarda kendini gösterecektir. Liu Yüan kendini “Han sülalesi imparatoru” yaptıktan bir kaç ay sonra bir Tibetli de, bugünkü Sih-ch’uan’da kendini imparator ilan etti ve “Ch’eng” sülalesinin bu imparatoru Liu Yüan ile siyasi münasebetler kurdu. Liu Yüan, birçok defalar yer değiştirdikten sonra, Güney Şansi’de bulunan P’ingch’eng’de kurduğu hükümet merkezinde, Çin usulüne göre, yanına saray erkânı ile asillere mensup Çinlileri gittikçe daha fazla topladı. Onlar bu biraz '”barbar”, fakat iyi teşkilâtlandırılmış saraya memnuniyetle geldiler. 309 yılında Çin hükümet merkezi olan Lo-yang’a ilk taarruz yapıldı; 31l’de bu taarruz tekrarlandı, Lo-yang zaptedildi, o zamanki imparator Huai-ti (307-312) esir edildi ve P’ing-ch’eng’e götürüldü. Orada, Hun Devleti’nde kendi lehine bir suikast yaptığı anlaşılıncaya kadar normal bir muamele gördü, fakat sonra bütün taraftarları ile öldürüldü (313). Aynı yıl içerisinde, Liu Yüan’a ilhak etmiş olan Shih Lo adında bir kabile reisi bütün Çin’i katederek güneye kadar ilerledi ve burada savaşta ölen prens için yapılan bir cenaze töreni ile karşılaştı. Bu bölgede savaşarak yüz bin kişiden fazla insanı öldürdü. Bunların arasında Chin Sülalesi’ne mensup 48 prens de vardı. Bu başarıdan dolayı Shih Lo’nın nüfuzu çok arttı ve zaten gergin olan Liu Yüan ile münasebeti daha da gerginleşti. Shih Lo, Chieh kabilesine mensuptu ve galiba bir Hun idi, fakat diğer Hunlar’la doğrudan doğruya münasebeti yoktu. Liu Yüan, devletini gittikçe daha fazla Çinlileştirmeye ve bu suretle Çin’e hâkim olabilmeye çalışırken; Shih Lo, daha ziyade bozkır ananesine bağlı kaldı. O, Orta ve Güney Çin’de zaptettiği bölgeleri elinde tutmayı düşünmemiş, ileride daha sonraki akınlarına temel teşkil etmeleri için geri çekilerek, sonraki yıllarda (314-315) Kuzey Çin’in daha büyük bölgelerini ve özellikle Hsien-pi bölgesini doğrudan doğruya kendi hâkimiyeti altına almayı hedeflemişti. Shih Lo, Çinliliği reddediyordu. Eskiden Çinli köle idi ve ancak firarından sonra çalışarak bir kabilenin beyliğine yükselmişti. Liu Yüan’ın hâkimiyeti altında bulunan birçok Hun’a, Shih Lo’nun bu tarzdaki hareketi cazip gelmiş ve bu hayat onlara Liu Yüan’ın kurmak istediği memur devletten daha uygun görünmüştür. Böylece gerginlik gittikçe artmıştır. Sonunda Shih Lo, Liu Yüan’ın tâbiyetinden ayrılmıştır.
89
Prensler arasında taht kavgası devam ederken, ikinci hükümet merkezi Hsi-an’da acele bir prens imparator yapıldı (Min-ti, 313-316). Hiç kimse kendi hükümet merkezinde bulunan zavallı imparatorun mukadderatı ile ilgilenmedi. Takviye alamadığı için, Hunlar’ın 316’daki ikinci taarruzlarına karşı hiç bir şey yapamadı ve teslim olmak zorunda kaldı. Şimdi Hunlar, iki hükümet merkezini ve hemen hemen bütün Kuzey Çin’in batısını ellerinde tutuyorlardı. Fakat doğu, Shih Lo’nun elinde idi. Geride kalan prensler ve generaller artık topraksız ve vatansız kalmışlardı. Böylece Batı Chin Sülalesi de bu şekilde son buldu.
90
Uygulamalar 1) Çin’in MS 220-317 yılları arasındaki siyasi tarihini önemli olayları ile birlikte özetleyiniz.
91
Uygulama Soruları 1) Çin’de Üç Devlet ve Batı Ch’in döneminde gelişen önemli iç ve dış siyasi olaylar nelerdir? 2) olmuştur?
Çin’de Üç Devlet ve Batı Ch’in döneminde Güney Hunları’nın rolü ne
92
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Çin, 220’de kuzeyde büyük bir devlet, güneydoğu ile güneybatıda ise küçük iki devlet olmak üzere toplam üç devlete ayrılmış ve bu devir 265’te bütün Çin’e hâkim olmak isteyen Chin Sülalesi kuruluna kadar Üç Devlet Dönemi olarak adlandırılmıştır. Fakat bu kuzey ile güney arasındaki birlik, ancak bir geçit devri teşkil eden 280 -317 yılları arasında meydana gelmiştir. Bu dönem, ayrıca yabancılar ve özellikle Türkler tarafından idare edildiği bir devir olması açısından önemlidir. Bu Türklerin çekirdeğini, MS II. yüzyılda Kuzey Çin’e göç eden 19 Hun boyu oluşturmuştur. Fikir bakımından ise bu dönem, daha önce Çin’e girmiş olan Budizm’in MS 220’den sonra önem kazanması ve beraberinde yabancı kültür ve ilimleri getirmesi açısından önemlidir. Ekonomik açıdan ise bu dönem, kuzeyden gelen yüksek Çin kültürü ile güneyin ekonomisinin ayrıştığı bir dönemdir. Han Sülalesi’nin sona ermesi ve Wei Devleti (220-265)’nin kurulması ile birlikte iki ordu komutanı isyan etmiştir. Bunlardan Liu Pei kendini imparator ilan edip Batı Çin’de, bugünkü Sih-ch’uan Eyaletinde, Shu-Han Devleti (221-263)’ni; Çin’in güneydoğusunda, bugünkü Nankin civarında ise Sun Ch’üan, Wu Devleti’ni (221-280) kurmuştur. Wu Devleti, güney Çin’de çoğunlukla en eski zamanlardan kalma Yao-Yüeh ve Tai kabileleri yaşadıkları bataklık boş ovalardan veya dağlık dar vadilerden oluşan bir bölgede kurulmuştu. Ekomomi sadece ticarete dayanıyordu. Wu Devleti, yalnız bu sarp bölgede tutunmaya, burada sağlam temelleri olan bir devlet kurmağa çalışmıştır. Shu-Han Devleti’nin kurulduğu coğrafya ise Wu’nunkinden daha elverişli şartlara sahipti ve ekonomisi daha iyiydi. Ancak nüfusun az olması Wei Devleti’ne savaş için Tibetliler’i paralı asker yapmak istemesine rağmen Liu Pei’nin ölümü sonrasında 263 yılında Wei tarafından mağlup edilmiştir. Bu iki Güney Çin’e yabancı askerler tarafından kurulan devletler (condottiere) uzun ömürlü olmamakla birlikte Güney Çin’de hükümet merkezini ve bunun çevresinde aydın kesimi teşkilatlandırmaları ve ticaret ile ekonomiyi canlandırmaları açısından önem arz etmektedir. Kuzeydeki Wei Devleti (220-265) ise Çin’in eskiden en önemli olan bölgelerine (Batı Shensi vadisi, Lo-yang’dan itibaren doğudaki bütün ova) hâkim ve nüfus fazla olmakla birlikte ekonomik açıdan iyi durumda değildi. Bu devirde imparatorlar ve yüksek saray makamları büyük mülk sahibi ailelere mensup oldular. 264’de Sih-ma Chao kendini “Chin kralı” yaptı ve öldüğü zaman yerine oğlu Sih-ma Yen geçti. Kısa bir süre sonra Wei Sülalesi’nin tahttan feragat ettiğini bildirerek kendisini yeni Chin Sülalesi’nin (265) ilk imparatoru ilan etti. Bu dönemde Çin’in dış ülkelerle ilişkilerine baktığımızda Hunlar zayıf oldukları ve bahsedilen 19 boy, Weiler’e sadık olduğu için bir tehlike teşkil etmiyorlardı. Buna karşın Wu-huan ve Hsien-pi kabileleri (özellikle Mu-jung-Hsien-pi grubu) Çin’e akınlar yapmakta idi. bu dönemde Japonya ile elçilik münasebetlerine devam ettirildi ve böylece Çin kültürüne ait pek çok unsur Japonya’ya sokuldu. Sih-ma-Yen tarafından kurulan Batı Ch’in Sülalesi (265-317) döneminde sarayda bu kez imparator ailesine mensup olan prensler rol oynamışlardır. Ayrı ayrı prensler “derebeyi” olarak bulundukları illerde ordular kurmuşlar ve ihtilaller yapmışlardır. 280 yılında son güney devleti olan Wu Devleti yok edilerek Çin’de birlik sağlanmış; hemen ardından 93
silahsızlandırma uygulamasına gidilmiştir. Batı Chin Sülalesi’nin gerçekleştirdiği en önemli olay olan bu silahsızlandırma, sülalenin emrindeki kıtalarda gerçekleştirilmiş, prenslerin derebeyliklerinde uygulanamamıştır. Asker iaşe masraflarından tasarruf edilmesi ve silahların eritilerek sikke olarak kullanılması hedeflenirken silahlarını teslim etmeyen askerler bunları arazi karşılığında Hunlar ve Moğollar’a satmışlar; köylü Çinliler de vergi teşkilatının pek iyi idare edilmediği bu arazilerde yaşamaya başlamışlardır. Sonuç olarak hükümet merkezinin bütün askerî gücü kaybolmuş ve bu güç tehlikeli prensler ile sınır kavimlerinde toplanmış oldu. Silâhsızlandırma kanunundan faydalananan gruplardan biri, bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde, şimdiki Ta-t’ung-fu Şehri’nin kuzeyinde yaşayan Tabgaçlar (T’o-palar)’dır. Son araştırmalara göre, Tabgaçları meydana getiren asıl boy Türk’tür ve bu yüzden de devlet Türk devleti karakterini taşımıştır. Onlara en çok Hunlar ile Hsien-piler karışmışlardır. Tabgaçlar ın güneyinde, 287’de Liu Yüan’ın şef olduğu, Hunlar’ın 19 boyu bulunuyordu. Bu yıllarda çok kuvvetlenen diğer iki grup ise Tibet kavimleri olan Tiler ve Ch’ianglar (Tangutlar)’dır. Miladi IV. yüzyılın başları Çin’in iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle imparatoriçe aileleri olan Yang Ailesi, Chia Ailesi gibi aileler Çin sarayında en fazla nüfuz kazanan aileler olmuştur. Bu aileler, veliaht prensleri katlettirmek suretiyle prenslerin isyanlarına sebep olmuşlardır. Generaller ve prenslerin Hsien-piler ve Tabgaçlar gibi sınır kavimlerle ittifak yaparak birbirleriyle savaşmaları neticesinde devletin merkezinden çevresine doğru Çinliler kütle hâlinde göç etmeye başlamışlardır. Batı Ch’in Devleti döneminde, MS 304’te artık Kuzey Çin topraklarına yerleştirilmiş olan Güney Hunları harekete geçmişlerdir. Çinlilerin “barbar” olarak gördükleri Hunlar Çin’de hüküm sürmek istemişler, bunun de Liu Yüan kendisinin “Han” sülalesine mensubu olduğunu ileri sürerek davalarına meşruiyet kazandırmıştır. Ancak Güney Hunları, yeniden bozkır Hun devleti kurmak değil, Çin hükümdarı ve Mao-tun’un halefi olarak Çin imparatoru olmak ve bir ziraat ülkesini yönetmeyi istiyorlardı. Liu Yüan, Güney Şansi’de bulunan P’ing-ch’eng’de kurduğu hükümet merkezinde, yanına saray erkânı ile asillere mensup Çinlileri gittikçe daha fazla topladı. 31l’de Lo-yang zaptedildi, o zamanki imparator Huai-ti (307-312) esir edildi ve P’ing-ch’eng’e götürüldü. Aynı yıl içerisinde, Liu Yüan’a ilhak etmiş olan ve muhtemelen bir Hun olan Shih Lo adında bir kabile reisi, Orta ve Güney Çin’de zaferler kazandı, Chin Sülalesi’ne mensup 48 prensi de öldürdü. Ancak Çinliliği reddettiği için Shih Lo, Liu Yüan’ın tâbiyetinden ayrıldı. Hunlar’ın 316’daki ikinci taarruzları sonunda Hunlar, iki hükümet merkezini ve hemen hemen bütün Kuzey Çin’in batısını ellerinde tutmaya başladılar. Böylece Batı Chin Sülalesi bu şekilde son buldu.
94
Bölüm Soruları 1) Hangi sülale başladığı zaman Çin’in de MÖ 220 yılından sonra parçalanma dönemi başlamıştır? a)
Wu
b)
Han
c)
T’ang
d)
Liang
e)
Wei
2) Wu sülalesi Wei üzerine sefer yapmaya karar vermişken hangi devlete elçi göndererek ilişkileri kuvvetlendirmek istemiştir? a)
Hun
b)
Japonya
c)
Hindistan
d)
İran
e)
Moğol
3) Hangi devlet zamanında ilk defa bir devlet kendine lazım olan memurları merkeze yerleştirmiştir? a)
Wu
b)
Wei
c)
Shu-han
d)
Liang
e)
Ming
95
4)
Batı C’hin sülalesinin en önemli sosyal olayı hangisidir?
a)
Ticaret
b)
Tarım
c)
Kanunlar
d)
Silahsızlandırma
e)
Hayvancılık
5) Hangisinde Çin’in parçalanma dönemi içindeki üç devlet dönemine ait devletler doğru verilmiştir? a)
Wu- Shu-Han- Wei
b)
Wei-Liang-Han
c)
Han-Wu-Chou
d)
C’hin- T’ang- Wei
e)
Wei Shu-Han-Han
6)
Hangisi Tabgaçların asıl kabilesini teşkil etmektedir?
a)
Moğol
b)
Tunguz
c)
Siyenpi
d)
Hint
e)
Türk
96
7) Hangi sülale zamanında prensler derebeylik olarak şehirler kurmuşlar ve kendi ordularını kurmuşlardır? a)
Wei
b)
Batı Ch’in
c)
Shu-han
d)
Wei
e)
T’ang
8)
Hangi yüzyıl Çin’de iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak bilinir?
a)
III
b)
V
c)
IV
d)
VII
e)
II
9)
Hunlar ne zaman Çin’e karşı harekete geçmişlerdir?
a)
402
b)
324
c)
314
d)
315
e)
304
10)
Tarihte Çin’in parçalanma dönemi nasıl bir dönem olarak görülmüştür?
a)
Çin’in ekonomik yönden geliştiği bir dönemdir
b)
Çin’in yabancılar ve bilhassa Türkler tarafından idare edildiği bir dönemdir.
c)
Kuzey Çin’in, Çin idaresinde kaldığı bir dönemdir
d)
İmparatorların birbirleri ile anlaştıkları bir dönemdir
e)
Harem ağalarının etkilerinin azaldığı bir dönemdir 97
Cevaplar 1) b, 2) e, 3) b, 4) d, 5) a, 6)e, 7)b, 8) c, 9) e, 10) b
98
5. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN DEVLETLERİ VE TABGAÇ HANEDANI DÖNEMİ
99
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 5.1.
Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren
Devletler ( 317-385) 5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326) 5.1.2. İlk Liang Sülalesi 5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi 5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi 5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler 5.2.
Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550)
100
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Çin’de Batı Ch’in ve Tabgaç Devletleri arasında nasıl bir siyasi dönem yaşanmıştır? 2) Kuzey Çin’de hüküm süren Türk asıllı Tabgaç Sülalesi döneminin Çin siyasi ve kültür tarihine katkıları nelerdir?
101
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren Devletler
Batı Ch’in ve Tabgaç Devleti arasında Kuzey Çin’de hüküm süren devletler hakkında bilgi edinilmesi Kuzey Çin’de kurulan Tabgaç Devleti siyasi ve kültür tarihinin önemli olaylarının kavranması
Kuzey Çin’de kurulan Tabgaç Devleti
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
102
Anahtar Kavramlar
Tabgaç
Chao
Liang
Ch’in
Yen
Juan-juan
Budizm
103
Giriş Çin’de yaklaşık 50 sene boyunca siyasi birliği sağlayan Batı Ch’in Devleti’nin Hun taarruzları ile yıkılmasından Kuzey Çin’de Türk asıllı Geç Wei veya Kuzey Wei Sülalesi olarak da bilinen T’opa (Tabgaç)lar tarafından Tabgaç Devleti’nin kurulmasına kadar geçen sürede Kuzey Çin’de kısa süreli ve Türkler, Hsien-piler, Tibetliler gibi yabancı kavimler tarafından kurulan küçük devletler hâkim olmuştur. Bu bölümde öncelikle bu devletler kısaca incelendikten sonra Tabgaç Devleti’nin kurulmasından son bulmasına kadar geçen önemli siyasi olaylar ele alınmıştır.
104
5.1 Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren Devletler (317-385) Bu dönemde kurulan küçük devletler Çinli tarihçiler tarafından 16 devlet adı altında anılırlar. Bu devletler sosyal bakımdan ise ikiye ayrılırlar. 1) Ticari devletler; 2) Askerî devletler.
5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326) Hsi-an zaferinden (316) sonra, Hunlar’ın Han Sülalesi imparatoru, Şansi, Şensi ve Honan’da bazı kısımlara, itibari olarak da Hopei (Hupei), Shantung, Anhui ve Kiangsu’da bazı bölgelere sahip olsa da hakikatte buralarda bir nüfuzu olmayıp, bu bölgeler, Shih Lo’nun idaresi altında bulunuyordu. Liu Yüan 310’da öldü ve bazı kargaşalıklardan sonra Liu Ts’ung onun yerine geçti. Liu Ts’ung, görünürde de olsa Shih Lo’yu itaat altında tutamadı. 319 yılında yeni hükümdar Liu Yao, Han sülalesinin adını Chao Sülalesi (İlk Chao Sülalesi)’ne çevirdi. Aynı zamanda gittikçe nüfuzu artan Shih Lo’nun yolundan kaçarak hükümet merkezini daha batıda, Ch’ang-an (bugünkü Hsi-an)’da kurdu. Bu sülaleyi kuran Liu Yüan bu dönemin en şahsiyetli hükümdarıdır. Bazı savaşlardan sonra, Shih Lo da aynı sene kendini “Chao Kralı” ilan etti. Böylece ikinci Hun sülalesi olan Sonraki Chao Sülalesi’ni kurdu. Hunlar boylar birliği şeklinde teşkilatlandıkları için hükümdarın değişmesi durumun değişmesinde de büyük bir rol oynamakta idi. Çünkü farklı boyların reisleri, sabık hükümdarın oğlunu ancak güçlü bir şahsiyet olduğu veya olmaya söz verdiği zaman kabul ederler; aksi takdirde kuvvetli boy beylerinin idaresi altında bir bağımsızlık mücadelesine başlarlardı. Liu Ts’ung yeni rütbesinden, sanki bütün Çin’i tâbiyeti altına almış gibi bir tavır takınmıştır. Muazzam bir saray erkânı vardı, ama buna rağmen bütün Çin’i zaptetmeyi düşünmedi. Bu durum boyların bir kısmının onu bırakarak, Shih Lo’nun tarafına geçmelerine sebep oldu.
5.1.2. İlk Liang Sülalesi Chin Sülalesi’nin imparatoru Huai-ti, Hunlar tarafından esir edildikten sonra, 313’de Liang Valisi Chang Kui, bugünkü Kansu Eyaleti’nde, bağımsızlığını ilan etti ve 376 yılına kadar devam eden İlk Liang Sülalesi’ni kurdu. Bu saf Çin Devleti pek büyük değildi, fakat ekonomik bakımdan çok iyi bir durumdaydı. Böylece nüfuzunu Türkistan’a kadar yayabildi. Bundan önceki kargaşalıklar zamanında, Türkistan fiilen hür olmuştu. Şimdi münasebetler biraz daha sıkılaşmıştı. Özellikle pek çok tüccar gelip Liang’da ticari müessesseler kurdular. Hükümet merkezinin birçok mahallesinde yalnızca Batı ve Doğu Türkistan’dan yahut Hindistan’dan gelen yabancılar oturuyordu. Ticaretle Budizm arasındaki bağlar çok sıkı olduğundan, tüccarlarla beraber Budist rahipler de geldiler. Pazar meydanlarının yanında manastırlar açıldı. Bunlar herhangi bir taarruza karşı koruyabilecek, etrafı duvarlarla sıkı çevrilmiş ev bloklarından ibaretti. Bunlar ayrıca paralarını buralarda depo eden (faizlerinden manastırlarda istifade ettiler) tüccarlar için banka, malları için de ardiye vazifesi gördüler. Bazen de manastırların etrafında bir ticaret merkezi oluşturuldu. Bu gibi durumlarda manastırlar tüccarlar için bir otel vazifesi gördüler. 105
Böylece Chang Kui ve haleflerinin bu devleti, İlk Liang da ziraâtle meşgul olduğu hâlde, Doğu Asya ziraat devletlerinden ziyade, komisyonculuk yapan Türkistan şehir devletlerine daha yakın olmuştur.
5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi Her ne kadar Shih Lo, 318’den beri İlk Chao Sülalesi’nin imparatorundan daha çok nüfuzlu ise de henüz imparator unvanını almaya cesaret edememiş ve İlk Chao Sülalesi’nin son meşru imparatorunu bertaraf edip, bütün topraklarını ilhak ettiği 328 yılına kadar “kral” unvanını muhafaza etmiştir. Bunun sebebi, Hunların asalet görüşünden kaynaklanmaktadır. Buna göre, ancak meşru Şanyü kabilesi olan Tu-ku kabilesinden gelen Şanyü (Tanhu yahut Kağan) olabilirdi. Bu asil soydan değil de halktan gelmesi bilhassa sonraları, bütün Hun sülalelerinin Shih Lo’dan uzaklaşmalarına ve onun aleyhinde olmalarına sebep olmuştur. Liu Yao’nun imhasından sonra Shih Lo artık çekinmeyerek, eskiden köle olduğu ve Hunlar’ın asil olmayan bir kabilesinden (Chieh kabilesi) geldiği hâlde, kendini Sonraki Chao Sülalesi’nin (328-352) imparatoru ilan etmekte tereddüt etmemiştir (319-333). Bugünkü Kansu eyaletindeki Liang’dan başka bütün Kuzey Çin’e hâkim olmuştur. Ne var ki Shih Lo büyük bir askerdi, ama kurucu bir devlet adamı değildi. 328’den beri sahip olduğu devlet, büyüktü, fakat içte sağlam değildi. Kendisi Hunların arasında ihtilâlci olduğundan, hiçbir zaman kendini emniyette hissetmemişti. Eline geçirdiği eski Tanhu ailesi olan Liu ailesinin bütün mensuplarını taht üzerindeki haklarını istemelerinin önüne geçmek için yok etmişti. Bunun sebebi Hunların da sadakatine güvenememesidir. Bu sırada Hunlar’dan, küçük Tabgaç Devleti’ne gidenlerin sayısı hiç de az değildi; başka Hun boyları da, siyasi işbirliğinden kaçınarak, kabile göçebeleri olarak Şansi ve Ordos bölgelerinde yaşıyorlardı. Shih Lo, bütün Çin’in imparatoru olmayı zaten arzu etmiyordu. Bütün bir bölgenin imparatoru olmak ona yetiyordu. Ancak, köle olarak zengin bir Çinli’nin sürülerini otlattığı için, Çince bilgisi de yoktu. Çinlilerden nefret ediyor ve Kuzey Çin’i göçebe Hun boyları için bir mera bölgesi yapmak istiyordu. Ölümünden (333) az sonra tekrar tahta büyük bir şahsiyet olan Shih Hu (334-349) çıktı. Shih Hu hükümet merkezini, Wei Sülalesi hükümdarlarının hüküm sürdükleri Kuzey Honan’dan, Yeh Şehri’ne nakletti. Yeh sarayının debdebe ve tantanası hakkında birçok rapor vardır. Yabancılar, özellikle Budist rahipler orada büyük rol oynarlarken, Çinliler daha az etkili olmuşlardır. Devletin temelleri ise gittikçe sarsılmıştır. Liu Yüan ve Shih Lo zamanında Hunlar’la işbirliği yapmış olan Hsien-pi kabileleleri kuzeyde tekrar bağımsızlıklarını ellerine almışlardır. Yine Mu-junglar’dan biri, Hsien-piler’in kabile birliğinin şefi olmuş ve 337’de Yen Devleti’ni kurmuştur. Tarihte İlk Yen olarak anılan bu Mu-jung Devleti, bu sıralarda, Güney Mançurya ve Kore’de Kao-li Devleti’nden bazı toprakları ele geçirmiştir. Bu devirde Kore’ye, daha sonraları kendini hissettirecek olan bir Hsien-pi akını başlamıştır. Fakat Kore, Japon pazarı olarak, hâlâ eski ehemmiyetini muhafaza etmiş ve bundan dolayı da çok zengin olmuştur. Kore, önemini bir müddet sonra, Japonya’nın ticari münasebetleri doğrudan doğruya Orta Çin’e döndüğü zaman kaybetmiştir. Böylece Kore’nin zaptı, Yen’in kuvvetini çok arttırmıştır. 349’da Shih Hu ölünce, oğullarının arasında müthiş katliamlar yaşanmıştır; 106
nihayet bambaşka bir Hun ailesinden Jan Min, iktidarı kendi eline almış, fakat bu da Hsienpiler tarafından yok edilmiştir. Sonraki Chao sülalesi böylece son bulmuştur. Sonraki Chao Devleti’nin kurucusu Shih Lo’yu Budizm’e döndüren ve onun himayesinde Hunlar arasında Budizm’i yayan kişi, muhtemelen Hint asıllı Budist rahip Buddhosingha, Çin yıllığındaki ismiyle Fo-t’u-teng’dir. Chin Sülalesi (Batı Chin 265-316, Doğu Chin 317-420)’nin resmî kaynağı olan Chin-Shu’da yer alan Fo-t’u-teng biyografisinde, bu rahibin Hun hükümdarını yoga ve sihir yöntemleri ile olağanüstü güçler sergileyerek nasıl etkilediği ve hayır işlerini vurgulayarak Budizm’e meyl ettirdiği detaylı olarak anlatılmaktadır. Shih Lo’nun sarayında Buddhosingha’nın yetiştirdiği öğrencileriyle birlikte başlayan Sanskirtçe Budist eserlerin Çinceye tercümesi faaliyetleri, devlet himayesinde gelişen Kuzey Budizmi’nin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Hükümdar Shih Hu zamanında ise bu Hun Devleti Budizm’i resmen kabul etmiştir. Sonraki Chao Devleti ile birlikte Çin’e yerleşmeye başlayan Budizm, Chü-ch’ü Hunları tarafından kurulan Kuzey Liang Devleti ve çoğunluğunu Hunların teşkil ettiği Kuzey Wei (Tabgaç) Devleti ile birlikte kurumsallaşmaya başlamıştır.
5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi Mu-jung, Sonraki Chaolar’ın bütün devletini idaresi altına almayı başaramamış, sadece doğu kısmını kendi topraklarına katabilmiştir. Çünkü bu sıralarda batıda, Şensi Eyaletinde tehlikeli yeni bir rakip ortaya çıkmıştı. Bu arada Tibetliler de yine hükümdarlık talepleri ile meydana çıkmışlardı. Ailenin şefi Fu Chien, Tibetli yardımcı grubun başı olarak, Sonraki Chaolar’ın iktidarında çalışarak yükselmiş ve gittikçe nüfuzunu daha fazla hissettirerek kendisine tâbi olanların sayısını artmıştır. Sonraki Chao’da, Shih Hu’nun ölümü ile umumî bir parçalanma başlamış, bunun üzerine batı bölgesi kendi bağımsızlığını ilan ederek, Tibetliler’i etrafına toplanmıştır. Bundan sonra da Fu Chien kendisini 351’de İlk Ch’in Sülalesi (351-394)’nin hükümdarı ilan etmiştir. Onun, özellikle Şensi’ye hâkim olduğu sırada doğuda Mu-junglar hüküm sürüyorlardı. Bu sülale, resmen 352-370 arasında saltanat sürmüştür. Çünkü onlar Sonraki Chaolar’ın devamı sayılmışlardır. Bunlara, sonradan teşekkül eden devletlerden ayırmak için İlk Yen Sülalesi denilmiştir. Mu-jung sülalesinin şöhreti, Sonraki Chao’nunkinden fazla değildir. Çinlilerle güneyde sonuçsuz savaşlar vermişlerdir. Bu sırada bölgelerinde gittikçe kuvvetlenmekte olan Tabgaç Devleti, Tibetliler ve Fu Chien ile komşuluk münasebeti kurmuştur. Devlet, dışta çok tehlikeli savaşlar vermiş, içte de Sonraki Chaolar’ın ziraat aleyhtarı siyasetinden dolayı zayıflık emareleri görülmüştür. Böylece İlk Yen, İlk Ch’in tarafından ilhak edilmiş ve Hsien-piler Tibetlilerin hâkimiyeti altına girmişlerdir. Bölünüp asker (süvari) olarak muhtelif yerlerdeki garnizonlara dağıtılmışlardır. İlk Ch’in hükümdarı Fu Chien, 355’de ölmüş ve yerine Fu Chien (357-385) geçmiştir. Bu kişi IV. yüzyılın en meşhur simalarından biridir. Tibet Devleti, Hun ve Hsien-pi Devletleri’nden bambaşka kurulmuştu. Hun ve Hsienpi kavimleri, yüzlerce senelik sıkı bir kabile teşkilâtına sahip olan devletlerdi. Devletin içinde hem hür esirler vardı. Esirler asıl işleri görürler, hürler de savaş ve siyaset işlerine bakarlardı. 107
Bu esirler savaşlardan elde edilen tutsaklardı. Ayrıca Hun ve Hsien-piler’de her bir boyun ayrı bir önemi vardı; bunların arasında en aşağı 500 yıldan beri siyasi şefler yetiştiren veya yetiştirdiği söylenen asil bir boy da vardı. Askerî teşkilât o şekilde idi ki, her boy yalnız kendisinden istenen asker miktarını veriyor, böylece her boy kendi bünyesini muhafaza etmiş oluyordu. Fakat Tibetliler’de ilk dönemlerde hiç kabile teşkilâtı olmamış daha sonraları özellikle savaşlarda bir grubun ünlü bir kişisini komutan seçerler, fakat savaş biter bitmez onu derhâl işten çıkarırlardı. Bu yüzden Tibetliler, tarihte hiçbir zaman kuvvetli devletler kuramamışlardır. Fakat Hun devletlerinde herkes asker idi. Hunlar, Tibetliler’den müteşekkil ordu birlikleri kurmuşlardı, başlarında da iyi yetiştirilmiş şefler vardı. Teşkilâtları boy esaslarına değil, askerî temellere dayanıyordu. Böyle bir teşkilâtın şefi, boy beylerine bağlı olmadığı için onların sözlerini dinlemek zorunda değildi. Onun bambaşka şahsi bir nüfuzu vardı, asilzade yahut da eski bir aileye mensup olması şart değildi. Fu Chien, hangi boya mensup olduklarına ehemmiyet vermeden, bütün kıtalarını bu askerî sisteme göre teşkilâtlandırdı. Onun idaresi altında Mu-jung- Hsien-piler’in Hsien-pi birlikleri ile Hunlar ve Tibetliler bulunuyordu. 383’de Fu Chien, tam bir milyonluk ordu ile Güney hükümetine karşı büyük bir sefere çıktı. Fakat Kuzey süvarileri, dağlık bölgelerde yaşayan kavimlerden alınan askerler, Yang-tse bölgesinin rutubetine, yüzlerce ırmağın ve kanalın aktığı vadilerin tabiat ve iklimine alışık değillerdi. Esas gücü oluşturan bu süvari kuvvetleri bu durumda kendilerini gösteremediler. Bu kadar muazzam bir ordunun iaşesi de temin edilemedi. Bütün bu zorluklar daha önceden kararlaştırılmış olan zamanda bütün ordu birliklerinin tayin edilen yerde toplanamamasına sebep oldu. Gerek âdetçe çok az, gerek hiç bir şekilde iyi asker olmayan Güney hükümet kuvvetleri, Hsieh Hsüan’ın başkumandanlığı altında, henüz toplanmamış olan münferit kısımlara ansızın hücum ederek onları mağlup ettiler. Bazı askerleri para ile elde ederek, onları yanlış haberler yaymaya memur ettiler. Neticede Fu Chien’in ordusunda büyük panik baş gösterdi. Son sürat geri dönmek zorunda kaldı. Bu da, devletin dâhilen sağlam olmadığını gösteriyordu. Çok kısa bir zaman zarfında devlet, ayrı ayrı kısımlara bölündü. Fakat Çinlilerin bu parçalanmada tesirleri yoktu, çünkü zaferlerine rağmen, ilerleyebilecek kadar kuvvetli değillerdi.
5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler İlk isyan eden, İlk Yen Sülalesi’nden hükümdar ailesi olan Mu-jung Ch’ui olmuştur. Zaten savaşlar esnasında geri çekilerek kendi siyasetini gütmeye başlamıştır. Çoğunluğu süvari olan Hsien-piler’i de yanına alarak, kuzeye, eski Hsien-pi bölgesine, Çin halkı ve diğer generallere karşı sürekli savaşarak geri çekilmiş ve Orta Hopei (bugünkü Pekin’in güneyinde)’de Sonraki Yen Sülalesi (384-409)‘ni kurmuştur. Yirmi beş sene süren bu sülale, bu süre içerisinde sekiz hükümdar görmüştür; bu sülalenin az çok şahsiyet sahibi yegâne hükümdarı Mu-jung Ch’ui olmuş, ancak o da 396’ya kadar hüküm sürmüştür. En son hükümdarı bir başka aileye mensup olan bu sülalenin hüküm sürdüğü 25 yıl boyunca önemli olaylar yaşanmamıştır.
108
Diğer küçük devletler ise: Mu-junglar tarafından kurulan Batı Yen Sülalesi (384-395), Tibetliler’den teşekkül eden Sonraki Ch’in Sülalesi (384-417), Hsien-piler’in kurdukları Batı Ch’in Sülalesi (385-431), Fu Chien Devletinin yıkılmasıyla meydana gelen Sonraki Liang (386-403); Hunların kurdukları Kuzey Liang (397-439), Çinlilerin Kansu’da oluşturdukları Batı Liang (400-421) ile Hsien-piler’in Doğu Kansu’da Güney Liang (379-414)’dır. Bu küçük devletler arasında Türklerin Budizm’i kabul eden ilk devletlerinden olması sebebiyle Kansu’da Chü–ch’ü Hunları’ndan Meng-hsün tarafından kurulan Kuzey Liang Hun Devleti kültür tarihmiz açısından oldukça büyük önem taşımaktadır. İyi bir Mahayana Budist olan, hayırseverlik adına Ku-Tsang ve Tunhuang’da kayalara pek çok mağara tapınak inşa ettirmiş, birçok Maitreya, bodisatva ve Budist rahip tasvirleri yaptırmıştır. Ayrıca himayesine aldığı Kuçalı Budist rahip Dharmaksema (384-433)’ya en önemli Mahayana sutralarını Çince’ye tercüme ettirmiştir. Bu bölgede yapılan incelemelerde IV. yüzyıl- X. Yüzyıl arasında inşası devam eden UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan Dunhuang’daki Bin Buda Mağara Tapınakları (Ch’ien-fo-tung) ‘nın çoğu ve 280 kadar Budist heykel Meng-hsün ve oğlu Mao-k’ien dönemine tarihlendirilmiştir.
5.2. Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550) Fu Chien’nin devletinin yıkılması ile yeni bir devlet ortaya çıkmıştır. Bu devlet, bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde bulunan Tabgaç Devleti’nden başkası değildir. Fu Chien, eski Tabgaç Devleti’ni 376’da tamamen yok edemediğinden ülke parçalara ayrılmış ve bunlardan bir tanesinin idaresi bir Hun’un eline geçmiştir. Bu durum Hunlar’la Tabgaçlar arasındaki eski rekabetin tekrar alevleneceğine ve bir birliktelik meydana getiremeyeceğine yorumlanmıştır. Fakat evlenmeler suretiyle akraba oldukları kabilelerin yardımları ile eski hükümdar ailesinin haleflerinden birisi, tekrar iktidarı eline alarak yeni bir Tabgaç Devleti kurmayı başarmıştır. Çok geçmeden buna, hâlâ kuzeyde yaşayan ve askerî birlikleri bulunan birçok kabileler de katılmıştır. Bu kabileler arasında (sayıları en fazla 119’a kadar çıkmaktadır) Şansi’deki birçok Hun ile Hsien-pi kabileleri de yer almıştır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Tabgaçların kimler oldukları sorusu ilim âlemini uzun yıllar meşgul etmiş, sonunda da Türk oldukları ortaya konmuştur. Tabgaçların hükümdar boyu Kuzey Moğolistan ile Kuzey Mançurya arasındaki sınır bölgesindendir ve III. yüzyılda güneye göç etmiş ve orada ilk Tai Devletine bağlı (338-476) ilk Tabgaç Prensliği’ni kurmuştur. Bunun hakkında bilinenler çok azdır. 385’ten itibaren bu hükümdar boyunun etrafında toplanan boylar, hem Türk hem de Moğol’dur. Tabgaç kültüründe hükümdar boyunun bizzat Türk olduğu, diğer boyların da büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla olduğu bilinen bir gerçektir. Kaynaklarda Geç Wei veya Kuzey Wei Sülalesi olarak geçen Tabgaçların kurdukları devlet, askerî bir devlet olmayıp bir boy devleti idi. Fakat boylar, yüz yıl önce Liu Yüan’ın zamanındakilerle aynı değildi. Nüfus itibariyle çok az idiler; 119 boy olmaktan ziyade 119 boyun bakiyeleri idiler. Boyların yalnız bir kısmı göçebe hayatı yaşarlarken, diğerleri Çin köylüleri ile beraber onların efendileri olarak yaşıyorlardı. Fakat bu durum Tabgaçlar için zor bir durumu ortaya çıkarmıştır. Fu Chien’nin devletinin her tarafından Şansi Eyaletinin 109
kuzeyine çekilen ve orada Tabgaç Devleti’ni kuran kuzeylilere Çin köylülerinin mahsulleri yetişmemeye başlamıştı. Çünkü ülke kurak ve dağlık, zirai mahsuller azdı. Bundan başka Liu Yüan’dan beri “imparator” unvanı taşınmak istenmiş, bununla başkaları üzerinde hâkimiyet kurma gayesi güdülmüş ve böylece merkez ile saray erkânı arasında bir hükümet teşkilâtı kurmak inancı ortaya çıkmıştı. Fakat böyle bir saray, devleti oldukça fazla masraf yapmak mecburiyetinde bırakıyordu. Tabiatıyla Çinlilerden oluşan bütün nezaretlerdeki memurların, esir ve harem ağalarının iaşeleri için buğdaya ihtiyaç duyuldu. Yeni hükümet merkezinin etrafına daha fazla Çinli köle yerleştirmenin meseleyi halletmeyeceği anlaşılınca bereketli toprakları ile Doğu Çin ovasını zaptetmek için, doğuya bir akın yapmaya karar verildi. Pek çok kez yapılan meydan muharebelerinden sonra Sonraki Yen’in Hsien-pileri imha edilerek Doğu Çin zaptedildi (409). Fu Chien eski Tabgaç Devleti’ni böldüğü zaman, bir kısmının idaresini bir Hun’a vermişti. Bu Hsiung-nu, Hunlar’ın hükümdar boyuna mensuptu ve Mao-tun ile Liu Yüan’ın ailesinden geliyordu. 385’de Tabgaç hükümdarı kurnaz bir siyasetle Hunlar’ı yerlerinden çıkarmayı başardı. Hunlar’ın bir kısmı, diğer Hun boyları gibi, Tabgaçların hâkimiyeti altına girmedi, batıya Ordos Bölgesi’ne çekildi. Orada Ho-lien P’o-p’o, Hsia adını verdiği yeni bir Hun devleti kurdu (407-431). Ho-lien P’o-p’o, Mao-tun’un ailesine mensuptu, Liu Yüan gibi Çinlileşmiş “Liu” soyadını almıştı. Fakat bunu “Ho-lien” şeklinde Hun adına değiştirdi. Bu da bize Hsia Devleti’nin Çinliliği reddetmiş, millî bir Hun Devleti olduğunu göstermektedir. Böylece Kuzey Çin’de iki devlet meydana gelmiş oldu. Bunlardan biri gittikçe daha fazla Çinlileşiyor, diğeri ise gittikçe daha fazla eski Hun geleneklerine dönüyordu. IV. yüzyılın sonlarına doğru Moğolistan’da yeni bir kabile birliği ortaya çıktı. Hun boylarının bakiyeleri, Hsien-pi kabilelerinin bakiyeleri ve daha başkaları birleşerek JuanJuan adında yeni bir kavmi birlik kurdular. Tarihçiler arasında bunların Türk mü, yoksa Moğol mu oldukları meselesi büyük bir tartışma konusu olmuştur. Batılı araştırıcılar, bazı dil bakiyelerine dayanarak, bunları Moğol olarak kabul etmişlerdir. Birleşen kabileler araştırıldığında, Juan-juanlar’ın arasında hem Türk Moğol kabilelerinin bulunduğu ortaya çıkmış ama genel kanaat bunların çoğunluğunun Moğol kavmi olduğu yönünde tezahür etmiştir. Juan-juanlar’a mensup kabilelerin bazıları evvelce de Liu Yüan veya Mu-jung grubuna mensup Hsien-pi hükümdarlığı altında yaşamışlardır. Yine bunlardan başka kabileler o zamana kadar daima kuzeyde veya batıda bulunmuşlar ve ilk defa Doğu Asya tarihinde görünmeye başlamışlardır. Bu Juan-juan’lar kuzeyde, Tabgaçların arkasından onları tehdit eder hale gelmişlerdir. Bunlar, tıpkı Hunların zirai memleket olan Çin’e yaptıkları gibi Tabgaçlara karşı soygunculuk akınları yapmaya başlamışlardır. Bu durumda Tabgaçların, güneye yığılmaya başlamadan önce Juan-juan tehlikesini bertaraf etmeleri lâzımdı. Bu ise, çok güç ve her zaman başarı ile neticelenmeyen savaşlara sebebiyet verdi. Tabgaçların Güney Çin ile olan savaşlara karışmamalarının ve bu savaşlardan istifade edememelerinin sebebi budur. 429’dan sonra nihayet Juan-juan tehlikesi bertaraf edilmiş ve bunu takip eden yıllarda batının bütün küçük 110
devletleri, birer birer Tabgaçlar tarafından imha edilmişlerdir. Bunlar yıkılırken beraberlerinde Batı Ch’in ile Hsia Devleti (431) ve Kuzey Liang Devleti (439)’ni de sürüklemişlerdi. Bu devletlerin ahalisinden Çinli olmayanlar kuzeye nakledildiler ve Tabgaçlara askerlik ettiler. Aralarında Çinliler ve bilhassa bir Çin devleti olan “Batı Liang” halkının büyük bir kısmı 420’de yok edildi, geride kalanlar esir edilerek kuzeye gönderildiler. Tabgaçların, Kansu’ya yayılmaları demek, Türkistan’la yapılan ticarete hâkim olmaları demekti. Kaynaklarımız sonraki yıllarda Tabgaçlara birçok kez haraç getiren heyetlerden bahsetmektedirler. Bunların arasında Tabgaç sarayını ziyaret eden Hintliler de vardır. Doğuda da Tabgaçlar yapılan birçok savaşlar sonunda Güney Çinlileri’ni, Honan Eyaleti’nin büyük bir kısmı ile hükümet merkezi Lo-yang’ı terk etmek zorunda bıraktılar (430-431). Böylece 440’de Tabgaçların, istisnasız bütün Kuzey Çin’e hâkim olarak, Doğu Asya’nın en büyük devleti olduğu söylenebilir. “Tabgaç” sözü, Orhun Kitabelerinde geçmektedir. Bu ad ile Kuzey Çin’e hâkim olan Tabgaçlar Devleti ve sonraki zamanlarda da bütün Çin kastedilmiştir. Bütün Kuzey Çin’e hâkim olan Büyük Tabgaç Devleti, öyle bir zaman geldi ki, artık Kuzey Şansi’den idare edilemedi. Nerede ise tamamı Çinlilerden oluşan idare mekanizması o kadar büyüdü ki, artık buraya yeteri miktarda hububat taşınamadı. Ayrıca hükümet merkezi gemiler için elverişli bir nehir kenarında bulunmadığı için, bütün hububatı arabalar ile taşınmak zorunda kaldılar. Bu hem çok pahalı hem de güvenli değildi. Çinli memurlar hükümet merkezini, hububat istihsal eden bölgelere, gemi ile nakliyatın yapılabileceği elverişli bir nehrin kenarına nakletmeyi istediler.
Harita 5 Topa (Tabgaç) Wei Devleti sınır ve komşuları (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.) Bütün mülkî idare, yavaş yavaş Çinli memurların ellerine geçti. Tabgaçların kendileri yalnız askerî idareyi ellerinde tuttular. Fakat burada da yavaş yavaş kaybolmaya başladılar. Yukarıda zikredilen isyanlarda birçok aile imha edildi; birçokları meydan muharebelerinde öldü. Bundan başka Güney savaşları için istihkâm ve piyade uzmanlarına ihtiyaç duyuldu ki, bunlar içinde asker olarak yine Çinlileri kullandılar. Onlar, bu sahada gittikçe kuvvetlenerek Tabgaçları geride bıraktılar. 111
440’a kadar cereyan eden savaşlar, daha ziyade istila muharebeleri idi. Büyük ganimet getiren süratli teşebbüslerle elde edilen hazineleri Tabgaçlar aldılar, debdebe ve tantana içinde yaşamaya başladılar. Fakat bunu takip eden savaşlar, Güney Çin’e karşı yapılan savaşlar, büyük ganimetler getirmedi. Düşman yavaş yavaş geri çekilerek her şeyi beraberinde götürdü. Sürüleri azar azar kıymetten düştü; çünkü hayvan mahsulleri gittikçe daha az kullanıldı ve güneye karşı yapılan seferlerde atlara da ihtiyaç kalmadı, kuzeyde hemen hemen artık hiç savaşılmadı. Fakirleşen Tabgaçları’n yerini zenginleşen Çin soyluları aldı. Bu suretle 440-490 yılları arasında hem ekonomik hem de sosyal alanda büyük değişiklikler yaşandı. Tabgaçlar sayıca ve nüfuzca azaldılar. Birçok Tabgaçlı, zengin ve soylu Çinli aileler ile evlenerek Çinlileşti. Nitekim çok geçmeden saray da tamamen Çinlileşmişti. Tabgaç hükümdarı Wen-ti (471-499), artık kendini bir Tabgaç olarak değil, aldığı terbiye icabı Çinli saymaya başladı. 490-499 yılları arasında, iç gelişmelenin icap ettirdiği sebeplerden dolayı, Wen-ti kat’i kararlar almaya mecbur oldu. Bu kararlardan en önemlisi bütün yabancılara resmî yerlerde kendi dillerinde konuşma yasağı getirerek resmî dilin Çince olduğunu ilan etmesi oldu. Yine giyim ve âdetler de Çinlilerinki gibi oldu. Hükümet merkezi Lo-yang’a nakledildi. Güney Çin Devleti’ne bir âsi devlet nazariyle bakıldığından buraya hâkim olmak için istila edilmesine karar verildi. Her şey başarıldığı hâlde Güney Çin’e karşı yapılan sefer başarısızlıkla sonuçlandı ve böylece istenilen sonuç alınamadı. Hükümet merkezi Lo-yang’a gelince, Tabgaç asilzadelerinin durumu eskisinden daha fazla kötüleşti. Sürüler artık kıymetlerini kaybettiler, çünkü hayvan mahsulleri çok uzak yollara nakledilemedi. Tabgaç büyükleri, boylarından ayrı olarak Lo-yang’da alışmadıkları bir iklimde, en önemli işler Çinliler tarafından yapıldığı için şurada burada oturarak zamanlarını geçirdiler. Hükümet, onların kuzeye dönmelerine müsaade etmedi. Böylece gittikçe daha fazla fakirleşerek Çinlileştiler.
5.2.1 Budizm’in Devlet Dini Oluşu Budizm’in Tabgaçlardan önce de Türkler tarafından benimsendiğinden yukarıda bahsedilmişti. Kuzey Wei Devleti’ni 386 yılında kuran T’ai-tsu zaten Budist inanca sahip bir hükümdar idi. Ünlü Budist rahip Fa-kuo’yu 396-398 yılları arasında başrahip tayin ettirip manastırlar üzerinde devlet kontrolünü temin etmiştir. Tabgaçlar, Kuzey Liang Devleti’ni kuran Chü-Chü Hunları’nı yenip topraklarına sahip olunca onlardan aldıkları sanatkâr rahipler vasıtasıyla Mahayana Budist inancını ve sanatını devam ettirmişlerdir. Kuzey Çin’de hüküm süren ve Budizm’i himaye eden Tabgaçlardan kalan en önemli arkeolojik bakiyeler Kuzey Shan-hsi’de P’ing-ch’eng yakınındaki Yün-kang, Lo-yang yakınındaki Lung-men ve Dunhuang mağara tapınaklarıdır. Doğu Asya Budizmi’nin ilk zamanlarında daima şu mesele tartışılmıştır: Budist rahibi, imparatora karşı nasıl bir hâl takınacak, onun emrine itaat edecek mi, etmeyecek mi? Bunun tabii ki, Doğu Asya zihniyetine göre, yabancıların yalnız bazı şartlar altında hükümdara itaat etmeleri icap ettiği ve bu rahiplerin de çoğunun yabancı olmaları ile ilgisi vardı. Tabgaç sarayındaki rahipler, imparatoru, Buda’nın bir tenasühü olarak tasavvur ederek emri altına 112
giriyorlardı. İmparator Budizm’in bir nevi hâmi hükümdarı ve bir nevi tanrısı oluyordu. Bu hâl, imparatorun göğün oğlu olduğu nazariyesiyle tam denk düşmekte; sülalenin parlaklığını ve itibarını arttırmaktadır. Devletin ileri gelenlerinin siyasi ve ekonomik sebepleri göz önüne alarak kabul ettikleri Budizm, halk arasında farklı bir veçhe almıştır. Onların Budizm’i, “Maitreya” inancı ağırlıklıdır ve bu inanç, yeni bir Buda’nın meydana geleceğini ve ıstırabı bertaraf edip bir altın devir yaşatacağını vaad etmektedir. Asiller tarafından soyulan Çin köylüleri, “Mesih vaadi” ile onlara yeni ümitler veren rahiplere katılırlarken; hükümet merkezinde yaşayan ve asilzadeleri tarafından terk edilen, kıymetini kaybeden sürüleri ile zavallı bir hâlde göçebe hayatı süren boylar da bu rahiplere katılmışlardır. Bu dönemde Hun ve başka Tabgaç boyları sebebi dinî gibi görünse de, aslında ekonomik nedenlerden oldukça fazla isyan çıkarmışlardır. Çin soylularının nüfuzunun artmasıyla yine Konfüçyanizm yükselişe geçmiş, hükümet merkezinin Lo-yang’a nakline karşı çıkmış ve Budizm’i “resmî din” olmaktan uzaklaştırmıştır. Böylece Konfüçyanizm de resmî devlet dini olmuştur.
5.2.2 Tabgaç Devleti’nin Çöküşü Tamamen Çinlileşmiş merkez ile özellikle Şansi ve Ordos Bölgesi’ndeki sürülerinin yanında bulunan ve ümitsiz bir şekilde fakirleşen boyların bakiyeleri arasındaki tezat gittikçe artmıştır. 530’dan itibaren ihtilâller daha tehlikeli olmaya başlamış, eski boyları ile irtibatlarını devam ettiren birkaç asîl Tabgaçlı, yalnız bütün Şansi’yi değil, hükümet merkezini de zaptederek âsilerin başına geçmişler ve Çinlilerle Çinlileşen Tabgaçlar arasında büyük bir katliam yaşanmasına sebep olmuşlardır. Bu sıralarda Kao ailesine mensup biri ortaya çıkmış ve bütün Çinliler ile Çinlileşmiş Tabgaçlar bunun etrafında toplanmışlardır. Kao ailesinin aslen bir Hsien-pi yahut Çinli aile olması muhtemeldir. Onun esas memleketi, Doğu Çin’de idi ve Tabgaç Devleti’ni idare eden Doğu Çin asillerine bağlı idi. 534’de bu grup, tayin ettikleri iktidarsız imparatoru doğuya, Yeh şehrine götürdüler. 550’ye kadar onu tahtta bıraktılarsa da sonradan indirdiler. Kao Kang kendini Ch’i Sülalesi’nin ilk imparatoru ilan etti. Millî Tabgaç grubu, imparator ailesine mensup başka birisini bularak onunla birlikte batıya yerleşti. 556’da kukla olan bu adamı indirdi ve Yü-wen ailesine mensup birisinin kendisini Muahhar Chou Sülalesi imparatoru yapmasına izin verdi. Yü-wen ailesi, Hunlar’a çok yakın olan ve belki de aslen Türk olan bir Hsien-pi koludur. Hâlâ mevcut olan, fakat henüz Çinlileşmeyen bütün Tabgaç boyunun bakiyeleri bu batı devletine gittiler. Tabgaç Devleti’nin böyle iki devlete ayrılması, devletin kuruluşunda mevcut olan siyasetin neticesidir. Tabgaçlar boy beylerini ve asilzadeleri, boylarından ayırıp askerî bakımdan teşkilâtlandırdıktan sonra ikiye ayırarak ayrı ayrı sosyal hayat yaşamalarını sağladılar. Bir kısmı (asilzadeler) Çinlilere karşı koyamadılar, kayboldular veya Çinlileştiler; diğerleri (boy halkı) fakirleşerek isyân etmeye mecbur bırakıldılar. Buradan Tabgaçların, boy teşkilâtlarını devam ettirmek ve aynı zamanda askerî teşkilâta geçme teşebbüslerini, kuzey kavimleri için gerçekleştiremediklerini söyleyebiliriz. 113
Uygulamalar 1) Türk asıllı Tabgaç Devleti döneminde Kuzey Çin’in kültürel ve siyasi tarihini özetleyiniz.
114
Uygulama Soruları 1)
Tabgaçların ortaya çıkışı ve devlet kurması nasıl olmuştur?
2) Tabgaç Devleti’ni kuranların Türk olması din ve devlet teşkilatını, fikir hayatını nasıl etkilemiştir? 3)
Tabgaçların zayıflamaları ve ikiye bölünmelerinin sebepleri nelerdir?
115
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Çin’de yaklaşık 50 sene boyunca siyasi birliği sağlayan Batı Ch’in Devleti’nin Hun taarruzları ile yıkılmasından Türk asıllı T’opa (Tabgaç) Sülalesi’nin kurulmasına kadar geçen sürede Kuzey Çin’de kısa süreli ve Türkler, Hsien-piler, Tibetliler gibi yabancı kavimler tarafından kurulan bir çok küçük devlet hüküm sürmüştür. Bunların ilki aslında Liu Yüan tarafından kurulmuş olan ve 319 yılında adı yeni hükümdar Liu Yao tarafından Chao Sülalesi (İlk Chao Sülalesi)’ne çevrilen İlk Chao Devleti (304-326)’dir. Shih Lo da aynı sene kendini “Chao Kralı” ilan etti. Böylece ikinci Hun sülalesi olan Sonraki Chao Sülalesi’ni kurdu. Üçüncü devlet ise, 313’de Kansu Eyaleti’nde bağımsızlığını ilan eden Liang Valisi Chang Kui 376 yılına kadar devam eden İlk Liang Sülalesi’ni kurdu. Bu devlet, Türkistan’la kurduğu yakın ticaret sayesinde ekonomik olarak iyi durumda idi; ticaretle birlikte Budizm de yayıldı. Bunlar dışında Şensi Eyaleti’nde Tibetli Fu Chien tarafından kurulan İlk Ch’in Sülalesi (351-394), onun doğusunda Mujung Hsien-piler’i tarafından kurulan İlk Yen Sülalesi (337-370), Orta Hopei (bugünkü Pekin’in güneyinde)’de yine Mujunglar tarafından kullanılan Sonraki Yen Sülalesi (384-409) önemlidir. Diğer küçük devletler ise: Mu-junglar tarafından kurulan Batı Yen Sülalesi (384-395), Tibetliler’den teşekkül eden Sonraki Ch’in Sülalesi (384-417), Hsien-piler’in kurdukları Batı Ch’in Sülalesi (385-431), Fu Chien Devleti’nin yıkılmasıyla meydana gelen Sonraki Liang (386-403); Hunlar’ın kurdukları Kuzey Liang (397-439), Çinlilerin Kansu’da oluşturdukları Batı Liang (400-421) ile Hsienpiler’in Doğu Kansu’da Güney Liang (379-414)’dır. Bu sayısız küçük devletler Çinli tarihçiler tarafından 16 devlet adı altında anılırlar. Fu Chien’nin devletinin yıkılması ile bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde Tabgaç Devleti (385-550) ortaya çıkmıştır. Tabgaçların hükümdar boyu Kuzey Moğolistan ile Kuzey Mançurya arasındaki sınır bölgesindendir ve III. yüzyılda güneye göç etmiş ve orada ilk Tai Devletine bağlı (338-476) ilk Tabgaç Prensliği’ni kurmuştur. Tabgaç kültüründe hükümdar boyunun bizzat Türk olduğu, diğer boyların da büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla olduğu bilinen bir gerçektir. 385’de Tabgaç hükümdarı tarafından yerlerinden çıkarılan Hunlar’ın bir kısmı, batıya Ordos Bölgesi’ne çekildi ve orada Ho-lien P’o-p’o, Hsia adını verdiği yeni bir Hun devleti kurdu (407-431). IV. yüzyılın sonlarına doğru Moğolistan’da ortaya çıkan Hun boylarının bakiyeleri, Hsien-pi kabilelerinin bakiyeleri ve daha başkalarının birleşmesinden oluşan Juan-Juanlar, kuzeyde, Tabgaçların arkasından onları tehdit eder hâle gelmişlerdir. 429’dan sonra nihayet Juan-juan tehlikesi bertaraf edilmiş ve bunu takip eden yıllarda batının bütün küçük devletleri, birer birer Tabgaçlar tarafından imha edilmişlerdir. Bunlar yıkılırken beraberlerinde Batı Ch’in ile Hsia Devleti (431) ve Kuzey Liang Devleti (439)’ni de sürüklemişlerdi. 440’de Tabgaçların, bütün Kuzey Çin’e hâkim olarak, Doğu Asya’nın en büyük devleti olduğu söylenebilir. “Tabgaç” sözü, Orhun Kitabelerinde geçmektedir. Bu ad ile Kuzey Çin’e hâkim olan Tabgaçlar Devleti ve sonraki zamanlarda da bütün Çin kastedilmiştir. Bütün mülkî idare, yavaş yavaş Çinli memurların ellerine geçti. Tabgaçların kendileri yalnız askerî idareyi ellerinde tuttular. Fakat burada da yavaş yavaş kaybolmaya 116
başladılar. 440-490 yılları arasında hem ekonomik hem de sosyal alanda büyük değişiklikler yaşandı. Tabgaçlar sayıca ve nüfuzca azaldılar. Birçok Tabgaçlı, zengin ve soylu Çinli aileler ile evlenerek Çinlileşti. Önceleri istila savaşlarından gelen ganimetler Güney Çin’e düzenlenen savaşlardan gelmez oldu. Kendini Çinli gibi gören Tabgaç hükümdarı Wen-ti (471-499), bütün yabancılara resmî yerlerde kendi dillerinde konuşma yasağı getirerek resmî dilin Çince olduğunu ilan etti. Yine giyim ve âdetler de Çinlilerinki gibi oldu. Hükümet merkezi Lo-yang’a nakledildi. Bundan sonra Tabgaç asilzadelerinin durumu eskisinden daha fazla kötüleşti; zira sürüler artık hayvan mahsulleri çok uzak yollara nakledilemediği için kıymetlerini kaybettiler. Tabgaçlar da başlarda diğer Türk boyları gibi Gök-Tanrı dinine mensup olmuşlar, ama devletin gittikçe büyümesi ve Çinli nüfusun artması ile Budizm’in ve etkisi altında kalmışlar ve bu dini “resmî din” olarak kabul etmişlerdir. Tabgaç sarayındaki rahipler, imparatoru, Buda’nın bir tenasühü olarak tasavvur ederek emri altına giriyorlardı. İmparator Budizm’in bir nevi hâmi hükümdarı ve bir nevi tanrısı oluyordu. Kuzey Şansi’deki büyük meşhur Yünkang Budist mağara mabetleri bu zamana aittir ve Tabgaç imparatorlarının emri üzerine inşa edilmişlerdir. Halk Budizmi ise “Maitreya Tarikatı”dır ve bu tarikat yeni bir Buda’nın meydana geleceğini ve ıstırabı bertaraf edip bir altın devir yaşatacağını vaad etmektedir. Çin soylularının nüfuzunun artmasıyla yine Konfüçyanizm yükselişe geçmiş, hükümet merkezinin Lo-yang’a nakline karşı çıkmış ve Budizm’i “resmî din” olmaktan uzaklaştırmıştır. Böylece Konfüçyanizm de resmî devlet dini olmuştur. 530’dan itibaren ihtilâller daha tehlikeli olmaya başlamış, bütün Çinliler ile Çinlileşmiş Tabgaçlar Kao ailesine mensup biri olan Kao Kang etrafında toplanmışlardır. Bu kişi kendini Ch’i Sülalesi’nin ilk imparatoru ilan etmiştir. Çinlileşmeyen Tabgaçlar ise batıya yerleştiler ve 556’da Yü-wen ailesine mensup birisinin kendisini Muahhar Chou Sülalesi imparatoru yapmasına izin verdiler. Tabgaç Devleti’nin böyle iki devlete ayrılması, devletin kuruluşunda mevcut olan siyasetin neticesidir. Tabgaçlar boy beylerini ve asilzadeleri, boylarından ayırıp askerî bakımdan teşkilâtlandırdıktan sonra ikiye ayırarak ayrı ayrı sosyal hayat yaşamalarını sağladılar. Bir kısmı (asilzadeler) Çinlilere karşı koyamadılar, kayboldular veya Çinlileştiler; diğerleri (boy halkı) fakirleşerek isyan etmeye mecbur bırakıldılar.
117
Bölüm Soruları 1)
Hangi Türk hükümdarı kendini aldığı terbiye icabı Çinli saymaya başlamıştır?
a)
Tu-man
b)
Mo-tun
c)
Wen-ti
d)
Bilge
e)
Tonyukuk
2)
İlk defa hangi inanç ile Çin dışındaki kültürler hakkında bilgi edinilmiştir?
a)
Maniehizm
b)
Budizm
c)
Hristiyanlık
d)
Hinduizm
e)
Musevilik
3)
Tabgaçların şefi olan Liu Yüan için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
a)
Liu Yüan, devrinin en mühim şahsiyetlerinden biri olmuştur.
b)
Hunların Tanhu ailesinden yani Mao-tun’un boyundan gelmektedir.
c)
Tu-ku kabilesine aittir.
d)
Büyük bir teşkilâtçı kişiliğe sahip olmuştur.
e)
Yönetimde daima aile bireylerine görev vermiştir.
118
4) Bugünkü Kansu Eyaletinde 313’de Liang Valisi Chang Kui’nin kurduğu ve 376 yılına kadar devam eden saf Çin devleti hangisidir? a)
T’o-pa Devleti
b)
İlk Liang Sülalesi
c)
Sonraki Chao Sülalesi
d)
İlk Ch’in Sülalesi
e)
İlk Yen Sülalesi
5) Güney Hun beyi Shih Lo’nun, İlk Chao sülalesinin son meşru imparatorunu bertaraf edip, bütün topraklarını ilhak ettiği 328 yılına kadar “kral” unvanını muhafaza etmesinin sebebi nedir? a)
Kendine güvenememiştir
b)
Boy beyleri arasında kabul görmemiştir
c)
Hunların asalet görüşünden kaynaklanmaktadır.
d)
Askerlerinin desteğini alamamıştır
e)
Fakir bir aileden gelmiştir
6) Sonraki Chao Sülalesi imparatorlarından Shih Hu, hükümet merkezini, Wei sülalesi hükümdarlarının hükümran oldukları Kuzey Honan’dan, sarayının debdebe ve tantanası ile meşhur olduğu hangi şehre nakletmiştir? a)
Shansi
b)
Shensi
c)
Liang
d)
Shantung
e)
Yen
119
7) Aşağıdaki milletlerden hangisi ilk dönemlerinde hem kabile hem de askerî teşkilata sahip olmamıştır? a)
Hunlar
b)
Çinliler
c)
Hsien-piler
d)
Tibetliler
e)
Mu-janlar
8) Sonraki Yen sülalesinden sonra 384-431 tarihleri arasında ortaya çıkan ve sosyal bakımdan ticari ve askerî devletler olarak ayrılan bu devletler Çinli tarihçiler tarafından kaç devlet adı ile anılırlar? a)
15
b)
16
c)
17
d)
14
e)
13
9) İlk Tai Devletine bağlı (338-476) bir Prenslik olarak kurulan Tabgaç Prensliği için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a)
Hükümdar boyu Moğollardan gelmektedir
b) Bu prensliğin hükümdar boyu, Kuzey Moğolistan ile Kuzey Mançurya arasındaki hudut bölgesindendir c)
Bu boy III. yüzyılda güneye göç etmiştir
d)
Hükümdar boyunun etrafında toplanan boylar, hem Türk hem de Moğol’dur.
e) Tabgaç kültüründe hükümdar boyunun bizzat Türk olduğu, diğer boylarında büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla olduğu bilinen bir gerçektir. 10) gelmiştir? a)
Çin tarihinde Türk asıllı Tabgaç Devletinin, Kansu’ya yayılması ne anlama
Çin’in tamamen Tabgaç hâkimiyetine girmesi demekti 120
b)
Tabgaçların kendilerini üstün görmeleri anlamına gelmiştir
c)
Türkistan’la yapılan ticarete hâkim olmaları demekti
d)
Bu bölgenin Çinlilerin elinden çıkması demekti
e)
Kansu’nun öneminin artması demekti
Cevaplar 1) c, 2) b, 3) e, 4) b, 5) c, 6) e, 7) d, 8) b, 9) a, 10) c
121
6. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN’DE TABGAÇ HALEFİ DEVLETLER VE SUİ SÜLALESİ
122
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 6.1.
Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefi Olan Devletler (550-580) 6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi 6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi
6.2.
IV.-VI. Yüzyılda Güney Çin Devletleri 6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri 6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri
6.3.
Sui Sülalesi (580-618)
123
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Kuzey Çin’de Tabgaç Devleti’nin kurulmasına kadar hangi önemli olaylar yaşanmıştır?
sonlanmasından
Sui
Sülalesi’nin
2)
Tabgaç dönemi ve sonrasında Güney Çin’in yönetimi nasıldı?
3)
Sui Sülalesi Çin siyasi ve kültür tarihine ne gibi katkılar sağlamıştır?
124
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefi Olan Devletler
Tabgaç Devleti’nin zayıflaması ve sonlanması ile Kuzey Çin’de Sui Sülalesi dönemine kadar geçen siyasi tarihin kavranması Tabgaç döneminde ve Sui Sülalesi dönemine kadar geçen zaman içinde Güney Çin siyasi tarihinin kavranması Çin’de yeniden birliği sağlayan Sui Sülalesi dönemi olaylarının öğrenilmesi
IV.-VI. Yüzyılda Güney Çin Devletleri
Sui Sülalesi (580-618)
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
125
Anahtar Kavramlar
Kuzey Ch’i
Kuzey Chou
Sung
T’u-chüeh
Doğu Chin
Güney Ch’i
Liang
Ch’en
Sui
126
Giriş Tabgaçların kurdukları Kuzey Wei Devleti’nin zayıflamasıyla iki Wei devleti ortaya çıkmıştır: Batı Weiler (535-556) ve Doğu Weiler (534-550). Doğu Weiler Kuzey Ch’i (Ts’i) Sülalesi (550-577) tarafından yok edilmiş, Batı Weiler ise kendilerini daha sonradan Kuzey veya Sonraki Chou Sülalesi (557-581) olarak adlandırmışlar, ardından da Kuzey Ch’i Sülalesi’ne son vermişlerdir. Bu bölümde önce Kuzey Çin’de Tabgaçların bakiyeleri olan Kuzey Ch’i ve Sonraki Chou Sülalesi dönemlerinden bahsedilmiş, ardından IV. –VI. Yüzyıl arası Tabgaç dönemi ve sonrasında Güney Çin’de farklı sülaleler tarafından kurulan küçük devletler hakkında bigi verilmiştir. Daha sonra Çin’de bu küçük devletleri ilhak ederek yeniden birliği sağlayan Sui Sülalesi (580-618) dönemi iç ve dış siyasetine yer verilmiştir.
127
6.1. Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefleri Olan Devletler (550-580) 439’da Tabgaçlar, bir Hun Devleti olan Kuzey Liang Devleti’ni yok ettikten sonra Chü-ch’ü Hunları olarak bilinen bu Türk halkının bir kısmı A-shih-na adındaki boy beylerinin idaresi altında, başka boyların da yaptıkları gibi, Juan-juanlar’ın yanına kaçmışlardır. Bu boy menşe’i itibariyle bir Hun boyudur ve T’u-chüeh (“Türkler”) adını taşıyan Göktürklerin nüvesini teşkil etmiştir. 520’de Juan-juanlar parçalanmış ve bunların bir kısmı Tabgaçlara katılmıştır. Çok geçmeden de bu Juan-juanlar, Tabgaç boyu ile birleşmişlerdir. Daha sonraları Tabgaç Devleti, doğu ve batıya, sonra da Ch’i ve Kuzey Chou’ya ayrılınca, Juan-juanlar önce bir grupla, sonra da diğer grupla anlamışlardır. Her iki devlet de Tabgaçların yardımını birbirlerine karşı yaptıkları savaşlar için temin etmek istemişlerdir. Ancak bu sırada beklenmedik bir şekilde T’u-chüeh’ler ortaya çıkmışlar, kuvvetlenerek hâkanları T’u-men (Bumin)’ın idaresi altında kendi siyasetlerini gütmek üzere harekete geçmişlerdi. T’u-chüehler, 546’da Batı Wei Devleti’ne bir elçi göndererek, ilk münasebetlerini tesis ettiler. Böylece Batı W e i Türklerin müttefiki oldu. Bu yüzden Doğu Wei (veya 550’den beri Ch’i) de Juan-juanlar’a bağlı kaldı. Türkler, 552’de Juan-juanlar’a yok edici bir darbe indirdiler. Doğuda bulunan Juan-juanlar’ın bakiyeleri Ch’i Devleti’ne, diğerleri de arzuları hilâfına Batı Weiler’e kaçtılar. Juan-juanlar’la Ch’i’ler arasında savaşlar yaşandı ve sonunda Juan-juanlar 555’te yok edildiler. Türklerin baskısı üzerine Batı Weiler’in ellerinde bulunan Juan-juanlar da iade edilerek öldürüldüler (555). Birkaç sene sonra Türkler, Juan-juanlar’la müttefik olan Eftalitler (Akhunlar)’i de yok ettiler ve Türkistan’ın en büyük devleti oldular. Bu şekilde Çin’in Kuzey devletleri açısından bakıldığında Juan-juan tehlikesi bertaraf edilmiş oldu. Çin yıllıkları, Göktürklerin, bu dönemde birbirine rakip olan Kuzey Ch’i ve Kuzey Chou ile sıkı ilişkiler kurduğundan ve bu iki devletin kaderinin Türklere bağlı olduğundan bahsetmektedirler.
6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi Çin tarihi üzerinde çalışan tarihçiler, Ch’i Sülalesi’nin (550-577) iç siyaseti hakkında söylenecek çok az iyi şeyler olduğunu ve bu sülalenin hükümdarlarının hiçbir müsbet eser meydana getiremeyen şahsiyetler olduklarını ifade ederler. Bu sülale döneminde Konfüçyanizm yine Çin Devleti’nin karakterine uygun olarak ihya edilmiş, Budistler, özellikle de Taoistler çok zor durumda kalmışlardır. Ancak bu durum yine de 555’de büyük Yün-kang mabedini örnek alarak yeni bir büyük bir Budist mağara mabedi inşa etmelerine engel olamamıştır. Bu devletin Batı Wei Devleti’yle olan mücadeleleri hiç son bulmamış, nadiren başarı kazanmıştır. 563’te Batı Devleti, Türklerin yardım vaadini alarak Ch’iler’e kat’î bir darbe indirmek için harekete geçmiş, ancak Türklerin yardımda bulunmaktan vazgeçmeleri üzerine hezimet yaşamıştır. Ancak yılmamış, kısa bir süre sonra yalnız başına Ch’iler’e karşı yürümüştür. 571’de Ch’i, batıda Choular’a karşı bazı başarılar kazanmış ve 576-577’de Batı Devleti’nin büyük karşı taarruzlarına maruz kalmıştır. Fakat bu idare Tabgaçların parlak 128
döneminde olduğu kadar kuvvetli olamamıştır; zira bütün yaptığı seferlere Türkler de katılmışlardır. Türkler bu sırada Kuzey Çin’in bazı kısımlarını ele geçirerek kuvvetlerini doğuya doğru yaymaya çalışmışlardır.
6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi Doğu’da bir Çin Devleti olan Ch’i’ye karşılık batıda eski Tabgaç geleneklerine riayet eden bir devlet hüküm sürüyordu; ama bu devlette de halk arasındaki ayrışma oldukça fazla ilerlemişti. Mesela Gök-Tanrı inancından kalma bir âdet olan imparatorun tahta çıkarken bir halının üzerine oturtularak kaldırılması yeniden uygulamaya konulmuş, zamanla Çinlileşmiş aile adları değiştirilmeye, hatta Çinlilere Tabgaç adı bile verilmeye başlanmıştır. Bütün bunlara rağmen yine de iç bağlar kopmuştur. Eski göçebe ve boy hayatına geri dönme, hemen hemen 200 yıllık bir maziden sonra mümkün değildi. Aralarında çözülemeyen sıkı bağlar tesis edilmişti. Bu yüzden esas itibariyle Tabgaçlarınkine benzeyen bir devlet kurmak zorunda kalmışlardı. Ama sarayda bir entrikanın diğerini takip etmesi bu devletin sağlam temellere dayanma şansını riske sokuyordu. Batı Wei hükümdarları, Tabgaçları bertaraf ettikten ve Chou Sülalesi (veya Sonraki Chou Sülalesi -557-580-) kurulduktan sonra hükümdar tabakası arasında karşılıklı katliamlar, tıpkı Tabgaç Devleti’nin sonlarında olduğu gibi devam etmiştir. Dış siyasetleri, kendilerinden üstün müttefikleri olan Türklerle iyi geçinmek, siyasi münasebetler ve entrikalarla komşu ülkelerde başarılar elde etmekten ibaret olmuştur. Yaptıkları entrika ve siyaset semeresini verince Güney Çin’e karşı yapılan ihtilâflara karışmayı başarmışlar ve taht üzerinde hakkı olduğunu iddia edenlerden birini derebeyi olarak bugünkü Han-k’ou’ya tayin etmişlerdir. Burada Chou’ya tâbi Muahhar Liang Sülalesi (555586)’ni kurmuşlar ve bu sülaleyi Choular ilhak edilinceye kadar idare etmişlerdir. Böylece Sonraki Choular hemen hiçbir şey yapmadan Çin’in en büyük kısmını zaptetmişlerdir. Netice olarak Tabgaçlar, Çin’de hâkim unsur olarak birçok devlet kursalar da sonunda Çinlileşmekten kaçamamışlar ve Çin’in etnik yapısına karışmışlardır.
6.2. IV.-VI. Yüzyıllarda Güney Çin Devletleri 6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri Hunlar 317’de Chin Sülalesi’ni yok ettiklerinde Lang-ya prensi Shi-ma, güneyde bugünkü Nankin’deki Chien-k’ang’da yeni bir hükümet merkezi kurduğu ve Doğu Chin Sülalesi’nin ilk imparatoru Yan-ti adı ile imparator olduğu zaman, sayısız Çinli kuzeyden bu güney devletine kaçmıştır. Böyle yapmalarının sebebi ise yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz kazanma ümitlerinin az olması, yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu ve yabancıların memurlar ile âlimlerin geçimini teşkil eden ekonomik sistem ile para sistemini değiştirmeleri endişesinden kaynaklanmıştır. Bu sırada Güney Çin’de iki grup yaşıyordu: 1) Yao, Tai ve Yüehlerden oluşan Çinlilerden önceki eski yerliler; 2) Özellikle Üç Devlet döneminde kuzeyden göç eden eski 129
Çinli göçmenler. Bu iki grup da birbirlerini küçük görmüşler ve sosyal bakımdan ayrışmışlardır. Kuzeyden göç edenler için güney bir sömürge ve medeniyet dışı bir ülke olarak görülmüştür. Bu dönemde Güney Çin hükümdarlarının hiç biri önemli bir varlık ortaya koyamamışlardır. Nüfuzları çok olmadığından ve yeni göç ettiklerinden güçlü bir temel atamamışlar ve bu yüzden ilk imparatorları Yüan-ti, büyük bir isyanla karşı karşıya kalmıştır. Batı Chin Sülalesi’nin ilk imparatorunun bir prensesle evlenmesi dolayısı ile uzun süre saraya bağlı olan memur bir aileden gelen Wang T’un, bugünkü Han-k’ou da vali olmuş ve Güney Çin’nin en önemli ticaret yollarını ele geçirdikten sonra isyan etmiştir. Han-k’ou’nun bulunduğu coğrafya bu ticaret yollarının keşiştiği bir coğrafya olduğundan bundan sonra burası vali olarak atananlar tarafından güney devletini ele geçirmek için yapılan isyanların merkezi konumuna getirilmiştir. IV. yüzyıl Güney Çin’de bu tür isyan ve iç savaşlarla geçmiştir. Güney Çin’de tarihler 400’ü gösterdiğinde Liu Yü, Çin’in güneydoğu sahillerinde büyük katliamlar yapmıştır. Lui Yü’nün yönetiminin sonlarına doğru idareyi III. yüzyıldan beri varlıklarını gördüğümüz “sarı sarıklılar”ın doğrudan doğruya devamı olan gizli bir cemiyet ele almıştır. Bu ayaklanmanın başarılı olması, Lui Yü’nin askerî kuvveti ile nüfuzunu arttırmıştır. Huan Hsüan’ın en önemli taraftarlarını bertaraf ederek 404’de şehir merkezine yürümüş ve sürgüne gönderilen imparatoru tekrar tahta çıkarmıştır. Ancak bu kişi sözde imparator olmuş, hâkimiyet Lui Yü’da olmuştur. Lui kendisini tam kuvvetli hissedince önce Sonraki Ch’in’ e daha sonra da Güney Yen’ e karşı iki büyük kuzey seferine çıkmıştır. 416-417’de Şensi’de kazandığı başarılardan sonra Chien-k’ang’a geri dönmüş ve imparatoru öldürüp yerine 420’de bir kuklayı imparator yapmak istemiş, ama bu istek kazandığı zaferin nüfuzunu kaybetmesine yol açmıştır. Sülalesine Sung Sülalesi (420-478) adını vermiştir. Bu sülaleye daha sonraları önemli roller oynayacak olan diğer ünlü sülaleden ayırmak için Lui Sung Sülalesi denmiştir. Saraydaki kliklerin kavgaları ve entrikaları eski imparator ailesinin bir kısmının mahiyeti ile beraber kaçarak kuzeydeki Tabgaçların yanına gitmelerine sebep olmuştur. Bunlar orada Güney Çin’e karşı bir intikam ateşi ile yanmışlar ve böylece Lui Sung sülalesinin başlangıcında uzun sürecek savaşların baş göstermesine sebep olmuşlardır. Ancak 420’lerde Tabgaçlar arasında yaşanan kriz savaşların son bulmasına ve Sunglar’ın güneye dönerek Çin’in en güney bölgelerinde kuvvetlenmelerine yol açmıştır. 450’de Tabgaçlar hükümet merkezlerini Huang-ho Nehri bölgesine taşımak istemişlerdir, ancak bunu yapabilmeleri için de güneye gitmeleri gerekmiştir. Bunun içinde karşılarında Sunglar’ı bulmuşlar, ancak onları ağır bir mağlubiyete uğratarak onların kuzey bölgelerinin bazı kısımılarını ellerine geçirmişlerdir. Bundan sonra bu sülalenin başına gelen imparatorlar saraylarda zevk ve sefahat içinde yaşayan, dışarıda katliamlar yapan imparatorlar olmuşlardır.
130
6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri 460’dan sonra bazılarını Tabgaçların çıkarttıkları prens isyanları yaşanmış ve bu isyanlar uzun süre devam etmiştir. Nihayetinde Hsiao ailesine mensup Hsia Tao-ch’eng 479’de Güney Ch’i Sülalesi (479-501)’ni kurmuştur. Güneydeki savaşlar Tabgaçların başarıya ulaşmaları ve hükümet merkezlerini Lo-yang’a taşımaları ile bir sükûnet devresine girmiştir. 480-490 yılları arasında dahilde prensler daha çok vali tayin edilmişler ve böylece klik ailelerin kuvvetlenmelerinin önüne geçilmiştir. 494 yılında bir prens, imparatora karşı isyan ederek kendi kliki ile o sırada oldukça fazla önem kazanan Ch’en ailesinin yardımlarını alarak kendisini imparator ilan etmiştir. Bu kişi hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz, sadece Tabgaçlara karşı başarısızlıkla savaştığını ve kendisine karşı ailesinin kullanılabileceğini düşünerek ailesini öldürttüğünü biliyoruz. Ölümünden sonra Hsiao Yen iktidarı ele geçirmiş ve âdet olduğu üzere sülalenin adını değiştirerek 502’de Liang Sülalesi (502-556)’ni kurmuştur. Liang Sülalesi de Tabgaçlarla mücadeleye devam etmiş, ancak zaferi çoğu zaman Tabgaçlar kazanmıştır. Kervan yoluna sahip olmak isteyen Tabgaçlar Yukarı Yang-tse Eyaletleri’ndeki yerliler arasında büyük isyanların yaşanmasını sağlayarak Liang Sülalesi’ni güçsüz duruma düşürmeye çalışmışlardr. Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru Wu-ti adını alarak tahta çıkmıştır (502-549). Bu kişi batı kaynaklarında edebiyat ve Budizm’i sevmesi ile tanınmış, ancak tahta çıktıktan sonra siyasetle çok ilgilenmemiştir. Sonraki Liang imparatoru bugünkü Han-K’ou’da yerleşirken, doğuyu iki nüfuzlu generale bırakmıştır. Bunlardan biri yok edemediği Ch’en ailesine mensuptu. Bu durum Liang Devleti’nin doğu ile batısı arasında bir gerginliğin doğmasına sebep olmuştur. Bu ise bu sırada kuzeyde kurulmaya başlayan Chou Devleti’nin önderlerine buralardan istifade etmek fırsatını vermiştir. Nitekim bunlar güney klikinin yardım ve teşviki ile bugünkü Hupei eyaletine girmişler ve 555’de Liang imparatorunun sarayını ele geçirmişlerdir. Kendi menfaatleri gereği sülaleden bir prensi kuzeyin bir derebeyi olarak iktidara getirmişlerdir. Böylece bu prens 587’ye kadar bugünkü Han-k’ou’da yönetime sahip olmuştur. Beyliğine “krallık”, sülalesine de Sonraki Liang adı verilmiştir. Liang imparatoruna karşı girişilen harekâtta doğu generalleri de bağımsızlıklarını kazanmışlardır ki, bunların arasında en önemlisi Ch’en Pa-hsien olmuştur. Bu general önce yönetime kukla bir imparator tayin etmiş, daha sonra da onu istifa ettirerek kendisini imparator yapmış ve Ch’en Sülalesi (557-588)’ni kurmuştur. Ancak bu sülale esaslı bir güç ortaya koyamamış ve dış siyaset bakımından Kuzey Ch’i Sülalesi’ne yardım etmiştir. Bu sülale sırasında “Sui Sülalesi” iktidar mevkiine geçmiş, ilk önce Sonraki Lianglar’ın derebeylerini tasfiye ve 588-589’da da Ch’en Devleti’ni ilhak etmiştir. Bundan sonra bütün Çin tek bir siyasi idarenin altına girmiştir.
6.3. Sui Sülalesi (580-618) Kuzey Devleti’nde iktidar (Sonraki Chou), VI. Yüzyıl sonlarında Tabgaç menşeinden gelen Yang ailesine geçmiştir. Chou imparatorunun karısının babası olan Yang Chien 580 yılında iktidar sahibi olduktan sonra bütün imparator ailesini katlettirmiş ve 581’de kendisini imparator ilan ettirmiştir. Bu şekilde bütün Çin’e hâkim olacak olan Sui Sülalesi dönemi 131
başlamıştır. Yang Chien yağtığı seferlerle kuvvetsiz devletleri bertaraf etmiş ve Çin’in 350 yıl geçen bir karışıklık döneminden sonra birleşmesini sağlamıştır. Gerçi 350 yıl boyunca yaşanan bu sıkıntılar bir sülalenin değişmesiyle tamamen sona ermese de Çin tarihinde bütün Sui devri, bir geçit veya yeniden teşekkül devri olarak kabul edilmiştir. İmparator Wen-ti, eski bir asker ve Tabgaçlara uzun senelerden beri tâbi olduğundan, teoriden pek anlamayıp eylem taraftarı idi. Kendisine bilgili memurlar temin etmediği için Konfüçyanist terbiyesine muhalif olmuştu. Hasis bir imparator idi. Düzenli bir idare kurmak imkânını aradı ve işe, vergilerin toplanıp toplanamayacağı, hükümet merkezine verilecek vergilerin nakil işinin işleyip işlemeyeceğini araştırmadan geniş topraklar için bir bütçe hazırlamak gerekliliğinden başladı. Bu siyasette tamamen haklı idi, fakat buna çok itiraz edildi. Güney gibi doğu da, daha rahat bir yaşama tarzına alışıktı; şimdi her iki bölgenin merkezi de daha tutumlu olacaktı. Bundan başka siyasi idareden de ayrılmışlardı. Eskiden kuzeydoğuda Kuzey Ch’i Devleti ve güneyde Ch’en Devleti mevcutken sarayda, bütün asillerin herhangi bir yerde yerleşmesi için binlerce vazife vardı. Şimdi merkez çok batıda idi ve orada başkaları saltanat sürüyorlardı. Eskiden hükümet merkezi onlara yakındı, mahsulleri orada kolay ve çok kârla satabiliyorlardı. Şimdi ise uzakta, batıda idi. Bu uzun yola ve büyük tehlikeye mukabil az kâr sağlıyorlardı. Kuzeydoğu ve güneydeki bu bucaklar, prens Kuang’ın himayesinde bulunuyordu. Bu prensle maiyeti, veliahtı bertaraf ederek imparatoru katletmeyi başardılar. Böylece Kuang, Yang-ti adıyla 605’de tahta çıktı. İlk işi, hükümet merkezini doğuya, Lo-yang’a nakletmek, yani hububat bölgelerine yaklaştırmak oldu. İkinci işi büyük kanallar inşa ettirmek oldu. Bununla, hükümet merkezine yapılacak hububat nakliyatı kolaylaşacak ve üreticilere kuzeydoğu ve güneyde iyi bir satış yeri temin edilecekti. Böylece meşhur İmparator Kanalı’nın ilk şekli inşa edilmiş oldu. Bu, Yang-tse ile Sarı Nehir bölgelerini birbirine bağlayacaktı. Aslında eskiden beri nehirleri birbirine bağlayan küçük kanallar vardı ve gemilerle güneye kadar seyahat edilebiliyordu, fakat bunlar büyük yük gemilerinin geçebileceği kadar geniş ve derin değillerdi. 500 hattâ 800 ton yük alabilecek kadar mavnaların olduğu bilinmektedir. Bu, o zamanki batı için fevkalâde büyük sayılmaktadır. Güneye giden elverişli bir kanaldan başka Yang-ti, hemen hemen bugünkü Pekin’e kadar uzanan ve kuzeye akan bir kanal yaptırmıştır. Bununla beraber Konfüçyanist okul ve sınav sistemi de yeniden teşkilâtlandırıldı; zaten Konfüçyanizm’e karşı büyük bir temayül başlamıştı. Bunda kuzeydoğu ve güney asillerinin tesiri kendisini göstermektedir. Dış siyaset bakımından Sui Sülalesi için çok müsait bir durum hâsıl olmuştu: Kuzeyin en kuvvetli halkı olan T’u-chüeh (Göktürkler), 581’de iki kısma ayrılmıştı. Dış siyâseti önceden hazırlamışlardı. Birçok taarruzlarda bulunmuşlar, kuzeyin şu veya bu devletine yardım etmişlerdi. Önce Türklerin her iki kısmı da Çinlilerle ittifak etmişti, fakat bu yeterli gelmiyordu. Çünkü Hakan Sha-po-lio’(İşbara, 582-630)’nun yanında birçok Tabgaç bulunuyordu. Bunlar imha edilmiş olan Sonraki Chou Devleti’nden kaçmışlar ve şimdi Kuzey Çin’in tekrar zaptı için Türkleri kışkırtmaya başlamışlardı. Bu siyasetin başı, özellikle Sonraki Chou hükümdar ailesinden bir prensti. Çinliler birçok defalar Türklerle savaştılar; fakat 132
bunların diplomatik elçileri bu savaşlardan daha çok etkili olmuşlardır. Bunlar Doğu Türkleri’ni Batı Türkleri’ne, Batı Türkleri’ni de Doğu Türkleri’ne ve ayrıca Tabgaçlara karşı kışkırtıyorlardı. Böylelikle daha çok başarı kazanıyorlardı. Nihayet Türklerin bir grubu hakan Ch’i-man (K’i-min Kağan 600-609) ile Çin idaresi altına girdi. Bu da 600- 602 arasında başka ağır savaşlara sebebiyet verdi ve bu savaşlar Çinlilerin lehine sonuçlandı. Bu başarı, savaşlardan ziyade diplomatik münasebetler ile elde edildi. Bu suretle Töles boylarını Çin tarafına çekmeyi başardılar ve Türkler arasında yeniden kargaşaların meydana gelmesine sebep oldular. Mamafih Türkler, ne mağlup, ne de imha edildiler; bu savaşların ve entrikaların neticesinde, Türkler bir müddet için tarafsız kaldılar. Çin için bir problem daha vardı. Bu da Kore idi. Kore, Çin parçalandığında, Güney Devleti’yle umumiyetle iyi geçinmiş ve böylece Kuzey Çin’in komşularına karşı sağlam bir güvenin oluşmasını sağlamıştı. Fakat Çin tekrar birleşince bu anlayış sarsıldı. Çin’le yeni bir dengenin sağlanması Kore’nin Türklerle birleşmesi gerekiyordu. Bunlarla zaten aralarında münasebetler vardı: Ch’i-tan halkının bir kısmı Türklerden kaçarak Kore’ye gitmişti. Bunların iade edilip edilmeyeceği hakkında görüşmeler yapıldı. Avrupa’da Kitan adiyle anılan bu Ch’itan’lar, yeni yapılan araştırmalar neticesinde, çok fazla siyasi bir geçmiş ortaya koyamayan Moğol idaresi altında bulunan bir kavimler birliğidir. Türkler Koreliler’le birleşmiş olsaydılar, Çinliler, kendileri için kötü neticeler verebilecek bir nevi kuşatmaya maruz kalacaklardı. Bu münasebetler, Kore’den ileri gidip Japonya’ya kadar uzanabilirdi. Böylece Çinliler, Kore’ye karşı taarruza hazırlanırlarken müzakereler için de önlem aldılar. Bütün Sui devri boyunca devam eden savaşlar teknik bakımdan oldukça güçtü, çünkü taarruzlar hem karadan hem de denizden yapıldı; bu yüzden de genellikle çok az başarı elde edildi. Yang-ti zamanında dış siyaset, özellikle Kansu’da konaklayarak yabancı tüccarlar hakkında malûmat veren ve batı memleketlerinden bahseden eserleriyle tanıdığımız P’ei Chü tarafından idare edilmiştir. Bu dönem için Orta ve Batı Asya hakkında bildiklerimizi P’ei Chü’nün eserine borçluyuz. Bundan başka P’ei Chü, Çin’in en büyük entrikacılarından biri idi. O, Türklerin ayrı ayrı boylarını birbirlerine karşı ayaklandırmaya muvaffak olmuş ve bu siyaseti devam ettirmiştir. Tölesler’i T’u-yü-hunlar’a hücum ettirdi, sonra kendisi de onlara ansızın hücum ederek nüfuzlarını yıktı. T’u-yü-hunlar, Kuzey Tibet’te yaşayan ve hükümdarları Hsien-piler menşeiden gelen ve halkının çoğu Tibetli olan bir kavimdir. T’u-yü-hunlar mağlûp edilince, Türkistan’a giden geçit, emniyet altına alınacak ve bir Türkistan siyaseti başlayacaktı. Fakat Türkler, büyük bir devlet kurarlarsa bu plan gerçekleştirilemezdi. Bunun için Türkleri parçalayacak entrikalara devam edildi. Ancak 615’de Hakan Shih-pi (Şipi Kağan, 609-619) tarafından idare edilen Türk ordusunun hücumuyla karşı karşıya kalındı. Hakan, imparatorla bütün mahiyetini Ordos Bölgesi’nde ansızın yakalayıp çember içine almayı başardı. Durumu tıpkı, tam 800 yıl önce Mao-tun tarafından kuşatılan Çin imparatorunun durumu gibi perişandı. Çinliler tekrar bir hile ile kurtuldular. Genç kumandan Li Shih-min büyük takviye kıtaları geliyormuş gibi yaparken,
133
Türklerin yanında bulunan Çinli bir prenses de Türklere başka bir kabile tarafından taarruza uğrayacaklarını söyleyince Shih-pi de muhasarayı kaldırdı. Devamlı savaşlar çok pahalıya mal oldu, entrikalar da aynı derecede masraflı idi; çünkü bunlar rüşvetle etkili bir hâle getirildi. Fakat bunların hepsinden daha masraflısı büyük kanal inşaatı idi. Bundan başka imparator Yang-ti, babasına nazaran çok masraflı idi. Muazzam saraylar inşa ettirdi, kalabalık mahiyetiyle beraber bütün ülkeyi dolaştı. Bunların hepsi, Yang-ti’nin babasının kurduğu ve sağlamlaşması için uğraştığı genç devletin ekonomisini sarstı. İmparator tarafından gerçekleştirilen seyahatler kısmen eğlence için yapılmış olsa da genelde ülke dâhilinde çıkabilecek isyanlara engel olmak ve imparatorun doğrudan doğruya her bölgeyi bizzat kontrol edebilmesi amacıyla yapıldı. Fakat ülke çok genişti ve idareyi böyle seyahatlerle temin etmek imkânsızdı; imparatorun yanında bütün başvekâlet vardı. İmparatorla hükümetin iaşesini imparatorun konakladığı yere nakletmek lâzımdı. Bu, uygulanamadığı gibi karışıklığa neden oldu. Başlangıçta imparatoru koruyan ve ona her istediğini yaptıran asil sınıf, ondan ayrıldı ve kendi saltanat davacılarını himaye etti. Türkler tarafından hezimete uğrayınca, 615’ten itibaren her yerde isyanlar başladı. Sui döneminin sonlarına doğru ortaya çıkan karışıklıklarda çok sayıda Çinli’nin Göktürklerin hâkimiyetine girdikleri bilinmektedir. Bu dönemde Göktürkler, gittikçe güçlenmeye ve Çin’i tehdit etmeye başladılar. İmparator, hükümeti daha emniyette bulduğu güneyde bırakmak zorunda kaldı. Fakat orada, başlarlarında Yü-wen ailesi Tabgaçları’ndan olan suikastçılar tarafından 618’de öldürüldü. Bu ölümden sonra artık her yerde ufak devletler teşekkül etmeye başladı ve Çin sayısız küçük devletlere ayrıldı.
134
Uygulamalar 1) Tabgaç Dönemi sonrasında ve Sui Sülalesi döneminde Çinliler ve Türkler arasındaki ilişkileri değerlendiriniz.
135
Uygulama Soruları 1) ettiler mi?
Türkler Türk asıllı Tabgaç Devleti’nden sonra Çin’de hâkimiyet lerine devam
2) nelerdir?
Bu dönemde ortaya çıkan Göktürklerin kökeni ve Çin tarihi üzerindeki etkileri
136
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Tabgaç döneminin sonlarına doğru Juan-juanlar ve T’u-chüeh (Türkler) adını taşıyan Göktürkler sahneye çıkmıştır. T’u-chüehler, 439 yılında Tabgaçlar tarafından yok edilen Kuzey Liang Hun Devleti halkından A-shih-na adındaki boy beylerinin idaresi altında Juan-juan idaresi altına giren boydur. 520’de Juan-juanlar parçalanmış ve bunların bir kısmı Tabgaçlara katılmıştır. Tabgaç Devleti, doğu ve batıya, sonra da Ch’i ve Kuzey Chou’ya ayrılınca, Juan-juanlar önce bir grupla, sonra da diğer grupla anlaşmışlardır. Bu sırada T’uchüehler hakanları T’u-men (Bumin)’ın idaresi altında kuvvetlenerek ortaya çıkmışlardır. Türkler, 546 yılında Batı Wei ile ittifak yaptılar; sonra da önce Juan-juanlar’ı; ardından Akhunlar (Eftalitler)’ı da yok edip Türkistan’ın en büyük devleti oldular. Kuzey Çin’de Tabgaçlardan sonra Kuzey Ch’i Sülalesi (550-577), Sonraki Chou Sülalesi (557-580), Muahhar Liang Sülalesi (555-586) yönetiminde küçük devletler kurulmuştur. IV.-VI. Yüzyıllar arasında Güney Çin’de ise birçok farklı sülale tarafından kurulan ve genellikle birbirleriyle ve V. yüzyıldan itibaren Tabgaçlarla savaşan küçük devletler var olmuştur. Güney devletlerinden ilki, Hunlar’ın 317’de Chin Sülalesi’ni yok etmeleriyle birlikte Lang-ya prensi Shi-ma (imparator unvanı Yan-ti) tarafından Nankin’deki Chien-k’ang’da kurulan Doğu Chin Sülalesi’dir. Böylece sayısız Çinli yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz kazanma ümitlerinin az olması, yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu ve yabancıların memurlar ile âlimlerin geçimini teşkil eden ekonomik sistem ile para sistemini değiştirmeleri endişesi sebebiyle kuzeyden bu güney devletine kaçmıştır. IV. yüzyıl Güney Çin’de, Han-k’ou valisi Wang T’un ile başlayan isyan ve iç savaşlarla geçmiştir. Güney Çin’de ardından Liu Yü tarafından Sung Sülalesi (Liu Sung Sülalesi) (420478) ve Hsia Tao-ch’eng tarafından Güney Ch’i Sülalesi (479-501) kurulmuştur. Güneydeki savaşlar Tabgaçların Sunglar’a karşı başarılar kazanmaları ve hükümet merkezlerini Loyang’a taşımaları ile bir sükûnet devresine girmiştir. Ardından Hsiao Yen tarafından Liang Sülalesi (502-556) , Sonraki Liang (555-587) ve Ch’en Pa-hsien tarafından Ch’en Sülalesi (557-588) kurulmuştur. Kuzeyde Sonraki Chou iktidarı, Tabgaç menşeinden gelen Yang Chien’e geçmiş ve bu şekilde bütün Çin’e hâkim olacak olan Sui Sülalesi (580-618) dönemi başlamıştır. Yang Chien seri seferlerle kuvvetsiz devletleri bertaraf etmiş ve Çin’in 350 yıl geçen bir karışıklık döneminden sonra birleşmesini sağlamıştır. Gerçi 350 yıl boyunca yaşanan bu sıkıntılar bir sülalenin değişmesiyle tamamen sona ermese de Çin tarihinde bütün Sui devri, bir geçit veya yeniden teşekkül devri olarak kabul edilmiştir. 605’de tahta çıkan imparator Yang-ti’nin ilk işi, hükümet merkezini doğuya hububat bölgelerinin bulunduğu Lo-yang’a nakletmek oldu. İkinci olarak ise, hükümet merkezine yapılacak hububat nakliyatı kolaylaştıracak ve üreticilere kuzeydoğu ve güneyde iyi bir satış yeri temin edecek büyük kanallar inşa ettirdi. Böylece Yang-tse ile Sarı Nehir bölgelerini birbirine bağlayan meşhur İmparator Kanalı’nın ilk şekli inşa edilmiş oldu. Bununla beraber Konfüçyanist okul ve sınav sistemi de yeniden teşkilâtlandırıldı.
137
Dış siyasette ise kuzeyin en kuvvetli halkı olan T’u-chüeh (Göktürkler), 581’de iki kısma ayrılmıştı. Çinliler birçok defalar Türklerle savaştılar; fakat bunların diplomatik elçileri bu savaşlardan daha çok etkili olmuşlardır. Bunlar Doğu Türkleri’ni Batı Türkleri’ne, Batı Türkleri’ni de Doğu Türkleri’ne ve ayrıca Tabgaçlara karşı kışkırtıyorlardı. Böylelikle daha çok başarı kazanıyorlardı. Nihayet Türklerin bir grubu hakan Ch’i-man (Qimin Kağan 600609) ile Çin idaresi altına girdi. Suiler, Töles boylarını Çin tarafına çekmeyi başardılar ve Türkler arasında yeniden kargaşaların meydana gelmesine sebep oldular. Çinliler Türkleri entrikalarla bölme stratejilerine bu dönemde de devam etmişler ve bu entrikalar Yang-ti zamanında batı memleketlerinden bahseden eserleriyle tanıdığımız P’ei Chü tarafından planlanmıştır. Örneğin 619’da Ordos’ta imparator ve mahiyetini kuşatan Göktürk hakanı Şipi Kağan’ın elinden yine hile ile kaçmışlardır. Bunun dışında Sui döneminde Türklerle Koreliler’in birleşmesinden korkan Çinliler Kore’ye karşı denizden ve karadan taaruzlarda bulundular; ancak fazla başarı elde edemediler. Sui Devleti, sürekli yapılan savaşlar, rüşvetle dönen entrikalar, kanal inşaatı, saraylar ve seyahatler için büyük harcamalarda bulunan imparator Yan-ti’nin tutumu neticesinde; bir de Türkler tarafından yenilgeler eklenince zayıfladı. İmparatoru destekleyen asil sınıf ondan ayrıldı ve isyanlar başladı. İmparator, hükümeti daha emniyette bulduğu güneyde bırakmak zorunda kaldı. Fakat orada, başları Yü-wen ailesi Tabgaçları’ndan olan suikastçılar tarafından 618’de öldürüldü. Bu ölümden sonra artık her yerde ufak devletler teşekkül etmeye başladı ve Çin sayısız küçük devletlere ayrıldı.
138
Bölüm Soruları 1) Hangisi Tabgaçların bertaraf edildikten sonra onlarla beraber bertaraf edilen devletlerden biridir? a)
Kuzey Liang
b)
İlk Chao
c)
Güney C’hin
d)
Chou
e)
Han
2) etmişlerdir?
429 yılından sonra Tabgaçlar arkalarından gelen hangi topluluğu bertaraf
a)
Siyenpiler
b)
Moğollar
c)
Tunguzlar
d)
Hunlar
e)
Juan-juanlar
3)
Hangisi Çin’de 9. Yüzyıla kadar yaşayan Türk topluluklarından biri değildir?
a)
Avar
b)
Göktürk
c)
Hun
d)
Uygur
e)
Tabgaç
139
4) Çin tarihinde bütün bir geçit veya yeniden teşekkül devri olarak kabul edilen dönem hangisidir? a)
Han Sülalesi
b)
Chou Sülalesi
c)
Sui Sülalesi
d)
Liang Sülalesi
e)
Chao Sülalesi
5) Tarihçiler arasında Türk veya Moğol boyu oldukları tartışma konusu olan kavim aşağıdakilerden hangisidir? a)
Juan-juanlar
b)
Hsien-piler
c)
Tunguzlar
d)
Hsiung-nular
e)
Mu-janlar
6) 530’dan sonra hakanları T’u-men (Bumın)’ın idaresi altında kendi siyasetlerini gütmek için harekete geçenler kimlerdir? a)
Ch’iler
b)
Chou’lar
c)
T’u-chüeh’ler
d)
Hsiung-nular
e)
Juan-juanlar
140
7) Tarihçiler hangi sülale için, iç siyaseti hakkında söylenecek çok az iyi şeyler olduğunu ve bu sülalenin hükümdarlarının hiçbir müspet eser meydana getiremeyen şahsiyetler olduklarını söylemişlerdir? a)
Batı Wei
b)
Ch’i Sülalesi
c)
Doğu Wei
d)
Kuzey Chou
e)
Kuzey-Liang Devleti
8)
Çin kaynaklarında Göktürklerin hükümdar ailesi nasıl geçmektedir?
a)
Chao
b)
Ch’in
c)
Yen
d)
T’u-cüeh
e)
Tu-ku
9) Aşağıdakilerden hangisi Doğu Chin sülalesinin ilk imparatoru Yan-ti adı ile imparator olduğu zaman, sayısız Çinlinin kuzeyden Güney devletine kaçış sebeplerinden biri değildir? a)
Yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz kazanma ümitlerinin az olması
b)
Yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu
c) Yabancı memurların ekonomik sistem ile para sistemini değiştirmelerinden endişe etmeleri d)
Alimlerin de bu değişime sessiz kalmalarından korkmaları
e)
Güneyi daha güvenli bulmaları
141
10) 450’de Tabgaçların hükümet merkezlerini Huang-ho Nehri bölgesine taşımak istemeleri hangi tarafa gitmelerini gerektirmiştir? a)
Doğu’ya
b)
Güney’e
c)
Batı’ya
d)
Kuzey’e
e)
Güneydoğu’ya
Cevaplar 1) a, 2) e, 3) a, 4) c, 5) a, 6) c, 7) b, 8) e, 9) e, 10) b
142
7. T’ANG SÜLALESİ (618-906)
143
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 7.1.
T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması
7.2
Göktürklerle Mücadeleler
7.3.
T’anglar’ın En Parlak Devri
7.4.
İmparatoriçe Wu Devri ve ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler
7.5.
Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler
7.6
T’ang Devri’nin Sonu
144
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
T’ang Sülalesi’nin Çin tarihindeki siyasi ve kültürel önemi nedir?
145
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması
T’ang Sülalesi’nin kuruluşu ve teşkilat oluşturması hakkında temel bilgilerin edinilmesi T’ang döneminin kuruluş ve gelişme dönemlerinde Göktürklerle yapılan mücadelelerin öğrenilmesi T’ang Sülalesi’nin devamını sağlayan Uygurlar ile Çinlilerin münasebetleri hakkında temel bilgilerin edinilmesi T’ang döneminin sonunu hazırlayan sebepler ve olayların öğrenilmesi
Göktürklerle Mücadeleler
Uygurlarla Münasebetler
T’ang Dönemi’nin Sonu
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
146
Anahtar Kavramlar
T’ang
Kao-tsu
T’ai-tsung
Shih-pi Kağan
Kao-tsung
Kapgan Kağan Bögü
Kağan
147
Giriş Bu bölümde, Çin’de kurulan en önemli ve en kudretli sülale olma özelliğine sahip olan T’ang Sülalesi dönemi hadiseleri ele alınmış ve bu dönemde Çin’in dışarıda en fazla mücadele etmek zorunda kaldığı Göktürk devleti ile olan münasebetlerine değinilmiştir. Bu sülale dönemi hem Batı Türkistan’da hem de Doğu Türkistan’da önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuş ve Arap orduları Türkistan coğrafyasına kadar ilerlemişlerdir. Göktürkleri yine bir Türk devleti olan Uygur Devleti takip etmiş ve Çin bu her iki Türk devletine de vergi ödemek zorunda kalmıştır. Ayrıca generallerin ve prenslerin iktidarı ele geçirme planlarının devletin sonunu nasıl getirdiğine de değinilmiştir.
148
7.1. T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması Çinlileri Şipi Kağan’ın kuşatmasından hile ile kurtaran genç komutan Li Shih-min 617’de Türklerle ittifak yaptı ve onlarla birlikte Suiler’in ilk hükümet merkezi olan Ch’ang-an üzerine yürüdü. İsyandan sonra oraya yerleşen Yang-ti’nin torunu kukla bir imparator yapıldı. 618’de bu imparator tahttan indirildi. Li Shimin’in babası Li Yüan, kendisini T’ang Sülalesinin imparatoru ilan etti ve Kao-tsu adıyla tahta oturdu. İç kargaşalar 623’e kadar devam etti; ancak bundan sonra devlet, T’anglar’ın hâkimiyeti altına girdi. 624 yılında bir inkılâp yapılarak kalkınma başladı. Yeni bir toprak dağıtımı kanunu kabul edildi. Bu kanunla bütün köylüye eşit miktarda toprak verilecek ve bu suretle büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne mâni olunacaktı. Bu kanun, köylünün topraklarını kaybetmemesi için onları korumak amacıyla çıkarıldı. Ayrıca devletin sağlam bir temel üzerine kurabilmesi için gerekli olan kuvvetli bir ekonominin alt yapısı meydana getirilmek istendi. 624’de de idare yeniden düzenlendi. Han devrinde bilindiği üzere iki türlü idare vardı: Biri mülkî, diğeri askerî. Aynı bölge hem mülkî hem de askerî idare tarafından idare olunuyordu. Bu, Tabgaç devrinde de böyle olmuş, ancak orada mülkî idare daima askerî idareden daha kuvvetli olmuştu. T’anglar’da ise askerî idare daha kuvvetli idi. T’ang devrinin idare sistemi, teknik bakımından da, büyük ilerlemeler gösterdi. Han devrinde dokuz bakanlık –nazırlık- (chiu-ch’ing) vardı ve bunların arasında bir “Tarım” ve bir de “Çalışma Bakanlığı” vardı. Fakat sistem incelenirse, bu bakanlıkların devlet idaresi ile ilgisi olmadığı, yalnız sarayın iç idaresinden sorumlu olduğu görülür. Başka bir deyişle tarım bakanı yalnız saraya ait tarlaların ve bahçelerin işleriyle meşgul olur ve sarayın iaşesini idare ederdi. Çalışma bakanı ise yalnız sarayın yapı ve diğer işlerine bakardı. T’ang devrinde teşkilât çok daha moderndi. İmparatorun yanında 6 müşavir vardı, fakat onlar hiçbir zaman faal bir rol oynamadılar. En mühim işler başvekalet tarafından idare edildi. Başvekalet (shang-shu-sheng)’de altı daire vardı: “Memur Dairesi” memurların sınavları ve terfilerine bakardı; “Nüfus Dairesi”, nüfus istatistiği ve vergileri idare ederdi; “Merasimler Dairesi”, devlet kültüne ait istatistikleri ve kült sistemi ele alırdı; “Savunma Dairesi” askerî sınavları ve askerlerin terfilerini idare ederdi; “Ceza Dairesi”, kanunların hazırlanmasına ve malî işlere bakardı; “Çalışma Dairesi” ise, nakliyat işleri ve askerî ziraat işlemelerini idare ederdi. Bütün diğer bakanlıklar, başvekalete bağlı idiler. İkinci bakanlık, imparatorun hususî sekreterliğine, üçüncüsü saray sekreterliğine ve dördüncüsü de devlet arşivine bakardı. İmparatorun hizmeti ve haremi için de ayrıca iki büyük bakanlık vardı. Yedinci bakanlık “Sansör Bakanlığı” idi. Bu bakanlığın en önemli işi, özellikle İçişleri Bakanlığı’na bağlı olan memurların faaliyetlerinin kontrolü idi. Sekizinci bakanlık, “Devlet Kurbanları Bakanlığı”dır. Ayrıca “İmparatorun Atalar Mabetleri Bakanlığı” da vardır. Diğer iki bakanlık, memurlara bayram münasebetiyle verilen yemekler ve hediyeleri temin eder ve imparatorun misafirlerinin kabulü ile meşgul olurdu. Bir bakanlık silâh depoların muhafazası ile mükellefti, bir başka bakanlık ise imparatorun ahır ve meralarını idare ederdi. Daha sonraları bütün devlet için bir “Adalet Bakanlığı”, bir “Ticaret Bakanlığı” ve bir “Tarım Bakanlığı” tesis edildi. İmparator ve asilzade ailelerinin çocuklarının eğitimi, zanaatkârlar ve diğer işçileri ile yapı işleri, silâh 149
imali, askerî nakliyat için de daireler kuruldu. Veliaht sarayı için ayrı bir bakanlık tesis edildi. Bütün askerî teşkilâtı idare eden ve eyaletlerin askerî işlerini idare eden müstakil büyük bir “Millî Savunma Bakanlığı” teşkil edildi. Bunun yanında eyaletlerin sivil idaresini yapan bir “İçişleri Bakanlığı” oluşturuldu. Bu idare sistemi aynı zamanda Avrupa’da mevcut olan sistemlerden çok daha gelişmiş ve moderndi. Millî Savunma Bakanlığı’nın çerçevesinde ayrıca 622’de “Tu-tu” (başkumandan) tayin edildi. Bunlar eskisi gibi bir ilçe büyüklüğünde bir askerî bölgeyi değil, bütün ilçeleri idare ediyorlardı.
7.2. Göktürklerle Mücadeleler Aşağı yukarı 690’a kadar uzanan T’ang devrinin ilk zamanları, esasında bir Türk ve Türkistan siyaseti gütmüştür. Bu sırada aralarında kuvvetli bir rekabet bulunan iki Türk devleti vardı. T’anglar, Doğu Göktürk Devleti’nin Hakanı Shih-pi’nin yardımı ile tahta çıkmışlardı. Diğer taraftan Batı Göktürk Devleti’nin Hakanı Ch’u-lo (Chula Kağan 603-611), T’anglar’ın sarayında yaşıyordu. O, Sui devrinde bile Ch’ang-an’da bulunmuştu. 619’da Çinliler Ch’u-lo’yu, Shih-pi’nin ısrarı üzerine öldürdüler. Fakat Shih-pi de 619’da öldü ve halefi İl Kağan (Hsieh-li, İlig Kağan 621-630) T’anglar’a karşı dönerek eski ittifakın T’anglar’la olmayıp Suiler’le olduğunu söyledi ve Sui Sülalesi’nin mevcut olan saltanat davacısının tarafınını tuttu. Burada yine bir Çinli prenses rol oynadı. Bunun için T’anglar, gücendirdikleri Batı Göktürkleri’yle bir irtibat temin etmeye çalıştılar. Fakat bu, Doğu Göktürkleri’yle Batı Göktürkleri’nin müzakereleri ve bütün Türklerin Çinlilerin aleyhinde oldukları kanaatinden doğan itimatsızlıktan dolayı başarısızlıkla sonuçlandı. Bunu 624’de, Türklerin hükümet merkezlerine yaklaşan, büyük taarruzları takip etti. Fakat Çin kaynaklarının bildirmedikleri sebeplerden dolayı ansızın geri çekildiler ve T’anglar barış yapmak zorunda kaldılar. Bu dönem Doğu Göktürk Devleti’nin en parlak devirlerini teşkil ettiği dönemdir. Bundan kısa bir süre sonra Uygurlar ve Sır-Tarduşlar tarafından idare edilen isyanlar başlayacaktır (627). Çinliler bu isyanlardan istifade ettiler ve büyük savaşta (629-630) Doğu Göktürk Devleti’ni hâkimiyetleri altına almayı başardılar. İl Kağan, Ch’angan’da imparatorun sarayında yaşamak zorunda kaldı. İmparator, kendini Türklerin “Gök Hakanı’’ yaptı. Sonraki Han Sülalesi’nin iskân siyasetinin neticelerini işaret eden birçok nazırların protestolarına rağmen, Doğu Göktürkleri, Yukarı Huang-ho dirseğinde yerleştirildiler ve iki Tu-tu’nun himayesi altına girdiler. Şefleri Çin ordusuna alındı, asilzadelerin oğulları imparatorun sarayında yaşadılar. Böylece Türkleri de (bambaşka sebeplerden de olsa), Tabgaçlarda olduğu gibi, Çinlileştirmek istediler. Burada bir milyondan fazla Türk vardı. Bunların bazıları hakikaten sonraları Çinlileştiler ve önemli görevler aldılar. Fakat Türklerin kuvveti hiç bir zaman azalmadı. Bizans’a kadar uzanan büyük Türk Devleti bakî kaldı. Çin’in bu başarıdan tek kazancı sınırlarının doğrudan doğruya tehlikeye maruz kalmasını önlemek oldu. Taraftarları Doğu Göktürkleri’nin yanında bulunan ve onlarda ümidi olan Sui ve Tabgaç Sülaleleri’nin bütün reaksiyon tecrübeleri de neticesiz kaldı. Fakat Batı Göktürkleri’nin kuvveti Tibetliler’le beraber yürümeyi başardıklarında, Çin için daimî bir tehlike teşkil etmeye devam ettiler. T’u-yü-hun’un imhasından sonra Kuzey Tibet’te yeni siyasi bir birlik olan T’u-fanlar teşekkül ettiler. Bunların yanında bir Türk-Moğol zadegân 150
tabakası ve Tibetliler’den müteşekkil bir avam tabakası da bulunuyordu. Tıpkı Han devrinde olduğu gibi Çin siyasetinin gayesi, iki hasmın imhası olmuştur. Bu, Türkistan siyasetine önem verilmesinin sebebi olacak ve buna bir de ticarî menfaatler eklenecektir Türkistan savaşları, 639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir taarruzla başladı. K’ao-ch’ang zaten Tabgaç devrinden beri Kuzey Çin’le münasebetlerini azaltmış ve daima Türklerden ayrı kalmaya muvaffak olmuştu. Fakat şimdi Kao-ch’ang gittikçe kuvvetlenmekte olan Batı Türkleri’yle uyuşmak zorundaydı ve Çinliler bunu savaş için bir sebep gördüler. 640’a kadar bütün Türkistan havzası Çin himayesi altına girdi. Tüm bu seferler, esas itibariyle Türkistan’ı tâbiyetleri altına almış olan Batı Göktürkleri’ne karşı yapılmıştı. Bu sırada, vuku bulan iki isyan Türkleri sekteye uğramıştır ki, bunlar Çinlilerin çok işine yaramıştır. Birincisi, Nu-shih-pi grubu boylarının ayaklanması (641), ikincisi Uygurlar (640650)’ın isyanları ve kalkınmalarıdır. Çinliler Uygurlar’a güveniyorlardı. Tölesler de onlara başında asilzadelere mensup bir Türk’ün bulunduğu bir ordu verdiler. Bununla 647-648’de tekrar Türkistan’a karşı yürüdüler ve nihayet oradaki hâkimiyetlerini güvence altına aldılar.
7.3. T’anglar’ın En Parlak Devri Asıl faal olan imparator Kao-tsu (618-626) olmayıp, oğlu Li Shih-min’dir. Fakat bu en büyük oğul olmadığı için, veliaht da olamamıştır. Bu durum baba ile Li Shih-min ve diğer kardeşler ile bilhassa veliaht arasında gerginliklerin yaşanmasına sebep oldu. Kardeşler Li Shih-min’in taht üzerinde hak iddia ettiğini gördüklerinde ona bir suikast hazırladılar. 626’da Batı Göktürkleri, seri bir taarruzla hükümet merkezini tehdit ettikleri sırada, kardeşler arasında silâhlı bir çarpışma yaşandı ve isyan, Li Shih-min’in galibiyeti ile neticelendi. Kardeşlerini aileleriyle beraber öldürdü, babasını ise çekilmek zorunda bıraktı ve Li Shih-min T’ai-tsung (627-649) adı ile imparator oldu. Bunun tahta oturduğu dönem, T’ang’ın ve bütün Çin kudretinin en yüksek zirvesine ulaştığı devirdir. İç savaşlar ve Çinlilerin Türkistan’a doğru ilerlemeleri sonucu Türklerin kuvvetleri azaldı. İdarenin ve vergi usûlünün tanzim edilmesi ile Suiler zamanında yeni inşa edilen ve askerî olduğundan sıkı bir kontrol altında bulunan suyollarının (kanallar) ulaştırma üzerindeki güçlü etkisinden dolayı Çin, içte ve dışta çok kuvvetli hâle geldi. T’ai-tsung’ın saltanatı zamanında İslâmiyet ve Araplar yayılmaya başladılar. Sasanî Hükümdarı III. Yezdigerd (632-642) bir elçilik heyetiyle (638) Araplar’a karşı Çin’den yardım istedi. 651, 654 ve 661’de oğlu Firuz’dan daha başka elçilik heyetleri geldi. Fakat Çinliler, yardım taahhüdüne girmeyerek Firuz’a yalnız bir unvan verdilerse de bunun bir faydası olmadı. Arap istilası üzerine Firuz, 675’de Çin sarayına kaçtı. İmparator T’ai-tsung’un saltanatının son yılları, büyük bir Kore savaşı ile geçti. Kore, nihayet sağlam olarak Çin’in eline geçti. 661’lerde Kore savaşlarına yeniden başlandı ve bu esnada ilk defa olarak (663) Kore’deki menfaatlerini koruyan Japonlar’la savaşıldı. Tam bu sıralarda Japonya’da Çin’e karşı büyük bir hayranlık besleniyordu. Çin anayasası kopya edili151
yor, Budizm’den ve Çin kültüründen mümkün olduğu kadar ne alınması gerekiyorsa alınıyordu. Bu, Çin’e Japonya ile ticarî münasebetlerin müsbet olduğunu, çok hasılât getirdiğini ve Koreli komisyoncuların aradan çıkarılmaları gerektiğini gösterdi. Li Shih-min’in oğlu Kao-tsung (650-683), kendinden önce başlayan icraatlare ve ihtişama devam etti. Batı ve Orta Asya’dan Çin’e ticaret kervanları akın ederek çok miktarda lüks eşya getirdiler. Bu suretle hükümet merkezinde büyük ticaret evleri açıldı ve bazı yerlerde yabancılar kendi memleketlerinde olduğu gibi yaşadılar. Bunlar kendi yerli dinleri olan Maniheizm’i, Mazdeizm’i ve Nasturiliği de beraberlerinde getirdiler. İlk Yahudiler, kumaş tüccarı olarak buraya göç ettiler. İlk Müslümanlar da bu zamanlarda görüldüler. Bunlar, Çin’den ipekli kumaş alıyorlar ve bulabildikleri bütün kıymetli eşyayı topluyorlardı. Yabancıların bu akınları Çin için kültür bakımından faydalı idi. Fakat ekonomik bakımdan, bundan önceki devirlerde olduğu gibi olumsuz etki etmiştir. Bu devirde yabancıların kolonileri yalnız hükümet merkezinde değil, bütün büyük mübadele limanlarında ve iç ticaret merkezinde bulunuyordu. Bütün ülkede bir ağ teşkil ediyorlar, karadan gelen yabancılar denizden gelenlerle karşılaşıyorlardı. Hükümet merkezinde ticaret yapan bu yabancılar Türklerle de buluşuyorlardı. Hükümet merkezinde, gerek asker olarak gerekse sarayda çalışarak bulunan birçok Türk vardı. Yine ticaretle uğraşan Türkler de vardı. Bunlar, özellikle Çinlilerin orduda kullandıkları atlar üzerinden ticaret yapıyorlar ve büyük bir servet temin ediyorlardı. Birçok Çinli’nin bunlara borçları vardı. Soğdlu, İranlı ve diğer tüccarların Türklerle ayrı ayrı ticari münasebetleri vardı. Kao-tsung zamanında Kore ile son savaşlar yapıldı. Bu süre zarfında Batı Göktürkleri’nin kuvveti çok azaldı, bundan başka Batı Göktürkleri’nin dikkati, kendileri için yeni bir tehlike teşkil eden Arap yayılmasından dolayı batıya döndü. Buna karşın 650’den itibaren Tibetliler’in kuvveti çok fazla arttı ve güneyde Tarım Havzası’na girmeye başladılar ve 678’de Çinlileri ağır bir yenilgiye uğrattılar. 699’da Tibetliler’de iç bir ihtilâl çıkarıp kuvvetlerinin parçalanmasını temin etmeleri, Çin’de yıllarca siyasi çekişmelerin yaşanmasına sebep oldu. Kao-tsung’un son senesinde, 630’dan beri Çinlilerin himayesi altında bulunan Kuzey Türkleri’nden Kutlug Kağan (İlteriş 682-691) ve başveziri Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen)’un tekrar kurdukları İkinci Göktürk Devleti ortaya çıktı. Harekâta 682’de başlandı, 686’da Türgişler tâbiyet altına alındı, 699’da Batı Göktürkleri’nin ülkesi işgal edildi. Kutlug Kağan bağımsızlık savaşlarında birçok defalar Çinlilere karşı savaştı. Halefi Kapgan Kağan (Mo-ch’o, 691-716), 690’dan itibaren Çinlilere, tâbiyetleri altına girdiği (696) Kitanlar (Ch’i-tan)’a karşı savaşlara devam etti.
7.4. İmparatoriçe Wu Devri ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler Kao-tsun’un iktidara gelmesi ile Tang hâkimiyetinde hezimetler dönemi başlamıştır. Tarih kitapları bunu sonraki İmparatoriçe Wu’ya atfetmektedirler. İmparatoriçe Wu, T’aitsung’un kuması idi ve T'ai-tsung’un ölümünden sonra, o zamanlar âdet olduğu gibi, rahibe olmuştu. Bu kadın, Kao-tsung ona âşık olup kuma olarak alıncaya kadar rahibe kalmıştır. Ona karşı olan sevgisi, meşru imparatoriçenin yerine onu imparatoriçe yapmasını sağladı (665). Nüfuzu gittikçe artınca, imparatoru hemen hemen hiçbir işe karıştırmadı, aynı hakka sahipmiş 152
gibi saltanat sürdü (674) ve meşru veliahdı bertaraf ederek (680) yerine kendi oğlunu geçirdi. Kao-tsung ölünce (683), oğlunun yerine yine idareye devam etti. Fakat kısa süre sonra oğlunu da tahttan indirerek yerine 22 yaşındaki kardeşini geçirdi. Kardeşinin de saltanatı uzun sürmedi ve çok geçmeden bunu da indirerek yerine Chou Sülalesi (690-705)’nin imparatoriçesi olarak kendisi çıktı. Böylece T’ang sülalesi resmen ortadan kalktı. Bu olaylar göründükleri kadar kolay cereyan etmediler. Her şeye rağmen idareyi ellerinde tutanlar, Türklere ve Tabgaç ailelerine mensup adamlara hükümet işlerinde ve bilhassa orduda önemli mevkiler verildi. O zamanlar hiçbir askerî sefere, Türk halkının yardımı olmaksızın çıkılamıyordu. İmparatoriçe Wu hükümetinin ilk işi, devlet merkezini Lo-yang’a, yani doğuya naklettirmek oldu. Bu devirde ilk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri görülmeye başlandı. Budist mabetlerinin içi bir nevi banka görevi gördüler. Dış ticaretin artmasıyla manastırların sermaye toplama yeri olarak önemleri gittikçe arttı. Bu durum kendisini, manastırların daha fazla toprak satın almaları ve ekonomik bakımdan daha fazla ehemmiyet kazanmalarıyla gösterdi. Bunlar, bronz Buda heykelleri şeklinde birçok sikke madenîni toplayarak ekonomi üzerinde kesin etki yaptılar. Diğer taraftan Budizm nüfuzunu, sayısız metinlerinin yeniden daha iyi tercüme ettirmekle ve (meşhur Hsüan-tsang gibi) hacıların ticaret yolu boyunca (tüccarların yardımıyla) Batı Asya’ya ve Hindistan’a gitmeleri ile gösterdi. Bu esnada Hintçe ve başka dillerden Çince’ye tercümeler yapıldı, Çince’den meselâ Uygurca’ya ve başka Türk dillerine, sonra Tibetçe’ye, Kore diline ve Japonca’ya da çevriler yapıldı. İmparatoriçe Wu’ya ve sonra imparatoriçe Wei’ye yardım eden doğu asilleri, Türk nüfuzuna ve Batı Çin asillerine muhaliftiler; diğer taraftan yabancı (Batı Asya) tüccar sınıfı ile buna bağlı Budist dini birbiri ile çok yakından ilgili idi. Böylece İmparatoriçe Wu, Budistlere yardım etmek için çok miktarda para verdi ve Budizm’i bir nevi devlet dini yapmaya çalıştı. Bu devir nihayet bulur bulmaz manastırlara karşı derhâl harekete geçildi. Göktürklerin hakanı Kapgan Kağan 698’de pek çok zaferlerden sonra iktidarının en yüksek zirvesine eriştiği zaman, her zaman âdet olduğu üzere, oğluna bir prenses değil, kızına bir prens istedi. Bunu bu prensin yardımı ile Çin’i zaptetmek, imparatoriçe Wu’yu bertaraf etmek ve Türklerin hâkimiyeti altında T’ang Sülalesi’ni tekrar kurmak amacı ile yaptı. Fakat imparatoriçe Wu kendi ailesine mensup birisini ona gönderince Kapgan Kağan bunu reddetti ve tahttan indirilen T’ang imparatorunun tekrar tahta çıkarılmasını istedi (698). Bu talebi, Çin’e karşı yaptığı büyük bir seferle destekledi. Fakat Kapgan Kağan bunu yaparken Çin’de bulunan kuvvetli bir gruba güvendi. Onun saldırısı henüz bir tehlike teşkil etmeden imparatoriçe Wu, çekilmiş olan imparatoru veliaht olarak tekrar çağırarak Kapgan Kağan’ın arzusunu yerine getirdi. Kapgan Kağan yine Çin’e hücum ederek, 703’de tekrar bir Çinli prens istedi. İmparatoriçe Wu’nun buna yine onay vermek zorunda kaldığı ve T’anglar’a bir prensini gönderdiği zannedilmektedir. İmparatoriçe Wu’nun ölümünden sonra başa Hsüan Tsung (713-755) geçmiştir. 710-715 arasında Kırgızlar, Türgişler, Bayırkular, Karluklar gibi Türk boyları Kapgan Kağan’a karşı isyan ettiler ve buna 715’de Çinliler de iştirak ettiler. Çin İmparatoru Hsüan 153
Tsung, Kapgan Kağan’ı tamamen ortadan kaldırmak ya da ele geçirmek istiyordu. Bu maksatla Göktürk ülkesinde üç ayrı bölgede bulunan ve Çin ile daha önce müttefik olan, üstelik çeşitli Çin unvanları da alan Türk boylarının reislerine yeniden unvan ve hediyeler sundu. Bu suretle bunlar yeniden ödüllendirilerek Kapgan’a saldırmak için tahrik edildiler. Böylece Kapgan’a karşı ihanet cephesi tekrar harekete geçti. Çin müttefiki olan Oğuz boyu Bayırkular isyan edince, Kapgan üzerlerine yürüdü. Tola Irmağı kenarında yapılan savaşta Bayırkular çok ağır bir bozguna uğradılar. Ancak, Kapgan zafer kazanmanın verdiği mağrurluğun içerisinde çok az sayıda askerle geri dönerken Söğüt Ormanı’nda Bayırkular’ın reisi Chie-chih-lüe’nin ani hücumuna uğrayarak öldürüldü. Çin yıllıklarındaki ifadeden anlaşıldığına göre casus olan Çinli Ho Ling-ch’üan, o sırada Bayırkular’ın yanında bulunuyordu. Bu şahıs Kapgan’ın kesik başını alıp, Çin başkentine götürdü (716). Kapgan’dan sonra Göktürk tahtına Bilge Kağan (716-734) geçti ve boy isyanlarını bastırarak devleti tekrar güçlü duruma getirdi. Tecrübeli devlet adamı Tonyukuk’un da tavsiyeleri ile Çin’e saldırmanın uzun vadede bir fayda getirmeyeceğini anladı. Çünkü Çin aşırı kalabalık ve iklimi farklı, Türklerin yapısına uymayan bir ülke idi. Çin’i tamamen alsa dahi orada tutunamayacağını bunun milletine bir yarar sağlamayacağını biliyordu. 727 yılında Bilge Kağan, büyük veziri Mei-lu-ch’o (Buyruk Çor)’yu Çin sarayına gönderip, en güzel meşhur atlardan otuzunu sundu. Bu şekilde Çin ile iyi komşuluk münasebetlerini devam ettirmek istediğini göstermek istiyordu. Zaten uzun süreden beri Çin sınırlarında Göktürklerin askerî faaliyetleri yoktu. Tibetliler, T’ang İmparatorluğu’na saldırmak arzusunda idiler. Ancak, tek başlarına hareket etmeye cesaret edememiş olmalılar ki, Göktürklerle ittifak yapıp, birlikte hücuma etmeye karar verdiler. Bu maksatla Bilge Kağan’a bir mektup yazarak aynı anda Çin’e sefer yapmayı teklif ettiler. Bilge, onların teklifini olumlu karşılamadı. Çünkü T’ang Hanedanı ile dostluk ilişkilerini bozmak istemiyordu. Kabul etmediği gibi Tibet hükümdarının mektubunu T'ang imparatoruna sundu. Hsüan Tsung, onun bu hareketinden çok memnun oldu ve gönderdiği Buyruk Çor adlı elçiye Tsu-chen sarayında büyük bir ziyafet verdi, Olağanüstü hürmet gösterilip çok sayıda hediye verildi. Bundan başka Shuo-fang’daki Batı Shuo-chiang-ch’eng adlı yerde karşılıklı bir pazarın kurulmasına ve ticaret yapılmasına karar verildi. Ayrıca her yıl ipekli kumaşlardan yüzbinlerce topun Göktürklere gönderileceği vaadinde bulunuldu. II. Göktürk Devleti uzun süre Çin’le barış içinde yaşadığından Bilge Kağan, yeniden bir Çin prensesiyle evlenmek isteğini tekrarladı. İmparator Hsüan Tsung, kabul edebileceğini bildirince Ko-chie-li-pi’yi gönderip teşekkür etti ve evlilik sürecinin başlanmasını teklif etti, ama bundan sonra beklenmedik bir şekilde Buyruk Çor tarafından zehirlendi. Onun Bilge’yi zehirleyiş sebebi hakkında kaynaklarda hiç bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Buyruk Çor bir kaç defa Çin’e elçi olarak gitmişti. Orada Çinlilerden etkilenmiş olabilir. Bilge 25 Kasım 734 tarihinde vefat etti. Çin imparatoru, Bilge’nin cenaze törenine katılmak üzere ferman ile Li Ch’üan’ı gönderdi.
154
7.5. Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler Türkistan’da bütün bu olaylar cereyan ederken batıda durum daha tehlikeli idi, çünkü oldukça etkili bir düşman olan Araplar ortaya çıkmışlardı. Soğd Bölgesi’ne girerlerken 751’de Talas’ta Araplar’la, bir Koreli’nin idaresinde olan Çinliler arasında şiddetli savaşlar yaşandı ve bu ordu tamamıyla mağlup edildi. Orada esir edilen Çinliler, batıya birçok yeni zanaatlar getirdiler ve bilhassa kâğıt yapmasını ve porseleni öğrettiler. Porselen, Çin’de yüz sene önce icat edilmişti. Ne varki o zamanlar bugün en çok kullanılan beyaz porselen henüz yoktu, fakat teknik bakımından olduğu gibi sanat bakımından da çok mükemmellerdi. Bunu takip eden yıllarda porselen, Çin’in büyük bir ihraç maddesi hâline gelmiştir. II. Göktürk devletinden sonra Ötüken’de Kutlug Bilge Kül (745) tarafından Orhun Uygur Devleti kuruldu. Kutluk Bilge Kül Kağan 747’de öldü ve yerine oğlu Moyun Çor (Mo-yen-ço, 747-759) geçti. Onun devrinde Uygur Devleti’nin sınırları kuzeyde Yenisey, Orhun ve Selenge, batıda Sayan Dağları, doğuda Ordos ve Kansu, güneyde Kum Derya, Hoten ve Kaşgar’a kadar genişledi. Uygur Türkleri siyaset sahnesine çıkmaya başladıkları sırada Çin’de Tang Sülalesi (618-906) gerilemeye başlamıştı. An Lu-shan isimli komutan ikiyüz bin kişilik ordusuyla Çin İmparatoru Su-tsung’a karşı isyân etti. 755’de Lo-yang ve 757’de de Ch’ang-an Şehirlerini işgal ederek kendisini imparator ilan etti. Çin İmparatoru Su-tsung, An Lu-shan isyânını bastırmak için Halife Ebû Cafer ve Uygur Hakanı Moyun Çor (Mo-yen-ço)’dan yardım talep etti. Halife Ebû Cafer tarafından küçük bir Arap ordusu, Türkistan’dan küçük birlikler ve Uygur süvarilerinden oldukça büyük kuvvetler meydana getirdi. 757’de hükümet merkezi civarında büyük savaşlar yapıldı ve bu esnada An Lu-shan, Uygurlar tarafından mağlup edildi. Uygurlar hükümet merkezi Lo-yang üzerine yürüdüler, An Lu-shan bir harem ağası tarafından öldürüldü, taraftarları kaçtı. Lo-yang Uygurlar tarafından zapt ve üç gün boyunca yağma edildi. An Lu-shan’ın generali Shih Sih-ming, An Lu-shan’ın yerine hâkimiyeti eline aldı ve Doğu Çin’in o kadar büyük bir kısmına hâkim oldu ki, onu mağlup etmek için tekrar Uygurlar’ın yardımlarıına ihtiyaç duyuldu. Shih Sih-ming’e karşı girişilen savaşta, önce yine Kuo Tse-i, sonra Kitan generali ve üçüncü olarak, uzun zamandan beri Çin’de yaşamakta olan bir Töles ailesinden P’u-ku Hai-en bulunuyorlardı (P’u-ku bir Türk unvanı olan “Buku”nun Çince transkripsyonudur). Shih Sih-ming, önce başarı kazanarak Lo-yang’ı geri aldı, fakat sonra kendi oğlu tarafından katledildi ve hükümet kıtaları, ancak bu sırada baş gösteren kargaşalıklardan istifade ederek, tehlikeli isyanları bastırabildiler. Tang Sülalesi, ancak Uygurlar’ın desteği ile tahtını koruyabilmişti. Uygurlar’a mükâfat olarak 10,000 top ipek verildi, bundan başka yılda 20.000 top daha vermeyi vaad ettiler. Ayrıca 758’de imparator tarihte ilk kez öz kızını Uygur kağanına verdi. Moyun Çor 759’da ölünce yerine oğlu Bögü Kağan (759-779) geçti. Bögü Kağan bütün dikkatini karışıklıkların devam ettiği Çin’e çevirdi ve Çinlileri kendileriyle ticaret yapmaya zorladı. Bu dönemde Uygur tüccarları Çin’de istedikleri gibi dolaşmışlar, mal almışlar ve diledikleri fiyattan satmışlardır. Uygur kağanı Bögü Kağan’ın İran kökenli Maniheizm dinini kabul ettiği 155
tarih olarak, Shih Ch’ao-i isyanını bastırmak için Çin’deki seferinden döndüğü 762/763 yılı, araştırmacılar tarafından genel kabul görmüştür. Çin kuvvetlerine katılan Uygurlar Loyang’da yapılan savaşta Ch’ao-i’yi yendiler; Uygurlar ise ganimet için Lo-yang’ı birkaç gün boyunca yağmaladılar. Ardından Bögü Han otağını Ho-yang’da kurdu ve askerleri bölgede yağmaya devam ettiler. 762-763 yıllarında Uygurların Lo-yang’da yağma yaptıkları bu dönem; isyanın bastırılmasına rağmen yağmanın boyutu sebebiyle Çin tarihinde dehşetle anılırken Ho-yang ve Lo-yang’da Maniheist rahiplerle karşılaşan Bögü Han’ın bu dini kabul etmesi sebebiyle Uygur tarihinde de önemli bir dönüm noktası olmuştur. Mani tarafından ortaya konulan ve aslında Türk kültürü ile pek bağdaşmayan bu dininin hâmiliğini üstlenen Uygurlar, yalnızca devletlerarası düzeyde bu dinin mensuplarını korumak ve gözetmek ile kalmamış, bu dini özellikle Çin’de yaymak için de büyük çaba sarfetmişlerdir. Orhun Uygur Devleti’nde VIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, siyasi ve ekonomik sebepler doğrultusunda resmî din olarak kabul edilen Maniheizm, Uygurlar arasında X. yüzyıl sonuXI. Yüzyıl sonlarına kadar devam etmiş, yerini Doğu Türkistan’da hâkim din olan ve Türklerin eskiden beri tanıdıkları Budizm’e bırakmıştır. 762’de Çin İmparatoru Su-tsung ölünce Çin’de yeniden karışıklıklar baş gösterdi. Maniheist rahipler Bögü Kağan’a Çin’i almasını tavsiye ettiler. Bögü Kağan da bu fikri benimsedi ve gerekli hazırlıklara başlandı; ancak bu sırada yeğeni olan Baga Tarkan tarafından öldürüldü (779). Baga Tarkan, Çin’in hâkimiyet altına alınmasının mümkün olduğuna inanmakla beraber bu geniş ve kalabalık ülkeyi idare etmenin çok zor olduğu fikrindeydi. Ayrıca Türkler bu kalabalık nüfuslu memlekette kolayca asimile olabilirlerdi. İç Asya Hunları ve Doğu Göktürkleri bu sebepten Çin’de asimile olmamışlar mıydı? Eskiden beri Çin’e karşı ilgi duyan Tibetliler o sırada Beşbalık havalisinde bulunan Şatolar’la anlaşarak, baskınlara başladılar. Çin’i korumayı, iktisadi sebeplerle gelenek hâline getiren Uygurlar, kuvvet göndererek tecavüzleri önlemek istedilerse de başarıya ulaşamadılar. Uygur Devleti’nde karışıklıklar çıktı. Fakat sevilen hükümdar Kutluk Kağan (795-805) ve sonraki Külüg Bilge (805-808) zamanlarında huzur devri yeniden başladı. İktisadî faaliyet gelişti. Fakat memlekette tekrar karışıklıklar başgösterdi ve sonunda devlet 840’da yıkıldı. Uygurlar, esas kütle olarak Doğu Türkistan’da Turfan ve Kansu’ya göç edip devlet kurdular. Turfan Uygur Devleti, XII. yüzyıl ortasındaki Kara Hitaylar (Batı Kitanları, Batı Liao Sülalesi), ardından da XIII. yüzyıl başındaki Moğol hâkimiyetine kadar bağımsızlığını korurken daha küçük bir devlet olan Kansu Uygur Devleti XII. yüzyılda Tangutlar’a yenilmek suretiyle yıkıldı. Uygurlar’ın günümüze kadar süregelen tarihleri hakkında genel bilgi 12. bölümde verilmiştir.
156
Harita 6 VII. yüzyıl sonunda batıda en uç noktasına ulaşan Çin ve Çin’İn komşuları (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)
7.5. T’ang Devri’nin Sonu 874’de bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, esas ziraat bölgesinde Wang Hsien-chih adında bir köylünün idaresinde büyük bir isyan başladı. Wang Hsieh-chih ile Huang Cha’o birleşerek köylüleri ayaklandırdılar. Askerî valiler bunlara karşı bir şey yapamadılar ve böylece bunlar Doğu Çin’i ele geçirdiler. Endişelenen imparator halkın köylülere karşı silahlanması için bir ferman çıkardı; ancak bu hükümetten ziyade köylülerin işine yaradı. Hükümet Şatolar’ın gönderdikleri askerlerin yardımı ile Wang’ı mağlup ederek katletti (878). Bunun üzerine Huang Cha’o güney-doğu ve güneye dönerek Kanton’u zapt ederek yaktı. Daha sonra zengin ticaret şehirlerinin hazineleri ile kuzeye döndüğünde Şatolar tarafından durduruldu. Bunun üzerine 880 sonlarında doğu hükümet merkezini zapt etti. İmparator hükümet merkezi ilan edilen Ch’an-gan’dan Shih-ch’uan’a kaçınca Huang Cha’o burayı kolaylıkla ele geçirdi. Bütün hükümdar ailesini katlederek kendisini Ch’i Sülalesi’nin hükümdarı yaptı. O ana kadar hükümete sadık kalan Şatolar hükümet parçalanınca ayaklandılar. Fakat bir Uygur Türkü’nün kumandasındaki Çin hükümetinin yabancılardan oluşan ordusunun müdahalesi ile mağlup edildiler ve Tatarlar’ın yanına kaçtılar. Çinliler tekrar Şatolar’la münasebet tesis etmeye çalıştılar, çünkü onlar olmadan Huang Ch’ao’nun bertaraf edilmesi mümkün değildi. 881’de Li K’o-yung hükümet merkezine hücum etti; müthiş bir muharebe oldu. Huang Ch’ao tutunabildi. Ancak bir başka taarruzda 883’de mağlup edilerek püskürtüldü ve 884’de Şatolar tarafından öldürüldü. Yalnız Türkler tarafından bastırılabilen bu ayaklanma, T’ang Sülalesi’nin son bulmasına yol açtı.
157
Hükümet merkezinin içindeki isyanlar imparatoru şahsen tehdit ediyordu. Bunun için kaçıp yegâne sadık tanıdığı Li K’o-yung’un himayesine girmek zorunda kaldı. Fakat çok geçmeden Chu Ch’üan-chung’un eline düştü; bu da imparatorun bütün mahiyetini ve bilhassa harem ağalarını imha etti. Bir müddet sonra da imparatoru öldürterek, âdet olduğu üzere, 907’de idareyi kendine teslim eden bir kukla imparatordan devraldı. Bu şekilde Chu Ch’üanchung, Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru oldu. Böylece başlangıcından itibaren, Çin’de hiçbir zaman mevcut olmamış bir kudretle yükselen T’ang Sülalesi sona ermiş oldu. Bu sonun sebebi, askerî valilerin kuvvetlerini arttırmaları, hiç kimseye tâbi olmayan despot adamlar olmaları, kendi menfaatleri için halkı soymaları ve aralarındaki devamlı çekişmelerin devlet ekonomisinin temellerini sarsmasından ileri gelmiştir. Buna, önce devletin dış ticaretteki kuvvetinin azalması, sonra da dâhilî durumdan dolayı yabancılara ve özellikle Türklere tâbi olmaları ile halkın gelirinin büyük bir kısmının yabancı ülkelere akması ilave edilmelidir.
158
Uygulamalar 1) T’ang Sülalesi’nin Çin tarihindeki önemini, Türklerle olan ilişkilerini de dâhil ederek inceleyiniz.
159
Uygulama Soruları 1) T’ang Sülalesi’nin kuruluş, gelişme ve sonlanma dönemlerinde Türkler nasıl rol oynamışlardır? 2) nelerdir?
T’ang döneminde Çin’in siyasi ve kültür tarihine nüfuz eden önemli unsurlar
160
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti T’ang Sülalesi (618-906) Li Yüan ‘ın Kao-tsu adıyla kendini T’ang imparatoru ilan etmesiyle kuruldu. Bu dönemde kökten yapılan inkılap ve teşkilatlandırma ile yapısal değişikliklere imza atılmıştır. 624 yılında, bütün köylüye eşit miktarda toprağın verildiği ve büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne engel olacak yeni bir toprak dağıtımı kanunu kabul edildi. Aynı sene idare sistemi düzenlendi. Han devrinde düzenlenmiş olan dokuz bakanlık (chiu-ch’ing) sistemi yenilendi. T’ang devrinde teşkilât çok daha modernleşti. En mühim işler başvekalet tarafından idare edildi. Başvekalet (shang-shu-sheng)’de altı daire vardı; bütün diğer bakanlıklar, başvekalete bağlı idiler. Daha sonraları bütün devlet için bir “Adalet Bakanlığı”, bir “Ticaret Bakanlığı” ve bir “Tarım Bakanlığı” oluşturuldu. Bütün askerî teşkilâtı idare eden ve eyaletlerin askerî işlerini idare eden bir “Millî Savunma Bakanlığı” ile eyaletlerin sivil idaresini yapan bir “İçişleri Bakanlığı” oluşturuldu. T’anglar, Doğu Göktürk Devleti’nin Hakanı Shih-pi’nin yardımı ile tahta çıkmışlardı. Diğer taraftan Batı Göktürk Devleti’nin Hakanı Ch’u-lo (Chula Kağan 603-611), T’anglar’ın sarayında yaşıyordu. 619’da Çinliler Ch’u-lo’yu, Shih-pi’nin ısrarı üzerine öldürdüler. Fakat Shih-pi’nin ölümüyle halefi İl Kağan (Hsieh-li, İlig Kağan 621-630) T’anglar’la aralarındaki ittifakı bitirdi. Doğu Göktürk Devleti’nin en parlak devirlerine denk gelen Önceleri Türk taaruzlarına karşı koyamayan Çinliler Doğu Göktürklere karşı Uygurlar ve Sir-Tarduşlar tarafından başlatılan isyanlardan istifade ettiler 629-630’da büyük bir savaşla Doğu Göktürk Devleti’ni hâkimiyetleri altına almayı başardılar. Sayıları bir milyonu bulan Türkler, Yukarı Huang-ho dirseğinde yerleştirildiler ve iki Tu-tu’nun himayesi altına girdiler ve başta sarayda ve orduda görev alan şefleri ve komutanları olmak üzere Çinlileştirilmeye çalışıldılar. Türkistan savaşları, 639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir taarruzla başladı. 640’a kadar bütün Türkistan havzası Çin himayesi altına girdi. Tüm bu seferler, esas itibariyle Türkistan’ı tâbiyetleri altına almış olan Batı Göktürkleri’ne karşı yapılmıştı. T’ang Sülalesi’nin en parlak dönemi ise babasını tahttan indiren Li Shih-min, imparator unvanı ile T’ai-tsung (627-649) zamanında yaşandı. İç savaşlar ve Çinlilerin Türkistan’a doğru ilerlemeleri sonucu Türklerin kuvvetleri azaldı. İdarenin ve vergi usûlünün tanzim edilmesi ile Suiler zamanında yeni inşa edilen ve askerî olduğundan sıkı bir kontrol altında bulunan kanalların ulaştırma üzerindeki güçlü etkisinden dolayı Çin, içte ve dışta çok kuvvetli hâle geldi. İmparator T’ai-tsung’un saltanatının son yıllarında Kore zaptedildi ve Japonya ile savaşıldı. Li Shih-min’in oğlu Kao-tsung (650-683), kendinden önce başlayan icraatlare ve ihtişama devam etti. Yabancı tüccarlar kendi yerli dinleri olan Maniheizm’i, Mazdeizm’i ve Nasturiliği de beraberlerinde getirdiler. Bu devirde yabancıların kolonileri yalnız hükümet merkezinde değil, bütün büyük mübadele limanlarında ve iç ticaret merkezinde bulunuyordu. Hükümet merkezinde at ticareti yapan zengin Türkler de bulunmaktaydı. Kao-tsung zamanında Kore ile son savaşlar yapıldı. Bu süre zarfında Batı Göktürkleri’nin kuvveti çok azaldı ve ilgileri Araplara çevrildi. Buna karşın kuvvetlenen Tibetliler güneyde Tarım Havzası’na girdiler ve 678’de Çinlileri ağır bir yenilgiye uğrattılar. Kao-tsung’un son senesinde, 630’dan beri Çinlilerin himayesi altında bulunan Kuzey Türkleri’nden Kutlug Kağan (İlteriş 682-691) ve başveziri Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen)’un tekrar kurdukları İkinci Göktürk Devleti ortaya çıktı. 161
665 yılında Kao-tsung’un karısı olan İmparatoriçe Wu döneminde hezimetler başladı. İmparatorun ölümüyle önce oimparatorun oğlunu, sonra kendi kardeşini tahta geçiren imparatoriçe 690 yılında onu indirerek tahta çıktı ve T’ang Sülalesi’ne son verip Chou Sülalesi (690-705) dönemini başlattı. Bu devirde hükümette ve orduda Türklere büyük yer verildi. İlk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri görülmeye başlandı. Gittikçe nüfuz kazanan Budizm’in yaşatıldığı Budist mabetlerinin içi bir nevi banka görevi gördüler. Ayrıca Hsüan-tsang gibi hacılar ticaret yolu boyunca Batı Asya’ya ve Hindistan’a gittiler. Getirdikleri eserler Hintçe ve başka dillerden Çince’ye tercüme edildi. Göktürk hakanı Kapgan Kağan’ın isteğiyle imparator veliahtı tekrar tahta çıkarıldı. 710-715 arasında Kırgızlar, Türgişler, Bayırkular, Karluklar gibi Türk boyları Kapgan Kağan’a karşı isyan ettiler ve buna 715’de Çinliler de iştirak ettiler. Çinliler yeniden düzenledikleri entrikalarla Kapgan Kağan’ın Bayırkular’ın reisi Chie-chih-lüe tarafından öldürülmesini sağladılar. Kapgan’dan sonra Göktürk tahtına geçen Bilge Kağan (716-734), Çin ile iyi ilişkilerde bulundu; ancak Çin’e gönderdiği elçisi Buyruk Çor tarafından zehirlendi. VIII. yüzyılın ikinci yarısının başında Tang Sülalesi dışta Araplar’la, içte isyanlarla mücadele etti. İçteki mücadeleleri ancak o dönemde yeni devlet (Orhun Uygur Devleti, 745840) kurmuş olan Uygurlar yardımıyla bastırabildiler. İslamiyeti yaymaya çalışan Araplar, Soğd Bölgesi’ne girerlerken 751’de yapılan Talas Savaşı’nda Çinlilerle savaştılar ve zafer kazandılar. Orada esir edilen Çinliler, batıya birçok yeni zanaatlar getirdiler ve bilhassa kâğıt yapmasını ve porseleni öğrettiler. İçte ise, An Lu-shan isimli komutan Çin İmparatoru Sutsung’a karşı isyân etti. 755’de Lo-yang ve 757’de de Ch’ang-an Şehirlerini işgal ederek kendisini imparator ilan etti. Çin İmparatoru Su-tsung, An Lu-shan isyanını bastırmak için Halife Ebû Cafer ve Uygur Hakanı Moyun Çor’dan yardım talep etti. Uygurlar Lo-yang’a girerek önce An Lu-shan, sonra onun halefi Shih-Sihming isyanlarını bastırdılar. Moyun Çor’un yerine geçen Uygur hakanı Bögü Kağan (759-779), Çinlileri kendileriyle ticaret yapmaya zorladı. Bu dönemde Uygur tüccarları Çin’de istedikleri gibi dolaşmışlar, mal almışlar ve diledikleri fiyâttan satmışlardır. Bögü Kağan’ın Çin’deki Soğdlu rahipler sayesinde tanıdığı Mani dinini devletin resmî dini olarak kabul etmesi Türk kültür tarihi açısından bakımından büyük sonuçlar doğurmuştur. T’ang Devri’nin sonuna doğru 874’de bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, Wang Hsien-chih adında bir köylünün başlattığı isyan 884’te Şato Türkleri yardımıyla bastırıldı. Ancak imparatorun eline düştüğü Chu Ch’üan-chung, 907 yılında Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru oldu. Sülalenin sonlanmasının temel sebebi, askerî valilerin kuvvetlerini arttırmaları, kendi menfaatleri için halkı soymaları ve aralarındaki devamlı çekişmelerin devlet ekonomisinin temellerini sarsmasıdır. Buna, önce devletin dış ticaretteki kuvvetinin azalması, sonra iç durumdan dolayı yabancılara ve özellikle Türklere tâbi olmaları ile halkın gelirinin büyük bir kısmının yabancı ülkelere akması ilave edilmelidir.
162
Bölüm Soruları 1)
Çin kaynaklarında A-shih-na sülalesi hangi Türk kabilesidir?
a)
Hsiung-nu
b)
Hsia
c)
Eftalit
d)
Uygur
e)
T’u-chüeh
2) Çin’de 618- 906 yılları arasında hüküm süren ve Göktürk tarihi açısından son derece önemli olan sülale hangisidir? a)
Han Sülalesi
b)
Chou Sülalesi
c)
T’ang Sülalesi
d)
Liang Sülalesi
e)
Chao Sülalesi
3) II. Göktürk Devletinde Buyruk Çor adındaki adamı tarafından zehirlenen hükümdar kimdir? a)
İlteriş
b)
Kapgan
c)
Bilge
d)
Kültegin
e)
Bumin
163
4) Çin tarihinde ilk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri hangi hanedanlık dönemde görülmeye başlanmıştır? a)
Sui Hanedanlığı
b)
Sonraki Chou
c)
Ch’in Sülalesi
d)
Tang Sülalesi
e)
Wei Sülelesi
5) Bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, yani esas ziraat bölgesinde Wang Hsienchih adında bir köylünün yönetiminde başlayan ve T’ang dönemini sona erdiren isyan hangi yılda olmuştur? a)
875
b)
877
c)
873
d)
876
e)
874
6) Aşağıdakilerden hangisi T’ang Dönemindeki (618-906) yeni toprak dağıtımı kanunun kabul edilmesinin sebeplerinden biri değildir? a)
Bütün köylüye eşit miktarda toprak verilmesi
b)
Büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne mâni olunması
c)
Köylünün topraklarını kaybetmemesi için onların korunması
d) Devletin sağlam bir temel üzerine kurabilmesi için gerekli olan kuvvetli bir ekonomik alt yapının meydana getirilmesi e)
Generallerin köylünün toprakları üzerinde hak iddia etmelerini sağlamak
164
7) T’ang döneminde, Çin’in Göktürkleri bölmesi ile elde ettiği kazanım aşağıdakilerden hangisidir? a)
Sınırlarının doğrudan doğruya tehlikeye maruz kalmasını önlemiştir
b)
Göktürk topraklarına sahip olmuştur
c)
Çin’in rahatlamasını sağlamıştır
d)
Göktürk tehlikesi önlenmiştir
e)
Çin’deki isyanlar sona ermiştir
8) Türkistan savaşları, ne zaman nereye yapılan saldırı ile başlamıştır? a)
635’de Nankin’e yapılan bir hücum ile başlamıştır
b)
639’da Hope’i’ye yapılan bir taaruz ile başlamıştır
c)
640’de Lo-yang’a yapılan bir hücum ile başlamıştır
d)
639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir saldırı ile başlamıştır.
e)
639’da Shansi’ye yapılan bir taarruz ile başlamıştır
9) Aşağıdakilerden hangisi 640’a kadar bütün Türkistan Havzası’nın Çin himayesi altına girmesini kolaylaştıran isyanlardan biridir? a)
Hsien-pi İsyanı
b)
Nu-shih-pi İsyanı
c)
Kıtan İsyanı
d)
Juan-Juan İsyanı
e)
Tibet İsyanı
165
10) T’ang İmparatoru T’ai-tsung (627-649) zamanında aşağıdakilerden hangisi gelişen ve Çin’de yayılan olaylardan birisidir? a)
Budizmin devlet dini olması ve Çin’de yayılması
b)
Göktürklerin Çin’e hâkim olmaları
c)
Yazının icat edilmesi
d)
Köylü sınıfın topraklarını kendi adına ekip-biçmesi
e)
Arapların Çin’e gelmeleri ve akabininde İslamiyetin yayılması
Cevaplar 1) a, 2) c, 3) c, 4) d, 5) e, 6) e, 7)b, 8) d, 9) b, 10) e
166
8. ÇİN’İN İKİNCİ PARÇALANMA DEVRİ (906-1280) VE MOĞOL DEVRİ (1280-1468)
167
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 8.1.
Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280) 8.1.1
Beş Sülale Devri (906-960)
8.1.1.1. Sonraki Liang Sülalesi 8.1.1.2. Türk Şatoların İlk Sülalesi 8.1.1.3. İkinci Şato Sülalesi 8.1.1.4. Üçüncü Şato Sülalesi 8.1.1.5. Sonraki Chou Sülalesi
8.2.
8.1.2.
Kuzey Sung Sülalesi (960-1126)
8.1.3.
Kuzeyde Liao Sülalesi (907-1211)
8.1.4.
Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227)
8.1.5.
Güney Sung Sülalesi (1127-1279)
8.1.6.
Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234)
Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280- 1468)
168
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Çin’in ikinci parçalanma devrinde Çin tarih sahnesine çıkan kavimler ve kurdukları devletler hangileridir? 2)
Moğol Yuan Hanedanı’nın Çin tarihindeki yeri ve önemi nedir?
169
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Çin’in İkinci Parçalanma Devri
Çin’in ikinci parçalanma devrinde kurulan devletler ve bunların birbirleriyle ilişkilerinin kavranması Çin’i birleştiren Moğol Yuan Hanedanı dönemi hakkında önemli bilgilerin edinilmesi
Moğol Yuan Hanedanı
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
170
Anahtar Kavramlar
Beş Sülale
Şatolar
Kitanlar
Kuzey ve Güney Sung
Hsia Devleti
Ju-chenler
Yuan
Kubilay
171
Giriş Bu bölümde Çin’in ikinci parçalanma dönemi ele alınarak, bu dönemde ortaya çıkan küçük devletler ile Çin tarihinin ve kültürünün değişmesine sebep olan Türk boylarının kurmuş oldukları devletler anlatılmıştır. Ayrıca Çin’e büyük bir sömürü ve katliamlar dönemini yaşatan Moğol hâkimiyeti üzerinde durulmuştur.
172
8.1. Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280) Çinli tarihçiler ikinci parçalanma dönemini T’ang Sülalesi ile Sung Sülalesi arasında bir geçit dönemi olarak kabul etmektedirler. Aslında Çin’in Orta Çağ’ı üç kısma ayrılmaktadır. 1. 220-580 Yılları arasında Çin iki kısma ayrılmış; bunlardan kuzey, özellikle Türkler tarafından idare edilmiştir (360 yıl) ; 2. 580-900 Yılları arasında Çin, Çinliler tarafından idare edilmiş; Çin’in dışında kuzeyde Çin’le sürekli savaşan ve Çinli olmayanlardan oluşan büyük bağımsız devletler bulunmuştur (320 yıl); 3. 900-1280 Yılları arasında Çin, tekrar ikiye ayrılmış; Kuzey, yabancılar, özellikle Moğol-Tunguzlara mensup kabileler tarafından idare edilmiştir (380 yıl).
8.1.1. Beş Sülale Devri (906-960) Çinliler 906-960 yılları arasında kuzeyde hüküm süren beş sülaleye istinaden bu döneme Beş Sülale Devri adını vermişlerdir. Bu dönemde güneyde haklarında çok fazla bilginin olmadığı on sülaleyi meşru sayılmadıkları için dikkate almamışlardır. Ancak bu sülaleler askerî valilerin kurdukları devletlerdi ve T’ang döneminde bile bağımsız olan bu valiler, kendilerini kral veya imparator ilan ederek Çin’in ayrı ayrı küçük valileri üzerinde hâkimiyet kurarak idareyi ellerine almışlardı. Bu sülalelerden en önemlileri bugünkü SihCh’uan ile Chekiang eyaletlerini yönetenlerdir. Kuzeyde hüküm süren beş sülale hakkında aşağıda kısaca bilgi verilmiştir.
8.1.1.1. Sonraki Liang Sülalesi Chu Ch’üan-chung, T’angların tarafına geçerek, askerî makamlarda yükselmiş ve 906 yılında Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru olarak tahta çıkmıştır. Chu, hükümet merkezini Çin’in Orta Çağ’larında pek çok kez hükümet merkezi olan Pien-liang’da kurmuştur. Burası Büyük Doğu Çin ovasında bulunduğundan ulaşımı kolaydı, ancak askerî açıdan hiç bir stratejik öneme sahip değildi. Bu sülalenin kurucusu Chu Ch’üan-chung’un iki düşmanı olmuştur. Bunlardan ilki T’ang devrinin generallerinden olan ve o sırada kendi topraklarını yöneten Türk kökenli (Şato) Li K’o-yung’tur. Chu, Li ile savaşmış ve mağlup olmuştur. Üstelik Li, kuzeyi ele geçirerek, hâkimiyetini sağlamlaştırmıştır. Li K’o-yung 909’da ölmüş, yerine geçen oğlu onun siyâsetini takip ederek Pekin bölgesini ele geçirmiştir. İkinci düşmanı ise bu sırada kuzeyde gittikçe kuvvetlenen Kitanlar olmuştur. 916’da Kitanların şefi A-paochi kendini imparator ilan etmiş ve böylece Kitan Sülalesi dönemi başlamıştır. Kitanlarda Apao-chi ile şeflik Yeh-lü ailesine geçmiş ve 937’den itibaren Sülalenin adı Liao olarak değişmiştir. Kitanlar, 917’de Li K’o-yung’un oğluna saldırmışlar, ancak geri püskürtülmüşlerdir. Bundan kısa bir süre sonra Şato Türkleri’nin Liang Sülalesi’ne karşı saldırıları başlamıştır. Bu saldırılardan önce Chu Ch’üan-chung’un oğlu tarafından öldürülmesi, kuvvetli olmayan Liang Devleti’nin çabuk yıkılmasını sağlamıştır. 173
8.1.1.2. Türk Şatoların İlk Sülalesi Bu sülale Li K’o-yung’ın oğlu tarafından kurulan bir sülaledir ve hükümdar ailesi, Şato Türkleri’ndendir. T’anglar onlara aynı T’ang soyadını verdiklerinden kendi sülalelerine Sonraki T’ang Sülalesi (923-936) adını vermişlerdir. Aslında bu sülale gerçek bir sülaleden ziyade askerî bir birlikteliktir. Şatolar başarı kazanmalarını sağlayacak sayıya sahip olamadıkları gibi, 925’te hükümdarlarının katledilmesini de önleyememişlerdir. Askerî birlikler kendilerine hükümdar olarak yine bir Türk olan Li K’o-yung’un manevî evladını seçmişlerdir. Fakat çok geçmeden bu Sülale de bu hükümdar zamanında Türk olan damadı general Shih Ching-t’ang tarafından sona erdirilmiştir.
8.1.1.3. İkinci Şato Sülalesi Shih Ching-t’ang, aslında Kitanlar’a karşı gönderilmiş; ancak sonradan onların tarafına geçip, Kitanlar’ın vassalı olarak imparatora karşı yürümüştür. Sülaleyi ortadan kaldırıp kendisini Sonraki Chin Sülalesi (937-946)’nin hükümdarı yapmıştır. Bu yüzden Çinliler, Kuzey Çin’in büyük bir kısmını Kitanlar’a terk etmek zorunda kalmışlardır. Bu sülale de Kitanlar’a karşı mücadele etmiş, ancak 946’da Kitanlar’ın hükümet merkezlerini zaptetmelerine engel olamamıştır. Hükümdar esir edilerek götürülmüş, böylece İkinci Şato Sülalesi dönemi sona ermiştir.
8.1.1.4. Üçüncü Şato Sülalesi Chih-yüan adındaki Şato generali kendisini Sonraki Han Sülalesi (947-950)’nin imparatoru ilan etmiş, ancak bir yıl sonra öldürülmüştür. Yerine geçen oğlu kendisinin yerine ülkeyi yöneten naipleri bertaraf etmek isterken öldürülünce sülale de sona ermiştir.
8.1.1.5. Sonraki Chou Sülalesi Bu sülale Chih-yüan’ı öldüren Doğu Çinli bir general tarafından Sonraki Chou Sülalesi (951-960) adı ile kurulmuştur. Fakat çok geçmeden general ölmüş ve reşit olmayan oğlu Çinli bir general olan Chao K’uang-yin tarafından ortadan kaldırılarak Sung Sülalesi kurulmuştur. Bu beş Sülalenin üçü Şato Türkleri tarafından, ikisi de Çinliler tarafından kurulmuştur. Böylece askerî bakımdan çok yıpranan Şatolar’ın Doğu Asya’daki rolleri sona ermiştir. Bundan sonra sülaleler sadece askerî diktatörlerin yönettikleri idareler olmuşlardır. Hem kendi aralarında hem de kuzeyde bulunan Kitanlar’a karşı yaptıkları sürekli savaşlar zaten T’ang döneminin sonlarında çok kötü bir durumda olan ülkeyi daha da kötü bir duruma getirmiştir. Buna karşılık, Güney Çin bu süre içerisinde beş sülale yerine on sülale değiştirdiği hâlde, kendisini biraz toparlayabilmiş ve bundan sonra Çin’in kuvvet merkezini güney teşkil etmiştir. Kuzeybatı, yani eski hükümet merkezi Ch’ang-an’ın civarı önemini tamamen kaybetmiş, bu dönemde güneyi ele geçirmek için ciddî teşebbüslere girişilmemiştir.
174
8.1.2. Kuzey Sung Sülalesi (960-1126) Pekin’in güneyinde Çinli bir asker ailesine mensup olan Chao K’uang-yin (954-960), generallikten imparatorluğa yükselmiş ve kurduğu sülaleye Sung Sülalesi adını vermiştir. Sung Sülalesi, Kuzey ve Güney Sung Sülalesi olarak ikiye ayrılmıştır. Kuzey Sung Sülalesi’ni kuran Chao K’uang-yin (Tayizu), saray portrelerinde yuvarlak yüzlü, tıknaz ve yakışıklı bir adam olarak resmedilir. Tayizu kargaşadan bıkmış bir imparatorlukta barışçıl yollarla yeniden birliği sağlamak için toplumsal uzlaşma ve desteğe dayanarak işe başlamıştır. Sunglar, sadece asıl Çin’i birleştirmek ve barışı esas alan bir yönetim kurmakla kalmamışlar, başka milletlerin topraklarına da yayılma siyasetini terk etmişlerdir. Bu yüzdendir ki, kuzey kavimlerine karşı, özellikle de Kitanlar’a karşı cephe alacakları yerde güneye dönmüşlerdir. Güneyde teşekkül edilen küçük devletler, ekonomik ve kültürel bakımdan oldukça gelişmelerine rağmen henüz askerî bakımdan çok zayıftılar. Chao K’uang-yin önce onlara saldırmış, çoğu çok kısa sürede zayiat vermeden ele geçirilmiştir. Bu ele geçirilmede, Sunglar’ın hâkimiyetleri altına giren hükümdarlarla mahiyetlerine çok iyi muamele etmeleri de önemli bir rol oynamıştır. Sung Devleti, ekonomik yönden ise daima güçlü olan Yang-tse ve Kanton’a bağlı kalmış, buraları elde ettiğinde durumu düzelmiştir. Güneydeki küçük devletlerin ele geçirilmeleri 980 yılına kadar devam etmiştir. Bunlar genişleme süreçleri sona ermeden hâkim oldukları güneydeki bölgeden çıkarak, nüfuzlarını Annam’ın bazı kısımlarına kadar yaymaya çalışmışlardır (973). Nüfuzları gittikçe genişleyerek Vietnam, hatta Endonezya’ya kadar uzanmıştır. Kuzeyde Kitanlar’a yıllık vergi vererek barış yapıp onlara karışmama siyâsetini de devam ettirmişlerdir. Bu dönemde kuzeybatıda 990’da Şensi’nin kenarında Çinlileşmiş bir Tabgaç ailesinden gelen bir adam Kitanlar’ın yardımı ile kendini kral ilan etmiştir. Bu kralla 1034’de şiddetli şavaşlar yapılmış ve 1038’de kralın kendisini Hsia Sülalesi’nin imparatoru ilan etmesi ile bütün Kuzeybatı Çin tehdit altında kalmıştır. Bir taraftan Hsia Devleti’ne haraç verilirken; diğer taraftan bu önemli eyaleti kurtarmak için onunla sürekli mücadele edilmiştir. Bu mücadele 1068’e kadar Sung devrinin en önemli iç ve dış siyâseti olmuştur.
175
XI. yüzyıl, dış siyaset bakımından hem çeşitli mücadelelerin yaşandığı hem de barış için gayretlerin sarf edildiği bir yüzyıl olmuştur. Bu yüzyılda Sunglar sürekli Kitanlar ve Hsialar’la savaşmışlar ve her ikisine de vergi vermişlerdir. Bu yüzden de Kitanlar’la Hsialar’ı birbirlerine karşı kışkırtmışlardır. Ancak Kitanlar ve Hsialar da boş durmamışlar, çeşitli entrikalarla buna cevaplar vermişlerdir. 1100’lerde Kitanlar’ın karşısına Ju-chen (Cücenler) çıkmışlardır. Bunlar 1114’de bağımsızlıklarını kazanarak siyasi bir birlik meydana getirmişler ve Kitanlar’a üstün gelmişlerdir. Kitan tehlikesini bertaraf eden Sunglar durumlarını biraz düzeltmişlerdir. Ancak durum istedikleri gibi gelişmemiş; Ju-chenler 1122’de Pekin’i zaptederek, 1125’de Kitan Devleti’ni yok etmişlerdir. Aynı yıl içerisinde Sunglar’a karşı da yürüyerek 1126’da Sunglar’ın hükümet merkezini ele geçirmişlerdir. Kısa bir süre önce oğlu yerine tahttan inen eski imparatorla yeni imparator esir edilmişler, böylece de Kuzey Sung Sülalesi son bulmuştur. Sung Sülalesi genelde barışçıl bir politika takip ettiği için orduyu ihmal etmiştir. Bu ihmalin arkasında Konfüçyüs ilkelerine dayalı yönetiminde etkisi vardır. 1126’ya kadar başta kalan bu Kuzey Sung Sülalesi, barışın daha fazla yiyecek üretmesine ve böylece nüfusun çoğalmasına da ön ayak olmuştur. Bu devir kültür tarihi açısından özellikle de edebiyat, tiyatro, seramik ve yağlıboya resimde ulaşılan düzey açısından en üst seviye olmuştur. Sung Sülalesi ile Uygurlar arasındaki ilişkilere gelince; bu dönemde diplomatik ilişkiler devam etmiş, Kansu ve Turfan Uygurlarından Çin’e birçok kere elçilik heyetleri gitmiştir. Turfan Uygurları ile Çin arasında dış ilişkilerin askıya alındığı 965-981 yılları arası 176
duraklama döneminden sonra Turfan Uygurları’nın yeni hükümdarı olan Arslan Han’ın başa geçmesiyle ilişkiler yeniden canlanmış ve ünlü Çin elçisi Wang Yen-Te 981 yılında Uygurlara gittiğinde bu hükümdar tarafından karşılanmıştır. Çin’in ikinci parçalanma dönemi boyunca Uygurlar, Çinliler dışında Kuzey Çin’de Kitanlar tarafından kurulan Liao Devleti (907-1211), Cücenler tarafından kurulan Chin Devleti (1115-1234) ve Tangutlar tarafından kurulan Hsia Devleti (1038-1227) ile de ilişkiler de bulunmuş ve karşılıklı elçi heyetleri gidip gelmiştir. Bozkır kavimleri tarafından kurulan bu devletlerin, özellikle de Liao ve Hsia’nın ortak özelliği, sosyal birleşmeyi, devlet kurmayı ve devlet ideolojisini belirlemelerinde en büyük yardımı sağlayan Budizm’i benimsemiş olmalarıdır. Böylelikle Budizm, Sung Çin’i, Liao, Hsia ve hatta Hexi koridorundaki Budist Tibetli kavimler arasındaki diplomatik ilişkilerde kullanılmıştır.
8.1.3. Kuzey’de Liao Sülalesi (907-1211) Moğol olduğu kabul edilen bir kabilenin idaresi altında kabileler birliği oluşturan Kitanlar (Ch’i-tan), T’ang devrinde, Kuzeydoğu Moğolistan’da gittikçe kuvvetlenmişler, Kore’nin ve Mançurya’nın birçok kabilesini de içlerine alarak 900’de kuzeyin en büyük devleti olmuşlardır. T’ang devrinin sonra ermesinden sonra Kitanlar da Çin tahtında hak iddia etmeye başlamışlardır. Çin’de yönetime talip olan Şato Türkleri’nin güçlü olmaları Kitan Devleti’nin yayılmasını engellemiştir. Aralarında pek çok kez savaşmışlar ve Kitanlar birçok defalar püskürtülmüşlerdir. Bu sırada Kuzey Kore’de bir Tunguz tarafından idare edilen Po-hai adındaki devlet, Kitanlar’ın en büyük düşmanı olarak ortaya çıkmıştır. Bu düşmana 919’da bağımsızlığını ilan ederek Çin hâkimiyetinden ayrılan Kao-li adındaki yeni Kore Devleti de eklenmiştir. 927’de Kitanlar’ın Po-hai’yi yenmeyi başarmaları üzerine birçok Tunguz kabilesi ki, bunların arasında Nü-chenler de vardı, Kitanlar’ın tarafına geçerek, onların hâkimiyeti altında Mançurya’da küçük bir devlet kurmuşlardır. Bundan sonra Kitanlar, artık Çin’deki hâkimiyetlerine başlayabileceklerini düşünmüşler ve 937’de Sülalenin adını Liao Sülalesi olarak değiştirmişlerdir. Bu Çin adı ile Çin’e hâkim olmak istediklerini açıkca göstermişlerdir. Kuzey Çin’in büyük bir kısmı hemen Liaolar’ın hâkimiyeti altına girmiştir. Ancak uyguladıkları plân, derebeyi Shih Ching-t’ang’ın bağımsızlığını elde etmeye çalışması üzerine başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Nitekim Kuzey Çin, Liaolar’a karşı savaşmış ve çok geçmeden de Şato Sülalesi’nin eline geçmiştir (947). Böylece Liaolar’ın bütün Çin’i ele geçirme plânları sona ermiştir. Çinliler 988’de Batı Hsia Devleti’nin hükümdarı ile diplomatik müzakerelere başlayınca Kitanlar da 990’da bu devletle müzakerelere başlamışlardır. Bu üç devlet arasında devamlı elçilik heyetleri gidip gelmiş ve buna bağlı olarak ticaret heyetleri oluşturulmuştur. Çok geçmeden sınır meseleleri, askerî teçhizat, terhis ve muayyen bölgelerin askerden tecrit edilmesi gibi hususlar üzerinde anlaşılmıştır. Bundan sonra, kuzeyde askerî kabileler olarak kalan ve bu servetten hiç istifade edemeyen, mal-mülk sahibi olmak için fırsat bulamayan kabilelerin isyanı başlamıştır. 177
Yönetimi 1114’de Aguda’nın idaresi altında Ju-chen kabilesi alarak, çok kısa bir sürede Pekin’i zaptetmiş (1125) ve böylece Liao Sülalesi’ni ortadan kaldırmıştır. Liaolar’dan küçük bir grup hükümdar ailesine mensup birisinin idaresi altında batıya kaçarak kurtulmayı başarmıştır. Kuzey Türkistan dağlarında bir süre gezdikten sonra etrafına birkaç kabile toplayarak Batı Türkistan’a saldırmıştır. Orada Balasagun’un merkezinde, Batı Liao (Hsi-Liao) veya batı kaynaklarının yazdıkları gibi, Kara-Kıtay (Karahitay) Devleti’ni kurmuştur. Bu devlete saf Kitan Devleti nazarıyla bakılmamalıdır. Kitanlar yalnız çok az bir tabakasını teşkil etmişler; asıl nüfuz sahipleri Kitanlar’ın kısa bir zamanda kültür bakımından da çok etkilendikleri yerli Türk boyları olmuştur. Kara-Kıtaylar’ın Doğu Asya ile münasebetleri tamamen kesildiğinden bu devletin tarihi Batı Asya tarihi alanına girmiştir. Nihayet devlet 1211’de tamamen ortadan kalkmıştır.
8.1.4. Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227) Kuzey Çin’deki Tabgaç hâkimiyeti sona erdikten sonra (550), aralarında hâkim kabileye mensup olanların da bulunduğu, Tibet ve Tangut kabileleri Tibet-Çin sınır bölgesine çekilmişlerdir. T’ang Sülalesinin başlarında, Tabgaçların bu boyu T’anglar’a katılmıştır. Bunu yaptığı için boy beyine onu ödüllendirmek üzere T’ang Sülalesi’nin adı olan “Li” adını vermişlerdir. Fakat Çin’e tâbiyetleri uzun süre devam etmemiş, boy X. yüzyıl boyunca gittikçe kuvvetlenmiş ve bağımsızlığını kazanmıştır. Eski boy geleneklerine göre, o zamanki boy başbuğları, meşhur “Tu-ku” ailesinden (yani MÖ 200’den beri Hun Kağanları, sonra bütün Türk hükümdar ailelerinin mensup olduğu hanedandan) bir hanım almışlardır. Kuzeyde Kitanlar’ın, güneyde Tibet Devleti’nin bulunmasından dolayı bu boy, Çin’e yakınlaşıp münasebet kurmayı daha uygun bulmuştur. 982’de gönderilen ilk elçilik heyeti Çin tarafından iyi karşılanmış, boy beyine hediyeler verilmiş, düşmanlarına karşı yardım edilmiş ve daha da ileri giderek o, Sunglar’ın derebeyi olarak kabul edilmiştir. Buna dayanarak da 988’de ona Sung hükümdarlarının soyadı olan “Chao” adını takmışlardır. Bundan sonra Tabgaçlar, Kitanlar’a hücum etmişler, Sunglar’ı yenmişler ve boy beyini “Hsia Kralı” olarak ilan etmişlerdir. Bu küçük devlet zamanla büyümüş, 1031’de hükümdar eski Tabgaç hükümdarlarının soyadı olan “Yüan” ismini alarak Tabgaç Devleti’ni devam ettirmek istediğini açıkca göstermiştir. Bunlar 1034’de Sunglar’dan ayrılmışlar, 1038’de de boy beyi kendisini Hsia Sülalesi’nin imparatoru ilan etmiştir. Bu ad da eski Hun ananelerine uymaktadır. Devlet, kısa bir süre içerisinde hemen hemen bugünkü Kansu Eyaleti’ni, sınırdaş olduğu Tibet topraklarının küçük parçaları ile Ordos Bölgesi’nin bazı kısımlarını topraklarına katmıştır. Hücumlarını genelde Çinlilerin ve Liaolar’ın da önem verdikleri Şensi Eyaleti’ne doğru yapmışlardır. Ju-chenler (Cücenler), Liaolar’ı yok ettikleri zaman (1125) Hsialar’ın doğudaki topraklarının bir kısmını ellerine geçirmekle kalmamışlar, yeni zaptettikleri Şensi Eyaleti’ni de almışlardır. Ama buna rağmen yine de onları mahvedememişlerdir. Bu sırada Hsialar’ın siyasi nüfuzları da Güney Çin’den ayrıldıkları ve onun müttefiki olarak önem arz etmediklerinden azalmıştır. Daha sonra Moğollar döneminde biraz güç kazanmaya
178
başlamışlarsa da bu güç onların Moğolların ilk kurbanlarından biri olmasına sebep olmuştur. 1209’da zorla tabiiyet altına alınmışlar, 1227’de de tamamıyla yok edilmişlerdir.
8.1.5. Güney Sung Sülalesi (1127-1279) Ju-chenler 1126 yılında Sunglar’ın hükümet merkezlerini zapt ederek Sung Devleti’ni ortadan kaldırmışlardır. Bu sırada da imparator ailesini esir almışlardır. Ancak imparatorun kardeşi kaçmayı başararak Nankin’de tahta çıkmış ve çok geçmeden de merkezi bugünkü Hang-chou olan Güney Sung Sülalesi’ni kurmuştur. Ancak sülalenin etkili bir siyasi önem kazanması uzun yıllar sonra olmuştur. 1204’de Sung Devleti’nde Han T’o-wei’in idaresi altında askerî parti iktidarı eline almış ve kuzeye karşı faal bir siyâset takip etmeye başlamıştır. Hazırlık olmak üzere askerî bir reform yapılmış, Ju-chenler’den af dilenmiş, hatta daha da ileri gidilerek Han T’o-wei katledilerek başı Ju-chenler’e gönderilmiştir. Bu şekilde de tekrar barış yapılmıştır (1208). Güney Sung Devleti ile Ju-chenler eski anlaşma gereğince münasebetlerine devam etmişlerse de aralarındaki gerginlik bir türlü son bulmamıştır. Sunglar, Moğolların gittikçe kuvvetlendiklerini, önce Hsia Devleti’ni yok etmelerini, sonra da Ju-chenler’e ilk darbeyi nasıl indirdiklerini memnuniyetle seyretmişler; hatta Moğollar’la birleşerek (1233) Ju-chenler’e hücum edip, Ju-chen Devleti’nin imhasını kolaylaştırmışlardır. Bunu yapmakla aslında kendi sonlarını da hazırlamışlardır; çünkü Moğollar için kendilerinden başka savaşacak bir devlet kalmamıştı. Sunglar, askerî teçhizat bakımından güçlü değillerdi ve bu yüzden de 1273’den itibaren Moğollar’la yaptıkları savaşlarda sürekli yenilmişlerdir. 1276’da Moğollar hükümet merkezini zapt ederlerken, imparatoru da esir almışlardır. Sung imparatoru üç yıl sürgünde yaşadıktan sonra intihar etmiştir. Gerek Kuzey ve gerekse Güney Sung Devletleri’nin yıkılmasında görünüşte siyasi sebepler yatıyorsa da gerçekte bu devletlerin yarattıkları barış ve refah ortamı nüfusün artmasını sağlamıştır. Nüfus büyüdükçe büyümüş ve 1000 yılında muhtemelen 100 milyon, iki yüzyıl sonra ise yaklaşık 120 milyon civarında olmuştur. Bu büyüme, saraydaki harem ağalarının fazlaca güçlenmesi de dahil olmak üzere, bürokratik sorunlar doğurmuştur. Yönetimin kamu harcamalarını karşılamak üzere daha fazla para basması enflasyonu arttırmış, bu da özellikle fakir kesimleri daha fazla sıkıntıya sokmuştur. Üstelik güneydeki büyük toprak sahipleri arasındaki vergi kaçakçılığı da artmış ve bu durum bütçe açığının artmasına sebep olmuştur. Sung’un zayıflamasının bir diğer önemli sebebi de belli bir etnik gruptaki aidiyet, milliyetçilik ve devlete sadakat gibi duygulardaki aşınma olmuştur.
8.1.6. Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234) Kore hâkimiyeti ile bir Tunguz Devleti olan Po-hai’nin idaresi altında yaşayan kabilelerden oluşan küçük bir Tunguz kabile birliğinin devletine Ju-chen Devleti denilmiştir. Ju-chenler, Po-hai Devleti’nin yıkılmasından sonra, Kitanlar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir. Birliğin başındaki Agudai, Kitanlar’a karşı bağımsızlık mücadelesine girişmiş ve onlara karşı 179
kazandığı ilk başarıdan sonra (1114), kendisini imparator ilan etmiş (1115) ve sülalesine “Chin” adını vermiştir. Ju-chenler başarılarına devam ederek, Sunglar’ın kendilerine karşı Liaolar’a birleştiklerini görünce önce 1125’de Liao Devletini yok etmişler; hemen sonra da Sunglar’a saldırmışlardır. 1126’da Sunglar’ın hükûmet merkezini ele geçirmişler ve akınlarını güneye doğru devam ettirerek, 1130’da Yang-tse’ye kadar uzanmışlardır. Buna rağmen devletin güçlenememesi elde ettikleri topraklarda kalıcı olamamalarına sebep olmuştur. Bu yüzden Ju-chenler geri çekilmişler ve bu da Ju-chen Devleti’nin zayıflaması ile sonuçlanmıştır. Bu arada X.yüzyılda Şatolar sayıca çok azaldıklarından, Çin’deki yerlerini terk etmek zorunda kalarak, Moğolistan’a gidip oradaki Tatarlar’a katılmışlardır. 1139’da bir Ju-chenli isyan ederek Güney Çinlilerle birleşmiş ama kısa bir süre sonra öldürülmüştür. Bunun üzerine oğulları Moğollar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir. Geride kalan Ju-chenler Moğollar’la savaşmaya devam etmişlerse de başarı kazanamamışlardır. Aralarında anlaşarak Moğollara her yıl et ve hububat ile 27 askerî üs vermeyi vaad edip, Moğollar’ın kabile reisine yüksek bir rütbe vermişlerdir. Ancak Moğollar’ın reisi bütün bunları reddederek kendisini “Büyük Moğol Devleti”nin imparatoru ilan etmiştir (1147). Bu hadise, Kuzey Çin’in en tehlikeli düşmanı olan Moğol iktidarlarının başlangıcı kabul edilmiş ve 1189’da Cengiz Han onların şefleri olup, Moğollar’ın Türkistan’ın en kuvvetli devleti hâline gelmesine kadar devam etmiştir. Ju-chenler, 1147’den itibaren Moğollar’dan korkmaya başladıklarından Sunglar’a da dokunmamışlardır. 1149’da Ju-chen hükümdarı, başvekili tarafından katledilmiş, ancak başvekilin kendisi de 1161’de öldürülmüştür. Moğollar Hsia Devleti’ni tâbiyetleri altına alır almaz, 1210’da Ju-chenler’e karşı saldırlara başlamışlar ve 1215-1216’da ellerinden askerî kilit noktalarını almışlardır. Bundan sonra Moğollar batıya yönelmişler ve Ju-chen devletine ciddî saldırı yapmamışlardır. Sonunda gittikçe güçten düşen devlet 1234’de Moğolların eline geçmiştir. Ju-chenler Moğol hâkimiyeti sırasında Mançurya’ya çekilmişler ve XVI. yüzyılda “Mançu” adı altında tekrar ortaya çıkmışlardır.
8.2. Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280 - 1368) Tarih boyunca bütün Çin’e sadece iki millet sahip olmuştur: Moğollar ve TunguzMançular. Moğollar’ın bütün Çin’e hâkim olmalarının sebebi, siyasi ittifaklarını diğer yabancı kavimlerden daha kuvvetli kurmaları ile askerî teşkilâtlarının yine onlara göre daha gelişmiş olmasıdır. Meselâ Moğollar, Güney Çin’de Sung Sülalesi’ne karşı yaptıkları savaşlarda özellikle şehirlerin kuşatılmasında o dönemin en önemli silahı olan topu kullanmışlardır. Çin’i zapteden Moğollar’ın sayıca ne kadar oldukları tam bilinmiyorsa da, Çin’de yaşayanların bir milyondan fazla olduğu tahmin edilmektedir. Tabiî bunların hepsi hakikî Moğol değillerdi; Moğol adı altında birçok Türk (özellikle Uygur), Tunguz ve daha farklı milletten insanlar da vardı. Yine onlara yardımcı kavimler arasında Orta Asyalılar, Ön Asyalılar hatta Avrupalılar bile bulunuyordu. Moğollar Çin’e saldırdıklarında Batı ve Orta Asya ile Avrupa’nın bütün yeni teknik buluşları, sanatları ve diğer bütün kolaylıkları onların emri altında bulunuyordu. 180
Bu şekilde de teknik bakımdan gelişmenin en yüksek zirvesine erişmişlerdir. 1165 veya 1167’de pek de önemli olmayan Moğol soylusu bir kabilenin çocuğu olarak dünyaya gelen Cengiz Han’a Temuçin adı verilmiştir. Hayata çetin şartlar altında başlamıştır. Henüz küçük bir çocukken babası öldürülmüş, ailesi fakir düşmüş, gençliğinin ilk yıllarından itibaren, önce eski itibarını kazanmak, ardında da Moğol kabileleri arasında birlik sağlamak ve onlardan silahlı bir millet yaratmak için uğraşmak zorunda kalmıştır. Temuçin hırslı, sezgili, disiplinli ve kindar bir kişiydi; fakat aynı zamanda adil ve cömert bir önder ve taraftarlarının sadakatini ödüllendirmeyi bilen bir kişi olarak da nam salmıştı. 1185’de han olmuş, 1206’da topladığı kurultay ona “Cengiz Han: Cihan Hükümdarı” unvanını vermiş ve bundan sonra Moğol-Türk boylarının tartışmasız önderi hâline gelmiştir. 1227’de öldüğünde geride idaresi altında hayli büyük bir devlet bırakmış, oğulları bunu genişleterek dünyanın görüp görebileceği en büyük imparatorluk hâline getirmişlerdir. Cengiz’in torunları büyük ve kalıcı medeniyetler yaratan iki parlak ve görkemli imparatorluğa da hükmetmişlerdir: Çin ve İran. Cengiz Han, Çin’in içlerine girmek için harekete geçmiş ve bu harekette şeytani planlar da uygulamıştır. XVII. yüzyıl bir Moğol tarihçisinin anlattığına göre Cengiz, at sırtında ilk kez kalın surlarla çevrili bir Çin şehrinin kuşatmasında zorlandığında, bu şehrin sakinlerine kendisine 1000 kedi ve 10.000 kırlangıç vermeleri karşılığında kuşatmayı kaldırma vaadinde bulunmuş, isteği yerine getirildiğinde de, hayvanların kuyruklarına paçavra bağlanmasını, sonra da bu paçavraların yakılmasını emretmiştir. Can havliyle geriye şehre doğru kaçan kedilerle kırlangıçlar büyük ölçüde ahşaptan inşa edilmiş şehri ateşe vermişler, çıkan kargaşa içerisinde Moğollar kasırga gibi şehre girmişlerdir. 1207’de Tibet, Cengiz’e boyun eğmiş ve onun ölümüne kadar yirmi yıl süreyle ona vergi vermiştir. 1210’da Çin’in kuzeyine girerek yirmi yıl sürecek olan imparatorluğu ele geçirme seferini başlatmıştır. Bu tarihte Çin’in askerî teşkilatı zaafiyet içerisinde idi, gereğinden fazla askere karşılık yeteri kadar at yoktu. Ayrıca yabancı kuvvetler yönünden de sıkıntıdaydı; çünkü bunlara onları mennun edecek ödeme yapılamıyordu. 1215’de Pekin düştü; şehir yakılıp yıkılarak ahalisi kılıçtan geçirildi. Bugün Kansu ve Şansi’yi kapsayan ve eski Çin’in kalbinin attığı toprakların nüfusunda sert bir düşüş meydana geldi ve sulama kanalları yaşatılamadığı için kum yelleri tarım alanlarını hatta bazı şehir ve kasabaları yuttu. Çin’in kuzeyindeki servetinin önemli bir bölümü daha önceki seferlerde yağmalanmış veya içinde o tarihlerde artık Çinlilerin de bulunduğu ordular tarafından savaş ganimeti olarak alınıp götürülmüştü. Kore hükümdarı ve Çin’in başka yöreleri de teslim olmuştu. Moğollar bunun ardından Çin’in iç kısımlarına doğru hücuma geçtiler. Güney Sunglar’la ittifak yaptılar ve 1233’de Ögeday, Ch’in başkentini kahramanca bir direnişten sonra, kendisine katılan 20.000’e yakın Sung askerinin yardımıyla aldı. Kurallara göre tüm halk kılıçtan geçirilecekti, ama Çinli bir akıl hocası Ögeday’a şehir ahalisinin ve burada birikmiş servetin işlerine yarayabileceklerini söylemesi bunlara kıyılmamasını sağlamış, ancak Ch’in Hanedanlığı’nın tüm erkekleri katledilmiş, kadınları da Moğol sarayına götürülmüştür.
181
Bütün bu olaylar Sunglar’ın güvenliğini tehlikeye sokmuş ve 1250’lerin başında Mengü, “Hanlar Hanı” olduğunda Güney Sunglar’a karşı seferler başlamıştır. Mengü kardeşi Kubilay’dan yardım alarak onu Çin’e vali tayin etmiştir. Moğol döneminin en büyük komutanlarından Beyan, Nankin’i alarak şehirdeki bir milyondan fazla insanı kılıçtan geçirmiştir. 1247’de Tibet tam anlamıyla Moğollar’a boyun eğmiş, önde gelen adamlarından biri Moğollar’ın kral naib vekili olmuştur. Kubilay bugünkü Yunnan’ı zaptetmiş, ardından Vietnam’a hücum ederek 1257’de Hanoyi’yi ele geçirmiştir. Çin’in güneyinin istilası 1279’a kadar sürmüş; bu tarihte Kanton sahili açıklarında küçük donanması ile kıstırılan son Sung hükümdarı, Moğollar’ın eline geçmemek için ailesi ve mahiyeti ile birlikte kendisini denize atmıştır. Mengü’den sonra başa geçen Kubilay 1260’dan 1294’e kadar Çin’e hükmetmiş ve Çin’in yeni Moğol hanedanı Yuan Hanedanı’nın ilk imparatoru olmuştur. Bu hanedanın saltanatı 1368 yılına kadar sürmüş ve Yuanlar öncekiler gibi bazı kısımların değil, Çin’in tamamında hâkimiyet kurmuşlardır. Kubilay birkaç yılını idari ve siyasi reformlarla geçirmiş, Doğu Asya’da ilk defa bir çeşit “milliyet kanunları” hazırlamıştır. Bu milliyet kanunlarının gayesi, Moğollar’ı himaye etmekti. Hâkimiyet altında bulunan Çin halkı dört gruba ayrılmıştır: 1) Yine dört tâli gruba ayrılan Moğollar: En eski Moğol kabileleri, Beyaz Tatarlar, Siyah Tatarlar, Vahşi Tatarlar, 2) Türkistan yardımcı kavimleri (Naymanlar, Uygurlar, muhtelif Türk boyları, Tunguzlar ve daha başkaları), 3) Kuzey Çinliler, 4) Güney Çinliler Moğollar, imtiyazlı hükümdar tabakasını teşkil ediyorlardı. Askerî yönden teşkilâtlandırıldılar; Çin’in bütün büyük şehirlerinde bulunan garnizonlarda oturdular ve asker olarak devlet hesabına aldıkları yüksek ücretle yaşadılar. Tüm resmî işler onlar tarafından yapıldı. Böylece memuriyetlerin en yükseklerini de ellerinde bulundurdular. Yardımcı kavimler de hükümet işlerine alındılar; onların da imtiyazları vardı, fakat hepsi asker değillerdi; bunların arasında birçok tüccar da vardı ve bunlar elde ettikleri imtiyazlar ile ticaretten oldukça fazla istifade ettiler. Bu tüccarların çoğunu Uygurlar’la Müslümanlar teşkil ediyorlardı. XIII. yüzyılda Turfan Uygur Devleti’nin Moğol Devleti’ne ilhakı ile Uygurlar Moğol kültürünün ve devlet teşkilatının şekillenmesinde hayati bir rol oynamışlardır. Uygur “bahşılar”, Moğollar arasında Budizm’i ve kültür dili olarak Türkçeyi yaymışlar ve daha önce Nayman ve Karahitay hanlarına danışmanlık yaptıkları gibi, Moğol yönetimince devlet kademesinde danışman, yüksek mevkili memur, katip olarak görev almışlardır. Kendi 182
alfabeleri olmayan Moğollar Uygur alfabesini resmî olarak kabul ettikleri gibi Uygurlardan tamga kullanmayı ve devlet tahriratını öğrenmişlerdir. Güney Çinliler, neşredilen kanunlara göre, en aşağı olanlardı ve hemen hemen hiçbir hakları yoktu. Başkalarıyla evlenmeleri menedilmişti, Çinlilerin silâh taşımaları da yasaktı. Zaman zaman onlara Moğolca veya başka bir yabancı dil öğrenmeleri de yasak edildi. Bu, bürolara girip memur olarak çalışmalarına ve böylece siyasi bir rol oynamalarına engel olmak içindi. Bunların ticaret yapmaları da yasaktı; yabancı tüccarlar gibi Kuzey, Orta ve Batı Asya’ya da gidemediler, çünkü oradaki dilleri öğrenmelerine izin verilmedi ve onlara her türlü zorluk çıkarıldı; buna karşılık, yabancılar Çince öğrenerek Çin’in iç ticaretinde bir yer edinebildiler. Aslında başlangıçta Kubilay, Çin’i idare etmek için Çinlilere bazı imtiyazlar vermesi gerektiğini anlamıştı. Onbinlerce Moğol’un etkili bir şekilde yönetemeyeceği kadar çok, milyonlarca Çinli sözkonusu idi. Çinlilerin desteğini sağlamak için alışılmış Çinli bir imparator gibi davranması gerekiyordu. Moğollar, at sırtında ülke istila edilebileceğini, fakat Çin gibi, kocaman ve karmaşık bir toplumun aynı yolla yönetilemeyeceğini anlamışlardı. Kubilay, Karakurum’u merkez olmaktan çıkararak Pekin’i başkent yaptı. Çin Seddi’nin kuzeyinde bir yazlık saray kurdu. Yeni başkentine Hanbalık adını vererek onu topraktan göğe doğru inşa ettirmeye koyuldu; bu süreci bir sonraki hanedan daha büyük bir garabetle sürdürmüştür. Bu yıllarda artık Moğollar’ın gösteriş merakı da büyümüştü. Bir yandan şahane ipeklere, brokarlara ve sırma iplikli kumaşlara düşkünlükleri, diğer yandan Kubilay’ın yeni yeni saraylar yaptırıp, bunların bahçelerine sunni göletler, tepecikler ve parklar kondurması dillere destan olmuştu. Moğollar’ın siyasi merkezlerini Çin’e kaydırmaları hiç hesapta olmayan sonuçlar doğurdu. Eski kafalı Moğollar için, bozkırdan Çin’in yoz ve kısır şehir ortamına geçiş, Moğol mirasına karşı bir ihanetti. Diğer taraftan bu durum, önceleri Çinli olmayan istilacıların hep yaptıkları gibi, imparatorluğun onbeş yüzyıldır geliştirdiği ekonomik ve kültürel usulleri er ya da geç benimseyecekleri yolundaki görüşleri güçlendirdi. Ancak gerek merkezî gerekse yerel birçok makam Moğollar’ın tekelindeydi. Bunun bir nedeni, Çin’de çok sayıda Moğol olması idi: Türkler gibi müttefikler ve sair unsurlar da hesaba katıldığında sayıları muhtemelen milyonları buluyordu. Diğer nedeni ise, Han Çinlileri’ni istihdam etmek istemeyişleri idi. Ama bu isabetli bir siyaset değildi. Çünkü Çin’in idari ve dinî yönetimi konusunda deneyim sahibi olan ve okuma-yazma bilen kesim, çoğunlukla Han Çinlileri’ydi. Sırf faydacı bir yaklaşımla ve Çinliler arasında asayişi sağlama bakımından Moğollar, sonunda Konfüçyüs tarzı yönetim ilkelerini yeniden hayata geçirdikleri gibi, sonraki yıllarda klasiklere dayalı sınav sistemini de yeniden uygulamaya koydular. Moğollar bir yandan Hanlar, diğer yandan Batı Asyalı ve Türkistanlı müttefikleri arasındaki etnik ve kültürel ayırımı korumaya çalıştılar. Büyük şehirlere dağıtılmış karargâhlarıyla, hiç şüphesiz hâkim sınıftılar; Çinlilerin konumu onlara göre daha düşüktü. Başlangıçtaki vahşet bir yana, Moğol gücü, özellikle Kubilay tahta çıktıktan sonra, Çin’e uzun yıllar sürecek bir barış ortamı getirmişti. Ayrıca her tarafta özellikle kuzey ve güney 183
arasında birlik sağlanmışt. Hatta Yunnan ve Tibet’i de Çin İmparatorluğu’na katmışlardı. Kubilay, geleneksel Çin resmîni ve ressamlarını himayesi altına almış, Çin tiyatrosuna destek vermişti. Dış siyaset bakımından Moğol devri, Çin için bir sakinlik dönemidir; çünkü Moğollar’ın büyük savaşları, Çinlilerin yardımı olmadan, Çin’den uzak yerlerde veriliyordu. Yalnız Kubilay zamanında Doğu Asya’da bazı kat’î savaşlar yapılmıştı. Filo fırtınadan tahrip edildiği için başarısızlıkla neticelenen Kubilay’ın Japonlar’a karşı yaptığı savaş bunlardan biridir (1281). Bu seferlere Çinliler hem gemi hem de asker vermişlerdir. Çünkü Japonya’nın hâkimiyet altına alınmasında Çinlilerin de menfaâtleri vardı; böylece onlara Sung devrinden beri kapanmış olan bir satış bölgesi açılmış olacaktı. Bundan sonra Moğollar’ın güneydeki savaşları başlamıştır. Bu seferlerin ilki, 1282’de Birmanya’ya karşı yapılmış, 1284’de bugünkü Vietnam’daki Annam ile Kamboçya tâbiyet altına alınmış, 1299’da Cava’ya savaş ilan edilmiştir. Cava değilse de, hemen bütün Hindiçini, Moğol hâkimiyeti altına girmiş; bu da Çinlilerin işine yaramıştır, çünkü Hindiçini, Sung devrinde bile, gittikçe önemi artan başlıca ticaret bölgesi idi. Bundan sonra savaşlar bitmiş, sadece bazı âsi kabilelere karşı münferit savaşlar yapılmıştır. 1299’dan itibaren Moğol askerleri garnizonlarda oturmaya başlamışlar ve devletten aldıkları para ile yaşayarak hiçbir şey yapmamışlardır. Yaşlı askerler ölünce yerlerine oğulları asker olarak geçmişlerdir. Ancak bu genç Moğollar Çin’de doğmuşlardı ve hiç savaş görmediklerinden, askerliği ya hiç öğrenememişler ya da çok kötü öğrenmişlerdi. Böylece 1320’den sonra acınacak hadiseler gerçekleşmiştir: Meselâ 1000 kişiden oluşan bir ordu, 50 kişi bile olmayan küçük bir çeteye karşı koyamamış; bu tür olaylar bu dönemde sürekli tekrarlanmıştır. Çinlilerin yüksek tabakası umumiyetle dinle çok fazla ilgilenmezken, Moğollar çok dindar idiler. Bunlar ve onların yardımcı kavimleri, kısmen Budist, kısmen de hâlâ Şamanist idiler. Çin Budistleri ile halk Taoizminin temsilcileri Moğollar’la diğer yabancıların ilgilerini çekmek için Moğollar’a, yani yabancı Budist rahiplerine yanaşmışlardır. Çin’deki Moğollar ya Budist olmuşlar, ya da halk Taoizmi’ne ilgi göstermişlerdir. Bu ilgi özellikle mabetlere ve manastırlara hediyeler vermek şeklinde kendini göstermiştir. Bu mabetlere büyük tarlalar hediye edilerek bunların işlenmesi için köylüler de verilmiş; bu köylüler böylece mabet köylüleri olmuşlardır. Mâbede ait topraklar vergiden muaf tutulmuştur. Moğol devrinde Çin’de, Avrupa’dan Pasifik’e kadar uzanan bir ticaret ağı kurulmuştur. Fakat bu düşünülenin tam aksine, Çin’in fakirleşmesine sebebiyet vermiştir. Bununla birlikte muazzam mabetler ve güzel binalar da inşa edilmiş, ama bu da Çin’in ekonomik yönden zayıflamasını sağlamıştır. Bu sebepten Moğol devri, Çin’i devamlı ve süratle fakirleştiren bir dönem olmuştur. Dışarıya karşı ise büyük bir ihtişam sergilenmiştir. XIII. yüzyıl boyunca Çin’i ilginç ve maceraperest Avrupalılar ziyaret etmiştir. Ayrıca Avrupalı rahipler ile papalıktan misyoner heyetleri gelmiş, bunlara karşılık Moğollar da batıya temsilciler göndermişlerdir. Bunların arasında Plano Carpini, Niccolo ve Maffeo Polo kardeşler ile Niccolo’nun oğlu Marco Polo ile Wilhem Rubruk en önde gelenleridir. 184
Moğollar’dan Avrupa’ya gönderilen misyoner heyetler içerisinde de en önemlisi Türk kökenli Nasturi rahibi olan Rabban Soma’dır. 1351’de Sarı Irmağın sedleri yıkılmış, nehir yatağının düzenlenmesi ve sedlerin inşa edilmesi gerekmiştir. Bunun için hükümet 170.000 kişi toplamıştır. Bu toplama büyük bir isyan çıkmasına sebep olmuştur. Honan, Kiangsu ve Shantung gibi yerlerde, yani işçilerin geldikleri yerlerde 100.000 civarında isyancı gruplar oluşmuştur. Bazılarında dinî bir mahiyet varken, bazıları da Sung Sülalesi’nin imparatorunu tekrar tahta çıkarmak istemiştir. Kısa bir süre içerisinde Orta Çin’in büyük bir bölümünde hükümet hâkimiyetini kaybetmiştir. Hükümet çok geçmeden tehlikeyi anlayarak karşı tedbirler almıştır. Bunlardan biri 1352’de Güney Çinlilerin muayyen bazı memuriyetlere girmelerine müsaade edilmesi olmuştur. Böylece, isyancıların yok edilmesinde kendisine yararlarının dokunabileceğine inandığı zümreyi kazanmak istemiştir. Ancak diğer taraftan da ırkçığı attıran kanunları tekrar uygulamaya koymuştur. Birkaç yıl zarfında, asilerin gayelerinin sadece zenginleri yok etmek olmadığı, özellikle Moğollar’ı yok etmek istedikleri anlaşılmıştır. Asiler birçok şehri zapt edince, bazı şehirler savaşmadan teslim olmak için asilerle görüşmelere başlamışlardır. 1352’de Güney Honan’da Kuo Tse-hsing adında biri isyan etmiş, büyük başarılar kazanarak taraftarları ülkede muazzam bir bölgeye hâkim olmuşlardır. Moğollar, bu sırada bütün Doğu Çin isyan ettiğinden onlara karşı hiç bir şey yapamamışlardır. 1353’de Chu Yüan-chang adında köylü bir rahip Kuo’ya katılmıştır. O, da onu memnuniyetle kabul ederek bir anlaşma yapmış ve dostluk nişanesi olarak da kızını vermiştir. Kuo 1355 yılında ölünce, Chu onun birkaç bine yükselen ordusunun başına geçmiştir. Önce Orta Çin’in büyük merkezi olan Nankin’e yürümüş, burayı kolayca ele geçirerek Yang-tse’ye geçmiş ve güneydoğunun zengin eyaletlerini zapt etmiştir. Bütün zümreler ile gönüllü ordular onun yanında toplanmışlardır. 1355’ten 1368’e kadar sürekli savaşlar neticesinde isyanlar güneyden sonra kuzeye de sıçramıştır. 1368’de Chu Yüan-chang Pekin’i savaşmadan ele geçirmiş ve Moğol hükümdarı da en yakın maiyetiyle beraber at üzerinde kuzeye, oradan da Moğolistan’a ata yurduna kaçmıştır. Böylece de Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona ermiştir. Kısacası Çin’den batıda Latin dünyasının sınırlarına kadar uzanan geniş Moğol İmparatorluğu’nda, Kubilay’ın ölümününden sonra Moğol hâkimiyeti düşüşe geçmiş, kırk yıl içerisinde yedi imparator değişmiş ve bunların bazıları katledilmiştir. Kubilay’ın ölümünden seksen yıl sonra son Hanlar Hanının burayı terk etmesinden çok önce aslında Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona ermiştir. Çin’deki Moğol hâkimiyetinin yıkılmasının sebeplerini kısaca özetlersek: 1) Moğollar, Kubilay Han’ın istilalarından sonra elde ettikleri askerî kuvveti barış zamanında devam ettirememişlerdir. Moğol askerleri yaşadıkları lüks hayattan dolayı enerjilerini kaybetmişlerdir; 2) Çin Devleti’ni önce yalnız Moğolların, daha sonra da başka yabancıların idare etmesi istenmiş ve bunun önüne geçilememiştir; 185
3)
Çin soylularını tamamen hükümet işlerinden uzaklaştırma arzusu;
4) Devletin malî kaynaklarının yeterli derecede tanınmayan yabancılara, rahiplere ve tüccarlara kullandırılmasının tercih edilmesi ve bu yüzünden meydana gelen suistimaller sonucu başarısızlığın artması; 5)
Bilhassa köylülerin fakirleşmesi ve isyana mecbur bırakılmaları;
6) Moğollar’ın istilalar sırasında uyguladıkları kıyamların imparatorluğu kırıp geçirmesi, Sunglar’ın yaşadığı bölgelerde nüfusun nerede ise yarıya inmesi; 7) Çinlilerin bu yeni tarz idareye kuşku ile bakmaları: Çinliler hiyerarşi ve tahtın veraset yolu ile geçmesine alışıktılar; oysa Moğollar önderlerini kabile reislerinden oluşan bir kurultay aracılığı ile seçiyorlardı. Çin kanunları tek tipti; buna karşılık Moğollarda her bireye kendi kabilesinin kanunları uygulanıyordu. Ahlâki ve hukuki kuralları Çin gelenekleri ile aşırı uyumsuzdu. 8)
Kırsal bölgelerde soylu olmayan varlıklı sınıfların sürekli sorun çıkarmaları;
9)
Psikolojik sebepler.
186
Uygulamalar 1) Çin tarihinin ilginç ve önemli dönemlerinden bir olan Moğol Yuan Hanedanı’nın Çin siyasi ve kültür tarihine katkılarını tartışınız.
187
Uygulama Soruları 1)
Moğol döneminde Çin’de iç siyaset nasıldı?
2)
Moğol döneminin Çin’in dış siyasetine katkıları neler olmuştur?
3)
Moğol döneminin Çin kültür tarihine katkıları nelerdir?
188
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Çinli tarihçiler, Çin’in ikinci parçalanma dönemini T’ang Sülalesi ile Sung Sülalesi arasında bir geçit dönemi olarak kabul etmektedirler. Aslında Çin’in Orta Çağ’ı üç kısma ayrılmaktadır: 220-580 yılları arasında Çin iki kısma ayrılmış; bunlardan kuzey, özellikle Türkler tarafından idare edilmiştir. 580-900 Yılları arasında Çin, Çinliler tarafından idare edilmiş; Çin’in dışında kuzeyde Çin’le sürekli savaşan ve Çinli olmayanlardan oluşan büyük bağımsız devletler bulunmuştur. Son olarak 900-1280 Yılları arasında Çin, tekrar ikiye ayrılmış; Kuzey, yabancılar, özellikle Moğol-Tunguzlara mensup kabileler tarafından idare edilmiştir. Çinliler 906-960 yılları arasında kuzeyde hüküm süren beş sülaleye istinaden bu döneme Beş Sülale Devri adını vermişlerdir. Bu dönemde güneyde haklarında çok fazla bilginin olmadığı on sülaleyi meşru sayılmadıkları için dikkate almamışlardır. Kuzeyde kurulan beş sülale ise 906 yılında Chu Ch’üan-chung tarafından kurulan Sonraki Liang Sülalesi, Şato Türklerinin kurdukları ilk sülale olan Sonraki T’ang Sülalesi (923-936), Şatolar’ın kurdukları ikinci sülale olan Sonraki Chin Sülalesi (937-946), Şatolar’ın kurdukları üçüncü sülale olan Sonraki Han Sülalesi (947-950) ve Sonraki Chou Sülalesi (951-960)’dir. Bu beş Sülalenin üçü Şato Türkleri tarafından, ikisi de Çinliler tarafından kurulmuştur. Çin’in parçalanma döneminin ikinci evresinde Çin’de Çinli Chao K’uang-yin (Tayizu) tarafından kurulan Kuzey Sung Devleti (960-1126) hüküm sürmüştür. Ancak bütün Çin’e hâkim olamamış ve kuzey kavimleri ile paylaşmak zorunda kalmıştır. Sunglar, sadece asıl Çin’i birleştirmek ve barışı esas alan bir yönetim kurmakla kalmamışlar, başka milletlerin topraklarına da yayılma siyasetini terk etmişlerdir. Bu yüzden kuzey kavimlerine karşı cephe alacakları yerde güney devletlerini ele geçirme siyaseti gütmüşlerdir. Bu dönemde kuzeyde Sunglar, Moğol Kitanların kurduğu Liao Devleti (907-1211) ve Tabgaç hâkimiyeti sona erince aralarında hâkim kabileye mensup olan Türklerin, Tibet ve Tangut kabilelerinin bulunduğu bir Tabgaç boyu tarafından kurulan Hsia Devleti (1038-1227) ile Çin’de hâkimiyetiçin savaşmış ve ikisine de vergi vermişlerdir. Bunun dışında kuzeyde bulunan yabancı devletlerden biri de, Tunguzlar tarafından kurulan Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234)dir. Ju-chenler 1122 yılında Pekin’e girerek Kitan Devleti’ne, 1126’da ise Kuzey Sung Sülalesi’ne son vermişlerdir. Ju-chenler Moğol hâkimiyeti sırasında Mançurya’ya çekilmişler ve XVI. yüzyılda “Mançu” adı altında tekrar ortaya çıkmışlardır. Ju-chenler’den kaçan imparatorun kardeşi Güney Çin’de tahta çıkmış ve merkezi bugünkü Hang-chou olan Güney Sung Sülalesi (1127-1279)ni kurmuştur. Güney Sungları, önce Ju-chenleri yenen Moğollar tarafından ortadan kaldırılmışlardır. Beş Sülale Devri ve Sung Sülalesi döneminde Çinliler Turfan ve Kansu Uygur Devletleri’nden gelen elçilerle temasa geçmişler ve Uygurlar’a karşı barışçıl bir siyaset izlemişlerdir. Sung dönemindeki hızlı nüfus artışı bürokratik ve ekonomik sorunlar doğurmuştur. Tüm dünyayı etkileyen Moğol hâkimiyeti, 1185’de han olan 1206’da kurultay tarafından “cihan hükümdarı” unvanını alan ve bundan sonra Moğol-Türk boylarının tartışmasız önderi hâline gelen Cengiz Han (Temuçin) ile başlamıştır. Cengiz Han, 1210’da 189
Çin’in kuzeyine girerek yirmi yıl sürecek olan imparatorluğu ele geçirme seferini başlatmıştır. 1215’de Pekin düşmüş, 1233’de Cengiz Han’ın oğlu Ögeday Güney Sunglar’la ittifak yaparak Ch’in başkentini ele geçirmiştir. 1250’lerin başında Mengü Han, “Hanlar Hanı” olduğunda Güney Sunglar’a karşı seferler başlamıştır. Mengü kardeşi Kubilay’dan yardım alarak onu Çin’e vali tayin etmiştir. Çin’in güneyinin istilası 1279’a kadar sürmüştür. Mengü’den sonra başa geçen Kubilay, 1260’dan 1294’e kadar Çin’e hükmetmiş ve Çin’in tamamında hâkimiyet kuran yeni Moğol hanedanı Yuan Hanedanı (1280-1368)’nın ilk imparatoru olmuştur. Kubilay birkaç yılını idari ve siyasi reformlarla geçirmiş, Doğu Asya’da ilk defa bir çeşit “milliyet kanunları” hazırlamıştır. Amacı Moğollar’ı himaye etmek olan bu kanunlarda Çin halkı: Moğollar ile aralarında Türklerin de bulunduğu Türkistan kavimleri, Kuzey Çinliler ve Güney Çinliler olmak üzere dört gruba ayrılmıştır. En yüksek memuriyetler ve askerî işler yüksek maaşlarla Moğollara, hükümet işleri ve ticaret Türkistan kavimlerine verilirken Çinlilerin silah taşımaları, yabancı dil öğrenmeleri ve ticaret yapmaları yasaklandı. Moğol devrinde özellikle Budist Uygur aydınları, devlet teşkilatında ve bürolarda yüksek memur ve kâtip olarak görevler aldılar. Kubilay, Karakurum’u merkez olmaktan çıkararak Pekin’i başkent yaptı. Moğol imparatorları birçok saraylar yaptırıp ihtişam içinde yaşamaya başladılar. Bu ihtişam, XIII. yüzyılda Çin’İ ziyaret eden Plano Carpini, Niccolo ve Maffeo Polo kardeşler ile Niccolo’nun oğlu Marco Polo ile Wilhem Rubruk gibi seyyahların eserlerinde anlatılmıştır. Dış siyaset bakımından Moğol devri, Çin için bir sakinlik dönemidir; çünkü Moğollar’ın büyük savaşları, Çinlilerin yardımı olmadan, Çin’den uzak yerlerde, özellikle Doğu Asya’da verilmiştir. 1281’de Japonlarla deniz savaşı yapılmış, hemen hemen bütün Hindiçini Moğol hâkimiyeti altına girmiştir. Bunun dışında Yunnan ve Tibet de zaptedilmiştir. 1351 yılında Çin Seddi’ni tamir etmek için toplanan işçilerin başlattığı isyan yayılmış ve Moğollar Orta Çin’in büyük bir bölümünde hâkimiyetlerini kaybetmişlerdir. 1352’de Güney Çinlilerin bazı memuriyetlere girmelerine müsaade edilse de Güney Çin ve Doğu Çin’de devam eden isyanlar, 1355’den 1368’e kadar güneyden kuzeye ilerlemiştir. 1368’de Chu Yüan-chang Pekin’i savaşmadan ele geçirmiş ve Moğol hükümdarı Moğolistan’a kaçmıştır. Böylece de Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona ermiştir. Moğol hanedanının sona ermesinin başlıca sebepleri, halk içinde yaratılan ayrım neticesinde milli duyguların uyanması, sarayın ihtişamlı yaşamına karşı halkın fakirleşmesi, Moğolların askerî gücünü barış zamanı devam ettirememesi, Moğol istilası sırasında halkın katledilip nüfusun azalması, ahlâki ve hukuk kurallarının Çinlilerinki ile örtüşmemesi ve psikolojik sebeplerdir.
190
Bölüm Soruları 1) Hangisi Çin’in ikinci parçalanma döneminde beş sülale devri denilen dönem içinde yer alan sülalelerden değildir? a)
Sonraki Chou Sülalesi
b)
İkinci Şato Sülalesi
c)
Türk Şatoların İlk Sülalesi
d)
Üçüncü Şato Sülalesi
e)
Yen Sülalesi
2)
Hangisi Çin’de 960- 1126 yılları arasında hüküm süren devlettir?
a)
Hsia
b)
Sonraki Chou
c)
Kuzey Sung
d)
Ju-chen
e)
Güney Sung
3)
980’li ve 990’lı yıllarda hangi üç devlet arasında elçilik ilişkileri hızlanmıştır?
a)
Batı Hsia- Hun- Çin
b)
Hsia- Çin- Tunguz
c)
Moğol- Çin- Kitan
d)
Batı Hsia-Çin-Kitan
e)
Kitan-Hun- Moğol
191
4)
1125 yılında Pekin’i zapt eden devlet hangisidir?
a)
Liao
b)
Kao-li
c)
Ju- chen
d)
Hsia
e)
Sung
5) Çin’in kuzeyinde hüküm süren Hsia Devleti Cengiz Han’ın da ölüm yılı olan hangi yılda yıkılmıştır? a)
1245
b)
1223
c)
1224
d)
1227
e)
1226
6) Çinli tarihçiler ikinci parçalanma dönemini T’ang sülalesi ile Sung sülalesi arasında nasıl bir dönemi olarak kabul etmişlerdir ? a)
Duraklama
b)
Geçit
c)
Gerileme
d)
Yükselme
e)
Parçalanma
192
7) Li K’o-yung’ın oğlu tarafından kurulan ve hükümdar ailesi, Şato (Sha-t’o) Türkleri’nden olan “Sonraki T’ang Sülalesi” nasıl bir sülale olarak görülmüştür? a)
Siyasi bir sülale olarak görülmüştür
b)
Şato Türklerinin yardımcı bir sülalesi olarak görülmüştür
c)
Askerî bir birliktelik olarak görülmüştür
d)
Çin’de hâkimiyet süren tek Türk menşeili sülale olarak görülmüştür
e)
Çin’in en büyük sülalesi olarak görülmüştür
8)
Çin’de Parçalanma döneminde kurulan 5 sülale kimle tarafından kurulmuştur?
a)
İkisini Türkler, üçünü Çinliler kurmuştur
b)
Hepsini Türkler kurmuşlardır
c)
Birini Türkler, dördünü Çinliler kurmuşlardır
d)
Üçünü Türkler, ikisini Çinliler kurmuşlardır
e)
Birini Çinliler, dördünü Türkler kurmuşlardır
9) Pekin’in güneyinde Çinli bir asker ailesinden gelen ve generallikten imparatorluğa yükselerek, saray portrelerinde yuvarlak yüzlü, tıknaz ve yakışıklı bir adam olarak resmedilen Kuzey Sung Sülalesi imparatoru kimdir? a)
Chao K’uang-yin (Tayizu)
b)
Chih-yüan
c)
Shih Ching-t’ang
d)
Li K’o-yung
e)
Chu Ch’üan-chung
193
10) Sung Sülalesinin genelde barışçıl bir politika takip etmesinin altında yatan sebep aşağıdakilerden hangisidir? a)
Bu dönemde iç isyanların azalması
b)
Prensler arasında dostluğun hâkim olması
c)
Konfüçyüs ilkelerine dayalı yönetimin esas alınması
d)
İmparatorların halka istediklerini verip, savaşa tahrik etmemeleri
e)
Genaraller kendi adlarına yönetimde söz sahibi olmayı istememeleri
Cevaplar 1) e, 2) a, 3) d, 4) c, 5)d, 6) b, 7) c, 8) d, 9) a, 10) c
194
9. MİNG SÜLALESİ (1368- 1644) VE MANÇU SÜLALESİNİN (16441911) İLK DÖNEMİ
195
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 9.1.
9.2.
Ming Sülalesi (1368-1644) 9.1.1.
Avrupalılar’ın Gelişleri
9.1.2.
İsyanlar ve Mançular’la Savaşlar
Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin İlk Dönemi 9.2.1.
Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri)
9.2.2. Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması
196
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Çin’de Çinli ve yabancı hanedanlar nasıl iç siyaset uygulamışlar ve hangi noktalarda başarı kazanmış veya başarısızlığa uğramışlardır? 2) Çinli ve yabancı hanedanları , Avrupalıların Çin’e gelişlerini nasıl karşılamış ve onlara karşı nasıl bir siyaset izlemişlerdir? 3)
Bu dönemde Çin’in denizlere açılma politikası nasıl olmuştur?
197
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Ming Sülalesi
Ming Sülalesi döneminde iç ve dış siyasetin önemli olayları hakkında bilgi sahibi olmak Ming Sülalesi döneminde Çin’e gelen Avrupalıların faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olmak
Avrupalılar’ın Çin’e gelişi
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Avrupa’nın gerçekleştirdiği doğu seferlerinin Batı kaynaklarından araştırılıp incelenmesi
Mançu Sülalesi
Mançular’ın Çin’de hanedan kurmalarına yol açan sebep ve olayların öğrenilmesi Mançu Sülalesi döneminde Mançu Sülalesi Ruslarla münasebetler döneminde Çin’e gelen Rusların faaliyetleri ve yapılan anlaşmalar hakkında bilgi sahibi olmak
198
Anahtar Kavramlar
Ming
Yung-lo
Mançu
Qing
K’ang-hsi
199
Giriş Bu bölümde, ilk olarak Moğol dönemi ile Mançu hâkimiyeti arasında bir geçiş dönemi olan Ming dönemi hakkında bilgi verilmiştir. Bilindiği üzere Ming Hanedanlığı Çinliler tarafından kurulmuştur. Ayrıca bu dönemde başlayan Avrupalı Devletler ile Çin arasında gerçekleşen ilk resmî ilişkilere değinilmiş ve 1911’e kadar Çin’i yöneten Mançu idaresinin ilk dönemi hakkında bilgiler verilmiştir. Çin tarihinde Mançu Sülalesi’nin kurduğu bu hükümet Qing Hükümeti olarak da adlandırılmıştır.
200
9.1. Ming Sülalesi (1368-1644) Gittikçe daha fazla nüfuz kazanan Chu Yüan-chang’ın isyanı, önceleri sadece sosyal bir hareket olsa da daha sonraları bir isyan niteliği kazanmıştır. Chu, son derece yoksul bir köylü ailesinden geliyordu. Onaltı yaşında yetim kalmış ve kimi zaman dilencilik, kimi zaman Budist rahipliği, kimi zaman da asilik yaparak hayatını kazanmaya çalışmıştır. 1340’a kadar vebanın kırıp geçirdiği bir köyün, küçük bir asi çetesinde adı sanı duyulmayan bir kişisi idi. Çok geçmeden büyük ve bağımsız bir çetenin başına geçmiş, uyguladığı uzak görüşlü strateji ile imparatoluğa yükselmiştir. Çin tarihinde yalnız üç defa köylü birisinin imparatorluğa yükseldiği ve bir hanedan kurduğu görülmüştür. Birincisi Han sülalesi kurucusu; ikincisi Beş Sülalenin ilkini kuran ve üçüncüsü de Chu’dur. Chu, diğer isyancılar şehirleri yağmalayıp çapulculuk ederlerken önemli yerleri ele geçirmeye çalışmış, 1356’da Nankin’i alarak, Çin Ming’inin başkenti ilan etmiştir. Moğollarla savaşmak yerine önce güneydoğudaki düşmanlarını ortadan kaldırmıştır. On yıl içerisinde bütün rakip isyancıların hepsini yok ederek tek başına asilerin reisi olmuştur. Doğu Çin’i baştan sona ele geçirdikten sonra 1368’de Pekin’e ilerlemiş ve son Moğol imparatorunu tahtından ederek, kendi hanedanını kurmuştur. Mingler’in yayılması çabuk ve kolay olmuştur. Bu, Ming ordusunun üstün kabiliyetinden değil, Moğol ordusunun askerî bakımdan gevşemesinden ve uzun uzun savaşmak istemeyip sükûnet içinde bulunan ülkelerine dönmek istemelerinden kaynaklanmıştır. Başarıyı kolay elde etmeleri Çinlilere üstünlük hissi vermiş ve bu Moğolların aşağılatan ırk kanunlarına karşı ilk reaksiyon olarak millî hissin uyanmasına sebep olmuştur. Ayrıca bütün Ming devrinin hükümet erkânı için tipik olan yabancılara karşı nefret etmelerinin de önünü açmıştır. Çin kendini yabancılardan tecrit etmiş; yabancılara aşağı kültürdeki insanlar, barışı bozanlar gözüyle bakmıştır. Her ne kadar Moğollar siyasi olarak Çin’den çekilmişlerse de Çin’de yaşayan Moğollar’ın Çin topraklarına saldırılarının ve Çin’i tehdit etmelerinin sonu gelmemiştir. Diğer taraftan doğuda ve güneyde Japon korsanlarının saldırıları başlamıştır. Chu Yüan-chang imparator olur olmaz hemen kanunlar neşretmiştir ki ilk neşrettiği kanunlar zenginlere karşıdır. Birçok zengini zorla hükümet merkezine yerleştirerek bunların ülkelerini ve nüfuzlarını kaybetmelerini sağlamıştır. Fakirlere toprak vermiş ve yeni tarlalar dağıtmıştır; zenginlerin yaptıkları vergi kaçakçılığının önüne geçmek için kütük defterlerini değiştirmiş, tembel tembel dolaşan rahiplerin sayısını azaltmış ve sayılarını kesin olarak tespit ettirmiş; mabetlere ait emlâkları sınırlandırmış ve böylece o zamana kadar vergi ödemeyen yerler de vergi vermeye mecbur bırakılmıştır. Chu, eskiden rahip olmasına rağmen bütün bunları yapmakta bir sakınca görmemiştir. Bu kanunlar ile sosyal eşitliğin önünü açmış ve bir nebze de olsa Moğol devrinin esas unsurunu bertaraf edebilmiştir. Ancak ilk yıllarda bu tedbirler ve kanunlar tamamen sonradan da bazıları ya da hiçbiri uygulanamamıştır. Chu Yüan-chang, 1368’de Çin hükümdarı olduktan sonra çözmesi gereken en önemli mesele olarak karşısında yardımcıları meselesini bulmuştur. Chu, kendinden önce ve sonra 201
gelen birçok asi gibi, bu adamların kendisine mücadele yıllarında çok faydalı olduklarını fakat şimdi bir işe yaramadıklarını görmüştü. Bu adamları birbirlerine karşı kışkırtmış ve böylece birbirlerini öldürmelerini sağlayarak meseleyi hâlletmiştir. Ancak bunu yaparken çok tehlikeli olan aydın zümresinin yeniden meydana gelmesini ve birbirleriyle mücadele etmelerini önleyememiştir. Bu aydın zümlerinden en tehlikelisi, Hu Wei-yung tarafından idare edileni olmuştur. Hu, Chu’nun kendi memleketinden bir asilzade ve eski taraftarlarından biri idi. Nihayet 1380’de Chu, Hu ve zümresini katlederek imha etmeyi başarmıştır. Çok geçmeden yeni zümreler teşekkül etmişler, ancak bunlar da imha edilmişlerdir. Chu, hükümet merkezini Nankin’de bırakmıştır. Bununla, Yang-tse deltasındaki zengin buğday üreticilerinin arzularını yerine getirmiştir. Diğer taraftan kuzey, hâlâ devletin en tehlikeli bölgesi olduğundan Chu, oğullarından birini oraya kral tayin etmiştir. Chu dönemi özellikle Moğollar’la yapılan savaşlarla geçmiştir. Moğollar, Çin’den ayrıldıktan sonra, tekrar kuvvetlenerek saldırılarına başlamışlardır. Çinliler bu saldırılara gereken cevabı veremedikleri için de Türkistan’da çok az bir nüfuz sahibi olmuşlardır. Türkistan’da bu döneme kadar uzun süre devam eden irili-ufaklı birçok küçük devlet ortaya çıkmış; Ming devrinde bunların arasında en önemlisi Hami olmuştur. Bu devletler duruma göre, bazen Çin’e yaklaşp uzaklaşmışlardır. Bu devirde Çin için, Türkistan gerek askerî gerekse de ekonomik bakımdan çok da önemli olmamıştır. Japonlar’ın zengin Çin sahillerine saldırıları bu dönemde başlamıştır. 1374’de yapılan birkaç saldırıdan sonra, Çinliler 1387’de doğu ve doğu’nun güneyindeki sahiller boyunca istihkâmlar inşa etmişlerdir. Bu saldırılarda en zengin bölgeler yağmalandığından Çin ekonomik yönden çok fazla zarar etmiştir. Bütün Ming dönemi boyunca alınan müdafaa tedbirleri çok işe yaramamıştır; zira almaları gereken en önemli tedbir bütün sahili askerle donatmaktı ki bunu gerçekleştirememişlerdir. Bunun üzerine sahildeki iskân yerlerini birer birer iç tarafa naklederek Çin köylüsüyle Japonların işbirliği yapmalarının önüne geçmeye çalışmışlardır. Bu sırada Japon korsanları da Çin Devleti’nin bir donanma oluşturmasını engellemişlerdir. Chu Yüan-chang’ın son yıllarında, sülalenin devamı noktasında güçlükler ortaya çıkmıştır. Veliaht, imparatordan önce 1391’de ölmüş; hemen ardından da 1398’de imparator Chu Yüan-chang’ın kendisi bir çözüm bulamadan ölünce, veliahtın oğlunu yani torununu nüfuzlu partiler özellikle de güneye mensup olanlar destekleyerek imparator olarak (Hui-ti, 1399-1402) tahta çıkarmışlardır. Ancak Pekin’de bulunan ve imparator olacağını ümit eden Chu Yüan-chang’ın diğer oğlu Yung-lo buna itiraz etmiş, ordusuyla güneye ilerleyerek 1402 yılında Nankin’i zapt etmiştir. Genç imparatorun taraftarları arasında büyük bir katliam yaşanmış ve muzaffer prens Yung-lo (1403-1424) “Ch’eng-tsu” namıyla imparator ilan edilmiştir. Pekin’de oturduğu için hükümet merkezini Pekin’e nakletmiş ve bundan sonra Pekin bütün Ming dönemi boyunca başkent olmuştur. Nankin ise ikinci hükümet merkezi konumunda kalmıştır. Hükümet 202
merkezinin kuzeye taşınması, gelişmede bir çeşit dengesizlik meydana getirmiştir: Kuzey, askerî bakımdan önemli olsa da ülkenin iktisadi merkezi Yang-tse bölgesi idi ve oradaki halkın menfaatleri ulaşım yüzünden zarara uğramaya başlamıştı. Özellikle Orta Çin’de yaşayan orta tabaka halk devlet imtihanlarına girmek için uzak ve pahalı olan Pekin yolculuğuna çıkmak zorunda kalmış ve bu durumdan da çok rahatsız olmuşlardır. Yung-lo, tahta çıktıktan sonra eski imparatorun bütün adamlarını öldürüp stratejik açıdan büyük önem taşıyan sınır bölgelerindeki prensleri Orta ve Güney Çin’deki tımarlara yerleştirmiştir. Bu prenslerin ellerinden bütün yönetim işlerini alarak bunları devletin birer memuru durumuna getirmiştir. İktidarını güvence altına almak amacı ile merkezî yönetim görevlilerine, kendisine bağlı gençleri yetiştirip görev alanları saray çevresiyle sınırlı olan harem ağalarına önemli görevler vermeye başlamıştır. Yung-lo, Moğollar’la uzun süre savaşmış, tecrübeli bir askerdi. Moğollar’a karşı Moğol müttefikleri ile savaşmayı sürdürmüş; Moğollar’ın Çin mallarına olan bağlılıklarından yararlanarak, kendi ülkesinde hiç bir zaman yetiştirmeyi başaramadıkları at sürülerini kuzeyden alabilecekleri hattı açık tutmak istemiştir. Moğolistan içlerine ve ötesine birçok sefer düzenlemiştir. Sibirya’ya da elçilik heyetleri göndermiş, kuzeyde Amur ve Ussuri nehirleri civarındaki yerleşik kabilelere haraç ödettirmiştir. Yung-lo imparatorluğu sırasında tahta çıkışını duyurmak ve haraç toplamak üzere özelikle denizcilikte gittileri ileri nokta sayesinde denizaşırı ülkelere çok sayıda elçiler yollamıştır. Bunlar arasında Müslüman bir harem ağası olan Çeng-ho’nun 1405-1433 arasında komuta ettiği yedi denizaşırı sefer önemli neticeler doğurmuştur. Bu sefer sırasında Basra Körfezi ve Kızıl Deniz’den, Doğu Afrika Kıyılarına kadar uzanan geniş coğrafyada kırka yakın ülke ziyaret edilmiş, bu ülkelerden Çin’e Yung-lo’nun hâkimiyetini tanıdıklarını ve haraç vermeyi kabul ettilerini söyleyen elçiler gönderilmesi sağlanmıştır. Aynı amaçla Tibet, Nepal, Afganistan ve Türkistan’a da elçiler gönderilmiştir. Yung-lo’nun döneminde Japonya Çin’in üstünlüğünü kabul etmiş, ancak 1408’de Japonlar Şogunları Aşigaka Yoşimitsu’nun ölümü üzerine Çin kıyılarına yeniden saldırmaya başlamışlardır. Yung-lo, Çin elçilerinin öldürülmelerini gerekçe göstererek 1406’da Annam Krallığına karşı bir cezalandırma seferine başlanmasını emretmiş, 1407’de Annam Çin’e bağlanmıştır. Ancak, Annam’da Çin hâkimiyetine karşı duyulan hoşnutsuzluk birbiri ardına isyanların çıkmasına ve 1428’de yeniden bağımsızlıklarını kazanmalarına sebep olmuştur. Yung-lo döneminin başlarında 1405’lerde Semerkant’ta güçlü bir devlet kurmuş olan Timur, Çin’i zapt etme düşüncesi ile hazırlıklarına başlamış ancak bunu uygulamaya koyamadan ölmüştür. Yung-lo 1406 yılında Timur’un oğlu Şahruh’a bir elçi göndererek babasının Çin’i istila etme isteğini unuttuğunu göstermek istemiş, Şahruh’da 1419’da buna karşılık kendi elçisini göndermiştir. Aslında böyle yapmakla Çin ile Türkistan arasındaki İpek yolu ticaretini güven altına almak istemiştir.
203
Resim 1: Yung-lo (1360-1424) (tr.wikipedia.org) Yung-lo, Yang-tse ve Sarı Nehir’i birbirine bağlayan Büyük Kanal’ı onarmış, 14121420 arasında Pekin’i yeniden inşa ettirmiştir. Konfüçyüs ve yeni Konfüçyüs klasiklerinin yeniden yayınlanmasını özendirmiş, 1403-1408 arasında o güne kadar yazılmış elyazmalarını Yung-lo ta-tien (Yung-lo Çağının Büyük Yasası) adını taşıyan 12.000 ciltilk bir yapıtta bir araya getirmiştir. Yung-lo devri Ming döneminin en görkemli devri olarak kabul edilmiştir. Yung-lo’nun ardından halefi ölünce onun oğlu Hsüan-tsung (1426-1436) imparator olmuştur. Bu imparator döneminde devlet memurluğu için sınav yapılmasına ve sınava gireceklerin belli bir miktar para ödemelerine karar verilmiştir. Böyle bir kararın arkasında yatan sebep; zamanla bütün aydın zümrenin Yang-tse bölgesinde yerleşmesini ve sınavlarda yalnızca kendi adamlarının başarı sağlamlarını istemek olmuştur. Sınavlar hakkında verilen bu gibi kararlar daha uzun zaman devam etmiş ve Çin genelinde birçok hoşnutsuzluğa ve isyanın çıkmasına sebep olmuştur. Hsüan-tsung öldüğü zaman devletin, sekiz yaşındaki oğluna kalması yönetimin tamamen Yang ailesinin eline geçmesini sağlamışıtr. Bu sırada çok geçmeden sarayda harem ağası Wang Chen tarafından idare edilen bir başka zümre daha gittikçe üstünlük kazanmaya başlamıştır. Bu arada mücadelerine devam eden Moğollar, Shansi Eyaleti’ne saldırılar düzenlediklerinde; Wang Chen bunlara karşı büyük bir sefere çıkılmasını teklif ederek harekete geçmiş ve o sırada artık 21 yaşında (1449) olan imparatoru da beraberinde götürmüştür. Daima sarayda yaşayan imparator ile harem ağası dışarıdaki dünyayı ve savaşmayı bilmedikleri için 100.000 kişilik ordunun iaşesini sağlayamamışlar; kısa süren savaşlardan sonra Moğol generali Yeh-hsien Çin ordusunu kuşatarak imparatoru esir almıştır. Bu sırada harem ağası Wang Chen öldürülmüş, taraftarları da yok edilmiştir. Moğollar 204
imparatoru fidye almak gayesi ile esir almışlar, ancak bu gayelerine çok sonraları ulaşmışlardır. Wang’ın zümresi parçalandıktan sonra yine iki topluluk ortaya çıkmıştır. Bunlardan General Yü, Moğolların Pekin’e yaptıkları bir hücumu kendi başına püskürttüğü için öne çıkmıştır. Yü, esir düşen imparatorun henüz bebek olan oğlunun yerine kardeşini (imparator Ching-tsung) yeni imparator tayin etmiş, ama Yang’ın taraftarları buna karşı çıkarak esir düşen imparatorun oğlunun tahta geçmesini teklif etmişlerdir. Bu sırada Çin tahtında, ellerindeki imparatorun çok da değerli olmadığını gören Moğollar, siyasi bir manevra yaparak fidyeyi indirip eski imparatorun tekrar geri dönmesini ve Pekin’e gelmesiyle de siyasi karışıklıkların yeniden başlamasını sağlamışlardır. İmparator Ching-tsung, 1456’da hastalanınca Yü’ler, Ching-tsung’un oğlunu, Yang’lar da tahttan indirilen imparatorun oğlunu başa geçirmek istemişlerdir. Anlaşma sağlanamamış ve Pekin’i savunan Shih Heng’in idaresi altında üçüncü bir grup ortaya çıkmıştır. Bunlar, hile ile tahttan indirilen imparatoru yeniden tahta çıkarmışlardır. Shih Heng, tamamen iktidarsız olan imparatorun (Ying-tsung 1436-1449 ve 1457-1464) hükümdarlığı sırasında kendisine bir Sülale kurabileceğini düşünmüş ve bunu uygulamaya koymak için de imparatora bir suikast planlamıştır. Ama daima birbirlerine ihanet eden rakipleriyle yola çıkması planının ortaya çıkmasına ve katledilmesine sebep olmuştur (1460). Dış siyaset bu dönemde içteki kadar sıkıntılı bir durum doğurmamıştır. 1467’de Japonya’da çıkan karışıklar neticesinde Japon korsanlarının faaliyetleri oldukça azalmış, Hindiçin’de Annam (1471) ile Kamboçya Devleti ortadan kaldırılmış, 1473’de Turfan Şehir Devleti Hami’yi işgal etmiştir. Bu duruma Çinliler müdahale etmişler ve böylece Moğollar’la savaşlar yeniden başlamıştır. Bu sırada Türkistan’ın çeşitli devletleri bazen Çin’in yanında bazen de karşısında yer almışlardır. 1505’te devlet yönetiminde hiçbir tecrübesi olmayan ve kendisini yetiştiren harem ağalarının tesirinde 15 yaşında bir çocuk olan Wu-tsung tahta çıkmıştır. Harem ağalarının başı Liu Chin idi. Bunun arkasında aydınlarla orta tabakadan oluşan bir grup vardı. Liu Chin, memuriyetinin daha ilk yıllarında sarayda başka zümrelere mensup harem ağalarını bertaraf ederek, kendi nüfuzunu sağlamlaştırmıştır. İmparatordan resmen bütün emirleri kendi başına neşretmek yetkisini de almıştır. İmparatorun tamamen kendisini eğlenceye vermesini ve olup bitenlerden haberdar olmamasını da sağlamıştır. Bundan sonra icraatlarına başlamış ve ilk işi eskiden kendisine karşı cephe almış olan zümrelerden 300’den fazla önemli memuru görevlerinden azlederek cezalandırmak olmuştur. Bunların yerine de kendi adamlarını tayin etmiştir. Cezalandırılanlar arasında Yanglar’ın eski zümresine mensup olanlar ile yine Yanglar’la akraba Wang ailesinden meşhur filozof Wang Yang-ming de bulunuyordu. Yanglar 1510’da saraydaki harem ağalarından birini kendi taraflarına çekerek Liu Chin’in plânlarını öğrenme fırsatını yakalamışlardır. Yine Batı Çin’de çıkan bir isyanı batırmak üzere gönderilen ordunun başına kendi taraflarından olan harem ağasını başkumandan tayin ettirmeyi başarmışlardır. Asiler, isyanı bastırmaya memur edilen ordu ile harem ağasının 205
uyuduğu bir sırada saraya hücum etmişler, Liu Chin ile bütün taraftarlarını esir almışlardır. Böylece sarayda yeni bir grup iktidarı eline almıştır ki bunların arasında Wang Yang-ming de vardı. Liu Chin’in taraftarlarının şahsî menfaatleri için oldukça fazla vergi toplamaları ülkeye çok zarar vermiş, buna bir de genç imparatorun israfı eklenince maddi kayıp oldukça fazla olmuştur. İmparatorun basiretsizliği ve kötü yönetimi önce Batı Çin’de Sih-ch’uan’da başlayan, daha sonra doğuya da sirayet eden bir hareketin başlamasını sağlamıştır. Her zaman olduğu gibi bu harekete, mevkiîni kaybetmiş birkaç âlim de iştirak etmiştir; bunlar, önce aydınlara ve iktidarda bulunan hükümete karşı bu harekâtı teşkilâtlandırmakta yardım etmişlerdir. Bu asiler herkesi değil sadece kendilerine katılmayanları öldürmüşlerdir. Ama 1513’te bir tayfun esnasında bütün donanmalarını kaybetmeleri isyanın sonunu getirmiştir.
9.1.1. Avrupalıların Gelişleri Ming döneminin en önemli bir diğer gelişmesi Avrupalılarn Çin’e adım atmaları olmuştur. Kore ve Çin kıyılarını yağmalayan Japon korsanların arasına Avrupa’dan çıkıp gelen denizciler de katılmışlar ama ilk zamanlar imparatorluk idaresi bunları ne fark etmiş ne de önemsemiştir; oysa bunlar Avrupa’da gerçekleşmiş ve etkileri Asya ile Çin imparatorluğunun temellerini sarsacak bir ihtilâlden çıkıp gelmiş, dinî gayret göstermek isteyen zenginlik arayan veya macera peşinde koşan kişilerdi. Bu sırada Avrupa’da da siyasi değişimler söz konusu olmuş ve 1493 yılında Papalık İspanya ile Portekiz arasındaki keşif anlaşmazlığını çözmek için belirli kurallar ortaya koymuş ve her iki ülke arasında yapılan Tordesillas Antlaşması ile bu kuralları ayrıntıları ile belirlemişti. Buna göre henüz keşfedilmemiş dünya iki krallık arasında bölünmüş, Portekiz Brezilya’yı ve doğu’da Hristiyan olmayan bölgeleri alırken, İspanya Amerika’yı, Pasifik’i, Filipinler’i ve Malaku Adalarını almıştır. Bu dönemde ticaret, soygunculuk ve imparatorluğun gayretleri birbiyleriyle iç içe girmişti. Alfonso d’Albuquerque, 1510’da Goya’yı bir yıl sonra da Malakka’yı zapt ederek Portekiz’e kazandırmıştır. Sadık bir Çin tebası olan Malakka sultanı, Çin imparatoruna başvurmuş ancak hiçbir yardım alamamıştır. Malakka’nın zaptı, d’Albuquerque’e baharat adalarına giden geçitin kontrolünü kazandırmakla kalmamış, aynı zamanda Portekizliler’i Çinli tacirlerle tanıştırmıştır. Bunlar zaten öteden beri ipeklerini, atlaslarını, incilerini, porselenlerini buraya getirme ve karşılığında baharat, tütsü ve sırma iplik almaya alışıktılar. Böylece d’Albuquerque, Portekiz İmparatorluğuna doğu’da zemin hazırladığı gibi Portekizden doğu’da ta Japonya’ya kadar giden dünyanın ilk küresel ticaret ağını da kurmuştur. 1513’de bir tekne dolusu Portekizli ilk kez hem İncil’in müjdesini vermek hem de ticaret maksadı ile Sarı Nehrin ağzındaki Makao’ya çıkarak Çin topraklarına ayak basmışlardır. Üç yıl sonra Rafael Perestrello, Avrupa yapımı gemi ile Çin’e yelken açmış ve yaptığı ticaretle çok yüksek kazanç sağlamıştır. Bu, Çinlilerin “Güney Denizi Barbarları” adını taktığı insanlar tarafından Çin’in güney limanlarına ara sıra yapılacak olan birçok ziyaretin ilki idi. Ticaret o kadar cazip gelmişti ki bunu daha fazla geliştirmek imkânlarını aramak üzere Portekiz Kralı I.Manuel, 1517’de İmparator Wu-tsung döneminde Tomé 206
Pires’in şahsında Ming sarayına ilk Portekiz elçisini yollamış, diğer taraftan da Goa valisi Fernao de Andrade’yi Çin sahillerinde bir keşif gezisi yapmakla görevlendirmiştir. Bu iki kişi sekiz gemilik küçük bir filo ile 1517’nin Eylül’ünde Kanton’a ulaşmışlardır. Ancak gerek bölge halkının gerekse Çin’li yetkililerin bunlarla ilgili olumsuz raporları Ming sarayında tesirini bulmuş, imparator Portekizliler’i derhâl Kanton’a geri göndererek ticaret yapmalarını yasaklamış ve zindana attırıp işkence yaptırmıştır. Çinliler Portekizli mahkûmlara korsan muamelesi yapmışlar ve bazılarını katletmişlerdir; aralarında kurtulanlar da olmuştur. Portekizliler, Fujiyan sahillerinde bir süre el altından kaçakçılık yapmışlar ancak bu durum 1549’da Çin resmî makamlarının daha şiddetli misilleme yapmasına yol açmıştır. Bunların arasında iki Portekiz gemisine el konulması da vardır. 1553’de Galeote Pereira adlı esir düşmüş bir Portekizli rüşvet vererek özgürlüğüne kavuşmuş, oradaki tecrübelerini ve Çin yönetimi ile âdetlerini kayda geçirmiştir. Bu kayıtlar 1561’de Goa’daki Cizvit papaz okuluna ulaşmş, burada hemen İngilizce ve İtalyanca’ya çevrilmişlerdir. Bu kayıtlar Marco Polo’dan sonra dindar olmayan bir Batılı tarafından yazılmış ilk rapordur. Portekizliler Makao’da kalıcı bir üs kurmak istemişler ama bu Çinliler tarafından hoş karşılanmamışlardır. Portekizlilerin burada oturmak ve ticaret yapmak için rüşvet vererek resmî izin çıkarmaları 1535 yılını bulmuştur. Kira ödemeye, gemiler ile alıp-sattıkları mallar için gümrük vergisi vermeye ve Çin’in buradaki hâkimiyet hakkını korumaya razı olmuşlardır. 1557’ye kadar bölgeyi korsanlardan arındırmak kaydıyla Makao Yarımadası’nı da kiralamışlardır. Yirmi yıl içerisinde Çinliler Portekiz varlığına ve bölgenin dış ticareti üzerinden Portekiz tekeline zımnen razı olmuşlardır. Portekizliler 1570’de Babür hükümdarı Ekber zamanında Hindistan’ın kuzey sahillerine gitmişler ve 1592’de de Japonya’ya kadar ulaşmışlar. Diğer Avrupalılar da Portekizler’e meydan okumakta geçikmemişlerdir. Özellikle İspanyollar, Filipin sahillerine geldiklerinde Çinli tüccarlar uzun zamandır burada ticaret yapıyorlardı. Çin sahillerinde olduğu gibi burada da korsanlık çok ciddi bir sorundu. İspanyollar 1574’de Lin Feng adlı bir korsanın isyan teşebbüsünü bastırmışlar, bu da Çin imparatoru ile iyi ilişkiler kurmalarını sağlamıştır. Portekizliler’in ve İspanyollar’ın gittikçe zenginleşmesi Hollandalılar’ı da harekete geçirmiştir. Aslında onları harekete geçiren diğer sebepler para, Protestan ruhunun yarattığı duygular, strateji ve 1581’de İspanya’ya karşı gerçekleştirdikleri başarılı isyanın yüreklerinde uyandırdığı milliyetçi duyguları idi. Ayrca İspanya Kralı II. Felipe’nin bu isyana karşılık onların doğu ile yaptıkları baharat ticaretinin merkezi olan Lizbon limanını kullanmalarını engellemesi de ekonomik baskıyı getirmiştir. Bazı Hollandalı tacir grubu çareyi 1595’de Amsterdam’da Doğu Hindistan Kumpanyası’nı kurmakta bulmuşlar ve bundan bir yıl sonra Cornelius Houtman’u Hint Adaları’na ilk deniz yolculuğuna çıkartmışlardır. Kısa süre içerisinde kumpanya Maluku’yu, Cava’yı ve Sumatra’yı Portekizlilerin elinden alarak Japonya’da ticaret yapma imtiyazını kazanmış ve böylece 1604’de Çin’e ulaşmıştır.
207
Çin’e bundan sonra Fransızlar, Ruslar, Hansa (Germen-Alman Tüccar Locası)’ya mensup tacirler ile Prusyalılar da gelmişlerdir. Hind Adaları’ndaki baharat göz ardı edilemeyecek kadar önemli idi ve İngilizler bu önemden geri duramazlardı. İngiliz Kraliçesi I. Ezizabeth, Çin imparatoruna Latince bir mektup yazarken, “Doğu Hind Adaları valisine ve bu yörenin ticaret erbabına” on yıllık bir ticaret beratı vermiş ve bu kuruluş, zaman içerisinde Doğu Hindistan Kumpanyası olmuştur. Beş gemi ile Cava ve Sumatra’ya çıkan James Lancaster ve John Davis, muhtemelen bölgeye gelen ilk İngilizlerdir. Ancak bu gibi teşebbüsler Hollandalıların kanlı tepkisi ile karşılaşmış, İngilizler de gayretlerini Hindistan üzerine yoğunlaştırmışlardır. Avrupa ile yapılan erken dönem temasların en önemlileri ve uzun vadede Çin İmparatorluğu üzerinde en büyük etkiye sahip olanları tacirler değil, Hristiyan misyonerler gerçekleştirmişlerdir. Bu misyonerler arasında 1540’da asker kökenli Aziz Igunatius Loyola’nın kurduğu Cizvit tarikatı olmuştur. 1573’de, Doğu Hint Adaları’na o güne kadar gönderilmiş en önemli misyoner heyeti Alessandro Valignano başkanlığında yola çıkarılmıştır. Valignano kırk bir Cizvitli ile 1577’de Makao’ya ayak basmıştır. Çin’i Katolik öğretiye uydurmaya çabalamaktansa, bu misyonu Çin kültürüne uydurmaya çalışmıştır. Heyettekilere Çin kültürüne uymalarını sıkıca tembih etmiştir ki bu tembihlere Kanton’un batısında küçük bir kilise kuran Michele Ruggieri ile Matteo Ricci titizlikle uymuşlardır. Her ikisi de Çinli gibi giyinmişler, Çin dili ile birlikte Çin âdetlerini ve Konfüçyüs’ü öğrenmişlerdir. Bunların arasında Ricci ilmi çalışmalarından ötürü kendisine ayrı bir yer edinmiştir. Ayrıca Çin kültürü ve toplumu ile Çin’deki Cizvit misyonerlerinin tarihi üzerine iki büyük eser hazırlamıştır. Bunlar ölümünden sonra bulunarak 1616’da Avrupa’da yayımlanmıştır.
9.1.2. İsyanlar ve Mançularla Savaşlar İktidara tam anlamıyla hâkim olamayan Wu-tsung 1521’de halef bırakamadan ölmüş ve saraydaki en etkili zümre 15 yaşında olan Shih-tsun’gu imparator seçmiştir. Bu imparatorun 15 yıllık saltanatı klikler arasındaki entrikalar, isyanlar ve gittikçe artan kıtlık içerisinde geçmiştir. Dışarıda ise Annam ile savaşlara devam edilmiş, Japonlar yağmalamayı arttırmışlar ve özellikle Moğol prensi Yen-ta 1549’dan itibaren uzun yıllar sürecek savaşlarına başlamıştır. Kısa bir idareden sonra tahta 10 yaşında bir çocuk olan imparator Shen-tsung çıkmıştır (Wan-li unvanı ile anılır 1573-1619). Bu da çeşitli zümreler ile özellikle hocası âlim Chang Chü-cheng’in tesiri altında kalmıştır. Moğol hükümdarı Yen-ta öldüğü sıralarda (1583), ilk defa olarak yeni bir kavimden bahsedilmeye başlanmıştır. 1581’de Güney Mançurya’da kargaşalar baş göstermiş, Moğol Tümetler Çin’e hücum etmişler ve Çinlilerle çarpışmışlardır. Güney ve Orta Mançurya’da Moğollar tarafından imha edilen Cürcenlerin bakiyeleri, Moğollara tâbi olmuş, fakat Moğol hâkimiyetinin Çin’de sona ermesi ile bu tâbiyetlik sözde kalmıştır. Cürcen kabilelerinin pek çoğu, soyları bir zamanlar kuzey Çin’de Ch’in Sülalesi’ni kurmuş olan yarı göçebe kabilelere dayanan karışık bir topluluktu. Cücenler, 1581-1583 arasında birbiriyle savaşan birçok kabile birlikleri kurmuşlar, Çinliler bu savaşlara 208
onları yatıştırmak için girmişler ve her kabilenin ayrı ayrı sınır bölgesini tayin etmişlerdir. Bu kabilelerin meydana getirdiği millî birliğin adına Tunguz denmiştir. Bu kabileler, Mançuların kabile cemiyetini teşkil etmişler ve 300 yıl Çin’e hâkim olmuşlardır. 1592’de Japonlar, ilk defa karada tutunma girişiminde bulunarak Kore’ye saldırmışlardır. Kore, Çin’e tâbi olduğundan hemen Çin’den yardım istemiştir. Çin ordusu başlarda başarı kazanamamışsa da 1598’de Japonlar’ı Kore’yi terketmek zorunda bırakmıştır. Bunun üzerine intikam almak isteyen Japonlar, Orta Çin sahillerine hücum etmişler, şehirlerdeki ahaliyi katletmişler ve yağma ettikleri evleri de yakıp yıkmışlardır. Japonya-Çin mücadelesi Mançular’ın işine yaramış ve gittikçe kuvvetlenmişlerdir. Shen-tsung (Wan-li)’nun saltanatının sonlarına doğru Mançular -haklı olarak- Çin memurlarının tecavüzlerinden şikâyet ederek isyan hareketine girişmişler ve Mançurya’daki Çin şehirlerine doğru yürümüşlerdir. Bu sırada başlarında 1559 yılında doğan, belli başlı dört Cücen kabilesini birleştirip Mançu birliğini kurmayı başaran Nurhaçı (Nurhacı) bulunuyordu. Nurhacı aslında ilk zamanlar Mingler’le iyi ilişkiler kurmuş ve 1589’da imparatordan hem unvan hem de rütbe almıştır. Tarihler 1595 gösterdiğinde Pekin onu “Ejderin ve Kaplanın Generali” olarak atamıştır. Nurhacı, son derece iyi işleyen askerî ve idari bir sistem kurmuş ve böylece 1616’da kendisini yeni bir hanedanın imparatoru ilan etmiştir. Sülalesinin adı ise Tai-ch’ing (büyük, berak) olarak kabul edilmiştir. 1619’a kadar Mançurya içinde ve civarında yerleşik diğer kabilelere karşı başarılı seferler düzenlemiş ve Mançurya’nın büyük kısımlarını zapt etmiştir ki 1621’de hükümet merkezi o zamanlar Mançurya’nın en büyük şehri olan Liao-yang idi. 1626’daki ölümünden sonra sekizinci oğlu ve tahtın varisi Abahai, (Abılay, Abahay 1626-1643) İç Moğolistan’daki kabilelerle yeni ittifaklar kurmuş, Moğollarla birleşerek Kore’yi idaresi altına almış ve Ming kuvvetlerini bozguna uğratarak tüm Amur Nehri havzasını egemenliği altına almıştır. Hatta 1629/30’da Mançular Büyük Çin Seddini aşarak Çin’e girmişler ve aldıkları bir yığın savaş ganimeti ile geri dönmeden önce Pekin’e gözdağı vermişlerdir. Hükümdar Abılay’ın tam bu önemli dönemde ölmesi ve yine henüz altı yaşında olan oğlu Fu-lin’in, prenslerin ve bilhassa Mançu Prensi Dorgon’un naipliği altında bulunması, işleri sekteye uğratmıştır. Bu tarihte Ming sarayı için Mançular, yegâne tehlike olmaktan çıkmışlardır. Güneydoğu sahilinde bir korsan, bağımsızlığını eline almış, ailesiyle beraber Formoza’ya hâkim olmuş ve oradaki Avrupalılar’la devamlı savaşmaya başlamıştır. Yine aynı dönemde Batı Çin’de de büyük bir isyan başlamış ve bu kısmen yerlilere ve güney eyaletlerinin büyük bir kısmına sirayet etmiştir. Bu isyanlar Mançular tarafından bastırılmış ancak, eskiden nüfus kesafeti fazla olan Sih-ch’uan Eyaleti boşalmış ve yeniden iskân ettirilmek zorunda kalınmıştır. Doğu’da Shantung Eyaletinde büyük ve kanlı bir başka isyan daha baş göstermiştir. Bu, “Beyaz Lotus (Pai-lien)” gizli örgütünün isyanıdır.
209
Hükümet merkezi ise klikler arası iktidar mücadelesine sahne olurken Shen-tsung 1619’da ölmüş yerine 16 yaşındaki oğlu geçmiştir. Ancak bu imparator da harem ağası Wehi Chung-hsien’in etkisi altında kalmış ve bu kişi işe muhaliflerini ve diğer zümre mensuplarını öldürerek başlamıştır. Daha sonra kendisinin özellikle aydınlardan oluşan zümresini kurmuş ve bu birlikteliğe “Tung-lin Akademisi” denmiştir. Her yerde bu akademiye ait olanlar göreve getirilmiş, bu da Çin genelinde isyanların çıkmasına sebep olmuştur. Bu isyanlarda iki asi ön plana çıkmıştır: Li Tse-ch’en ve Chang Hsien-chung. Li Tse-ch’eng, Pekin’e kadar ilerlemeyi başarmış ve 24 Nisan 1644’de Pekin’e sahip olmuştur. Son Ming imparatoru intihar etmiş, bir prens imparator ilan edilmiştir. Bu prens dirayetsiz olduğundan Birmanya’ya kaçmak zorunda bırakılmış (1659); ancak iade edilmesinden kısa bir süre sonra 1662’de öldürülmüştür. Bundan sonra Li Tse-ch’eng imparator olmuştur. Ancak o hemen bir hükümet kuracağı ve âsilerle Mançulara karşı savaşacağı yerde hükümet merkezinde kalmayı tercih etmiş, bu da sonunu getirmiştir. Böyle yapması tahta gözü olanlara bir fırsat vermiştir. Bu fırsatı iyi değerlendirenlerden biri de Mançular’a karşı mücadelede öne çıkan General Wu San-kui olmuş ve Mançu prensi Dorgon ile anlaşarak onunla birlikte 6 Haziran 1644’te Pekin’e girmiştir. İmparator Li Tse-ch’eng şehri yağma ederek, yakabildiği her yeri yakmıştır. Ancak kendisi de batıya kaçarken köylüler tarafından öldürülmüştür. Mançu Prensi Dorgon askerleri ile birlikte iktidarı Wu San-kui’ye terk etmemiş, Pekin’e yerleşmiş ve Wu San-kui’den yalnızca general olarak faydalanmıştır. Böylece Ming Sülalesi devri kapanmıştır.
9.2. Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin Yükseliş Dönemi Ming dönemi, tüm ihtişam ve parlaklığına rağmen, aslında Çin üzerindeki iki yabancı uzun egemenliğini birbirinden ayıran basit bir ara dönemdir. Mançular, Çin hâkimiyetini askerî üstünlüklerinden ziyade iç siyaset yüzünden elde etmişlerdir. Mançuların karşısında çözmeleri gereken üç mesele vardı: 1. Yeni hanedanın idaresini tüm hükümdarlıkta hâkim kılıp sağlamlaştırmak; 2. Çinlilerin ürküten doğurganlıklarının sosyal, ekonomik sonuçlarla baş etmek; 3. Dış güvenliği sağlamak. Mançu ordusu aslında sayıca çok değildi; muhtemelen 150.000 askerden oluşuyordu. Mançu generalleri hareketlerine devam ederek, önce Doğu Çin’den güneye inerek, 1645’te bir Ming prensinin idare ettiği Nankin’e girmişlerdir. Bu sırada Wu San-kui batıya giderek Batı Çin’i tabiiyeti altına almıştır. Fakat bunu Mançular için değil, kendisi için yapmıştır. Mançular’a sadık kaldığı için ona önem vermemişlerdir. Bu sırada Nankin havalisi Çin’in ekonomi merkezi konumuna yükselmiştir. Çok geçmeden Mançular daha güney eyaletlerine giderek aydınların bulunduğu bütün bölgeyi ele geçirmişlerdir. Aydınların, XVII. yüzyılın başlangıcındaki olaylardan sonra artık Ming hükümdarlarına itimatları kalmamıştı. Nankin’de bulunan Ming prensinin etrafı, tıpkı kendisinden önceki imparatorlar gibi, iktidarsız ve kötü bir zümre tarafından çevrilmişti. Asilzadeler ne onu himaye etmek ne de “barbar-yabancı” olarak gördükleri Mançularla anlaşmak istemişlerdir. Bu arada birkaç bin memur, bilgin ve 210
büyük mülk sahibi intihar etmiştir. Günümüzde Çin’de yazılan birçok kitap, onların acıklı hayatlarından bahseder. Bazıları köylülerle birlikte müstakil gruplar teşkil ederek dağlara çıkmışlarsa da tutunamamışlardır. Aydınların büyük bir kısmı, iyi şartlar teklif ettikleri için Mançular’la işbirliği yapmaya başlamışlardır. Diğer taraftan Mançular da Orta Çin’de mülkiyet işlerine karışmayarak, mala mülke dokunmamışlardır. Mançular Çin’i zapt ettiklerinde ilk ölen Chang Hsien-chung ile Li Tse-ch’eng olmuştur. Mançu hâkimiyetine karşı direniş gösteren bazı direnişçiler olmuştur ki onların içerisinde en önemlisi Korsan Coxinga (Koşinga) yıllarca güney sahilindeki Amoy’da tutunmayı başarmış, hatta 1658/ 1659’da Nankin’e gözdağı vermek üzere, Yang-tse vadisine bir orduyla yürümüştür. Daha sonra Formoza (1661)’ya gitmek zorunda kalmış, ama bu buranın Hollandalılar’dan kurtulmasını sağlamıştır. Kendisi de burada 1662’de ölmüştür. Bütün bu süre içerisinde Batı Çin’i zaptetmiş olan General Wu San-kui kendisi için durumun çok zor olduğunu görmüştür. General Wu, Mançular için 1664’te Birmanyalılar’ın kendisine teslim ettikleri son Ming prensini Mançular’a teslim ederek aslında Mançular’ın Çin’e girmelerinin önünü açmıştır. Ancak 1673’de durum değişmiş ve kendisi Mançular’a karşı en son ve en büyük isyanı gerçekleştirmiştir. İsyan Wu San-kui’nin ölümü ve halefi olan torunu Wu Shih-fan 1681’de mağlûp edilmesine kadar sürmüştür. Wu San-kui ve haleflerinin saltanatlarının sona ermesiyle Çin’in millî hükümetlerinin de sonu gelmiş; Çin, bundan sonra tamamen yabancıların hâkimiyeti altında kalmıştır. Aydınlar Ming prenslerini reddetmişler; isyanları bastırdıkları ve topraklarına dokunmadıkları için de Mançular’a, çok kötü gözle bakmamışlardır. Sonra Pekin’de, içinde harem ağalarının ve zümre taraftarlarının bulunmadığı yepyeni bir hükümet kurulduğu zaman şairler, yazarlar ve bilginler ile bilhassa Ming zamanında çok ihmal edilen akademi mensupları kitleler hâlinde Pekin’e akın etmişlerdir. Genç imparator K’ang-hsi (1663-1722), Çin kültürüne büyük ilgi duyarak, geri dönen bilginlere büyük ilgi göstererek iyi muamele etmiştir. Böylece bir yükselme dönemi hissedilmeye başlanmıştır. Bu yükselme dönemi XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiş ve bu yüzyılın sonlarından itibaren devamlı olarak, başta yavaş yavaş, sonra da hızlı bir gerileme dönemine girmiştir. Batılı araştırıcılara göre, bunun başlıca sebebi, XVIII. yüzyılda İmparator Ch’ien-lung’un dış ülkelerle yaptığı savaşlar ile onun inşaat yaptırma hastalığıdır. XVIII. yüzyılda sarayda büyük bir ihtişam hüküm sürmüş, sayısız saraylar ve daha başka lüks binalar inşa edilmiştir. Uzaklarda savaşıldığı için de maliyet yüksek olmuştur. Ancak yine de Türkistan ve Tibet’e karşı savaşlarda oldukça küçük ordular kullanılmıştır.
9.2.1. Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri) Mançu Sülalesi’nin gerçek kalkınması, ikinci Mançu imparatoru olan Sheng-tsu (K’ang-hsi) (1662-1722)’nun altmış yıllık saltanatı ile başlamıştır. K’ang-hsi’nin kendisi – resimlerde haşin, ince yüzlü ve keskin bakışlı bir kişi olarak görülür- sade yaşayan, tutumlu, pratik ve son derece çalışkan bir kişi idi. Selleri önleme, doğal kaynakları koruma, kanalların onarımı gibi birçok mesele ile şahsen ilgilenmiştir. Cizvitlerle beraber ilmi çalışmalar yürütmüş, kültür ve eğitimle yoğun bir şekilde ilgilenmiş, şahsen hat sanatı icra etmiş, 211
haritalar yaptırmış, okullara kütüphaneler kurdurmuş, büyük bir sözlük, bir şiir antolojisi ve büyük bir ansiklopedi hazırlatmıştır. Diğer taraftan siyasi olarak da birçok başarılara imza atmıştır. Bunlardan en önemlisi Ming Sülalesi’nin son taraftarlarıyla, Wu San-kui gibi kendi bağımsızlıklarını ilan etmek isteyen generalleri bertaraf etmek olmuştur. Umumiyetle güneybatı ve güney Çin’de ortaya çıkan isyanları bastırmış, yerli Çin halkına hemen hemen hiç zarar vermeyen savaşlar yapmıştır. 1683’de Formoza’yı işgal etmiş ve böylece âsi ordu şeflerinin sonuncusunu da bertaraf etmiştir. Bu âsi kumandanların arasında özellikle Moğol prensi Galdan dikkatleri çekmiştir. 1660 civarında Cungar Moğollarından Galdan, Moğollar’ı birleştirerek tarım ve imalatı geliştirmek istemiştir. Dalay Lama’nın yardımıyla Çin’in İç Asya’nın sınırındaki birçok kabilelerle Müslümanlar birleşerek 1670’lerde Doğu Türkistan’ı kontrol altına alıp asıl Moğolistan’ın iç bölgelerini ele geçirmiştir ve böylece Mançu hâkimiyetinden kurtulmayı planlamıştır. Mançular Çin’e saldırdıklarında Moğollar, Mançular’a yardım etmişlerdir. Ancak Mançular’ın büyük bir süratle, onları saraylara çekerek memur yapan, Çin aydın tabakasının tesiri altına girmeleri işleri değiştirmiştir. K’ang-hsi, kendi dillerini unutan Mançular için Mançuca öğreten öğretmenler tayin etmiş, ama bu sonradan gelen imparatorların bile Mançu dilini anlayamamalarını önleyememiştir. Moğollar böyle Çinlileşmiş Mançular’la beraber çalışmak istemediklerinden, Galdan bağımsız bir Moğol devleti kurmak için harekete geçmiştir. Ancak böyle bir devlet onların ülkesi Mançurya’yı tehdit edeceğinden buna müsaade etmeyerek 1690 ile 1697 arasında imparatorun da katıldığı savaşlar yapmışlar ve Galdan’ı mağlûp etmişlerdir. Fakat 1715’te Batı Moğolistan’da yeniden kargaşalar başlamış, Çinliler tarafından Oyrat hâkanı tayin edilen Tsewang Rabdan Çinlilere karşı ayaklanmıştır. Türkistan’ın içlerine kadar uzanan ve oradaki Türk halkıyla Cungarlar’ı da rahatsız eden sürekli savaşlar, bütün Moğolistan’ın ve Doğu Türkistan’ın bazı kısımlarının Çinliler tarafından zaptedilmesiyle neticelenmiştir. Tsewang Rabdan nüfuzunu Tibet’e kadar yaymaya çalıştığından, Tibet’e kadar gidilmiş, Lhasa işgâl edilmiş ve en nüfuzlu adam olarak yeni bir Dalay Lama tayin edilerek Tibet himaye altına alınmıştır. O zamandan bugüne kadar Tibet, Çin’in bir çeşit tabiiyeti altındadır. Mançu İmparatoru K’ang-hsi, Çin’i yeniden batı bilimine açmak ve ticari ilişkileri canlandırmak istemiştir. Bu, kuzeyde yabancı kervanlara, güney ve doğuda ise, yabancı özellikle de Avrupa çıkışlı gemilere izin vermek anlamına geliyordu. Bilindiği üzere Portekizlı tüccarlar Mançular’dan çok önce Çin’e gelmişler, onları 1626’dan itibaren yavaş yavaş İspanyollar, Hollandalılar ve 1699’da Kanton’a gelen İngilizler takip etmiştir. Mançular, Minglerden farklı olarak bazı yabancı elçilik heyetlerinin Pekin’e gelmesine de izin vermişlerdir.
9.2.2. Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması Çinlilerin Türkistan’a yayılmaları ile Rusların Asya’da yayılmaları hemen hemen aynı tarihlerde başladığından bu yayılma Mançular’ı Ruslarla karşı karşıya getirmiştir. Rus Devleti gittikçe güçlenerek XVII. yüzyılda etkili bir konuma gelmiştir. Ruslar bir taraftan stratejik açıdan savunabilir sınırlara sahip olmak; diğer taraftan da Moğollar aracılığı ile öğrendikleri 212
Çin’le iyi ilişkiler kurup mallarına sahip olmak istemişlerdir. Ruslar, büyük bir ihtimalle 1617’de İvan Petlin’i Çin’e bilgi toplamak üzere göndermişlerdir. Çinliler, önce resmî olarak gönderilmeyen bu kişinin haraç vermeye geldiğini sanmışlarsa da, durumu öğrendiklerinde Ruslara bir elçilik heyeti ile ticari münasebet kurmayı teklif eden bir mektup göndermeyi de ihmal etmemişlerdir. Rus Çarlığı bundan otuzbeş yıl (1656) sonra Feodor Baykov’u göndermiş ama bu Çin açısından bir değer taşımamıştır. Zira bu sırada onlara göre Ruslar kontrol altına alınmışlar ve Moğollar da rahat durmuşlardır. XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonra ekonomik sıkıntıların yanı sıra kıtlık Rusya’yı başka arayışlara sevk etmiş ve bu arayışlarda Amur Nehri havzası yaşamaya son derece elverişli ve müsait olması ile öne çıkmıştır. Rus Çarlığı ilk olarak 1643’de Yakut kentinin voydovası Vasili Poyarkov’u 150 askerle buraya bakması, yerlileri haraca bağlaması ve Çin hakkında bilgi toplaması için göndermiştir. Bunu 1650’de voyvodanın bizzat kendisinin gönderdiği Yerofey Kabarov’un seferi takip etmiştir. Kabarov burada oldukça fazla katliamlar yapmış, bir kale inşa etmiş ve böylece gelen Rus tehlikesinin de habercisi olmuştur. Mançular 1658’de Rusların Albazin kalesini yerle bir ederek, Rusları da “siyah ejder akıntısı” adını verdikleri Amur Havzası’ndan sürmüşlerdir. Rusların gönderilmesinden sonra Mançu İmparatoru K’ang-hsi, birliklerini Amur’dan çekmiştir. 1665’de Ruslar geri dönmüşler ve 1670’den itibaren Albazin çetelerin ve kanun kaçaklarının merkezi olmuştur. Burada öyle bir dehşet yaratılmıştır ki yerli kabileler sırf canlarını kurtarmak amacı ile Moskova ile barış antlaşması yapmışlardır. Mançular bu durumdan rahatsız olmuşlardır. Bu sırada yukarıda bahsettiğimiz Cungar hükümdarı Galdan’ın Rus-Moğol sınırına doğru ilerlemesi ve diğer Moğollara karşı başarı kazanması onbinlerce kişinin Çin’e gelmesine ve çok ciddi sorunların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu yüzden Mançular önce onunla anlaşma yoluna gitmişlerdir. Ruslar temkinli bir politika yürütmüşler, Sibirya’yı koruyarak, buraya herhangi bir Moğol müdahalesinin olmasını önlemeye çalışarak Çinlilerle iyi ilişkiler kurmak istemişlerdir. Bu gaye ile Pekin’e Mançuların yabancılara muamele tarzına uygun davranan ve ticari bağlar kurmaya çalışan elçilik heyetleri göndermişlerdir. Bu yüzden de Galdan’ın Mançulara karşı birlikte hareket etme teklifini reddetmişlerdir. Bu da Mançulara onların gerçekten ticaret amacı güttüklerini ve Çin topraklarında gözleri olmadığı fikrini vermiştir. Çin sarayı gelen bu elçilerin alelâde haydut çetesi mensupları olmayıp, arkalarında bir devletin bulunduğunu ve Avrupalı olduklarını yavaş yavaş anlamaya başlamıştı. Dolayısı ile 1670’lere gelindiğinde Çinliler, Çar’a hediyeler göndermeye başlamışlar ve Albazin’de dâhil Rus yerleşim yerlerinin boşaltılması karşılığında onlara bazı ticari imtiyazlar vereceklerini de ima etmişlerdir. Rus Çarı bunun üzerine Nikolay Gavriloç Milesku adında ünlü bir Moldavyalı bilgini yeni Rus elçisi olarak göndermiştir. Elçinin kendisini Çinlilerden üstün görmesi istenilen neticeyi getirmemiştir. Mançu İmparatoru K’ang-hsi, kendisini iyice toparladıktan sonra, 1683 Ekiminde, Albazin’deki Rusları buradan çıkarmak üzere harekete geçmiş ve Rus Çarına bir mektup göndererek, Rusların Çin sınırlarını ihlal ettiklerini belirtip çekilmelerini istemiştir. Bu mektubu başka mektuplar takip etmiş ancak istediği cevabı alamayınca 1685’te üç bin Çin 213
Askeri ile Albazin’i kuşatmış, tam ele geçireceği sırada da Ruslar teslim olmuşlardır. Buradaki Rusların Nerçinsk’e göç etmelerine izin vermişse de Ruslar, Albazin’e geçmek istememişler ve geri dönmüşlerdir. Duruma canı çok sıkılan K’ang-hsi, derhâl harekete geçerek bir hücum emri daha vermiş ve komutana eğer Ruslar barışçıl yollardan teslim olurlarsa kabul etmesini aksi takdirde bu meseleyi kökünden çözmesini istemiştir. Kuşatma altı ay sürmüş ve sonunda Ruslar elçi göndererek barış istemişlerdir. Bir buçuk yüzyıl boyuca Rus-Çin ilişkilerini düzenleyecek olan 27 Ağustos 1689’da imzalanan Nerçinsk Antlaşması’yla iki taraf da birbirini eşit görmüşlerdir. Bu antlaşma Çin’in bir Avrupa devletiyle akdettiği ilk antlaşmadır. Müzakereler esnasında Cizvit misyonerleri tercüman olarak büyük bir rol oynamışlardır. Antlaşma Cizvitli tercümanlar yüzünde Latince kaleme alınmış, metinlerin suretleri Çince, Rusça ve Mançu dilinde çıkarılmıştır. Antlaşmaya göre: 1. Ruslar, Nerçinsk hariç, bütün Amur Havzası’nı boşaltacaklar, 2. Albazin ve vadideki diğer Rus kaleleri yıkılacak, 3. Rus yerleşimciler Rus topraklarına geri dönecekler, 4. Vadi Rus seyyah ve avcılara kapatılacak, 5. O tarihlerde tüm kaçaklar bulundukları yerlerde kalacaklar fakat gelecekte tüm hainler ve kaçaklar iade edilerek, hırsızlık yapanlar ile cinayet işleyenler uygun cezalara çarptırılacaklardı. Bundan sonra karşılaşılan güçlük Çin-Rus ticaret meselesi olmuş, Ruslar her geldiklerinde daha fazla tavizler istemişlerdir. Ruslar 1727’de Pekin’de Nerçinsk Antlaşması’nın boşluklarını dolduran bir antlaşmayı Çinlilere imzalatmayı başarmışlardır. Çin imparatoru Yung-cheng (1722-1736) müzakerelerin sınırda Kiachta, Kiyakta (Moğolistan) Şehrinde yapılmasını istemiş ve uzun müzakerelerden sonra yeni bir antlaşma yapılmıştır. Tarihe Kiyakta Antlaşması olarak geçen bu antlaşmaya göre, Ruslar, Pekin’de elçilik, ticaret bürosu ve kilise açabileceklerdi ki böylece Çin tarihinde yabancı kapitülasyonlar dönemi başlamıştır.
214
Uygulamalar 1)
Ming ve Mançu Sülalelerinin iç ve dış siyasetlerini birbirleriyle karşılaştırınız.
215
Uygulama Soruları 1) Ming ve Mançu Sülaleleri’nin iç ve dış siyasetini belirleyen unsurların hanedanların etnik kökenleriyle ilişkisi hakkında bilgi veriniz.
216
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Çin’de Moğol kökenli Yüan Hanedanı’nın sonlanması, millî hareketler ve isyanlar sebebiyle meydana gelmiştir. Bunun sonucunda Çinli isyancı Chu Yüan-chang tarafından kurulan ve yaklaşık üç yüz yıl sürecek bir Çinli hanedan olan Ming Sülalesi iktidara gelmiştir. Moğolların ırkçı kanunlarına karşı çıkılan bu dönemde Çin kendini yabancılardan tecrit etmiş; yabancılara aşağı kültürdeki insanlar, barışı bozanlar gözüyle bakmıştır. Moğollar siyasi olarak Çin’den çekildilerse de Çin’e saldırmaya devam etmişlerdir. Bunun dışında Japon korsanlarının doğuda ve güneydeki zengin Çin sahillerine saldırıları bu dönemde başlamıştır. Bu saldırılar büyük ekonomik kayıplara yol açmıştır. Bu devirde Çin için Türkistan gerek askerî gerekse de ekonomik bakımdan çok önemli olmamıştır. Türkistan devletçikleri içinde en önemlisi Hami olmuştur. Bu dönemin en güçlü imparatoru “Ch’eng-tsu” namıyla tahta çıkan Yung-lo (1403-1424)’dur. Yung-lo, hükümet merkezini Pekin’e nakletmiş ve bundan sonra Pekin bütün Ming dönemi boyunca başkent olmuştur. İçte taht mücadelelerini önleyecek tedbirler almış ve Moğollarla savaşmıştır. Yung-lo döneminde Çin denizaşırı seferler ile diplomatik ilişkilerde bulunmuştur. Çin kültürünü en iyi yansıtan Konfüçyüs eserleri ve yeni Konfüçyüs klasikleri yazdırılmıştır. Ming Sülalesi’nin görkemli devri 1436’dan sonra zümreler arası taht mücadeleleri sebebiyle kukla ve çocuk yaşta imparatorların iktidara gelmeleri ile sona ermiştir. Kötü yönetim ve ağır vergiler, XVI. yüzyıl başlarında içlerinde aydınların bulunduğu isyanlara yol açmıştır. Ming Döneminin en önemli bir diğer gelişmesi Avrupalılar’ın Çin’e adım atmaları olmuştur. İlk olarak 1510’da Portekizli Alfonso d’Albuquerque Goya’yı bir yıl sonra ise Çin’e tabi olan Malakka’yı almıştır. 1513’te ise Portekizliler Sarı Nehrin ağzındaki Makao’ya çıkarak Çin topraklarına ayak basmışlardır. Çin’in güney limanlarına yapılan arka arkaya ziyaretler ticareti arttırmış, bunun üzerine Protekizliler, İmparator Wu-tsung döneminde Ming sarayına ilk elçiyi ve keşif gezisi yapmak üzere Goa valisini göndermişlerdir. 1517’de Kanton’a çıkan iki Portekizlinin ticaret yapması yasaklanmış ve zindana attırılıp işkence görmüşlerdir. Portekizliler Makao’da kalıcı bir üs kurmak istemişler, ama bu Çinliler tarafından hoş karşılanmamışlardır. Ancak Portekizliler Makao için kira ödemeye, gemiler ile alıp sattıkları mallar için gümrük vergisi vermeye razı olunca yirmi yıl içerisinde Çinliler Portekiz varlığına ve bölgenin dış ticareti üzerinden Portekiz tekeline zımnen razı olmuşlardır. Ardından Hollandalılar tarafından kurulan Doğu Hindistan Kumpanyası 1604’te Çin’e ulaşmıştır. Çin’e bundan sonra Fransızlar, Ruslar, Hansa (Germen-Alman Tüccar Locası)’ya mensup tacirler ile Prusyalılar da gelmişlerdir. Avrupa ile yapılan erken dönem temasların en önemlileri ve uzun vadede Çin İmparatorluğu üzerinde en büyük etkiye sahip olanları, Cizvit tarikatından olan Hristiyan misyonerler gerçekleştirmişlerdir. Zayıflayan Ming hanedanı, XVI. yüzyıl sonla birçok iç isyan ve dış saldırıya maruz kalmıştır. 1581’de Güney Mançurya’da kargaşalar baş göstermiş ve Cürcenlerin bakiyelerine ait kabileler Mançu Sülalesi’nin cemiyetini oluşturmuştur. 1595’te dört Cücen kabilesini birleştirip Mançu birliğini kurmayı başaran Nurhaçı (Nurhacı)’nın Mançurya’nın zaptı ile başlayan Mançuların zaferi, taht kavgalarında general Wu San-kui’ye yardım eden Mançu prensi Dorgon’un kendini Çin imparatoru ilan etmesiyle Mançu sülalesini başlatmıştır. Yaklaşık üç yüz yıl sürecek olan Mançu Sülalesi, en parlak dönemini Kang-hsi’nin altmış 217
yıllık iktidar döneminde yaşamıştır. Aydınlar Ming prenslerini reddetmişler; isyanları bastırdıkları ve topraklarına dokunmadıkları için de Mançular’a, çok kötü gözle bakmamışlardır. K’ang-hsi, Çin kültürüne büyük ilgi duyarak, geri dönen bilginlere büyük ilgi göstererek iyi muamele etmiştir. İçte halkı kendi tarafına çekmeyi başaran Mançular dış siyasette de başarılı seferleri gerçekleştirmişlerdir. Türkistan’ın içlerine kadar uzanan ve oradaki Türk halkıyla Cungarlar’ı da rahatsız eden sürekli savaşlar, bütün Moğolistan’ın ve Doğu Türkistan’ın bazı kısımlarının Çinliler tarafından zaptedilmesiyle neticelenmiştir; Tibet himaye altına alınmıştır. Bu yükselme dönemi XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiş ve ardından ekonomik sebeplerden kaynaklanan bir gerileme dönemine girmiştir. Mançular Mingler’den farklı olarak dışa, batı ilmine açılmak ve Avrupalılarla ticari ilişkilerini geliştirmek istemişlerdir. Kang-hsi döneminde XVII. yüzyılda devletlerini etkin konuma getiren Ruslarla siyasi ve ticari münasebetler başlamıştır. Sonuç olarak Ruslarla imzalanan Nerçinsk ve Kiyakta Antlaşmaları, Ruslara Çin topraklarında Pekin’de elçilik, ticaret bürosu ve kilise açmak gibi bazı imtiyazlar sağlamış ve böylece Çin tarihinde yabancı kapitülâsyonlar dönemi başlamıştır.
218
Bölüm Soruları 1)
Hangisi Çin’de 1644- 1911 yılları arasında hüküm sürmüş olan sülaledir?
a)
Chou Sülalesi
b)
Mançu Sülalesi
c)
Chao Sülalesi
d)
Liang Sülalesi
e)
Han Sülalesi
2) Çin’de 1821 yılında başlayan ve 1911 yılına kadar devam eden kültürel ve siyasi tesir hangisidir? a)
Amerika
b)
Japonya
c)
Kore
d)
Türk
e)
Avrupa
3)
Mançu imparatorunun kurduğu hükümetin Çin tarihinde adı nedir?
a)
Ming
b)
Mang
c)
Wang
d)
Qing
e)
Liang
219
4) 27 Ağustos 1689’da imzalanan Nerçinsk Antlaşmasıyla Hangi Devletler birbirlerini eşit görmüşlerdir? a)
Rusya-Çin
b)
Japonya-Çin
c)
İngiltere-Çin
d)
Fransa-Çin
e)
Almanya-Çin
5) Mançu Sülalesine hakikî kalkınmasını yaşatan, ikinci Mançu imparatoru Sheng-tsu (K’ang-hsi) hangi tarihler arasında hüküm sürmüştür? a)
1664-1690
b)
1668-1715
c)
1662-1722
d)
1650-1680
e)
1649-1705
6)
Mingler’in çabuk yayılmalarının altında yatan en önemli sebep hangisidir?
a) Moğol ordusunun askerî bakımdan gevşemesi ve uzun uzun savaşmak istemeyip sükûnet içinde bulunan ülkelerine dönmek istemeleri b)
Gittikleri yerlerde barışçıl politikalar takip etmeleri
c)
Moğollar arasında sürekli iç isyanların yaşanması
d)
Mingler’in kendilerine olan güvenleri
e)
Moğollar’ın, Mingler’i kendilerinden aşağı görmeleri
220
7) Aşağıdakilerden hangisi Ming İmparatoru Chu Yüan-chang’ın yaptığı faaliyetlerden biri değildir? a)
Kanunlar neşretmek
b) Birçok zengini zorla hükümet merkezine yerleştirerek bunların ülkelerini ve nüfuzlarını kaybetmelerini sağlamak c)
Fakirlere toprak vererek yeni tarlalar dağıtmak
d)
Tembel tembel dolaşan rahiplerin sayısını azaltmak
e)
Mabetlere ait emlakları serbest bırakmak
8) Türkistan’da Ming dönemine kadar uzun süre devam eden irili-ufaklı birçok küçük devlet ortaya çıkmıştır ki Ming devrinde bunların arasında en önemlisi hangisi olmuştur? a)
Kansu
b)
Turfan
c)
Kaşgar
d)
Hami
e)
Ordos
9)
Japonların zengin Çin sahillerine saldırıları hangi dönemde başlamıştır?
a)
T’ang Dönemi
b)
Sung Dönemi
c)
Ming Dönemi
d)
Mançu Dönemi
e)
Sui Dönemi
10)
Aşağıdakilerden hangisi Ming Dönemine başkentlik yapmıştır?
a)
Pekin
b)
Lo-Yang
c)
Nankin
d)
Hopei
e)
Yunnan
Cevaplar 221
1) b, 2) e, 3) d, 4) a, 5) c, 6) a, 7) e, 8) d, 9) c, 10) a
222
10. MANÇU SÜLALESİ (1644-1911)’NİN ÇÖZÜLME DÖNEMİ
223
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung Devri) 10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi 10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları 10.4. II. Afyon Savaşı ve Sonuçları 10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar 10.6.
XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri
10.7. Japon –Çin Savaşı
224
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) nelerdir?
Mançu Sülalesi’nin çözülme dönemini başlatan iç ve dış siyasi olaylar
225
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Mançu sülalesinin Türkistan politikası
Mançu Sülalesi döneminde Türkistan’da başlayan mücadeleler, işgaller ve bu olayda rol oynayan aktörler hakkında bilgi edinmek Mançu Sülalesi döneminde Çin’i Avrupa Devletleri ile yüz yüze getiren diplomatik ve ticari ilişkilerin kavranması XIX. yüzyılda Çin’i sömürge hâline getirmek isteyen Avrupa Devletleri ile yapılan savaşlar ve antlaşmaların öğrenilmesi XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Mançu hükümetine karşı çıkan iç isyanların sebep ve sonuçlarının incelenmesi XIX. yüzyılda Çin ve Japonya arasında geçen Askerî faaliyetlerin ve neticelerinin öğrenilmesi
Mançu Sülalesi ile Avrupa Devletleri ilişkilerin ilk dönemi
Afyon Savaşları ve Avrupa Devletleri ile yapılan antlaşmalar
Mançu Sülalesi Döneminde Çıkan İç İsyanlar
Japon-Çin Savaşı
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Türkistan’ın işgali ile ilgili Türk kaynaklarının araştırılıp incelenmesi
226
Anahtar Kavramlar
Ch’ien-lung
Chia-ch’ing
Hsüan-tsung (Dao Guang)
Afyon Savaşı
227
Giriş Bu bölümde, Çin tarihine Qing Dönemi adı ile damga vuran Mançu dönemi olayları ele alınarak Avrupalıların Çin’i istila etme ve sömürme politikalarına değinilerek, Avrupalıların Çin’de Afyon tüketiminin had safhaya ulaşmasını sağlayarak çıkarttıkları I. ve II. Afyon Savaşları anlatılmıştır. Ayrıca savaş sonunda imzalattırılan Nankin Antlaşması ile Çin’in bağımsızlığını elinden alma süreci üzerinde durularak, yine bu dönemi kendi lehine döndürmeye çalışan Japonya’nın çıkarttığı savaş da ele alınmıştır.
228
10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung Devri) Yung-cheng’in yerine geçen Ch’ien-lung (Kao-tsung)’un asıl imparator olarak saltanat sürdüğü devir (1736-1796), Mançular’ın hem en parlak zamanları hem de içteki gerileme dönemlerinin başlangıcı olmuştur. Moğol Prensi Galdan (Galdan Buşuktu, 1671-1697) Çinliler tarafından mağlup edildikten sonra Moğollar (daha doğrusu Kalmuklar), İli bölgesine gitmişler ve böylece Kazaklar ile diğer başka Türk boylarının topraklarına girmişlerdir. Bu yüzden pek çok savaş yaşanmış ve Kazaklar’ın bazıları Kalmuk hâkimiyetine girmişlerdir. Tsewang Rabdan (Şevan Rabdan)’ın Çinlilerle yaptığı savaşlar sırasında Oyrat, Cungar ve Kalmuklar’ın Kazaklar üzerindeki tesirleri artmıştır. Kalmukların düşmanı olan Kiçi-yüz (Küçük cüz)’ün Kazak hanı Ebü’l Hayr Han, Kazakların yanında duramayarak, Ruslara ilhâk etmiştir (1734). Ruslar onun topraklarında bulunan bugünkü Orenburg Şehrini kurmuşlardır (1735). Kalmuklarla Çinlilerin mücadeleri bu bölgede devam etmiş ve nihayetinde Kalmuk hükümdarı Amursana 1754’de Çinlilerle barış yapmıştır. Ancak bu barış hücumları sona erdirememiş ve Çinliler, İli bölgesine karşı büyük bir harekâta geçerek, 1755’te zaferi kazanmışlardır. İli bölgesine muhtelif dillerde yazılmış bir de kitabe dikmişlerdir. Bu kitabede Kalmuklar’ın şefi (Çinliler tarafından Dsungar adı verilir) Davaci’nin nasıl mağlûp edildiği ve esir olarak Pekin’e getirildiği yazılmıştır. Amursana, hezimetten sonra Kazakların yanına kaçmış ve Orta-yüz Kazakları’nın yardımı ile 1757’de tekrar hâkimiyetini elde etmeye çalışmıştır. Fakat o zamanlar Kazaklar’ın hanı Abılay Han (Abilay), onu Çinlilere iade etmek istemişse de başarılı olamamıştır. Bunun üzerine Ruslar’ın yanına kaçmış, esir edilince de hastalanarak ölmüştür. Abılay Han’ın Amursana’yı Çinlilere vermek istemesi, Abılay Han’ın 1755’ten itibaren Çinlilerin tabiîyeti altına girmesinden kaynaklanmıştır. Çinliler, 1758’de büyük halk kitlelerini katlettiklerinden, Kazak hanları Uvalı ile Nuralı Han’ın birleşip boşalan eski Kalmuk bölgelerini işgâl edebileceklerinden korkmuşlardır. Bu korku ile Kalmuklar’a karşı savaşan General Fu Te ile Chao Hui’nin Uc, Kaşgar ve Yarkend’e hücum ederek oradaki Müslümanları mağlûp etmelerini ve bütün Türkistan’ı Çin hâkimiyeti altına almalarını istemişlerdir. Bu savaşlar yüzünden Çin’in Avrupa devletleri ile arası açılmıştır. Çin ordularının İli bölgelerinde savaştıkları yıllarda, Ruslar da o taraflara doğru uzanmışlardır. İli bölgesi, Çin ile Rusya arasında, 1847’den 1881’de Rusya’ya geçinceye kadar bir kavga vesilesi olmuştur. Rus-Çin münasebetlerinde bilhassa Kazaklar’la Kalmuklar büyük rol oynamışlardır. 1714’de Çinliler Aşağı İdil’deki Batı Kalmukluları’na elçi göndermişler ve bunlarla münasebetler kurmuşlardır. İdil bölgesi üzerinde baskı artmaya başlayınca Batı Kalmukları (Çinliler bunlara “Turgut'” derler) doğuya, Çin topraklarına göç etmeye karar vermişlerdir (1771). Düşman topraklarından geçen bu yol güzergâhı üzerinde Batı Kalmukları’nın büyük bir kısmı mahvolmuşlar; sadece 70.000’e yakın insan, İli bölgesine gelmiştir ki bunların da büyük bir kısmı yok edilen Doğu Kalmukları’nın yerlerine yerleştirilmişlerdir. Bunların bakiyeleri bugün dahi bu bölgede bulunmaktadır. 229
Çinliler güneyde de Avrupa devletleriyle doğrudan doğruya temasa geçmişler, 1757’de İngiltere Kalküta’yı, 1766’da da Bengal Eyaleti’ni işgal etmiştir. Doğu Türkistan etrafındaki savaşlarda başarılar kazanan bir Mançu generali (Ming Jui), 1767’de Birmanya’ya karşı yürümüş, 1769’da tabiîyeti altına almıştır. Nepalliler Tibet’e karşı iki defa saldırıda bulunduklarından 1790-179l’de Çinliler Tibet’in güneyindeki Nepal’i zapt etmişlerdir. Böylece İngiltere ve Çin’in siyasi menfaatleri karşı karşıya gelmiştir. Ch’ien-lung’un 60 yıllık saltanatı süresince Orta ve Güneydoğu Asya kavimlerine karşı kırkbeş yıl sürecek bir askerî harekât başlatmış, 1760’da güneyde Burma’ya karşı üç Mançu seferi gerçekleştirmiştir. Bu seferlerin, hepsi sınır boylarında yaşayan kabileleri denetim altına alınmak için yapılmıştır. Ama bunlardan istenilen sonuç sağlanamamış ve 1788/89’da yapılan Vietnam kuşatması da başarısızlıkla neticelenmiştir. Han göçmenleri Güneydoğu Asya’ya doğru hareket etmeye başlamışlardır. İmparatorluğun öbür ucunda kurak bölgelerden kaçan Çinliler kuzeydeki nehir boylarına veya Mançurya’ya doğru akmaya başlamışlar, Mançular bu durumdan son derece rahatsız olmuşlardır. İşte bu şartlar içerisinde 1796‘da imparator istifa etmiş ve yerine Chia-ch’ing (Jen-tsung 1796-1821) imparator olmuş, ancak saltanatı genelde isyanlarla uğraşarak geçmiştir. Nitekim 1795’te “Beyaz Lotus Tarikatı'”nın isyanı başlamıştır. Uzun zamandan beri gizli bir teşkilât olarak Moğol döneminden itibaren önemli bir rol oynayan bu tarikat, Liu Sung tarafından yeniden teşkilâtlandırılmıştır. İsyan güçlükle bastırılmış, Liu Sung esir olarak angarya işlerde çalıştırılmaya mahkûm edilmiştir. Fakat taraftarları tekrar gruplar hâlinde bilhassa Anhui Eyaletinde teşkilâtlanmışlardır. Bu isyanlar her zamanki gibi hükümet veya idare eden tabakanın halkı fazla ezmesinden dolayı ortaya çıkan isyanlardı. Aslında bu harekât bilhassa şehirlerde oturup hiçbir şey yapmayan ve yalnız hükümetten para alıp efendiler gibi hareket eden Mançular’a karşı başlamış, ama hükümet bunu millî bir hareket zannederek şiddetle harekete geçmiştir. Hükümet birlikleri Beyaz Lotus isyanının önderini yakalamışlarsa da daha sonra bu kişi kaçmayı başarmıştır. Bunun üzerine bu tarikatın yayıldığı bölgelerde görülmemiş bir katliam yapılmış ve isyan ancak 1802’de çok büyük bir askerî harekâtla bastırılabilmiştir. Beyaz Lotus İsyanından sonra 1813 yılında kuzeyde başka bir gizli teşkilât olan “Gök Kanununun Tarikatı”nın öncülük ettiği isyan başlamış, bu da zorda olsa bastırılabilmiştir. Aynı anda taşrada bir başka isyân daha başlamıştır. Bu isyanların iki sebebi vardı: 1. Ekonomik durumun kötülüğü; 2. Orta tabakanın arasında, millî şuurla Mançular’a karşı duyulan büyük nefret. Ama hükümet bu sebepleri anlamaktan çok uzak kalmıştır.
10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi İmparator Hsüan-tsung (Dao-Guang) (1821-1850)’un tahta gelişi ile Çin tarihinde 1911’e kadar devam edecek olan yeni bir dönem başlamıştır. Dış siyaset bakımından bu devir, batı devletlerinin, gittikçe Çin’i kendi sömürge yapmak gayesiyle, Çin üzerindeki nüfuzlarını 230
arttırdıkları bir dönem olmuştur. Kültür bakımından ise bu devir, Çin’e batı medeniyetinin yavaş yavaş nüfuz ettiği devirdir; Avrupalı devletlerle temaslar Çin’e batıdan birçok şeylerin öğrenilmesi gerekliliğini göstermiştir. İç siyaset bakımından bu devir bir çözülme, çökme dönemi olmuştur. Dört iç savaş çıkmış, bunların biri sülalenin son bulmasına sebep olmuştur. Çin tarihinde bu Mançu İmparatorunun kurduğu hükümete Qing Hükümeti denilmektedir. İmparator Hsüan-tsung‘un tahtta kaldığı 1821-1850 yılları arası 30 yıllık döneme de Dao Guang dönemi adı verilmiştir. Çin geleneğinde tüm imparatorlar yeni imparator olarak tahta çıktıklarında kendi dönemlerini başlatıp, seleflerinin dönemini kapatırlar ve böylece bu yeni döneme kendi adları verilirdi. Avrupalılar XVIII. yüzyıl boyunca Çin’e pek çok elçilik heyetleri göndermişler ve bu heyetlerin raporlarından Çin hakkında gereken bilgileri almışlardır. Ancak Çin’in bu elçilik heyetlerinden bağımsız bir devletin temsilcileri olarak değil de Çin imparatorlarının birer tebaları olarak davranmalarını istemeleri arada birçok hoş olmayan olayların yaşanmasına sebep olmuş ve bu özellikle Büyük Britanya’da millî bir gurur hâline gelmiştir. Elçiler Çin imparatorunun karşısında yerlere kadar eğilmedikleri için çoğu zaman ticari bir anlaşma yapmadan elleri boş dönmüşlerdir. Ancak Çin hakkında yazdıkları da Avrupa’da Çin devletine ve milletine karşı bir duruşun başlamasına sebep olmuştur. İngiltere, Çin ile birçok defa daha iyi şartlarda ticarî münasebetler tesis etmeye çalışmış, bu gaye ile 1788, 1791, 1793 ve 1816 yıllarında gönderdikleri elçiler başarı kazanamamışlardır. Aslında Britanya çok basit bir şekilde ifade edersek, Çin sahilinde birkaç serbest ve bağımsız yerleşim yerleri kurmak istemiştir. Avrupalı devletler, Çin’de ticaret yapabilmek için âdeta birbirleriyle yarışa girişmişlerdir. İngilizler 1802 ve 1808’de Fransızlar’ın Makao’yu alacaklarından korkarak işgal etmişlerdir. Amerikalılar, Portekizliler, Fransızlar, İspanyollar, Almanlar, Danimarkalılar ve Ruslar bu yüzyıl boyunca hep elçiler göndererek, ticaret serbestliği istemişlerdir. Bu sırada Avrupa’da Çin’den gelen ipek, porselen, gümüş, çay ve afyon çok değerli olmuş ve bunun ticaretini yapanlar iki üç misli kazanç sağlamışlardır. İngiliz tüccarları, tıpkı diğer Avrupalı tüccarlar gibi Kanton ve Makao civarında küçük bir sahaya yerleşerek, burada ancak tekel tüccarlarının belirli bir grubu ile ticaret yapabilmişlerdir. Elçilerin raporları doğrultusunda Londra önünde üç seçenek olduğunu anlamıştır. Ya Çin’in kurallarına uyacak, ya Kanton’a yaptığı ticareti unutacak ya da Çin’i kaba kuvvetle tehdit edecekti. Bunların arasındaki en son seçenek tercih edilmiştir. Bu arada Kanton’da gerilim yükselmiş, Britanya adına iş yapan, ama Doğu Hindistan Kumpanyası’nın adamı olmayan tüccarlar, iki şeyden şikâyet etmeye başlamışlardı: Çin’in binbir teferruat içeren kuralları ve Doğu Hindistan Kumpanyası’nın güçlü tekeli. İngiltere 1834’de bu tekeli kaldırarak Kanton ticaretini herkese açık hâle getirmiştir. Bu ise işleri değiştirmiş ve ağır sonuçlar doğurmuştur. Zira o zamana kadar tüccarlar bir Doğu Hindistan Kumpanyası’nın yetkilisi tarafından yönlendirilip gözetilmişlerdi; oysa şimdi bu iş için artık Londra’nın bir hükümet yetkilisi ataması gerekmiştir. Fakat bu durum Çinliler tarafından hoş karşılanmamıştır. İlk resmî “denetmen” Lord William John Napier olmuş ve Çin 231
kendisinden imparatora iletilmek üzere “dilekçe” yazmasını istemiştir; ancak o bu durumu aşağılayıcı bularak reddetmiştir. Çinliler kendisine bundan sonra hem ağır baskılar uygulamışlar hem de onur kırıcı hareketlerde bulunmuşlardır. Sonunda Napier hastalanarak ölmüştür. Napier Olayı olarak tarihe geçen bu olay Çin ile İngiltere arasındaki ilişkinin gittikçe silahlara bırakılmasında en etkili olaylardan biri olmuştur. Bir diğer olay ise afyon ticaretidir. Aslında Çin bu tarihlerde hem içte hem de dışta kapalı bir politika takip etmiştir. Ekonomi millî bir anlayış içerisinde yürütülmeye çalışılmış ve elle üretim denilen bu modelin ana fikri “kendin üret kendin tüket” amacına dayanmıştır. Oysa Batı’da sanayileşme dönemi çoktan başlamıştı. Qing İmparatorluğu her ne kadar içe kapanık bir politika izlese de, Rusya, Japonya, Britanya gibi yabancı ülkelerden gelen tüccarların güneydoğu deniz kıyısındaki şehirlerinde faaliyet göstermelerinin önüne geçememiştir. İngilizler XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Çin topraklarında afyon ticaretine başlamışlardır. Afyon, Çin’de öteden beri ilaç niyetinde kullanılan bir madde olduğu kadar insanı rahatlatan yönü ile de gittikçe dikkatleri çekmiştir. 1795-1799 yılları arasında İngilizlerin getirdiği afyonun yıllık miktarı 4.124 koliye; 1834 –1838 arası 21.885 koli’den 40.200 koliye çıkarılmıştır. Afyon kullananlar arasında yerli zenginler, tüccarlar, yüksek dereceli devlet memurları ilk sırada gelmişlerdir. Öyle ki bunlar arasında tüketim, %100’e, yükselirken; sıradan halk arasında bile afyon tüketimi %30 kadar yükselmiştir. Bundan sonra memurlar kendi sorumluluklarını ihmal etmeye, halk da üretimi gittikçe yavaşlatmaya ya da durdurmaya başlamıştır. Kolay yolla daha çok para kazanabilmek ve afyon alabilmek için hırsızlık, soygunculuk gibi hukuk dışı yöntemlere müracaat edilmiştir. Afyon tüketiminin artması çok miktarda gümüş paranın yurt dışına çıkmasına sebep olmuştur. Yabancı ve Çinli tüccarların sattıkları afyonun karşılığında aldıkları gümüşü Kanton’da İngiliz bankasına yatırmaları ülke ekonomisinin bir hayli zayıflamasına yol açmıştır. Yıllık en az on milyon ser (1 ser = 20 kilo) gümüş para sadece afyon ticareti sayesinde yurtdışına çıkmıştır. Afyon kaçakçılığının artması karşısında Britanyalılar şunları söylemişlerdir: 1. Afyon ticareti Çin’den başka hiçbir ülkenin meselesi değildir, 2. Çin sahillerini ve ticaretini denetlemek Biritanyalıların değil, Çinlilerin işidir ve Çinli yöneticiler bunun için hangi yolu uygun görüyorlarsa onu seçebilirler; 3.Afyon ticaretine konulan yasaklar daha sert bir şekilde mi uygulanmalı yoksa meşru kılınarak bir takım düzenlemelere ve vergiye mi tabi tutulmalı idi? Qing İmparatoru Dao Guang arz ve talep kanunlarına karşı savaş açmaya karar vermiş ve 31 Aralık 1838 yılında, imparatorluk özel görevlisi Vezir Han Lin Zexu’yu olağanüstü yetkilerle donatarak Kanton’daki afyon ticaretini yasaklamak üzere göndermiştir. Lin, Britanyalılar üzerinde dozu yavaş yavaş artan psikolojik, siyasi hatta fiziksel baskı uygulayarak ellerindeki yüklü miktarda değerli afyon stoklarını vermeye mecbur bırakmıştır. Bunları yaparken de Çin bakışı ile Birlik bayrağına ve Kraliçe Victoria’nın temsilcisi denetçi Charles Elliot’a pek saygı göstermemiştir. Daha da ileri giderek 1840 yılının başına kadar 232
Kanton’daki bütün İngiliz halkını gemilere bindirerek Hong Kong açıklarına gitmelerini sağlamıştir. Böylece Britanyalılar’ın Çin’de ticaret yapmalarını yasaklamıştır. Ancak bu yinede afyon kaçakçılığını durduramamış, Çinlilerin yasak koymadığı Amerikalı tacirler Kanton’dan aldıkları çayı deniz üstünde Britanyalı tüccarlara satmışlardır. Bu durum Britanya açısından afyon ticareti olmaktan çıkmış, Çinlilerin Britanya bayrağını hiçe saymaları, devletlerarası eşitliği inkâr etmeleri, hukuki bir gerekçe olmadan özel mülkiyete el koymaları ve hepsinden de önemlisi kadın ve çocukları tehdit etme meselesi olmuştur.
10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları 1840 yılında Britanya İmparatoruluğu ile Qing Hanedanlığı arasında Meşhur I. Afyon Savaşı başlamıştır. Aslında Britanya ilk başlarda, savaşmaktan çok görüşmekle zaman harcamış, denetçi Charles Elliot ile Lin Zexu bir anlaşma sağlamaya çalışmışlarsa da bu hem Çin imparatoru hem de Londra tarafından reddedilmiştir. Haziran ayında İngiliz filosu Kanton sahillerine ulaşmışsa da Lin Zexu, orduyu ve halkı iyi organize ederek İngiliz filosunu kıyıya yanaştırmamıştır. İngiliz filosu Xiamen (Şiyamen)’den girmeye çalışmış ancak orada da aynı akıbete uğramıştır. Bunun üzerine Zhejiang Eyaleti’nde yeteri kadar güç olmadığını anlayınca oradan Dingkou’a hücum ederek karaya çıkmayı başarmıştır. İngilizlerin tüfek ve toplarından korkuya kapılan Mançu sarayı derhâl Lin Zexu’yu görevinden alarak, yerine Qishan’ı Olağanüstü Vezir olarak göndermiştir. Ancak onun görevlendirilmesi de bir işe yaramamış, 1841 yılı içerisinde İngilizler teker teker Çin topraklarını ele geçirmişlerdir. Öyle ki Şubat ayında Humen’i, Mayıs ayında Kanton’u, Ağustos ayında da Xiamen’i ele geçirerek, daha sonra Kızıl Nehr’in aşağı akımı boyunca ilerlemişlerdir. 1842 yılında ileri harekâtlarına devam etmişler, Haziran ayında Wusong, Temmuz ayında Zhenjiang’ı aşıp Nankin’i almışlardır. Çin ordusu yenilgiyi kabul ederek ateşkes istemiş ve böylece Çin’in Yakın Çağ tarihinde ilk defa tek taraflı ağır bir antlaşma imzalanmıştır. 29 Ağustos 1842 yılında İngiliz filosuna ait bir gemide imzalanan bu antlaşmaya tarihte imzalandığı yerin adından dolayı “Nankin Antlaşması’’ veya ‘‘Jiangning Antlaşması’’ denmiştir . Jiangning bugünkü Nankin’in eski adıdır. 13 maddeden oluşan antlaşma maddelerinden bazıları şunlardır: 1.
Bir Çin toprağı olan Hongkong Britanya’ya verilecektir.
2. Çin tarafı Kanton, Xiamen, Fuzhou, Ningbo, Shang-hai gibi beş liman şehrinde ticareti serbest bırakacak; bu şehirlerde İngilizler istedikleri gibi yerleşebilecekler ve isterse Britanya hükümeti konsolosluk açabilecektir. 3. Çin Hükümeti, Britanya Hükümetine afyonların yakılması nedeniyle 6 milyon ser, askerî giderler için 12 milyon ser, ticari borç için 3 milyon ser, toplamda 21 milyon ser gümüş akçe tazminat ödeyecektir.
233
4. Britanya’dan ihracat ve ithalat işlerinden dolayı alınacak vergi Britanya’ya danıştıktan sonra alınacaktır. 5. İngiliz tüccarlar yukarıdaki liman şehirlerinde istedikleri gibi hareket etme, yerli tüccarlarla irtibat kurma özgürlüğüne hiç kimsenin müdahalesi olmadan sahip olacaklardır. 1843 yılında Britanya Hükümeti, Qing Hükümeti’ne zorla ‘‘Nankin Antlaşması’’nın devamı sayılan ‘‘Humen Antlaşması’’nı imzalatmıştır. Bu antlaşmada Nankin Antlaşmasına ilaveten Britanya kendi vatandaşına hukuki bir takım haklar sağlamıştır. Mesela bir Britanya vatandaşı Çin’de suç işlerse, o Çin yasalarına göre değil, Britanya yasalarına göre cezalandırılacak; Britanya Hükümeti hangi ayrıcalığa sahip ise, Britanya vatandaşı da aynı ayrıcalığa sahip olacaktır gibi. Nankin Antlaşması, Çin için bir son değil aslında bir başlangıçtır. Zira bu antlaşmadan sonra 1844 yılında Amerika ve Fransa’da kendi haklarını koruyan antlaşmaları Qing Hükümetine zorla imzalatmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri ile ‘‘Wangxia Antlaşması’’; Fransa ile ‘‘Huangpu Antlaşması’’ yapılmıştır. Daha sonra emperyalist her türlü bahaneyle Qing Hükümeti’ne bir takım tek taraflı antlaşmalar imzalattırılmıştır. Nankin Antlaşması ile Çin tam bağımsızlığını kaybetmiştir. Bu tarihten sonra emperyalist güçler Çin’e karşı askerî, siyasi, ekonomik ve kültürel bakımlardan çeşitli saldırılarda bulunarak, onu kontrol etmeyi ve yağmalamayı şiddetle arttırmışlardır. Çin’in 2000 senelik feodal geçmişine nokta konularak yarı sömürge yarı feodal bir devlete dönüştürülmesi sağlanmıştır.
10.4.
II. Afyon Savaşı ve Sonuçları
Çin bu yıllarda hem içte hem de dışta oldukça fazla isyanlarla ve sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. 1856 yılının Ekim ayında Britanya ve Fransa kasten çıkardıkları Arrow Olayı’nı bahane ederek Anglo-French koalisyonu kurup Qing Hükümeti’ne savaş açmışlardır. Arrow mürettebatı Çinli olan Çin yapımı bir tekne idi; fakat gönderine İngiliz bayrağı çekilmişti. Çinli askerler korsan avına çıkmak için bu tekneye bindiklerinde bu bayrağı indiriyorlardı. Bunu bekledikleri bahane olarak gören İngilizler, Kraliyet donanmasını göreve çağırarak, 1857 yılının 29 Aralığında Anglo-French koalisyonunun Kanton’un bazı bölgelerini top ateşine tutarak ele geçirmesini sağlamışlardır. Çinlilerin Amerikan bayrağı taşıyan bir Birleşik Devletler korvetine Çin istihkâmlarından ateş açmaları sonucu Amerikalılar da işe karıştırılmışlardır. Bu savaşa İngilizler Arrow War ya da Second Anglo-Chinese War adını verirlerken; Çin II. Afyon Savaşı olarak adlandırmıştır. Bu savaşta Çin’in asker sayısı 200 bin, koalisyon devletlerinin ise 17.700 kişi idi. Savaşın sonunda koalisyon ordusu 405, Çin ordusu ise 21.500 kurban vermiştir. Anglo-French koalisyonunun Kanton Şehrini ele geçirmesini fırsat bilen Rus Çarlığı, Kuzeydoğu Çin topraklarına karşı harekete geçmiştir. 28 Mayıs 1858 yılında Hei Long Jiang Eyaletinin valisi Ruslar ile ‘‘Aihui Antlaşması’’ imzalayarak 600 bin km karelik toprağı Rusya’ya vermiş, ancak bu antlaşma merkezi hükümet tarafından kabul edilmemiştir. Aynı yıl Çin, Britanya, Fransa, Rusya ve ABD ile ‘‘Tianjin Antlaşması”nı imzalamıştır. 234
1860 yılında koalisyon ile Çin arasındaki savaş Çin’in yenilgisiyle sona ermiştir. Savaştan sonra Çin, Britanya, Fransa, Rusya ile ayrı ayrı ‘‘Pekin Antlaşmaları’’nı imzalamıştır. Çin Rusya ile imzaladığı ‘‘Pekin Antlaşması’’nın hemen sonrasında, kuzeydoğuda 1 milyon 500 km kareden fazla toprağı Rusya’ya vermek zorunda kalmıştır. Bu olayların en uzun vadeli sonuçları toprak ve hazine kaybından çok, daha fazla sayıda liman açılması ve dış ülkelere seyahatin daha serbest bir hâle gelmesi olmuştur. Ne kadar önemli olursa olsun, zaman içinde en kritik konunun ticaret değil, Çin’in yabancılara, Batı teknolojisine ve en önemlisi dış kaynaklı fikirlere karşı artık korumasının kalmadığının anlaşılması olmuştur.
10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar Antlaşmalar sonucu ödenecek paralar için halktan alınan vergilerin çeşidi ve miktarı oldukça fazla arttırılmış, bunun üzerine Çin’in bütün bölgelerinde Qing Hükümeti’ne karşı isyanlar çıkmıştır. Bunlardan en etkilisi 11 Ocak 1851 yılında Huang Xiuquan (Hung Hsiuch’üan, Huang Şiyu Çuan) Guangxi’nin Jintian kentinde başlattığı isyan olmuştur. Huang Xiuquan, etrafına fakirleşen köylüleri toplayan basit bir adamdı. Çin’de genellikle böyle bir köylü isyanının nüvesini kendi şahsi dinini ortaya çıkaran gizli bir cemiyet oluştururdu ki; bu sefer de öyle olmuş ve özel bir din ortaya çıkmıştır. Huang, misyonerler vasıtasıyla Hristiyanlığı öğrenmiş, Hristiyan görüşleriyle eski Çin görüşlerini birleştirerek kendi taraftarlarına dünyayı cennet yapacak olan yeni bir din yaymayı vadetmiştir. Kendisine “İsa’nın küçük kardeşi” adını verirken, kurduğu devlete de “T’ai-p’ing (Taiping): en yüksek sükûn” adını vermiştir. Aslında dinî bir mahiyette olmayıp bundan önceki hareketler gibi, sosyal mahiyette olan bu harekât, fakirleşen köylüler arasında büyük bir ilgi uyandırmıştır. Toprağı halka yeniden dağıtmış; memurları ve bilhassa yabancıları, yani Mançuları kovmuştur. Avrupa ile yapılan ticaret, tesirini bilhassa Güney Çin’de hissettirdiğinden, o zamana kadar büyük bir zaruret içinde yaşamış olan taraftarları, toprak ve şehirlerin ele geçmesi ile servet temin etmeye başlamışlardır. Fakat savaştıkları memurların ve bilhassa askerlerin çoğu Mançu olduğundan bu hareket, Moğol devrinin sonundaki hareket gibi, çok çabuk millî bir mahiyet almıştır. Huang hızla ilerlemiş, 1852’de Han-k’ou’yu, 1853’te doğunun en mühim merkezi Nankin’i ele geçirip, hükümet merkezi yapmıştır. O, Ming devri başlangıcının eski ananelerine riayet ederek bununla hükümet merkezinin doğuda olmasını isteyen Doğu Çin aydınlarıyla irtibat kurabileceğini düşünmüştür. Görünüşte de eski Çin ananelerini uygulamış, taraftarları saç örgülerini keserek eskiden olduğu gibi saçlarını kazıtmışlardır. Huang, isyanın hemen sonrasında T’ai-p’ing Semavi Devleti’ni kurduğunu duyurarak Eylül ayında kendisini han ilan etmiştir. Mart 1853’de Nankin Şehrinin adını Tianking (İlahi Payitaht) olarak değiştirip T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin payitahtı yapmıştır. Bundan sonra “Kutsal Devletin Arsalar Kanunu’’nu çıkarmış, Nisan ayında kuzeye ve batıya doğru istilal hareketini başlatmıştır. 1855 yılında kuzeydeki diğer isyancılarla anlaşarak onlarla müttefik olmuştur. Ancak 1856 yılında T’ai-p’ing Devleti’nin üst düzey generalleri arasında yaşanan iç
235
savaş “Tianking Olayı”nın meydana gelmesine ve T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin hızla güçlendiği bir sırada aniden zayıflamasına neden olmuştur. T’ai-p’ingler Hristiyan olduklarını belirtirlerken; misyonerler bütün Çin’i Hristiyan yapma fırsatının şimdi yakalandığını söylüyorlardı. Avrupalılar uzun bir tereddütten sonra menfaatleri gereği Mançular’ın tarafında olmayı tercih etmişlerdir. Zayıf Mançu hükümetini kuvvetli T’ai’-p’ing hükümetine tercih ederlerken T’ai-p’ingler’in biraz komünist kokusu bulunan tedbirlerini de tehlikeli görmüşlerdir. İlk zamanlar Çinliler, T’ai-p’ingler’le başa çıkabilecek gibi görünmemiştir. İmparatorun orduları, Mançuların, Moğolların ve birkaç Çinli’nin birliklerinden oluşmuştur. Bunlar uzun barış yıllarında eski savaşçı ruhlarını kaybetmişler ve devletten aldıkları para ile yaşamaktan son derece memnun kalmışlardır. Bu isyan hareketi sırasında üç şahıs öne çıkmıştır: Büyük şahsî kahramanlığı olan Seng-ko-linhsin adında bir Moğol; iki Çinli olan Tseng Kuo-fan (1811-1892) ve Li Hung-chang. Bu Moğol, Pekin’i T’ai-p’ingler’in zaptından kurtarmış, iki Çinli ise yaşadıkları Orta Çin’de kısmen kendi hesaplarına, kısmen de valilik (Tseng) yetkilerinden istifade ederek bir nevi halk hücum birlikleri, yani topraklarını korumak isteyen köylülerden oluşan ilk millî Çin ordusunu kurmuşlardır. Böylece kötü durumda olan Orta Çin’in büyük köylüleri iki gruba ayrılmışlardır: Bir kısmı T’ai-p’inglere katılırlarken diğerleri Tseng Kuo-fan’a ilhâk etmişlerdir. Böylece hükümet birlikleri T’ai-p’ingler’i 1856’da Nankin’e ve bunun etrafında bulunan bazı şehirlere kadar geri çekilmek zorunda bırakmışlardır. Bütün bu isyanlar sırasında ne Britanya ne de Çin Nankin antlaşmasına riayet etmemişler, İngilizler bazı Çin gemilerinin İngiliz bayrağı taşımalarına izin vermişlerdir. Bu şekilde bu gemiler, İngiliz savaş gemileri tarafından ekonomik durumun güçlüğünden dolayı güney sahillerinde bulunan korsanlara karşı korunmuşlardır. Çinliler, İngilizlere daima müşkülat çıkarmışlardır. 1856 yılında Çinliler kaçakçılık yapan ve İngiliz bayrağı taşıyan bir gemiyi durdurarak, mürettebatını esir etmişler ve bu İngilizlere bekledikleri fırsatı vermiştir. İngiltere bunu bahane ederek 1857’de silaha sarılarak, Kanton ve Tietsin surlarını bombalamıştır. Bu bombalamaya Fransızlar da katılmışlardır. Tarihte bu savaşa Lorcha Savaşı denilmiştir. Çin ile müzerekelere başlanamaması, 1860’da 20.000 kişilik bir ordunun gönderilmesine sebep olmuş, Tietsin’de sahile çıkan bu ordu Pekin’e doğru yürüyüşe geçmiş ve imparator Jehol’e kaçarak, ölünceye kadar (1861) geri dönmemiştir. İngiltere ile Tietsin Antlaşması 1860’da imzalanmış ve buna göre daha başka limanların Avrupalı tüccarlara açılması, Hong-kong’un karşısında bulunan Chiu-lung (Kowloon) arazisinin boşaltılması, Çin’de İngiltere maslahatgüzarlığının açılması, Yang-tse’de serbestçe seyrü sefer yapılması, İngilizlerin Çin topraklarını satın alabilecekleri, İngilizlerin kendi mahkemeleri tarafından yargılanıp Çin mahkemelerine tabi olmamaları ile her yerde misyonerliğe müsaade edilmesine karar verilmiştir. Çin dış siyasetinde 1856 savaşının (Lorcha Savaşı) sonunda böyle büyük bir darbe yerken, içte de orta eyaletlerde T’ai-p’ing isyanı devam etmiş ve ülkenin başka bölgelerinde de büyük ve çetin isyanlar yaşanmıştır. Önce merkez eyaletler, Honan ve Anhui’da Nienfeiler isyan etmişlerdir. Bunun sebebi, 1855’te Sarı Irmağın akış yönünün değiştirilmesi
236
olmuştur. Bundan Honan ve Anhui bölgeleri çok zarar görmüştür. İsyan daha önce 1851’de başlamış, 1855’ten sonra da büyük bir hızla devam ederek 1868’de son bulmuştur. Qing Hükümeti döneminde içte yaşanan olaylar birbiri arkasına gelmiştir. 1861 yılında Zeng Guofan, Ecnebiciler Fırkasını kurmuş ve batı taklidi silahlar yaparak, 1862 yılında yabancıların desteği ile Tianking’i kuşatmıştır. T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin payitahtını 1864 yılının Temmuz ayında ele geçirerek T’ai-p’ing Semavi Devleti’ni yıkmıştır. Yine bu sıralarda adına “Müslüman İsyanları” denilen isyanlar başlamıştır. Bu isyanlardan beş tanesi çok etkili olmuştur. Bunlar: 1-
1864-1865’te Kansu’daki Müslüman isyanı;
2-
Shensi’deki Salarlar isyanı;
3-
Yünnan’daki (1855-1873) Müslüman isyanı;
4-
Türkistan’da (1866’dan itibaren) Yakup Bey’in isyanı;
5-
1895’te Kansu’daki isyan.
Çin kaynakları bu devirde yaşanan diğer isyanlar hakkında oldukça fazla bilgi verirlerken, Müslüman isyanlarında suskun kalmışlardır. Resmî olmayan kaynaklarda, bu isyanlar bastırılırken, pek çok zulüm ve katliam yapıldığı bildirilmektedir. Kansu’da 1864’de başlayan isyan 1871’e kadar sürmüştür. Bu isyanın merkezi Doğu Müslümanlarının Mekke’si olarak kabul edilen mukaddes Ho-chou Şehri olmuştur. Çinliler Kansu isyanını oldukça çabuk bastırmışlardır. Bu isyanlar arasından Yakup Bey isyanı tamamen başka bir mahiyette olmuş ve kurduğu devlet hakkında Doğu Türkistan bölümünde bilgi verildiği için burada girilmemiştir. 1895 yılındaki Salarlar isyanı, Salarlar’la Çinliler arasındaki siyasi mücadele sonucunda çıkmıştır. Yine bu yılda, bundan ayrı olarak Kansu’da büyük bir Müslüman isyanı çıkmıştır (Han Wen-hsiao). Bu isyanların sebepleri çeşitlidir. Çin’in fakirlik kıskacında olması en önemli sebeptir. Buna memurların, köylüleri şimdiye kadar olduğundan daha çok soymaları ile Çinlilerin, mesela Türklere mensup olan Salarlar gibi Çinli olmayanlara ve yabancı dinlere karşı duydukları nefret ilave edilmelidir. Yine bütün bu isyanlarda iki özellik dikkat çekmektedir: Birincisi bunların, umumî bir İslâm devleti teşkil etmek gibi, büyük siyasi hedeflerinin olmaması; ikincisi de bu isyanların hepsinin Çin topraklarında cereyan etmiş ve Salarlar isyanı hariç, tamamı Müslüman Çinliler tarafından idare edilmiş olmasıdır. Müslüman olan Çinlilere Dunganlar denilmiştir. Tabiî bu Dunganlar artık saf Çinli değillerdi. Bunlar Müslüman olduklarından, Müslüman ve Çinli olmayanlarla, yani Türk veya Moğollar’la evlenmeyi tercih etmişlerdir. 237
10.6.
XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri
XVIII. yüzyıldan itibaren Fransa Çin’e elçi göndermeye başlamış ve XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de Güneydoğu Asya’da yayılmaya başlamıştır. Bu amaçla Çin’in sınır boylarında bir sömürge üssü elde etmeye çalışmış ve 1862’de Cochinçin’i, 1864’de Kamboçya’yı, 1874’te Tonkin (bugünkü Vietnam)’i alarak, 1882 yılının Mart ayında Vietnam’a girmiştir. Aynı yılın 25 Ağustos’unda imzaladığı “Shunhua Antlaşması’’yla Vietnam’ı tamamen işgal etmiş ve kendisini Vietnam’ın “Koruyucusu” olarak kabul ettirmiştir. Fransa, Çin’i Vietnam’daki varlığı için büyük bir tehlike gördüğü ve bu toprakları tek başına sahiplenmek istediği için güneydoğudaki sahillerini işgal ederek savaşa sürüklemiştir. 1883’te Annam’ı alınca Aralık ayında Mançu (Qing) Hükümeti savaş ilan etmeğe mecbur kalmıştır. Savaşta Çin üstünlüğü sağlamasına rağmen barış istemiş ve 4 Nisan 1885’te savaşa son verilmiştir. Savaş sonrası Çin-Fransa ‘‘Tientsin veya Vietnam Antlaşması’’nı imzalamışlardır. Antlaşmanın maddeleri arasında Fransa’nın Vietnam’daki otoritesi ve Koruyucu Ülke salahiyetinin Çin tarafından tanınması ve Çin-Vietnam kara sınırlarında ticaretin serbest bırakılması da yer almıştır. Böylece Çin ordusu yenilmeden mağlup, Fransa ise yenmeden galip gelmiştir. Almanya da enerjisini kendisine Avrupa haricinde, “güneşi gören bir yer” bulma arayışına yöneltmişti. 1849’da Prusya ilk defa elçisini göndererek Çin ile siyasi ve ticari ilişkilerini başlatmak istemiş, ancak elçiyi getiren kaptanın Çin sularında üç Danimarka gemisine saldırması Çin tarafından hoş karşılanmamış ve elçi imarator ile görüşebilmek için iki yıl bekletilmiştir. Bundan sonra 1860’ta Prusya Çin’e gümrük birliği tarzında bir antlaşma teklif etmiştir. Aynı yılın Eylül ayında, Çin, Prusya elçisinin o tarihte hâlâ bağımsız olan Alman eyaletlerinin tümünü temsil etmesini onaylamış, Ayrıca Alman konsoloslarına Çin limanlarına girme ve Alman tacirlerini hukuken denetleme iznini vermiştir. 1863’de Berlin’de bir Çin elçiliği açılmış ve 1871’den itibaren Almanlar Çin’e askerî araç-gereç ile öğretmenler göndermişlerdir Çin’de ilk defa 1872 yılında Li Hongzhang adında biri Shanghai (Şangay)’da Gemici Ticaretçiler Odası’nı kurmuştur ki bu yabancıların kurduğu ilk sivil teşebbüs olmuştur. 1871’in Eylül’ünde Japonya ile Çin arasında ilk antlaşma imzalanmış ve buna göre devletlerarası eşitlik ilkesi kabul edilmiş, yabancı güçlerin tehdidi karşısında birbirleriyle fikir teatisinde bulunma kararı alnmıştır. Ancak bundan üç yıl sonra 1874 yılında Japonya deniz kazasına uğrayan elli Okinavalının katillerini cezalandırma amacıyla Tayvan’a saldırmış, fakat Tayvan halkının güçlü direnişleriyle karşılaşan ordusu yenilgiye uğramıştır. Buna rağmen Japonya, Çin’deki Mançu (Qing) Hükümetine zorla ‘‘Pekin Anlaşması’’nı imzalattırmıştır. Çin’in Büyük Okyanus kıyılarındaki liman şehirlerinin serbest ticarete açılmasını sağlayan Britanya ve Fransa bununla yetinmeyip Çin’in ‘‘arka kapısı”’nı da açmayı planlamışlardır. Britanyalılar, Myanmar ve Vietnam’dan Yunnan’a giriş için yol aramaya devam ederek 1874 yılında Myanmar’a yol kontrolü için gidenleri karşılamak üzere Britanya’nın Çin konsolosu olan tercüman Ma Jiali’yi göndermişlerdir. 1875 yılının Ocak 238
ayında İngilizler’le buluşan Ma Jiali onları Yunnan’a götürmek üzere yola çıkmıştır. 21 Şubat’ta Yunnan’ın Teng Yue bölgesinde yerli halkla arasında küçük bir çatışma çıkmış ve yerli halk Ma Jiali ile yanındakileri yakalayıp öldürmüşlerdir. Bu olay tarihe ‘‘Ma Jiali Olayı’’ olarak geçmiştir. Britanya bu olayı bahane ederek Çin’i yeni bir antlaşma yapmaya zorlamış, antlaşmaya Yantai Şehrinde imzalandığı için “Yantai Antlaşması” adı verilmiştir. 13 Eylül 1876 yılında imzalanan antlaşma ile Britanya, Güney Çin’de ticaret özgürlüğü kazanarak 150 bin ser gümüş akçe tazminat almıştır. Kırım Savaşı’ndan sonra oldukça fazla kuvvetlenen Rusya yönünü Doğu Asya’ya dönmüş ve Doğu Sibirya yüzünden Çin ile arasını açmıştır. Bu ara açılma 1858’de imzalanan ve Çin’i Kuzey Mançurya’da bazı bölgeleri terk etmeğe mecbur bırakan “Aigun Antlaşması” ile düzelmiştir. Bu şekilde Vladivostok’un kurulması mümkün olmuştur (1860). Bu arada Ruslar, Rudyard Kipling’in “Büyük Oyun” adını verdiği İngilizler’le giriştikleri rekebet sonucu Türkistan’da 1868’de Buhara ve Semerkant içlerine kadar girmişler ve Yakup Bey’in isyanını bahane ederek İli bölgesini topraklarına katmak istemişlerdir (1871). Çin, bundan sonra elçi göndererek İli bölgesinin iadesini istemiş ve tekrar masaya oturarak 24 Şubat 1881 tarihinde “Çin–Çarlık Rusyası İli Antlaşması” nı imzalamıştır ki, bu antlaşma aynı zamanda “Sankt Petersburg Antlaşması” veya “Çin- Rus Antlaşmasının Revizesi” gibi adlarla da anılmıştır. Antlaşma ile Çarlık Rusya’sından işgal ettiği toprakların bir kısmı geri alınmışsa da Tarbağatay, İli ve Kaşgar’ın batısındaki 70 bin km karelik toprak Çarlık Rusya’sına verilerek, 2 milyon 800 bin ser gümüş akçe tazminat ödenmiştir. Bu şekilde Rusya’nın Türkistan üzerine yürümesi geçici olsa da durdurulmuştur. Çin 1882’de Çin’de kendi içerisinde bir takım değişiklikler yapmış, Türkistan’ı “dış ülke” konumuna” getirerek 1884 yılında Doğu Türkistan’ın adını Şincan Eyaleti olarak değiştirmiştir. Eyalet merkezi İli’den Dihua’ya, yani bugünkü Urumçi’ye taşınmıştır.
10.7. Japon –Çin Savaşı Japonya tarihinde bu yıllarda “Meji” adını taşıyan imparatordan hareketle “Meji Restorasyonu” denilen feodal yapının görünürde de olsa son bulup, tüm devlet ve toplum yapısının değiştiği ve emperyalist siyasetin takip edildiği bir döneme girmiştir. Japonya, Çin’e 1869’da dostane ilişkiler kurmak için elçi göndermiş, l871’de ilk ittifak antlaşmasını imzalamış, l874 antlaşması ile büyük bir tazminat istemişse de l876’da savaş ilan etmeden anlaşmayı bozmuş ve Liu-kiu Adalarını almıştır. 1876’dan itibaren Japonya, Kore’ye nüfuz etmeğe başlamış ve 1885’de Kore’yi Çin ile kendisinin müşterek menfaat bölgesi ilan edecek kadar da ileri gitmiştir; hâlbuki bu sırada Kore, Çin’in himaye devleti statüsünde bulunuyordu. 1894’de Kore yüzünden Japon-Çin savaşı başlamıştır. Bunun sebebi, 1885’den beri hâlledilemeyen durum yüzünden meydana gelen entrikalar ve kargaşalardır. Çin’in kendisini çoktan beri tehdit eden savaşa karşı yegâne hazırlığı 1891’de Kuzey Çin’de bir donanma vücuda getirmek olmuştur. Aslında Çin, modern bir ordu kurma ihmalinin ve imparatoriçe Ts’ih- hsi’nin devlet hazinesindeki paraları çarçur edişinin bedelini ödemeye bu savaşla başlamıştır. 1894 yılında Kore yarımadasında çıkan isyanı bahane eden Japonya, hemen asker 239
göndererek Seul’u işgal etmiştir. Temmuz ayında Çinli tüccarların yük gemişlerine saldırarak Çin-Japon Savaşı’nı başlatmıştır. Japon General Yamagata, Çinlileri Pyongyang’da, bunun yanı sıra donanması da düşmanını Sarı Deniz’de bozguna uğratmıştır. Ekim l894’de, Yamagata, Yalu Nehrini aşarak Mançurya’ya girmiş ve Port Arthur’u almıştır. Ocak 1895’de Japonlar, Şandong sahiline çıkarak Çin donanmasını koruyan bataryaları ve topları ele geçirmişler ve liyakatli bir general olan Chih-li (Pekin’in bulunduğu eyalet) umumî valisi olan Li Hung-chang savaşı kaybederek, Çin donanması teslim olmak zorunda kalmıştır. Bu tarihte Çin’in Ulu İhtiyarı hâline gelmiş, Li Hung-chang, Avrupalı devletleri duruma müdahaleye çağırmış, Japonların ilerlemesi karşısında telaşlanan Rusya, Tokyo’ya karşılıklı geri çekilmeyi kabul etmesi için baskı yapmış; İngilizler de, Çin’in içeriden parçalanmasından korkarak baskılarını arttırmışlardır. Nihayet Japonya ateşkese razı olmuş, fakat Prens İto, Çinlilerin tam bir yenilgiyi kabul ederek masaya oturmasında ısrar etmiştir. Nisan 1895’de “Shimonoseki veya Maguan Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşma ile Çin, Kore üzerindeki himaye idaresini, Formoza Adalarını, Pekador Adalarını ve Port Arthur dâhil olmak üzere, Kuzey Çin’in anahtarı sayılabilecek Liyaotung Yarımadası’nı kaybetmiştir. Ayrıca Çin toprakları üstünde bağımsız bölgeler kurmasına izin verilen Japonlar’a savaş tazminatı ödemeye de razı olmuştur. Bu arada Japonya’da Çin’den istediği Güney Mançurya’dan vazgeçmek zorunda kalmıştır.
240
Uygulamalar 1)
Mançu Devleti’nin Avrupa Devletleri’ne karşı izlediği siyaseti değerlendiriniz.
241
Uygulama Soruları 1) Mançu Devleti’nin Avrupalılara karşı izlediği başarız siyasetin sebeplerini ve sonuçlarını belirtiniz. Bu değerlendirme sonrasında Çin’in o dönemde nasıl bir siyaset uygulayarak yaşanan talihsiz olayları lehine çevirebileceği konusunda fikirlerinizi bildiriniz.
242
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Mançu Sülalesi’nin çözülme sürecini hazırlayan, özellikle dış siyaset olaylarına yer verilmiştir. Avrupa Devletleri ile yoğun diplomatik, ticari ve askerî faaliyetlerin yer aldığı bu dönem Çin hükümetinin kapalı politikasının ve batıyı takip edememesinin doğurduğu acı tabloyu ortaya çıkarmıştır. Ch’ien-lung (Kao-tsung) dönemi (1736-1796), Mançular’ın hem en parlak zamanları hem de içteki gerileme dönemlerinin başlangıcı olmuştur. Çin-Moğol (Kalmuk) mücadeleleri, Kalmuklar’ın yenilgi üzerine Kazaklar’ın yaşadıkları İli Bölgesi’ne girmeleri ve bazı Kazakları hâkimiyetlerine almaları ile bu bölgede devam etmiştir. Kiçi-yüz (Küçük cüz)’ün Kazak hanı Ebü’l Hayr Han’ın Ruslara ilhâk etmesiyle Ruslar bugünkü Orenburg Şehrini kurmuşlardır (1735). Çinliler 1755’de harekete geçerek Kalmukları yenmişler, Orta-yüz Kazakları’nın hanı Abılay Han da Çin tabîyeti altına girmiştir. Çinlilerin 1758’de büyük halk kitlelerini katletmeleri ve Kalmuklar’dan boşalan yerleri Kazak Hanlarının işgal edebileceklerinden korkmalarından dolayı sebebiyle, Çin bütün Türkistan’ı hâkimiyet altına almak istemiştir. Çin’in işgalci Türkistan politikası, Avrupa Devletleri, özellikle de Rusya ile arasını açmıştır. Rus-Çin münasebetlerinde bilhassa Kazaklar’la Kalmuklar büyük rol oynamışlardır. Güneyde ise 1769’da Birmanya’yı, 1790-1791’de Nepal’i işgal eden Çin ile İngiltere’nin siyasi menfaatleri karşı karşıya gelmiştir. Chia-ch’ing (Jen-tsung) dönemi (1796-1821), ekonomik durumun kötülüğü ve özellikle halkın orta tabakasının arasında, millî şuurla Mançular’a karşı duyulan büyük nefret sebebiyle başlayan isyanlarla uğraşarak geçmiştir. Bunlardan en önemlisi, Moğol döneminden beri var olan Beyaz Lotus Tarikatı’nın isyanıdır. İmparator Hsüan-tsung (Dao Guang) (1821-1850)’de Qing İmparatorluğu her ne kadar içe kapanık bir politika izlese de, Rusya, Japonya, Britanya gibi yabancı ülkelerden gelen tüccarların güneydoğu deniz kıyısındaki şehirlerinde faaliyet göstermelerinin önüne geçememiştir. Avrupalılar XVIII. yüzyıl boyunca Çin’e, özellikle ticari münasebet kurmak için pek çok elçilik heyetleri göndermişler; ancak önceleri Çin’in onlardan tebaları gibi davranmalarını istemeleri sebebiyle eli boş dönmüşlerdir. Avrupa’da Çin’den gelen ipek, porselen, gümüş, çay ve afyon çok değerli hale gelmesi, İngilizler’in ardından Amerikalılar, Portekizliler, Fransızlar, İspanyollar, Almanlar, Danimarkalılar ve Ruslar da Çin’den ticaret serbestliği istemişlerdir. Kanton ve Makao’da ticaret yapmak üzere yerleşen İngilizlerin burada ticaret yapanları denetlemek üzere İngiliz hükümeti tarafından atanan denetmen Lord William John Napier, Çinlilerin kendine uyguladığı ağır baskılar ve onur kırıcı hareketler sebebiyle ölünce bu olay, İngilizlerin Çin’e savaş açma sebeplerinden biri olan Napier olayı olarak tarihe geçmiştir. Diğer sebep ise afyon ticareti sebebiyle çıkan savaşlardır. İngilizler XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Çin topraklarında afyon ticaretine başlamışlardır. Çin’de afyon kullananlar arasında yerli zenginler, tüccarlar, yüksek dereceli devlet memurları ilk sırada gelmişlerdir. Bundan sonra memurlar kendi sorumluluklarını ihmal etmeye, halk da üretimi gittikçe yavaşlatmaya ya da durdurmaya başlamıştır. Hırsızlık, soygunculuk gibi hukuk dışı 243
yöntemlere müracaat edilmiştir. Afyon tüketiminin artması çok miktarda gümüş paranın da yurt dışına çıkmasına sebep olmuştur. 1840 yılında Britanya İmparatoruluğu ile Qing Hanedanlığı arasında I. Afyon Savaşı başlamıştır. İngilizlerin teker teker Çin topraklarını ele geçirmesinin neticesinde 29 Ağustos 1842 yılında Çin’in Yakın Çağ tarihinde ilk defa tek taraflı ağır bir antlaşma olan “Nankin Antlaşması’’ veya ‘‘Jiangning Antlaşması’’ imzalanmıştır. İngilizler bu antlaşma ile Hong Kong’u almış, birçok şehirde ticaret serbestliği ve konsolosluk açma hakkı kazanmış, yakılan afyonlar için Çin’den tazminat talep etmiştir. Bunun bir sene sonrasında ise Çin’de yaşayan Britanya vatandaşlarına hukuki haklar kazandıran ‘‘Humen Antlaşması’’ imzalanmıştır. Çin’in tam bağımsızlığını kaybetmesine yol açan Nankin Antlaşması’ndan sonra 1844 yılında Amerika ve Fransa’da kendi haklarını koruyan antlaşmaları Qing Hükümetine zorla imzalatmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri ile ‘‘Wangxia Antlaşması’’; Fransa ile ‘‘Huangpu Antlaşması’’ yapılmıştır. 1856 yılının Ekim ayında Britanya ve Fransa kasten çıkardıkları Arrow Olayı’nı bahane ederek Anglo-French koalisyonu kurup, Qing Hükümeti’ne savaş açmışlardır. Ardından Amerikalılar da bu savaşa karışmışlardır. Bu savaşa İngilizler Arrow War ya da Second Anglo-Chinese War adını verirlerken; Çin II. Afyon Savaşı olarak adlandırmıştır. AngloFrench koalisyonunun Kanton Şehrini ele geçirmesini fırsat bilen Rus Çarlığı, Kuzeydoğu Çin topraklarına karşı harekete geçmiştir. 1858’de Çin, Britanya, Fransa, Rusya ve ABD ile ‘‘Tianjin Antlaşması”nı imzalamıştır. 1860 yılında koalisyon ile Çin arasındaki savaş Çin’in yenilgisiyle sona ermiştir. Savaştan sonra Çin, Britanya, Fransa, Rusya ile ayrı ayrı ‘‘Pekin Antlaşmaları’’nı imzalamıştır. Antlaşmalar sonucu ödenecek paralar için halktan alınan vergiler oldukça fazla arttırılmış, bunun üzerine birçok isyanlar çıkmıştır. En önemlileri T’ai-p’ing Devleti’ni kuran Huang Xiuquan’ın isyanı; Müslümanlar tarafından çıkarılan 1864-1865’te Kansu’daki Müslüman isyanı, Shensi’deki Salarlar isyanı, Yünnan’daki (1855-1873) Müslüman isyanı, Türkistan’da (1866’dan itibaren) Yakup Bey’in isyanı ve 1895’te Kansu’daki isyandır. XIX. yüzyılda Çin’in dış ilişkileri, yine yenilgiler ve aleyhine yapılan antlaşmalarla doludur. Fransa Vietnam’ı işgalinin ardından Çin ile 1882 yılında imzaladığı “Shunhua Antlaşması’’ ve 1885’de ‘‘Tientsin veya Vietnam Antlaşması’’ ile kendisini Vietnam’ın “Koruyucusu” olarak kabul ettirmiştir. Almanya Çin ile 1849 yılından itibaren diplomatik ilişkilerde bulunmuştur. Tayvan’a saldıran Japonya, Çin’e zorla ‘‘Pekin Anlaşması’’nı imzalattırmıştır. Britanya ise, tarihe Ma Jiali Olayı olarak geçen olay neticesinde “Yantai Antlaşması” nı imzalatarak Güney Çin’de ticaret özgürlüğü ve tazminat kazanmıştır. Rusya ile 1858’de imzalanan “Aigun Antlaşması” ile Çin Kuzey Mançurya’da bazı bölgeleri, 1881’de imzalanan “Çin–Çarlık Rusyası İli Antlaşması” ile ise Tarbagatay, İli ve Kaşgar’ın batısındaki 70 bin km karelik toprak Çarlık Rusya’sına vermiştir. Çin 1882’de “dış ülke” konumuna” getirmiş; 1884 yılında Doğu Türkistan’ın adını Şincan Eyaleti olarak değiştirmiştir. 1894’de Japonların Kore’yi işgal etmeleri yüzünden Japon-Çin savaşı başlamıştır. Avrupalıların baskılarıyla Japonların yaptığı ateşkes neticesinde 1895’de “Shimonoseki veya Maguan Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşma ile Çin, Kore üzerindeki 244
himaye idaresini, Formoza Adalarını, Pekador Adalarını ve Port Arthur dahil olmak üzere, Kuzey Çin’in anahtarı sayılabilecek Liyaotung Yarımadası’nı kaybetmiştir.
245
Bölüm Soruları 1)
1840 yılında yaşanan I. Afyon Savaşı hangi devlet ile Çin arasında yapılmıştır?
a)
Almanya
b)
Britanya
c)
Amerika
d)
Japonya
e)
İran
2) Hangisi I. Afyon Savaşı sonucunda Çin’in tarihinde ilk defa ağır şartları olan Nankin Antlaşması’nın tarihidir? a)
1876
b)
1854
c)
1843
d)
1842
e)
1853
3)
Hangisi Nankin Antlaşması’nın şartlarından biri değildir?
a)
Hong Kong Çin’de kalacaktır.
b)
Çin beş liman şehrinde ticareti serbest bırakacaktır.
c)
Çin toplamda 21 milyon ser tazminat ödeyecektir.
d)
Britanya’dan alınacak vergi ancak Britanya’ya danıştıktan sonra alınacaktır.
e) İngiliz tüccarlar liman şehirlerinde istedikleri gibi hareket etme hakkına sahip olacaklardır.
246
4)
Hangisi 1843 yılında Britanya tarafından Çin’e zorla imzalatılan antlaşmadır?
a)
Nankin Antlaşması
b)
Humen Antlaşması
c)
Huangpu Antlaşması
d)
Qing Antlaşması
e)
Wangxia Antlaşması
5)
Hangi antlaşma ile Ruslara Çin’den toprak verilmiştir?
a)
Humen Antlaşması
b)
Wangxia Antlaşması
c)
Qing Antlaşması
d)
Nankin Antlaşması
e)
Aihui Antlaşması
6) Çinliler ileride kendilerine Doğu Türkistan’ın kapısını açacak olan İli bölgesine hangi tarihte girmişlerdir? a)
1754
b)
1755
c)
1753
d)
1751
e)
1756
247
7) 1790-179l’de Çinliler nereyi zapt etmişlerdir ki İngiltere ile Çin’in siyasi menfaatleri karşı karşıya gelmiştir? a)
Macao
b)
Bengal
c)
Nepal
d)
Birmanya
e)
Burma
8) Çin ile İngiltere arasındaki ilişkinin gittikçe silahlara bırakılmasında en etkili olaylardan biri aşağıdakilerden hangisidir? a)
Napier Olayı
b)
Çin’in İngiltere’ye özel haklar tanımaması
c)
Çinlilerin kendilerini üstün görmeleri
d)
Fransızların tahrikleri
e)
Çinlilerin Rusya’ya güvenmeleri
9) I. Afyon Savaşı sırasında İngiliz güçleri aşağıdaki şehirlerden hangisine girmemişlerdir? a)
Nankin
b)
Humen
c)
Kanton
d)
Yunnan
e)
Xiamen
248
10) Avrupalıların Gelişi, I ve II. Afyon Savaşları ve bunların sonucunda imzalanan antlaşmalarla, uzun vadede Çin aşağıdakilerden hangisine maruz kalmamıştır? a)
Toprak ve hazine kaybına sebep olmuştur.
b)
Batılılar için daha fazla sayıda liman açılmıştır.
c)
Dış ülkelere seyahat daha serbest bir hâle gelmiştir.
d) Çin’in yabancılara, Batı teknolojisine ve en önemlisi dış kaynaklı fikirlere karşı koruması kalmamıştır. e)
Çin, imparatorları istedikleri gibi ülkeyi yönetmişlerdir.
Cevaplar 1) b, 2) d, 3) a, 4) b, 5) e, 6) b, 7) c, 8) a, 9) d, 10) e
249
11. MANÇU DÖNEMİNİN SONU VE CUMHURİYET DÖNEMİ
250
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 11.1. Mançu Döneminin Sonu 11.1.1.
Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği
11.1.2.
Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin Anlaşmaları
11.1.3.
Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu
Hareketi
11.2. 4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi 11.3. Cumhuriyet Dönemi 11.3.1.
Mao Zedong ve Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu
11.3.2.
İkinci İç Savaş Dönemi
11.3.3.
Kızıl Ordu’nun Uzun Seferi
11.3.4.
Çin-Japon Savaşı
11.3.5.
Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki Anlaşmazlıklar
11.3.6.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler
11.3.7.
Çin’in Planlı Doğum Siyaseti
11.3.8.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları
251
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
XX. yüzyılda Çin’de ne tür yönetim rejimleri geçerli olmuştur?
2) Çökmüş bir imparatorluktan Çin Halk Cumhuriyeti’ne geçişin evreleri, bu evrelerin gerçekleşmesinin sebep ve sonuçları nelerdir?
252
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Mançu Sülalesinin Sonu
İçte ve dış ilişkileri hükümeti koruyan mücadelelerle geçen Mançu Sülalesi’nin son dönemi ve Çin’i yeni rejimine hazırlayan olaylar hakkında bilgi edinme Çin’de yeni rejime geçişe önderlik eden lider ve olayların ve Çin Komünist Parti’nin kuruluşunun kavranması Çin’de Çin Milliyetçi Partisi (Guomin Tang) ve Çin Komünist Partisi arasındaki anlaşmazlıklar, savaşlar ve bu süreçte Avrupa Devletlerinin rolünün incelenmesi Çin’in yakın tarihinde geçen önemli olaylar, ve uluslararası ilişkileri konusunda bilgi edinme
Mao Zedong, Çin Komünist Partisi
Çin’de İç Savaş Dönemleri
Günümüzde Çin
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
253
Anahtar Kavramlar
Çin Komünist Partisi
Çin Milliyetçi Partisi (Guomin Tang)
Mao Zedong
254
Giriş Mançu Sülalesi’nin ve XIX. yüzyılın son yıllarında Avrupa Devletleri ile Japonya karşısında mağlup olan Çin, yeniden yapılanmaya yönelik reform hareketleri arayışında bulunmaya başlamışlardır. Ancak bu dönemde tahtta modernleşmeden çok uzak, muhafazakar ve kurnaz bir kişi olan imparatoriçe Ts’ih-hsi’nin bulunuyor olması, bu ufak çaplı hareketlerin başarılı olmasını engellemiş ve devrimci olayları geciktirmiştir. Bu bölümde Mançu-Qingu Dönemin sona ermesi üzerinde durulmuş ve bu dönemi sona erdiren isyanlarda ön plana çıkan Sun Yat-Sen hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Çin Milliyetçi Partisi (Guomin Dang) ile Çin Komünist Partisi’nin kuruluşları, aralarındaki rekabet ve anlaşmazlıklar ile XX. yüzyılın en büyük Çin lideri kabul edilen Mao Zedong’un hayat hikâyesi verilmiş ve Çin Halk Cumhuriyeti dönemi üzerinde durulmuştur.
255
11.1. Mançu Döneminin Sonu 11.1.1. Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği Hareketi Çin tarihinde Qing imparatorlarından Wen-tsun (Hsien-feng)’un saltanat sürdüğü dönem (1851-1861) T’ai-p’ing isyanları, daha başka kargaşalar ve Avrupalılar’la yapılan savaşlarla geçtiği hâlde İmparator Mu-tsung (T’ung-chih, 1862-1875) dönemi büyük Müslüman isyanları ile geçmiştir. Bu imparator beş yaşında tahta çıkmış ancak hiçbir zaman idarede kendi başına görev alamamıştır. Ölümünden sonra Pekin saray muhiti naibliği, iki gözdesinden biri olan T’sih- hsi’ye vermiştir. T’sih-hsi siyasette çok faal bir rol oynayarak, uzun zamandır Çin’de hüküm süren imparatorlardan daha etkili konuma gelmiş ve sona ermekte olan yüzyılın en kuvvetli şahsiyetlerinden biri olmuştur. T’sih-hsi, imparator Mutsung’un çocuk bırakmadan ölmesi üzerine imparatorun amcazadesi olan üç yaşındaki Tsait’ien (imparator adı Te-tsung’dur ama genelde hükümdar adı olarak Kuang-hsü ile tanınmıştır)’i imparator yapmış, ancak idareyi kendi elinde tutmuştur.
Resim 2 İmparatoriçe T’sih-hsi saraylı hanımlar ve Başharem ağası ile birlikte (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.) Çin askerî bakımdan hiçbir suretle modern bir ordu teçhiz edemediği için Japonya ile yaptığı savaşı kaybetmiştir. Bu yüzyılda Çin’de hâkim tabaka modernleşmekten nefret etmiş ve muhafazakârlığın merkezini de imparatorun dul eşi Ts’ih-hsi teşkil etmiştir. Ufak-tefek, kurnaz, acımasız ve katil ruhlu bir kadın olarak kaynaklarda gösterilen Ts’ih-hsi, fevkalade becerdiği saray entrikaları ve siyaseti dışında, dünyadan tamamen habersiz kalmıştır. Çin’in değişen dünyaya ayak uydurması gerekirken, onun tek düşüncesi Mançu egemenliğini ve kendi gücünü korumak ve arttırmak olmuştur. Ancak Çin’de yeniden yapılanmanın gerektiğini hisseden akıllı insanlar da vardı ki bunlar arasında özellikle Li Hung-chang ön 256
plana çıkmıştır. Bu kişi 1896’da Moskova’ya bir heyetle giderek Avrupa’yı dolaşıp dönmüştür. Yenilikçiler veya devrimciler devletin yeniden yapılanması için fikir ayrılığına düşmüşlerdir. Bir kısım yenilikçiler yabancı ülkelerden bazı teknik bilgilerin öğrenilerek, yavaş yavaş yapılacak reform hareketi ile bunların devletin ve hükümetin yapısını bozmadan uygulanmasını isterlerken; bir kısım yenilikçiler devlet esaslı reformlar yapılmasını ve bunların yalnızca dışarıdan değil, içeriden de örnekler alınarak uygulanmasını desteklemişlerdir. Reform çabalarının bir parçası, 1895 ve 1898’deki “ilerici ıslahat” hareketi olmuştur. Bu hareketin öncüsü, Konfüçyüs öğretisini güncelleme girişimi ile sarayın dikkatini çeken K’ang Yo-wei adında bir bilgindir. İmparator Kuang-hsü’nün huzuruna çıkan K’ang Yo-wei 1895 ve 1898’de ona kanunlarda radikal bir değişim isteyen anayasa değişikliği önerisini sunmuş ve 1895’de İmparator Kuang-hsü, anayasa değişikliğine ılımlı bakmışsa da siyasi yetkileri tam olarak elinde bulundurmadığı için değişimi ertelemek zorunda kalmıştır. Ancak K’ang Yo-wei yılmamış, 1898 yılının Haziran ayında yeni anayasa paketinin Kuang-hsü tarafından açıklanmasını sağlamıştır. Bu anayasa paketinde eğitim, hukuk, ticaret ve askerlik ile ilgili esaslı yeni bir teşkilat yapılanmasına gidilmesi sağlanmıştır. Ancak anayasada değişiklik yapan emirnamelerin yayınlanması radikal muhafazakârlarla, en mutedil yenilikçilerin nefretini celbetmiştir. 1898 Eylül ayında yönetimi elinde bulunduran imparatoriçe Ts’ih-hsi, duruma el koyarak, yeni anayasanın uygulanmasını yasaklamıştır ki, 11 Haziran-21 Eylül tarihleri arasında uygulanan ve 103 gün yürürlükte kalan yeni anayasa daha sonra “100 Günlük Anayasa Değişikliği” adıyla anılmıştır. Bu olay daha çok Çin takvimine göre Wushui yılında gerçekleştiği için “Wushui Yılındaki Anayasa Değişikliği” olarak da anılmıştır. İmparatoriçe Ts’ih-hsi hemen harekete geçerek aldığı tedbirlerle inkılâpçıları kaçmak zorunda bırakmış, geri kalanlar ya esir edilmişler ya da öldürülmüşlerdir. İmparatoriçe Ts’ihhsi, imparator Kuang-hsü’yü affetmemiş ve onu Pekin’de ev hapsinde tutmuştur. İmparator 1908 yılında 38 yaşında iken ev hapsinde vefat etmiştir.
11.1.2. Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin Anlaşmaları 1898’den itibaren imparatoriçenin çok faal bir idaresi başlamıştır. Çin’in Batılı güçler tarafından bölünüp paylaşılmasının an meselesi olduğu bu zamanda Mançu prensleri Boksörler adı altında köylülerden oluşan gizli bir örgüte destek vermeye başlamışlardır. Bu akımın kökleri büyük bir ihtimalle “Ak Nilüfer (Beyaz Lotus)” adlı eski gizli bir örgüte dayanıyordu. Yerel yöneticilerin kendilerini yabancılara karşı koruyamayacaklarını anlayan Şandong köylüleri, gizlice örgütlenmeye başlamışlardır. Boksörler adı verilen bu cemiyetin felsefesi, kung fu boksu gibi dövüş sanatları ile trans altında nefis terbiyesini birleştirmek olmuştur. Düsturları “imparatora destek, yabancılara ölümdü”. Boksörlerin düşünce ve iddiaları, imparatoriçeyi ve sarayı emperyalistlerin zulmüne son verme konusunda bu örgütün 257
halk desteğine sahip olduğuna ikna etmiştir. Mayıs 1900’de Boksörler, Pekin’e doğru ilerleyerek, yolları üzerindeki demir yollarını ele geçirmişler, yabancı işçileri sürmüşler ve kiliseleri yakmışlardır. Haziran ortasında Tientsin ve Pekin’e girmişler, bu şehirleri yağmalayarak, Hristiyanları gaddarca öldürmüşlerdir. İmparatoriçe bu olup bitenlere göz yummakla kalmamış, teşvik dahi etmiştir. Hatta yabancı güçlere karşı 19 Haziran’da bir bildiri yayınlayarak yabancı elçi ve misyonerlerin derhâl Pekin’i terk etmelerini emretmiştir. Ertesi gün Alman elçisi öldürülürken, yabancı temsilciliklerin bulunduğu bölgenin tamamı Çin askerî birlikleri ve Boksörler tarafından kuşatma altına alınarak 14 Ağustos’ta dışarı ile bağlantıları kesilmiştir. Bu arada Rusya, Boksörlerin Mançurya’daki Rusların hayatlarını ve mallarını da tehdit eder hâle geldiğini düşünmeye başlamıştır. Almanya, elçisinin öldürülmesini sebep göstererek, Çin’e karşı müttefik arayışına girmiş ve sonunda Rusya ile Japonya’yı yanında bulmuştur. Çin’de dış destekli iç isyanlar hiç durmamış, 1899 yılında Shandong Eyaleti’nin Pingyuan ilçesinde, Yihe Tuancılar Çin İmparatorluğu’na karşı silahlı isyan çıkarmışlardır. Çok zor durumda kalan Çin’in bu durumundan Amerika Birleşik Devletleri istifade ederek, Çin devletini “kapılarını dışarıya açmaya” zorlamıştır. 1900 yılının yaz aylarında Yihe Tuan isyanının başarıya ulaşmasından ilham alanlar başka isyanlar çıkartmışlardır. Bu suretle meydana gelen olaylar Çin’e karşı uluslararası bir ordunun gönderilmesine yol açmıştır. Bu ordu elçilikleri kurtarmak ve hükümeti cezalandırmak için 15 Ağustos’ta Tientsin’den Pekin’e yürümüştür. Britanya, Rusya, Japonya, Fransa, Almanya, ABD, İtalya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğundan oluşan sekiz ülke koalisyonuna ait küçük fakat yeterince işin ehli müttefik kuvvet, temsilcilikler bölgesindeki kuşatmayı kaldırmış, Pekin ve Tientsin’i zaptetmiştir. 8 ülke koalisyonu Yasak Şehir (Pekin’deki Qing İmparatoru’nun sarayına)’e kadar girerek, imparatorluk tahtını ayaklar altına almış, imparatoriçe ile hapsedilmiş olan imparator kaçmak zorunda kalmışlardır. Saraylar tamamen yağma edilmiştir. Çin, Li Hung-chang’ı müttefiklerle başmüzakereci olarak tayin etmiş ve nihayet Eylül başında bir protokol imzalanmıştır. Bu protokolde Çinliler sefilane bir şekilde özür dilemişler, olayın faillerini ölümle cezalandırma sözü vermişler ve Pekin’deki misyoneler için daha geniş ve emniyetli bir semt kurmayı vaad etmişlerdir. Ayrıca otuzdokuz yılda tamamlanmak üzere, 450 milyon ser gümüş akçe gibi muazzam bir tazminatı ödemeyi de kabul etmişlerdir. 8 ülkenin yanı sıra İspanya, Hollanda ve Belçika’nın da aralarında bulunduğu 11 devletle ayrı ayrı imzalanan bu anlaşmalara “Xinchou (Şinço) Antlaşması” adı verilmiştir. Bu arada müttefikler başka alanlarda imtiyazlar elde etmek uğruna birbirlerine düşmüşlerdir. Eylül sonunda yabancı kuvvetler Çin’den çekilmişler, yalnızca Ruslar, sahip olmak istedikleri yerlerden özellikle de Port Arthur’dan çıkmamışlar, Kore’de bazı ekonomik imtiyazlar talep etmişlerdir. Bu durumdan endişe duyan Japonlar, Britanya ile anlaşma yoluna gitmişler ve 1905’de Rusları yenerek, istediklerini almışlardır. Çin tarihi açısından değerlendirdiğimizde Çin’in yaptığı bütün anlaşmalar ile Çin: 1. “Nankin Antlaşmas” ile tam egemenlik ve bağımsızlığını kaybetmiştir. 258
2. “Maguang Antlaşması” ile Tayvan ve Güneydoğu Denizindeki otoritesini kaybetmiştir. 3. “Xinchou (Şinço) Antlaşması” ile yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına bürünmüştür.
11.1.3 . Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu 1902’de Pekin’e dönen imparatoriçe ile Pekin’deki Mançular, nihayet ıslahatın zorunlu olduğunu anlamışlardır. Bu arada sınır boylarında yaşanan isyan ve kargaşalar, eyaletlerin giderek Pekin’deki merkezî idarenin kontrolünden çıktığını gösteriyordu. Bundan da önemlisi yalnız devrimci değil, Qing alehtarlığı fikirleri daha yüksek sesle dile getirilir hâle gelmişti. Hoşnutsuzluğu gidermek üzere 1904’den itiabaren yurtdışına hukuki idare tarzını inceleyecek heyetler gönderilmiştir. Ancak modern temsili sistemin Konfüçyüs ilkeri ile bağdaşmayacağı da bilinen bir gerçekti. İmparatoriçe sonunda Mançularla Çinlilerin evlenmesine müsaade etmiş, modern tarzda bazı bakanlıklar kurmuştur. Hatta eski sınav usulü kaldırılmış, eğitim daha pratik ihtiyaçlara cevap verir hâle getirilmiştir. Ancak tüm bu yapılanlar Qing İmparatorluğu için hem çok azdı hem de çok geç kalınmıştı. Sadece içeride bir tesir uyandırmışlar ve bilhassa Güney Çin’de gittikçe artan yenilik taraftarlarını bir süre de olsa susturmuşlardır. Buna rağmen Güney Çin, Mançu düşmanlığının hâkim olduğu yer olarak kalmıştır. K’ang Yo-wei 1898’deki başarısızlığından sonra Avrupa ile Türkiye’ye seyahat etmiş, fakat artık eskisi kadar büyük bir rol oynamamamıştır. Çok geçmeden onun yerini yabancı ülkelerde yaşayan genç doktor Sun Yat-sen almıştır. 1908’de 74 yaşında olan İmparatoriçe Ts’ih-hsi hastalanmış ve ölümün yaklaştığını hissedince de evde hapsettirmiş olduğu Kuang-hsü’yü öldürtmüştür. Kuang-hsü’nün kendi çocuğu olmadığından, 2 yaşındaki prens P’u-i (Hsüan-t’ung, 1909-1911)’yi de imparator tayin etmiş ve iki gün sonra da ölmüştür. Yine bir çocuğun saltanat sürmek zorunda kalması, yeni bir naipler meclisinin kurulmasına ve dıştaki ve içteki siyâsetin güçlüğü ihtilâlci yeni bir partinin kurulmasına yol açmıştır. Hükümet, ancak modern teçhiz edilmiş ordunun kumandanı olan Yüan Shih-k’ai’nin iktidarı eline almasına müsaade edildiği takdirde tutunabileceğini zannetmişse de onun 1909’da azledilmesini önleyememiştir. Bunun üzerine Yüan bizzat ihtilâlcilerle münasebetler kurmuştur. Bu ihtilâlcilerin merkezi Kanton’da olup başlarında Sun Yat-sen bulunuyordu. Sun, öteden beri huzursuzluğun ve yabancıların hiç eksik olmadığı Kvandong’da doğmuş, onüç yaşında ağabeyinin yanında kalmak ve okula gitmek üzere Honolulu’ya gitmiştir. Daha sonra Hong Kong’da tıp okumuş ve 1884’de Katolik bir misyoner tarafından vaftiz edilmiştir. Lenin hayranı olarak, Asya’yı beyazların emperyalizminden kurtarma hayalleri kurarak büyümüştür. Sun Yat-sen de ıslahatçılar gibi kökten değişim istemiştir. Bu amaçla Tokyo’ya gitmiş, Paris ve Hanoyi’deki Fransızlarla bağlantılar kurmuştur. Çin’de devrim yapma planı, tümüyle denizaşırı yolculuklara çıkarak çeşitli şekillerde yabancılardan yardım alma tarzında başlamıştır. 1903-1905’de ABD’de ve Avrupa’da, ardından iki yıl 259
Japonya’da kalmıştır. İlk düşüncesi Güney Çin’de Pekin’in baskısından uzak bir üs sağlayacak ayrılıkçı bir Han devleti kurmak olmuştur. Sun Yat-sen hareketine en büyük destek Japonya’dan gelmiş ve 1900’lerden sonra Japonya’da oldukça fazla geniş bir Çin öğrenci kitlesi oluşmuştur. Bunlardan bazıları Japonlar’ın yardımları ile Sun’un başkanı olduğu ve 1905 yılında Tokyo’da kurduğu Müttefikler Cemiyeti’ne katılmışlar ve “devrimci birlik”i meydana getirmişlerdir. Bunlar ayrıca ‘‘Millet Gazetesi’’ni de kurarak, halkı devrim yapmaya kışkırtmışlardır. 1906 yılında ihtilâlciler Pingxiang, Liling, Liuyang şehirlerinde isyan çıkarmışlardır ki, bu isyanlara Anyuan’lı 6 bin maden işçisi de katılmış; ancak isyan güçlükle de olsa bastırılmıştır. Bu sırada Japonya’nın yayılma siyâsetiyle Rusya’nın Doğu Asya politikası karşı karşıya gelmiş; Rusya, Güney Mançurya’yı almaya çalışarak, Pasifik’te siyasi bir rol oynamak istemiştir; Japonya ise Kore’den sonra Mançurya’yı almaya girişmiştir. Rusya savaşı kaybetmiş ve Porthmouth Barışı (1905) ile Japonya’ya Mançurya’dan geçen demir yoluyla etrafındaki toprakları vermiştir. Böylece Mançurya Japonya’nın hâkimiyeti altına girmiş ve 1932’de Mançurya’yı Çin’den tamamen ayırarak, Japon himayesinde bulunan bir “Mançukuo İmparatorluğu”nu geçici de olsa (1945’e kadar) kurmayı başarmıştır. 1910’da hükümet temsilcileri naipler tarafından tayin edilmiş avam kitlesinden olan bir “Ön Parlamento” toplamıştır. Yine bu yıl Hunan Eyaletinde, doğrudan doğruya Sülaleye karşı cephe alan ilk hareket başlamıştır. Aslında büyük ölçüde demiryollarının inşaatı ve işletilmesi meselesinden çıkan bu isyan hareketi kısa zamanda çığ gibi büyümüş ve 1 Ocak 1912’de Nankin’de, bizzat Sun’un başkanı olduğu bir Çin Cumhuriyeti’nin kurulmasına yol açmıştır. Sun Yat-sen Nankin’de Devlet Başkanlığı koltuğuna oturduktan sonra Zhonghua Minguo’nun resmen kurulduğunu ilan ederek ‘‘Zhonghua Mingo’nun Geçici Anayasasını’’ açıklamıştır. Mançu-Qing Hükümeti başlarda bu harekâtın önemini anlayamamış; onlarla mücadele etmek için ordunun başına Yüan Shih-k’ai’yi getirmiştir. Yüan Shih-k’ai, ihtilalcilerle müzakereye girişmişse de başarı kazanmak istememiş ve tercihini onlardan yana kullanarak, ihtilalcilerin tarafına geçmiştir. Bu sırada pek çok ihtilalci Çinli esaslı bir tabanın bulunmayışı ve öğrenciler ile denizaşırı ülkelerin desteğinin hiçbir zaman kendileri için yeterli olmayacağını anlayarak yeni hükümeti en iyi idare edecek kişinin, yeni Çin ordusunun baş eğitmeni ıslahat yanlısı ve kurnaz Yüan Shih-k’ai olduğunu düşünmüşlerdir. 12 Şubat 1912’de Mançu-Qing Hükümeti’nin, Çin tahtından vazgeçtiğini ve cumhuriyeti kabul ettiğini bildiren bir ferman neşretmesinden bir ay sonra 12 Mart 1908’de sonuncu Qing İmparatoru Hsüan-t’ung tahtından indirilmiştir. Bu imparator Japon himaye devleti olan Mançu-kuo’ya imparator tayin edilmiştir. Böylece Çin’de Mançu sülalesi dönemi sona ermiştir.
260
İhtilalciler ve Sun Yat-sen’in teklifi ile eski general Yüan Shih-k’ai cumhurbaşkanı olmuş ve yeni Çin cumhuriyetinde köklü değişiklikler yaşanmaya başlanmıştır. Eyaletler daha önemli hâle gelerek, valiler güçlenmişler, özellikle asker desteği ile varlıklı orta sınıf erimiş ve böylece yerel yönetim zayıflamıştır. Bu arada Moğolistan’da ciddi bir bağımsızlık hareketi başlamıştır. Song Jiaoren ve diğer kabine üyeleri Yüan Shih-k’ai’in yetkilerine sınır koyarak, Müttefikler Cemiyeti’ni Guomin Dang (Vatan ve Millet Partisi, Çin Milliyetçi Partisi, ÇMP) partisine dönüştürmüşlerdir. Seçimle işbaşına gelmiş idari meclisleri eski yerel seçkin zümreler pahasına gelişip güçlenmişlerse de yeni başkan Yüan Shih-k’ai, tek başlı merkezî idareye dönmekte geçikmemiştir. Millet meclisi feshedilmiş, kuruluşuna önderlik eden bazı kişiler öldürülmüştür. Yüan Shih-k’ai’yi yönetiminin önemli bir eksikliği etkili bir vergilendirmeden ve dengeli bir bütçeden yoksun olması olmuş, bu da onu beş yabancı devletin oluşturduğu birlikten borç almak zorunda bırakmıştır. Ancak bu Çin’de hakaret ve emperyalist bir baskı olarak görülmüş ve kendisine karşı başını Sun-Yat-Sen’in çektiği Temmuz 1913’de bir ayaklanma ile karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. Ancak kaybeden taraf Sun Yat- Sen olmuş ve Japonya’ya sürgüne gönderilmiştir. Bu arada dışarıda özellikle Çin-Rus sınırında hareketlilik ve sızmalar yaşanmış, Amur Körfezi kıyılarında “Çin Mahalleleri” oluştuğundan Rusya bundan son derece rahatsız olmuştur. Diğer taraftan Japonya gittikçe güçlenmiş ve 1914’de Uzakdoğu’da Almanya’ya ait yerlerin pek çoğunu ele geçirmiştir. Bu durum Almanya’yı rahatsız ettiği gibi Britanyalıları da bölgedeki deniz üstü iletişim hatlarının geleceği açısından endişeye sevk etmiş ve Japonya’nın Çin’deki Alman üstlerine karşı harekete geçmelerini desteklemelerine sebep olmuştur. Japonlar Kasım 1914’de, Çingdao’daki Alman üssünü ele geçirmişler ve daha fazla ilerlemeden önce Ocak 1918’de Çin’in önüne yirmi maddelik bir talep listesi koymuşlardır. Bu maddeler arasında: Japonya’nın Mançurya ve İç Moğolistan’daki haklarının tanınması ile Çinlilerin Japonya’dan siyasi ve askerî danışman kabul etmeleri de yer almıştır. Bu istekler bir anlamda Japonya’nın Çin’in idaresini ele geçirmesi anlamına gelmiştir. Ancak şu da bir gerçek ki Japonya, bu taleplerle Çin’deki reform hareketlerine öncülük etme şansını da kaybetmiştir. Japonya’nın bu kazanımlarına 1916 yılına kadar İngiltere, Fransa ve Rusya göz yummuşlardır. 1915 yılının Aralık ayında Yüan Shih-k’ai, cumhuriyet rejimini yıkıp tekrar Çin İmparatorluğu adında feodal bir devlet kurmuş ve kendisini imparator ilan etmiştir. Bu arada müttefik kuvvetlerinde yardımı almaya çalışmış ve Avrupa’nın hizmetine Çin askerî vermeyi bile teklif etmiştir. Ona karşı Saie adında biri Yunnan’da isyan çıkarıp, bir ordu kurmuş ve savaş açmıştır. Ancak Yüan shih-k’ai’i 1916’da ölmüş ve yerine Li Yuanhong devlet başkanı olmuştur. Yine bu yıllarda Chen Duxiu ‘‘Gençlik Dergisi’’ni kurarak, derginin ilk sayısında “Gençliğe Hitap” adında bir yazı yayımlamıştır. Yazıda halkı demokrasi ve ilim almağa çağırarak hemen akabinde Yeni Medeniyet Hareketi’ni başlatmıştır. Li Yuanhong’un devlet başkanı olduğunu gören Fransa boş durmamış ve bundan istifade etmek için Tianjin Şehrindeki Loşiko bölgesini ele geçirmek için silahlı harekete 261
geçmiştir. Ama halkın direnişiyle karşılaşarak başarısız olmuştur. Yine aynı yılı Li Dazhao da ‘‘Gençler’’ adlı makalesini yayınlayarak, gençleri gelişime açık olmağa, Çin ve dünya gençliği için cesaretli olmağa çağırmıştır. Dış dünya ile bağlarını koparmak istemeyen Çin, 1917 yılının Ağustos ayı ortalarında Almanya’ya savaş ilan ederek, Avrupa’ya 300.000 asker göndermeyi teklif etmiştir. I.Dünya Savaşı devam ederken, 1917’de Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinden yayılan dalgalar Çin’de hemen kendini göstermiştir. Aslında 1900’lerden itibaren Anarşizm ve Marksizm öğrenciler ve aydınlar arasında giderek yayılmış ve 1917’de Bolşeviklerin parti örgütleri kanalı ile Çin’e ulaşmıştır. Devrimi esas alan fikirler geleneksel Konfüçyüs öğretisindeki bireyin devlete destek olması kavramıyla da bağdaşmıştır. Mart 1920’de Sovyetler, Rusya’nın daha önce Çinlilerle yaptığı mevcud tek taraflı ve haksız antlaşmalarını feshedeceğini duyurmuş, bu da Çin-Sovyet yakınlaşmasını gittikçe kuvvetlenmiştir. Sovyet Kominist Partisi’nin belirlerdiği Komintern’in yardımı ile 1 Temmuz 1921’de Shang-hai’da Çin Komünist Partisi kurulmuş, 1924’lerde de Kaşgar’da Sovyet konsolosları, Rusya’nın Türkistanı’nda Çin konsolosları bulunur hâle gelmiştir.
11.2.
4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi
28 Temmuz 1914 yılında başlayan I. Dünya Savaşı 11 Kasım 1918’de Almanya başta olmak üzere İttifak Devletlerinin yenilgisiyle sona ermiştir. İtilaf Devletleri 18 Ocak 1919 yılında “Paris Barış Konferansı”na çağırılmışlardır. Konferansa galip devlet sıfatıyla Çin’den Pekin Hükümeti ve Kanton Askerî Hükümetinin iş birliğiyle oluşturulan bir heyet gönderilmiştir. Çin heyeti Almanya’nın Çin’deki tüm yetkilerinin Çin’e iadesini, Japonya ile Yüan Shih-k’ai hükümeti arasında imzalanan “21 Madde”nin kaldırılmasını, savaş sırasında Japonya’nın Almanya’dan devraldığı tüm yetki ve ayrıcalıklarının Çin’e iade edilmesini talep etmiştir. Konferans, emperyalist devletlerin istediği şekilde yürütülmüş ve Çin heyetinin talepleri kabul edilmemiş, sadece barış antlaşmasına Almanya’nın Çin’in Shandong Eyaletindeki tüm yetkilerinin olduğu gibi Japonya’ya devri kararı çıkmıştır. Buna rağmen Pekin Hükümeti antlaşmayı imzalamayı kabul etmiş, bu da Çin halkının oldukça sert karşılık vermesine neden olmuştur. 4 Mayıs günü öğleden sonra, Pekin’deki çeşitli üniversitelerde okuyan yaklaşık 3000’i aşkın öğrenci polislerin engellemelerine aldırmadan Tiananmen Meydanı’nda kitle gösterileri düzenlemişlerdir. Pekin’deki bu öğrenci hareketi kısa zamanda her tarafa dağılmış ve başta Tianjin, Shang-hai, Changsha, Kanton olmak üzere ülkenin pek çok yerinde birçok protesto yürüyüşlerine dönüşmüştür. Yurtdışında okuyan Çinli öğrenciler ile muhacirler de vatansever gençler hareketini desteklemişlerdir. Sun Yat-sen o sıralar bulunduğu Shang-hai’da hareketi takdirle desteklemiştir. Pekin hükümeti, 7 Mayıs günü gözaltına alınan öğrencileri halk baskısıyla serbest bıraksa da öğrencilerin protesto hareketlerini bastırma harekâtına devam etmiştir. 3 ve 4 Haziran’da Pekin’deki öğrenciler sokaklara dökülmüşler, iki gün içinde binlerce öğrenci gözaltına alınmıştır. Bu da hükümete karşı halkın nefretini daha fazla arttırmıştır. Pekin’deki öğrenci hareketini desteklemek için 5 Haziran’da Shang-hai, Nankin, Tianjin, Hangzhou gibi büyük şehirlerde yüz binlerce öğrenci, işçi, tüccar greve gitmiş ve 262
hükümeti protesto etmişlerdir. Olayların hiç beklenmedik bir şekilde olabildiğince hızlı bir gelişme kaydettiğini gören Pekin hükümeti 6 Haziran’da tutukladığı bütün öğrencileri serbest bırakmıştır. 10 Haziran’da üç devlet adamının Sao, Zhang ve Lou’nun istifa ettikleri ilan edilmiştir. 28 Haziran günü Çin heyeti Paris Barış Konferansı’nda düzenlenen anlaşmaya imza atmayı reddetmiştir. Böylece 4 Mayıs Vatanseverler Hareketi galibiyetle sona ermiştir. 4 Mayıs Hareketi aynı zamanda Yeni Medeniyet Hareketi’nin de bir devamı olmuştur. 1915 yılında Chen Duxiu’nun çıkardığı “Gençlik’ Dergisi”nin adı ertesi yıl “Yeni Gençlik” olarak değiştirilmiştir. Demokrasi, İlim ve Fen yayılmaya çalışılmış, feodal ve geride kalmış kültür şiddetle kınanmış ve modern kültürü yaymak amaç edinilmiştir. Yine klasik edebiyat bir tarafa bırakılıp yeni edebiyata, halk diline yakın edebiyata geçmeye ve “Edebiyat Devrimi”ni oluşturmaya gayret gösterilmiştir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi 1917 yılında Rusya’da Ekim devriminin kazanması Çin’de çok büyük bir yankı yapmıştır. Çin’deki aydınlar Proletarya’nın evrensel bakış açısını devletin geleceğinin bakış açısı olarak kabul etmeye başlamışlardır. Kasım 1918 yılında Li Dazhao, “Avamın Galebesi” ve “Bolşevizm’in Galebesi” başlıklı tezlerini yayımlayıp, Çinli entellektüellerin uyanışını aksettirmiştir. Yeni Medeniyet Hareketi sadece 4 Mayıs hareketinin düşünce yapısını oluşturmamış, ayni zamanda bu hareketi daha da derinleştirmiştir. Sosyalist düşüncenin yavaş yavaş kapitalizmin yerini alıp halkın ana düşüncesini oluşturması, fikir ve adam yetiştirme açısından bakışı değiştirmesi Çin Komünist Partisi (ÇKP)’nin kurulmasının en önemli sebeplerinden olmuştur. 4 Mayıs Hareketi Eski Demokrasi Devriminin son bulup, Yeni Demokrasi Devriminin başlangıç noktası olmuş, Çin Devrimi bundan sonra yeni bir tarihî döneme girmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Merkezî hükümet Aralık 1949’da 4 Mayıs Hareketini resmî Çin Gençlik Bayramı ilan etmiştir.
11.3. Cumhuriyet Dönemi: Mao Zedong ve Çin Komünist Partisinin (ÇKP) Kuruluşu 4 Mayıs Vatanseverler Hareketinin Hun’an eyaletindeki eylemcilerinden biri olan Mao Zedong, 26 Aralık 1893 yılında Hu’nan Eyaletinin Xiangtan ilçesinde zengin bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Yarım yamalak bir tahsil görmesine rağmen, hırsı, azmi ve kararlılığı ile yükselmesini bilmiştir. Lakâbı Zi Ren’dir. 4 Mayıs Vatanseverler hareketinden sonra Alman Felsefesi okumaya yani “küresel düşünüp yerel hareket etmeye” karar vermiş ve 1920’de Sovyet meseleleri üzerine bir çalışma grubu oluşturmuş ve ertesi yıl 1921’de Çin Komünist Partisi’nin kuruluş toplantısında yer almıştır. 1924-1949 arası Çin iç savaşında ÇKP’nin liderliğini yapmış ve 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurucuları arasında yer almıştır. 1966-76 arası Çin için hem maddi hem de manevi kayıplara sebep olan Çin Kültür Devrimi’ni yapmış ve 9 Eylül 1976’da Pekin’de ölmüştür. Henüz 14 yaşındayken ilk evliliğini yapmış, 3 kez evlenmiş ve 10 çocuğu olmuştur. Mezarı Pekin’deki Mao Zedong Anıt Kabrinde bulunmaktadır.
263
Resim 3 Mao Zedong (tr.wikipedia.org)
11.3.1. Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu Mao Zedong ve arkadaşları 1 Temmuz 1921 yılında Shang-hai’da I. Milli Halk Kongresi’ni toplayarak Çin Partisi’ni resmen kurmuşlardır. 15 maddelik ‘‘ÇKP’nın Programı’’ oy birliği ile kabul edilerek, Partinin adı, programı ve amacı belirlenmiştir. Ayrıca III. İnternasyonel ile bağlantı kurulması kararı alınmıştır. ÇKP II. Millî Halk Kongresi 1 Temmuz 1922’de Shang-hai’da toplanmış ve “ÇKP’nın Nizamnamesi” oy birliğiyle kabul edilmiştir. Nizamnamede partinin ilk önceliği ilk defa açık bir şekilde emperyalizm ve feodalizme karşı savaşmak olarak belirlenmiştir. Çin’de bir taraftan Guomin Dag hükümeti (Milliyetçi Çin hükümeti diye de anılmaktadır), diğer taraftan Çin Komünist Partisi arasındaki rekabet gittikçe fazlalaşmış ve bu durum uluslararası arenada iyi kullanılmıştır. Bu durumdan en fazla kendi adına menfaat sağlayan da kuşkusuz Sovyetler olmuştur. Ruslar çok ince ayarlı bir oyun oynamışlar, bir yandan ÇKP’ne yardım ederlerken, diğer taraftan Guomin Dag hükümeti ile pazarlık yapmışlardır. 1922’de Sun artık en güçlü milliyetçi lider hâline gelmiş ve Komünistlerin Çin Milliyetçi Partisi’ne girmesi konusunda Sovyetler’le anlaşarak, parti kadrolarının Sovyetler’de eğitim almasını sağlamıştır. Sun, Kanton’da hükümetini kurduğunda Sovyet yardımını almış ve vekili Jiang Jieshi (Chang kai shi)’yi Kızıl Ordu’nun durumunu araştırmak üzere 1923’de Moskova’ya göndermiştir. Rus örneğinden hareketle de Vampao Harp Akademisi’ni kurmuştur. Haziran 1923’te ÇKP III. Millî Halk Kongresi toplanarak, nizamnameyi revize etmiştir. Ocak 1924’te Guomin Dang I. Millî Halk Kongresi toplanarak, tüm ÇKP üyelerini doğrudan Guomin Dang üyeliğine atamış ve böylece I. Guomin Tang- ÇKP Devrimci Birleşik Cephesi resmen kurulmuştur. Ertesi yıl, 12 Mart 1925’te Sun Yat-sen vefat etmiş, Guomin Dang parti genel başkanı olarak Jiang Jieshi (Chang Kai Shi) getirilmiştir. 1925’de Sun’un ölümünden sonra Çin’de tekrar yabancı karşıtı millî duygularda bir patlama meydana gelmiştir. Sun’un yerine geçen Chang Kai Shi, ÇMP’yi Çin’in millî 264
hükümeti ilan ederek, Çin’i yeniden birleştirmeye ve yabancılardan arındırmaya çalışmıştır. 1925’de Vampao Akademisi mezunlarının komuta ettiği, Sovyet top ve tüfekleri ile donatılmış Chang Kai Shi kuvvetleri, bir “Kuzey Seferi” başlatarak savaş tacirlerine karşı bir dizi zafer kazanmışlar ve silahlarını ele geçirmişlerdir. Chang Kai Shi, 1926’nın ortalarında Kanton’dan kuzeye yönelerek, Yang-tse vadisini de ÇMP hâkimiyeti altına alarak Shanghai’ye doğru bastırarak Çin’in yarısını ele geçirmiştir. Askerleri kullandıkları her şeyin parasını ödedikleri için halkın gözüne girmeyi başarmışlardır. Bundan sonra ÇKP ile ÇMP arasında anlaşmazlıklar daha belirgin bir hâle gelmiş ve Chag Kai Shi, 1926 yılında Sovyet danışmanlarının görevine son vererek, Komünistlerin Kantonu’u terk etmelerini sağlamıştır. Daha sonra ileri harekâta devam ederek Shang-hai’ye girmiş ve Komünistleri saf dışı ederek, ÇKP’yi bastırmıştır. Sovyetleri “Kızıl Emperyalist” ilan ederek kınamış, anti-komünist bir hükümet kurarak Nankin’i başkent ilan etmiş ve Milliyetçi Çin tek partili bir devlet hâline gelmiştir. 1927 yılında I. Guomin Dang-Çin Komünist Parti işbirliği bozulmuş ve ikinci iç savaş dönemi başlamıştır. Birinci iç savaş dönemi ile Çin tarihinde 1926-28 arası Guomin Dang Merkezî Hükümeti ile Kanton Askerî Hükümeti’nin birlikte Kuzey Militaristlerine karşı savaştığı dönem kastedilmektedir.
11.3.2. İkinci İç Savaş Dönemi İkinci iç savaş dönemi 1927-1937 yılları arasında Guomin Dang ile Çin Komünist Partisi arasında yaşanmış ve bu döneme kaynaklarda, “On Senelik İç Savaş” veya “Arsa Devrimi” de denmiştir. 1927 yılında Chang kai shi ve Wang Jingwei acımasız bir şekilde ÇKP üyeleri ile koministleri öldürmüşler, bunun üzerine 1 Ağustos’ta Zhou Enlai, Nanchang’da parti arkadaşlarıyla birlikte bir isyan çıkarmıştır. Bu isyan ÇKP’nin tek başına çıkardığı ilk isyan olmuş ve bugün ileride Çin Ulusal Kurtuluş Ordusu Günü olarak ilan edilmiştir. 7 Ağustos 1927’de ÇKP olağanüstü toplanmış ve Chen Duxiu’nun sağcı teslimci görüşünün yanlışını düzelterek, arazi devrimi yapma ve silahlanıp Guomin Dang yönetimine karşı savaşma kararı almıştır. 1928 yılına gelindiğinde Chang Kai Shi, kuzey seferini tamamlayıp Pekin’i işgal etmiş ve böylece Çin seddinin güneyindeki tüm Çin topraklarının kontrolünü ele geçirmiştir. Her ne kadar Chang Kai Shi’in idaresi fazlaca otoriter ve yolsuzluklarla dolu olsa da en azından onun zamanında Çin, az da olsa barışa ve huzura kavuşmuştur. Bu arada Japonya, Mançurya’nın hiçbir bölgesinin Çin’in denetimine girmesini istememiş, buna karşılık Amerika kendisini Pasifik’teki çıkarları için Çin’in haklarının ve eğemenliğinin savunucusu olarak görmüştür.
265
11.3.3. Kızıl Ordunun Uzun Seferi 1927-1933 arası, Guomin Dang ile ÇKP arasındaki mücadele iyice alevlenmiş, 1928 yılında Mao “Kızıl Dördüncü Ordu”yu kurmuştur. Milliyetçilerin kovuşturmasından kaçmak için Komünistler, 1934 yılının Ekim ayında “15.000 km’lik uzun sefer”e çıkmak zorunda kalmışlardır. 1935 yılının Aralık ayında Zunyi’ye varan ÇKP birlikleri olağanüstü toplantı yaparak partiyi Mao taraftarlarının yönetmesi kararını almışlardır. Bu uzun yürüyüş bir efsaneye dönüşmüş, 100 bin Komünist asker, Guomin Dang ordusundan kaçarak 1936 yılının Ekim ayında Pekin’in yaklaşık 800 km güneybatısında bulunan Yunnan bölgesindeki Kuzey Shansi Eyaletinin Wuqi Nahiyesi’nde bu yürüyüşü bitirmişlerdir. Böylece bu yürüyüş ile “Kızıl Ordunun Uzun Seferi” sona ermiştir. Günümüze kadar, bu yürüyüş daima olağanüstü bir yiğitlik ve fedakârlık destanı olarak anılmıştır. Uzun seferin başarıyla sona ermesiyle Çin devrimi yeni bir tarihî döneme girmiş, “yenilmez” olduklarını ispat eden Kızıl Ordu halkın güvenini kazanmıştır. Mao’da bu yürüyüş ile ÇKP’de bir numaralı lider konumuna yükselmiştir. 1935 yılında Mançurya’daki Milliyetçi Kuvvetler generallerinden biri Chang Kai Shi’yi yakalamayı başarmış, ancak bu Guomin Dang hükümetini rahatsız ettiği gibi Moskova’yı da rahatsız etmiş ve sonunda serbest bırakılmıştır.
11.3.4. Çin-Japon Savaşı Çin Milliyetçileri, Japonya’ya Mançurya’da kazandıkları haklar konusunda baskı yapmaya başlamışlar ve Çin’deki Japon ordusuna (Japonlar’ın Güney Mançurya’daki Kanton sömürgesini korumak amacıyla konuşlandırılmış olan ve Kvandong Ordusu olarak bilinen özel bir askerî birim) karşı rahat durmamışlardır. XIX. yüzyılın orta ve sonlarından itibaren Çin’in birçok yerini işgal altına alan Japonlar, 18 Eylül 1931’de Kvandong Ordusu Komutanlığı, Japonlar’ın işlettiği Güney Mançurya Demiryolları üzerinde bir bomba eylemi düzenlemiş ve bu halk arasında infiale sebep olmuştur. Japon ordusu harekete geçmiş ve 1932’de “Mançurya Bağımsızlık Hareketine” destek vererek, Japon askerî koruması altında Mançu-kuo adlı bağımsız bir devlet kurulmasına yardım etmiştir. Bundan sonra Japonlar Shang-hai’yi ele geçirmişler ve böylece bu tarihten itibaren Japon işgalı başlamış ve 1935 yılında bu işgal hareketleri arttırılmıştır. Savaş, 1937 yılının Haziran ayında Pekin yakınlarındaki Marco Polo Köprüsü’nde daha önceki antlaşmalar uyarınca tatbikatlar yapan bazı Japon askerlerine ateş açılması üzerine çıkmış, Japon komutanlar bunu Çin askerlerinin yaptığını düşünerek ateşe karşılık vermişlerdir. Tokyo hükümeti savaş istemediği için olaylar üzerinde fazla durmamış, ancak Japon kamuoyu bu durumu Çinlilerin meydan okuduğu ve Japonlar’ın geri çekildiği şeklinde yorumlamıştır. Pekin’de taraflar arasında yerel bir anlaşma sağlanmış ise de, Chang Kai Shi hükümeti uluslararası arenada Japonya’nın yalnızlaştığını ve buna karşılık Çin’in güçlendiğine inanarak bu antlaşmayı reddetmiştir. Ancak Çin ordusu Şhanghai saldırılarında 266
başarısızlığa uğramış ve Chang kai shi seçkin askerlerinin %60’ını kaybetmiştir. Chang Kai Shi, Alman büyükelçisi Oskar Trautman’dan Japon-Çin itilafına arabuluculuk etmesini rica etmişse de bir sonuç alamamıştır. Bu arada Japonlar Çin’e on beş yeni tümen göndererek büyük bir hücum başlatmışlardır. Chang Kai Shi, Nankin’e çekilmeye mecbur kalmış, Britanya ve Fransa Çin’e yardım gönderirlerken, Sovyetler Chang Kai Shi’i tanımış, ABD ise sert bir dille Japonları uyarmış ve Milliyetçi Çinlilere çok yüklü miktarda kredi açmıştır. Bu arada Çin’deki iki cephe ÇMP ve ÇKP birleşerek, Devrimci Birleşik Cephesi’ni kurmuşlar ancak bu cephenin ömrü aralarındaki sürtüşmeler nedeni ile 1941yılına kadar olmuştur. 1941’de Çinli Komünistler, kuzeyde Japonlar’a karşı kendi hücumlarını başlatmışlarsa da, Japonlar’ın çok şiddetli karşı koymaları sonucu hiçbir şey yapamamışlardır. Bu arada 1941-1945 yılları arasında Japonya’ya karşı yapılan askerî operasyonlar, Çin’i Japon saldırılarına karşı güvenlik altına almıştır. II. Dünya Savaşı’nın mağlupları arasında yer alan Japon İmparatoru Hirohito 15 Ağustos 1945’te yaptığı ünlü radyo konuşmasında “kayıtsız, şartsız teslim olduğunu” ilan etmiş ancak silahlı kuvvetler yine de silah bırakmamışlardır. Savaş, 2 Eylül 1945’te Japonya Dışişleri Bakanı Shigemitsu’nun Amerikan filosuna ait Missouri adlı gemide kayıtsız şartsız teslim olduklarını, askerlerinin silahlarını bırakacaklarını dair teslim sözleşmesini imzalamasından sonra resmen bitmiştir. 9 Eylül’de silahlar, Ekim’de de Tayvan geri alınmıştır. Çin-Japon savaşı Çin’de “Japonlar’a Karşı Kurtuluş Savaşı”, “Sekiz Senelik Savaş” (1937-1945) adıyla anılmaktadır. Dünya tarihinde ise “14 Senelik Savaş” (1931-1945) olarak adlandırılmaktadır.
11.3.5. Anlaşmazlıklar
Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki
ÇMP ile ÇKP ortak cephesi çok çabuk aşınmış, Komünistlerle Milliyetçiler arasında büyük itilaflar, hatta çarpışmalar baş göstermiştir. Ocak 1941’de güneyde biraz fazla ilerlere sokulan bir Komünist Askerî Birlik milliyetçiler tarafından pusuya düşürülerek ortadan kaldırılmış ve böylece ortak cephe fiili olarak son bulmuştur. 1946 yılının Ağustos ayında Amerika’nın desteğiyle Guomin Dang, III. Çin İç Savaşı’nı başlatmıştır. Buna Çin Halk Cumhuriyeti’nde III. Çin Devrimi ya da Kurtuluş Savaşı da denilmektedir. Aslında iki parti arasındaki ayrılık ve sürtüşmelerin en belirgin hâle gelmesi 1945 yılında Kırım’da gerçekleşen Yalta Konferansı’nda alınan kararlar ile başlamıştır. 11 Şubat’ta Yalta Konferansında İngiltere, Amerika ve SSCB’nin Uzak Doğu ile ilgili aldığı kararlar icabı Çin Hükümeti Moğolistan’ın bağımsızlığını tanımak şartıyla kuzeydoğunun kendisine geri verilmesini, Dalian’de Sovyetlere ayrıcalık tanınmasını, Lushun Limanı’nın Sovyetler Birliği’ne askerî üs olarak kullandırılmasını kabul etmiştir. Ancak bu hükümler, Çin’in bağımsızlığına karşı oynanan oyunlara evet diyen Guomin Dang ile 267
tarafları, ÇKP’ce kınanmış ve Eylül 1949’a kadar iç savaş yaşanmıştır. 1949’un yazında Chang Kai Shi, 300 milyon dolarlık serveti ve yanındaki önemli generalleri ile beraber Tayvan’a kaçmak zorunda kalmış ve buranın ilk devlet başkanı olmuştur. Chang Kai Shi’yi Çin tarihinde önemli kılan sadece kendisi olmamış, Çin’in en zengin adamlarından birinin kızı olan ve güzelliği ve cazibesi ile dikkatleri çeken Soong Mei-ling ile evlenmesi olmuştur. Soong Mei-ling, Chang Kai Shi’nin hem şahsi danışmanı hem de büyükelçisi sıfatı ile büyük başarılara imza atmıştır. Chang 1975 yılında vefat etmiş, hanımı ise Amerika’da 2003 yılnda ölmüştür. Beyin takımını kaybeden Guomin Dang birlikleri kısa zaman içerisinde yok edilmişler ve böylece 1 Ekim 1949 tarihinde Çin Halk Cumhuriyeti resmen kurulmuştur. Bu arada ABD Yalta Konferansı’nda, Sovyetler Birliğinin Kuzeydoğu Asya’daki pozisyonunu kullanarak hâkimiyetini Pasifik’e ve Türkistan içlerine yaymasını önlemek için Çin’i “dört büyükler” arasına koyarak startejisini geliştirmiş ve bu strateji Çin’e uluslararası arenada büyük bir güç ve önem kazandırmıştır. XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amerika, Britanya, Almanya ve Fransa hem Sovyetler’in hem de Japonlar’ın Pasifik’te güçlenmelerini Çin’i yanlarına alarak önlemeye çalışmışlardır. Mao döneminin ilk yıllarında Çin’in, Sovyetler’e yönelmesi bu stratejinin gerçekleşmesini önlemişse de gerek Mao’nun son yıllarında, gerekse ondan sonra bu plan işe yaramış ve hem Batı hem de Çin bundan oldukça fazla faydalanmışlardır.
11.3.6.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler
Çin Komünist Partisi ve Mao, 1 Ekim 1949, Pekin’deki Tiananmen Meydanı’nda Çin Halk Cumhuriyetinin kurulduğunu ilan ederek, azınlıklara özerklik tanıma ve Tayvan’ı geri alma kararı almışlardır. Ekim 1950’ye kadar SSCB başta olmak üzere 17 devlet Çin Halk Cumhuriyetini tanıyarak diplomatik ilişkiler kurmuşlardır. 1950 yılında Güney Kore ile Kuzey Kore arasında başlayan ve daha sonra Amerika Birleşik Devletleri ile müttefiklerinin dahil olduğu Kore savaşı sırasında ABD’nin 7. Filosu Tayvan Boğazı’na gönderilmiş ve böylece Çin’in Tayvan’ı geri alması engellenmiştir. 1950’de yıl Çin Halk Cumhuriyetinde “Arsa Islahat Kararı” ilan edilmiş ve bu karar ile yeni hükümet arsaları zenginlerden alıp fakirlere vermiş, 1952 yılında ıslahat tamamlanarak, Feodalizm’e son verilmiştir. 1954 yılında I. Millî Kurultay çağırılarak, Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası yapılmış, devlet kapitalist ticaret ve endüstriyi sosyalizme uygun şekle getirip, umum ve bireyin ortaklığını geliştirme kararı almıştır. 1955 yılında, Çin Halk Cumhuriyeti’nin bütün topraklarında tarımda kooperatifleşme başlatılmış ve yıl içerisinde bu hat safhaya ulaşmıştır. 1 Ekim 1955’te Doğu Türkistan’da Şincan Uygur Özerk Bölgesi kurulmuştur.
268
1956 yılında ÇKP 8. Millî Kongresi’nde Sosyalizm kurma kararı alarak, 1958’de Sosyalizm’in yol haritasını çizmiş ve Halk Komünleri (Kolhoz) kurulmuştur. Büyük ilerlemenin getirdiği yanlışlıklardan dolayı Yeni Çin ilk defa büyük ekonomik kriz yaşamış ve 1961 yılında millî ekonomi yeniden düzenlenmiştir. Çin 1964 yılında orta ve yakın mesafeli bomba yapmayı başarmış ve 16 Ekim’de ilk atom bombasını atmıştır. Test merkezi Doğu Türkistan’daki Tanrı Dağların’ın güneyinde, Taklamakan Çölü’nün kuzey doğu kesimindeki Lopnor Gölü civarı olmuştur. Yine 1966 yılında aynı bölgede yapılan orta ve yakın mesafede nükleer bomba testi de başarılı olmuştur. Mayıs 1966’da Çin’de “Proletaryanın Büyük Kültür Devrimi” ya da kısaca “Çin Kültür Devrimi”ni başlatma kararı alınmıştır. Mao, kültür devrimine ait düşüncelerini “Küçük Kırmızı Kitap” ta toplayarak, yayınlamış ve kısa sürede milyonlarca kopyası çıkartılarak halka dağıtılmıştır. Bu kitapta kapitalist yolu seçen herkese sosyalizm savunuculuğu yapılmıştır. Çin Kültür Devrimi, 16 Mayıs 1966 – 6 Ekim 1976 arasında 10 yıl sürmüştür. Mao’nun yaşlandığı ve hâkimiyet korkusu sardığı dönemde, Lin Biao ve Mao’ın eşi Jiang Qing yandaşları ile iki örgüt kurarak, eski ihtilâlcilere karşı cephe almışlardır. Bir beyin yıkama ve kültür yıkma hareketini başlatmışlardır. Daha önce SSCB’de Stalin’e karşı halkı kasıtlı olarak bireye tapmaya sürükleyen dar kafalar bütün halkı her konuda Maoizm’e inanmaya sürüklemiştir. “Her şeyin tek ve en doğrusunu Mao biliyordu”. Her yerde Maoizm kitapları dışındaki kitaplar yasaklanmış, Kur’an ve diğer bütün ilahi kitaplar inanç ayırmaksızın yakılmış, Cami, kilise ve diğer inançların mabetleri ya yıkılmış ya da ahıra dönüştürülmüştür. Okuma yazmağı bilen insanlar yurtdışıyla bağlantısı oldukları gerekçesi ile Mao’ya karşı iş birlikçi sayıldıklarından ya hapse atılmışlar, ya da idam edilmişlerdir. Devrimci önder Liu Xiao-qi, Mareşal Peng De-huai gibi komünizme gerçekten inanarak devrim yapan, dürüstlüğü şiar edinmiş insanlar, Mao’ya karşı örgüt kurmakla suçlanarak öldürülmüşlerdir. Bu sırada Mao’nun eşi ile üç taraftarı tutuklanmış ve böylece Çin Komünist Partisi içerisinde radikaller olarak bilinenler mücadeleyi kaybetmişlerdir. 1978 yılında 11. Millî Halk Kongresi 3. genel toplantısında tekrar düşünce özgürlüğü, gerçeği aramak gibi ideolojik gidiş yönü belirlenerek, ekonomiyi hızlandırma, reform yapma ve dışa açılmaya karar verilmiştir. Parti merkez liderler kadrosunun oluşturulması sağlanmış, değişime önce köylerden başlanarak, ailelere sözleşmeli üretim sistemi uygulanmış ve böylece halkın sosyal hayatında büyük değişimler meydana gelmiştir. Yine 1980’lı yılların başında Çin Kültür Devrimi sırasında haksızlığa uğrayanların davaları düşerek itibarları iade edilmiştir.
11.3.7. Çin’in Planlı Doğum Siyaseti 1950-1970 arasında Çin’de çok çocuk yapma planı teşvik edilmiş, nüfus 600 milyondan 800 milyona kadar yükselmiştir. 1971-1981 arasında ise “daha geç ve aralıklı az çocuk yapma” teşvik edilmeye başlanmıştır. 27 Ekim 1982 yılında üçüncü kez ülke genelinde yapılan nüfus sayımı verilerine göre Çin’in nüfusu 1 milyar 31 milyonu aşmıştır. Nüfusun hızla çoğalması ve sosyal ihtiyaçların artması Aralık 1980’de Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası’na: “Devlet planlı çocuk yapma siyasetini uygulayacak, Çin’in ekonomik ve sosyal 269
gelişimine uygunlaştıracak” içeriğindeki kanun maddesini ekleyerek yasal olarak Planlı Çocuk Yapma Siyasetini uygulanmaya başlamıştır. Bu uygulamadan azınlıklar muaf tutulmuştur. Nitekim bu durum kanunla da garanti altına alınmıştır: “Azınlık toplulukların yaşadığı bölgelerin haricinde, her aile sadece bir tek çocuk yapabilir, nüfusun hızla büyümesi kontrol edilmelidir”. Bundan sonra 2002 yılında “Çin Halk Cumhuriyeti Nüfus ve Planlı Doğum Kanunu” yürürlüğe konmuştur.
11.3.8. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları Çin içeride Milliyetçi ve Komünist Çinliler arasında yaşanan rekabete ve siyasi üstünlük kurma savaşına şahitlik ederken, dışarı da uluslararası konjonktörü iyi yakalamış ve buradan menfaatleri doğrultusunda kazanımlar elde etmiştir. Komünist ve Milliyetçi Çinliler fikir yapılarını Sovyetler’e dayamışlar ve genç kadroların yetişmesini Ruslar’a teslim etmişlerdir. Sovyetler başlangıçta, Çin ile yakın ilişki kurmuş, ancak Mao döneminde yaşayan sıkıntılar, komünizmin Çin için iyi bir rejim olmadığı gerçeğini ortaya koymuştur. Bu sırada dış siyasette Çin açısından eksen kayması gerçekleşmiş ve Sovyetler’in yerini Amerika almıştır. II. Dünya Savaşı sırasında fikir babalığını Amerika Başkanı Franklin D. Roosevelt’in yaptığı Birleşmiş Milletler’in kurulması düşünülmüş ve 1945’de bu cemiyet kurularak, beş daimi üyesinden biri de Çin olmuştur. Kore Savaşının bitmesinden sonra 26 Nisan-21 Temmuz 1954 arası, SSCB, ABD, İngiltere, Fransa ve ÇHC’nin aralarında bulunduğu 5 devlet İsviçre’nin Cenevre Şehrinde yapılan konferansa katılmışlardır. Konferansta Kore meselesi ve Hindiçin’de barış meselesi gündeme getirilmiş ve ayrı ayrı “Vietnam’da, Laosta’da ve Kamboçya’da Düşmanlıkların Durdurulması Antlaşmaları” imzalanmıştır. 1960’lı yılların başında (Tibet kaynaklarına göre 1050’lerde) ÇKP topraklarında hak iddia ettiği Tibet’e girmeye başlayarak, oradaki feodal otoriteyi yıkıp yerine sosyalizmi yerleştirmeye çalışmıştır. 1971 yılında ABD Cumhurbaşkanı R.M.Nixon’un Ulusal Güvenlik Danışmanı H. Kissinger, Çin’i ziyaret ederken; Çin Halk Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında diplomatik ilişkiler başlamış ve karşılıklı büyükelçilikler açılmıştır. 1972 yılında ise Amerika Birleşik Devletleri Başkanı, R.M Nixon, Çin’i ziyaret ederek, Çin’i ziyaret eden ilk ABD Cumhurbaşkanı olmuştur. Yine bu yıl Japonya Baş veziri Kakuei Tanaka da Çin ziyaretinde bulunmuştur. Böylece Çin-Japon diplomatik ilişkileri başlamıştır. Bu yıldan itibaren Çin Halk Cumhuriyeti uluslararasında resmen tanınmıştır. Ondan önce uluslaraarası konuşmalarda ve Birleşmiş Milletler’de Çin adına konuşmaları Tayvan’daki Guomin Dang Hükümeti yapmıştır. 1979 yılında ABD-Çin resmî diplomatik ilişkilere başlamışlar, ABD, Çin’i bölünmez ve tek olarak kabul ettiğini, Tayvan’ı Çin Halk Cumhuriyeti’nin bir parçası olarak gördüğünü 270
açıklamıştır. Böylece, 20 yıldan fazla süren ABD ile Çin arasındaki anlaşmazlıklara son verilmiştir. 1984 yılında Başbakan Deng Xiao-peng ve İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher, Hong Kong’un Çin’e geri verilmesi ile ilgili anlaşmayı karşılıklı olarak imzalamışlardır. İngiltere “Tek devlette çifte rejim” düşüncesinden hareketle Çin’de sosyalizm, Hong Kong’da ise eskisi gibi kapitalizmin devam etmesi ve Hong Kong’da Çin-Hong Kong Özel İktisadi Bölgesinin kurulması vaadiyle 1 Temmuz 1997’de Çin’e iade edilmesini kabul etmiştir. 1989 yılının 15 Nisan ile 4 Haziran arasında, Pekin’deki üniversite öğrencilerinin Çin’de demokrasi talebiyle yaptıkları yürüyüş, protesto ve grevler; 3 Haziran gecesi ile 4 Haziran sabahı Çin Kurtuluş Ordusunun protestocu öğrencilere ateş açması ile son bulmuştur. Sokaklara dökülen en az 3000 öğrenci ile yüz binlerce halkın demokrasi, adalet ve eşitlilik arayışı çok fazla sayıda kan dökülmesi ile durdurulmuştur. Bu olay Pekin’deki Tiananmen Meydanı yaşandığı için tarihe Tianenman Katliamı olarak geçmiştir 1990’lı yıllarda Tayvan ile Çin arasındaki ilişkiler artmış, karşılıklı iktisadi, bilimsel ve kültürel alanda çalışmalar yapılmıştır. 26 Nisan 1996 yılında Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan Devletlerinin liderleri Shanghai’da toplanmışlar ve “Sınır Bölgelerinde Askerî Güvenin Derinleştirilmesi Antlaşma”nı imzalamışlardır. Bu şekilde Shanghai İşbirliği kurulmuştur. 2001 yılının 14-15 Haziran’ın da Shanghai Birliği’ne Özbekistan’ın katılımıyla birliğin adı Shanghai İşbirliği Örgütü (SCO – Shanghai Cooperation Organization) olarak değiştirilmiştir. 8-24 Ağustos 2008 yılında Pekin 29. Uluslararası Olimpiyat Oyunlarına ev sahipliği yapmıştır. Çin-Türkiye münasebetleri ise cumhurbaşkanları nezdinde ilk defa 1982’de Kenan Evren’in ziyareti ile başlamış, akabininde 1985’te Turgut Özal ve 2009’da da Abdullah Gül ziyarette bulunmuşlardır. A.Gül ayrıca Uygur Özerk Bölgesinin Başkenti Urumçi’yi de ziyaret etmiştir. Bunu 2012 yılında 8-11 Nisan tarihlerinde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın ziyareti takip etmiştir. Erdoğan ilk defa Uygur Özerk Bölgesinin başkenti Urumçi Şehri’nden bu ziyaretine başlamıştır. 1 Kasım 2010 yılında altıncı kez ülke çapında nüfus sayımı başlatılmış ve sonuçları 28 Nisan 2011’de açıklanmıştır. Buna göre Çin nüfusu 1.339.724.852 kişi olmuştur. Çin nüfusunda yaşlanma oranı artmıştır. Şehir nüfusu 49.68%, köy nüfusu ise 50.32%’dir. Hong Kong, Makao, Tayvan’ın da nüfusu ilave edilirse toplam nüfus 1.370.536.875’ni bulmuştur. 2011 yılında Çin Komünist Partisi’nin kuruluşunun 90. yıl dönümü, Qing İmparatorluğu’na karşı “Şinhai” devriminin zaferinin 100’ü yıl dönümü olarak kutlanmıştır.
271
Uygulamalar 1) Çin Halk Cumhuriyeti’nin ortaya çıkış sebep ve sonuçlarını inceleyiniz.
272
Uygulama Soruları 1)
Çin Halk Cumhuriyeti hangi nedenlerle kurulmuştur?
2)
Çin Halk Cumhuriyeti’nin gelişiminde hangi önemli olaylar rol oynamıştır?
273
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde ilk olarak ele aldığımız Mançu Sülalesi’nin son döneminin büyük bölümü, modernleşme düşüncesinden son derece uzak olan muhafazakâr, kurnaz ve entrikacı olan, ölen imparatorun dul eşi İmparatoriçe Ts’ih-hsi’nin aktif idaresi altında geçmiştir. Oysa ki, bu dönemde Çin’in en büyük problemi çağdaş devletlerin gerisinde kalmış olmaktır. Yine de ufak ufak başlayan, devletin yeniden yapılanmasını sağlayacak reform ve ıslahat hareketleri konusunda Li Hung-chang gibi bazı aydınlar yurtdışında incelemelerde bulunmuşlardır. Reform çabalarının bir parçası, 1895 ve 1898’deki “ilerici ıslahat” hareketi olmuştur. Bu hareketin öncüsü, Konfüçyüs öğretisini güncel şekilde sunan K’ang Yo-wei adında bir bilgindir. K’ang Yo-wei 1898 yılının Haziran ayında, eğitim, hukuk, ticaret ve askerlik ile ilgili esaslı yeni bir teşkilat yapılanmasına gidilen yeni anayasa paketinin gölge imparator Kuang-hsü tarafından açıklanmasını sağlamıştır. Ancak Ts’ih-hsi’nin müdahalesiyle yalnızca 11 Haziran-21 Eylül tarihleri arasında uygulanan ve 103 gün yürürlükte kalan yeni anayasa daha sonra “100 Günlük Anayasa Değişikliği” adıyla anılmıştır. Bu dönemde Mançu hükümeti tarafından desteklenen ve kökenleri eski beyaz Lotus Tarikatı’na dayanan Boksörler İsyanı ile yabancılar Çin’den çıkarılmaya çalışılmış, özellikle Hristiyanların katli, özellikle Rusya, Almanya ve Japonya tarafından ittifak kurulması ile sonuçlanmıştır. Bir yandan Yihe Tuancılar gibi dış destekli isyanlar artmış, diğer yandan 1900’de Çin’e Britanya, Rusya, Japonya, Fransa, Almanya, ABD, İtalya ve AvusturyaMacaristan İmparatorluğundan oluşan sekiz ülke koalisyonuna ait müttefik kuvvet gönderilmiştir. Bu kuvvet, Pekin’deki Qing İmparatoru’nun sarayının yer aldığı Yasak şehir’e kadar girerek, imparatorluk tahtını ayaklar altına almış, imparatoriçe ile hapsedilmiş olan imparator kaçmak zorunda kalmışlardır. Sekiz ülkenin yanı sıra İspanya, Hollanda ve Belçika’nın da aralarında bulunduğu 11 devletle ayrı ayrı “Xinchou (Şinço) Antlaşması” imzalanmış ve Çin bu antlaşmalar ile yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına bürünmüştür. 1902’de Pekin’e dönen imparatoriçe ile Pekin’deki Mançular, nihayet ıslahatın zorunlu olduğunu anlamışlardır. Yapılan ufak çaplı değişiklikler bile Güney Çin’deki Mançu düşmanlarını bir süre susturmayı başarmıştır. İhtilalci Sun-Yat Sen’in devlet başkanı olduğu Çin Cumhuriyeti 1 Ocak 1912’de Nankin’de kurulmuştur. Hükümetin mücadele etmek için ordunun başında görevlendirdiği Yüan Shih-k’ai, ihtilalcilerin tarafına geçince 12 Şubat 1912’de Mançu-Qing Hükümeti’nin, Çin tahtından vazgeçtiğini ve cumhuriyeti kabul ettiğini bildiren bir ferman neşretmesinden bir ay sonra 12 Mart 1908’de sonuncu Qing İmparatoru Hsüan-t’ung tahtından indirilmiştir. Böylece Çin’de Mançu sülalesi dönemi sona ermiştir. Eski general Yüan Shih-k’ai cumhurbaşkanı olduktan sonra bazı kabine üyeleri onun yetkilerine sınır koyarak, Müttefikler Cemiyeti’ni Guomin Dang (Vatan ve Millet Partisi, Çin Milliyetçi Partisi, ÇMP) partisine dönüştürmüşlerdir. Ancak 1915 yılında Yüan Shihk’ai, cumhuriyet rejimini yıkıp tekrar Çin İmparatorluğu adında feodal bir devlet kurmuş ve kendisini imparator ilan etmiştir. Yüan shih-k’ai’nin 1916’da ölümüyle yerine Li Yuanhong devlet başkanı olmuştur. I.Dünya Savaşı devam ederken, 1917’de Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinden yayılan dalgalar, Çin’de Komünizm anlayışının yerleşmesini ve Çin-Sovyet yakınlaşmasını 274
sağlamıştır. Sovyet Kominist Partisi’nin belirlerdiği Komintern’in yardımı ile 1 Temmuz 1921’de Shang-hai’da Çin Komünist Partisi (ÇKP) kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı sonunda Çin’in de içinde bulunduğu İtilaf Devletleri Paris Barış Konferansı’na çağrılmıştır. Burada Çin, Almanya’nın Çin’in Shandong Eyaletindeki tüm yetkilerinin olduğu gibi Japonya’ya devri kararına imza atınca Çin’de öğrencilerin başı çektiği 4 Mayıs Vatanseverler Hareketi ile Çin Devrimi yeni bir tarihî döneme girmiştir. Çin’in cumhuriyet dönemi tarihî şahsiyetlerinden en önemlisi Mao Zedong’dur. 19241949 arası Çin iç savaşında ÇKP’nin liderliğini yapmış ve 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurucuları arasında yer almıştır. 1966-76 arası ise Çin için hem maddi hem de manevi kayıplara sebep olan Çin Kültür Devrimi’ni yapmıştır. Ocak 1924’te Guomin Dang I. Millî Halk Kongresi toplanarak, tüm ÇKP üyelerini doğrudan Guomin Dang üyeliğine atamış ve böylece I. Guomin Tang- ÇKP Devrimci Birleşik Cephesi resmen kurulmuştur. 1925’te Sun Yat-sen ‘in ölümüyle vefat etmiş, Guomin Dang parti genel başkanı olarak Jiang Jieshi (Chang kai shi) getirilmiştir. Ardından Chang kai shi anti-komünist bir hükümet kurarak Nankin’i başkent ilan etmiş ve Milliyetçi Çin tek partili bir devlet hâline gelmiştir. 1927 yılında I. Guomin Dang-Çin Komünist Parti işbirliği bozulmuş ve ikinci iç savaş dönemi (“On Senelik İç Savaş” veya “Arsa Devrimi”, 1927-1937) başlamıştır. Birinci iç savaş dönemi ile Çin tarihinde 1926-28 arası Guomin Dang Merkezî Hükümeti ile Kanton Askerî Hükümeti’nin birlikte Kuzey Militaristlerine karşı savaştığı dönem kastedilmektedir. 1946 yılında Amerika’nın desteğiyle Guomin Dang, III. Çin İç Savaşı’nı başlatmıştır. Buna Çin Halk Cumhuriyeti’nde III. Çin Devrimi ya da Kurtuluş Savaşı da denmektedir. XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amerika, Britanya, Almaya ve Fransa hem Sovyetler’in hem de Japonlar’ın Pasifik’te güçlenmelerini Çin’i yanlarına alarak önlemeye çalışmışlardır. Çin Halk Cumhuriyeti, Çin Komünist Partisi ve Mao tarafından 1 Ekim 1949’da kurulmuştur. Mao döneminde yaşanan sıkıntılar, komünizmin Çin için iyi bir rejim olmadığı gerçeğini ortaya koymuştur. Bu sırada dış siyasette Çin açısından eksen kayması gerçekleşmiş ve Sovyetler’in yerini Amerika almıştır.
275
Bölüm Soruları 1)
“100 Günlük Anayasa değişikliği” Çin’de hangi yıl gerçekleşmiştir?
a)
1897
b)
1899
c)
1878
d)
1898
e)
1879
2)
“Vatanseverler Hareketi” hangi tarihte başlamıştır?
a)
4 Mayıs 1919
b)
2 Mayıs 1919
c)
3 Mayıs1919
d)
8 Mayıs1919
e)
1 Mayıs 1919
3)
Hangisi Çin Komünist Partisi’nin kuruluş yılıdır?
a)
1922
b)
1923
c)
1921
d)
1920
e)
1924
4)
Çin Komünist Partisini kim kurmuştur?
a)
Lao-tse
b)
Ping-li
c)
Mao-tse
d)
Mao Zedong
e)
Yang-tse
5)
Çin’de 1927- 1937 yılları arasına ne ad verilir?
a)
İç savaş dönemi 276
b)
Kargaşalık dönemi
c)
Karanlık dönem
d)
Parlak devir
e)
On senelik iç savaş
6) Çin tarihinde Ufak-tefek, kurnaz, acımasız ve katil ruhlu bir kadın olarak gösterilen Qing imparatoriçesi aşağıdakilerden hangisidir? a)
İmparatoriçe Ts’ih-hsi
b)
İmparatoriçe Yang
c)
İmparatoriçe Wu
d)
İmparatoriçe Lu
e)
İmpaıratoriçe Sun
7) Qing döneminin ünlü reformcularından K’ang Yo-wei’nin, 1898 yılının Haziran ayında İmparator Kuang-hsü’ye açıklattığı yeni anayasa paketinde aşağıdaki alanlardan hangisi ile ilgili yenilikler yoktur? a)
Eğitim
b)
Hukuk
c)
Ticaret
d)
Askerlik
e)
Sağlık
277
8) hangisidir?
Boksörler adı altında köylülerden oluşan gizli örgütün düsturu aşağıdakilerden
a)
Tüm köylülere adalet
b)
Generallere ölüm
c)
İmparatora destek yabancılara ölüm
d)
İmparatora ölüm
e)
Çin bağımsızdır
9) Çin tarihi açısından değerlendirdiğimizde Çin’in yaptığı anlaşmalardan hangisi ile Çin yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına bürünmüştür? a)
Xinchou (Şinço) Antlaşması
b)
Nankin Antlaşmas
c)
Maguang Antlaşması
d)
Jiangning Antlaşması
e)
Humen Antlaşması
10) Reformcu yenilikçilerin liderliğini üstlenen Sun Yat-sen’in ilk düşüncesi ne olmuştur? a)
Çin’i Tam bağımsız bir devlet konumuna getirmek
b) Güney Çin’de Pekin’in baskısından uzak bir üs sağlayacak ayrılıkçı bir Han devleti kurmak c)
İmparatorluğun yetkilerini azaltmak
d)
Japonya’dan yenilikler için yardım almak
e)
Halkın yenilikçiler lehine desteğini sağlama
Cevaplar 1) d, 2) a, 3) c, 4) d, 5) e, 6) a, 7) e, 8) c, 9) a, 10) b
278
12. DOĞU TÜRKİSTAN UYGUR TARİHİ
279
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 12.1. Yakınçağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri 12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki Faaliyetleri 12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları Bazı Önemli İsyanlar 12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti 12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma Süreci 12.6. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı 12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti 12.8. Baytak-Boğda Olayı 12.9. Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu 12.10. Uygur Özerk Bölgesi
280
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular Uygur Türkleri’nin tarih ve kültürleri hakkında neler biliyorsunuz?
281
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Uygur Türklerinin tarihi ve Doğu Türkistan’daki varlıkları
Uygurların Doğu Türkistan’daki mevcudiyetlerinin tarihi temellendirilmesi hakkında bilgi edinme
Uygurların Doğu Türkistan’da kurdukları devletler
Turfan Uygur Devleti’nden sonra Doğu Türkistan’da kurulan başka devletlere tabi ve bağımsız devletlerin kuruluş ve sonlanma sebep ve sonuçlarının incelenmesi Uygur Özerk Bölgesi’de yaşayan Uygurların yakın geçmiş ve günümüzde yaşadıkları konusunda bir bakış açısının kazanılması
Uygur Özerk Bölgesi ve Uygurlar hakkında güncel bilgiler
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
282
Anahtar Kavramlar
Saidiye Devleti
Hocalar Devri
Yakup Han
Sincan (Şincan, Sinkiang)
Doğu Türkistan Cumhuriyeti
283
Giriş Bu bölümde günümüzde Türk tarihinin en hazin hadiselerinin yaşandığı, Çin’in idaresi altında bulunan ve çeşitli katliamlara tabi tutulan Uygur Türklerinin anavatanlarının nasıl bir işgal süreci yaşadıklarına dair olan tarihlerine kısaca değinilmiştir.
284
12.1. Yakın Çağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri 840 yılında Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurlar, Orhun coğrafyasında kalmayarak batıya göç etmek zorunda kalmışlardır. Göç 4 kola bölünerek Orhun bozkırlarından başlamıştır. Bu kollar dışında az sayıda kendi topraklarında kalanlar ise Kırgız hâkimiyeti altında, bugünkü Tuva, Altay, Hakas, Şor vb. Sibir Türklerinin temelini oluşturan boylara karışmışlardır. Dört koldan biri Doğu Çin’in kuzey sınırlarına giderek muhtemelen Çinlilerle karışmışlardır. İkinci kol bugünkü Çin’in batısı, Doğu Türkistan’ın doğusu, Kansu Eyaleti ile Shazhou bölgesine yerleşmiş ve 850 senesinde kurdukları Kansu Uygur Devleti’ni XI. yüzyılda Tangutlar gelinceye kadar devam ettirmişlerdir. Üçüncü kol bugünkü Doğu Türkistan’ın Turfan Vilayeti civarına gelmiş ve oradaki Türk boylarıyla karışarak, 850 civarında İdi-Kut (Turfan) Uygur Devleti’ni kurmuştur. XII. yüzyılda Kara Kıtaylar gelinceye kadar bağımsızlıklarını sürdürmüşlerdir. En kalabalık kol olan dördüncü kol ise bugünkü Kaşgar’a gelerek orada Karahanlı Devleti’nin kurulmasına öncülük etmiştir. Karahanlı Devleti’nin, halkını oluşturan esas kitlenin Uygur Devleti’nin yıkılmasıyla bu bölgeye göç eden Uygurlar değil; aynı dönemde Karluklar önderliğinde toplanan Çiğil, Yağma ve Argu Türkleri ile onlara katılan Müslüman Uygurlar tarafından kurulduğuna dair başka bir tez de bulunmaktadır. 1206 yılında kurulan Moğol Devleti’ne, özellikle de Cengiz’in batı seferlerinde Uygurlar’ın çok büyük katkısı olmuştur. Kültür bakımından da, Moğollar için Uygur alfabesi esas alınarak yeni bir alfabe oluşturulmuştur. (1784’te bu alfabeyi temel alarak Mançu alfabesi ve daha sonra Şibe alfabesi oluşturulmuştur. Günümüzde Çin Moğolları, Mançuca kaynaklar, çağdaş Şibe edebiyatı bu alfabe ile yazılmaktadır). Cengiz Han’den sonra Büyük Moğol İmparatorluğu dörde bölünmüş ve Uygurlar, Çağatay Devleti hâkimiyetine verilmişlerdir. XIV. yüzyıl sonlarında Çağatay Hanlığı’nın yıkılması ile Doğu Türkistan Timur Devleti’nin hâkimiyetine girmiştir. Ancak Çağatay ailesinden gelen idareciler XVII. yüzyıla kadar varlıklarını korumuşlardır. Altışehir’de son Çağatay hanlığı olan Saidiye Devleti, 1514 yılında Yarkend’te Seyit Han (1484-1533) tarafından kurulmuş ve Doğu Türkistan’ın Moğol lideri Galdan tarafından 1679 yılında işgal edildiği zamana kadar devam etmiştir. Bu dönemde yönetim, Kalmuklar’ın kuklası olan ve sürekli birbirleriyle çekişen hocalar tarafından sağlanmıştır. Mançu hükümetinin Doğu Türkistan’ı işgal ettiği 1757 yılına kadar süren ve bu talihsiz sonuca zemin hazırlayan bu devir “Hocalar Devri” olarak bilinmektedir. Hem Doğu Türkistan’da İslamiyet’i hâkim din kılmak hem de halkın birlik ve beraberliğini sağlamak amacıyla Batı Türkistan’dan din alimlerinin çağrılmasıyla başlayan bu dönem, daha sonra dini vasıftan ziyade, siyasi vasıf kazanmış; birlikten ziyade Doğu Türkistan’ın parçalanmasına sebep olmuştur. Çin, Moğolları yendikten sonra Moğolistan Genel Valisi yaptıkları Oyrat lideri Tsewang Rabdan, önce Doğu Türkistan’ı kendine bağlamış; ardından Tibet’i hâkimiyet altına 285
almıştır. Yeni bir Moğol kuvvetinin ortaya çıkmasından korkan Çin, General Fu-Te ve General Chao Hui komutasında gönderdikleri ordu ile 1757 yılında Doğu Türkistan’ı, bir sene sonra da Tibet’i işgal etmişlerdir. 1759 yılında Burhaneddin ve Cihan Hocalar tarafından başlatılan Büyük-Küçük Hocalar isyanı Çinliler tarafından bastırılmış; 1762’de ise Çin Doğu Türkistan’da İli Generali Valiliği’ni kurmuş ve Doğu Türkistan’ı vergiye bağlamıştır. Çin hükümetinin gönderdiği memurlar, merkezî hükümete (en az 6 aylık mesafe) uzak bulunmalarını fırsat bilerek kendi menfaatleri için çalışıp, halka istedikleri kadar vergi koymuşlardır. Mezalimliklerinin sonu bir türlü gelmemiş ve zulüm had safhaya ulaşmıştır. Bunun üzerine 1820 yılında Büyük Hoca Burhaneddin’in torunu Cihangir Hoca isyan etmiş ve kısa sürede Yarkend ve Kaşgar’daki Çin memur ve askerlerini kovmaya başarmıştır. 1826 yılında Çin asker gönderip, 1828 yılında Cihangir Hoca’yı ortadan kaldırdığı gibi, isyandan yana olan halkın çoğunu kılıçtan geçirip, kalanları da aşırı vergiye bağlamıştır.
12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki Faaliyetleri 1847’de Çarlık Rusyası Çin’deki Mançu-Qing Hükümeti’nden kendisine İli, Tarbagatay ve Kaşgar’da serbest ticaret yapması için izin vermesini istemiş ve 1851 yılında Çin’e zorla “İli, Tarbagatay Ticaret Anlaşması”nı imzalattırarak, serbest ticaret imtiyazına sahip olmuştur. 1852’de İli (Merkez Gulca şehrinde) ve Tarbagatay (Merkez Çöçek şehrinde)’da konsolosluk açmış, aynı yıl Toğçibek ve Yar bölgesini işgal etmiştir. 1858 yılında II. Afyon Savaşının sona ermesi üzerine imzalanan “Çin-Rus Pekin Antlaşması” ile Pişpek (Kırgızistan Başkenti Bişkek şehrinin eski adı) ve Tokmak şehirleri Rus Çarlığına bırakılmıştır. 1881 yılında Çarlık Rusya’sı, Çin ile “İli Antlaşması”nı imzalamış ve bu antlaşma ile Yedisu bölgesindeki binlerce Uygur aile zorla göçe tabi tutulmuştur. En ağır şartlar altında çekmedikleri zulüm kalmamıştır. Bu zulüm Uygurların “Nazukum”, “Sadir Palwan” “Emek Türküsü”, “Göç-göç” gibi destan, şiir ve türkülerinde kendisini hissettirmiş ve burada çektikleri acıları anlatarak gelecek nesillere miras olarak bırakmışlardır. Meselâ: Göç – göç deyince bilmezler, Hiç göç etmeyen eller. Anayurt gibi olur mu? Gidip görmedik yerler.
12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları Bazı Önemli İsyanlar 1847 yılında Yedi Hoca İsyanı çıkmış ve bu isyan acımasız bir şekilde bastırılmıştır. Bundan sonra şu isyanlar yaşanmıştır: 286
1854 Kaşgar’da Han’erik Ayaklanması; 1857 Velihan Hoca İsyanı; 1858 Yarkend Halk Ayaklanması; 1864 İli İsyanı; 1864 Altışehir İsyanı; 1905-1907 Komul Torpak İsyanı; 1912 Komul Tömür Kalfa İsyanı. Bu isyanlardan en önemlisi İli İsyanı’dır. Bu isyana ve isyan sonucunda kurulan İli Hanlığı’na değinecek olursak: 1850-60’lı yıllarda halkın Mançu-Qing Hükümetine ödediği vergi her aile başına 4 Ho (256 kg) buğday iken; 1863 başlarında bu 32’ye (2048 kg) çıkarılmıştır. Bu ödenmesi imkânsız ağır vergiye karşı Mart ayında Bayanday’da Dunganlar bir isyan çıkartmışlar, ancak isyan Qing askerleri tarafından acımasız bir şekilde bastırılmıştır. Bunun üzerine hayatta kalan bazı isyancılar İli’ye gizlice adam göndererek Uygurlar ile iş birliği yapmışlar ve Abduresol Şağibey liderliğinde 13 Ekim 1864’te Gulca Şehrinde isyan başlatmışlardır. 9 Şubat 1865’te Bayanday, isyancılar tarafından fethedilmiş, arkasından Küre ve Süydöng ele geçirilmiştir. Tarbagatay’dan takviye edilen Çin ordusu isyancılara yenilmiş, bu arada Yıldız’daki Turgut Moğolları’nın yardım için gönderdiği askerî birlik de isyancılara yenilmiştir. Bunun üzerine Çapçal’daki Çin ordusu hemen tarafsızlığını ilan etmiştir. Ocak 1866’da Bayanday’ın kuzeyindeki Shandong Kurganı’nı, Mart ayında ise Küre Kalesi’ni ele geçirmişlerdir. Mançu-Qing Hükümeti’nin Şincan’daki en üst düzey memuru, İli Generali Mengrui intihar etmiş, pek çok memur da hapse atılmıştır. Mayıs ayında Süydöng’deki askerler silahlarını bırakıp teslim olmuşlardır. Bir buçuk yıldan fazla süren kanlı savaşlar sonucunda Qing hâkimiyetinden kurtulan isyancılar, ağır vergi ve mecburi çalışma şartlarını iptal ederek, zengin toprak sahiplerinin ellerinden topraklarını alıp halkla paylaştırmışlardır. 1864 Yılında Uygur olan İli Hâkimi Mezemzat Hekim’i ekstra vergileri zamanında toplayamadığı gerekçesiyle hapse atan Çin’in İli Generali Mengrui, isyan sırasında onu hapisten çıkararak isyancılara maddî-manevî iltifatlarda bulunmuş ve isyancıları içten bertaraf etmesi için göndermiştir. Ancak umduğunu bulamamış ve Mezemzat Hekim isyancıların durumu ve maksatlarını anlayınca onların tarafına geçmiştir. Bayanday kuşatması sırasında isyanın liderler kadrosu oluşturulmuş ve Mezemzat Hekim, Abduresol Şağbeg Emir, Nasrettin E’lem Kadı bu kadronun içerisinde yer almışlardır. Böylece İli Sultanlığı kurulmuştur. Sultanlık kurulduktan bir müddet sonra üst düzey memurlar arasında maalesef mezhep savaşları çıkmıştır. 1865 yılında Batı Türkistan’dan gelen Mohammed Poçi, Mezemzat Hekim’i öldürüp tahtı ele geçirmiş ve hâkimiyetini sağlamlaştırmak için, halkın tüm beyleri öldürmesi fermanını yayınlamıştır. Ortalığı oldukça fazla karıştıran Mohammed Poçi, de sultanlık tahtında fazla kalamamış ve 36. Şemsettin Kalfa tarafından öldürülmüştür.
287
Muhammed Poçi öldürüldükten sonra Gulca’da bir kurultay yapılmış ve Molla Şevket Sultanlık makamına oturmuştur. Molla Şevket, başarısız bir sultanlık icra edince 1870 yılında halk tarafından tahttan indirilmiş ve yerine Ebu’l Elahan çıkarılmıştır; ancak Ebu’l Elahan da çok yakınında onun güvenini kazanan tercümanı Şibeler’den Fuşan’ın ihaneti sonucunda, Rusya’nın İli’ye girmesinin önüne geçememiştir. Elahan, 1871 yılında teslim olarak ailesi ile birlikte Rusya’ya götürülmüş ve böylece Uygur İli Sultanlığı da yıkılmıştır. 3 yıl Rusya’da kaldıktan sonra Çar’ın izniyle ülkesine dönen Elahan 1874 yılında Gulca’da vefat etmiştir.
12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti Kaşgar’da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni kuran Yakup Bey’in doğum tarihi net olarak bilinmemekle beraber genelde l820 yılında Taşkent yakınlarındaki Pişkent’te doğduğu kabul edilmektedir. Ancak doğum tarihini 1826-27 olarak kabul edenler de vardır. Yakup Bey’e “Muhammed Yakup Bey” de denilmektedir. İyi bir eğitim almış, eniştesi Taşkent valisi Nur Muhammed’in himaye ve yardımlarıyla Hokand askerî kuvvetlerine girerek yükselmiştir. Kısa zaman içinde gösterdiği kabiliyet neticesinde 1845 yılında Hokand Hanı Hüdayar Han’ın dış ilişkiler memuru olmuş ve aynı yıl koş-beyi (kumandan) rütbesiyle Ak-Mescid (Kızıl Orda)’in savunmasını üstlenmiştir. Burada Yuelik’ten olan bir Kıpçak kızıyla evlenmiş ve iki oğlu olmuştur.
Resim 4: Yakup Bey (tr.wikipedia.org) 1849 yılında binbaşı iken Ak-Mescid hâkimliğine tayin edilmiş ve kendisine AkMescid’in komutası verilmiştir. Rus Çarlığı’nın 1853 yılında Ak-Mescid’i 26 gün süren kuşatmasına büyük bir başarı ile karşı koymuş, ancak sonunda Ruslar’a teslim etmek zorunda kalmıştır. 1864’de Çimkent’in savunmasını yürüttüğü esnada tekrar Taşkent’e yönelmeye mecbur kalmış ve o sırada Hokand’ın fiili hâkimi olan Alimkul’a katılmıştır. Bu dönemde Kaşgar hükümdarı olan Gasıp Sıdık Bey, Kaşgar ve Yenihisar kalelerindeki Çin birliğine karşı koyamayacağını anlayınca Hokand Hanlığı’ndan yardım istemiştir. Hokand Hanlığı’nın askerî komutanı Alimkul, Ocak 1865’te Çin’in gücünü zayıflatmak amacıyla Yakup Bey’i, Cihangir Hoca’nın tek oğlu olan Buzuruk (Büzürük) Han Töre ve 50 adamı ile birlikte 1000 kişilik bir ordunun başında Kaşgar’a göndermiştir. Yakup Bey, amacına ulaşmak için büyük 288
bir gayret göstermiş ve kısa bir savaştan sonra da Kaşgar halkının desteğini sağlamıştır. Gasıp Sıdık Bey ondan yönetimini tanımasını istemişse de kısa bir süre sonra öldürülmüştür. Buzuruk Han Töre hanlık tahtına oturarak han ilan edilmiştir. Buzuruk Han Töre, hemen Hokand hâkimine tabiliğini bildirerek Yakup Bey’i koş-beyi olarak atamıştır. Yakup Bey, 1865 yılında Hokand göçmenlerini de yanına alarak Kaşgar’ı kuşatan Çinlilere karşı mücadele etmiştir. Buzuruk Han Töre, Kaşgar’da idareyi ele alınca Yakup Bey’e önemli vazifeler vermiştir. O da Buzuruk Han Töre’nin idare etmedeki beceriksizliğini kullanarak askerî ve mülkî kadrolara hâkim olmuştur. Askerî faaliyetlerini arttırarak yeni bir ordu kurmuştur. 1866 yılında Buzuruk Hanı devre dışı bırakarak Yenihisar, Yenişehir, Yarkent ve Hoten’i ele geçirmiştir. Güney’deki bu dört şehri ele geçirdikten sonra 1867’de Aksu, Kuçar ve Karaşehir’i de alarak topraklarını genişletmiştir. Yakup Bey, aynı yıl yani 1867’de hacca gönderilme bahanesi ile iktidardan uzaklaştırdığı Buzuruk Han Töre’nin iktidarına son vermiş ve kendisine “Atalik Gazi” “Ba-devlet” (Mesut Hükümdar) unvanını vererek Kaşgar’ın yeni hâkimi olmuştur. 1869’da Korla’yı, 1871’de de Turfan’ı ele geçirmiştir. Yakup Bey, Doğu Türkistan’ı birleştirerek Aksu’yu devletinin başkenti yapmıştır. Bundan sonra Çinliler ve Dunganlar’la mücadele ederek onları Urumçi’den kovmuştur. Bu galibiyetin ardından aynı yıl Ruslar tarafından işgal edilen İli vadisi dışında tüm Doğu Türkistan’a hâkim olmuştur. Böylece devletinin sınırlarını doğuda Barköl, Urumçi ve Kumul’a, batı’da Pamir ve Issıkgöl civarına, kuzeyde Balkaş Gölü ve Altay Dağları’na, güneyde Karanlık Dağ ile Karakurum Dağları’na kadar genişletmiştir. Yakup Bey’in, Doğu Türkistan’da bağımsızlığını ilan ettikten sonraki hedefi uluslararası arenada müttefik ve destek aramak olmuş ve bu gaye ile diplomatik münasebetler kurmuştur. Bu yüzden de özellikle çok kuvvetli siyasi ve diplomatik bir şahsiyete sahip olmakla ün kazanmıştır. İngiltere, Hindistan, Osmanlı Devleti ve Rusya ile ilişkiler kurmuş, askerî eğitmenlerini Osmanlı Devleti’nden, silahlarını İngiltere’den ve ticari mallarını da Rusya’dan getirtmiştir. Yakup Bey, ülkede istikrarı sağladıktan sonra 1872 yılında tarihî ve kültürel bağlarla bağlı olduğu ve İslâm dünyasının hamisi konumunda bulunan Osmanlı Devleti’ne ve Sultan Abdülaziz Han (1861-1876)’a yeğeni Seyip Yakup Han Töre başkanlığında bir heyet göndererek, Sultan’dan yardım ve himaye talebinde bulunmuştur: Ayrıca devletini Osmanlı Devleti’nin bir parçası olarak kabul etmesini dileyerek, kendisine biat ettiğini bildirmiş ve yardım ve desteğin yanısıra askerî malzeme ile askerleri eğitmek üzere uzman subaylar istemiştir. İstekleri kabul edilmiş ve Sultan’ın emri üzerine Albay Kazım Bey komutasında 5 muvazzaf ve 3 emekli subaydan oluşan bir askerî eğitmen grubu 1200 piyade tüfeği, 6 sahra topu ve cephane yapımında kullanılan barut ve malzemeler ile birlikte Hindistan üzerinden Doğu Türkistan’a gönderilmiştir. Heyet Kaşgar’da büyük bir coşku ve sevinç ile karşılanmıştır. Yakup Bey, İstanbul’dan gelen subayların ve öğretmenlerin yardımıyla 80.000 kişilik bir ordu kurarak ordusunu yetiştirmeye başlamıştır. Bu arada Yakup Bey’e “Emîrü’l Müslimîn” unvanı verilmiş ve o da Sultan Abdülaziz Han adına hutbe okutarak, bastırdığı altın ve gümüş paralara Osmanlı Sultanının ve halifesinin adını yazdırmıştır. Yakup Bey, Rus Çarlığı ile 8 Haziran 1872’de beş maddelik bir ticaret antlaşması imzalarken; Hindistan’da bulunan İngiliz koloni idaresiyle de 2 Şubat 1874’te on iki maddelik 289
bir antlaşma imzalamıştır. Böylece onun kurmuş olduğu devlet İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti tarafından resmen tanınmıştır. Yakup Bey’in içte ve dışta kuvvetlenmesi, doğu komşusu olan Çin’i çok telaşlandırmış ve tedbirler almaya sevk etmiştir. 1876-1877 yıllarında Çinliler ona karşı büyük bir hücuma geçerek, Mançu-Qing hükümeti, 1877 baharında General Zuo Zon-tang (Tso Tsung-tang) ve General Liu Cin-tang kumandasında büyük bir ordu göndermiştir. Çinliler, doğuda Kumul ve Urumçi’yi 1877 Nisan’ında işgal edip, Kaşgar’a doğru ilerlemeye başlamışlardır. Yakup Bey savunmaya geçmek zorunda kalmış, Aksu etrafındaki Davançıng Geçidi’nde şiddetli çarpışmalar yaşanmıştır. Yakup Bey savaşta sayıca üstün olan düşman karşısında savaşı kaybederek geri çekilmiş ve Mançu hükümetiyle antlaşma yapmak istemiştir. General Tso Tsung-t’ang’a bir elçilik heyeti gönderip, antlaşma isteğini bildirmiştir. Bu sırada Çinliler 16 Mayıs 1877 de Turfan’ı ele geçirmişlerdir. Fakat Yakup Bey, teklifinin kabul edilip edilmediğini öğrenemeden 29 Mayıs 1877 günü vefat etmiştir. Bazı kaynaklarda Yakup Bey’in bir suikasta kurban gittiği de rivayet edilmektedir. Rivayete göre Hoten hâkimi Niyaz Hâkim Beyle yardımcısı Aşur Bey, Yakup Bey’i ortadan kaldırmayı planlamışlar ve Yakup Bey’in yaverine çok miktarda para vererek zehirletmişlerdir. Yakup Bey’in 1877’de ölmesiyle Çin istilası tüm Türkistan’da devam etmiştir. Oğulları arasındaki taht kavgaları, beylerin hem kendilerini hükümdar hem de eyaletlerinde bağımsızlıklarını ilan etmeleri Doğu Türkistan İslam Devleti’nin çöküşüne zemin hazırlamıştır. Oğlu Beg Kuli Beg kısa süren bir iç çarpışmanın ardından yasal varis olmuş; ancak Şubat 1878’de Hokand’a giderek, 1881 yılına kadar tekrar Kaşgar’a girmek için mücadele etmiştir. Çinliler 16 Aralık 1877’de Kaşgar’ı, 16 Mayıs 1878’de de Doğu Türkistan’ın tamamını işgal etmişlerdir. Yakup Bey’in canı pahasına da olsa büyük güçlüklerle kurduğu, koruduğu ve kendisine birleşik bağımsız bir devlet düzeni verdiği hür Doğu Türkistan devletinin bağımsızlığı böylece sona ermiştir. Yakup Bey, zeki, çalışkan ve faal bir şahsiyete sahipti. Ülkesini ittifak sistemiyle kuvvetlendirip, kültür ve imar faaliyetlerini de arttırmıştır. Adına altın ve gümüş sikke bastırmış ve 1872’de de Kaşgar’daki İdgâh Camii’ni yaptırmıştır. Çağdaşları Yakup Bey’e devlet kurma ve yönetme kudretine sahip bir kişiliğe sahip olduğu ve büyük başarılar elde ettiği için hayranlık duymuşlardır. Onun gözü kara atılganlığı bir yana, çağdaşlarının gözünde Yakup Bey, Türkistan’da ilk defa görülen yarı modern bir devletin kurucusudur; şeriat esaslarına dayanan oldukça güçlü bir ordu ve sivil yönetim kurmuş ve gücünü tamamıyla Hokand’lı akrabalarından almıştır.
12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma Süreci 1878 yılında Yakup Bey’in ölümünden sonra “Yedişehir” tekrar Çin’in işgaline maruz kalmıştır. 1878-80 arası iki yıl boyunca Mançu Hükümeti Rusya’ya elçi göndererek İli’yi geri almak istemiş ve sonuçta 24 Şubat 1881 yılında “İli Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşmaya göre İli Çin’e, Korgas’ın güneyi Rusya’ya verilmiş ve Mançu Hükümeti Rusya’ya 9 milyon ruble tazminat ödemeyi kabul etmiştir. Bundan üç yıl sonra yani 1884 yılında Mançu Hükümeti “Yedişehir” ve Tanrı Dağları’nın kuzeyini içine alan bölgeyi “yeni toprak” anlamına gelen Sincan (Şincan) ya da Sinkiang Eyaleti olarak ilan etmiştir. 290
1912 yılında Mançu Hükümeti devrildikten sonra Minguo (Millî Çin) dönemi başlamış ve Minguo, Şincan’daki yerel beylikler ile feodal düzeni devam ettirmiştir. Mançu döneminde Urumçi’de Doğu Türkistan Valisi olan Yuan Da-hua ile halk arasında çatışmalar başlamış ve onun yerine kısa bir süre sonra Yang Zeng-xin getirilmiştir. O, kasıtlı olarak bölge halkını fakir ve geri bırakmış, ancak Uygurlar, özgürlük ve kurtuluş mücadelelerine kendi imkânları ölçüsünde devam etmişlerdir. Bölgenin her yerinden yönetime karşı isyanların ardı arkası kesilmemiş, ancak hepsi de acımasızca bastırılmıştır. Yang Zeng-xin, merkezden uzak olmasının sağladığı avantajları iyi kullanmış ve kendi adına Ruslar ve İngilizler ile görüşerek anlaşmalar yapmıştır. Bölgenin kalkınmasından çok, bulunduğu mevkii elde tutmak istemiş ve bu uğurda her şeyi feda etmiştir. 1913 yılının Mart ayında Kumul’u yöneten Şah Maksut’un mezalimliklerine karşı Tömür Kalfa liderliğinde bir halk ayaklanması gerçekleşmiş, ancak isyan Yang Zeng-xin’in Şah Maksut’a verdiği taktik sayesinde hüsranla neticelenmiştir. Bu taktiğe göre asilerin yanına giden ve Çinli bir Müslüman olan Ma Fu-xing, Şah Maksut adına Kur’an’a el basarak kefil olmuş, Tömür Kalfa ve arkadaşları da ona din kardeşliği adına güvenerek isyana son vermişlerdir. Ancak kısa bir süre sonra tutuklanarak, ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Yang Zeng-xin 1928 yılına kadar 17 yıl Sincan’ı yönetmiş, halkın okuma-yazma öğrenmemesi için her türlü tedbirleri alarak, cahil kalmalarını sağlamıştır. Çinli Müslüman Ma Fu-xing’i kullanıp Dungan Ordusu’nu kurdurmuş ve bu orduyu yerli Müslüman halkın üstüne saldırtmıştır. Her türlü hileye başvurması neticesini vermiş ve 1 Temmuz 1928 yılında Şincan Eyalet Başkanlığı’na getirilmiştir. Ancak yaptıkları yanına kâr kalmamış, 7 Temmuz günü Dışişler direktörü Fan Yao-nan’un yaptığı darbe sırasında vurularak ölmüştür. Bu sırada Jin Shu-ren darbeyi bertaraf ederek Fan Yao-nan ve diğer darbecileri tutuklatmış ve Şincan Eyalet Başkanlığı’na getirilmiştir. 1931 yılının başında Kumul Beyi Şah Maksut kendi idaresindeki topraklarda bazı değişiklikler yapmış, yaşanan haksızlıklar halkın nefretini arttırmıştır. Şubat ayında Kumul halkı Şah Maksut’un sarayının koruyucubaşı olan Hoca Niyaz Hacı’ın liderliğinde ayaklanmıştır. Bunun üzerine Şah Maksut’un eski beylerinden Yolbars, Kansu’daki General Ma Zhong-ying’den yardım istemiş ve o da Şincan’a girmiştir. Ma Zhong-ying ilk olarak Kumul şehrini ele geçirmiştir. Sincan Eyalet Başkanı olan Jin Shu-ren’in birlikleri Yedikuyu ve Liaodun arasında Ma Zhong-ying birliklerini püskürtmeyi başararak, Kansu’ya kadar takip etmişlerdir. Bu sırada Hoca Niyaz Hacı Moğolistan sınırına çekilmiştir. 1932 yılında Kumul ayaklanmasından ilham alan Turfan halkı da isyan etmiş ve böylece Doğu Şincan’da büyük bir ayaklanma dönemine girilmiştir. Kumul ve Lukçün’ün feodal beyleri sindirilmiş ve bu ayaklanma tarihte “Hacı Ayaklanması” adıyla anılmıştır.
291
1932 yılında Sheng Shi-cai doğu cephesi başkomutanı olarak tayin edilmiş ve karargâhını Kumul’da kurmuştur. Ağustos ayında Ma Zhong-ying tekrar Şincan’a asker göndermiş ve savaş güneydeki Kuçar, Bügür, Bay, Aksu’lara kadar yayılmıştır.1933 yılında bu bölgedeki isyanlar ile bunlara karşı alınan önlemlere devam edilmiştir.
Resim 5 Hoca Niyaz Hacı
12.6. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı 12 Haziran’da Doğu cephesi komutanı Sheng Shi-cai, Ma Sheng tarafından yenilerek Turfan ve Piçan’a çekilmeye mecbur bırakılmıştır. Sheng Shi-cai, 26 Haziran’da Urumçi’de olağanüstü toplantı yapılması çağırısında bulunmuş ve Eyalet Hükümetini devirme, siyasi reform yapma gibi suçları gerekçesiyle darbeci Tao, Chen ve Li’yi tutuklatmıştır. Merkezî hükümetin gönderdiği Huang Mu-song’u da hapse atmıştır. 21 Temmuz’da Huang, Nankin’e dönmüş, 1 Ağustos Minguo Merkezî Hükümeti Liu Wen-long’u Şincan Eyalet Başkalığı’na, Sheng Shi-cai’yı Emniyet ve Eyalet Dış Müdafaa Bakanlığı’na atamıştır. 16 Ağustos 1933’de Merkezî Hükümet, Luo Wen-gan’ı göndererek Urumçi’deki Sheng, İli’deki Zhang PeiResim 6 Doğu Türkistan Bayrağı yuan ve doğudaki Ma ile arasında alabulucuk yapmasını istemiş, ama başarılı 292
olamamıştır. Haziran’da Ma birlikleri Sheng birliklerini yenerek Karaşehir, Korla ve Mori Nehri’ni ele geçirmişlerdir. Ekim ayında bir kere daha Sheng birliklerini püskürterek Urumçi’yi kuşatmışlardır. Sheng, SSCB’den destek istemiş, Kasım ayında Zhang ve Ma birlikte Urumçi’ye hücum etmeye hazırlanmışlardır. Hoca Niyaz Hacı isyanı neticesinde güneyde bulunan Minguo askerleri buradan çıkartılmış ve 12 Kasım 1933’de Hoca Niyaz Hacı, Kaşgar’da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Böylece resmî olarak ilk kez Doğu Türkistan adı kayıtlara geçmiştir. Hoten’deki Müslüman Uygurlar da Muhammed Emin Buğra liderliğinde Dunganlara karşı isyan ederek, İslâm Hükümeti kurduklarını ilan etmişlerdir. Aralık ayında Sheng’e yardıma gelen Sovyet Kızıl ordusunun bir tugayı İli’ye girerek, kıyafet değiştirip Tarbağatay Ordusu olarak teşkilâtlandırılmışlardır. Yine Aralık 1934’te Kızıl Sovyet ordusunun ikinci bir tugayı kıyafet değiştirerek Tarbagatay’a girmiş ve Altay Ordu Birliği olarak teşkil edilmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti çok kısa bir zaman içerisinde devlet teşkilâtını tamamlamış ve ay yıldızlı gök bayrağı kabul etmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Kumullu Hoca Niyaz Hacı olurken, Başbakan olarak da Hotanlı Sabit Damulla Abdulbaki seçilmiştir. Ancak bu cumhuriyetin ömrü çok kısa sürmüş, Kızıl Ordudan kaçan Ma Zhong-ying birliklerinden bir kısmını yöneten Ma Hu-shan komutasındaki birlikler Hoten’i alarak bu İslâm devletini yıkmışlardır. 1937 yılında Guomin Dang’ın 5. kuşatmalı soykırımından kaçan Çin Kızıl ordusundan geride kalan bir tugay Doğu Türkistan’a girmiş ve Urumçi’ye “Yeni Garnizon”’a yerleşmiştir. Eylül ayında da Doğu Türkistan’dan Çin’e, Çin-Japon savaşına destek olmak üzere asker gönderilmiştir.
12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti 1943 yılının başlarında, Altay’daki Kazak Millî Uyanış Komitesi Urumçi deryasına hücum ederek isyan başlatmış ve karargâhdaki askerlerin hepsini öldürmüştür. Nisan ayında Çingil, Fukang, Guchung, Fuyuan, Sanci gibi bölgeleri ele geçirmiştir. 1944 yılında Sheng, Doğu Türkistan’daki Guomin Dang güçlerini imha etmiş, ardından da Sovyet lideri Stalin’e telgraf çekerek Sovyetler’e teslim olacağını, Jiang Jieshi (Chang Kai Shi)’ye karşı savaşacağını bildirmiştir. Ancak Stalin telgrafı Jiang Jieshi’ye göndermiştir. Mart ayında ÇinJapon savaşına destek amaçlı Doğu Türkistan’dan 10 bin at toplama emri verilmiş, Ağustos ayında Sheng Shi cai merkeze çağırılarak, yerine Wu Zhong-xin Şincan Eyalet Başkanı olarak atanmıştır. Eylül’de Nilka ilçesindeki Uygur-Kazak Türkleri askere at toplama emrine karşı ayaklanarak ilçe merkezini ele geçirmişlerdir. Kasım başlarında Gulca’da da ayaklanma çıkmış ve şehir ele geçirilmiştir. 12 Kasım 1944’te tekrar Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Yine Ay yıldızlı gök bayrak cumhuriyetin bayrağı olarak kabul edilmiştir. Doğu Türkistan Millî Ordusu kurularak Minguo Hükümeti ile ilişkiler kesilmiştir. Alihan Töre Cumhurbaşkanı, Ahmetcan Kâsimî Başbakan seçilerek Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin Anayasası kabul edilmiştir. 1945 yılında SSCB’nın da destekleriyle Millî Ordu üç koldan Minguo Devlet Ordusu’nun karargâhına hücum etmiş ve böylece Doğu Türkistan Millî Ordusu, Altay’daki 293
Kazak Türkleri birlikleri ile Altay, İli, Tarbagatay vilayetlerini kurtararak 300.000 bin km² bir toprağa sahip olmuştur. 1945 yılında SSCB ve ABD’nin Urumçi konsoloslukları bağımsız Doğu Türkistan Hareketine karşı Guomin Dang merkezî hükümeti ile bilgi alışverişinde bulunarak, siyasi entrika planları yapmıştır. Merkezî Hükümet Doğu Türkistan Cumhuriyetini kabul etmese de bölgedeki karışıklıklar yüzünden Doğu Türkistan Cumhuriyeti ile barışçıl politikasını sürdürmek zorunda kalmıştır. Cumhurbaşkanı Alihan Töre, Başbakan Ahmetcan Kâsimî (1914-1949) ve General Sabir Hacı, Doğu Türkistan vekili olarak Urumçi’ye gelip, 17 Ekim 1945’te barış görüşmelerine başlamışlardır. 1946 yılının başında Minguo Hükümeti Doğu Türkistan meselesi ile ilgili yoğun çalışmalar yapmıştır. Haziran ayında Cumhurbaşkanı Alihan Töre SSCB konsolosluğu’na davet edilmiş, oradan da özel bir arabaya bindirilerek zorla SSCB’ye götürülmüştür. Cumhurbaşkanı Alihan Töre, 1885 yılında Kırgızıstan’ın Tokmak Şehrinde doğmuş ve 1976 yılına kadar ev hapsinde tutulmuştur. Siyasetçiliğinin yanı sıra âlim, şair ve tarihçiliği ile de ünlenmiştir. “Türkistan Kaygısı”, “Tarih-i Muhammedi” vb çok sayıda nasihat şiirleri vardır. 1 Temmuz 1946 yılında Birleşik Hükümet kurulmuş, 15’i yerli Türk, 10’u Çinli memurlardan müteşekkil bir yönetim kadrosu oluşturulmuştur. Kasım ayında Ahmetcan Kâsimî ve Abdukerim Abbasov, Minguo Merkezî yönetimine “Doğu Türkistan’a Alî Muhtariyet” tanınması talebinde bulunmuşlar, ancak kabul edilmemiştir. Aralık ayında Abbasov, Çin Komünist Partisi üyesi Dong Bei-wu ile görüşterek, Doğu Türkistan’da Komünizm ittifakı kurmak için yanındaki 11 kişi ile birlikte partiye üye olmuştur. Bu arada SSCB’ye kaçırılan Alihan Töre’nin yerine Ahmetcan Kâsimî Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
12.8. Baytak-Boğda Olayı 3 Şubat 1947’de, Urumçi’de Demokratik Devrimci Partisi (DDP) kurulmuş ve bir Kırgız Türk’ü olan Abdukerim Abbasov Parti başkanı seçilmiştir. 20 Şubat’ta Urumçi’de Uygur Açıkalan Kongresi toplanmış ve Han Çinlilerinin yönetimden uzaklaştırılması ile Minguo Devlet Ordusu’nun Doğu Türkistan’ı terk etmesi kararlarını almıştır. 21 Şubat’ta Doğu Türkistan Uygur Kongresi 5000 kişinin katıldığı bir yürüyüşü organize ederek hükümetten kısa süre içerisinde sorularına cevap verilmesini istemiştir. 25 Şubat’ta Cumhurbaşkanı Ahmetcan Kâsimî yürüyenlerin vekilleri ile makamında görüşmüştür. Şehrin batı kapısında 6000 Uygur Türk’ü hükümete karşı toplanınca, hükümet binasına karşı tehlike 294
hisseden silahlı kuvvetler şehrin güney kapısını kapatmışlardır. Şehir’deki Halk Meydanında protestocularla asker arasında bir sürtüşme yaşanmış ve bin Uygur Türk’ü öldürülmüştür. Bu olay tarihte “25 Şubat Katliamı” olarak adlandırılmıştır. 29 Mart’ta DDP Urumçi’yi terk edince, 20 Mayıs’ta Eyalet hükümeti tekrar teşkil edilerek, Mesût Sâbirî, Eyalet Başkanı olarak atanmıştır. 28 Mayıs’ta törenle göreve başladığı gün Doğu Türkistan’ın büyük bir kısmında protesto yürüyüşleri yapılmış ve Turfan, Piçan, Toksun ilçelerinde isyanlar çıkmıştır. Komutan Song Xi-jian bu üç ilçeyi kana bulamış, isyancılardan hayatta kalan 100 kişi Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin başkenti olan Gulca’ya kaçmak zorunda kalmışlardır. Ağustos’ta hâlâ SSCB’nın engellemesi yüzünden Manas’ta bekleyen Doğu Türkistan Millî Ordusu Gulca’ya dönmüştür. Bu yıl Osman Batur ve Canımkan, Doğu Türkistan’daki Köktokay, Burultokay ve Çingil’de Cumhuriyete karşı isyanlar çıkarmışlar ve Moğolistan, Doğu Türkistan ya da Minguo ortasında kalan Baytak-Boğda Olayı’nda yer almışlardır. SSCB, 1944’te Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunda Uygur-Kazak Türkleri’ne destek vermiş, 1946 yılında ise Moğolistan’dan Doğu Türkistan’ın kuzeyine girmeye niyetlenmiştir. 1947 yılında Moğolistan Ordusu Baytak Boğda’daki Çin askerlerini kovmak, Baytak-Boğda’yı geri almak ve sınırları korumak üzere hazırlıklar yapmış ve 2 Haziran’da Guomin Dang askerlerine 48 saat içerisinde Baytak-Boğda’yı terk etmelerini söylemiştir. Guomin Dang askerleri burası Çin Toprağı diyerek terk etmek istememişlerdir. 5 Haziran’da gün doğarken Moğol ordusu Çin askerlerini kovmak üzere harekete geçtiğinde 5 Kırmızı yıldızlı uçak savaş meydanını bombalamıştır. Orada bulunan Osman Batur’un kontrolündeki bölgede savaş alanı içerisinde kalmış ve bunun üzerine Osman Batur da Moğollara karşı ateş açmıştır. Moğollar yenilerek geri çekilmişlerdir. Guomin Dang ordu komutanı Ma Xi-zhen Urumçi’ye haber göndererek, SSCB uçağının yardıma geldiğini ve onlara ateş açtığını bildirmiştir. 7 Haziran’da tekrar gelen Moğolistan ordusuna karşı Osman Batur’un atlı askerleri savaşarak püskürtmeyi başarmışlardır. 15, 17, 20 Haziran günleri küçük çapta çatışmalar devam etmiş, 26, 27 Haziran’da Moğol askerleri tekrar büyük çapta saldırı başlatmışlarsa da başarılı olamamışlardır. 3 Temmuz’da yeniden saldırıya geçmişlerse de başarısızlıkla geri dönmüşlerdir. Eylül 1948’de çatışmalara son verilmiş ve Moğolistan Çin’den tazminat istemişse de kabul ettirememiştir.
12.9. Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu 1948 Baharında Doğu Türkistan Millî Ordusu Osman Batur’u püskürtmüş, Temmuz’da DDP dağılmış ve yerine 1 Ağustos’ta Doğu Türkistan’ı Koruma ve Siviller İttifakı (DTKSİ) kurulmuştur. Ahmetcan Kâsimî başkan olarak seçilirken, Aralık 1948’de Mesût Sâbirî görevden alınıp yerine Burhan Şehidi Eyalet başkanı atanmıştır. Ağustos 1949’da Deng Li-qun SSCB’den Gulca’ya geçerek Doğu Türkistan liderleri ile görüşmüştür. 18 Ağustos’ta Mao, Doğu Türkistan liderlerine telgraf çekerek Pekin’e davet etmiştir. 23 Ağustos’ta, Ahmetcan ve diğer üst düzey devlet adamları İli’den SSCB’ye, sonra da Pekin’e gitmek üzere yola çıkmışlar, ancak uçak 27 Ağustos’ta Balkaş Gölünün üzerinden
295
geçerken düşmüş ve hiç kimse kurtulamamıştır. Böylece Doğu Türkistan Cumhuriyeti liderler kadrosu kaza süsüyle yok edilmiştir. Eylül’ün son haftası Doğu Türkistan Millî Eğitim Bakanı, Şincan Eyalet Millî Eğitim Müdürü Seyfettin Azizî ve iki üst düzey komutan Pekin’e “Ortak Programı” imzalamak ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluş törenine katılmak için gitmişlerdir. Seyfettin Azizî, Mao ile görüşerek, ÇKP’ye üyelik başvurusu yapmıştır. Mao onun üyelik başvurusunu hemen onaylayıp imzalamıştır. Bundan sonra 13 Ekim l949’da SSCB’nin yardımını alan Çin Kurtuluş Ordusu Kumul’a, 20 Ekim’de Urumçi’ye girmiş, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne son verilip, Şincan Eyaleti kurulmuştur. 17 Aralık’ta Şincan Eyalet Hükümeti teşkil edilmiş, 22 Aralık’ta güneydoğu Türkistan’a, 20 Ocak 1950’de de kuzeydoğu Türkistan’a Komünist Çin Kurtuluş ordusu yerleştirilmiştir.
12.9. Uygur Özerk Bölgesi 1 Ekim 1955 yılında Çin Merkezî Hükümeti, Doğu Türkistan’a muhtariyet tanıyarak Çin’deki 5 Özerk bölgeden biri olarak kabul etmiş ve Şincan Uygur Özerk Bölgesi’ni kurmuştur. Ama Uygur Türkleri bu ismi kabul etmeyerek ülkelerine Doğu Türkistan, Uyguristan ya da sadece Uygur Özerk Bölgesi demeye devam etmişlerdir. Başkenti Urumçi şehridir. Uygur Özerk Bölgesi Başkanlığı’na Seyfettin Aziz, ÇKP Parti birinci kol sekreterliğine de Wang En-mao atanmıştır. 1953-1957 yılları arasında Uygur Özerk Bölgesi’nde sosyalizm güçlükle uygulanmaya çalışılarak, 1958 yılında bu bölgenin geliştirilmesine karar verilmiştir. 1960’lı yıllarda Çin’de izlenen ilerleme siyaseti sonucu büyük bir kıtlık yaşanmış, sabık Doğu Türkistan’ın başkenti Gulca’da Uygurlar ayaklanarak, Gulca Büyükşehir Belediyesini işgal etmişlerdir. Bu harekete SSCB de destek vermiştir. Olaydan hemen sonra SSCB ayaklanan Uygurlara Sovyet sınırlarını açmış, çok sayıda Uygur, Kazak SSC’nın Almatı, Yarkent bölgelerine sığınmışlardır. 16 Mayıs 1966 yılında “Çin Kültür Devrimi” Uygur Özerk Bölgesi’nde de başlatılmış ve Mayıs 1966 yılında ÇKP Uygur Özerk Bölgesi hükümeti, 1965-1980 yılları için sosyalist toplum kurmanın uzun programını ilan etmiştir. 1969 yılının Şubat’ında Uygur Özerk Bölgesi’ndeki 2000’e yakın genç aydın, Çin başkanı Mao’a mektup yollayarak, ondan “Aydınları orta ve kötü durumdaki köylere yetiştirme“ programına dahil edilmelerini istemişler ve bu istekleri olumlu karşılanmıştır. Böylece Uygur Özerk Bölgesi’nde çok sayıda genç aydın diğer köylere giderlerken, Pekin ve İç Çin’in diğer büyük şehirlerinden pek çok genç aydın da Uygur Özerk Bölgesi’ne gelip “köylerde yetişmeye” başlamışlardır. Bu arada Çin’de “Kültür Devrimi” yıllarında teşkilâtlanma ve silahlanma serbest bırakılmıştır. 1978 yılında Devrimci Doğu Türkistan Halk Partisi kurulmuştur. 1984 yılında Hu Yao-Bang Yumuşak Vasıta ile Kabul Ettirme taktiği’ni uygulayarak, camilerin açılmasını sağlamış ve 30 aileye bir cami inşa ettirme izni verilmiştir. 296
Bu da 1979’daki camii sayısının 6 katına çıkmasını sağlamıştır. Bu arada halkın kendi dilinde dergi ve gazete yayınlamasına, dinî okullar açmasına da izin verilmiştir. Bu dönemde Uygur Özerk Bölgesi’ndeki yerli halk ile Han Çinleri arasında ılımlı bir dönem yaşanmıştır. 4 Haziran Pekin Olayları’ndan sonra Yumuşak Vasıta ile Kabul Ettirme taktiğine olan güvenleri sarsılan Uygur Türkleri teşkilatlanarak vatanın bağımsızlığı için mücadeleye başlamışlardır. 1990 yılında Barin kasabasında ayaklanma çıkmış, ama bu ayaklanma sonunda Doğu Türkistan Bağımsızlık Hareketi üyeleri Afganistan ve Türkiye’ye sığınmak zorunda kalmışlardır. Türkiye’deki Uygur Türkleri 1992 yılında İstanbul’da Rıza Bekin Paşa’nın organize ettiği “Doğu Türkistan Millî Kongresi” yapmışlardır. 5 Şubat 1997’de Gulca’da sabah saat 9 sularında 100’den fazla genç Uygur Türk’ü ellerinde Kelime-i şehadet yazılmış afişlerle tekbir getirerek protesto yürüyüşü yapmışlar, ancak öğle saatlerinde ayaklanmaya katılanların sayısı bini geçmiştir. Güvenlik güçleri kış mevsimi olmasına rağmen önce protestocuların üzerlerine soğuk su püskürtmüş sonrada silahla ateş açarak 92 Uygur Türk’ünü şehit etmişlerdir. 13 Ağustos 1999’da Doğu Türkistan davasının önde gelenlerinden Rabia Kadiri, Urumçi’de ABD Parlamenterler ekibiyle görüştü diye “yurtdışındaki yasal olmayan örgütlere devlet istihbaratı temin ettiği” gerekçesi ile 8 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. Ocak 2002’de Çin Merkezî Hükümeti “Doğu Türkistan Terör Güçleri Suçlarından Kaçamazlar” adlı beyaz kitabı neşrettirmiş ve terörizme karşı bilinçlendirme kursları ile Uygur halkını Çin yönetimini kabul etmeye ve bağımsızlık hareketlerine katılmamaları konusunda uyarmıştır. 16 Nisan 2004’te “Doğu Türkistan Millî Kongresi” , “Dünya Uygur Genç Vekiller Kongresi” ve “Dünya Uygur Kongresi” yapılmıştır. 14 Eylül 2004’te Amerika Birleşik Devletlerinde Doğu Türkistan’ın Sürgündeki Hükümeti kurulmuş, 14 Mart 2005’te de Rabia Kadiri hapis cezasını çekerken “Yurtdışında gözaltında tedavi görmek” üzere ABD’ye gitmiştir. Eylül 2006’da da Nobel Barış Ödülüne aday gösterilmiş, ancak Çin Hükümeti “Yurtdışındaki Doğu Türkistan Bölücü terörist güçlerle işbirliği yaptığı” için itiraz etmiştir. 29 Mayıs 2006’da ABD’de Dünya Uygur Cemiyeti’nin Başkanı ve 26 Kasım’da Almanya’da da Dünya Uygur Kongresi’nin ikinci Başkanı seçilmiştir. Mart 2008 yılında Doğu Türkistan Bağımsızlık hareketini destekleyen Uygur Türkleri hükümete karşı protesto yürüyüşü düzenlemişlerdir. 2 Nisan’da Merkezî Hükümet yürüyüşü yasal olmayan yürüyüş olarak kabul edip, derhâl müdahele edilmesi emrini vermiştir. 26 Haziran 2009’da Guangdong Eyaleti Shaoguan şehrinde Gangzi Oyuncak Fabrikası’nda 500 kadar Çinli fabrikada çalışan Uygur işçilerinin odalarına saldırarak resmî bilgilere göre 2 kişiyi öldürmüşlerdir. Ama halkın iddasına göre 52 genç kız öldürülmüş ve cenazeleri memleketleri Kaşgar’ın Eskişehir ilçesine getirilmiş, ancak cenaze namazlarının 297
kıldırılmasına bile izin verilmeden gömülmüşlerdir. Ölüler için yas tutma ve hayırlarına yemek dağıtma gibi dinî gelenekler de yasaklanmıştır. 26 Haziran’da Guangdong Shaoguan’da yaşanan olaylara sebebiyet verenler hakkında bir soruşturma açılmaması ve bu olayla ilgili herhangi bir bilgi verilmemesi Urumçi’deki Uygur öğrenciler ile sivillerin hükümeti protesto etmelerine sebep olmuştur. Yürüyüş yapanları emniyet güçlerinin zorla dağıtmaya kalkışması arbede yaşanmasına neden olmuş ve hakkını savunan Uygur Türkleri uğradıkları zorbalık ve haksızlıklara karşı ayaklanmışlardır. 7 Temmuz günü polis ve jandarma kuvvetleri olayı yatıştırmışlar, ancak Çinli siviller ile sivil polisler sokağa dökülerek önlerine gelen Uygur Türk’ünü şiddet kullanarak öldürüp, binlerce genci de tutuklamışlardır. Bu arada sivillere de ateş açmışlardır. Devlet ölü sayısını 192 olarak açıklasa da gerçek sayının ne kadar olduğu bilinmemektedir. Tutuklananlardan bazıları idam edilmiş, bazıları da aylar sonra hapisten çıkarılmıştır. Hapisten çıktıklarında bedenlerinde birer yara izi ya da morluk olmamasına rağmen iç organlarındaki ağır yaralardan dolayı hepsi hastaneye kaldırılmışlardır. Çin hükümeti kendisine karşı yapılan masum bir protesto yürüyüşünü bile kanla bastırarak, dünyanın sesini çıkarmadığı kaliamlarına bir yenisini daha eklemiştir. Yine 18 Temmuz 2011’de Hoten Şehrinde eline siyah renk bayrak alan Uygurlar ayaklanmışlar, ama bu 14 Uygur Türk’ünün şehit edilmesi ile neticelenmiştir. Uygur Özerk Bölgesi kurulduğunda burada Uygur, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar gibi Türk boyları, Moğol, Mançur, Şibe, Dağur gibi Altay toplulukları, Han (Hıtay), Hui ( Müslüman Çinliler – Dunganlar) gibi Çin asıllı topluluklar ile Tacik, Rus gibi Hint-Avrupa asıllı topluluklar yaşamaktaydılar. Son zamanlarda Çin’de etnik milletlerden en az 47’si resmî kayıtlara göre Uygur Özerk Bölgesi’ne yerleştirilmiştir. Uygur Özerk Bölgesi’nde Uygurlar başta olmak üzere saydığımız Türk boyları ile Tacikler ve Dunganlar İslam dininin Sünni mezhebine bağlıdırlar. Uygur Özerk Bölgesi’nin kendine özgü anayasası vardır. Uygur Özerk Bölgesi’nin resmî dili Uygurca ve Çince’dir. Resmî yazışmalar bu iki dille yapılmakta, Uygurca, Kazakça, Kırgızca, Moğolca ve Çince eğitim verilmektedir. Bugün Uygur Özerk Bölgesi’nin yüz ölçümü 1.848.000 km²’dir. Doğuda Çin’in Köknur (Qinghai), Kansu (Gansu) Eyaletleri, kuzeydoğu ve kuzeyde Moğolistan, kuzeyde Dostluk Zirvesi’nin karşısında Rusya Federasyonu, Kuzey batı ve batıda Kazakistan, yine batıda Kırgızistan, Tacikistan, güneybatıda Afganistan ve Kaşmir bölgesi, güneyde Tibet Özerk Bölgesi ile sınırdaştır. Kara sınırı 5600 km’yi aşmaktadır. Denize sınırı yoktur. Türklüğün ana vatanı olan bu bölge en kuzeyde Altay Dağları, ortada Tanrı Dağları, güneyde Karanlık Dağları ile Altın Dağ dizisi ile bu üç büyük karlı dağın ortalarında bulunan kuzeydeki Kurban Tungut Çölü ve güneydeki dünyanın ikinci büyük sahrası Taklamakan Çölü’nü içine alır. Tanrı Dağları’nın doğu başlangıcında bulunan Turfan Havzası’nın en alçak 298
noktası Aydın Gölü deniz seviyesinden 154,8 metre daha aşağıdadır. Yazın aşırı sıcak, kışın da çok soğuk bir iklimi vardır. Karlı dağların erimesi ile İli, Tarım, Zerefşan, Merkit, Keriye gibi tatlı su nehirleri oluşur. Nehirlerden başka Lopnur, Bağraş, Sayram, Kanas gibi büyük gölleri vardır. Turfan’da çok eskiden yapılmış karızlar, yani tarım yapmak için inşa edilmiş kanallar vardır. Doğu Türkistan çok verimli bir toprağa sahip olduğundan burada her türlü sebze-meyve yetişmektedir. Örneğin, Kumul’un kavunu, Turfan’ın üzüm ve kavun-karpuzu, Korla’nın armudu, İli’nin elması, Aksu’nun pirinci ve elması, Kuçar’ın kayısısı, Atuş (Artış)’ın inciri, Kaşgar’ın nar ve üzümü, Hoten’in ceviz ve bademi çok meşhurdur. Ayrıca Hoten yeşimi öteden beri Çin’de ve günümüzde dünyada çok ünlüdür. Bu bölge yer altı maden, petrol ve doğal gaz yatakları bakımından da çok zengindir. Köklü Türk kültürünün kalıntılarını, Dunhuang, Turfan Bezeklik, Kuçar Kızıl Mağaraları, Komul ve Kuçar’daki Tarhan Sarayları’nda, Turfan Tarhan Sarayından kalma Tepe’de; İdi-kut, Yargöl, Kroran Antik şehirlerinde; Astane, Zağunluk Mezarlıklarında, Kaşgarlı Mahmut, Yusuf Has Hacib, Afak Hoca, Meşhet Sultan, Satuk Buğrahan, Toğluk Temurhan Türbelerinde; Heytgah Camii, Şehzade Sulayman Camii ve Minaresinde, İli Camii’nde ve Turfan Kadı Camii’nde bulabiliriz. Görüldüğü üzere Çin’in zulmüne karşı ebedi bir Türk yurdu olan Doğu Türkistan Türkleri’nin bağımsızlık mücadeleleri günümüze kadar hep devam etmiştir. Bağımsız oluncaya kadar da devam edecektir.
299
Uygulamalar 1) Doğu Türkistan’da Uygurlar’ın Çinlilerle olan mücadelesi hakkında bilgi veriniz.
300
Uygulama Soruları 1) Uygurların XIII. yüzyıldan sonraki siyasi tarihinin hangi dönemlerinde Çin devreye girmiştir? 2)
Bu durumu hazırlayan iç ve dış unsurlar nelerdir?
Uygurların Çinlilerle olan mücadelelerinde yüzyılı aşan isyanlar dönemi niçin olumlu sonuç vermemiştir? 3)
301
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde Uygur Türklerinin tarihi hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 840 yılında Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurlar, Orhun coğrafyasında kalmayarak dört kol hâlinde batıya göç etmek zorunda kalmışlardır. Bunlardan bir kısmının 850 senesinde kurdukları Kansu Uygur Devleti XI. yüzyılda Tangutlar gelinceye kadar var olmuştur. Diğer bir göç kolu ise Doğu Türkistan’ın Turfan Vilayeti civarına gelerek 850 civarında İdi-Kut (Turfan) Uygur Devleti’ni kurmuştur. Bu devlet, XII. yüzyılda Kara-Hıtaylar (Kara Kitan) gelinceye kadar bağımsızlıklarını sürdürmüştür. 1209’da Moğol İmparatorluğu tabiyetine giren Uygurlar, gerek askerî ve idari açıdan, gerekse başta alfabe olmak üzere kültür alanında Moğollara çok büyük katkılar sağlamışlardır. Cengiz’den sonra Büyük Moğol İmparatorluğu dörde bölünmüş ve Uygurlar, Çağatay Devleti hâkimiyetine verilmişlerdir. XIV. yüzyıl sonlarında Çağatay Hanlığı’nın yıkılması ile Doğu Türkistan Timur Devleti’nin hâkimiyetine girmiştir. Altışehir’de son Çağatay hanlığı olan Saidiye Devleti, 1514 yılında Yarkend’te Seyit Han (1484-1533) tarafından kurulmuş ve Doğu Türkistan’ın Moğol lideri Galdan tarafından 1679 yılında işgal edildiği zamana kadar devam etmiştir. Bu dönemde yönetim, Kalmuklar’ın kuklası olan ve sürekli birbirleriyle çekişen hocalar tarafından sağlanmıştır. Mançu hükümetinin Doğu Türkistan’ı işgal ettiği 1757 yılına kadar süren ve bu talihsiz sonuca zemin hazırlayan bu devir “Hocalar Devri” olarak bilinmektedir. 1757 yılında Doğu Türkistan’ı işgal eden Çin’e karşı Uygurlar bağımsızlıklarını kazanmak için başta Büyük-Küçük Hocalar İsyanları (1759) ile başlamak üzere 150 yılı aşkın bir süre gerçekleştirdikleri birçok millî hareket sonuçsuz kalmıştır. XIX. yüzyıllardan en önemlisi İli İsyanı (1854)dır. Bu isyan neticesinde Uygur İli yöneticisi Mezemzat Hekim liderliğinde kısa ömürlü İli Sultanlığı (1864- 1871) kurulmuştur. 1881 yılında Çarlık Rusya’sı, Çin ile “İli Antlaşması”nı imzalamış ve bu antlaşma ile Yedisu bölgesindeki binlerce Uygur aile zorla göçe tabi tutulmuştur. XIX. yüzyılda Uygurların en önemli bağımsız devleti Yakup Bey’in Kaşgar’da kurduğu Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1867-1878)’dir. Hokand hanlığı askerî kuvvetine giren Yakup Bey, 1865’te komutanı Alimkul tarafından Cihangir Hoca’nın tek oğlu olan Buzuruk (Büzürük) Han Töre ve 50 adamı ile birlikte 1000 kişilik bir ordunun başında Kaşgar’a gönderilmiştir. Buzuruk Han Töre hanlık tahtına oturarak han ilan edilmiş ve hemen Hokand hâkimine tabiliğini bildirerek Yakup Bey’i koş-beyi olarak atamıştır. 1866 yılında Buzuruk Hanı devre dışı bırakarak Yenihisar, Yenişehir, Yarkent ve Hoten’i; 1867’de Aksu, Kuçar ve Karaşehir’i alarak topraklarını genişletmiştir. Yakup Bey, aynı yıl Buzuruk Han Töre’nin iktidarına son vermiş ve Kaşgar’ın yeni hâkimi olmuştur. 1869’da Korla’yı, 1871’de de Turfan’ı ele geçirmiştir. Sonunda Ruslar tarafından işgal edilen İli vadisi dışında tüm Doğu Türkistan’a hâkim olmuştur. Yakup Bey’in, Doğu Türkistan’da bağımsızlığını ilan ettikten sonraki hedefi uluslararası arenada müttefik ve destek aramak olmuş ve bu gaye ile İngiltere, Hindistan, Osmanlı Devleti ve Rusya diplomatik münasebetler kurmuştur. Kurduğu devlet İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti tarafından resmen tanınmıştır. Yakup Bey’in içte ve dışta kuvvetlenmesi sebebiyle Çinliler Yakup Bey’e karşı 1876-1877 yılında harekete geçmişler, 1878’de de Doğu Türkistan’ın tamamını işgal ederek Yakup Bey’in devletine son vermişlerdir. 302
1884 yılında Mançu Hükümeti “Yedişehir” ve Tanrı Dağları’nın kuzeyini içine alan bölgeyi “yeni toprak” Sincan (Şincan) ya da Sinkiang Eyaleti olarak ilan etmiştir. 1912 yılında Mançu Hükümeti devrildikten sonra başlayan Minguo döneminde Şincan’daki yerel beylikler ile feodal düzeni devam ettirmiştir. Kumul’da 1913 yılında yönetici Şah Maksut’un mezalimliklerine karşı Tömür Kalfa tarafından başlatılan halk ayaklanması 1931 yılında Hoca Niyaz Hacı’ın liderliğindeki ayaklanma ile devam etmiştir. Ardından Turfan halkı da isyan etmiş ve böylece Doğu Şincan’da tarihte “Hacı Ayaklanması” adıyla anılan büyük bir ayaklanma dönemine girilmiştir. 12 Kasım 1933’de Hoca Niyaz Hacı, Kaşgar’da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Böylece resmî olarak ilk kez Doğu Türkistan adı kayıtlara geçmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti çok kısa bir zaman içerisinde devlet teşkilâtını tamamlamış ve ay yıldızlı gök bayrağı kabul etmiştir. Ancak bu cumhuriyetin ömrü çok kısa sürmüş, Kızıl Ordudan kaçan Ma Zhong-ying birliklerinden bir kısmını yöneten Ma Hu-shan komutasındaki birlikler Hoten’i alarak bu İslâm devletini yıkmışlardır. 12 Kasım 1944’te tekrar Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Alihan Töre Cumhurbaşkanı, Ahmetcan Kâsimî Başbakan seçilerek Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin Anayasası kabul edilmiştir. 1945 yılında SSCB ve ABD’nin Urumçi konsoloslukları, bağımsız Doğu Türkistan Hareketine karşı Guomin Dang merkezî hükümeti ile bilgi alışverişinde bulunarak, siyasi entrika planları yapmıştır. SSCB’ye kaçırılan Alihan Töre’nin yerine Ahmetcan Kâsimî Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 3 Şubat 1947’de, Urumçi’de Demokratik Devrimci Partisi (DDP) kurulmuş ve bir Kırgız Türk’ü olan Abdukerim Abbasov Parti başkanı seçilmiştir. Han Çinlileri’nin yönetimden uzaklaştırılması ile Minguo Devlet Ordusu’nun Doğu Türkistan’ı terk etmesi amacıyla Çin hükümetine karşı toplanılması üzerine bin Uygur öldürülmüş ve bu olay tarihe “25 Şubat Katliamı” olarak geçmiştir. 29 Mart’ta DDP Urumçi’yi terk edince, 20 Mayıs’ta Eyalet hükümeti tekrar teşkil edilerek, Mesût Sâbirî, Eyalet Başkanı olarak atanmıştır. 1948 Temmuz’unda DDP dağılmış ve yerine 1 Ağustos’ta Doğu Türkistan’ı Koruma ve Siviller İttifakı (DTKSİ) kurulmuştur. Ahmetcan Kâsimî başkan olarak seçilirken, Aralık 1948’de Mesût Sâbirî görevden alınıp yerine Burhan Şehidi Eyalet başkanı atanmıştır. 18 Ağustos’ta Mao, Doğu Türkistan liderlerine telgraf çekerek Pekin’e davet etmiştir. 23 Ağustos’ta, Ahmetcan ve diğer üst düzey devlet adamları İli’den SSCB’ye, sonra da Pekin’e gitmek üzere yola çıkmışlar, ancak uçak 27 Ağustos’ta Balkaş Gölünün üzerinden geçerken düşmüş ve hiç kimse kurtulamamıştır. Böylece Doğu Türkistan Cumhuriyeti liderler kadrosu kaza süsüyle yok edilmiştir. 13 Ekim l949’da SSCB’nin yardımını alan Çin Kurtuluş Ordusu Kumul’a, 20 Ekim’de Urumçi’ye girmiş, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne son verilip, Şincan Eyaleti kurulmuştur. 1 Ekim 1955 yılında Çin Merkezî Hükümeti, Doğu Türkistan’a muhtariyet tanıyarak Çin’deki 5 Özerk bölgeden biri olarak kabul etmiş ve Şincan Uygur Özerk Bölgesi’ni kurmuştur.
303
Bölüm Soruları 1)
Uygurların yıkıldıktan sonraki göç yollarından hangisi yanlıştır?
a)
Üçüncü kol bugünkü Doğu Türkistan’ın Turfan vilayeti civarına geldi.
b)
Dördüncü kol Kaşgar’a geldi.
c)
İkinci kol Kansu bölgesine yerleşti.
d)
Birinci kol Çinlilerle karıştı.
e)
Birinci kol bağımsız devlet kurdu.
2)
Saidiye Devleti kaç yılında kurulmuştur?
a)
1534
b)
1563
c)
1514
d)
1523
e)
1521
3) Hangisi 1759’da Çinlilerin Doğu Türkistan’a girmelerinden sonra yaptıklarından biri değildir? a)
Genel valilik kurması
b)
Doğu Türkistan’ı resmî vergiye bağlaması
c)
Memurlarını Doğu Türkistan için çalıştırması
d)
Halka istedikleri kadar vergi koymaları
e)
Zulmün hat safhaya ulaşması.
304
4) Hangisi XIX. Yüzyılda Uygurların ayaklanmalarından biri değildir? a)
Velihan Hoca İsyanı
b)
Yünnan İsyanı
c)
Komul Tömür Kalfa İsyanı
d)
İli İsyanı
e)
Altışehir İsyanı
5) Uygurların İli İsyanının sebebi hangisidir? a)
Çin şehirlerini ele geçirmek istemeleri
b)
Çin ordusunda görev almak istemeleri
c)
Memuriyete gelmek istemeleri
d)
Vergilerin ağırlığından usanmaları
e)
Bölgeyi terk etmek istemeleri
6) Çin Hükümeti ne zaman Doğu Türkistan’a muhtariyet vermiştir? a)
1 Ekim 1955
b)
3 Eylül 1955
c)
4 Ekim 1955
d)
5 Ekim 1955
e)
2 Eylül 1955
305
7) Aşağıdaki devletlerden hangisi Uygurların kurdukları devletlerden biri değildir? a)
Orhun Uygur Devleti
b)
Ordos Uygur Devleti
c)
Kansu Uygur Devleti
d)
Turfan Uygur Devleti
e)
İdikut Uygur Devleti
8) Çin resmî olarak Doğu Türkistan’da İli Generali Valiliğini ne zaman kurarak vergiye bağlamıştır? a)
1762
b)
1760
c)
1761
d)
1763
e)
1759
9) XIX. yüzyıl ile XX. Yüzyılın başlarına kadar Uygur Türklerinin bağımsız olmak için çıkarttıkları isyanların en önemlisi hangisidir? a)
Yedi Hoca İsyanı
b)
Han’erik Ayaklanması
c)
Velihan Hoca İsyanı
d)
Yarkend Halk Ayaklanması
e)
İli İsyanı
306
10) Uygur Özerk Bölgesinde “Çin Kültür Devrimi” hangi tarihte başlatılmıştır? a)
16 Mayıs 1966
b)
16 Mayıs l967
c)
16 Mayıs 1965
d)
16 Mayıs l968
e)
16 Mayıs l964
Cevaplar 1) e, 2) c, 3) c, 4) b, 5) d, 6) a, 7) b, 8) a, 9) e, 10) e
307
13. ÇİN KÜLTÜRÜ
308
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 13.1. Çin Kültürünün Oluşumu 13.2. Shang Sülalesi Döneminde Kültür 13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı 13.3.1.
Konfüçyüs ve Felsefesi
13.3.2.
Lao-Tse ve Felsefesi
13.3.3.
Kanuncular
13.3.4.
Sosyal Hayat
309
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1)
Çin milleti ve kültürünün oluşumu ne zaman, nasıl olmuştur?
2)
Çin’deki ilk hanedanların kültürleri nasıldı?
310
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Çin milleti ve kültürünün oluşumu
Çin milleti ve kültürünün ilk olarak nerede, nasıl ve ne zaman oluştuğu sorularına cevap bulunması Shang Sülalesi döneminde kültür hayatının en önemli unsurlarının öğrenilmesi
Shang Sülalesi Döneminde Kültür
Chou Sülalesi Döneminde Kültür
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Chou Sülalesi döneminde kültür hayatının en önemli unsurlarının öğrenilmesi
311
Anahtar Kavramlar
Shang
Chou
Konfüçyüs
Lao-Tse
I-ching
312
Giriş Çin milleti ve kültürü, farklı etnik kavimlerin birbiri ile kaynaştığı yaşam şartlarının, özellikle tarımın olgunlaştığı bölgelerde başlayan ve binlerce yıl süren bir sürecin sonunda ortaya çıkmıştır. Hâlen Çin kültürüne ait unsurlardan kuzey kavimlerine ait olanları çekip çıkarmak zordur; zira atalar kültü, gök dinî gibi bu unsurlar daha henüz ilk kültür merhaleleri katedilirken oluşumda yer alan temel taşlardır. Öyle ki, bu temel kavramları ünlü Chou dönemi filozofu Konfüçyüs oluşturduğu ahlâk öğretisinde kullanarak asırlar boyu geçerli kılmıştır. Shang ve Türk asıllı Chou sülalelerinin kültürlerini inceleyeceğimiz bu bölümde her iki dönemde de gelişmiş bir şehircilik anlayışı, özellikle Türklerden alınan at, saban ve savaş arabası gibi yeniliklerin kültür hayatına katkıları ve yüksek bir sanat anlayışı ortaya koyan bronz eşyaları ve düşünce sistemleri gibi kültür unsurları ele alınmıştır.
313
13.1. Çin Kültürünün Oluşumu Çin’in doğuşu, dünya tarihinin en karmaşık ve çalkantılı fasıllarından biridir. Sarı Nehir’in vadisinde yaşayan bir yığın kabileye dayanan ve çok da açıklığa kavuşmamış bir birlikteliğin ürünü olarak MÖ 6500’lerde Çin milleti olarak ortaya çıkmışlardır. Yiyecek nerede ise yerleşim orada olmuş, nüfus orada çoğalmıştır. Kuzeydeki yaylalarda akdarı ve Hint darısı tarımı yapılırken, güneyde pirinç yetiştirilmiştir. Pirinç, Çin’de her zaman ayrı bir yere sahip olmuş ve zamanla Çinlilerin temel gıda maddesi durumuna gelmiştir. Böylece birçok bölgenin halk kültüründe, yaradılış efsanesinde kendine yer bulmuştur. Öyle ki hem Hindu hem de Budistlerin kutsal kitaplarında pirincin bahsi çok geçmiş ve her ikisi de tanrılara sunulan başlıca adak olma özelliği taşımıştır. Bugün bile Çin geleneğinde, “en kıymetli madde inci veya yeşim taşı değil, beş hububattır” ve pirinç bunlardan birincisidir. Hint darısı ve özellikle pirinç, etnik ve kültürel toplulukların yavaş yavaş bir araya toplanıp kaynaşmasına temel teşkil etmişler ve bu kaynaşma en az birkaç bin yıl sürmüştür. Bu topluluklar en erken MÖ ilk bin yıla kadar kendini “Çinli” olarak görmemiştir. Burada şunu ifade etmek gerekir ki, modern anlamda bir “Çin Devleti” doğmadan ve hatta birbiri ile kaynaşmış bir Çin milleti ortaya çıkmadan önce bile “bir imparatorluk” oluşturulmuştur. Tarım ilkel yöntemlerle yapılmış, köyler yiyecek üretimi, avcılık veya savunma amaçlı kurulduğu için toprak verimini kaybetmeye başladığından başka yerlere kaydırılmıştır. Evler, kurutulmuş veya sıkıştırılmış çamur kalıplarından veya kuzeyde olduğu gibi kurumuş nehir yataklarının yamaçlarındaki yumuşak killi kayalıklara oyulmuş sıcak ve rahat mağaralardan oluşmuştur. Buğday ve arpa, milattan önceki iki bin yılda muhtemelen Batı Asya’dan gelmişti. Köylüler etlerinden faydalanmak üzere domuz ve köpek yetiştirmişler, zamanla “biç ve yak” usulü tarımı bırakarak, çanak-çömlek fırınlamayı ve mahsul depolamayı öğrenmişlerdir. Buralarda toplumsal tabakalara ayrılma olgusu gerçekleşmiştir. Bazı aileler toprak sahibi olurlarken, kimileri küçük çiftçi olarak kalmışlar, diğerleri ise köleleşmişlerdir. Bu köylerin ahalisi, cilalanmış taştan ve yeşimden yapılmış yüzük ve balta dahil olmak üzere, alet ve süs eşyası kullanmasını öğrenmişler ve bunlar bir kabile reisinin gücünün ve ilahlarla olan bağlantısının simgesi hâline gelmişlerdir. Yerleşim merkezleri yavaş yavaş büyümüş ve hayat ile çalışma alanları birbirinden ayrılmıştır. Önceleri, Çin’deki ilk şehrin MÖ 2000 civarında, bugünkü Şantung Eyaleti’nde kurulduğu düşünülürken, 2002 yılnda Çinli arkeologların Anhuy eyaletinde yaptıkları kazılar sonucunda MÖ 5500 yılına kadar giden ve karmaşık yapıda evler, bazı büyük binalar, çepeçevre bir hendek, atölyeler, çanak-çömlek ve süs eşyası ihtiva eden bir şehrin kalıntılarının ortaya çıkması ile bu düşünce değişmiştir. Ancak çoğu yerde, köylülerin kalıcı yerleşim bölgelerinde oturmaya ve toplulukların Mançurya’ya, Orta ve güney Çin’e girmeye başlamaları, muhtemelen MÖ 2500’lerden itibaren gerçekleşmiştir. Bu tarihlere gelindiğinde atalara tapınma olgusu başlamış, insanlar böylece gündelik yaşamlarında aralarında gezindiklerine inandıkları tanrılarla baş etmenin yolunu bulmuşlardır.
314
13.2. Shang Sülalesi Döneminde Kültür Shang Hanedanı’nın mensupları büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi kurmuşlar ve tunç madenîni işlemişlerdir. Nitekim tunç, MÖ 1400 civarına gelindiğinde artık yaygın olarak silah ve süs yapımında kullanılmıştır. Shanglar, Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan ipeği üreterek yazıyı icat etmişlerdir. Yazı, bugünkü Çin yazısının ilk şeklini göstermektedir ve bu yazı birçok fonetik işaretleri olan bir resim yazısıdır. Yalnız eskiden mevcut olup, şimdi bulunmayan ve eskiden noksan olup şimdi mevcut olan pek çok işaret vardır. O zamanlar bile 2000’den fazla yazı işareti icat etmişlerdir (bugün literatürde eski işaretler de dâhil olmak üzere, tam 50.000 işaret vardır). Günümüze ulaşan yazı bakiyeleri, kaplumbağa kabukları, tunç veya kemikler üzerinde bulunmuştur. Geç devirlerde uzun yazıtları ihtiva eden bronzlar da vardır. Kemiklerin üzerindeki yazıtlar faldır. Kemik ile fala bakmışlardır. İlk zamanlarda bu fala bakmak için her kemik kullanılsa da sonraları bilhassa kürek kemikleri tercih edilmiştir. Daha sonraları da yalnızca kaplumbağa kabuğu kullanılmıştır. An-yang’da on binlerce böyle fal yazıtları bulunmuştur. Bu yazıtlardan, Shanglar’ın birçok tanrıları olan bir dinleri olduğu, tanrıların çoğunun bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edildiği anlaşılmaktadır. Kurban edilenlerin çoğu Tibet menşeinden olan savaş esirleridir. En büyük tanrılarının adı Şanğ-di olup insan şeklinde tasavvur edilen bir neşvönema-tanrısı idi. Devletin başında “ti” (di; en büyük tanrının adında geçen di’nin aynısı), yani imparator bulunuyordu. Ülkenin merkeze uzak bölgelerinde, imparatoru yalnızca dinî şef olarak tanıyan bağımsız beyler yönetiyorlardı. Burada derebeylik sisteminin en eski şeklinden bahsedilebilir. Devlet oldukça küçüktü ve bugünkü Hopei Eyaletinin güney kısmı ile Doğu ve Orta Honan, Doğu Shansi ve Shan-tung (Doğu Shan-tung müstesna)’u ihtiva ediyordu. Şehirlerini muhtemelen Sarı Nehir’in doğu yakasında kurmuşlardı ve topraklar böylece şehir devletine bölünmüştü. Bu şehirler bir şehirden diğerine geçen payitaht anlayışı ile yönetilmişler ve surlarla çevrilmişlerdir. Halk, pirinç, buğday, darı ve başka sebzeler eken, sulama işlerinden anlayan, sığır, manda, koyun, domuz, köpek ve biraz da at besleyen köylülerden oluşmuştu. Çıkan malzemelerden henüz sabanı bilmedikleri, kazma ve bir çekmebel kullandıkları anlaşılmaktadır. Shang devrinin ortalarına doğru dine bir astral kült nüfuz etmiş ve din gittikçe “gök dini” mahiyetine bürünmüştür. Bu tesirin kuzeyden, göçebe kültüre sahip olan kavimlerden yani ya Türklerden ya da Moğollar’dan geldiği ispat edilmiştir. Bilâhare bu kavim daha fazla at beslemiştir. Bunların kuzeyden, Türk boylarından gelmiş olmaları kuvvetle muhtemeldir. At besleme ile beraber savaş arabası şeklindeki araba da gelmiştir. İlim âlemi, arabanın bir Çin icadı olmayıp, büyük bir ihtimalle kuzeyden, Türk boylarından gelmiş olduğu fikrindedir. Araba sahipleri, kısa bir zaman içerisinde Shang Devleti’nde imtiyazlı zadegân tabakasını teşkil ederek, bir çeşit asilzade olmuşlar ve böylece devletin şekli daha ziyade bir derebeylik şekline benzemiştir. Hükümdar ailesi de (şecerelerin verdikleri bilgilere göre damarlarında yabancı kan bulunuyordu) arabayı ve bununla daha büyük istilalara müsait olan yeni bir savaş tekniğini kabul etmiştir. 315
Shanglar’ın dinî anlayışında güneş ve ayın yanında ayrıca rüzgâr ve yağmur gibi doğa güçlerini temsil eden daha küçük tanrıların üstünde olan “Semaların Efendisi” diye adlandırılan tanrıya tapmak âdeti de vardı. Ayrıca ataya tapınma olgusu da gittikçe gelişmiştir. Buna göre atalar öldükten sonra göğe çekilirler ve aileleri ile ilgilenmeye devam ederlerdi. Bu atalar geride kalan aile bireyleri lehine tanrılarla aracılık etmeye en uygun kişilerdi. Bu inanç kurbanla da desteklenmiştir. İnsan kurban etmek âdetti. Bir tapınağın açılış töreni sırasında veya bir hükümdar öldüğünde yüzlerce köle ve mahkûm kurban edilirdi. Ayrıca her yıl güzel bir kız seçilir, giydirilip takılarla süslenerek Sarı Nehir’e kurban verilirdi. Eşlerin hatta iyi arkadaşların ölümünde hükümdarlara refakat etmeleri ile hükümdar mezarlarına gömülmelerine sık rastlanırdı. Shang Döneminin bir diğer önemli özelliği de aynı şekiller ve tezyinatın bulunduğu bronz yapı sanatının gelişmiş olmasıdır.
Resim 7: Shang ve Chou Dönemi bronzlarında sıkça görülen tao-tieh motifi (Çin, İletişim Atlaslı Uygarlık Ansik.) Shang Devleti, zamanla kuzeyden gelen (Türk yahut Moğol) tesiri ile değişip, genişlemeye başlamıştır. Shansi Eyaleti’nin güney kısmı üzerinden Shensi Eyaleti’ne, yani eski çağlardan beri Tibet kabileleri ile Türk boylarının yaşadığı bölgelere doğru uzanmıştır. Fakat bu genişleme zamanla isyanların çıkıp, sülalenin son bulmasına sebep olmuştur. Shang medeniyeti, arkeologlar tarafından genellikle Erken Shang Dönemi (MÖ 16-13. yüzyıl) ve Geç Shang dönemi (MÖ 1200-1051/1041) olarak ikiye ayrılır. Erken Shang Dönemi, Honan’da bulunan Chengchow şehri yakınındaki Erh-li-kang siti bronz buluntularına göre Alt Erh-li-kang evresi ve Üst Erh-li-kang evresi olarak ikiye ayrılırken; Geç Shang dönemi Anyang yakınlarındaki “Yin harabeleri” anlamındaki Yin-hsü bronz buluntularına göre Yin-hsü II,III ve IV evrelerine ayrılır. Bronz kapların üzerindeki yazıtlardan hangi evrenin hangi hükümdar dönemine tekabül ettiği bellidir. Bronz döküm yerlerine gelince çıkan malzemeye oranla az sayıda, sonradan Chou döneminde de kullanılmış olduğu düşünülen, Chengchow’da iki ve Anyang’da iki dökümhane tespit edilmiştir. Çoğunlukla mezarlardan çıkarılan bronz kaplar, tören amaçlı kullanılmakta olup içindeki kalıntılardan 316
yemek veya şarap için kullanıldıkları; yazıtlardan da kabın şekline göre Çince isim aldığı tespit edilmiştir.
13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı Aslında bütün Çin felsefesinin ve sosyal düzeninin esası MÖ 550-280 yılları arasındaki devirde kurulmuştur ki, bu dönem Türk asıllı Chou sülalesinin hüküm sürdüğü dönemdir. Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son veren Choular idareyi ele aldıktan sonra da Shang döneminin hayat tarzına ve idari yapısının birçok unsuruna bağlı kalmışlardır. Nitekim tıpkı Shang’da olduğu gibi yalnızca kendi soylularının oturduğu, surlarla örülü yeni şehirler kurmuşlar, yerli halkı ise bu surların ardında yaşatmışlardır. Yönetim, şehir devletleri aracılığı ile yürütülmüş, bu şehir devletlerinin başındaki kişiler ya akrabalar ya da müttefikler arasından seçilmiştir. Bu dönemde hükümdarlar halkı güçlerinin meşruiyetine ikna edebilmek için “Göklerin Vekili” diye bir fikir icat etmişlerdir ki, bu fikir Çin’de XXI. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu vekillik kavramı ve hükümdarın gökle yer arasında bir bağlantı kurduğu yolundaki inanç, bazı düşüncelere, üzerine bina edecekleri bir çeşit zemin hazırlamıştır. Bunlardan ikisi, özellikle Çin’in –ve dünyanın- ufuk sahibi iki düşünürü Konfüçyüs (MÖ 551-479) ve onun müridi Mençisyüs (MÖ 372-289)’dür. Choular dönemin önemli düşünce akımlarına kısaca değinelim:
13.3.1.
Konfüçyüs ve Felsefesi
MÖ 771 yılından sonra, hükümdarlar siyasi nüfuzlarını kaybedip sadece dinî iktidarı ellerinde tutmuşlar, bu da âlimlerin önemini arttırmıştır. Bu kişiler âdetler, kurbanlar ve bütün merasimlerin uzmanları olarak görülmüşlerdir. Chou sarayında gittikçe artan din törenlerinde böyle adamlara ihtiyaç çoğalmış, derebeyleri, bu tür âlimleri yanlarına alarak çocuklarına dersler verdirmiş, kurban ve diğer merasimleri idare ettirmişlerdir. Çin’in en önemli filozofu olan Konfüçyüs (K’ung-tze) de bunlardan birisidir. 551 yılında Shantung Eyaleti’nde, Lu Derebeyliği’nde Shang Sülalesi’nin papazlarından olan bir ailenin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Âlimlerin bilmeleri gereken bilgileri öğrendikten sonra, âsil ailelerin çocuklarına dersler vermeye başlamıştır. Pek çok kez yüksek vazifelere girmeye çalışmış, ancak elde ettiği hizmetlerde başarı gösteremediği için kısa bir süre sonra işten uzaklaştırılmıştır. Böylece bütün ömrü boyunca, aynı mesleğe intisap etmek isteyen âlimlere mensup birkaç gencin refakatiyle sürekli derebeylikler arasında dolaşmıştır. En sonunda bu dolaşmaya doğduğu yer olan Lu’ya giderek son vermiş ve burada MÖ 479 yılındaki ölümüne kadar ders vermiştir. Düşmanları, onun çok müthiş bir siyasi entrikacı olduğunu, bir derebeylikten diğerine gittiği zaman derebeyleri birbirlerine düşürdüğünü ve bunu iktidar sahibi olmak için yaptığını iddia etmişlerdir. Bunların bir kısmının doğru olması muhtemeldir.
317
Resim 8: Konfüçyüs (http://www.philosophers.co.uk/confucius.html) Konfüçyüs’ün önemi, hiçbirisi kendisi tarafından hazırlanmamış olan akideleri (ilkeleri) öğrencilerine öğretmesindedir. Bu akideler, sonradan öğrencileri tarafından “Seçmeler” adlı bir kitapta kayıt altına alınmış ve Çin’in yüksek tabakası için ahlâk kanunları kitabı olmuştur. Bu kitapta Konfüçyüs’ün kendisini, varlığı derebeyi tabakasının varlığına bağlı bir toplumun üyesi olarak kabul ettiği çok açık bir şekilde görülmektedir. Derebeyleri tabakası kaybolduğu zaman “âlimler” tabakasına da lüzum yoktur, zira kendisini, avam tabakasını teşkil eden halktan çok yüksek tutmuştur. Onun ahlâk akidesi asiller içindir. Bundan dolayı yalnız eski gök dinin unsurlarını, yani kuzey kavimlerinden gelen ananeleri içermiştir. Ona göre: “Gök, keyfî olarak idare eden ilâhî bir müstebit (despot, hükümdar) değil, kanuniyetin tecessümüdür. Gök kendi başına hareket etmez, Tao denilen dünya kanununa göre hareket eder. Nasıl gökyüzünde güneş, ay ve yıldızlar kanunlara göre hareket ediyorlarsa, insan da dünyada bu dünya kanununun çerçevesi için hareket etmeli, dünya kanuna aykırı hareket etmemelidir. Hükümdar fiilî olarak gündelik siyâsete karışmamalı, gök gibi örnek olup tesir etmelidir; ayrıca merasimlere göre hareket etmeli, bütün kurbanları ritlere göre vermelidir. İşte o zaman dünya yüzünde her şey yolunda gidecektir. Fertler de hayatlarını ritlere, merasimlere göre uydurmalıdır, o zaman dünyada her şey doğru olacaktır”. Bu durum, tabiî ki yalnızca asiller ve derebeyleri için geçerli olmuş, halk için olmamıştır. Bu fikir, küçük değişikliklerle en son zamanlara kadar devam etmiş, hatta son yüzyıllarda garip olaylara da sebebiyet vermiştir. Meselâ Şang-hai’de ilk şimendifer inşa edildiği zaman, halk büyük bir dehşet içinde kalmıştır. Zira demiryolunun inşası toprağa zorla müdahale etmek demek olduğundan bu da, her şeyin kanunî cereyanına, yani Tao’ya karşı çıkmak olarak yorumlanmıştır. Böyle bir müdahale korkunç neticeler verebilir, ihlâl edilen dünya nizamı, kuraklık, sel, taşkın veyahut da başka şeylerde tezahür edebilirdi. Bunun için halk, yeni inşa edilen demiryollarını sökmüştür. Konfüçyüs’ün ikinci bir fikri de, yine Chou müstevlilerinin, yani kuzey kavimlerinin eski fikirlerinden gelmektedir. Bu patriarkal bir fikirdir ki, buna göre aile, cemiyetin bir hücresidir ve ailenin başında en yaşlı erkek üye bir çeşit reis olarak bulunmaktadır. Devlet, yalnız ailenin genişlemiş bir şeklinden ibarettir (Burada devletle, tabiî olarak, yine derebeyler tabakası kastedilmiştir). Aile nasıl düzenlenmişse, tanrılar âlemi de öyle düzenlenmiştir. Aile içinde tek taraflı birçok bağ vardır: Baba ile oğul arasında (Buna göre oğul, babasına kayıtsız şartsız itaate mecburdur ve kendi hakları yoktur); karı ile koca arasında (Kadının kendi hakları 318
yoktur); ağabey ile kardeş arasında, bunun daha geniş şekli arkadaşlar arasındadır (Bu ağabey ile kardeş arasındaki bağlar gibi telâkki edilmektedir). Bunların en sonuncusu ailenin dışına çıkarak devletle aileyi bağlayan hükümdarla tebaası arasındadır ki, bu baba ile oğul arasındaki bağ gibi telâkki edilmektedir. Hükümdarla gök arasındaki bağ da, baba ile oğulda olduğu gibidir. Böylece Konfüçyanizm’de, gök dini, aile sistemi ve devlet sistemi bir birlik hâline gelmiştir. Bu sistemin ihtilâfsız olarak işlemesinin sebebi, herkesin emredilen ritlere göre hareket etmesidir. Zaten umumiyetle 100 kişiye kadar varan büyük ailelerde devamlı geçimsizliklerin önüne geçebilmek için fertlerin birbirlerine karşı muameleleri bir nizam dahilinde tesbit edilmelidir. “Rit” denilen bu nizamın ehemmiyetini Konfüçyüs çok iyi anlamıştı. Çünkü kendisi bu merasimleri idare eden ve onlar hakkında bilgisi olan “Julara”, yani” âlimlere” mensuptu. Konfüçyüs’e ait Ch’un-ch’iu adındaki kitap, ondan kalan yegâne kitaptır. Bu eser, elde bulunan eski vesikalara göre, doğduğu yer olan Lu’nan tarihinden ibaret çok kuru bir vakayinâmedir. Metinde bazı tenkitler ve metihler gibi bazı küçük bilgiler de bulunmaktadır; bunlarla kendisine göre, bir hükümdarın nasıl hareket etmesi veya etmemesi icap ettiğini göstermiştir. Bugün ispat edebildiğimiz gibi bu hususta tarihte tahrifler yapmaktan da çekinmemiştir. Mesela anlattığına göre, bir defa bir hükümdar, bir derebeyinden kaçmak zorunda kaldığı zaman, Konfüçyüs bunu “hükümdar ava çıktı” şeklinde tahrif etmiştir, zira onun anlayışına göre imparatorun firarı ayıp bir harekettir. Başka yerlerde güneşin tutulduğunu iddia eder, ancak gerçekte o gün güneş tutulmamıştır. Aslında güneş tutulmasından bahsetmekle, hükümdarın idaresini tenkid etmek istemiştir; çünkü güneş hükümdarı temsil eder ve kararması da hükümdarın aydın bir kişi olmadığını gösterirdi. Ch’un- ch’iu’nun bu tarzda tefsir edilmesinin gerektiği ancak son yıllarda anlaşılmıştır. Bu yüzden eski sinologlar tarafından çok kuru ve mânâsız olarak vasıflandırılan bu kitaba gereğinden fazla önem verilmiştir. Bundan başka diğer tarih kitaplarının çoğu da, Ch’unch’iu’dan örnek alınarak yazılmışlar ve kasten tahrif edilmiş şeylerden bahsetmişlerdir. Konfüçyüs’de bazı ihtilâlci-yenilikçi fikirlerin bulunduğu da bir gerçektir. Bunlardan biri de, hükümdar sülalesinin iktidarsız olduğu ve yerine bir başkasının getirilmesi gerektiği fikri idi. Diğer fikirler, yalnız bir cemiyet akidesiyle ahlâk akidesinden ibaretti. Metafizik, mantık, bilgi nazariyesi, yani batıda büyük bir rol oynayan felsefe kolları, onu hiç alâkadar etmemiştir. Ona bir din kurucusu da denemez, çünkü onun bahsettiği ve şart koştuğu gök dini, ondan önce de aynı şekilde mevcuttu. O, bu fikirleri ilk defa sistemleştirendir. Hayatta iken hiçbir başarı kazanmamış ve takdir edilmemiştir. Hatta kendi öğrencileri ve öğrencilerinin öğrencileri de onu pek fazla takdir etmemişlerdir. Akidesi, ancak çok sonra önem kazanmıştır. Aile, toplum ve devlet için en uygun örgütlenmenin, yurt içindeki düzenin ve dış ilişkilerin ilkelerini tespit eden bu seçme fikirler, yirmi yüzyıldan fazla bir süreyle Çin siyasetinin, hatta dış politikasının temelini teşkil etmiştir. Konfüçyüs’ün seçmeler kitabından bazı sözler şu şekildedir: “Allahım senden başka hiçbir şeyi olmayan ben, senden başka her şeyi olanlara acırım” 319
“Düşünmeden öğrenmek faydasızdır, öğrenmeden düşünmekse tehlikelidir.” “Derin olan kuyu değil, kısa olan iptir”.
13.3.2.
Lao-Tse ve Felsefesi (Taoizm)
Çin’de hâkim olan görüşe göre Lao-tse, Konfüçyüs’ün yaşlı bir çağdaşıdır; ancak günümüzde Çinli ve Batılı araştırıcılar bunu reddererek, Lao-tse’nın MÖ 4. yüzyılın başlarında yaşadığını iddia etmektedirler. Hayatı hakkında bilinenler, yalnızca hükümdarın sarayında memur olarak bulunduğu, bir gün bu hayattan bıkıp şehirden uzaklaşarak çiftliğine çekildiği ve orada yaşlı bir adam olarak ölünceye kadar yaşadığıdır. Lao-tse’nın akidesi Tao-te-ching adlı küçük bir kitapta toplanmıştır. Bu kitap, Çin literatüründe en çok tercüme edilen kitaptır. Metin itibariyle çok basittir ama kelimelerin çok çeşitli mânaları verilmiştir. Felsefe bakımından hepsi doğru olan, fakat birbirlerinden çok farklı sayısız tercümelerden meydana gelmiştir. Bu kadar çok mânalı olması kasten yapılmıştır. Lao-tse’nın akidesi, prensip itibarı ile Konfüçyüs’ünkinden farklı değildir; bu da yalnız yüksek tabakaya mahsus bir akidedir. Bu akide, hayatta hayalkırıklığına uğrayarak inzivaya çekilenlerin telâkkisidir. Lao-tse’nın akidesine de din denilemez. Bu da, bir çeşit toplum felsefesidir. Bunun için bir adamın hem Konfüçyanist hem de Taoist olması mümkün olduğu gibi, emsali de vardır. Memuriyet hayatında bir memur ve aile reisi olarak, bir Konfüçyanist gibi düşünebilir; özel hayatında da şehirden uzak, çiftliğine çekilerek yaşayabilir. Lao-tse’nın akidesi hiçbir zaman umumî cemiyet nizamının esasını teşkil edemeyen, ferdiyetçi-anarşist bir akide olarak vasıflandırılmıştır. Bunun için bütün tarih boyunca, hatta bugüne kadar, Taoizm, yalnız yüksek tabakaya mensup münferit şahısların felsefî bir akidesi olmuş, hiçbir zaman umumileşmemiştir.
Resim 9 Lao-Tse (http://history.cultural-china.com)
320
13.3.3.
Kanuncular
Bu dönemdeki üçüncü düşünce ekolü ise “Kanuncular”dır. Bunlar, bireylerin yalnızca acı çekme korkusu ya da tam tersi haz duyma arzusu ile hareket ettiklerini savunuyorlardı. Dolayısı ile toplum düzeni, çok açık bir ödül-ceza sistemine dayalı, güçlü kanunlar üzerine kurulmalı idi. Topluma, yalnızca hükümdar veya onun sorumlu bir memuru önderlik etmelidir. Bunların altındaki halkın bir tek görevi olacaktı: Hükümdar için yaşayıp, hükümdar için çalışmak ve onun emirlerini yerine getirmek. Hükümdarı talepleri dışında, herhangi bir kimsenin “hakkından, hukukundan” bahsedilmeyecekti. Davranışları yönlendiren, mevcut zamanla ilgisi olmayan bir geçmiş değil, içinde yaşanılan zaman olmalıydı. Hükümdar yetkisini hiçbir ahlâki emsalden değil, işgal ettiği makamdan almalı idi. Bu arada sermaye de kamulaştırılmalıdır.
13.3.4.
Sosyal Hayat
Chou Hanedanı uzun dönem hüküm sürmüş, ancak bir barış ve huzur dönemini getirmemiştir. Toplumsal tabakalar arasındaki son derece grift hiyerarşisi ve toprak imtiyazları yüzünden mülkün siyasi yapısı giderek daha az bir üniter hal almış, yerel yöneticiler kendi topraklarında başlarına buyruk davranmışlar, bu da siyasi anlamda büyük kopmaların yaşanmasına sebep olmuştur. Bu dönemde kamu idaresi yeniden örgütlenip, merkezîleştirme sürecinde, nereden gelirse gelsin yetenekli kişiler istihdam edilmiştir. Ancak kurallar sert, cezalar ağırdı. İhanet ve isyanın cezası, bir kazanda kaynatılmak, hareket hâlindeki arabalara bağlanıp paramparça edilmek ve belden ikiye bölünmekti. Daha hafif suçların cezası ise suç işleyenin bir uzvunu kesip sakat bırakmaktı. Haberleşme ve iletişimde çok büyük ilerlemeler kaydedilmiş, yalnızca bir kanal ağıyla kalınmayıp, imparatorluk 6.800 kilometrelik bir yol ağıyla örülmüştür. Bu dönemin sonlarına doğru kerpiçten yapılmış “Çin Seddi”nin surları uzatılmıştır. Chou döneminde bir zirai din anlayışı gelişmiş ve tabiattaki bütün varlıkları tanrı yerine koymuşlardır. Bu arada Türk boylarından gelen Gök dini de gittikçe kabul edilirken, totemcilik de gelişmiştir. Bu arada demir işleme, tarım ve nüfus oldukça artmış, şehirler büyümüş ve birer kültür ve lüks merkezi hâline gelerek, buralara göç cazip hâle gelmiştir. Yine Chou döneminde maden gittikçe önem kazanmış ve para ticarette kullanılır hâle gelmiştir. Bu da ticaretin gelişmesinin yolunu açmıştır.
Demir kullanımı çok yayılmış ve ziraat aletleri mükemmelleşerek bu dönemde hayvanlar tarafından çekilen ve özellikle kuzeyde büyük bir önem arz eden saban icat edilmiş ve böylece buğday ekimi çoğalmıştır. Çinlilerdeki anlayışa göre sanat eserleri belirli bir maksat için değil, yapanın özel zevki ya da arkadaşının zevki için yapılırdı. Chou döneminde plastiğin (resim, heykel gibi 321
güzel sanatlar) Shang dönemine nazaran çok fazla gelişmediğini görüyoruz. Bunun sebebi bu dönemde Çin’in çektiği maden darlığı yüzünden bu plastiklerin eritilmiş veya taştan yapılanların da inşaat malzemesi olarak kullanılmış olmalarıdır. Bronz dökme sanatı ve tezyinatı bu dönemde daha da sadeleşerek devam etmiştir. Zira bronz tezyinatında görülen hayvan üslubu Hunlar’dan alınmıştır. Chou dönemi medeniyeti, arkeologlar tarafından, Choular’ın başkentine denk gelen, Shensi Eyaleti’nde Sian’ın dışındaki Feng Nehri (Feng-hsi) batısındaki bronz buluntulara göre Feng-hsi II (Erken dönem, MÖ 11.-10. yüzyıl), Feng-hsi III (Orta dönem, MÖ 10.-9. Yüzyıl) ve Feng-hsi IV (Geç dönem, MÖ 9.yüzyıl - MÖ 771) olmak üzere dört evreye ayrılır. Yine hangi dönemin hangi hükümdar dönemine denk geldiği kapların üzerindeki yazıtlardan ve az sayıdaki özgün metinlere dayanarak tespit edilmiştir. Chou mezarlarından en çok çıkan bronz kaplar, Shang mezarlarından çıkanlardan farklıdır; mezardaki kapların sayısı sosyal sınıf kriterine göre düzenlenirdi. Geç dönem Chou metinlerinde mezarda defnedilen kişinin kullanması için gereken eşyaları tanımlamada kullanılan bir terim ming-ch’i (“ruh eşyaları” anlamında) dir.Gerçek hayatta kullanılan mücevher veya lamba gibi eşyalar ming-chi sayılmaz iken, mezara konan, bronz gibi değerli madenlerden yapılmış olan küçük insan ve hayvan figürleri, bina ve alet modelleri, eşya replikaları ming-chi olarak gözükmektedir.
Resim 10: Chou dönemi bronz tören kabı “gui” (http://www.theepochtimes.com/) Chou hükümdarlarının mezarları Türkistan’dakilerin şekillerine çok benzeyen büyük tepeler hâlinde yapılmışlar ve mimarileri genellikle tahta mimarisi olduğu için çok az muhafaza edilmişlerdir. Çin’de yazı, yaklaşık MÖ 1500’lerde icat edilmiştir. En eski yazılı belgeler yukarıda da belirttiğimiz gibi, Shang sülalesinin (takriben MÖ 1450-1050) “Fal yazıtları”dır. Chou döneminde buna devam edilmiş ve yazıtlar çok kısa bir şekilde önce kaplumbağa kabuğu veya sığır kemikleri üzerine yazılmıştır. Daha sonra dar tahta yahut bambu levhalar üzerine yazılarak, bunların içine yazı işaretleri oyulmuştur. Yazı tahta levhalar üzerine yazıldığı devirden sonra ipek üzerine yazılmaya başlanmıştır. Bu da, çok harcanamayan ve herkesin kullanamayacağı bir malzeme idi. Kâğıt, takriben MÖ 200’de ortaya çıkmıştır. 322
Bu dönemde düşünce alanında değişiklikler ve krizler esnasında yeni bir yol bulmaya çalışan filozoflar ortaya çıkmıştır. Bunların en önemlileri Meng-tse (MÖ 372-289) ve Hsüntse (MÖ 298-238)’dir. Chou döneminde Çin edebiyatı da büyük bir gelişme göstermiş ve çeşitli eserler ortaya konmuştur ki belli başlıları şunlardır: Beş Klasik Kitap: Wu-ching; Şarkılar Kitabı (Shihching); Belgeler Kitabı (Shu-ching); Değişiklikler Kitabı (I-ching); Âdetler Kitabı (Li-chi); Vakayınâmeler Kitabı (Ch’un-ch’iu).
323
Uygulamalar 1) Shang dönemindeki Çin kültürünün Chou döneminde nasıl geliştiğini anlatınız.
324
Uygulama Soruları 1) Shang ve Chou dönemlerinin şehircilik, din ve devlet anlayışı, düşünce sistemleri ve sanat eserleri nasıldı?
325
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Çin milleti, oluşumu hâlâ tam net bir şekilde açıklanamayan bir topluluk olarak MÖ 6500’de Sarı Nehir’in vadisinde ortaya çıkmış; ancak en erken MÖ ilk bin yıla kadar kendini “Çinli” olarak görmemiştir. Yerleşim ve nüfus yiyeceğin bulunduğu yerlerde artmış; kuzeydeki yaylalarda akdarı ve Hint darısı tarımı yapılırken, güneyde ise Çin’in temel gıdası olan pirinç yetiştirilmiştir. Modern anlamda bir “Çin Devleti” doğmadan ve bir Çin milleti ortaya çıkmadan önce bile “bir imparatorluk” oluşturulmuştur. Tarım ilkel yöntemlerle yapılmış, toprak verimini kaybedince başka yerlere kaydırılmıştır. Köylüler et tüketimi için domuz ve köpek yetiştirmişler, zamanla çanak-çömlek fırınlamayı ve mahsul depolamayı öğrenmişlerdir ve toplumsal tabakalara ayrılma olgusu gerçekleşmiştir. Bazı aileler toprak sahibi olurlarken, kimileri küçük çiftçi olarak kalmışlar, diğerleri ise köleleşmişlerdir. Çin’deki ilk şehrin MÖ 5500 yıllarında Anhuy’da kurulmuştur. Shang Hanedanı, büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi kurmuş ve tunç madenîni işlemiştir. Shanglar, Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan ipeği üreterek yazıyı icat etmişlerdir. Günümüze ulaşan yazı bakiyeleri, kaplumbağa kabukları, tunç veya kemikler üzerinde bulunmuştur. Kemiklerin üzerindeki yazıtlar faldır. Geç devirlerde uzun yazıtları ihtiva eden bronzlar da vardır. Bu yazıtlardan, Shanglar’ın birçok tanrıları olan bir dinleri olduğu, tanrıların çoğunun bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edildiği anlaşılmaktadır. En büyük tanrılarının adı Şanğ-di’yi ülkeyi yöneten bağımsız beylerin dinî şef olarak kabul ettikleri “ti” denilen imparatora ismini vermiştir. Shang devrinin ortalarına doğru dine bir astral kült nüfuz etmiş ve din gittikçe “gök dini” mahiyetine bürünmüştür. Bu tesirin kuzeyden, göçebe kültüre sahip olan kavimlerden, daha ziyade Türklerden gelmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Zira bundan sonra at besleyiciliği artması ve savaş arabası kullanımının başlaması bunu ispatlamaktadır. Shang döneminde tanrılarla aile bireyleri arasında aracılık eden atalara tapma olgusu da gittikçe gelişmiştir. Shang Dönemi sanatının önemli bir özelliği, özellikle tören kapları dökümünde kullanılan bronz yapı sanatının gelişmiş olmasıdır. Bütün Çin felsefesinin ve sosyal düzeninin esası MÖ 550-280 yılları arasındaki Chou sülalesinin hüküm sürdüğü dönemde kurulmuştur. Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son veren Choular idareyi ele aldıktan sonra da Shang döneminin hayat tarzına ve idari yapısının birçok unsuruna bağlı kalmışlardır. Bu dönemde hükümdarlar halkı güçlerinin meşruiyetine ikna edebilmek için Çin’de XXI. yüzyıla kadar devam eden “Göklerin Vekili” diye bir fikir icat etmişlerdir. MÖ 771 yılından sonra, hükümdarlar siyasi nüfuzlarını kaybedip sadece dinî iktidarı ellerinde tutmuşlar, kurbanlar ve bütün merasimlerin uzmanları olarak alimlerin değeri artmıştır. Çin’in en önemli filozofu olan Konfüçyüs (K’ung-tze, MÖ 551-479) de bunlardan biridir. Konfüçyüs’ün önemi, hiçbirisi kendisi tarafından hazırlanmamış olan akideleri (ilkeleri) öğrencilerine öğretmesindedir. Bu akideler, sonradan öğrencileri tarafından “Seçmeler” adlı bir kitapta kayıt altına alınmış ve Çin’in yüksek tabakası için ahlâk kanunları kitabı olmuştur. Halk için geçerli olmayan düşüncelerinin çoğunu ve ailenin cemiyet içindeki yeri fikrini, temelini eski gök dinin unsurları, yani kuzey kavimlerinden gelen ananelerden almıştır. Konfüçyüs’e ait Ch’un-ch’iu adındaki kitap, ondan kalan yegâne kitaptır. Kimilerine göre bir din, kimilerine göre ise sadece bir toplum felsefesi olan Taoizm ise, 326
Konfüçyüs zamanında veya MÖ 4. yüzyılda yaşadığı düşünülen Lao-Tse’nin ortaya attığı akidedir. Temel prensipleri Çin’de en çok tercüme edilen eser olan Tao-te-ching adlı küçük bir kitapta toplanmıştır. Bu dönemin üçüncü düşünce akımı ise, halkın tek görevinin hükümdar için yaşayıp çalışmak ve onun emirlerini yerine getirmek olduğunu savunan Kanuncular’a aittir. Özellikle son dönemlerinde toprağın üniter yapısını kaybettiği Choular’da, haberleşme ve iletişim (dev yol ağı), demir işleme, tarım (sabanın kullanımı), ticaret (paranın kullanımı), şehircilik alanlarında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bronz dökme sanatı ve tezyinatı bu dönemde daha da sadeleşerek devam etmiştir. Chou hükümdarlarının mezarları tümülüs şeklinde ve tahta mimarisi kullanılarak yapılmıştır. Yazı, sırasıyla kaplumbağa kabuğu, sığır kemiği, dar tahta veya bambu levhalar ve ipek üzerine yazılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan en önemli filozoflar Meng-tse (MÖ 372-289) ve Hsün-tse (MÖ 298-238)’dir. Chou döneminde Çin edebiyatı da büyük bir gelişme göstermiş, büyük eserler ortaya konmuştur: Beş Klasik Kitap: Wu-ching; Şarkılar Kitabı (Shih-ching); Belgeler Kitabı (Shu-ching); Değişiklikler Kitabı (I-ching); Âdetler Kitabı (Li-chi); Vakayınâmeler Kitabı (Ch’unch’iu).
327
Bölüm Soruları 1)
Çin’de yazı hangi sülale devrinde icat edilmiştir?
a)
T’ang
b)
Han
c)
Liao
d)
Chou
e)
Shang
2)
Shang devrinde devletin başındaki imparatora ne ad verilirdi?
a)
Li
b)
Gi
c)
Ti
d)
Ci
e)
Ki
3) Shang devrinde devletin yönetilme biçimine bakacak olursak hangisinin en eski şeklinden bahsedilebilir? a)
Demokrasi
b)
Oligarşi
c)
Monarşi
d)
Derebeylik
e)
Komünizm
328
4) Shang Devleti’nin değişmesine neden olan kültür etkisi hangi iki devletten gelmiş olabilir? a)
Türk-Moğol
b)
Moğol-Tunguz
c)
Moğol-Kalmuk
d)
Hint-Türk
e)
İran-Türk
5) Birleşik bir Çin milletinin ortaya çıkışı aşağı-yukarı hangi tarihlerde gerçekleşmiştir? a)
MÖ 6450
b)
MÖ 6500
c)
MÖ 6600
d)
MÖ 6700
e)
MÖ 6400
6) Çin kültüründe önemli bir yere sahip olan Shanglar döneminde aşağıdakilerden hangisi yapılmamıştır? a) Shang hanedanının mensupları büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi kurmuşlardır. b)
Yerleşik hayata geçilmiştir
c)
Tunç madenîni işlemişlerdir
d)
Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan ipeği üretmişlerdir
e)
Yazıyı icat etmişlerdir.
329
7) Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son veren Chou’lar idareyi ele aldıktan sonra nasıl bir yönetim anlayışı içerisinde olmuşlardır? a)
Akrabalarına öncelik tanımışlardır
b)
Halk temsilcilerini yönetime almışlardır
c)
Harem ağalarına öncelik vermişlerdir
d)
Şehir devletlerini merkezî idareye bağlamışlardır
e)
Generalleri merkezî otoritenin temsilcisi olarak kabul etmişlerdir
8) Aşağıdakilerden hangisi Chou döneminin en önemli düşünürlerinden Konfüçyüs’ün ihtilâlci-yenilikçi fikirlerinden biridir? a) gerektiği
Hükümdar sülalesinin iktidarsız olduğu ve yerine bir başkasının getirilmesi
b)
Hükümdar Göklerin Vekilidir
c)
Devlet, yalnız ailenin genişlemiş bir şeklinden ibarettir
d)
Her şeye sadece aristokratlar sahip olabilirler
e)
Halk devlet için yaşamalıdır
9) Konfüçyüs’ün muadillerinden aşağıdakilerden hangi söylenemez? a)
Din değildir
b)
Mezhep değildir
c)
Tarikat değildir
d)
Felsefe değildir
e)
İnanç değildir
olan
Lao-Tse
(Taoizm)’nin
akidesi
için
330
10)
Çin’de hangi dönemde tümülüs tipi mezarlar yapılmaya başlanmıştır?
a)
Shang
b)
Han
c)
Chou
d)
T’ang
e)
Ming
Cevaplar 1) e, 2) c, 3) d, 4)a, 5) b, 6) b, 7) d, 8) a, 9) d, 10) c
331
14. ÇİN KÜLTÜRÜ (DEVAM)
332
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 14.1. Han Devleti Kültür Hayatı 14.2. Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de Gelişmesi 14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı 14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı 14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı
333
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne uzanan dönemde Çin kültürüne yapılan katkılar neledir? 2)
Budizm hangi dönemde ve ne şekilde Çin kültürünü etkilemiştir?
3)
Edebiyatın Çin kültüründe gelişimi nasıl olmuştur?
4)
Sanatın, özellikle resim ve seramiğin Çin kültüründe gelişimi nasıl olmuştur?
334
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu
Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği
Han Devri Kültür Hayatı
Han Devri kültür hayatının ana unsurlarının ve gelişiminin öğrenilmesi Birinci Parçalanma Devri ve Çin’in birinci parçalanma Budizm devrinde Budizm’in Çin kültürü üzerindeki etkisinin öğrenilmesi T’ang ve Sung Devri Kültür T’ang ve Sung Devri kültür Hayatı hayatının ana unsurlarının ve gelişiminin öğrenilmesi Moğol ve Ming Devri Kültür Moğol ve Ming Devri kültür Hayatı hayatının ana unsurlarının ve gelişiminin öğrenilmesi Mançu Devri Kültür Hayatı Mançu Devri kültür hayatının ana unsurlarının ve gelişiminin öğrenilmesi
335
Anahtar Kavramlar
Han
Shih-Chi
Budizm
T’ang
Sung
Moğol
Ming
Mançu
T’u-shu-chi-ch’eng
336
Giriş Çin kültürü, Han dönemi ile yükselmeye devam etmiş; Çin’in birinci parçalanma döneminde ise kültür hayatına damgasını yabancı sülalelerin resmî din olarak benimsedikleri Budizm vurmuştur. Çin’e kültür tarihinin doruk noktasını, özellikle edebiyat ve sanat alanlarında yaşatanlar hiç şüphesiz T’ang sülalesidir. Sung sülalesi dönemi de pek çok şiir ve resim okullarının açılması, yeni felsefe sistemlerinin geliştirilmesi açısından oldukça parlak geçmiştir. Moğol döneminde Çin kültürü devamlılık göstermekle birlikte tiyatro (opera) ve halıcılık gibi sanat dalları ön plana çıkmıştır. Ming dönemi ise seramikleri ile dünyanın ilgisini çekmiş ve Çin seramiklerini her tarafa yaymıştır. Tercüme, edebiyat ve resim alanında batı tesirinin görüldüğü Mançu kültürü ise porselen ve halı sanatı örnekleri ile dikkat çekmiştir.
337
14.1. Han Devleti Kültür Hayatı Han döneminin en önemli siyasi kültür olaylarından biri klik denilen ailelerin kendi aralarında anlaşarak oluşturdukları birliklerin ortaya çıkmasıdır. Bu klikler en önemli makamları ele geçirerek, ülkeyi yönetmek istemişlerdir. Han döneminin imparatorları daima Konfüçyüs ilkelerine bağlı kalmışlardır. Bürokrasi güçlendirilmiş, kamu görevi yapmak üzere yetiştirilecek adaylar belirlenmiş ve bu işle bizzat imparatorlar ilgilenmişlerdir. “Memurluk Sınavları” düzenlenmiş ve herkesin en yüksek makamlara çıkmalarının önü açılmıştır. Ancak bu sınav zamanla sadece kâğıt üzerinde kalmış, makamlar da kliklerin ve bu sayede saraya giren harem ağalarının ellerine geçmiştir. Han devri, sanat ve dinî ayinin yanı sıra özellikle edebiyat sahasında büyük gelişmelerin yaşandığı dönem olmuştur. Bugünkü edebî sanat şekillerinin pek çoğu o zaman meydana getirilmiştir. Han devrinde, ilk defa olarak, modern manada “hakikî kitaplar” ortaya çıkmıştır. Bundan önceki devrin felsefî eserleri, ihtiva ettikleri bilgiler açısından düzenlenmeden, ayrı ayrı fikirlerin bir araya toplanmasından meydana gelmişlerdi. Tarih kitapları da, yıllık olarak, baştan kronolojik olarak sıralanmadan, ayrı ayrı tarihî raporları ihtiva eden külliyatlar şeklinde yazılmışlardır. Han devrinde, yeni asiller cemiyetinin kurulmasıyla ilk “ansiklopediler” meydana gelmiştir. Ansiklopediler, bütün bilgileri kolay anlaşılan ve gözden geçirilebilen bir tarzda vermişlerdir. Bu çeşit ilk ansiklopedi, MÖ 3. yüzyılda yazılan “Lüshih ch’un-ch’iu” (Lü Pu-wei’in İlkbahar ve Sonbaharı)’dır. Bu kitap, umumî bilgiyi takviye için, merasimler, görenekler gibi tarihî ve daha başka şeyler hakkında da genel bilgiler vermektedir. Bundan kısa bir süre sonra, başka ansiklopediler de meydana getirilmiştir ki bunlardan biri de bir komisyon tarafından hazırlanan Huai-nan-tse’ Ansiklopedisi’dir. Yaklaşık MÖ 140’larda yazılan bu eser, kozmoloji, Taoizm, devlet idaresi, tabiat bilgisi, coğrafya vs.’ye dair bilinenler hakkındaki her şeyi çok kısa olarak içermiştir. Eski Çin ile Asya Hunları’nın en eski tarihleri için başlıca kaynak olan Shih-chi de bu anlamda, ilk modern kaynak olup, sonraki bütün resmî tarih kitaplarına örnek teşkil etmiştir. Yazar Sih-ma Ch’ien ve babası, eserlerinde devlet arşivindeki mevcut belgeleri, özel belgeleri, felsefî, tarihî ve daha başka eski kitaplar ile yazıtları ve kendi seyahatlerinden elde ettikleri bilgileri kullanmışlardır. Shih-chi (ve sonraki bütün tarih kitapları)’nin ilk kısmı yıllık şeklinde, Ch’un-ch’iu’nun tarzında yazılmıştır. Shih-chi ve sonraki tarih kitaplarının bir başka kısmı da “monografiler”dir; bunlar, müzik, takvim, astronomi, uğursuzluk getiren alâmetler, ekonomi, saray elbiseleri gibi muayyen sahalardan bahsetmektedirler. En büyük yenilikler, şiir sahasında olmuştur. Han sülalesinin yeni sarayındaki debdebe ve zarafet, imparatoru ve sarayı yücelten ve bu suretle iş ve şeref temin eden kasideci şairleri celbetmiştir. Bu yüceltici eserler ve büyük kasideler, “Ts’ih-şiiri”olarak adlandırılmışlardır. Genellikle köle olarak Güney Çin’den gelmiş olan şarkıcı ve rakkaseler tarafından sarayda Güney Çin şarkı ve şiirleri okunmuş; çok geçmeden bunlar şairler tarafından kaydedilmiş ve geliştirilmiştir. Önce doğu-güney Çin’den gelmiş olan “beşler şiiri” (her satırı 5 işaretten, yani 338
kelimeden ibarettir) ortaya çıkmıştır. Yine bununla aynı zamanda çıkan raks şarkısı (“musikikanun-şark” da denir) da doğu-güney Çin’den gelmiştir. Bunda satırların uzunluğu nağmeye tâbidir ve genellikle 5 işaretten ibarettir. Her iki şiir çeşidi de, Çin şiirinin en güzel örnekleridirler. MS II. yüzyılda güneybatı Çin’den gelen “yediler şiiri” de (her satırda 7 yazı işareti vardır) oluşmuştur; fakat bu en parlak devrine biraz daha sonra ulaşmıştır. Bu dönemde dağlar oyularak kabirler yapılmaya başlanmış, çoğu ölümsüzlüğü gösteren duvar resimleri ve toprak çanak-çömleklerle donatılmıştır. Vernikleme ve yağlı boya işlerinde çok ileri düzeye ulaşılmış, astronomi ve büyü gelişerek, aritmetik ve tıp üzerine ders kitapları yazılmıştır. İmparatorlar Çincenin yaygınlaşması için gayret göstermişler ve Çin yazısı başka bölgelerde kullanılır veya en azından Doğu Asya’nın bir ucundan öbür ucuna, okur-yazarlar tarafından anlaşılır hâle gelmiştir. Han devrinde, ilk defa olarak, Çinlilerin “sanat” dedikleri ressamlık ortaya çıkmıştır. Han sülalesinin hâkimiyeti, ipliğin çok üretildiği Güney Çin’e de yayıldığı için, ipek üretimi (ipekten üretilmiş bez kâğıt dâhil) ucuzlamış; bu süre içerisinde kâğıt da (genellikle kabul olunduğu gibi MS 100 yıllarında değil, MÖ 2. yüzyılda) icat olunmuştur. Böylece başka ve daha ucuz yazı malzemesi elde edilmiştir. Fırça ile çini mürekkebi zaten uzun süredir kullanılıyordu. Han devrinin zengin, kibar asilleri şarkı ve raks temsillerinden, arkadaş çevrelerindeki felsefî konuşmalardan, vakit geçirmek gayesi ile müşterek şiir yazmaktan başka, resim yaparak da vakit geçirmişlerdir. Resim, para kazanmak için değil, eğlenmek için yapılmıştır. Resim figürlerinde felsefi fikirler veya istekler ifade edilmiş, hayalen arzu edilen manzaraları gösteren resimler de yapılmıştır. Ayrıca aydınların hayatlarını ve çevrelerini gösteren resimler de çizilmiştir. Bu arada Çin’de ondalık sistem bulunmuş, Türklerden aldıkları at arabalarının koşum takımlarını iyice kullanmaya başlamışlardır. Yine kan dolaşımı iyice anlaşılmış, Çang Heng adında bir bilgin ve matematikçi sismografı geliştirmiştir.
14.2. Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de Gelişmesi Bu dönem içeride oldukça fazla mücadelenin verildiği ve bir parçalanmanın yaşandığı bir devir olduğu için kültürde de bir ilerleme kaydedilmemiştir. Nitekim Çin kaynaklarına göre, bu devirde kültür alanında önemli gelişmeler sadece güneyde olmuştur; zira büyük Konfüçyanistler yetişmemiştir. Konfüçyanizm, Han devrinden itibaren asiller cemiyeti ile çok yakından ilgili olmuş, ama bu devirde bu asiller siyasi idareden uzaklaştırıldıkları için Konfüçyanistler yetiştirilememişlerdir. Bu arada Han devrinden itibaren asillere bağlanan Taoistler’in de varlıkları son derece azdı. Bu dönemde Çin’e gelen yabancılar, Çince yazı yazmasını bilmedikleri ve savaşçı oldukları için pek az vesika bırakmışlardır. Bunlardan yalnızca kendi dillerinden Çinceye tercüme edilmiş şarkılar ve şiirler kalmıştır. Bu şarkılar, at sırtında söylenen muharip ve asker türküleri ile savaştan ve ıstıraplardan bahseden şarkılardı. 339
Bu dönemde eski edebiyat ve felsefe de Budist özelliği taşımaya başlamıştır. Budizm ilk Han devrinde (yani bilhassa MS I. yüzyılda) karadan ve denizden Çin’e gelmiştir. Bazı Çinli bilginler Budizm’le dinî veya felsefî yönünden ziyade, Budizm’le beraber Çin’e gelen ilimler bakımından ilgilenmişlerdir. Yabancı tüccarlarla gelen yabancı rahiplere Çinli asiller, ikinci derece insanlar, yani aşağı tabakaya ait oldukları için iyi gözle bakmamışlardır. Bu rahipler bu yüzden Çinlilerin orta ve aşağı tabakalarına hitap etmek zorunda kalmışlardır. Bunlar arasında da derin felsefî fikirleriyle değil, ahiret hakkındaki akideleri ile rağbet görmüşlerdir. Bu akide, bazı hususlarda, ihtilâlci idi. Bu din, halka çok haksızlık eden, halkı soyan yüksek memurlarla büyüklerin tekrar dünyaya geldiklerinde fena eşkâlde doğacaklarını yahut fena bir vazifede bulunacaklarını, yaptıkları bütün kötülüklerin cezasını çekeceklerini söylerken; haksızlık gören fakirlerin bir daha dünyaya geldiklerinde yüksek vazifelere getirileceklerini ve iyi bir hayat süreceklerini vadediyordu. Bu akide, “Sonraki Han” devrinden beri (MS II. yüzyıl) çok ıstırap çeken köylü halka bir işaret, bir vaat gelmiş ve müteakip yıllardan IV. yüzyıla kadar böyle devam etmiştir. Yabancılar tarafından idare edilen Çin halkı böylece Budist olmuştur. Tüccarlar, Budist manastırlarını hem banka ve borsa hem de depo olarak kullanmışlardır. Bu yüzden Budizm’e temayül bir tutum sergileyerek mabet yapmak için para toplamışlar ve toprak bağışlamışlardır. Bu topraklara mabet kiracısı olarak da fakir köylüler yerleştirilmişlerdir. Bu ise, Budizm’e karşı ilgiyi arttırmıştır. Dışarıdan gelen Hintli, Soğdlu, Türkistanlı rahipler, yabancılara karşı millî bakımdan kötü hisler beslemedikleri için yabancı hükümdarlar tarafından memnuniyetle görevlendirilmişlerdir. Bu gelen yabancılar, bilgili olduklarından onların bilmedikleri faydalı bilgileri onlara öğretmişlerdir. Bu dönemde aydın Çinli hemen hemen hiç yetişmemiştir. Asiller, köyde çiftliklerine çekilmişler ve böylece mümkün olduğu kadar yabancı hükümdarların tahakkümünden korunmaya çalışmışlardır. Memur veya âlim olarak yalnız askerlikten ve ticaretten anlayan ve Konfüçyanizm’den ve bunu koruyan tabakadan anlamayan yabancıların hizmetine girmeye de temayül gösterememişlerdir. Bu da yabancı hükümdarların saraylarında aydınlara ihtiyaç duyulduğunda, Budistlerin tayin edilmelerinin önünü açmıştır. Budistler bütün önemli Budist eserlerini Çinceye tercüme etmişler ve böylece dinî propaganda için saraydaki tüm nüfuzlarını kullanmışlardır. Bütün eserlerin Hintçeden tercüme edildiğini zannedilmemelidir. Bunlar, Türkistan, Soğd bölgesi, hatta Çin’de bile yeni yazılan ve Çinceye tercüme edilen eserlerdir. Bu yüzden büyük tercüme büroları açılmıştır. Çin’de Budizm’in yanında bilhassa köylerde, eskiden beri, yukarıda bahsettiğimiz bir çeşit şamanistik din ile kısmen de bereket dini yaşamıştır. Yabancı hükümdarların esas dini, bir çeşit Gök dini ve Şamanizm idi. Gök dini resmî din, “temsilî” din idi; şamanizm gündelik hayatın dinî yani “özel” din idi. Bunun için yabancı hükümdarlar Çinli şamanlara ve “taoist dini”ne büyük ilgi göstermişlerdir. Fakat Budizm, Türkistan’a giderken yolda çok değişmiş ve oradaki Şamanizm’den kendi bünyesine birçok şeyler katmıştır. Budist rahipleri de Şamanizm’in pratikleri ile idare etmişlerdir. Yabancı Sülale hükümdarları, bu iki dinin 340
rahiplerinden bazen birini, bazen diğerini tercih etmişlerdir. Aralarında fevkalâde iyi büyü yapan ve fala bakan rahipleri elde etmek için ekseriya kavga etmişlerdir. Bu da bize yabancıların “hususî” dini, Şamanizm, Budizm ve şamanistik “halk taoizmi” ile çok iyi uyuştuğunu göstermektedir. Bu dönemin sonlarına doğru Budizm devletin resmî dini olmuştur.
14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı İlk dönem T’ang İmparatorları halkın refahını arttırarak, tarımın gelişmesi ile çorak toprakların ıslah edilmesini sağlamışlardır. İmparatorluğun ağırlık merkezinin güneye kaydırılmasına devam edilmiş, güneyde pirinç ekimi yılda iki kez ürün alınması esasına göre düzenlenmiştir. Buna karşılık kuzeyde, Sarı Nehir vadisinde, yılda üç kez Hint darısı hasatı olağanlaştırılmıştır. Vergiler düzenlenmiş ve toprak sahibi olan herkes: 1. Tahıl cinsinden vergi; 2. Tekstil ürünü cinsinden vergi; 3. Emek ve askerlik hizmeti cinsinden olmak üzere üç çeşit vergi ödemiştir. Demir-tesviye, dokumacılık, çömlekçilik ve benzeri imalatlar teşvik görmüştür. Dokuma sanayi teşvik edilmiş, Honan ve Anhuy’un ipekleri üstün kalitede üretilmiştir. Bu arada pamuk da üretilmiş ve bunların nakliyesi için Büyük Kanal daha da uzatılmış; yollar iyileştirilmiştir. Güneydoğu Asya’dan, hatta Afrika’dan gelen baharat ve mücevherat yüklü gemiler, karşılığında ipek ve porselen almak üzere Çin’e gelmişlerdir. Edebiyat ve sanat en parlak dönemini T’ang döneminde yaşamıştır. Bu dönemim kökleri önceki döneme yani III-VI. yüzyıla kadar gitmektedir. Bu devirde pek az büyük kitap yazılmasına karşılık, şiir ve deneme sahasında mükemmel ve güzel eserler vücuda getirilmiştir. Saf Çinlilerden oluşan Güney Çin ile bilhassa Türkleri’n hâkimiyeti altında bulunan kuzey arasındaki ayrı siyasi gelişme, edebiyatın da ayrı şekillerde gelişmesine yol açmıştır. Kuzeyde, bu devirde yerli Türk şarkılarını taklit ederek, halk dilinde yazılmış ve özellikle hislerindeki ve ifadelerindeki kuvvetle şöhret kazanmış kısa, basit şarkılar derlenmiştir. Buna karşılık güneyin resmî edebiyatı (bazı raporların, dilekçelerin, emirnamelerin üslûbu) eski klâsik Çin üslûbuna dönmüştür. Her ikisi de verimli olarak T’ang devrine tesir etmiştir. T’ang devri denemelerinin nesir üslûbu bu açık klâsik üslûbu almış ve geliştirmiştir. Han Yü (768-825), Liu Tsung-yüan (747-796) gibi T’ang devrinin büyük nesircileri, Tabgaç devri üslûbunun tesiri altında kalmışlardır. Bundan başka Budist tercüme edebiyatı, T’ang edebiyatı üzerine de etki yapmıştır. Tabgaç döneminde, daha önce Sanskritçe, Prakritçe, Soğdca ve daha başka Orta Asya dillerinden Çince’ye tercüme edilen sayısız Budist metinleri, geniş bir halk tabakasının ve bilhassa orta tabakanın (tüccarlar) anlayabilmesi için halk diline yakın bir üslûpta yazılmıştır. Böylece T’ang devrindeki (bilhassa rahip Hsüan341
tsang ve l-ching tarafından yapılan birçok tercümelerde) saf Çin nesrinde yeni cümle şekilleri belirirken, Hintçe’den gelen yeni tasvirler ve mukayeseler de kullanılmaya başlanmıştır. T’ang döneminin şiiri özellikle güney nazmının tesiri altında kalmıştır. Kalıplar, bilhassa tarihçi olarak da tanılan Shen Yüeh (441-513) tarafından tespit edilmiştir. T’ang devrinin büyük şairleri bu kaideleri kabul ederek, onları kuzey şiirlerinin tesirleri altında gerçek hislerle doldurmuşlardır. Şiirin bu yeni tahavvülünü ilk gösteren T’ang şairlerinden Ch’en Tse-ang (657-698)’tır. Bundan ve daha başka pek çok şairlerden sonra T’ang devrinin parlak çağı gelmiş ve bu devri Ts’en Ts’an açmıştır. Onun şiirlerinde, bir kere görmüş olduğu Türkistan’a ait birçok hatırası vardır. O, ayrıca bu dönemde çok sevilen kısa şiirin (5 yahut 7 işaretten müteşekkil 4 satırlık şiir ) üstadıdır. T’ang devrinin hemen hemen bütün şairleri, Türk boylarıyla yapılan savaşlardan bahsettikleri gibi, onları methetmişlerdir. Günümüze T’ang devrine ait taştan ve bronzdan güzel plâstikler kalmıştır; ayrıca teknik bakımdan da fevkalâde güzel kumaşlar, en ince lâkeler, güzel inşaat bakiyeleri ulaşmıştır. Fakat bunların hiçbiri, Çin telâkkisine göre yapılan sanatlar değildir. Bu sanat eşyaları aslında Japon özelliği taşımaktadırlar. Bu eşyaları eskiden Japonya’ya ihraç edilen ve Nara’da imparatorun hazinesinde bulunup Çin’in T’ang devrinden kalan binlerce parça eşyası arasında görmekteyiz. Bu devrin Japon mabetleri de Çin mabetlerinin kopyalarıdır. Sanat sahasında, T’ang devri ile birlikte yegâne sanat olarak ressamlık üstün bir rol oynamaya başlamış, ancak bu dönemde önceki dönem ressamlığının etkisi altında kalmıştır. Nazımda olduğu gibi, ressamlık için de ressam Hsieh Ho tarafından kaideler tespit edilmiştir: Bunlar ressamlığın 6 esas kaideleridir. Bu kaidelerin, Hint örneklerinin tesiri altında kaldıkları tahmin edilmektedir. Batılı araştırıcılar ressamlık sahasında Batı ve bilhassa Türkistan tesirinin ne kadar büyük olduğunu görüp hayret etmememin mümkün olamayacağı görüşündedirler.
342
Resim 11: Ünlü Tang dönemi ressamı Yan Liban tarafından yapılan Kuzey Chou imparatoru Wu portresi (Çin, İletişim Atlaslı Uygarlıklar Ansik.) İlk porselenler de T’ang devrinde ortaya çıkmışlardır; uzmanlara göre bunlar, henüz porselen olmayıp daha ziyade Majolika (yahut çini mamulâtı), yani hakikî porselen kadar yüksek hararette pişirilmedikleri için içleri beyaz olmayan kurşunî-sarı renkte kaplardır. Fakat sırları çok mükemmeldir. İlk sırlar geç Han devrinde bile görülmektedir. Porselenler umumiyetle yalnız resmî imalâthanelerde, saray ve sarayda yaşayan büyük rütbe sahipleri için yapılmıştır. Bu yüzden T’ang devrinin porselenleri ancak birkaç yüz parçadan oluşmaktadır. Bunlar sonraları kıymetli antikalar olmuşlardır. Halkın ihtiyacı için ise sonraları porselen yapmaya başlamışlardır. Porselen yapımı, başka hiçbir yerde rastlanmayan bir mükemmeliyete erişmiştir. Özellikle açık yeşilden zeytin yeşiline kadar çeşitlilik gösteren sırlı porselenler eşsizdir. Tang döneminin mavi, kahverengi, beyaz, sarı ve yeşilden oluşan açık renkli porselenleri meşhurdur. Tang Hanedanı hoşgörüsü ve entelektüel merakı ile dikkatleri çekmiş, Konfüçyüslüğe tekrar önem kazandırmış, Budizm’e de kucak açmıştır. Dil konusundaki güçlüklere rağmen Budizm ilerleme kaydetmiş, Rahip Hsüen Tsang VII. yüzyılın başlarında Hindistan’da onyedi yıl süren bir hac gezisine çıkmış ve dönüşünde ciltler dolusu Budist metin getirerek, altı yıl boyunca bunları Çince’ye tercüme etmiştir. 343
Bu dönemde Konfüçyüst klasiklerine duyulan ilgi artmış, geç dönemde bunların etkisi ile Çu Zi, XII. yüzyılda Konfüçyüst düşüncesi ile Budist ve Taocu fikirlerden bir sentez yapmıştır. Bu sentez Song döneminin sonu ile XIX. yüzyılın sonu arasındaki Çin’in resmî ideolojisi olmuştur. Bu ideoloji, özellikle evladın babaya, karının kocaya ve tâbi tebanın hükümdara itaatini zorunlu kılmıştır. T’ang devrinin sonuna doğru tahta kalıplarla kitap basımı yayılmaya başlamıştır. Tıpkı Avrupa’da olduğu gibi Doğu Asya’da da bu birçok sonuçlar doğurmuştur. Her biri ayrı ayrı kopya edilmek mecburiyetinde olduğundan çok pahalı olan kitaplar şimdi ucuz ve toplu neşredilebilmişlerdir. Böylece ilmin, bilhassa okuma ve yazmanın daha geniş bir halk kitlesine yayılması; birkaç değil, birçok metnin okunup mukayese edebilmesi, özel kütüphanelerin eskisi gibi yalnız saraylarda bulunmaması, neşriyatın artması, hususî ve klasik eserler gibi, fazla ciddî ve siyaset bakımından önemli olmayan kitapların basılması ile yeni edebiyat ürünlerinin ortaya çıkması bu sayede gerçekleşmiştir. Kitap basımının bütün neticeleri hemen ortaya çıkmamış, birçokları Sung devrinde görülmüştür. Bir diğer önemli yenilik, kâğıt paranın ilk şekillerinin kullanılmasıdır. Çin bakır paraları zaten ağırlıklarından dolayı bir yerden başka bir yere güç (veya pahalı) naklediliyor; bu da ticarette ve ekonomi de deflasyona sebep oluyordu. Bu yüzden de, 800 yıllarında bazı eyaletler bakır paranın eyalet dışına çıkmasına mâni olmuşlardır. Eyaletler askerî valilerin elinde bulunduğundan, merkez fiilî olarak onlara karşı bir şey yapamamıştır. Ancak bu tedbir, otomatik olarak uzaklara yapılan bütün ticareti engellemiştir. Bu durumu çözmek için tüccarlar depozit pusulaları vererek, bir çeşit havale sistemini uygulamaya başlamışlardır. Çok geçmeden, bu depozit makbuzları tedavülde bir çeşit ödeme vasıtası olarak kullanılmışlardır. Bu da, yavaş yavaş bir banka sisteminin ve buna bağlı olarak toptan ticaretin gelişmesine sebep olmuştur. Böylece daha büyük ticarethanelerin açılması mümkün olmuştur. Hatta T’ang devrinin sonlarında hükümet buna müdahale ederek, bizzat kendisi depozit makbuzları dağıtmıştır ki bunlar, Sung devrinden itibaren kullanılmaya başlanan kâğıt paranın ilk şekilleridir. Porselen üretimi artarak, ilk defa açık renkli porselenler yapılmıştır. Porselen, iç ticarette olduğu kadar dış ticarette de mühim bir ticaret vasıtası olmuş, Hindiçini ve Endonezya’ya olduğu gibi, Ön Asya ve Japonya’ya da ulaşmıştır. Porselen imalinde büyük tezgâhlara ve oldukça fazla sermayeye ihtiyaç duyulmuş, bu da sanayinin başlamasına sebep olmuştur. Değişikliklerle dolu olan Beş Sülale devri (907-960), pek az edebiyat ve sanat eseri yaratmıştır. Bu devrin en güzel eserleri, “ts’ih” şiirleridir. Bu tür şiir yazan şairlerin günümüze ulaşan isimlerine bakıldığında bunların büyük bir kısmının Şato Türkü olduğu görülmektedir. Yine sonraki T’ang sülalesinin imparatoru Mirig-tsu (926-933), meşhur bir ts’ih şairidir. Manevî babası (imparator Chuang-tsung) gibi bu Türk de, Çin kültür ve bilgisine tamamen vakıf olmuştur. Onun ts’ihları bu devrin en güzel ts’ihları arasında gösterilmektedir. Ayrıca o dönemin meşhur ts’ih şairleri arasında güney imparatorları da 344
bulunmuştur. Bunların en meşhurları, küçük bir Güney Çin sülalesi olan Güney T’ang sülalesi imparatoru Hou-chu’dur (936-997). Çinliler, Sung devrine (960-1278) Çin edebiyatının ve sanatının en şaşalı devri gözüyle bakmışlardır. Bu devirde çok az yeni şekiller meydana getirilirken, mevcut olan sanat şekilleri daha mükemmelleşmiş, genişlettirilmiş ve kısmen de yeni bir hayat tarzıyla doldurulmuştur. XI. yüzyıl, kültür bakımından Çin’in en parlak devridir. Bu dönemde, Chou Tun-i (1017-1073), Ch’eng Hao (1032-1085), Shao Jung (1011-1077), Ch’eng İ (1033-1107) gibi filozoflar, Sih-ma Kuang gibi tarihçiler, Su Tung-p’o (1036-1101) ve babası gibi şairler yaşamış; sanat umulmadık bir tarzda gelişmiştir. Ülkenin her tarafında alimler için cemiyetler kurulmuş, özel alim okulları açılmıştır. Siyaset bakımından “Neo-Konfüçyanizm” (Yeni Konfüçyanizm) yahut “Sung mektebi” dedikleri yeni felsefe, bilhassa göze çarpmaktadır. Bu devirde, ilk defa olarak, Konfüçyanizm ile Budizm birleştirilmiştir. Konfüçyanizm’e eskiden noksan olan metafizik girmiş ve bu Konfüçyanizm’in halka daha çok tesir etmesine yaramıştır. Yeni Konfüçyanistler, bugün bile geçerli olan ve bütün tarihi kendi fikirlerine göre tefsir eden büyük analitik tarih eserleri ve ansiklopediler telîf ederek; bütün bu klâsiklere kendi fikirlerini açıklayan şerhler koymuşlardır. Şerh etmek noktasında öne çıkan meşhur bilgin Chu Hsi (1131-1200)’dir; kendisi, aynı zamanda en önemli tarih kitaplarından birini de telîf etmiştir. XI. yüzyılın bütün yeni Konfüçyanistleri, Wang An-shih’in hasmı ve tekel sermayesinin mümessili idiler. Kendi felsefesini kurmaya çalışan ve kendi klâsik şerhini neşreden Wang An-shih bunlara karşı duramamıştır. Bu istikamet daha devletçi ve sosyal bir karakter göstermekte ve küçük asilzadelerin menfaatlerini korumaktadır. Siyaset bakımından mutlakiyeti temsil eden (Lu Hsiang-shan; 1140- 1192) ve sırf idealistik bir karaktere haiz olan üçüncü bir istikamet, özel cemiyetlerde başlamış ve 1500’de daha büyük bir önem kazanmayı başarmıştır. Sung devrinin başlamasıyla, yine birçok ansiklopedilerin yazıldığı bir dönem başlamıştır ki; en meşhurları “T’ai-p’ing yü-lan” ve “T’ai-p’ing kuang-chi”dir. Bunlar (1000 ve 500 bahislik) muazzam eserlerdir ve şimdi kaybolmuş pek çok eserlerin tam kaynaklarını verdiklerinden paha biçilmez kıymettedirler. Bunlardan sonra daha umumî olan başka ansiklopediler, tamamlayıcı şerhler, araştırmalar, eski tarih kitaplarının malzemelerine göre ve bunların kullanılmalarını kolaylaştırmak için sistematik tasnif edilmiş eserler gelmektedir. Ansiklopediler arasında Çin tıbbının başarılarını özetleyerek gösteren bir tıp ansiklopedisi de bulunmaktadır. Bu kitap, Moğol imparatorları vasıtasıyla Farsça’ya tercüme edilip orada muhafaza edilmiş (Tansuknâme) olmasından dolayı ilgi çekmiştir. Zaten tıp, bu devirde büyük ilerlemeler kaydetmiş; 1145’te ilk defa bir Güney Çinli’nin cesedinin anatomisi çıkarılmıştır. Sung döneminde bilginin yayılmaya başlamasıyla, bilginler siyaset hayatından çekilmişlerdir. Ancak bir araya gelip açtıkları kulüplerde siyasi yönlerini belirleyerek, düzenli 345
toplantılar yapıp şiirler yazmışlardır. Böylece ilk şair okulları açılmıştır. Her okul muayyen bir üslûp geliştirmiştir. Tıpkı edebiyatta olduğu gibi, Sung devrinde sanat sahasında da ressamlığın tek taraflı hâkim olduğu, çeşitli okullar açılmıştır. Kaynaklarda bir kuzey, bir güney okulundan bahsedildiği hâlde, kuzey okulunun ressamları daima kuzeyden gelmemişlerdir. Bilâhare, kendisi de ressam olan imparator Hui-t’sung (1085-1135) tarafından ressam akademisi kurulmuş ve buradan akademik üslûp denilen üslûp ortaya çıkmıştır. Akademik üslûp bilhassa renklerin tesiriyle teferruatın zarafetine önem vermiş; akademik olmayan üslûp, yani güney üslûbu ise, tesirlerin ifadesi lehine renk tesirinden (siyah çini mürekkebinin tercihi) ve teferruatın gösterilmesinden vazgeçmiştir. Bu çeşit resimlerde bir manzara bir iki çizgi ile gösterilir, diğer bütün teferruatı seyirci tahayyül etmek zorunda kalırdı. Seyirci resme dalarak onu doldurmaya, onu tahayyül etmeye çalışmalıdır. Bu çeşit resimleriyle en meşhur Li Lungmien (Doğumu: 1106)’dir. Ma Yüan ile biraderi ve oğlu, Hsia Kui ve Mu-hsi de renklerin tesirinden vazgeçerek yalnız siyah-beyaz resim yapmışlardır. Bu istikamet o zamanki Meditasyon Budizmi’ne ve ferdiyetçi düşünmeye bağlı kalmıştır. Çin’in kuzeyinde Kitan ve Cürcen (Ju-chen) devletlerinde, bu devirde özellikle zikre değer önemli edebiyat ve sanat eserleri yaratılmamıştır. Genellikle güneydekine benzer bir gelişme olmuştur. Belki en büyük fark, kuzeyde plâstiğe, güneye nazaran, daha çok önem verilmiş olmasıdır. Türk olan Şato sülalesinin imparatorları hemen her yıl Lung-men’in (Loyang civarında) meşhur mağara mabetlerini ziyaret ederek, orada kurban kesmişlerdir. Bunların ve Kitanların sanatkârları, Tabgaç devri geleneklerine riayet etmişler, bu suretle Kuzey Çin’de Pekin’in güneyinde, en meşhur üstadı Liu Yüan olan bir okul açmışlardır. Bu üstadın Pekin’de bir mabette bulunan plâstikleri XIX. yüzyılda bir yangın esnasında harap olmuştur. Cürcen devrinde kuzeyin bir başka meşhur plâstikçisi de Ma T’ien-lai’dir. Sung devrinde ilk defa pusula görülmüş veya ilk defa edebiyatta tarif edilmiştir. Bundan kısa bir zaman sonra da gemilerde kullanılmaya başlanmıştır. Fakat pusuladaki mıknatısın daha önce keşfedilmiş olduğu kabul edilmektedir. Ancak Arapların pusulayı Çinlilerden mi öğrendikleri, yoksa kendilerinin mi icat ettikleri meselesi henüz hâlledilmiş değildir.
14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı Moğol döneminde Çin’i ziyaret eden Marco Polo’nun verdiği bilgilerden Moğol sarayının büyük bir ihtişama sahip olduğunu, toprakların zengin ürünler verdiğini, imparatorluk posta sisteminin mükemmel olduğunu, sıcak sulu hamam ve şehir hamamlarının olduğunu, kömür yaktıklarını ve kâğıt para kullandıklarını öğreniyoruz. Moğol istilası Çin’de başlangıçta büyük bir katliama sebep olsa da daha sonra Kubilay’ın başa geçmesi ile barış ortamı gelmiştir. Ancak Çinliler yabancılar tarafından yönetilmeye hiç alışamamışlardır.
346
Moğollar döneminde, Çin bilginlerinin büyük bir kısmı resmî hayattan uzaklaşarak, inzivaya çekilmişler ve arkadaşlarıyla beraber yaşamışlardır. Onlar özellikle Sung devrinde daha mükemmelleşmiş olan nazım sahasında gelişmeye devam ederek büyük başarılar elde etmişlerdir. Bu şairlerin şiirleri, ayrı ayrı okulların belirledikleri kaidelere göre yazıldıklarından; gerçek ilham mahsulü olmayıp, teknik çalışmalarla yazılan eserlerden ibaret olmuşlardır. Nesir sahasında en iyi başarılar, Pi-chi’ler, yani bilginlerin notlarının külliyatıdır. Bu devirde eserlerini Çince yazan yabancılar olmuşsa da bunlar Çin’in edebiyat tarihçileri tarafından iyi karşılanmamışlardır. Bunlar arasında bilhassa Moğolların hizmetinde çalışan ve bir Kitan olan devlet adamı Yeh-lü Ch’u-ts’ai ve Moğol T’o-t’o (Tokto) önemlidirler. Yeh-lü Ch’u-ts’ai, Cengiz Han’a büyük Türkistan seferinde refakat etmiş ve çok enteresan bir seyahatname ile Semerkant ve Türkistan hakkında yazılmış birçok şiirler bırakmıştır. Diğer eserleri bilhassa arkadaşlarına yazdığı mektuplar ile şiirleridir. Bunlar, üslûp bakımından o zamanın Çin edebî eserlerinden hiçbir suretle ayrılmamaktadırlar. Onlardan ne aşağıda ne de yüksektirler. Bunda da, birçok çağdaş eserlerde olduğu gibi, Taoist fikirlerin kuvvetli tesiri hissedilmektedir. Bilindiği üzere Cengiz Han’ın Taoizm’e karşı bir sempatisi olmuş ve karargâhına bir Taoist rahibi getirmiştir (1221-1224). Bunun da seyahatnameleri muhafaza edilmiş ve bu devirde Türkistan hakkında yazılmış pek çok Avrupa raporuyla beraber önemli bir kaynak olmuştur. Moğol olan Tokto, Sung sülalesi yıllıkları, Kitan ve Chin Sülaleleri yıllıklarını yayınlayan komisyonun başkanıdır. Sung sülalesinin yıllıkları, yıllıkların en büyüğü olup, kısa yazıldıkları ve üslûp bakımından iyi olmadıkları için, birçok Çinli araştırıcı tarafından şiddetle eleştirilmiş ve Moğol sülalesi yıllıklarıyla beraber en kötü yıllıklar arasında sayılmışlardır. Bu yıllıktaki eksiklik Tokto’ya acele ettirilmesinden, hemen hemen gözden geçirilemeyecek kadar çok olan malzemeyi yeterince tasnif edecek vakit verilmemesinden kaynaklanmaktadır. Moğol devrinde vücuda getirilen en büyük edebî başarılar, şüphesiz ki, tiyatro, daha doğrusu opera sahasında olmuştur. İmparatorlar tiyatroya çok önem vermişler, zengin aileler de ona çok ilgi göstermişlerdir. Böylece bilginler de yavaş yavaş opera metinleri yazmaya başlamışlardır. Ancak metinleri yazanlar takma isim kullanmayı tercih ettiklerinden gerçek isimleri öğrenilememiştir. Vaktiyle dramları güney dramı ve kuzey dramı olmak üzere iki üslûba ayırmışlardır; her ikisi de birbirinden müzikal yapı bakımından farklıdırlar. Genellikle kuzey piyesleri daha kahramanca, güneyinkiler ise daha hisli olmuşlardır. Moğol döneminin en meşhur kuzey piyesleri “P’i-p’a-chi” (Bir lâvta’nın hikâyesi; yazarının Kao Ming olması muhtemeldir, takriben 1356’da yazılmıştır) ve “Chao-shih ku-erh-ch” (Chao yetiminin hikâyesidir; bu piyes Voltaire’i sarmış ve bundan ilham alıp şiir yazmasına vesile olmuştur. Yazarı yalnız bu eseriyle tanıyoruz; adı Chi Chün-hsiang’dır)’dur. Güney dramlarının en meşhurlarından biri “Batı Odasının Hikâyesi” (Hsi-hsiang-chi) dir ve Wang Shih-fu ve Kuan Han-ch’ing tarafından yazılmıştır. Kuan, Cürcenlerin yanında doktor olarak bulunmuş, sonra da Moğollar’la beraber yaşamıştır. Aralarında çok meşhurlarının da bulunduğu 58 dram yazmıştır. Dramın gelişmesi, Ming devrinde de devam etmiş, aslında en güzel Çin dramlarının birçoğu Ming döneminde yazılmıştır. Ming devrinde, klâsik Çin romanı gelişmiş ve bu devirde en güzel eserler yazılarak zirveye ulaşılmıştır. Bugün bile her Çinli Shui-hu-chuân 347
(Nehir Sahilinin Hikâyesi)’i bilmekte ve heyecanla okumaktadır; bu, şerefli bir haydut hakkında yazılan bir haydutluk romanıdır. Yazarı: Wang Tao-k’un (1550’lerde yaşamıştır)dur. Yine her Çinli büyük tarihî ve kahramanlık romanı olan San-kuo-yen-i (3 Devlet Hakkındaki Hikâye)’yi bilir, bu roman bugün bile pek çok temsillere örnek olmaktadır; yazarı Lo Kuan-chung’dur. Tanınmış bir dram yazarı olan Feng Meng-lung (16’ıncı yüzyılın sonlarında) büyük efsanevî ve aynı zamanda şehvetperest bir roman olan Hsi-yo-chi’yı (Batıya Seyahat) yazmıştır (Sonraki basını Wu Ch’eng-an’ındır, 1500 -1582). Bu roman, Hindistan ve Türkistan’a giden hacı Hsüan-chang’ın seyahatinin şairane bir yansımasıdır. Romanda tarihî olaylardan hiçbir alıntı kalmadığı gibi inanılmayacak kadar çok hayaller eklenmiştir. Bu roman bizim için de ilginçtir; zira Çin’de olduğu gibi Türkiye’de de yaşatılan bir grup halk masallarıyla benzerlik göstermektedir. Bu devirde mimarîde Hint-Tibet tesiri hissedilmektedir. Bilhassa şimdiye kadar bilinen Mançu şekillerinden başka Tibet pagodası (birbirleri üzerine konulmuş saçaklı katlardan meydana gelen mabed) da görülmektedir. Bu pagodalar (diğer Hint ve Çin pagodalarına nazaran) katlara ayrılmazlar ve alt kısımları daha kalın ve genellikle yuvarlaktır. Pagoda, Hintlilere aittir ve esas itibariyle Buda’nın veya öğrencilerinin kemiklerini muhafaza etmeye yaramaktadır. Budizm’in Çin’e yayılmasıyla beraber pagodalar da Çin’e gelmeye başlamışlar, ancak orada tipik Çin şeklini almışlardır. Ressamlık ise, mabetler için zanatkârlar tarafından yapılan tablolar hariç, yabancı tesirlerden etkilenmiştir. Moğol devrinin en meşhur ressamı olan Chao Meng-fu (Chao Chung-mu da denir, 1254-1322), Sung sülalesi imparatorunun akrabası olup akademik okul üslûbunda resim yapmıştır. En meşhurları Ni Tsan (1301-1374) olan diğer grup ise “edipler üslûbu” adı verilen üslûbu geliştirmişlerdir. Bu güney üslûbunun gelişmiş şeklidir. Bu üslûp, bilhassa Ming devrinde gelişmesine devam etmiştir. Moğollar sayesinde halı dokumacılığı -bugün bile yalnız Kuzey Çin’de kuzey tesirinin yayıldığı yerlerde- Çin’de yayılmıştır. Eskiden de halı vardı fakat bunlar bilhassa çuhadan yapılmış halılardı. Hâlbuki bu dönemde hakikî dokumacılar meydana çıkmışlar ve imparatora ait imalâthanelerde, Moğolların ihtiyacı olan halıları dokumuşlardır. Aynı zamanda batı tesiriyle Çin’de bu dönemde “Cloisonné” tekniği de gelişmiştir. Moğol devrinde ressamların çoğu Orta Çin’de yaşamışlardır. Bu durum Ming devrinde de devam etmiş ve yeni zamanlara kadar Çin’in gerçek kültür merkezi Orta Çin olmuştur. Çin’de çok takdir edilen ve bu devirde çok fazla eser veren ressamlar arasından özellikle Ch’iu Ying (1525’lerde), T’ang Yin (1470-1523) ve Tung Ch’i-ch’ang (1555-1639)’ın isimleri zikredilebilir. Ch’iu Ying akademik üslûpta resim yapmış, en ince detaya kadar vermiş ve bilhassa firuze mavisi renk tonunu tercih etmiştir. T’ang Yin zarif kadınların ressamı idi, Tung aynı zamanda hüsnü hat ve resim sanatı nazariyatçısı olarak da meşhur olmuştur. Onun resim sanatı hakkında bir de ders kitabı vardır. Ming devrinin yarattığı en büyük sanat eserleri, büyük yapılardır. Bunlar, zamanla çoktan yıkılmış olan meşhur Çin seddinin tâmiri, Pekin’in büyük suru ve Moğol devrinde inşasına başlanan Pekin saraylarının büyük bir kısmıdır. Çin binalarından bahsettiğimiz 348
zaman, hâlâ bugün önümüzde gördüklerimiz o zamanlar gelişmeye başlamıştır. Bu üslûp bugün bile, her yerde beton inşaatı yapılmasına rağmen, hissedilmektedir. Avrupalılarla erken dönemlerde başlayan temaslar Hristiyan misyonerler, özellikle de Cizvit papazlarının Çin’de büyük etkiler uyandırmalarına sebep olmuştur. Astronomi, haritacılık, coğrafya ile diğer teknik alanlardaki ilerlemelerde Cizvitler’in büyük katkısı olmuştur. Askerî alanda da Mingler, Cizvitler sayesinde barutu kullanmışlar ve top dökmesini öğrenmişlerdir. Bu dönemin bir diğer en önemli özelliği de Sung döneminde üstün ve eşsiz nitelik kazanmaya başlayan Çin seramiğindeki sanat ve zanaat inceliğinin doruğa ulaşmasıdır. Bu dönemde seramiklerin ünleri Avrupa’ya kadar gitmiştir.
Resim 12: Ming Dönemi Porselenleri (https://www.britishmuseum.org)
14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı Ku Yen-wu’nun (1613-1682) büyük coğrafya ansiklopedisi ile başlayan bu devrin büyük ansiklopedileri, en yüksek zirvelerine büyük “T’u-shu-chi-ch’eng” (XVIII. yüzyıl) ile varmışlardır. Bu eser, ihtiva ettiği bilgi bakımından karşısındaki bütün eserleri gölgede bıraktığı gibi doğru kaynakları vermekte ve bu yüzden de ilim bakımından tartışılmamaktadır. Mançu döneminde XVIII. yüzyılda, bilhassa Tai Tung-yüan (1723-1777) ile başlayan “Arkeolojik” okulun başlangıcı yaşanmıştır. Bu akım sahip olduğu fikirden ayrılmaya çalışarak, arkeolojik malzeme ile yazıtları ele alıp klâsikleri yeniden incelemiş ve daha yeni ve daha iyi bilgi edinilmesine çalışmıştır. Bir bakıma bugünkü ilmî-sosyolojik cereyanın öncüsü olmuştur diyebiliriz. Bu devirde imparatorlar drama çok önem verdikleri için oldukça fazla gelişmiştir. 1781’de hazırlanan bir katalogda 1013 drama yer verilmiştir. Bunların arasında hiç 349
duyulmamış uzun piyesler de vardır. Bu piyeslerin birisi 240 perdelikti ve 26 bölüm oynanıyordu. Temsilleri 2 yıldan fazla süren bir zaman alıyordu. Mançu devrinin en güzel piyesleri Li Yü (Doğumu: 1611)’nün’e aittir. Li Yü, aynı zamanda Çin’in ilk tiyatro eleştirmenidir. Tiyatro sanatı hakkındaki düşünceleri, umumî estetik hakkındaki makaleleri gibi, bugün bile okunmaya değer eserlerdir. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa’nın tesiri gittikçe daha fazla hissedilmiştir. Tercüme işi Yen Fu (1853-1921) ile başlamıştır. Yen, ilk felsefî, ilmî ve sosyal kitapları tercüme ederek vatandaşlarına batı düşüncesini tanıtmıştır. Lin Shu (1852-1924) aynı zamanlarda ilk batı hikâye ve romanlarını tercüme etmiştir. Bununla beraber yeni bir cereyan başlamıştır. Bu çok geçmeden Sun Yat-sen’in mesaî arkadaşı olan Liang Ch’i-ch’ao (18731929) ve başkaları tarafından geliştirilmiş ve nihayet 1919’da “edebî ihtilâl” ile son bulmuştur. Tercümelere günümüzde de devam edilmektedir. Resim alanında da Avrupa tesiri kendini daha erken göstermektedir. En meşhurları Lang Shih-ming olmuştur. Bu, bir İtalyan misyonerdi (Asıl adı: Giuseppe Castiglione, 16881766) ve 1715’ten itibaren Çin’de etkili olmuştur. Lang, Çin resim yapma usûlünü öğrenmiş, buna birçok Avrupa ressamlığının teknik hilelerini de ilave etmiştir. Dilletantlar’ın, yani inzivaya çekilerek yaşayan bilginlerin resimleri, bu tesirlerden âri kalmıştır. Hollandalılar’ın çiçek ressamlığı XVIII. yüzyılda Çin’de etkili olmuştur. Mançu devrinde porselen sahasında çok güzel eserler ortaya konmuştur. 1680’de Kiangsi eyaletinde içinde porselenlerin pişirildikleri ve dünyanın en güzel porselenlerinin yapıldığı meşhur fırınlar açılmıştır. Yeni renklerden bilhassa yeşil, siyah ve sarı renklerinin kompozisyonları ortaya çıkmıştır. Tek renkli porselenler de gelişmeye devam etmişlerdir. Çok güzel lâcivert, parlak kırmızı ve beyaz renkte olanları vardır. XVIII. yüzyılda belirli bir gerileme dönemi yaşanmıştır. Bundan başka halı sanatında da sanatkârane eserler yaratılmıştır; bu, sanat malzemenin kalitesi yahut düğümlerinin inceliği ile değil, örneklerin güzelliği ile ölçülmüştür.
350
Uygulamalar 1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne kadar Çin kültür tarihinde görülen önemli gelişmeleri özetleyiniz.
351
Uygulama Soruları 1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne kadar Çin kültür tarihi hangi alanlarda, ne tür yenilikler göstermiştir? Bu süreci önceki hanedanlar dönemi ile ilişkilendirerek açıklayınız.
352
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Han döneminde imparatorlar, önceki dönemlerin Çin kültüründen, özellikle Konfüçyüs öğretilerinden oldukça yararlanmışlardır. Bürokrasi güçlendirilmiş, kamu görevi yapmak üzere yetiştirilecek adaylar “Memurluk Sınavları” düzenlenerek belirlenmeye çalışılmıştır. Buna rağmen bu dönemde ortaya çıkan ve klik denilen güçlü aileler ve harem ağaları, en yüksek makamları ellerine geçirmişlerdir. Han devri, sanat ve dinî ayinin yanı sıra özellikle edebiyat sahasında büyük gelişmelerin yaşandığı dönem olmuştur. Han devrinde, ilk ansiklopediler (Lü-shih ch’unch’iu (Lü Pu-wei’in İlkbahar ve Sonbaharı), MÖ 3. yüzyıl; Huai-nan-tse’ Ansiklopedisi, MÖ 140) ve ilk Çin resmî tarihi olan Sih-ma Ch’ien tarafından yazılan Shih-Chi adlı eserler ortaya konmuştur. Bunun dışında şiir dalında büyük gelişmeler olmuş; Ts’ih-şiiri (saray kasideleri), beşler şiiri, raks şarkısı, yediler şiiri gibi edebi şekiller ortaya çıkmıştır. Çince ve Çin yazısı Doğu Asya’nın bir ucundan öbür ucuna anlaşılır hâle gelmiştir. Han devrinde, ilk defa olarak, Çinlilerin “sanat” dedikleri ressamlık ortaya çıkmıştır. Ucuzlayan ipeğin yanı sıra MÖ 2. yüzyılda kâğıt da Çinliler tarafından bulunmuştur. Birinci Parçalanma Devri’nde kültür hayatına Çin’e giren Budizm dini damgasını vurmuştur. Zira yabancı sülalelerin hükümdarları, Çinli asil ve Konfüçyanistler yerine aydın tabaka olarak Budist rahipleri tercih etmiş ve Türkistan’da özellikle gök dini ile meczolan Budizm’i resmî din olarak benimsemişlerdir. Halk arasında Budizm’in ahiret inancı popülerlik kazanırken, tüccarlar para toplayıp bağış yaptıkları Budist tapınak ve manastırları banka, borsa ve depo olarak kullanmışlardır. Tang döneminde tarım, dokumacılık (ipek, pamuk), çömlekçilik gibi alanlarda teşvik sağlanmış ve vergiler düzenlenmiştir. Edebiyat ve sanat en parlak dönemini T’ang döneminde yaşamıştır. Bu devirde pek az büyük kitap yazılmasına karşılık, şiir ve deneme sahasında kuzeyde halk şarkıları, güneyde ise resmî edebiyat alanında ve Shen Yüeh (441-513) tarafından belirlenen şiir kalıpları ile mükemmel ve güzel eserler vücuda getirilmiştir. Başta Ts’en Ts’an olmak üzere T’ang devrinin hemen hemen bütün şairleri, Türk boylarıyla yapılan savaşlardan bahsettikleri gibi, onları methetmişlerdir. Nesirde Tabgaç üslubu tesirleri ve Budist tercüme edebiyatı devam etmiştir. T’ang devrinin sonuna doğru tahta kalıplarla kitap basımı yayılmaya başlamıştır. Bu dönemde sanat alanında Türkistan tesirinin görüldüğü resim ön plana geçmiştir. İlk porselenler de T’ang devrinde ortaya çıkmışlardır; Tang döneminin mavi, kahverengi, beyaz, sarı ve yeşilden oluşan açık renkli porselenleri meşhurdur. Bir diğer önemli yenilik, kâğıt paranın ilk şekillerinin kullanılmasıdır. Değişikliklerle dolu olan Beş Sülale devri (907-960), pek az edebiyat ve sanat eseri yaratmıştır. Bu devrin en güzel eserleri, “ts’ih” şiirleridir. Bu tür şiir yazan şairlerin günümüze ulaşan isimlerine bakıldığında bunların büyük bir kısmının Şato Türkü olduğu görülmektedir. Türk olan Şato sülalesinin imparatorları hemen her yıl Lung-men’in (Lo-yang civarında) meşhur mağara mabetlerini ziyaret ederek, orada kurban kesmişlerdir. Bunların ve Kitanların sanatkârları, Tabgaç devri geleneklerine riayet etmişler ve daha çok mabetlerde görsel sanatlar alanında eserler vermişlerdir. 353
Sung döneminde, özellikle XI. yüzyıl, kültür bakımından Çin’in en parlak devridir. Bu dönemde, felsefe, tarih, edebiyat (özellikle “T’ai-p’ing yü-lan” ve “T’ai-p’ing kuang-chi” gibi ünlü ansiklopediler) ve sanat alanında önemli gelişmeler kaydedilmiştir; şair ve ressam okulları açılmıştır. Siyaset bakımından “Neo-Konfüçyanizm” (Yeni Konfüçyanizm) yahut “Sung mektebi” dedikleri yeni felsefe, bilhassa göze çarpmaktadır. Bu devirde, ilk defa olarak, Konfüçyanizm ile Budizm’in birleşmesiyle Konfüçyanizm’e eskiden noksan olan metafizik girmiş ve bu Konfüçyanizm’in halka daha çok tesir etmesine yaramıştır. Moğol döneminde imparatorluğun görkemli tablosunu yansıtan en önemli kaynak Marco Polo’nun seyahatnamesidir. Kubilay’ın başa geçmesi ile barış ortamı gelmiş olsa da Çinliler tarafından benimsenmemişlerdir. Resmî hayattan uzaklaşan Çin âlimleri nazım sahasında gelişmeye devam ederek büyük başarılar elde etmişlerdir. Nesir sahasında en iyi başarılar, Pi-chi’ler, yani bilginlerin notlarının külliyatıdır. Moğolların hizmetinde çalışan ve bir Kitan olan devlet adamı olan ve Cengiz Han’a Büyük Türkistan seferinde eşlik eden Yehlü Ch’u-ts’ai ile Moğol T’o-t’o (Tokto) önemli eserler bırakmışlardır. Moğol devrinde vücuda getirilen en büyük edebî başarılar, şüphesiz ki, tiyatro, daha doğrusu opera sahasında olmuştur. Genellikle kuzey piyesleri daha kahramanca, güneyinkiler ise daha hisli olmuşlardır. Bu devirde mimarîde, özellikle Budist pagodalarda Hint-Tibet tesiri hissedilmektedir. Ressamlık ise, mabetler için zanatkârlar tarafından yapılan tablolar hariç, yabancı tesirlerden etkilenmiştir. Halı dokumacılığı Çin’de gelişmiştir. Ming devrinde, en güzel Çin dramları yazılmış; klâsik Çin romanı gelişmiş ve bu devirde en güzel eserler yazılarak zirveye ulaşılmıştır. Ming döneminde de resmîn merkezi Moğol devrinde olduğu gibi Orta Çin olmuştur. Ming devrinin yarattığı en büyük sanat eserleri, büyük yapılar (Çin seddinin tâmiri, Pekin’in büyük suru ve Moğol devrinde inşasına başlanan Pekin saraylarının büyük bir kısmı)dır. Bu dönemde Sung döneminde üstün ve eşsiz nitelik kazanmaya başlayan Çin seramiği zirveye ulaşmış ve eserler Avrupa’ya yayılmıştır. Mançu devrinin en önemli edebi eserleri, Ku Yen-wu’nun (1613-1682) büyük coğrafya ansiklopedisi ile çok önemli bir başvuru kaynağı olan “T’u-shu-chi-ch’eng” Ansiklopedisi (XVIII. yüzyıl)’dir. Mançu döneminde XVIII. yüzyılda, bilhassa Tai Tungyüan (1723-1777) ile başlayan “Arkeolojik” okulun başlangıcı yaşanmıştır. Bu devirde imparatorlar drama çok önem verdikleri için oldukça fazla gelişmiştir. Bu dönemde batı tesiri, kendisini tercüme edebiyatta ve resim alanında göstermiştir. Mançu devrinde porselen sahasında ve halı sanaında çok güzel eserler ortaya konmuştur.
354
Bölüm Soruları 1) hangisidir?
Moğol döneminde Kubilay’ın tahta oturduğu sırada Çin’i ziyaret eden seyyah
a)
Plano Caprini
b)
Wilhem Rubruk
c)
Marco Polo
d)
İbni Batuta
e)
Ruy Gonzales De Clavijo
2)
Moğollar döneminde üretimi yayılan eşya hangisidir?
a)
Kilim
b)
Halı
c)
İpek
d)
Seramik
e)
Bakır
3) Cengiz Han’a büyük Türkistan seferinde refakat eden ve çok enteresan bir seyahatnâme ile Semerkant ve Türkistan hakkında yazılmış birçok şiirler bırakan şair aşağıdakilerden hangisidir? a)
T’o-t’o
b)
Lang-Song
c)
Gao-Çang
d)
Yeh-lü Ch’u-ts’ai
e)
Lin- Shu
355
4) Eski Çin ile Asya Hunlarının en eski tarihleri için başlıca kaynak olan Shih-chi’nin yazarı aşağıdakilerden hangisidir? a)
Sih-ma Ch’ien
b)
Lang Shih-ming
c)
Li Yü
d)
Ch’iu Ying
e)
Tung Ch’i-ch’ang
5) Kültür bakımından, Çin’in en parlak devrini kaçıncı yüzyılda yaşamıştır? a)
XII.yy
b)
IX.yy
c)
X.yy
d)
XIII.yy
e)
XI.yy
6) Han döneminde kültür alanındaki en büyük yenilik aşağıdakilerden hangisidir? a)
Yazı icat edilmiştir
b)
İpekten elbiseler yapılmıştır
c)
Ansiklopediler yazılmıştır
d)
Seramik üretilmiştir
e)
Taoizm din olarak kabul edilmiştir
7) Birinci Parçalanma dönemi sırasında aşağıdakilerden hangisi en çok Çin kültürüne etki etmiştir? a)
Büyük Konfüçyüstlerin yetişmemesi
b)
Budizm’in devletin resmî dini olması
c)
Taoizm’in etkisini kaybetmesi
d)
Dışarıdan pek çok yabancı rahip gelmesi
e)
Yabancıların kendi dillerini getirmeleri 356
8) İlk porselen T’ang devrinde ortaya çıkmış ve yapımı, başka hiçbir yerde rastlanmayan bir mükemmeliyete erişmiştir. Bu porselenler arasında özellikle sırlı porselenler olarak adlandırılan eşsiz porselenler hangi renktedir? a)
Mavi
b)
Kahverengi
c)
Beyaz
d)
Açık yeşil
e)
Sarı
9) Moğol devrinde vücuda getirilen en büyük edebî başarılar hangi alanda olmuştur? a)
Roman
b)
Tiyatro
c)
Müzik
d)
Resim
e)
Kitap
10) Mimarîde Hint-Tibet tesirinin hissedilip, Tibet pagodunun görüldüğü dönem aşağıdakilerden hangisidir? a)
Han
b)
Sui
c)
Tang
d)
Ming
e)
Mançu
Cevaplar 1) c, 2) b, 3) b, 4) a, 5) e, 6) c, 7) b, 8) d, 9) b, 10) d
357
KAYNAKÇA 3 Vilayet İnkılabı Kronolojisi, (1997). 3 Vilayet İnkılabı Tarihi, (1992). Almas, T. (2010), Uygurlar. Blunden, C., Elvin, M. (1989), Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar
-Ansiklopedisi.
Çandarlıoğlu, G. (2004), Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü (Çin Kaynakları ve Uygur Kitabelerine Göre). Çin Halk Cumhuriyeti Tarihinden Özet. (2001). Eberhard, W. (1942). Çin’in Şimal Komşuları. ---------------- (1945). “Sülaleler Nasıl Kurulurdu?”, ADTCF Dergisi. ---------------- (2007). Çin Tarihi. Esin, E. (1978), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâma Giriş. Gelber, G.H. (2010). MÖ 1100’den Günümüze Çin ve Dünya. Günay, Ü.- Güngör, H. (2009), Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi Hu Qiao-mu, Tian Jia-ying (1946). “Kuzeydoğu Meselesinin Tarihi Gerçekleri”, Kurtuluş Gazetesi. İzgi, Ö. (1989), Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi. ------------------, “Sung Devrine Kao’ch’ang’dan Çin’e Giden Elçiler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi. Mackerras, C. (1973), The Uighur Empire According to T’ang Histories. A Study in SinoUighur Relations, 744-840. Mau-Tsai, L. (2006), Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. Saguni, Töre, A.H. (2005). Türkistan Kaygısı. Saray, M., (1998). Doğu Türkistan Türkleri Tarihi (Başlangıçtan 1878’e Kadar). Taşağıl, A. (2012). Göktürkler I-II-III.
358
Tezcan, M. (2005), “Eski Türklerde Budizm Örneğine Göre Din-Devlet İlişkileri (IV.-V. yylarda Kuzey Çin’deki “Yabancılar”)”, XIV. Türk Tarih Kongresi Ankara: 9-13 Eylül 2002, Kongreye Sunulan Bildiriler. The Metropolitan Museum of Art (1982). Spirit and Ritual. The Morse Collection of Ancient Chinese Art. Yakınçağ Çin Tarihi. (2009). Yıldırım, K. (2012). “Erken Tabgaç (T’o-p’a) Tarihinin Ana Hatları”, Turkish Studies
359
